ThôngtinebookDựánebookchothiếtbịdiđộng

Tạoebook:Hanhdb

Copyright©2012bySusanCain

Bảnquyềntácphẩmđãđượcbảohộ.

DịchtừbảngốctiếngAnh“Quiet:ThePowerofIntrovertsinaWorldThatCan'tStopTalking”,đượcxuấtbảntạiHoaKỳbởiCrownPublishers.

BảndịchđượcthựchiệnbởiNguyễnTiếnĐạt(sutucon).

Bảndịchnàykhôngphảilàbảndịchchínhthứccủacuốnsách,đượcthựchiệnchỉđơnthuầnvớimụcđíchđểchiasẻ.Ngườidịchkhôngđượchưởngbấtkỳlợiíchnàovềtiềnbạcthôngquaviệcthựchiệnvàcôngbốbảndịchnày,cũngkhôngkhuyếnkhíchcáchànhviđọc,tảisáchviphạmbảnquyền.Hãymuacuốnsáchnàykhinóđượcdịchhoặcpháthànhchínhthứctạinơibạnsốngđểủnghộtácgiả.

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

LờingườidịchXinchào,tôilàNguyễnTiếnĐạt.Bảndịchmàbạnđangđọclàdựáncánhânlớnđầutiênsaunăm20tuổicủatôi.Cámơnbạnvìđãđọc,hoặcthậmchídẫucóthểchỉlàđangcânnhắcđếnviệcsẽđọcnó.

Tôicómaymắnđượcbiếtđếncuốnsáchnàytừkhásớm,vàocuốimùahènăm2012,khônglâusauthờiđiểmnóđượcramắttạiMỹ.Vàtôiđãlậptứcbịhútvàonó.Đôilúctrongđờibạn,sẽcónhữngcuốnsáchxuấthiệnvàtácđộngrấtmạnhđếncáchnhìncuộcsốngcủabạn,cấyvàotrongđầubạnmộtýtưởng,chobạnmộtlăngkínhhoàntoànmớiđểnhìnnhậncuộcsốngvàđểnhìnnhậnchínhbảnthânbạn.“Quiet”củaSusanCainđốivớitôilàmộtcuốnsáchnhưvậy.Vàtôikhônghềhốihậnvềviệcmìnhđãbỏrahơn6thángtrờiđểdịchnó.Nóđãgiúpthayđổicuộcsốngcủatôitheohướngtốtđẹphơnnhiều,đếnmứctôinhậnraviệcnhữngngườikháccũngđượcđọcnósẽcóýnghĩalớnđếnthếnào.Vàtôinhảyvàolàm,mặcdùkhôngphảitôikhôngnhậnđượcnhữnglờikhuyênkhôngnên.Mộtngườianhtôirấtkínhtrọngcũngđãkhuyêntôinhưvậy.Nhưngtôicòntrẻ,tôinghĩmìnhcóquyềnphạmsailầmvàcóquyềnlàmmộtthứgìđóđiênrồmộtchútkhitôicònđủthờigianvànhiệthuyết.Vậynêntôilàm.

Cuốnsáchnàylàmộtdựáncánhâncủatôi.Tôinghĩmìnhcầngiảithíchmộtchútcụmtừ“dựáncánhân”.Thứnhất,nócónghĩalà:Cuốnsáchnàylàcủatôi.Từchữcáiđầutiênđếncáidấuchấmcuốicùng,từcáchdịch,cáchchọntừ,đếncáchlàmchúthích;từcáchtrìnhbàybìa,đếnmàubìa,thậmchílàviệcthiếtkếbìa.Tấtcảnhữngthaotácbạncóthểnghĩrađểcóthểlàmrađượcbảndịchnày,tôiđãtựtaylàmmộtmìnhhoàntoàn.Tấtnhiên,việcdịchcủatôiđứngtrênđôivaicủarấtnhiềukiếnthứcdịchvàngônngữdịchcủabaodịchgiảtôiđãtừngđượcđọc,đượctheohọc,vàtôicũngđãcầuviệnđếnsựtrợgiúpcủarấtnhiềucáctừđiểnvàcácnguồnthôngtinthamkhảokhácnhautừmạngInternet,nhưngngườilàmnhiệmvụsửdụngtấtcảnhữngthứnguyênliệunguồnđóđểtạoranhữngdòngvănbảnnàylàtôi,vàchỉmìnhtôi.Tôichínhlàngườichịutráchnhiệm,làngườibạnsẽmuốnnhắmđếnđểkhenngợi,hoặcđểnémđá.Thứhai,nócónghĩalà:Dựánnàycóýnghĩađặcbiệtquantrọngvớiriêngcánhântôi.Vớitôi,việcphảiđưađượcnhữngkiếnthứctrongcuốnsáchnàyđếnvớinhiềungườihơnnữagầnnhưlàmộtsứmệnhtôitựgiaochomình,nólàmộtmụcđíchtôihoàntoàntintưởngvào,vànóđãlàđộnglựcthúcđẩytôitheođuổicôngviệcnàytrongsuốtquãngthờigianhơn6thángvừaqua.Tôikhôngdịchcuốnsáchnàyvìmuốnnóđượcmộtnhàxuấtbảnnàođểýđếnvàtrảtôitiềnđểmua

nó;tôikhônglàmnóđểinravàbánchobấtkỳai;vàtôicũngkhônglàmnóđểthểhiệngìtrìnhđộcủamìnhcả.Bạncóthểchọntinlờitôihoặckhông,tôikhôngquantâm,nhưngđiềutôimuốnnóilà:tôichọnlàmnó,vìtôimuốnbạnđọcnó.

Tôibiếtviệcchỉhếtsứckhenngợicuốnsáchnàytrongmộtdòng“trạngthái”vuvơnàođótrênmạngxãhội,hayliêntụcbỏbomtrangmạngcánhâncủabạnvớinhữngbìnhluậnkiểu“hãyđọcnóđi,nóhaylắm…”làkhôngđủ.DùchotrìnhđộtiếngAnhcủabạncóđủtốtđểbiếtđượccuốnsáchviếtgì,ràocảnngônngữvẫnsẽlàmộtnhântốcảntrở(dùcóthểchỉlàrấtnhỏ).Vàdùnhântốcảntrởđócóthểrấtnhỏ,nhưngnhânnólênvớidunglượngcủacuốnsáchnày(bảnđiệntửmàtôicólàmộtbảnPDFchữnhỏlitimàcũngđã139trang);cùngvớichủđềcóvẻthiếuhấpdẫncủanó(“tâmlýhọc”,“tínhcách”,“ngườihướngnội”);lạinữa,hãynghĩđếncảthểloạicủanó(“non-fiction”và“self-help”)vốnlàthứtôikhôngnghĩđượcsốđôngtrongcácbạnưathích.Hãythànhthựcmànóiđi,bạnthửnghĩđếnnhữngthứnàymàxem,nếunókhôngphảilàmộttàiliệuhọctậpbắtbuộchoặcmộtcuốnsáchnghiêncứubuộc-phải-cókinhđiểncầnthiếtchocôngviệc,baonhiêutrongsốcácbạnsẽbịhấpdẫnđếnvớimộtcuốnsáchvớidunglượng,chủđềvàthểloạinhưthế?Tôinghĩlàkhôngnhiều.Tôicũngphảithúthậtlàkểcảtôicólẽcũngsẽkhôngtìmđếnvớimộtthứnhưthếđâu,nếutôiđãđượcbiếtđếnnótheocáchnày.

Nhưngtôibiếtđâylàmộtcuốnsáchrấtđángđọc.VàTÔIMUỐNCÁCBẠNĐỌCNÓ.Thànhthựcmànói,bạncóthểdùngviệcnàyđểđánhgiátôiđấy.Tôiđanglàmcáiviệcmạohiểmlàđemuytíncủamìnhrađểđảmbảochocuốnsáchnày.Nếubạnđọcthửvàkhôngthấynóđángđọcnhưlờitôitângbốc,vậythìtôicoinhưmấtsạchsẽuytínvớibạnnhỉ.Từnayvềsaumọilờitôinóisẽkhôngcònmấysứcnặngvớibạnnữa.Nhưngkểcảkhibiếtđiềuđó,tôivẫntinchắcvàvẫnsẽnóichobạnbiết,rằng:TÔITINĐÂYLÀMỘTCUỐNSÁCHĐÁNGĐỌC.

Việcdịchcuốnsáchnàylàcốgắngcủatôiđểđạpđổràocảnngônngữ.Việctôisửdụngtrangcánhâncủamìnhvàđăngtảinhữngđoạntríchtôithấyhaytrongcuốnsáchnàylànhữngnỗlựcnhỏcủatôiđểthuhútsựquantâmcủamọingườitớivớichủđềcủacuốnsách.Vàbằngviệcthựcsựtrởnêntựtinhơn,sốngtốthơn,thểhiệnraquacuộcsốngthựcngoàiđờivàquanhữnggìtôigiaotiếpvớimọingườixungquanhcảtrênmạnglẫntrongđờithực,bấtchấpviệclàmộtngườihướngnộinhútnhát,tôihyvọngrằngmìnhđãcóthểchứngminhchocácbạn—nhữngaibiếttôi—thấyrằngcuốnsáchnày,dùlàsáchself-help,dùlàsáchnon-fiction,nhưngnóvẫnthựcsựđánggiá,vìnó

cóthểlàmthayđổicuộcsốngcủabạntheonhữngnghĩatốthơn.Tôilàmộtbằngchứngchođiềuđó.

BẢNDỊCHNÀYKHÔNGHỀHOÀNHẢO.Bạncầnphảibiếtđiềuđó.Vàbạncũngcầnphảibiếtrằngtôibiếtđiềuđó.Nóchichítlỗi.LỗivềcáchdùngtừtiếngViệt.Lỗivềngônngữdịch.Lỗicảvềthaotácthamkhảonguồnđểlàmchúthích.Lỗicảtrongnhữngkhâuchếbảnđiệntử,tạofilePDF,lỗitrongviệcthiếtkếbìa,chọnmàubìa.Lỗitrongcảcáchchọndịchtiêuđề.Chichítlỗi.Nhưngtôihyvọngrằngchúngsẽkhônglàmphiềnbạnquánhiềutrongquátrìnhđọc,và,quantrọnghơn,khônglàmảnhhưởngđếnviệctiếpnhậnnhữngýtưởngtừcuốnsáchnàycủabạn.Tôichỉmongbảndịchnàycủamìnhcóthểgiúpchoviệcđọccủabạntrởnêndễdànghơn,vàdođó,bạnsẽđỡvấtvảhơntrongviệchoàntấtviệcđọccuốnsáchnày,chứtôithựcsựkhôngdámmongnótrởthànhmộtbảndịchhoànhảo,cóthểkhiếntêntuổitôinổinhưcồnvàđượckhenngợitớitấp.Không,khôngđâuạ.CHẮCCHẮNBẠNSẼTHẤYBẢNDỊCHNÀYCHICHÍTLỖI.Nhưngtôivẫnhyvọngbạnsẽthấythíchthúkhiđọcnó,tôinóiđiềunàyramộtcáchhoàntoànchânthành.

Hyvọngđếnđây,cólẽbạnđãcócâutrảlờicủatôichohaicâuhỏilớnmàcóthểbạnđangmuốnhỏitôi:“Cuốnsáchnàycóđángđọckhông,tạisao?”và“Saobạnlạimuốnbỏcôngsứcrathựchiệnviệcdịchnó?”.Sauđây,tôixindànhmấylờicuốicùngnàyđểtrảlờinốtmấycâuhỏimàtừmấyhômnaytôiđãnhậnđược,kểtừkhitôicôngbốtrêntrangcánhânrằng“dựáncánhânlớnnhấtsaunăm20tuổi”củatôiđãchínhthứckếtthúc:

¾Tạisaotôikhônggửisáchchonhàxuấtbản,màlạichịutảicôngsứcdịchcủamìnhlênmạngmộtcáchmiễnphíthếnày?Tôicósợviphạmluậtbảnquyềngìđókhông?

Tôikhôngthể,khôngdámvàcũngkhôngbiếtcáchđểgửibảndịchchonhàxuấtbản,nếubạnmuốntintôi.Tôikhôngthểchịuđượcnhữnglờiphêbình,bấtkểchúngcótíchcựcvàxácđángthếnào,vàmộtkhiđãlàmộtdịchgiảxuấtbản,ngườiđòihỏicácbạnđọctrảtiềnchotôiđểđượcđọcthứtôidịch,tôisẽphảichịumộttráchnhiệmquálớnchobảndịchcủamình.Cácbạnsẽcóquyềnphêbìnhtôi.Nhưngtôicựckỳghétbịphêbình,dùtrênbấtcứphươngdiệngì,dùnócónhẹnhàngvàxácđángđếnthếnàođinữa.Hơnnữa,tựtôibiếttrìnhđộcủamìnhquáthấp.Tôibiếtchắcrằngcóđầylỗivềcáchdùngtừvàlỗivềcáchviếttrongbảndịchnày,vàtôilạilàmộtngườitheochủnghĩahoànhảonữa,nêntôikhôngthểbánmộtsảnphẩmmàtôibiếtkhôngđạtđượcchấtlượngtốtnhấtcóthểnhưvậy.Cuốicùng,tôikhông

cóuytín,thiếukinhnghiệmvàzê-rôquanhệvớibấtcứmộtnhàxuấtbảnnào,vàtôicũngquánhútnhátrụtrèvàthiếutựtinđểcóthểdámđemthứmìnhdịchnàyratrướcbấtcứhộiđồngthẩmđịnhcủabấtcứnhàxuấtbảnnào.Tôisợsựđánhgiá.Vàdovậy,tôiđãchọnkhôngtìmcáchxuấtbảnchínhthốngbảndịchnày.Hãyđểchoaiđóphùhợphơntôilàmthếkhinàohọcóthểđi.Tôichỉcầnbảndịchnàyđếnvớicácbạnđượclàđượcrồi,dẫuchỉlàquaInternetthôicũngkhôngsao.Mộtngàynàođấy,sẽcómộtcuốnsáchvớitênNguyễnTiếnĐạt,hoặcvớitưcáchlàdịchgiả,hoặc(vàtôimonglà)vớitưcáchmộttácgiả.Cònhômnay,mongcácbạnhãynhậnlấymónquànàycủatôitừInternet.

Vềvấnđềđọcvàtảisáchbảnquyền,bảnthântôicoiđâylàmộtvấnđềvẫncònchưathựcsựrõràngvềmặtđạođức.Liệusaochép,phânphốihaytảisáchhaybấtcứthứgìtừtrênmạngvềmộtcáchmiễnphícóđượccoilàăncắpkhông?Tôikhôngtinvàođiềunày,nhưngtôicũngkhôngkhuyếnkhíchnhữnghànhvibịcoilàviphạmluậtbảnquyền.Vàtôivẫnquyếtđịnhsẽchiasẻbảndịchnàycủamình,bởitheochiếclabànđạođứcnộitạicủatôi,tôikhôngtinrằngviệcmìnhđanglàmlàsai.Vàtôicũngkhôngquantâmliệubạncóủnghộtôitrongvấnđềnàyhaykhông.Ởđây,tôichỉxindừnglạiđểnóirằng:tôiđanglàmđiềutôitinlàđúngđắnvànênlàm,vàvớitôi,chỉvậylàđủ.

¾Tạisaolạichọnthiếtkếbìanhưvậy?Tạisaolạichọndịchtiêuđề“Quiet”thành“Imlặng”?

Bìacủa“Imlặng”cóhìnhảnhchủđạolàmộttrụcphầntưmôphỏngmộthệtrụctọađộ.Đâylàtôithiếtkếdựavàomộtýtưởngxuấthiệntrongcuốnsách,đólà:“mộtđồthịvớimộttrụcđứngvàmộttrụcnằmngang,vớitrụcnganglàkhoảngdaođộnggiữahaitháicựchướngnội-hướngngoại,vàtrụcđứngtươngứngvớikhoảngbìnhthản-lolắng.Vớimôhìnhnày,bạncóđượcbốnphânloạikhácnhaucủatínhcáchconngười,tươngứngvớibốngócphầntưcủađồthị:ngườihướngngoạibìnhthản,ngườihướngngoạilolắng(hoặcbốcđồng),ngườihướngnộibìnhthản,vàngườihướngnộilolắng.Nóimộtcáchkhác,bạncóthểlàmộtngườihướngngoạinhútnhátnhưBarbraStreisand,ngườicómộttínhcáchhếtsứcđặcsắcvàthuhút,nhưngvẫnsợđếntêliệtcảngườiđimỗikhiphảibướclênsânkhấu;hoặcmộtngườihướngnộikhông-nhút-nhát,nhưBillGates,ngườimàvềmọiphươngdiệnđềutránhphảitiếpxúcvớimọingười,nhưngchưabaogiờphảilolắngvìáplựcýkiếncủangườikhác.”Đâylàchitiếttâmđắcđầutiêntôibắtgặptrongcuốnsáchkhilầnđầuđọcnó,vàdođâylàmộtdựáncánhâncủariêngtôi,tôikhôngnghĩmìnhcógìphảingạitrongviệcchọnmộtchitiếtmình

thíchlàmcảmhứngđểthiếtkếbìa.Nóiluôn,bìamàuxanhlácâycũngchỉđơngiảnlàvìđâylàmàusắcưathíchnhấtcủatôimàthôi.Dùsaocũngmonglànóhợpmắtcácbạn,nhưngdẫunó(nhỡ)cókhônghợpmắtcácbạnthìtôicũngđànhchịu;đâylàdựáncánhâncủatôi,tôisẽlàmnótheonhữngcáchmàtôimuốn,chứkhôngphảilàtheoýthíchcủabấtkểaikhác.

Chữ“Quiet”,làtiêuđềchínhcủabảngốc,đãđượctôichọndịchlà“Imlặng”.Tôicólýdochođiềunày.Bêncạnhsựtươnghợpđếnmộtmứcđộnàođấyvớinétnghĩamàtôihiểucủatừ“Quiet”theoýdùngcủatácgiả,tôicốtìnhchọnchữ“Imlặng”,vớichữ“I”chủýkéodàiravàlàmlớnhơnhẳncácchữcònlạikhiintrênbìa,cònlàvìtôimuốnđặcbiệtdànhtặngcuốnsáchnàychonhữngngườicótínhcách“I”,viếttắtcủa“introverted”—hướngnội,theophânloạicủabàiTrắcnghiệmtínhcáchMyers-Briggs(Myers-BriggsTypeIndicator),thườngđượcviếtngắngọnlàMBTI.Chữ“I”lớnđóchínhlàdànhchohọ,nhữngconngườinhútnhát,rụtrè,ngạigiaotiếp,thíchsuynghĩsâusắc,hamđọcsách,khiêmtốn,nhạycảm,thậntrọng,nghiêmtúc,sốngnộitâm,hiềnlành,điềmtĩnh,thíchtìmsựđơnđộc,ngạimạohiểm,dễbịtổnthươngbởilờilênánhoặcxúcphạm.Nhữngngườinhưtôi.CuốnsáchnàyđượcSusanCainviếttrướchếtlàđểchohọ.Bảndịchnàyđượctôithựchiện,trướchếtlàđểchohọ.

Nhữnglờinàynóira,tôihyvọngđãgiúpbạnhiểuđượctôilàmthếnàylàđểlàmgì,đểđạtđượcgì,vàđểbạnhiểurằngbạnnêntrôngmongnhữnggìvàkhôngnêntrôngmongnhữnggìtừbảndịchnày.Kểtừgiờtrởđi,tôixinnhườnglạicôngviệcquyếtđịnhchobạn.Nếubạntintôi,tinvàonhữngđiềutôinói,hoặcítnhấtlàtinvàogiátrịcủacuốnsáchnày,vàmuốnsửdụngđếnbảndịch(dùthiếuhoànhảo)nàycủatôi,tôixinđượcnói:Cảmơnbạn.Chúcbạntấtcảnhữnggìtốtđẹpnhất.Bảndịchnàyxinđượcgửitặngđếntấtcảnhữngngườihướngnộiởngoàikia,cũngnhưnhữngngườihướngngoạiyêuquý,gắnbóhoặccộngtácvớinhữngngườihướngnộinữa.Cảmơncácbạnđãđọcđếnđây.Cảmơncácbạn,vàchúccácbạncũngsẽtìmđượcnhữnghiểubiếtvàýtưởngthậtsâusắc,mớimẻtừcuốnsáchnày,nhưtôiđãtìmthấyđượcvậy.

HàNội,ngày10thángNăm,năm2014.

NguyễnTiếnĐạt(sutucon)

ĐềtừTHÊMMỘTVÀITIẾNGỒNCHO‘IMLẶNG’

“Mộtkhảonghiệmvềtâmlýconngườihấpdẫn,cóthểlàmthay-đổi-cuộc-đờimàchắcchắnsẽđemlạilợiíchlớnchocảngườihướngnộicũngnhưngườihướngngoại”.

—KirkusReviews(starredreview)

“Hiềnlànhlàmạnhmẽ…Đơnđộcchínhlàđạthiệuquảcaonhấtvềgiaotiếp…nhữngýtưởngdườngnhưrấtngượcđờinàylàmộtvàitrongrấtnhiềulýdođểđemImlặngvàomộtgóckhuấttĩnhlặngnàođóvàhấpthụtoànbộnhữngthôngđiệptuyệtvời,kích-thích-suy-nghĩvôcùngcủanó.”

—ROSABETHMOSSKANTER,giáosưtạiĐạihọcKinhtếHarvard,tácgiảcủacuốnsách“ConfidenceandSuperCorp”.

“Mộtcuốnsáchrấtcógiátrịvềmặthiểubiết,đượctiếnhànhnghiêncứukỹcàng,vềsứcmạnhcủasựlặngimvàđứchạnhcủaviệccómộtđờisốngnộitâmphongphú.Nópháđổquanđiểmxãhộiphổbiếnrằngbạncầnphảihướngngoạithìmớicóthểhạnhphúcvàthànhcôngtrongcuộcsống”.

—JUDITHORLOFF,tiếnsĩykhoa,tácgiảcủacuốnsách“EmotionalFreedom”

“Trongcuốnsáchđềcậphếtsứckỹlưỡngvàđượcviếtmộtcáchrấttuyệtvờinày,SusanCainđãthểhiệnmộtcuộcbiệnhộmạnhmẽchosựhướngnội.Côcũngkhéoléocảnhbáovềnhữngnhượcđiểmcủasựồnàotrongnềnvănhóacủachúngta,trongđócócảnguycơnólàmátđinhữngtiếngnóicógiátrịkhác.Vượtlêntrêntấtcảnhữngồnào,giọngnóicủachínhSusanvẫnhiệnlênđầyhấpdẫn—sâusắc,hiềntừ,bìnhtĩnhvàhùnghồn.Imlặngxứngđángcóđượcmộtlượngđộcgiảrấtlớn”.

—CHRISTOPHERLANE,tácgiảcủacuốnsách“Shyness:HowNormalBehaviorBecameaSickness”

“HànhtrìnhcủaSusanCainđểthấuhiểusựhướngnội,mộthànhtrìnhtuyệtvờiđãđitừphòngthínghiệmtớibụcsânkhấucủangườidiễngiả,chochúngtanhữngbằngchứngđầysứcthuyếtphụcđểtrântrọngvàochấtlượnghơnlàphongcách,vàonộidunghơnlàdiệnmạo,vàvàonhữngphẩm

chấtmàởMỹthườngbịcoinhẹ.Cuốnsáchnàyxuấtchúng,sâusắc,chứađầycảmxúcvàđầytrànnhữnghiểubiết”.

—SHERIFINK,tiếnsĩykhoa,tácgiảcủacuốnsách“WarHospital”.

“Xuấtsắc,khaisáng,giảiphóngconngười!Imlặngđemđếnkhôngchỉmộttiếngnói,màcòncảmộtconđườngvềnhàchorấtnhiềungườiđãbướcquacuộcđờimàvẫnluônnghĩcáchhọtươngtácvớithếgiớilàcógìđócầnphảisửachữa”.

—JONATHANFIELDS,tácgiảcủacuốnsách“Uncertainty:TurningFearandDoubtintoFuelfor

Brilliance”

“Thithoảng,lâulâumộtcuốnsáchlạixuấthiệnvàchochúngtanhữnghiểubiếtmớiđếnbấtngờ.Imlặnglàmộtcuốnsáchnhưvậy:nóvừakểnhữngcâuchuyệnhấpdẫn,vừatruyềntảinhữngtrithứckhoahọchàngđầu.Lờigợiýdànhchokinhdoanhlàđặcbiệtcógiátrịnhất:Imlặngmangđếnnhữnglờikhuyênđểngườihướngnộicóthểlãnhđạomộtcáchhiệuquả,thựchiệnnhữngbàinóimộtcáchthànhcông,tránhbịkiệtsức,vàchọnlấyvaitròphùhợp.Cuốnsáchhấpdẫn,viếthayđếntuyệtvời,đượcnghiêncứukỹcàngnàychỉđơngiảnlàtuyệthảo”.

—ADAMM.GRANT,tiếnsĩ,phógiáosưbộmônquảnlý,ĐạihọckinhtếWharton

THÊMNHIỀUTIẾNGỒNHƠNNỮACHO‘IMLẶNG’

“Phátannhữnghiểulầm…Cainliêntụcthuhútsựchútâmcủađộcgiảbằngcáchđưaranhữngcâuchuyệncụthểvềcáccánhân…cũngnhưcácbáocáovềnhữngnghiêncứumớinhất.Sựchuyêntâm,cácnghiêncứu,vàđặcbiệtlàniềmđammêvềchủđềquantrọngnàycủacôđãđượcđềnđápxứngđáng”.

—Tạpchí“PublishersWeekly”

“Imlặngđưanhữngcuộctròchuyệnvềngườihướngnộitrongxãhộiđịnh-hướng-hướng-ngoạicủachúngtalênmộttầmcaomới.Tôitinrằngcórấtnhiềungườihướngnộisẽnhậnra,mặcdùcóthểhọkhôngbiết,rằnghọđãđợicuốnsáchnàycảđờimìnhrồi”.

—ADAMS.MCHUGH,tácgiảcủacuốnsách“IntrovertsintheChurch”

“CuốnsáchImlặngcủaSusanCaincungcấptuyệtvờinhiềunhữngthôngtinvềkhuônmẫuhướngngoạilýtưởngvàkhíacạnhtâmlýhọccủamộttínhcáchnhạycảm,vàcôcónhậnthứcrấtrõvềviệcngườihướngnộicóthểlàmthếnàođểtậndụngđượcnhiềunhấtthiênhướngtínhcáchcủamìnhtrênmọilĩnhvựccủacuộcsống.Xãhộicầnnhữngngườihướngnội,vậynêntấtcảmọingườiđềucóthểthuđượclợiíchtừnhữnghiểubiếtcótrongcuốnsáchnày”.

—JONATHANM.CHEEK,giáosưtâmlýhọctạiĐạihọcWellesley,đồngbiêntậpcủacuốnsách“Shyness:PerspectivesonResearchandTreatment”

“Mộtcuốnsáchxuấtsắc,quantrọng,vàcósứcảnhhưởngcánhânvôcùnglớn.Cainđãchothấyrằng,vớitấtcảnhữngđứchạnhcủanó,KhuônMẫuHướngNgoạiLýTưởngcủanướcMỹđanglấyđiquánhiềudưỡngkhí.BảnthânCainlàngườihoànhảođểđứnglênđấutranhchođiềunày—vớitháiđộchiếnthắngvàsựrõràng,côđãchochúngtathấysẽthếnàokhisuynghĩbênngoàinhóm(thinkoutsidethegroup)”.

—CHRISTINEKENNEALLY,tácgiảcủacuốnsách“TheFirstWord”

“ĐiềuSusanCainthấuhiểu—vàngườiđọccủacuốnsáchtuyệtvờinàyrồisẽsớmtrântrọng—làmộtthứmàtâmlýhọcvàthếgiớinói-nhanh-làm-nhanhcủachúngtađãquáchậmđểnhậnra:Khôngchỉkhôngcógìsaitrongviệctĩnhlặng,thíchsuynghĩ,nhútnhátrụtrè,vàhướngnội,màcòncónhữnglợithếrõràngkhilàngườinhưthếnữa”.

—JAYBELSKY,GiáosưRobertM.andNatalieReidDorn,chuyênngànhPháttriểnConngườivàCộngđồng,ĐạihọcCalifornia(UniversityofCalifornia,Davis)

“TácgiảSusanCainđãthểhiệnsứcmạnhtĩnhlặngcủachínhmình,trongcuốnsáchđượcthựchiệnvôcùngtuyệtvờivàhếtsứchấpdẫn,lôicuốnnày.Cômangtớinhữngnghiêncứukhoahọcvànhữngtrảinghiệmcủangườihướngnộivôcùngquantrọng”.

—JENNIFERB.KAHNWEILER,tiếnsĩ,tácgiảcủacuốnsách“TheIntrovertedLeader”

“Trênnhiềuphươngdiện,Imlặnglàmộtcuốnsáchthựcsựxuấtsắc.Trướctiên,nóđượctrangbịchitiếtvớinhữngthôngtintừcácnghiêncứukhoa

học,nhưngkhônghềbịsavàonó.Thứhai,cuốnsáchđượcviếtđặcbiệttốt,vàrất“thânthiệnvớingườiđọc”(‘readerfriendly’).Thứba,nócungcấpnhiềuhiểubiếtmớiquantrọng.Tôichắcchắnrằngrấtnhiềungườithắcmắctạisaonhữnghànhvitựtinđếnhunghăng,bốcđồnglạithườngđượctưởngthưởng;trongkhinhữnghànhvigiàusuynghĩ,cẩntrọnglạithườngbịbỏqua.Cuốnsáchnàyđivượtxahơncảnhữngsựhờihợtởấntượngbềmặtđểthâmnhậpvàphântíchsâuhơnnhiều”.

—WILLIAMGRAZIANO,giáosư,KhoaKhoahọcTâmLý,ĐạihọcPurdue

Dànhtặnggiađìnhtuổiấuthơcủatôi

“MộtgiốngloàinơitấtcảđềulàTướngPatton,sẽkhôngthểthànhcônghơnbấtcứ,dùchỉmộtchútnào,sovớimộtchủngtộcnơitấtcảđềulàVincentVanGogh1.Tôithíchtinrằngthếgiớinàycầncónhữngvậnđộngviênthểthao,nhữngnhàtriếthọc,nhữngbiểutượngsex,nhữnghọasĩ,nhữngnhàkhoahọc;nócầnnhữngngườinhânhậu,nhữngngườisắtđá,nhữngngườitànnhẫn,vàcảnhữngngườinhútnhátyếumềm.Nócầnnhữngngườicóthểcốnghiếncảđờihọchoviệcnghiêncứucóbaonhiêugiọtnướcđượctiếtratrongtuyếnnướcbọtcủaloàichó,trongmỗiđiềukiệnkhácnhau;nócầnnhữngngườicóthểlưugiữấntượngchớpnhoángcủatrămđóahoaanhđàobungnởtrongmộtbàithơmườibốnchữ;haycốnghiếnhaimươilămtranggiấyđểphântíchcảmgiáccủamộtcậubékhinằmyêntrêngiườngmộtmìnhbuổitối,chờmẹđếnhônvàomávàchúccậungủngon....Quảthựcvậy;sựhiệndiệncủasứcmạnhvượttrộicủamỗingườitrongmộtlĩnhvựcnhấtđịnhđãmặcđịnhrằng,nănglượngcầnthiếtchocáchoạtđộngkhácởhọhẳnđềuđãbịrútcạnđi,vàthayvàođểdùngchochỉmộtlĩnhvựcvượttrộikiamàthôi.”

—ALLENSHAWN

1GeorgeSmithPattonJr.(11/11/1885—21/12/1945),cònđượcgọilàGeorgePattonIII,làmộttướnglĩnh,nhàchỉhuyquânsựnổitiếngcủaLụcquânHoaKỳtrongChiếntranhThếgiớilầnIItrongcácchiếndịchởBắcPhi,Sicilia,PhápvàĐức,1943–1945.TrongChiếntranhthếgiớithứnhất,ôngtrởthànhmộttrongnhữngchỉhuyđầutiêncủabinhchủngxetăngcủaHoaKỳ.(Nguồn:Wikipedia)

VincentWillemvanGogh(30/3/1853—29/7/1890),thườngđượcbiếtđếnvớitênVincentVanGogh,làmộtdanhhoạHàLanthuộctrườngpháihậu

ấntượng.Nhiềubứctranhcủaôngnằmtrongsốnhữngtácphẩmnổitiếngnhất,đượcyêuthíchnhấtvàcũngđắtnhấttrênthếgiới.VanGoghlànghệsĩtiênphongcủatrườngpháibiểuhiệnvàcóảnhhưởngrấtlớntớimỹthuậthiệnđại,đặcbiệtlàtớitrườngpháidãthú(Fauvism)vàtrườngpháibiểuhiệntạiĐức.(Nguồn:Wikipedia)

GhichúcủatácgiảTôiđãviếtcuốnsáchnàymộtcáchchínhthứctừnăm2005,vàkhôngchínhthứctrongsuốtcảquãngđờitrưởngthànhcủamình.Tôiđãnóivàviếtvớihàngtrăm,cólẽlàhàngnghìnngườivềnhữngchủđềbànluậnđếnởđây,vàcũngđãđọcchừngấysách,cácnghiêncứuhọcthuật,cácbàibáovàtạpchí,nhữngcuộcthảoluậnởchat-roomtrênmạng,vànhữngbàiblog.Mộtvàitrongsốnàytôiđãnhắcđếntrongcuốnsách;mộtsốkhácthìđượcnhắcđếntronghầunhưmọicâuvănmàtôiviết.Imlặngđứngtrênrấtnhiềuđôivai,đặcbiệtlàcáchọcgiảvàcácnhànghiêncứumàcôngtrìnhcủahọđãdạytôirấtnhiều.Trongmộtthếgiớihoànhảo,tôisẽđềtêntấtcảmọinguồnthôngtin,tấtcảnhữngngườithầy,vàtấtcảnhữngngườimàtôiđãtừngphỏngvấn.Nhưngđểvănbảncòncóthểđọcđược,mộtsốcáitênsẽchỉxuấthiệntrongphầnChúthíchhoặcLờighinhận.

Vìnhữnglýdotươngtự,tôiđãkhôngdùngdấubachấmhayngoặcđơntrongmộtsốcâutríchdẫn,nhưngđãđảmbảorằngnhữngtừthêmvàohoặcbịcắtđikhônglàmthayđổidụngýcủangườinóihayngườiviết.Nếubạnmuốntríchdẫnlạinhữngcâunàytừnguồnnguyênbảncủanó,cácliênkếtđưabạntớivănbảngốccótrongphầnChúthích.

Tôiđãthayđổidanhtínhvàmộtsốchitiếtcóthểdùngđểnhậndiệnnhữngngườicótrongcáccâuchuyệnmàhọkểchotôi,cũngnhưtrongcáccâuchuyệncủachínhtôivớitưcáchmộtluậtsưvàmộtnhàtưvấn.ĐểbảovệsựriêngtưcủacáchọcviêntạilớphọckỹnăngnóitrướcđámđôngcủaCharlesdiCagno,nhữngngườivốnkhôngcóýđịnhđượcnhắcđếntrongcuốnsáchnàykhihọđăngkýlớphọc,câuchuyệnvềbuổihọcđầutiêncủatôiởlớphọcđóthựcralàmộttổnghợpcủavàibuổihọckhácnhau;cảcâuchuyệnvềGregandEmilycũngvậy,đượcxâydựngtừnhiềucuộcphỏngvấnvớicáccặpđôitươngtự.Ngoàiviệcbịgiớihạnbởitrínhớcủatôi,tấtcảcáccâuchuyệnkhácđềuđãđượcthuậtlạinhưcáchchúngđãdiễnrahoặcđãđượckểlạichotôi.Tôikhôngtiếnhànhkiểmtralạitínhxácthựccủanhữngcâuchuyệnmàngườikháckểchotôivềchínhhọ,nhưngchỉbaogồmvàođâynhữngcâuchuyệnmàtôitinlàcóthật.

GIỚITHIỆUHaicựcBắc–Namcủatínhcáchconngười

Montgomery,Alabama.Ngày1thángMườiHai,năm1955.Trờivừachậptối.Mộtchiếcxebuýtdừnglạibênbến,vàmộtngườiđànbàphụcsứcgiảndị,tuổichừngbốnmươibướclênxe.Bàđứngthẳngngười,bấtchấpviệcđãdànhsuốtcảngàyhômđócúigậpbênbànủiquầnáo,trongcăntiệmmayẩmthấp,tốitămcủamìnhtạikhubáchhóaMontgomeryFair.Bànchânbàsưngtấyvìmệtmỏi,haibảvaiđaunhức.BàngồiyênlặngtrênhàngghếđầutiêncủadãyghếdànhchongườiDamàu,ngắmnhìntừngtốp,từngtốphànhkháchchậmchạplấpđầydầntừngbăngghếtrốngtrênchiếcxe.Chođếnkhingườitàixếđộtnhiênyêucầubàphảiđứngdậyvànhườngchỗchomộthànhkháchngườidatrắng.

Ngườiphụnữbénhỏchỉthốtramộttừduynhất,mộttừngữđãchâmngòichomộttrongnhữngphongtràodânquyềnlớnnhấtcủathếkỷ20,mộttừngữđãgiúpchonướcMỹtìmthấybảnngãkháctốthơnchochínhmình.

Bàđãnói:“Không.”

Ngườitàixếđedọasẽbáobắtbànếubàkhôngchịulàmtheoyêucầu.“Ôngcóthểlàmthế.”RosaParkstrảlời.

Mộtviêncảnhsáttớinơi.ÔngtahỏiParkstạisaobàkhôngchịuđứngdậy.“Tạisaotấtcảcácngườicứmãioépchúngtôi?”bàchỉđơngiảnhỏilại.“Tôikhôngbiết”,viêncảnhsátnói.“Nhưngluậtlàluật,vàbàsẽbịbắt”.

TrongbuổichiềungàydiễnraphiêntòatuyênánParkstội“gâyrốitrậttựcôngcộng”;HiệpHộiVìMontgomeryTiếnBộ(MontgomeryImprovementAssociation)tổchứcmộtcuộcbiểutìnhủnghộParkstạiGiáođườngBaptistPhốHolt,trongkhunghèonhấtcủacảthànhphố.NămnghìnngườitụtậpđểủnghộhànhđộngdũngcảmđơnđộccủaParks.Họlấpđầysảnhđườngnhàthờ,đôngđếnnỗinhữngbăngghếcủasảnhđườngrútcụckhôngthểchứathêmđượcnữa.Nhữngngườicònlạilặnglẽchờđợibênngoài,lắngnghequanhữngchiếcloa.VịlinhmụcMartinLutherKingJr.nóivớiđámđông:“Sẽcómộtlúcconngườikhôngthểchịuđựngđượcviệctiếptụcbịgiàyxéobởigótchânsắtcủasựđànáp”,ôngnói.“SẽcómộtlúcconngườikhôngthểchịuđựngđượcviệctiếptụcbịđẩyrakhỏiánhnắngấmápcủamặttrờithángBảy,vàbịbỏlạimộtmìnhtrongcáilạnhcắtthịtcủathángMườiMột

nơimiềnnúiAn-pơ.”

ÔngngợicahànhđộngdũngcảmcủaParks,vàômlấybà.Bàđứngđó,lặngyên,chỉsựcómặtcủabàcũngđủđểkhíchđộngcảđámđông.Tổchứcđãphátđộngmộtphongtràotẩychayxebuýtkéodàiđến381ngàysauđó.Nhữngngườidânlêbướchàngnhiềudặmđườngđểđếnnơilàmviệc.Họđinhờxevớinhữngngườimớigặp.HọthayđổiconđườnglịchsửcủacảLiênBangHoaKỳ.

TôiđãluônhìnhdungvềRosaParksnhưlàmộtkẻrấthiênngang,oaivệ,mộtngườiphụnữmạnhmẽ,quyếtđoán;cóthểdễdàngđốimặtvớicảchiếcxebuýtchứađầycáchànhkháchvớinhữngánhnhìncayđộc.Nhưngkhibàmấtvàonăm2005ởtuổi92,cơnlũồạtcácbàicáophóđăngtrêncáctrangbáođềumiêutảbànhưmộtngườirấtnhỏnhẹ,dịudàng,vàthậmchívócngườicủabàcũngrấtthấpbé.Họnóibàrất“rụtrèvànhútnhát”,nhưngcó“lòngdũngcảmcủamộtconsưtử”.Cáctờbáoviếtvềbàđềutrànngậpnhữnglờicangợinhư“sựkhiêmtốncấptiến”và“sựngoancườngtĩnhlặng”.Nghĩalàthếnàokhimộtngườicóthểngoancườngmộtcáchtĩnhlặng?-nhữnglờinàydườngnhưmuốnngầmhỏi.Làmthếnàobạncóthểvừarụtrè,lạivừathậtdũngcảm?

Parkscóvẻnhậnrõnghịchlýnày,gọitêncuốntựtruyệncủamìnhlà“Sứcmạnhimlặng”(QuietStrength)—mộttiêuđềcóvẻnhưmuốntháchthứcnhữngnhậnđịnhcủachúngta.Tạisaoimlặnglạikhôngthểcósứcmạnh?Vàimlặngthựcsựcònlàmđượcnhữnggìnữa,màtrướcgiờchúngtachưabaogiờchịunhìnnhận?

Cuộcsốngcủachúngtađượcđịnhhìnhbởitínhcáchcũngsâusắcnhưnóbịảnhhưởngbởigiớitínhhaychủngtộcvậy.Vàphươngdiệnquantrọngnhấttrongtínhcáchcủamộtconngười—“HaicựcBắc–Namcủatínhcách”,nhưmộtnhàkhoahọcđãnói—làởviệcchúngtarơivàođâutrêntrụcnốigiữahaitháicựcHướngNội—HướngNgoại.Vịtrícủachúngtatrênthangnốinàytácđộngtớicáchchúngtachọnbạnbèvàngườitình,cáchchúngtabắtđầumộtcuộctròchuyện,tìmgiảiphápchonhữngsựkhácbiệt,vàthểhiệntìnhyêu.Nóảnhhưởngtớisựnghiệpmàchúngtachọn,vàgópphầnquantrọngquyếtđịnhxemliệuchúngtacóthànhcôngtrongsựnghiệpđóhaykhông.Nóđiềukhiểnviệcchúngtathựchiệnthườngxuyênđếnđâucáchoạtđộngnhưtậpthểthao,ngoạitình,làmviệchiệuquảmàkhôngcầnngủ,họctừnhữngsailầmtrongquákhứ,đặtnhữngcanhbạclớntrênthịtrườngchứngkhoán,bỏquamónlợitứcthờiđểcóđượclợiíchvềlâudàitrongtươnglai,làmmộtnhàlãnhđạogiỏi,vàđặtnhữngcâuhỏinhư:“Nếutrong

trườnghợpđóthìmọiviệcsẽrasao?”2.Nóđượcphảnchiếungaytrongtrụcthôngtintrongnãobộcủamỗiconngười,trongtừngnơ-rontruyềndẫnxungđiện,vàtrongtừnggóckhuấtnhỏnhấttronghệthầnkinhcủamỗichúngta.Ngàynay,sựhướngnộivàhướngngoạilàhaitrongsốnhữngchủđềđượcnghiêncứunhiềunhấttrongtâmlýhọctínhcách,làmkhíchđộngtrítòmòcủahàngtrămnhàkhoahọckhắpnơitrêntoàncầu.

Cácnhànghiêncứunàyđãcónhữngkhámphávôcùngthúvị,vớisựhỗtrợđắclựctừnhữngcôngnghệmớinhất;nhưngchúngchỉlàmộtphầnnhỏtrongmộtlịchsửlâudàivềnghiêncứutâmlýconngười.Cácthigiavàcácnhàtriếthọccổđạiđãcónhữngsuynghĩvềngườihướngnộivàhướngngoạingaytừnhữngnămthángđầutiêncủalịchsửcóthểghichépđược.CảhailoạitínhcáchnàyđềuxuấthiệntrongKinhThánh,cũngnhưtrongghichépcủacácthầythuốctừthờiHyLạpvàLaMãcổđại;vàmộtsốnhànghiêncứutâmlýtiếnhóa(evolutionarypsychologists)đãkhẳngđịnhrằnglịchsửcủahailoạitínhcáchnàycònvươnxahơnthếnữa:vươngquốccủaloàivậtcũngcó“hướngnội”và“hướngngoại”,nhưrồichúngtasẽthấy,từruồigiấmchođếncávược,đếnđộngvậtlinhtrưởng.Cũngnhưvớitấtcảcáccặptươnghỗkhác:namtínhvànữtính;phươngĐôngvàphươngTây;tựdovàbảothủ—nhânloạisẽkhácđiđếnmứckhôngthểnhậnra,cũngnhưsuybiếnđếnmộtcáchvôcùng,nếukhôngcóđủcảhaidạngtínhcáchkhácbiệtnày.

2Câutrảlời:tậpthểdục:hướngngoại;ngoạitình:hướngngoại;hoạtđộngtốtmàkhôngcầnngủ:hướngnội;họctừnhữngsailầmtrongquákhứ:hướngnội;mạohiểmnhữngcanhbạclớn:hướngngoại;ưutiênlợiíchlâudàihơnlàphầnthưởngtrướcmắt:hướngnội;làmmộtnhàlãnhđạogiỏi:trongmộtsốtrườnghợplàngườihướngngoại,trongcáctrườnghợpkháclàngườihướngnội,tùythuộcvàonhucầulãnhđạocủatừngtrườnghợpcụthể;đặtcâuhỏi“Nếuvậythìsao?”:hướngnội.

CóthểthấyngayđiềuđótrongmốiquanhệhợptácgiữaRosaParksvàMartinLutherKingJr:Mộtnhàdiễnthuyếtquảquyết,hùnghồn,dữdộitừchốinhườngghếcủamìnhtrênmộtchuyếnxebuýtphânbiệtchủngtộcchắcchắnsẽkhôngthểcócùngmộttácđộngnhưmộtngườiphụnữkhiêmtốn,rõrànglàthíchgiữimlặnghơn,trừkhitìnhhuốngcựckỳcầnthiếtnhưRosaParks.VàParkschắcchắncũngkhôngcónănglựcđểthuhútđámđông,nếubàcốđứnglênvànóivớitấtcảrằngbàcómộtgiấcmơ3.

NhưngvớisựgiúpđỡcủaKing,bàđãkhôngcầnphảilàmthế.

Ấyvậynhưngngàynay,chúngtachỉdànhchỗchomộtphạmvitínhcáchrấthẹp.Chúngtađượcdạyrằngngườimạnhdạnsẽlànhữngngườituyệtvời,vàkẻquảnggiaosẽlàkẻhạnhphúchơn.Chúngtatựnhìnnhậnbảnthânnhưmộtquốcgiacủanhữngngườihướngngoại—mộtđiềunóilênrằngchúngtađãmấthẳnđinhậnthứcvềviệcchúngtathựcsựlàai.Tùythuộcvàoviệcbạnthamkhảonghiêncứunào,mộtphầnbachotớimộtphầnhaidânsốnướcMỹlànhữngngườihướngnội—nóimộtcáchkhác,cứhaihoặcbangườimàbạnbiếtthìcómộtlàngườihướngnội.(CứxétđếnviệcMỹlàmộttrongsốnhữngquốcgiahướngngoạinhấttrênthếgiới,tỷlệngườihướngnộiởcácnướckhácchắcchắncũngphảicaoítnhấtnhưvậy).Nếuchínhbảnthânbạnkhôngphảilàmộtngườihướngnội,vậythìchắcchắnconcáibạn,nhânviêncủabạn,vợ/chồngcủabạn,hayngườitìnhcủabạnphảilàmộtngườinhưvậy.

Nếunhữngsốliệunàylàmbạnngạcnhiên,thìcólẽlàvìrấtnhiềutrongsốđóluôngiảvờlànhữngngườihướngngoại.Nhữngngườihướngnộibímậtdễdànglướtquabạnmàkhônghềbịpháthiệntrongmỗisânchơi,bênmỗitủđểđồtrườnghọc,vàtrongmỗidãyhànhlangcủatoànthểLiênBangHoaKỳ.Mộtsốđánhlừacảchínhhọ,chotớikhimộtdiễnbiếnthayđổicuộcđờinàođóxảyra—khibịsathải,khiconcáilớnlênvàbắtđầurờixa,hoặcmộtmónthừakếkhổnglồtừtrêntrờirơixuống,mộtthứgiúpgiảiphóngvàchophéphọtựdophungphíthờigianđểlàmbấtcứthứgìmàhọmuốn—vàxốchọtrởvềvớiđúngbảnchấttựnhiênthựcsựcủamình.Bạncóthểchỉcầnđưachủđềcủacuốnsáchnàyvàomộtcuộcnóichuyệnvớibạnbèvàngườiquencủamìnhlàđủđểpháthiệnra,nhữngngườibạnítngờđếnnhấtsẽtựnhậnhọlàngườihướngnội.

3"Tôicómộtgiấcmơ"(têngốctiếngAnh:"IHaveaDream")làtênphổbiếncủabàidiễnvănnổitiếngnhấtcủaMartinLutherKing,Jr.,khiôngnói,vớisứcmạnhthuyếtphụccủatàihùngbiện,vềướcmơcủaôngchotươnglaicủanướcMỹ,khingườidatrắngvàngườidađencóthểsốngchunghoàthuậnnhưnhữngconngườibìnhđẳng.Ngày28tháng8năm1963,KingđọcbàidiễnvănnàytừnhữngbậcthềmcủaĐàiTưởngniệmLincoln,trongcuộcTuầnhànhđếnWashingtonvìViệclàmvàTựdo.ĐólàthờiđiểmquyếtđịnhchoPhongtràoDânquyềnMỹ.

KhởiđầuvớilờigợinhắcđếnbảnTuyênngônGiảiphóngNôlệ,vănkiệnnăm1863côngbốsựtựdochohàngtriệunôlệ,Kingđưaranhậnxét,"nhưngmộttrămnămsau,ngườidađenvẫnchưađượctựdo."Khisắpkếtthúcbàidiễnvăn,Kingrờibỏbảnthảosoạnsẵnđểtrìnhbàymộtđiệpngữđầytínhngẫuhứng,khiôngnhắcđinhắclạicâu,"Tôicómộtgiấcmơ",có

lẽtheoyêucầucủaMahaliaJackson,“Martin,hãynóichohọbiếtvềgiấcmơ!”.Đâylàthờikhắcđẩycảmxúcngườinghelênđỉnhđiểm,vàkhiếnnótrởnênphầnnổitiếngnhấtcủabàidiễnvăn:Kingkểchohọnghegiấcmơcủaông,pháchọanhữnghìnhảnhvềsựtựdovàbìnhđẳngđangtrỗidậytừvùngđấtnôlệvàđầyhậnthù."Tôicómộtgiấcmơ"đứngđầudanhsách100bàidiễnvănchínhtrịxuấtsắcnhấtnướcMỹtrongthếkỷ20,theosựbìnhchọnnăm1999củagiớihọcgiảvềdiễnthuyếttrướccôngchúng.(Nguồn:Wikipedia)

Thựcrarấthợplýkhinghĩđếnlýdotạisaonhiềungườihướngnộilạicốchegiấusựrụtrècủamìnhđếnvậy,thậmchílàngaycảvớichínhbảnthânhọ.ChúngtasốngtrongmộthệgiátrịmàtôigọilàKhuônMẫuHướngNgoạiLýTưởng(theExtrovertIdeal)—mộtniềmtincóvẻcómặtởkhắpmọinơirằngmộtconngườilýtưởngvớixãhộiphảilàmộtkẻhoạtbát,xôngxáo,năngnổ,hăngháigiaodurộngrãi,vàcóthểhoàntoànthoảimáikhilàtrungtâmcủamọisựchúý.Ngườihướngngoạilýtưởngưathíchhànhđộngchứkhôngphảitưduy;mạohiểmchứkhôngphảixétđoán;vàchắcchắnchứkhôngphảihoàinghi.Anhấysẽưutiênnhữngquyếtđịnhthậtnhanhchóng,kểcảkhiphảimạohiểmrằngmìnhcóthểsai.Côấysẽlàmviệcvôcùnghiệuquảtrongnhómvàgiaodurộngrãivớitậpthể.Chúngtaluônthíchnghĩrằngmìnhluôntrântrọngmọiđặctínhcánhân;nhưngquáthườngxuyên,chúngtachỉtrântrọngmộtloạiđặctínhcánhânmàthôi—loạicóthểthoảimái“dấnthânmìnhrangoàikia”.Chắcrồi,chúngtachophépnhữngthiêntàicôngnghệđơnđộc,ngườiđãxâydựngnhữngtậpđoàncảtỷđôchỉtừtrongga-raôtônhàmình,cóthểcóbấtcứthểloạitínhcáchnàomàhọmuốn.Nhưnghọlànhữngngoạilệ,chứkhôngphảiquyluật;vàsựhàophóngcủachúngtacũngchỉdừnglạiởnhữngngườicóthểtrởnênvôcùnggiàucó,hoặcnhữngaicótiềmnăngsánggiácóthểlàmđượcnhưvậymàthôi.

Sựhướngnội—cùngvớinhữnghọhàngcủanónhưtínhnhạycảm,lòngnghiêmtúc,vàsựrụtrè—giờđâyđãtrởthànhnhữngđặcđiểmtínhcáchhạnghai,đâuđónằmgiữamộtnỗithấtvọngvàmộtchứngbệnhvềtâmlý.NgườihướngnộisốngdướihệgiátrịxãhộicủaKhuônMẫuHướngNgoạiLýTưởngcũnggiốngnhưphụnữtrongmộtthếgiớicủađànông—khôngđượcđếmxỉađếnbởimộtthứtừsâutrongbảnchấtcủahọ,bởibảntínhtựnhiênđãsinhracùngvàquyếtđịnhhọlàai.Hướngngoạilàmộttínhcáchcựckỳhấpdẫn,nhưngchúngtađãvôtìnhbiếnnóthànhmộtthứtiêuchuẩnđànáp,vàkhiếnchophầnlớntrongchúngtacảmthấymìnhbuộcphảituântheo.

KhuônMẫuHướngNgoạiLýTưởngđãđượcđềcậpđếntrongrấtnhiềunghiêncứu,mặcdùnhữngnghiêncứunàychưabaogiờđượctậphợplạidướimộtcáitênduynhất.Ngườihaynói,vídụ,thườngđượcđánhgiálàthôngminhhơn,cóhìnhthứcđẹphơn,cótínhcáchthúvịhơn,và,dễđượclòngngườihơnlànhữngngườiítnói.Tốcđộnóicũngảnhhưởngnhiềungangvớimứcâmlượngkhinói:chúngtacóxuhướngcoinhữngngườinóinhanhlàđủnănglựcvàdễmếnhơnnhữngngườinóichậm.Tiêuchuẩnứngxửnàycũnghiệndiệntrongcáchoạtđộngnhóm,khicácnghiêncứuđãchỉrarằngtrongnhóm,ngườinóilớnthườngđượcđánhgiálàthôngminhhơnnhữngngườidèdặtkínđáo—kểcảkhikhôngcómộtchútliênquannàogiữakhảnăngnóiliêntụcvàkhảnăngcóđượcnhữngýtưởngxuấtsắc.Thậmchíchínhbảnthântừ“hướngnội”(introvert)cũngbịbêuxấu—mộtnghiêncứukhôngchínhthức,tiếnhànhbởinhàtâmlýhọcLaurieHelgoe,đãchỉrarằngnhữngngườihướngnộimiêutảvẻngoàicủariêngmìnhvớingônngữrấtrõràng(“mắtxanh”,“nhưngườinướcngoài”,“xươnggòmácao”);nhưngkhiđượcyêucầumiêutảchândungmộtngườihướngnộinóichung,họvẽnênmộtbứctranhnhạtnhẽovàthiếuhấpdẫn(“vụngvề”,“lóngngóng”,“sắcdanhànnhạt”,“mặtmụn”).

NhưngchúngtađãphạmmộtsailầmnghiêmtrọngkhiluônđềcaoKhuônMẫuHướngNgoạiLýTưởngmộtcáchquáthiếusuyxét.Mộtlượngkhôngíttrongsốnhữngýtưởng,tácphẩmnghệthuậtvàphátminhvĩđạinhấtcủalịchsửloàingười—từthuyếttiếnhóachođếnnhữngđóahướngdươngcủaVanGogh,chođếnnhữngchiếcmáytínhcánhân—tấtcảđềuđếntừnhữngconngườilặnglẽ,kínđáovàthôngthái;nhữngngườibiếtcáchtruynhậpvàothếgiớirộnglớnbêntronghọvàbiếtvềnhữngkhobáuquýgiácóthểtìmthấyđượcởnơiđó.Thiếuđinhữngngườihướngnội,thếgiớicủachúngtasẽkhôngbaogiờcó:

địnhluậtvạnvậthấpdẫnthuyếttươngđối

“TheSecondComing”củaW.B.Yeats

cácbảndạkhúccủaChopin

bộtiểuthuyết“Đitìmthờigianđãmất”củaProust

PeterPan

cáctiểuthuyết“Mộtchíntámtư”và“Trạisúcvật”củaOrwell“TheCatintheHat”

CharlieBrown

“Schindler’sList”,“E.T.”,và“CloseEncountersoftheThirdKind”

Google

HarryPotter4

4Theothứtựtừtrênxuống:IsaacNewton,AlbertEinstein,W.B.Yeats,FrédéricChopin,MarcelProust,J.M.Barrie,GeorgeOrwell,TheodorGeisel(Dr.Seuss),CharlesSchulz,StevenSpielberg,LarryPage,J.K.Rowling.

NhưcâybútchuyênvềkhoahọcWinifredGallagherđãviết:“Điềuminhdiệunhấtcủamộttínhcáchcóthểdừnglạiđểsuyxétvềnhântốtácđộng,thayvìxôngxáolaotớivàtácđộnglạivớichúng,đólàởmốiquanhệchặtchẽđãcótừrấtlâugiữanóvớitrítuệthôngtháivànhữngthànhtựunghệthuậtvĩđạicủaloàingười.CảE=mc25lẫnThiênđườngđãmất6đềukhôngđượctạoranguệchngoạcvộivàngbởimộtsinhvậtcủađámđông.”Kểcảtrongnhữngphươngdiệnrõrànglàíthướngnộinhất,nhưkinhtế,chínhtrị,haycácphongtràodânquyền,mộtlượngkhôngnhỏtrongsốnhữngdiễnbiếnlớnnhấtcủachúngcũngđượclãnhđạovàtiếnhànhbởinhữngngườihướngnội.Trongcuốnsách,rồichúngtasẽbànđếnvàxemxétxemlàmthếnàonhữnghìnhtượngnhưEleanorRoosevelt,AlGore,WarrenBuffett,Gandhi—vàcảRosaParks—đãđạtđượcnhữnggìhọđạtđược,khôngphảibấtchấp,màchínhlànhờvàosựhướngnộicủahọ.

5E=mc2:Phươngtrìnhnổitiếngthểhiệncôngthứctươngđươngkhốilượng-nănglượngcủaAlbertEinstein.(Nguồn:Wikipedia)

6Thiênđườngđãmất(tiếngAnh:ParadiseLost)—làmộtthiênsửthibằngthơkhôngvần(blankverse)củaJohnMiltonkểvềlịchsửcủaconngườiđầutiên—Adam.Thiênđườngđãmấtinlầnđầutiênnăm1667gồm10quyển.Bảninnăm1674gồm12quyển.(Nguồn:Wikipedia)

Ấyvậynhưng,nhưImlặngrồisẽchỉra,rấtnhiềutrongsốcáchọcviệnvàmôitrườnggiáodụcquantrọngbậcnhấtngàynaycủachúngtađềuđượcthiếtkếchonhữngngườiưathíchlàmviệctheonhóm,vàthoảimáivớimộtsựkíchthíchởmứcđộcao.Khicònlàtrẻem,cácbànhọcởtrườngcủachúngtađượcthiếtkếthànhtừng“khối”mộtquaymặtvàonhau,thiếtkếphùhợphơnchoviệclàmbàitậptheonhóm.Cácnghiêncứucũngchothấyphầnlớncácgiáoviêntinrằngmộthọcsinhlýtưởnglàmộtngườihướng

ngoại.Chúngtangàyngàyxemnhữngchươngtrìnhti-vinơinhânvậtchínhkhôngcònlàhìnhmẫu“côbéhàngxómngoanhiền”nhưnhữngCindyBradyhayBeaverCleavercủangàyxưanữa;màlànhữngngôisaonhạcRock,haydẫnchươngtrìnhcủawebsitenổitiếng,nhưHannahMontanavàCarlyShaycủaiCarly.ThậmchíngaycảSidcậunhócKhoahọc(SidtheScienceKid),mộthìnhmẫunhânvậtđượcđôngđảotrẻemmếnmộtrênmộtchươngtrìnhdoPBStàitrợ,cũngbắtđầumỗingàyđihọccủamìnhbằngcáchbiểudiễnnhữngđiệunhảyvớicácbạn(“Nhìntôimàxem!Tôilàmộtsiêusao!”).

Làngườilớn,rấtnhiềutrongsốchúngtalàmviệcchonhữngtổchứcluônkiênquyếtrằngcácnhânviêncủahọcầnphảilàmviệctheonhóm,vàchonhữngnhàquảnlýđềcao“kỹnănggiaotiếp”(“peopleskills”)trêntấtcảmọinhântốkháckhiđánhgiánhânviên.Đểthăngtiếntrongsựnghiệp,chúngtađượckỳvọnglàphảibiếttiếpthịbảnthânmìnhmộtcáchmạnhdạnnhấtcóthể.Cácnhàkhoahọccóđềtàinghiêncứuđượccấpvốnđểtriểnkhaithườnglànhữngngườicóbảntínhhếtsứctựtin,đôilúcquátựtin.Nhữnghọasĩmàtranhcủahọtranghoànglộnglẫychonhữngbứctườngtrongbảotàngvàtriểnlãmluônđượcbắtgặpđangbắttayvàtạonhữngdángđứngấntượngtrongnhữngbuổikhaimạctriểnlãmcủamình.Cáctácgiảcósáchđượcchấpnhậnxuấtbản—nhữngngườitừngcómộtthờiđượccảxãhộichấpnhậnnhưlànhữngkẻluônẩndậttrốnđời—nayđượccácnhàxuấtbảnđiềutrakỹlưỡng,đểchắcchắnrằnghọcóthểsẵnsàngdiễnthuyếtvàxuấthiệntrênmọichươngtrìnhtruyềnhìnhđểquảngbáchotácphẩmcủamình.(Bạnsẽkhôngđượcđọccuốnsáchnày,nếutôiđãkhôngxoaysởđếthuyếtphụcđượcnhàxuấtbảncủatôirằngtôiđủhướngngoạiđểcóthểquảngbáchocuốnsáchmìnhđãviếtra).

Nếubạnlàmộtkẻhướngnội,bạnchắcchắncũngbiếtsựthiênvịcủaxãhộichốnglạingườihướngnộicóthểtạoranhữngvếtthươngtinhthầnlớnthếnào.Khicònlàmộtđứatrẻ,bạncóthểđãnghethấychamẹbạnxinlỗimọingườivìtínhrụtrènhútnhátcủabạn(“SaoconkhôngthểgiốngbọnnhócnhàKennedyhơnđượcmộtchútchứ?”chamẹmộtngườiđànôngtôiphỏngvấnđãliêntụchỏiconcủamìnhcâuđókhiôngcònnhỏ).Hoặcởtrường,cólẽbạnđãbịépphải“rakhỏicáivỏcủamình”—mộtlốidiễnđạtrấtnguyhiểm,hoàntoànthấtbạitrongviệcnhậnrarằngcónhữngloàivậtluôntựnhiênmangtheovỏvàmaicủamìnhtheodùtớibấtcứđâu,vàrằngvớimộtsốngườimọichuyệncũngchỉhoàntoàngiốngvậy.“Tấtcảnhữnglờibìnhluậnđótừngàycònnhỏtớitậngiờvẫncònvanglênbêntaitôi,ámảnhtôirằngmìnhthựcchấtchỉlàmộtkẻlườibiếngvàngungốc,chậmchạpvàbuồnchán.”mộtthànhviêncủamộtdiễnđàncótên“Chốnbìnhyêncủa

ngườiHướngNội”(IntrovertRetreat)đãviếtvậytrongmộte-mail.“Đếnkhitôiđãđủlớnđểnhậnrarằngchẳngcógìbấtổnởtôicả,rằngtôichỉđơngiảnlàmộtngườihướngnộimàthôi;thìnóđãthànhmộtphầncủatôirồi,cáinhậnthứcnhưlàcócáigìđókhôngbìnhthườngởtôi.Tôichỉướcgìcómộtcáchnàođấyđểcóthểtómđượcmộtchútnghingờcònsótlạiđó,vàvứtbỏđượcnóđihoàntoànmàthôi”.

Giờđâykhiđãlàmộtngườitrưởngthành,cólẽbạnvẫncảmthấymộtcảmgiácthậttộilỗikhitừchốimộtlờimờiăntốiđểđiđọcmộtquyểnsáchmớithúvị.Hoặccólẽbạnthíchdùngbữatốitạinhàhàngmộtmình,vàsẽdễchịuhơnrấtnhiềunếukhôngcónhữngánhnhìnthươnghạitừnhữngvịthựckháchxungquanh.Hoặccólẽbạnvẫnđượcbảorằngbạn“ởtrongđầucủamìnhquánhiều”,mộtcâunóivẫnđượctậndụngtriệtđểđểchốnglạinhữngngườiítnóivàthíchsuynghĩ.

Nhưngtấtnhiên,cómộtcáitênkhácchonhữngngườinhưvậy:“thinkers”—nhữngkẻhamtưduy.

Tôiđãchứngkiếntậnmắtkhókhănđếnđâuchonhữngngườihướngnộiđểnhậnravàkhaithácnănglựcthựcsựcủamình,vàtuyệtdiệuđếnđâukhicuốicùnghọlàmđượcthế.Trongsuốthơnmườinămtôiđãđàotạochorấtnhiềungườiởđủmọingànhnghề—cácluậtsưkinhtếvàsinhviênđạihọc,cácquảnlýtàichínhvàcảcáccặpvợchồng—vềkỹnăngđàmphán.Tấtnhiên,chúngtôiluôndạyđủnhữngkiếnthứccơbản:cáchchuẩnbịchomộtbuổiđàmphán,khinàothìcầnragiátrước,vàphảilàmgìkhingườibênkianói“hoặcgiáđấy,hoặckhônggìcả!”.Nhưngtôicũnggiúpcáckháchhàngcủamìnhtìmrabảntínhtựnhiêncủamỗingườihọ,vàlàmcáchnàođểcóthểtậndụngđượcnómộtcáchtốtnhất.

KháchhàngđầutiêncủatôilàmộtcôgáitrẻcótênLaura.CôlàmộtluậtsưkinhtếởphốWall,nhưnglàmộtngườiítnói,haymơmộng,rấtsợphảilàmtrungtâmcủasựchúý,vàcămghétmọisựcôngkíchcũngnhưbạolực.CôđãxoaysởđểbằngcáchnàođósốngsótquađượcluyệnngụccủaĐạihọcLuậtHarvard—nơicácgiờhọcđượcthựchiệntrongnhữnggiảngđườngkhổnglồ,lớnngangnhữngkhánđàixemvõsĩgiácđấucủangườiLaMãcổđại,vàlànơimộtlầncôđãcăngthẳngtớimứcnônmửangaytrênđườngtớilớp.Giờkhiđãbướcracuộcđờithực,côvẫnluônengạirằngmìnhkhôngđủmạnhbạođểcóthểđạidiệnchocáckháchhàngcủamìnhtheonhữngcáchhọvẫnmongchờđược.

Trongbanămđầutiêncủasựnghiệp,Lauravẫncòngiữnhữngchứcvụquá

thấpđếnmứccôchưabaogiờphảikiểmtragiảthiếtnàycủamình.Nhưngrồiđếnmộtngày,luậtsưcấptrêncủacô,lúcđóđangtrongmộtkỳnghỉ,đãgiaolạichocôchịutráchnhiệmchínhtrongmộtbuổiđàmphánrấtquantrọng.KháchhànglàmộtnhàsảnxuấtởNamMỹđangsắpkhôngtrảnổimộtmónnợngânhàng,vàhyvọngcôcóthểgiúphọđàmphánlạinhữngthỏathuậncủamónnợ.Mộtnhómủyviênđặctráchcủangânhàngnắmgiữmónnợnguyhiểmđóngồiđốidiệnvớihọởphíabênkiacủabànthảoluận.

Nếuđượcchọn,Laurathàđượctrốndướigầmchiếcbànnàycònhơn,nhưngcôđãhọccáchchiếnđấuchốnglạiđượcnhữngcảmgiácthôithúcmãnhliệtnhưnàyrồi.Liềulĩnh,nhưngvẫnrấtcăngthẳng,côngồixuốngvịtrícủamìnhởchínhgiữa,haibênlàcáckháchhàngcủacô:tổngcốvấndoanhnghiệp(generalcounsel)ởmộtbênvàcánbộkiểmsoáttàichínhcấpcao(seniorfinancialofficer)ởphíacònlại.ĐâytìnhcờlạilàdạngkháchhàngưathíchnhấtcủaLaura:nhãnhặn,lịchsựvàngôntừluônrấtnhỏnhẹ,kháchẳnsovớidạngkháchhàngtôi-là-bá-chủ-của-vũ-trụmàhãngluậtcủacôvẫnthườngđạidiện.Trongquákhứ,LaurađãtừngđưaviêntổngcốvấndoanhnghiệptớimộttrậnbóngbóngchàycủađộiTheNewYorkYankees,vàgiúpngàicánbộkiểmsoáttàichínhcaocấpchọnmộtchiếctúixáchlàmquàchochoemgáicủaôngấy.Nhưnggiờnhữngkhungcảnhấmcúngnày—đúngkiểugiaotiếpmàLauraưathích—dườngnhưđãcáchxacôcảmộtthếgiớinàođó.Ngồiquanhbàngiờđâylàchíncánbộngânhàngcáukỉnhtrongnhữngbộcom-lêcaocấpvàgiàydabónglộn;đượchộtốngbởiluậtsưđạidiệncủabênhọ,mộtngườiphụnữvớiquaihàmvuôngcươngnghịvàmộtphongtháihếtsứcmạnhbạo,chủđộng.Chắcchắnkhôngthuộcloạingườithiếutựtinvềnănglựccủabảnthân,ngườiphụnữlậptứckhởiđộngngaymộtbàidiễnthuyếtvôcùngấntượngvềviệccáckháchhàngcủaLaurasẽmaymắnđếnđâunếuhọchỉđơngiảnchấpnhậntấtcảcácđiềukhoảncủaphíangânhàng.Nó,nhưlờicôtanói,đãlàmộtđềxuấtquáhàophóngrồi.

TấtcảmọingườiđềuđợicâutrảlờicủaLaura,nhưngcôquảthựckhôngnghĩragìđểđáplạicả.Vậynêncôchỉcứngồiđó.Chớpmắt.Mọiánhnhìnđềuđổvềphíacô.Cáckháchhàngcủacôcựaquậymộtcáchkhôngthoảimáitrênnhữngchiếcghếcủahọ.Suynghĩcủacôquaytròntheomộtvònglặpquenthuộc:Mìnhquárụtrèchonhữnghoạtđộngkiểunày,quákhiêmtốn,quámảisuynghĩ.Côhìnhdungvềmộtngườisẽphùhợphơnđểcứunguychotìnhhuốngnày:aiđómạnhbạo,tựtin,ănnóitrôichảy,sẵnsàngđấmsầmxuốngbànđểthểhiệntháiđộkiênquyếtkhôngnhượngbộ.ỞtrườngcấpII,mộtngườinhưvậy,khônggiốngnhưLaura,sẽđượcgọilà“năngđộng”(“outgoing”),thànhtíchcaonhấtmàcácđồngbạnlớp7củaLaurabiết,caohơncả“xinhđẹp”,vớicongái,và“giỏithểthao”vớicon

trai.Lauratựhứavớimìnhrằngcôchỉcầncốsốngsótquahếtngàyhômấynữathôi.Ngàymaicôsẽđitìmmộtcôngviệckhác.

Rồicônhớrađiềutôiđãdặnđidặnlạicô:côlàngườihướngnội,vàlàmộtngườinhưvậy,côcómộtnănglựcđặcbiệttrênbànđàmphán—cólẽchỉkémhiểnnhiênhơn,nhưngkhônghềkémđángsợhơnmộtchútnào.Côgầnnhưchắcchắnlàđãchuẩnbịkỹhơntấtcảmọingườingồiđây.Côcómộtphongcáchnóituynhẹnhàng,nhưngrấtchắcchắn.Côgầnnhưkhôngbaogiờnóimàkhôngsuynghĩkỹtrướckhimởmiệng.Làngườiđiềmđạmbìnhtĩnh,côcóthểcónhữngbướctấncônghếtsứcquyếtliệt,mạnhbạo,vàvẫntạođượcấntượnglàmìnhđangrấtvừaphảivàhợplý.Côcóxuhướnghayđặtracáccâuhỏi—rấtnhiềucâuhỏi—vàthựcsựlắngnghenhữngcâutrảlời,mộtđiềumà,bấtkểtínhcáchcủabạncólàgì,vẫnlàcựckỳquantrọngtrênbànđàmphán.

VậynênLaurabắtđầulàmđiềuđếntựnhiênnhấtvớicô.

-“Thửdừnglạimộtchútđãnào.Cácsốliệubênchịđượccăncứvàođâu?”

-“Chúngtahãythửkếtcấukhoảnvaytheocáchnày,cácvịnghĩliệucóđượckhông?”

-“Cáchkia?”

-“Haymộtcáchnàođókhác?”

Banđầunhữngcâuhỏicủacôvẫncònkhárụtrè.Dầndầncôbắtđầucànglúccàngmạnhbạohơn,thúcđẩybênkiaquyếtliệthơn,thểhiệnrõchohọthấyrằngcôđãlàmbàitậpvềnhàđầyđủ,vànhấtđịnhsẽkhôngchịuđầuhàngmộtcáchdễdàng.Nhưngcôcũngđồngthờitrungthànhvớiphongcáchriêngcủamình,khôngbaogiờlêngiọnghaymấtbìnhtĩnh.Cứmỗilầnphechủngânhàngđưaramộttuyênbốcuốicùngvớimộtvẻchắcnịch,nhưthểkhôngcòncáchnàothayđổiđượcnữa,Lauralạicốtỏýxâydựng:“Cóphảiýchịlàđólàcáchduynhất?Nếuchúngtathửtiếpcậnvấnđềtheomộtcáchkhácthìsao?”

Dầndầncuốicùngnhữngcâuhỏiđơngiảncủacôđãlàmthayđổikhôngkhítrongcănphòng,đúngnhưtrongsáchgiáokhoavềđàmphánđãnói.Phíangânhàngkhôngcònhăngháidiễnthuyếtvàhùnghổchiếmthếchủđộngnữa,nhữnghoạtđộngmàLauracảmthấymìnhyếuthếmộtcáchvôvọng,vàhaibênbắtđầucómộtcuộcnóichuyệnthựcsự.

Vẫntiếptụcthảoluận.Vẫnchưađiđếnđượcmộtthốngnhấtnào.Mộttrongcácủyviênbênphengânhànglạikíchđộnglênlầnnữa,vùngđứngdậy,quăngtấtcảtàiliệuxuốngmặtbànvàđùngđùngbướcrakhỏiphòng.Lauraphớtlờtháiđộnày,mộtphầnlớnlàvìcôkhôngbiếtphảilàmgìkháctrongtrườnghợpnhưthế.Vềsaucóngườinóivớicôrằngvàothờiđiểmthenchốtđó,Laurađãcómộtnướcđivôcùngđúngđắn,trongmộttròchơivẫnđượcgọilà“NhuthuậtThươngthuyết”(“negotiationjujitsu”);nhưngcôbiếtrằngcôchỉlàmđiềumìnhđãhọcđượcmộtcáchrấttựnhiênkhilàmmộtngườilặnglẽ,trongmộtthếgiớiluôntomồmmàthôi.

Cuốicùnghaibêncũngkýkếtđượcmộtthỏathuận.Cácủyviênngânhàngrờitòanhà,nhữngkháchhàngưathíchcủaLauralênxetớisânbay,cònLaurathìtrởvềnhà,cuộntrònmìnhlạivớimộtcuốnsách,vàcốquênđitấtcảnhữngcăngthẳngđãdiễnratrongngày.

Nhưngsánghômsau,luậtsưđạidiệnchophíangânhànghômqua—ngườiphụnữquảquyếtvớiquaihàmvuôngcươngnghị—gọiđiệnlạichocôvàđềxuấtmộtlờimờilàmviệc.“Tôichưabaogiờđượcgặpaivừanhẹnhànglạivừacươngquyếtđếnvậy”,côấynói.Vàngàyhômsaunữa,phíangânhànghômnọcũnggọiđiệnchoLaura,vàhỏiliệuhãngluậtcủacôcóthểđạidiệnchocôngtycủahọtrongtươnglaiđượckhông.“Chúngtôicầnmộtngườicóthểgiúpchúngtôiđạtđượcmọithỏathuậnmàkhôngđểchocáitôicủamìnhngángđường”ôngtanói.

Bằngcáchtrungthànhvớiphongcáchnhẹnhàngcủariêngmình,Laurađãđưađượcvềchohãngluậtcủamìnhthêmmộtthỏathuậnthànhcông,tìmđượcmộtđốitácmớichohãng,vàcócảmộtlờiđềnghịviệclàmchoriêngmình.Lêngiọngvàđấmxuốngmặtbànđãđượcchứngtỏlàhoàntoànkhôngcầnthiết.

NgàynayLaurahiểurấtrõrằngthiêntínhhướngnộilàmộtphầnquantrọng,cốtyếucủaconngườicô,vàcôcàngtrântrọnghơnbảntínhthíchsuynghĩcủamình.CáivònglặptrongđầuLaura,thứvẫnliêntụcbuộctộicôlàquárụtrè,quákhiêmtốn,nayđãxuấthiệncànglúccàngíthơn.Lauragiờđâybiếtrằngcôluôncóthểxoaysởmọithứổnthỏabằngchínhsứccủamìnhkhicầnthiết.

ChínhxácthìýtôilàgìkhinóiLauralàmộtngườihướngnội?Khitôibắtđầubắttayvàoviếtcuốnsáchnày,thứđầutiêntôimuốntìmhiểulàchínhxácthìcácnhànghiêncứuđịnhnghĩanhữngkháiniệmhướngnộivàhướngngoại(introversionvàextroversion)nhưthếnào.Tôibiếtrằngvàonăm

1921,nhàtâmlýhọccóảnhhưởnghàngđầuCarlJungđãxuấtbảnmộtcuốnsáchbomtấn,“PhânloạiTâmlýhọc”(PsychologicalTypes),giúpphổbiếncácthuậtngữsựhướngnộivàsựhướngngoạinhưnhữngkháiniệmcơbảnnhấtđểxâydựngnênbảnđồtínhcáchconngười.Ngườihướngnộisẽbịthuhúthướngvàothếgiớibêntrongcủasuynghĩvàcảmxúc,Jungnói,trongkhingườihướngngoạihướngracuộcsốngbênngoàivớiconngườivàcáchoạtđộng.Ngườihướngnộitậptrungvàogiảithíchýnghĩacủanhữngsựkiện,sựvậtdiễnraxungquanhhọ;ngườihướngngoạithìlaomìnhvàochínhcácsựkiệnvàsựvậtđó.Ngườihướngnộinạplạinănglượngchomìnhbằngcáchởmộtmình;ngườihướngngoạithìcầnphảinạpthêmnănglượngmỗikhihọkhônggiaotiếpđủnhiều.NếubạnđãbaogiờthửlàmbảnTrắcnghiệmtínhcáchtâmlýMyers-Briggs7,đượcthiếtkếdựatrêncơsởnghiêncứucủaJungvàđượcsửdụngrộngrãibởiphầnlớncáctrườngđạihọcvàcáccôngty,tậpđoànhàngđầutrênthếgiới;thìcólẽbạnđãquáquenthuộcvớicáckháiniệmnàyrồi.

7TrắcnghiệmtínhcáchMyers-Briggs,hayChỉsốphânloạiMyers-Briggs(Myers-BriggsTypeIndication),thườngđượcviếtngắngọnlàMBTI,làmộtphươngphápsửdụngcáccâuhỏitrắcnghiệmtâmlýđểtìmhiểutâmlý,tínhcáchcũngnhưcáchconngườinhậnthứcthếgiớixungquanh,đưaraquyếtđịnhchomộtvấnđề.Phươngphápkiểmkêtínhcáchnàykhởinguồntừcáclýthuyếtphânloạitrongcuốn“PsychologicalTypes”củaCarlGustavJungxuấtbảnnăm1921vàđượcpháttriểnbởiKatharineCookBriggscùngcongáicủabà,IsabelBriggsMyers,từkhoảngThếchiếnthứhai.(Nguồn:Wikipedia)

Thếnhưngcòncácnhàtâmlýhọchiệnđạithìnóigì?Tôinhanhchóngnhậnrarằngkhôngcómộtđịnhnghĩatoàndiệnnàovềhướngnộivàhướngngoạicả:khônghềcómộtthểloạinghiêncứuthốngnhấtnàomàởđótấtcảmọingườiđềucóthểđồngývềnhữngđặcđiểmchungđểcóthểchovàonhóm,khôngnhưcácnhóm“nhữngngườitócquăn”hay“nhữngngười16tuổi”.Vídụ,nhữngngườiủnghộtrườngpháiNgũĐại(BigFive)trongtâmlýtínhcách(tranhcãirằngtínhcáchconngườicóthểđượcphântáchrathành5xuhướngchính)địnhnghĩahướngnộikhôngphảitheophươngdiệncómộtthếgiớinộitâmphongphú,màlàởviệcthiếuhụtnhữngđặctínhnhưsựquảquyếthaykhảnăngdễdànghòađồngvớitậpthể.Cóbaonhiêunhàtâmlýhọctínhcáchthìdườngnhưcóbấynhiêuđịnhnghĩavềhướngnộivàhướngngoại,vànhữngngườinàybỏrarấtnhiềuthờigianđểtranhcãixemđịnhnghĩacủaaimớilàchínhxácnhất.MộtsốthìnghĩrằngýtưởngcủaJungđãquálỗithờirồi;sốkháclạiquảquyếtrằngônglàngườiduynhấtnóiđúng.

Nhưngmặcdùvậy,cácnhàtâmlýhọcngàynaynóichungvẫnnhấttríởmộtsốđiểmlớn:vídụ,ngườihướngnộivàhướngngoạicầnnhữngmứcđộkíchthíchkhácnhauđểcóthểhoạtđộngmộtcáchbìnhthường.Ngườihướngnộicóthểcảmthấy“vừađủ”vớimứcđộkíchthíchthấphơn,nhưlànhấpmộtngụmrượuvangvớivàingườibạnthân,chơigiảiôchữtrênbáo,hayđọcmộtcuốnsách.Ngườihướngngoạithìưathíchyếutốbấtngờ,khíchđộngtừnhữnghoạtđộngnhưgặpgỡaiđólầnđầutiên,laomìnhtrượttuyếttrênnhữngsườnnúiđổdốc,hayvặnlớnbộdànloastereotớimứcâmlượngtốiđa.“Vớihọ,nhữngngườikhácluônquákhíchđộng”,nhàtâmlýhọctínhcáchDavidWinternói,giảithíchlýdotạisaomộtngườihướngnộiđiểnhìnhsẽthàdànhtrọnkỳnghỉcủamìnhđọcsáchbênmộtbờbiểnvắngngườicònhơnlàtiệctùngthâuđêmtrênnhữngduthuyềnsangtrọng.“Họkhíchđộngvớinhữngđedọa,sợhãi,bạolực,vàcảtìnhyêu.100conngườicótácđộngkíchthíchcaohơnrấtnhiềusovới100quyểnsách,hay100hạtcáttrênbờbiển”.

Rấtnhiềunhàtâmlýhọccũngđồngýrằngngườihướngnộivàngườihướngngoạilàmviệctheonhữngcáchrấtkhácnhau.Ngườihướngngoạicóxuhướngxôngxáolaođếnvàgiảiquyếtvấnđềmộtcáchmaulẹ.Họđưaranhữngquyếtđịnhnhanhchóng(đôilúcthiếusuyxét),khônggặpvấnđềgìkhiphảilàmnhiềuviệccùnglúc,vàsẵnsàngchấpnhậnrủiro.Họthíchthútậnhưởng“khoáicảmmạohiểm”củacôngviệcđểhướngđếnnhữngphầnthưởngcógiátrịnhưcủacảihayđịavị.

Ngườihướngnộilạithườnglàmviệcchậmchạphơn,vàchútâmlênkếhoạchcụthểhơn.Họthíchtậptrungvàogiảiquyếtlầnlượttừngvấnđềmột,vàcómộtsứcmạnhtậptrungđángnểphục.Họgầnnhưmiễndịchvớisứccámdỗcủatiềnbạchaydanhvọng.

Tínhcáchcủachúngtacũngđồngthờiđịnhhìnhphongcáchgiaotiếpcủachúngta.Ngườihướngngoạisẽlànhữngngườiđemsứcsốngđếnchonhữngbữatiệccủabạn,bậtcườimộtcáchsảngkhoáitrướcnhữngcâuchuyệncườibạnkể.Họthườngrấtquảquyết,chủđộng,vàluôncầncóbạnbè.Ngườihướngngoạinghĩrađằngmiệng,nghĩngaytạichỗvàgầnnhưngaylậptức.Họưathíchnóihơnlàlắngnghe;rấthiếmkhithấybíkhôngbiếtphảinóigì,vàthỉnhthoảngbuộtmiệngnóiranhữngđiềumàhọkhôngbaogiờthựcsựcóýnói.Họrấtthoảimáivớinhữngxungđột,nhưnghoàntoànkhôngthểchịuđượcnhữngnơivắngvẻ,tĩnhmịch.

Ngườihướngnộithìngượclại,mộtvàitrongsốhọcóthểcókỹnănggiaotiếprấttốt,hoàntoànthoảimáivớicácbuổitiệcvàcácbữatốivớiđốitác,

nhưngsaumộtthờigiansẽbắtđầuướcgìgiámàgiờhọđượcnằmườnởnhà,trongbộpy-ja-ma.Họthườngưathíchdànhnănglượnggiaotiếpcủamìnhchochỉmộtvàingườibạnthân,đồngnghiệp,haycácthànhviêngiađìnhgầngũinhấtvớihọ.Họlắngnghenhiềuhơnlànói,luônnghĩkỹtrướckhimởmiệng,vàthườngcảmthấyrằnghọdiễnđạtbảnthânmìnhbằngchữviếttốthơnlàlờinói.Họthườngcóxuhướngcốtránhcáccuộcxungđột.Rấtnhiềungườisợnóichuyệnphiếm,nhưnglạihoàntoànưathíchnhữngcuộctraođổithựcsự,sâusắcvềnhữngchủđềưathíchcủamình.

Cómộtsốthứkhôngphảilàmộtngườihướngnội:hướngnộikhôngphảilàmộttừđồngnghĩavớiẩndậthaykhinhngười.Ngườihướngnộicóthểlànhữngngườinày,nhưngphầnlớnhọđềuhếtsứcthânthiệnvàhoàntoàndễgần.MộttrongnhữngcụmtừnhânđạonhấtcủatiếngAnh—“Onlyconnect!”—“Chỉcókếtnối!”—đượcviếtrabởimộtngườihướngnộivôcùngrõrệt,E.M.Forster,trongmộtcuốntiểuthuyếtkhaiphácâuhỏilàmcáchnàođểđạtđược“tìnhyêugiữangườivớingườiởsắctháituyệtđốinhấtcủanó.”

Cũngkhôngphảicứhướngnộithìlàngườirụtrè.Nhútnhát,rụtrèlànỗisợsựkhôngchấpnhậncủaxãhội,sợbịbẽmặt;trongkhihướngnộilàsựưathíchnhữngmôitrườngkhôngquákíchthích.Tínhnhútnhátrụtrècóthểgâythươngtổntinhthầnrấtsâuđậm;tínhhướngnộithìhoàntoànkhông.Mộttrongnhữnglýdokhiếnmọingườiluônnhầmlẫnhaikháiniệmnàylàviệcđôilúcchúnggiaonhau(mặcdùcácnhàtâmlýhọcvẫncòntranhcãilàđếnmứcđộnào).Mộtsốnhàtâmlýhọcthểhiệnhaixuhướngnàytrênmộtđồthịvớimộttrụcđứngvàmộttrụcnằmngang,vớitrụcnganglàkhoảngdaođộnggiữahaitháicựchướngnội-hướngngoại,vàtrụcđứngtươngứngvớikhoảngbìnhthản-lolắng.Vớimôhìnhnày,bạncóđượcbốnphânloạikhácnhaucủatínhcáchconngười,tươngứngvớibốngócphầntưcủađồthị:ngườihướngngoạibìnhthản,ngườihướngngoạilolắng(hoặcbốcđồng),ngườihướngnộibìnhthản,vàngườihướngnộilolắng.Nóimộtcáchkhác,bạncóthểlàmộtngườihướngngoạinhútnhátnhưBarbraStreisand8,ngườicómộttínhcáchhếtsứcđặcsắcvàthuhút,nhưngvẫnsợđếntêliệtcảngườiđimỗikhiphảibướclênsânkhấu;hoặcmộtngườihướngnộikhông-nhút-nhát,nhưBillGates9,ngườimàvềmọiphươngdiệnđềutránhphảitiếpxúcvớimọingười,nhưngchưabaogiờphảilolắngvìáplựcýkiếncủangườikhác.

Bạncũngcóthể,tấtnhiên,vừalàmộtngườihướngnội,vừalàmộtngườinhútnhát.T.S.Eliot10,mộtconngườiđơnđộcnổitiếng,đãviếttrongbàithơĐấthoang(TheWasteLand)rằngôngcóthể“chỉchobạnthấynỗisợ

trongmỗimộtnắmtaybụiđất”.Rấtnhiềungườinhútnhátchọnhướngmìnhvàothếgiớinộitâm,mộtphầnnhưmộtcáchtịnạnđểthoátkhỏicáixãhộingoàikiađãgâychohọbiếtbaonhiêucăngthẳngvàlolắng.Vànhiềungườihướngnộicũngrấtnhútnhát,mộtphầnlàvìhọluônnhậnđượcthôngđiệptừxãhộirằngcógìđókhôngổnvớihọ,rằngcógìđósaitráitrongviệchọthíchsuynghĩvàbỏthờigiannghiềnngẫmvềmọithứ;vàcũngmộtphầndođặctrưngtâmlýcủahọ,nhưchúngtarồisẽbànđến,luônkhiếnhọthấykhôngthoảimáivàphảitránhxacácmôitrườngcótínhkíchthíchcao.

8BarbraJoanStreisand(sinhngày24tháng4năm1942)làmộtnhàsángtácnhạc,nữdiễnviênđiệnảnh,kịchvàcasĩMỹ,đồngthờicũnglànhàhoạtđộngchínhtrịcấptiến,nhàsảnxuấtphimvànhàđạodiễnphim.BàđãgiànhđượcgiảithưởngOscarchodanhhiệuNữdiễnviênchínhxuấtsắcnhấtvàBàiháthaynhấttrongphimcũngnhưcácgiảiEmmy,Grammy,QuảCầuVàng.StreisandđãđượcxếpvàohàngnghệsĩnữcóalbumbánchạynhấtmọithờiđạiởHoaKỳtrongvònghơn30năm,theoRIAA.BàđượcxemnhưmộttrongnhữngnghệsĩbiểudiễnnữthànhcôngnhấttronglịchsửngànhgiảitríhiệnđạivàlànữcasĩbánđượcnhiềualbumnhấttronglịchsửâmnhạcMỹ,đượcRIAAxácnhậnlàhơn71triệuđĩaghiâm.(Nguồn:Wikipedia)

9WilliamHenry"Bill"GatesIII(sinhngày28tháng10,1955)làmộtdoanhnhânngườiMỹ,nhàtừthiện,tácgiảvàchủtịchtậpđoànMicrosoft,hãngphầnmềmkhổnglồmàôngcùngvớiPaulAllenđãsánglậpra.Ôngluôncómặttrongdanhsáchnhữngngườigiàunhấttrênthếgiới,vàlàngườigiàunhấtthếgiớitừ1995tới2009,ngoạitrừnăm2008,khiôngchỉxếpthứba.Tháng5năm2013,BillGatesđãgiànhlạingôivịngườigiàunhấtthếgiớivớitàisản72,7tỉđôlaMỹ.(Nguồn:Wikipedia)

10ThomasStearnsEliot(26tháng9năm1888—4tháng1năm1965)làmộtnhàthơ,nhàviếtkịch,nhàphêbìnhvănhọcAnhgốcHoaKỳđoạtgiảiNobelvănhọcnăm1948.Eliotthườngđivàonhữngchủđềtriếtlí,phảnánhmâuthuẫngiữathựctạivàthếgiớitinhthần,sựyênbìnhcủatâmhồnvàloâutrongđờisốngconngười,sựchuộctộicủalinhhồnquathờigian...Eliotlàngườicóđầuóccáchtântrongngônngữthơvàthipháp,đấutranhcho"thơtựdo",thoátkhỏikhuônsáocủathơđươngthời.EliotlànhàthơlớnnhấtcủanướcAnhtrongthếkỉ20,cóảnhhưởngrộnglớnđếnvănhọccácnướcphươngTây.(Nguồn:Wikipedia)

Nhưngvớitấtcảnhữngkhácbiệtnhưthế,tínhnhútnhátvàsựhướngnộivẫncómộtđiểmchungrấtsâusắc.Trạngtháitâmlýcủamộtngườihướng

ngoạinhútnhátngồinínthinhbênbànhọpcủamộtdoanhnghiệpcóthểsẽrấtkhácsovớitrạngtháitâmlýcủamộtngườihướngnộibìnhtĩnh—ngườinhútnhátvìquásợnênkhôngdámnói,cònngườihướngnộichỉđơngiảnlàđangbịquátảibởimôitrườngxungquanhcónhiềunhântốkíchthíchhơnmứchọcóthểchịuđựng.Nhưngvớithếgiớibênngoài,haingườihọtrôngchẳngkhácgìnhau.Điềunàycóthểgiúpchocảhailoạingườinàyhiểurõhơnvềviệcquákínhtrọngvàđềcao“vịtrídẫnđầu”hướngngoạicóthểkhiếnchúngtabỏquanhữngthứthựcsựtốt,thôngminhvàthôngtháiđếnthếnào.Vìnhữnglýdorấtkhácnhau,ngườinhútnhátvàngườihướngnộicóthểsẽchọndànhthờigiancủamìnhchonhữngcôngviệchậutrường,nhưphátminh,haytiếnhànhnghiêncứu,hayởbênvànắmlấytaynhữngngườiđangtrongcơnbệnh—hoặcởvịtrílãnhđạo,họgiảiquyếtcôngviệcvớimộtphongtháitĩnhlặng.Đâykhôngphảivịtrítiênphongdẫnđầu,nhưngnhữngngườiđảmđươngnhữngvịtríđóvẫncứlànhữnghìnhmẫuđángđểtahọctậpvànoigương.

Nếubạnvẫnkhôngchắcchắnliệumìnhrơivàođâutrênkhoảnggiữahaitháicựchướngnội-hướngngoại,bạncóthểtựđánhgiámìnhởđây.Hãytrảlờimỗicâuhỏinàybằngcáchđáp“Đúng”hoặc“Sai”,chọncâutrảlờinàođúngvớibạnthườngxuyênhơn.11

1.Tôithíchnhữngcuộcnóichuyệnmột-đối-mộthơnlàhoạtđộngnhóm.

2.Tôithườngthíchthểhiệnmìnhquachữviếthơnlàlờinói.

3.Tôithíchchỗyêntĩnh,vàđượcởmộtmình.

4.Tôicóvẻítquantâmtớitiềntài,danhvọnghayđịavị…hơnlàcácbạncùnglứacủatôi.

5.Tôighétnóichuyệnphiếm,nhưngưathíchbànluậnsâusắcvềnhữngchủđềquantrọngvớitôi.

11Đâychỉlàmộtbàitrắcnghiệmkhôngchínhthức,khôngphảilàmộtbàikiểmtraxácđịnhtâmlýtínhcáchđượcxácnhậncócơsởkhoahọcchặtchẽ.Cáccâuhỏiđượcđặtdựavàonhữngđặctínhcủangườihướngnộitiêubiểu,đượcchấpnhậnmộtcáchrộngrãibởiđôngđảocácnhàtâmlýhọchiệnđạinóichung.

6.Mọingườinóitôilàmộtngườirấtgiỏilắngnghe.

7.Tôikhônggiỏichấpnhậnrủiro,mạohiểm.

8.Tôithíchnhữngcôngviệcchophéptôihoàntoàn“cắmđầuvàolàm”màkhôngbịngắtquãng.

9.Tôithíchtổchứcsinhnhậtvớiquymônhỏ,chỉcógiađìnhhoặcmộthaingườibạnthậtthânmàthôi.

10.Mọingườithườngmiêutảtôilà“điềmđạm”hoặc“chínchắn”.

11.Tôithườngkhôngthíchchoaikhácxemcôngviệccủamìnhchođếnkhinóđãhoàntất.

12.Tôikhôngthíchxungđộthaymâuthuẫn.

13.Tôilàmviệctốtnhấtkhiđượcởmộtmình.

14.Tôithườngnghĩkỹtrướckhinói.

15.Saukhiđichơinhiềuvớimọingườitôithườngcảmthấynănglượngnhưđãbịrútcạnhết,mặcdùcóthểtôicũngđãchơirấtvui.

16.Tôithườngđểchocáccuộcgọirơivàohộpthưthoại.

17.Nếuphảichọnmộttronghai,tôithàchọnmộtChủNhậthoàntoànkhôngcógìđểlàmhơnlàmộtngàycuốituầnvớiquánhiềucôngviệcđãđượclênkếhoạchsẵn.

18.Tôikhôngthíchlàmnhiềuviệccùnglúc.

19.Tôicóthểhoàntoàntậptrungvàomộtviệcrấtdễdàng.

20.Trongtìnhhuốngphònghọc,tôithíchnghegiáoviêngiảngsẵnhơnlàthamgiavàonhữngbuổiseminar.12

12*Seminarcóthểhiểuđơngiảnlàmộthìnhthứchọctậpmàởđóngườihọcchủđộnghoàntoàntưkhâuchuẩnbịtàiliêu,trìnhbàynộidungđưadẫnchứng,traođổi,thảoluậnvớicácthànhviênkhácvàcuốicungtựrútranộidungbàihọchayvấnđềkhoahọccũngnhưđềxuấtcácýkiếnđểmởrộngnộidung.

*Vaitròcủangườithầylà

·Tìmđượccácchủđềphùhợpnộidungcủabàigiảng,cónguồntưliệuđầy

đủ.

·Cungcấptàiliệuhoặchướngdẫntìmtàiliệu.

·Giảiđápthắcmắccủasinhviêntrongkhâuchuẩnbị.

·Lắngnghevàbổsunghoặcsửachữacácchỗthiếusótcủangườihọc.

·Tổngkếtvấnđề.

·Nếusinhviênchưaquenthìtrongnhữnglầnđầutiêncóthểđiềuhànhviệctraođổithảoluận.

Điểmkhácbiệtcơbảnnhấtgiữahọcseminarvànghegiảnglàtronggiờseminar,họcsinhphảinóivàtranhluậnrấtnhiều.

Càngcónhiềucâutrảlời“đúng”,bạncàngcókhảnănglàmộtngườihướngnội(introvert)nhiềuhơn;nếungượclại,bạncàngcókhảnănglàmộtngườihướngngoại(extrovert).Nếubạnthấymìnhcómộtsốlượngcâutrảlời“đúng”và“sai”tươngđốibằngnhau,vậythìcóthểbạnlàmộtambivert—vâng,thựcsựcóriêngmộttừdànhchonhữngngườinhưvậyđấyạ.

Nhưngkểcảnếubạnchỉchọnmộtphươngánduynhấtchotấtcảcáccâuhỏiởđây,điềuđócũngkhôngcónghĩalàhànhđộngcủabạncóthểdễdàngdựđoántrướcđượctrêntấtcảmọiphươngdiện.Chúngtakhôngthểnóimọikẻhướngnộiđềulànhữngconmọtsáchhaymọingườihướngngoạiđềuquậytớibếnởnhữngbữatiệctưngbừngvớibạnbè—cũnghệtnhưviệcchúngtakhôngthểkhẳngđịnhchắcnịchrằngmọiphụnữđềulànhữngngườigiỏilắngnghe,vàmọingườiđànôngđềuthíchnhữngmônthểthaovachạm—nhưbóngđáhaybóngbầudụcchẳnghạn(chúthíchcủangườidịch).NhưJungđãnói,mộtcáchrấtchínhxác,rằng:“Khônghềcóthứgìgọilàmộtkẻhoàntoànhướngngoạihaymộtkẻhoàntoànhướngnộihết.Mộtkẻnhưthếchắcchắnsẽchỉcóthểkếtthúcmìnhtrongmộtnhàthươngđiên”.

Mộtphầncủalýdoởđâylàvìchúngtađềulànhữngsinhvậtphứctạpđếnđángkinhngạc,nhưngmộtphầnkháccũnglàbởicóvôcùngnhiềucáckiểuhướngnộivàhướngngoạikhácnhau.Tínhhướngnộivàhướngngoạitươngtácvớinhữngnéttínhcáchkháccũngnhưvớiquákhứriêngcủatừngngười,tạoravôsốnhữngkiểungườikhácnhau.VậynênnếubạnlàmộtthanhniênMỹcóthiênhướngnghệthuật,luônbịchamìnhbắtépthamgiađộituyểnbóngbầudụccủatrườngnhưngườianhtraisôinổi-ăntonóilớncủabạn;

bạnsẽlàmộtdạnghướngnộirấtkhácsovới,vídụ,mộtnữdoanhnhânngườiPhầnLancócảbốvàmẹđềulànhữngngườigiữhảiđăng.(PhầnLanlàmộtquốcgianổitiếnghướngnội.TruyệncườingườiPhầnLan:LàmthếnàođểbạnbiếtmộtanhchàngPhầnLancóthíchbạnhaykhông?Câutrảlời:Anhtasẽnhìnchằmchằmvàomũigiàycủabạn,thayvìvàomũigiàycủachínhanhta!)

Rấtnhiềungườihướngnộicũng“đặcbiệtnhạycảm”(“highlysensitive”);nghecóvẻrấtthivị,nhưngđóthựctếlàmộtthuậtngữchuyênmôntrongngànhtâmlýhọc.Nếubạnthuộcdạngnhạycảm,vậycólẽbạnsẽphùhợphơnnhiềunhữngngườikhácđểcảmthấytuyệtđốihạnhphúcdễchịukhinghebản“Xô-nátánhtrăng”củaBeethoven,mộtcâuđápbằngtiếngAnhthậthoànhảo,haymộtnghĩacửcaođẹpđếnđángkhâmphục.Bạncũngsẽnhanhcảmthấyphátbệnhhơnkhiphảichứngkiếnbạolựchaynhữngthứxấuxíđángghêtởm,vàbạncómộtlươngtâmvôcùnglànhvững.Khicònlàmộtđứatrẻ,rấtcóthểbạnđãluônbịbảolà“quánhútnhát”,vàchotớitậnbâygiờvẫnluôncảmthấyrấtcăngthẳngmỗikhibịngườikhácđánhgiá,nhưkhiphảidiễnthuyếttrướcmộtđámđông,hoặctronglầnhẹnhòđầutiên.Rồichúngtasẽbànđếntạisaotậphợpcácđặctínhtưởngchừngítliênquancholắmđếnnhaunàylạithườngthuộcvềcùngmộtngười,vàtạisaongườinàylạithườnglàngườihướngnội.(Khôngaibiếtchínhxácthìcóbaonhiêungườihướngnộicũnglàngườiđặcbiệtnhạycảm,nhưngchúngtabiếtcókhoảng70%ngườinhạycảmlàngườihướngnội,và30%cònlạibáocáorằnghọcũngthườngcầnrấtnhiều“khoảngnghỉ”trướckhicóthểhoạtđộnglạibìnhthườngsaumộtcơnchấnđộng).

Tấtcảnhữngrắcrốiphứctạpnàycónghĩalà,khôngphảimọithứviếttrongImlặngđềucóthểápdụngđúngvớibạn,kểcảkhibạntựthấymìnhlàmộtkẻhướng-nội-toàn-tập.Vídụ,chúngtasẽdànhmộtlượngthờigianđểbànvềtínhnhútnhátvàsựnhạycảm,nhữngđặctínhmàcóthểbạntựthấylàmìnhhoàntoànkhôngcó.Nhưngkểcảthếcũngkhôngsao.Hãycứápdụngnhữngcáicóthểápdụngđượcvớibạn,vàdùngnhữngkiếnthứccònlạiđểcảithiệnmốiquanhệcủabạnvớinhữngngườixungquanh.

Điềuđónóira,trongImlặngnàychúngtasẽcốgắngkhônglệthuộcquánhiềuvàocácđịnhnghĩa.Nhữngthuậtngữđượcđịnhnghĩanghiêmngặtlàđặcbiệtquantrọngvớicácnhànghiêncứu,nhữngngườimàcôngtrìnhcủahọphụthuộcchặtchẽvàoviệcxácđịnhchínhxácđếnđâuthìtínhhướngnộidừnglại,vàtừđâuthìcácđặctínhkhác,vídụ,nhưtínhnhútnhát,bắtđầu.NhưngtrongImlặng,chúngtasẽquantâmnhiềuhơnđếnthànhquảcủanhữngnghiêncứuđó.Cácnhàtâmlýhọcngàynay,kếthợpvớicácnhà

khoahọcthầnkinh(neuroscientist)cùngnhữngthiếtbịquétnãobộcủahọ,đãkhámphárađượcnhữngpháthiệnvôcùngsánggiácóthểthayđổiđượccáchchúngtanhìnnhậnthếgiới—vàcảchínhbảnthânmỗichúngta.Họđangtrảlờichonhữngcâuhỏinhư:Tạisaomộtsốngườinóirấtnhiều,trongkhimộtsốkhácthìđođếmtừngchữmộtmìnhnóira?Tạisaomộtsốngườilaomìnhvàocôngviệc,trongkhimộtsốkhácthìtổchứcnhữngbữatiệcsinhnhậttưngbừngngaytạinơilàmviệc?Tạisaomộtsốngườikhônggặpvấnđềgìvớiviệcnắmtrongtayquyềnlực,trongkhimộtsốkhácthìlạikhôngthíchcảviệclãnhđạolẫnviệcbịngườikháclãnhđạo?Liệungườihướngnộicóthểlàmnhàlãnhđạotốtđượchaykhông?Liệuxuhướngưuáinhữngngườihướngngoạicủachúngtalàmộtkếtquảcủatiếnhóatựnhiên,haylàdochịuảnhhưởngtừvănhóavàxãhội?Nếubạnlàmộtngườihướngnội,liệubạncónêncốnghiếnhếtthờigianvàsứclựccủamìnhchonhữnghoạtđộngtựnhiênnhấtđốivớibạn;hayliệubạnnêncốgồngmìnhđểvượtquacácthửtháchcủacộngđồng,nhưLaurađãlàmtrênbànđàmphánngàyhômđó?

Câutrảlờicólẽsẽkhiếnbạnngạcnhiên.

Mặcdùvậy,nếuchỉcóduynhấtmộtđiềubạncóthểlấyrađượctừcuốnsáchnày,tôihyvọngđósẽlàmộtcảmnhậnmớivềquyềnđượcphéplàchínhbạn.Tôicóthểtựmìnhcamđoanvềvềtácdụngthayđổicuộcđờimộtkhibạnđãđạtđượcđếntháiđộ,quanđiểmnày.Cácbạncònnhớvềngườikháchhàngđầutiênmàtôiđãkểvớicácbạnkhông,côgáitrẻmàtôiđãgọilàLaurađểbảovệdanhtínhthậtchocôấyấy?

Đóthựcralàcâuchuyệnvềchínhtôi.Tôichínhlàkháchhàngđầutiêncủamình.

PhầnMột:KHUÔNMẪUHƯỚNGNGOẠILÝTƯỞNG

1.SỰTRỖIDẬYCỦAHÌNHTƯỢNG“ANHBẠNVÔCÙNGDỄMẾN”

LàmThếNàoNgườiHướngNgoạiTrởThànhHìnhMẫuLýTưởngCủaXãHội

Ánhmắtcủanhữngngườilạ,tòmòvàkhắtkhe,

Liệubạncóthểđốidiệnchúngmộtcáchthậttựhào—canđảm—vàkhônghềsợhãi?

—MẪUQUẢNGCÁOTRÊNBÁOCỦAHÃNGXÀBÔNGWOODBURY,1922

Thờigian:năm1902.Địađiểm:NhàthờHarmony,bangMissouri,mộtthịtrấnnhỏ,chỉ-một-chấm-contrênbảnđồnướcMỹ,tọalạcbênmộtvùngbờsông,cáchthànhphốKansashơn100dặm.Nhânvậtchínhtrẻtuổicủachúngta:mộtcậuhọcsinhtrunghọcnhânhậu,tốtbụng,nhưngthiếutựtinvàobảnthântênDale.

Gầygò,ủdộtvàốmyếu,Dalelàcontraitrongmộtgiađìnhnôngdânđứngđắnvềđạođứcnhưngđãtừlâusốngtrongcảnhbầnhànbằngnghềchănnuôilợn.Cậukínhtrọngchamẹmình,nhưngtậnthâmtâmkhôngbaogiờmuốnlạibướctiếptheoconđườngnghèođóicủagiađình.Dalecũnglolắngvềnhữngthứkhácnữa:sấmsét,bịđàyxuốngđịangục,vàbịcứnghọngvàođúngnhữngthờikhắcquantrọngnhất.Cậuthậmchícònsợcảchínhlễcướicủamìnhsaunày:Nhỡcậukhôngthểnghĩrađiềugìđểnóivớingườivợtươnglaicủamìnhthìsao?

Mộtngàynọ,mộtdiễngiảChautauquatớithịtrấncủacậu.PhongtràoChautauqua,rađờinăm1873tạiphíaBắc,ngoạiôNewYork,gửinhữngdiễngiảtàinăngđikhắpđấtnướcđểđemnhữngtrithứcvềvănhóa,khoahọc,vàtôngiáotớimọingười.NhữngvùngnôngthônnướcMỹquýtrọngnhữngdiễngiảnàybởiánhhàoquangthànhthịhọmangtớitừthếgiớibênngoài—vàởsứcmạnhcủahọtrongviệcmêhoặcđámđông.NgườidiễngiảnàyđãđặcbiệtthuhútDalebởicâuchuyệnđổiđờicủacủachínhông:có

mộtthờiôngcũnglàmộtcậubéconnhànôngdânthấpkémvớimộttươnglaimịtmờ,nhưngrồiôngdầndầnpháttriểnmộtphongcáchdiễnthuyếtđầylôicuốnvàchiếmlĩnhsânkhấuởChautauqua.Dalelắngnghechămchúnhưnuốtlấytừnglờicủaông.

Mộtvàinămsau,chàngthanhniênDalelạimộtlầnnữabịấntượngmạnhbởigiátrịcủakhảnăngdiễnthuyết.GiađìnhcủaanhchuyểntớisốngtạimộttrangtrạichỉcáchthànhphốWarrensburg,Missouribadặm,đểDalecóthểtheohọcđạihọctạiđómàkhôngcầnphảiđithuêphònghoặcởnhờnhàai.Daleđểýthấyrằngnhữnghọcsinhgiànhchứcvôđịchtrongnhữngcuộcthihùngbiệncủatrườngluônđượckínhnểnhưnhữngnhàlãnhđạo,vàanhhạquyếttâmcũngphảitrởthànhđượcmộtngườinhưvậy.Anhghidanhđăngkýtrongmọicuộcthi,vàlaovộivềnhàmỗikhihếtgiờhọcđểvùiđầuvàoluyệntập.Cứthuarồianhlạithuanữa;Dalerấtquyếttâm,nhưnganhvẫnchưathựcsựlàmộtnhàhùngbiệngiỏi.Nhưngdùvậy,cuốicùngthìnhữngnỗlựccủaanhcũngbắtđầuđượcđềnđápxứngđáng.Anhlộtxáctrởthànhmộtnhàvôđịchhùngbiện,mộtngườihùngcủatoànthểhọcsinhtrongtrườnghọc.Nhữnghọcsinhkhácbắtđầutìmđếnanhđểhỏixinkinhnghiệmdiễnthuyết,anhđàotạohọ,vàhọcũngbắtđầugiànhđượcgiảithưởngnữa.

ĐếnkhiDalerờitrườngđạihọcvàonăm1908,chamẹcủaanhvẫnnghèonhưvậy,nhưngnướcMỹliênhiệpđangbắtđầulộtxác.HenryFordđangbánnhữngmẫuxehơiModelTsđắtnhưtômtươi,sửdụngcâukhẩuhiệu:“vìcôngviệc,vàvìcảniềmvui”(“forbusinessandforpleasure”).J.C.Penney,Woolworth,vàSearsRoebuckđãtrởthànhnhữngthươnghiệuđồgiadụnghàngđầu.Ánhđènđiệnthắpsángmọicănnhàcủatầnglớptrunglưu;hệthốngnướcmáyđượcbơmdẫnvàotừngnhà,giảiphónghọkhỏinhữngchuyếnđiranhàngoàiđểxáchnướcvềhàngđêm.

Nềnkinhtếmớicầnđếnmộtkiểungườimới—mộtngườibánhàng,mộtnhàhùngbiệntronggiaotiếp,aiđóluônsẵnsàngvớimộtnụcườithườngtrực,mộtcáibắttaychuyênnghiệp,sởhữukhảnănghòađồngvớibấtcứmộtđồngnghiệpnào,nhưngđồngthờivẫnluôncóthểtỏasánglấnáttấtcảbọnhọ.Dalethamgiavàotầnglớpnhữngngườibánhàngđanglênnày,bướcrangoàicuộcđờivớigầnnhưkhôngmộttưtranggìkhácngoàicáilưỡivàngcủamình.

TêncuốicủaDalelàCarnegie13(thựcralàCarnagey,ôngvềsauđãđổilạicáchviếttêncủamình,nhiềukhảnănglàđểtưởngnhớAndrewCarnegie,nhàcáchmạngcôngnghiệpvĩđại).Saumộtvàinămchậtvậtchàobánthịt

bòchohãngArmourandCompany,ôngthànhlậpmộtlớphọcvềkỹnăngdiễnthuyết.CarnegiemởlớpcủamìnhđầutiêntạimộttrườnghọcbuổiđêmcủaHiệphộiThanhniênCơĐốc(YMCA),tọalạctrênphố125thởNewYork.Ôngđòimứclương2đô-lamộtgiờhọcnhưmứcthôngthườngcủamộtgiáoviêndạybanđêm.Giámđốccủatrường,tuyvậy,nghingờviệcmộtlớphọcvềkỹnăngnóitrướccôngchúngcóthểthuhútđượcnhiềungười,đãtừchốichitrảmộtkhoảntiềnnhưvậy,

13DaleBreckenridgeCarnegie(24tháng11năm1888—1tháng11năm1955)làmộtnhàvăn,nhàthuyếttrìnhMỹvàlàngườipháttriểncáclớptựgiáodục,nghệthuậtbánhàng,huấnluyệnđoànthể,nóitrướccôngchúngvàcáckỹnănggiaotiếpgiữamọingười.RađờitrongcảnhnghèođóitạimộttrangtrạiởMissouri,ônglàtácgiảcuốnĐắcNhânTâm(“HowtoWinFriendsandInfluencePeople”),đượcxuấtbảnlầnđầunăm1936,mộtcuốnsáchthuộchàngbánchạynhấtvàđượcbiếtđếnnhiềunhấtchođếntậnngàynay.(Nguồn:Wikipedia)

Nhưnghóaralớphọcđãtrởthànhmộthiệntượngchỉtrongmộtthờigianngắn,vàCarnegietiếptụctiếntớithànhlậpHọcViệnDaleCarnegie,cốnghiếnhếtmìnhđểgiúptấtcảmọingườinhổbậtđisựthiếutựtinđãtừngkìmchânchínhôngtrongquákhứ.Vàonăm1913,ôngxuấtbảncuốnsáchđầutiêncủamình,"NóitrướcCôngchúngvàGâyảnhhưởngtớimọiNgườitrongKinhdoanh”(“PublicSpeakingandInfluencingMeninBusiness”).“Trongnhữngngàymàphòngtắmvàđànpianocònlànhữngthứvôcùngxaxỉ”,Carnegieviết,“conngườixemkhảnăngdiễnthuyếtnhưlàmộtkhảnăngkỳlạ,chỉcónhữngngườinhưluậtsư,giáosĩtruyềnđạo,vànhữngchínhkháchmớicầnđếnmộtthứnhưvậy.Nhưngngàynaychúngtanhậnrarằngđóchínhlàthứvũkhívôcùngthiếtyếu,khôngthểthaythếđượccủanhữngngườimuốntiếnlênhàngđầutrongcuộcđuatranhquyếtliệtcủathươngtrường.”

QuátrìnhlộtxáccủaCarnegietừcậubénôngdântrởthànhngườibánhàng,rồithànhbiểutượnghùngbiệncủathờiđạicũngchínhlàcâuchuyệnvềsựtrỗidậycủaKhuônMẫuHướngNgoạiLýTưởng.HànhtrìnhcủaCarnegiephảnánhsựtiếnhóacủaxãhộivàđãchạmđếnbướcthayđổitoàndiệnkhibướcvàothếkỷ20,thayđổimãimãiviệcchúngtalàaivàchúngtangưỡngmộai,chúngtahànhxửthếnàotrongnhữngbuổiphỏngvấnviệclàmvàchúngtađòihỏinhữnggìởmộtnhânviên,cáchchúngtachọnbạntìnhthếnàovànuôidạyconcáirasao.NướcMỹđãchuyểnmìnhtừthứmànhàsửhọcvănhóacóảnhhưởnglớnWarrenSusmangọilà“NềnVănHóaCủaĐứcTính”(CultureofCharacter)sang“NềnVănHóaCủaTínhCách”

(CultureofPersonality)—vàmởramộtchiếchộpPandoragiảiphóngtrămvạnnhữngnỗilolắngcánhân,màtừđóchúngtavẫnchưabaogiờcóthểhồiphụchoàntoànđược.

TrongNềnVănHóaCủaĐứcTính,conngườilýtưởnglàkẻnghiêmtúc,cókỷluật,ngaythẳngvàchínhtrực.Thứđượcquantâmkhôngphảilàấntượngmộtngườicóthểtạoravớiđámđông,màlàcáchmộtngườicưxửthếnàokhichỉcómộtmình.Thậmchítừngữ“tínhcách”(personality)vẫncònchưatồntạitrongtiếngAnhchođếntậnthếkỷthứ18,vàýtưởngvềviệc“cómộttínhcáchtốt”(“havingagoodpersonality”)chưabaogiờđượcphổbiếnrộngrãitrướcthếkỷthứ20.

NhưngkhichúngtađãđitheoNềnVănHóaCủaTínhCách,ngườiMỹbắtđầudầnquantâmnhiềuhơnđếncáchnhữngngườikhácnhìnnhậnmìnhnhưthếnào.Họbịtuyệtđốithuhútbởinhữngngườibạodạnvàcóphongcáchnóichuyệnhấpdẫn,lôicuốn.“VaitròmớimàxãhộiđòihỏiởtấtcảtrongNềnVănHóaCủaTínhCáchlàvaitròcủamộtngườibiểudiễn”,nhưmộtlờiviếtnổitiếngcủaSusman.“MỗingườiMỹđềuphảitrởthànhmộtcánhânbiểudiễn”.

SựtrỗidậycủanướcMỹcôngnghiệpđãlàmộtđộnglựcmạnhmẽthúcđẩychutrìnhtiếnhóatoàndiệnnàycủaxãhội.Cảđấtnướcnhanhchóngchuyểnmìnhtừmộtxãhộinôngnghiệpvớinhữngngôinhànhỏtrênthảonguyênsangmộtnềnvănminhđôthị,màởđó“côngviệccủanướcMỹlàkinhdoanh”(“thebusinessofAmericaisbusiness”).Trongnhữngnămthángquákhứcủamiềnquê,hầuhếtmọingườiMỹsốngcũngnhưgiađìnhcủaDaleCarnegie:trongnhữngnôngtrại,trongnhữngthịtrấnnhỏvôdanhtrênbảnđồ,tươngtácchủyếuvớinhữngngườihọđãbiếtcảcuộcđờihọ.Nhưngkhithếkỷ20đến,mộtcơnbãotoàndiệncủanhữngdoanhnghiệplớn,củađôthịhóa,vànhữngcuộcdicưồạtbắtđầuquétquanướcMỹ,cuốndânsốcủanótớinhữngđôthịlớn.Vàonăm1790,chỉcókhoảng3%dânsốMỹsốngởnhữngthànhphố;đếnnăm1840,vàokhoảng8%;vàđến1920,hơnmộtphầnbadânsốtoànquốcđãlànhữngcưdânthànhthị.“Tấtcảchúngtakhôngthểđềusốnghếtởthànhphố”,biêntậpviêntintứcHoraceGreeleyđãviếtvậyvàonăm1867,“ấyvậynhưngcóvẻaicũngquyếttâmphảitớisốngởđóbằngđược”.

NhữngngườiMỹgiờđâythấymìnhkhôngcònlàmviệcchungvớinhữnghàngxómlánggiềngnhưxưanữa,màvớitoànnhữngngườixalạ.“Côngdân”giờchuyểnhóathành“nhânviên”,họđốimặtvớicâuhỏi:làmthếnàođểtạoấntượngtốtvớinhữngngườimàhọkhônghềcóquanhệđồnghương

hayhọhànggì?“Lýdomộtngườinàyđượcthăngchứchaymộtngườikhácbịxãhộitảnglờvàtẩychay”,nhàsửhọcRolandMarchandviết,“càngngàycàngítphụthuộchơnvàonhữngsựưutiênthiênvịlâudàihaynhữngmốithâmthùvớimộtdòngtộcgiađìnhnàođấy.Trongmộtnềnkinhtếvànhữngmốiquanhệcànglúccànggiấudanhtínhcủathờiđạimới,ngườitahoàntoàncóthểnghingờrằngmọithứ—kểcảấntượnglầngặpmặtđầutiên—đềucóthểtạoranhữngkhácbiệtcựckỳquantrọng”.NgườiMỹphảnứnglạinhữngáplựcnàybằngcáchcốgắngtrởthànhngườibánhàng,nhữngngườicóthểtiếpthịvàbánkhôngchỉnhữngsảnphẩmtinhxảomớinhấtcủacôngty,màcòncóthểtiếpthịvàchàobáncảchínhhọnữa.

MộttrongnhữnggócnhìnquantrọngnhấtmàquađótacóthểthấyđượcsựthayđổicủaNềnVănHóaTínhCáchlàtruyềnthốngtự-giúp-đỡ-bản-thân(self-help)màởđóDaleCarnegieđãđónggópmộtphầncôngsứclớn.Nhữngcuốnsáchtự-giúp-đỡ-bản-thântừcáchđâyrấtlâuđãluônchiếmmộtvịtríquantrọngtrongtâmtrímỗingườidânMỹ.Phầnlớncáccuốnsáchhướngdẫnthờikỳđầutiênlànhữngtruyệnngụngônmangmàusắctôngiáo,nhưThePilgrim’sProgress,xuấtbảnnăm1678,mộtcâuchuyệncảnhbáongườiđọcrằngnếukhôngbiếtkiềmchếbảnthân,họsẽkhôngbaogiờtớiđượcthiênđường.Nhữngcuốnsáchkhuyênbảocủathếkỷ19đãdầnítchấttínhtôngiáohơn,nhưngvẫnđềcaogiátrịcủaviệccómộtnhâncáchcaoquý.ChúngkểnhữngcâuchuyệnvềcuộcđờicủanhữngvĩnhânnhưAbrahamLincoln,đượcngưỡngmộkhôngchỉbởikhảnănggiaotiếptuyệtvời,màcònbởilàmộtconngườivôcùngkhiêmtốn,ngườimà,nhưtriếtgiaRalphWaldoEmersonđãviết,“khôngbaogiờbịvấybẩnbởiuyquyền”.Nhữngcuốnsáchcũngcangợicảnhữngconngườibìnhthườngnhưngcóhànhđộngthểhiệntưcáchđạođứccaoquý.Mộtcuốnsáchkhuyênbảokhánổitiếngxuấtbảnnăm1899cótên:“Nhâncách:ĐiềuVĩĐạiNhấtTrênĐời”(Character:TheGrandestThingintheWorld)kểvềmộtcôbéchủmộtcửahàngnhỏ,đãđemtoànbộsốtiềnkiếmđượcítỏicủamìnhtặngchomộtkẻhànhkhấtđangcoronơigócphố,vàrồivộivãchạyđithậtnhanhtrướckhicóaikịpnhìnthấyhànhđộngcủamình.Đứchạnhcủacô,nhưmọingườiđọcđềuhiểu,khôngchỉđếntừlòngnhânái,màcòncảtừướcmuốnđượcẩndanhcủacônữa.

Nhưngđếnnăm1920,nhữngcuốnsáchtự-giúp-đỡ-bản-thânnổitiếngđềuđãchuyểntừtậptrungvàođứchạnhbêntrongcủaconngườisangviệcxâydựngkhảnăngmêhoặcvàbềngoàiđểthuhútvàchinhphụcngườikhác—“biếtphảinóigì,vànóinónhưthếnào”,nhưmộtcuốnnói.“Tạoramộttínhcáchthuhútlàtạorasứcmạnh”,mộtcuốnkháckhuyên.“Hãycốluônthườngtrựcmộttácphongđểkhiếnchongườikhácphảinghĩ:“anhtaquảlà

mộtanhbạnvôcùngdễmến”,mộtcuốnthứbabàn.“Đólàcáchxâydựngdanhtiếngchomộtnhâncách”.TạpchíSuccessvàcảtuầnbáoTheSaturdayEveningPostgiớithiệunhữngchuyênmụcmớihướngdẫnngườiđọcvềnghệthuậtgiaotiếp.OrisonSwettMarden,cũngchínhtácgiảcủacuốnsáchNhâncách:ĐiềuVĩĐạiNhấtTrênĐờivàonăm1899,đãxuấtbảnmộttácphẩmnổitiếngkhácvàonăm1921,tiêuđề:“TínhCáchBáChủ”(MasterfulPersonality).

Hầuhếtcácsáchhướngdẫnnàyđượcviếtdànhchonamgiớithuộctầnglớpdoanhnhân,nhưngphụnữcũngbịthôithúcphảicảithiệnmộtkỹnăngbíẩnkháccótên“sứcquyếnrũ”.Lớnlêntrongthậpkỷ1920làsinhratrongmộtcuộcđuatranhquyếtliệthơnnhiềunhữnggìbàhaymẹcủahọđãphảitrảiqua,mộtcuốnhướngdẫnchămsócsắcđẹpcảnhbáo,vàmuốnthànhcônghọcầnphảicómộtvẻngoàiấntượng.“Nhữngngườiđingangquangoàiphốsẽkhôngbiếtđượclàbạnthôngminhvàquyếnrũ,trừkhibạntrônggiốngvậy.”

Nhữnglờikhuyênkiểunày—rõràngđềunhằmđểcảithiệncuộcsốngcủaconngười—hẳnđãphảikhiếnkểcảnhữngngườikhálàtựtincũngphảicảmthấykhôngthoảimái.Susmanđãthốngkênhữngtừngữxuấthiệnnhiềunhấttrongcáccuốnsáchhướngdẫncủađầuthếkỷ20,vàsosánhchúngvớitừngữtrongnhữngcuốnsáchđềcaođạođứcnhâncáchcủathếkỷ19.Nhữngcuốnsáchcủathếkỷtrướcnhấnmạnhhơnvàonhữngphẩmchấtmàbấtcứaicũngcóthểcảithiệnđược,đượcmiêutảbằngnhữngtừnhư:

Bổnphậncôngdân

NghĩavụViệclàm

NghĩacửcaođẹpDanhdự

Danhtiếng

TưcáchđạođứcCáchhànhxửlễđộ

Chínhtrực,ngaythẳng

Nhưngnhữngcuốnsáchhướngdẫncủathếhệmớithìtônvinhnhữngphẩmchấtmà—bấtkểDaleCarnegiecólàmchonónghecóvẻdễdàngđếnđâu—vẫnkhóhơnrấtnhiềuđểđạtđược.Hoặclàbạncóđượcchúng,hoặclàkhông—khôngcólựachọnthứba.

LôicuốnQuyếnrũ

Gâychoángngợp

CósứchấpdẫnmãnhliệtVượttrội

Quảquyết,mãnhliệt

Luôntrànđầynănglượng

Hoàntoànkhôngphảitrùnghợpngẫunhiênmàvàonhữngthậpkỷ1920và1930,hếtthảyngườidânMỹđềubịámảnhbởinhữngminhtinhmànbạc.Làmgìcònaitốthơnmộtsiêusaođiệnảnhđểthểhiệnđượcsứcmạnhcủamộtvẻngoàiquyếnrũmêhoặcchứ?

NgườidânMỹcũngđồngthờinhậnđượcnhữnglờikhuyênvềcảithiệnkỹnăngtiếpthịbảnthân—bấtkểhọcóthíchchúnghaykhông—từngànhcôngnghiệpquảngcáo.Nếunhữngquảngcáothờikỳđầuđithẳngvàocangợichấtlượngcủasảnphẩm(“GiấymỏngvânlụacủaEaton’sHighland:Loạigiấyviếttrongsạchvàtươimátnhấttrênthếgiới.”);thìquảngcáocủathờikỳtônvinhtínhcáchkhắchọakháchhàngnhưnhữngngườiphảichuẩnbịbiểudiễnmàvẫncònrunsợ,vàchỉcósảnphẩmcủanhàquảngcáomớicóthểgiúphọcóthểtiếptụctựtintiếnlên.Nhữngquảngcáonàyđặcbiệtchútrọngtớicáinhìnđầyđedọacủamọingườixungquanh:“Khắpnơixungquanh,mọingườiđềuđangâmthầmđánhgiábạn”,mộtquảngcáoxàbôngcủaWoodburycảnhbáo.“Nhữngánhmắtvôcùngnghiêmkhắcđangbủavâylấybạnngaychínhlúcnàyđây!”,quảngcáocủaKemCạoRâuWilliamsLuxurykhuyên.

Nhữngquảngcáonàyđãnhắmthẳngvàomốilolắngcủarấtnhiềudoanhnhânvàquảnlýthuộctầnglớptrunglưu.TrongmộtquảngcáocủakemđánhrăngDr.West,mộtanhchàngdángvẻbệvệngồisaumộtbàngiấy,haitaychốngtựtinvàohông,vàhỏibạn“Đãbaogiờthửtựchàobánchínhbạnchochínhbạnchưa?Mộtấntượngđầutiênưanhìnchínhlànhântốquantrọngnhấtđểthànhcông,bấtkểlàtrongkinhdoanhhaytrongđờisốngxãhội!”.KemCạoRâuWilliamsLuxuryquảngcáomộtngườiđànôngtócbóngmượt,đểria,thúcgiụcngườiđọc“Hãyđểgươngmặtcủabạnbộclộsựtựtin,chứkhôngphảilolắng!Hãynhớ,“diệnmạo”củabạnchínhlàthứngườikhácdùngđểđánhgiábạnnhiềunhất!”

Nhữngquảngcáokhácnhắcnhởphụnữrằngthànhcôngcủahọtrongtròchơiáitìnhgiờkhôngchỉphụthuộcvàovẻngoàihấpdẫn,màcòncảvào

tínhcáchcủahọnữa.MộtquảngcáocủaXàbôngWoodburyvàonăm1921giớithiệumộtcôgáiủrũ,trởvềnhàmộtmìnhsaumộtbuổitốiđichơiđángthấtvọng.Côđã“luônkhátkhaođượchạnhphúc,đượcthànhcông,đượcchiếnthắng”,mẩuquảngcáonóivớivẻcảmthông.Nhưngkhôngcósựtrợgiúpcủađúngloạixàbông,ngườiphụnữtrẻchỉcóthểlàmộtthấtbạitrongquanhệxãhộimàthôi.

Mườinămsau,bộtgiặtLuxđăngmộtquảngcáotrênmặtbáogiấy,giớithiệumộtláthưbuồnbãgửiDorothyDix,một“ChịThanhTâm”củathờikỳđó.“ThưacôDix,”láthưviết,“Tôiphảilàmthếnàođểcóthểtrởnênnổitiếnghơnđây?Tôicũngkhálàưanhìnvàkhôngphảilàmộtđồngốc,nhưngtôilạiquárụtrèvàethẹntrướcmặtmọingười.Tôiluônchắcchắnrằnghọsẽkhôngbaogiờthíchtôi…”—JoanG.

“CôDix”đãtrảlờilại,dứtkhoátvàrõràng:GiámàJoanđãdùngbộtgiặtLuxtrênváyáo,rèmcửa,sofacủamình,côchắcchắnđãsẽsớmcóđược“mộtniềmtinsâuđậm,chắcchắn,mãnhliệtvàosựquyếnrũcủachínhmình”.

ViệckhắchọaviệchẹnhònhưthểnólàmộtmànbiểudiễnvớiđầynhữngrủirođãphảnánhrõnhữngquychuẩnhoàntoànmớicủaNềnVănHóaTínhCách.Dướinhữnggiớihạn(đôilúcápchế)củanhữngquychuẩncủaNềnVănHóaĐứcTính,cảhaigiớitínhđềuthểhiệnphầnnàosựkínđáo,dèdặttrongcuộcyêuđương.Ngườinữmàănnóiquáto,haycónhữngánhnhìnkhôngđứngđắnvớinamgiớithìđềubịcoilàtrângtráo,khôngbiếtthẹn,khôngbiếtxấuhổ.Nhữngphụnữthuộctầnglớptrêncónhiềuquyềntựdođểgiaotiếphơnlànhữngngườicùnggiớivớihọởđẳngcấpdưới,vàhọquảthựcđượcđánhgiámộtphầnvàotàinăngcủahọtrongnhữnglờiđốiđápmaulẹvàthôngminh,nhưngkểcảhọcũngđượckhuyênlànênbiếttỏrangượngngùngvàxấuhổ.Họđượccáccuốnsáchhướngdẫncảnhbáorằng“sựkínđáolạnhlùngnhất”là“phẩmchấtđángngưỡngmộnhấtởmộtngườiphụnữmàmộtngườiđànôngmuốnlấylàmvợ,hơntấtcảmọisựthânmậtkhôngcầnthiếtnào”.Mọingườiđànôngđềucóthểcóđượcmộtcungcáchxửsựlặnglẽ,từtốn,mộtsựbìnhtĩnhvàmộtthứsứcmạnhkhôngcầnthiếtphảiluôntựkhoekhoangvềnó.Mặcdùsựrụtrènhútnháttựnóvẫnluônlàmộtđiềukhôngthểchấpnhậnđược,kínđáolạilàmộtdấuhiệucủamộtngườibạnđờilýtưởng.

NhưngvớisựxuấthiệncủaNềnVănHóaTínhCách,nhữnggiátrịcủasựmựcthướcbắtđầusụpđổdần,vớicảnamvànữ.Thayvìdùngnhữngkínhngữtrangtrọngkhigiaotiếpvớiphụnữvànghiêmtúctuyênbốsựchúý

củamìnhtớiđốiphương,namgiớigiờđâyđượckỳvọnglàphảibiếtchinhphụccuộchẹnhòbằngnghệthuậtcủangôntừ,màởđóhọtungramộtlời“tán”đãđượccânnhắckỹlưỡng.Nhữngngườiđànôngquákíntiếngtrướcmặtphụnữsẽphảichịunguycơbịtưởnglà“pê-đê”;nhưmộtcuốnhướngdẫnchuyệnyêuđươngnăm1926đãquansátthấy:“nhữngngườiđồngtínhluyếnáiluônluônrấtkínđáo,nhútnhát,rụtrè,khôngthíchđámđông”.Phụnữnữa,cũngvậy,đượckỳvọnglàphảibiếtcânbằnggiữađứngđắnvàbạodạn.Nếuphảnứngquárụtrètrướcnhữngđộngtháilãngmạn,họcóthểbịcoilà“lạnhnhạt”.

Cảphươngdiệntâmlýhọccũngbắtđầuchậtvậtvớiáplựcphảithểhiệnsựtựtin.Vàothậpkỷ1920,nhàtâmlýhọccótầmảnhhưởngGordonAllportđãtạoramộtbàitrắcnghiệmchẩnđoánvềmứcđộ“Thốngtrị-Nhượngbộ”(Ascendance-Submission),nhằmxácđịnhmứcđộthốngtrịtronggiaotiếpxãhội.“Nềnvănminhđươngđạicủachúngta”,Allportnhậnxét,ngườimàchínhbảnthânôngcũngrấtkínđáovànhútnhát,“cóvẻđặtgiátrịcaohơnvàonhữngconngườihùnghổ,người‘xônglênđoạtlấyphầnthưởng’“.Ngaytừnhữngnăm1921,CarlJungđãnhậnthấyvịtríxãhộiđangbắtđầubịđedọacủasựhướngnội.ChínhJungcoingườihướngnộinhưlà“nhữngnhàgiáodụcvànhữngkẻkhuyếnkhíchcủatươnglai”,nhữngkẻđãthểhiệngiátrịcủa“mộtthếgiớinộitạiluônrấtcầnthiếttrongnềnvănminhcủachúngta”.Nhưngôngcũngthừanhậnrằng“sựkínđáovànhữngnỗingượngngùngdườngnhưrấtvôcăncứ(củahọ),sẽtựnhiênkhơidậyrấtnhiềuáccảmcủaxãhộivớiloạingườinày”.

Nhưngkhôngởđâunhucầucầnphảicómộtdángvẻtự-tinlạirõrànghơnởđịnhnghĩakháiniệmmớicủacácnhàtâmlýhọc,vềthứgọilà“Phứccảmtựti”(inferioritycomplex).HộichứngIC,nhưnósaunàyđượcbiếtđếnrộngrãihơntrênbáochí(viếttắttừhaichữcáiđầucủatêngốctiếngAnh,theInferiorityComplex),đượcđềxuấtlầnđầuvàonhữngnăm1920bởinhàtâmlýhọcngườiViênAlfredAdler,đểđịnhnghĩavềcảmgiáctựtivànhữnghậuquảcủanó.“Bạncóhaytựcảmthấybấtankhông?”mộtcuốnsáchdoAdlerviết,vàohàngbánchạynhấtthờiđiểmđó,hỏi.“Bạncóhaythiếutựtinkhông?Bạncódễnhượngbộkhông?”.Adlergiảithíchrằngtấtcảtrẻsơsinhvàtrẻnhỏđềucảmthấytựti,khiphảilớnlêntrongmộtthếgiớicủangườilớnvànhữnganhchịlớnkháccủachúng.Trongmộtquátrìnhlớnlênbìnhthường,hầuhếtmọingườisẽhọccáchhướngnhữngcảmxúcnàyvàolàmđộnglựcđểtheođuổinhữngmụctiêucủamình.Nhưngnếucógìđóđichệchhướngkhihọtrưởngthành,họcóthểbịđóngchặtmãimãivớimộtcănácbệnhcótên“HộichứngIC”,hay“Phứccảmtựti”—mộttrởngạichếtngười,đặcbiệttrongmộtthếgiớicàngngàycàngcạnhtranhquyếtliệthơn.

Ýtưởngvềviệcđónggóitấtcảmọinỗilolắngvớiđờisốngxãhộicủamìnhvàomộtcáigóigọnghẽcủa“HộichứngIC”đãlàmvừaýrấtnhiềungườiMỹ.PhứcCảmTựTitrởthànhmộtlờigiảithíchtuốt-tuồn-tuộtchomọivấnđềtrênhầukhắpmọiphươngdiệncủaxãhội,từchuyệntìnhcảmyêuđươngchotớiviệclàmchalàmmẹ,tớicảcôngdanhsựnghiệp.Vàonăm1924,tạpchíCollierđăngmộtcâuchuyệnvềmộtngườiphụnữđangsợphảicướingườimàmìnhyêu,vìengạirằnganhtađãmắcphảimộthộichứngICquánặng,khôngcòncáchchữa.Mộttạpchínổitiếngkhácthìchođăngmộtbàibáocótựađề:“ConCủaBạnVàCáiChứngPhứcCảmThờiThượngKia”,giảithíchchocácbàmẹthứgìdẫnđếnhộichứngICởtrẻnhỏ,vàlàmcáchnàođểngănchặnhoặcchữatrịđượcnó.NhưthểtấtcảmọingườiđềubịmắcphảihộichứngICnàyvậy;nhưng,vớimộtsốngười,nghịchlýthay,đólạichínhlàdấuhiệuđểnhậnbiếthọ.Lincoln,Napoleon,TeddyRoosevelt,Edison,vàcảShakespeare—tấtcảđềuđãphảichốngchọivớichứngbệnhIC,theolờimộtbàibáocủaColliernăm1939.“Vậynên”,tờtạpchíkếtluận,“nếubạncómộthộichứngPhứcCảmTựTitobựđangpháttriển,vậythìbạnđãthựcsựmaymắnđếnhếtmứcmàbạncóthểmongđợirồiđấy,miễnlàbạncóđủchấtđểchốnglưngchonó”.

Nhưngbấtchấpgiọngđiệulạcquancủabàibáonày,cácchuyêngianuôidạytrẻnhỏcủathậpkỷ1920vẫnhạquyếttâmgiúpđỡtrẻempháttriểnmột“tínhcáchđểchiếnthắng”.Chođếntậnlúcđó,nhữngngườilàmnghềnàychủyếuvẫnchỉphảiđươngđầuvớinhữngbégáipháttriểntâmsinhlýquásớm,haynhữngbétraithíchtậptànhđuađòilàmbăngđảng,ducôn.Nhưnggiờnhữngnhàtâmlýhọc,nhânviêncôngtácxãhội,vàbácsĩchútâmhơnvàonhữngđứatrẻbìnhthườnghàngngày“cótínhcáchvàtâmlýkhôngbìnhthường”—đặcbiệtlànhữngemrụtrèvànhútnhát.Sựnhútnhátcóthểdẫnđếnnhữnghậuquảđángsợ,nhữngcuốnsáchhướngdẫnnàycảnhbáo,từnghiệnrượuchođếntựtử;trongkhimộttínhcáchnăngđộng,xôngxáosẽđemtớithànhcôngcảvềtàichínhlẫntinhthần.Cácchuyêngiakhuyêncácvịphụhuynhhãybắttrẻemhòađồngvớitậpthểhơn,khuyếnkhíchtrườnghọcphảichuyểntrọngtâmcủamìnhtừhọc-trong-sách-vởsang“địnhhướngvàdẫnđườngchosựpháttriểntínhcáchcủatrẻnhỏ”.Cácnhàgiáodụcđãtiếpnhậnvaitrònàymộtcáchvôcùngnồngnhiệt.Đếnnăm1950,câukhẩuhiệucủaHộiNghịNhàTrắngNửaThếKỷvềThanhThiếuNiênđãlà:“Mộttínhcáchlànhmạnhchomọiconemcủachúngta”.

Nhữngbậcphụhuynh—hoàntoàncóýtốt—củathậpkỷ1950đồngýrằngimlặnglàmộtthứtínhcáchhoàntoànkhôngthểchấpnhậnđược,vàtínhhòađồngtậpthểlàlýtưởngchocảnamlẫnnữ.Mộtsốcònngăncấmconemtiếpxúcvớinhữngthúvuiquánghiêmtúcvàcôđộc,nhưâmnhạccổ

điển,esợrằngnhữngthứnhưvậycóthểkhiếnconhọtrởnênkémnổitiếngtrongmắtbạnbèvànhữngngườixungquanh.Họcàngngàycànggửiconmìnhđếntrườngsớmhơn,vớimụctiêuchủyếulàđểcácemhọcđượccáchhòanhậpvàovớihoạtđộngtậpthểmộtcáchsớmnhất.Nhữngtrẻemhướngnộithườngbịđánhdấunhưlànhữngtrườnghợpcóvấnđề(mộttìnhhuốngcũngtươngtựvớibấtcứaicóconlàngườihướngnộingàynay).

TácphẩmcủaWilliamWhyte,“ConngườicủaTổChức”(TheOrganizationMan),mộttrongnhữngsáchbán-chạy-nhấtcủanăm1956,đãmiêutảchitiếtviệccácbậcchamẹđịnhsửachữatoàndiệntínhcáchítnóicủacontrẻnhưthếnào.“ViệchọchànhcủaJonnyởtrườnggiờđangkhôngđượctốtcholắm”,Whytenhớlạimộtngườimẹđãkểvớiông.“Thầygiáocógiảithíchvớitôirằngđiểmhọctậpcủathằngbéthìổn,nhưngvấnđềlàsựtươngtácxãhộicủanókhôngđượctốtnhưmongđợi.Nóthườngchỉchọnlấymộthayhaingườibạnthậtthânđểchơicùngmàthôi,vàđôilúcrấtthoảimáidùphảiởmộtmìnhnữa”.Cácbậcchamẹhoannghênhnhữngsựcanthiệpkịpthờinhưvậy,Whytenói.“Chỉtrừmộtvàibậcchamẹtínhnếtkỳlạ,hầuhếtđềurấtbiếtơnnhàtrườngđãlàmviệchếtsứcnỗlựcđểhạnchếxuhướnghướngnộicũngnhưbấtkểsựpháttriểntínhcáchbấtbìnhthườngnàokhác”.

Nhữngbậcchamẹtheođuổixuhướngnàyhoàntoànkhônghềácđộc,haythậmchíchậmhiểungungốcgì.Họchỉđơngiảnlàđangchuẩnbịchocontrướckhichúngphảibướcchânvào“thếgiớithật”.Khinhữngđứatrẻnàylớnlênvànộpđơnxinvàohọcđạihọc,rồisauđónữalàxinviệc,cácemsẽphảiđốimặtvớicùngmộthệtiêuchuẩnhướngngoạinhưvậy.Nhữngủybanxéttuyểncủacáctrườngđạihọctìmkiếmkhôngchỉnhữngứngcửviênvượttrộinhất,màcònphảilànhữngngườihướngngoạinhất.TổngGiámSựHànhChính(provost)củađạihọcHarvard,PaulBuck,đãtuyênbốvàonhữngnăm1940rằng:Harvardnênkhướctừtấtcảnhữngngười“dễnhạycảm,dễhoảngloạn”,vàcảnhữngngười“quáhọcthuật”;đểưutiênchonhữngngườicómộttínhcách“hướngngoạilànhmạnh”.Vàonăm1950,hiệutrưởngtrườngđạihọcYale,AlfredWhitneyGriswold,tuyênbốrằngmộtYalie(sinhviêntrườngYale)lýtưởngkhôngphảilàmộtkẻ“mặtlầmmàylì,chỉbiếtchútâmvàohọcthuậtchuyênngành,màphảilàmộtconngườiphát-triển-toàn-diện”.MộtchủnhiệmkhoakhácthìnóivớiWhyterằng“khichọnlọchồsơtừnhữngtrườngcấpIII,ôngthấyhoàntoànhợplýkhiluôncânnhắcđếnkhôngchỉnhữngđiềumàtrườngđạihọcmuốn,màcảnhữngđiềumàbốnnămsaunày,cácchủdoanhnghiệpsẽmuốnởcáccửnhânmớitốtnghiệp.“Họthíchnhữngngườihướngngoại,chủđộng”,ôngnói.“Vậynênvớichúngtôi,ứngcửviênhoànhảonhấtlànhữngngườiđạt

khoảng80đến85điểmhọcthuậttrungbìnhởtrường,vàcóvôsốcácchứngnhậnhoạtđộngngoạikhóatronghọcbạ.Chúngtôigầnnhưkhôngcóviệcgìđểdùngđếnnhữngloạingườingườihướngnội‘siêuthôngminh’”.

Vịtrưởngkhoanàyhiểurấtrõrằngcácnhânviênhiệnđạicủacủathậpniêngiữathếkỷ20—kểcảởnhữngngànhnghềhiếmkhicầnđếnphảidiễnthuyếttrướcđámđôngvàcôngluậnnhất,nhưmộtnhàkhoahọcnghiêncứutrongphòngthínghiệm—khôngphảilànhữngngườithíchđàosâutưduysâusắcnữa,màlàmộtngườihướngngoạithânthiện,vớitínhcáchcủamộtngườibánhànghoànhảo.“Nhưmộtthóiquen,cứmỗikhitừngữ‘thôngminh’đượcdùng”Whytenói,“nóđềuhoặcđượcnốitiếpngaysaubởimộtchữ‘nhưng’(trong‘Chúngtôiluôncầnnhữngngườithôngminh,nhưng…’);hoặcđikèmvớinhữngtừnhư‘tínhkhíthấtthường’,‘lậpdị,‘hướngnội’,‘tâmthầnkhôngổnđịnh’,v…v…“.“Nhữngngườinàysẽphảithườngxuyêngiaotiếpvớicácthànhviêncònlạicủacôngty”,tríchlờimộtgiámđốctrongthờinhữngnăm1950,“vàsẽrấtcóíchnếuhọcóthểtạomộtấntượngtốttrongmắtnhữngngườiđó”.

Côngviệccủamộtnhàkhoahọckhôngchỉcònlàtiếnhànhnghiêncứuvàthửnghiệmnữa,màcònphảilàchàobánđượcnó;vàcáiđóđòihỏimộtphongcáchgật-đầu-cười-rạng-rỡ-khi-gặp-lướt-bạn-ở-hành-lang.ỞIBM,mộttậpđoànrấttrântrọngýtưởngvề“conngườicủacôngty”,mỗisángbộphậnbánhàngđềutậptrunglạithànhtừngnhómlớnvàhátvangbàicatruyềnthốngcủacôngty,“MãiMãiTiếnLên”,vàcùnghòanhịpvớibàihát“CùngbánIBM”,dựavàogiaiđiệubàihát“Singin’intheRain”.“CùngbánIBM”,bàihátbắtđầu,“chúngtabánIBM.Thậtlàmộtcảmgiáctuyệtvời,cảthếgiớilàbèbạncủata.”

Rồihọbắtđầutỏađicácnơiđểxửlýcáccôngviệccủahọ,chứngminhrằngnhữngngườithuộcủybantuyểnsinhcủađạihọcHarvardvàYalecólẽhẳnđãđúng:chỉcómộtloạingườinhấtđịnhmớicóthểnhiệttìnhhàohứngkhởiđộngmỗibuổisángcủamìnhbằngcáchnhưthếnày.

Nhữngngườicònlạitrongbiênchếnhânviênchỉcòncáchcốgắngxoaysởhếtmứccóthểcủahọmàthôi.Vànếulịchsửtiêuthụthuốcvàchếphẩmyhọccóthểchỉrađiềugìđó,thìđấylà:rấtnhiềungườiđãvôcùngsuysụpkhiphảiđốimặtvớinhữngáplựcnhưthếnày.Vàonăm1955,mộtcôngtydượcphẩmcótênCarter-Wallacechoramắtsảnphẩmthuốc-chống-khủng-hoảngmớicủamìnhcótênMiltown,địnhnghĩalạicăngthẳngvàlolắngnhưlànhữngkếtcụctựnhiêncủamộtxãhộimới,luôncạnhtranhquyếtliệtvàkhôngkhoannhượng.Miltownđượcquảngcáonhắmtớinamgiới,và

ngaylậptứctrởthànhnhãnhiệudượcphẩmbánchạynhấttronglịchsửHoaKỳ,theolờicủanhàsửhọcxãhộiAndreaTone.Đến1956,cứhaimươingườiMỹthìcómộtngườiđãdùngthửnó,vàđến1960,mộtphầnbatrongsốnhữngđơnthuốccủacácbácsĩlàMiltownhoặcmộtloạithuốckháccócùngtínhnăngtươngtự,tênEquanil.“Lolắngvàcăngthẳnglànhữngvấnđềchungcủatoànxãhội”,quảngcáoincủaEquanilnóirõ.Vàonhữngnăm1960,quảngcáothuốcanthầnSerentilcòntuyênbốtrựctiếphơnthếnữavàokhảnănghấpdẫncủanótrongviệccảithiệnnănglựcbiểudiễntrướcxãhộicủaconngười.“Chonhữngmốilolắngvàcăngthẳngđếntừcảmgiáckhôngthểhòanhậpcùngsốđông”,mẩuquảngcáođónói,giọngđầycảmthông.

Tấtnhiên,KhuônMẫuHướngNgoạiLýTưởngkhôngphảilàmộtphátminhgìmớichỉcóởxãhộihiệnđại.Hướngngoạilàthànhtốcótrongcảtừngnhiễmsắcthểcủamỗichúngta.Dấuhiệutruyđượcvềnó,tuyvậy,ởChâuÁvàChâuPhiíthơnhẳnsovớiởChâuMỹvàChâuÂu,nhữngnơidânsốchủyếulàconcháucủanhữngngườinhậpcưtừkhắpnơitrênthếgiới.Cũngrấthợplý,cácnhànghiêncứuchỉra,khithấynhữngngườiduhànhkhắpthếgiớisẽhướngngoạihơnnhiềunhữngngườiởlạiquênhà—vàrồisauđóhọlạitruyềnlạinhữngđặctínhđóchoconcháucủahọ,rồiconcháucủaconcháucủahọ.“Vìđặcđiểmtínhcáchcũngđượcditruyềnmộtcáchsinhhọc”,nhàtâmlýhọcKennethOlsonviết,“mỗimộtcơnsóngdicưthànhcônglạiđưađếnsựtrỗidậycủamộtquầnthểdânsốmới,hướngngoạihơnnhiềunhữngngườiởlạiquêhươngbanđầu”.

ChúngtacũngcóthểlầnranguồngốcsựngưỡngmộcủachúngtavớiđặctínhhướngngoạitừnềnvănminhHyLạpcổđại,nhữngngườimàvớihọkhảnăngdiễnthuyếtlàmộtkỹnăngtốithượng;vàtừđếchếLaMã,nơicủanhữngngườimàvớihọhìnhphạtnặngnềnhấtlàbịtrụcxuấtrakhỏithànhphố,xakhỏicuộcsốngnhộnnhịpồnãcủanó,mãimãi.Cũngtươngtựnhưvậy,chúngtatôntrọngnhữngnhàlậpquốccủachúngta(đangnóitớinướcMỹ-chúthíchcủangườidịch)chínhxáclàvìhọrấthùnghồnkhinóivềchủđềtựdo:Chotôitựdo,hoặchãychotôicáichết!ThậmchícảnhữngcuộcphụchưngThiênChúagiáoởMỹ,từtậngiaiđoạnthờikỳĐạiTỉnhThứcđầutiênvàothếkỷ18,cũngphụthuộcrấtnhiềuvàokhảnăngtrìnhdiễncủanhữngvịmụcsư,nhữngngườisẽđượccoilàthànhcôngnếuhọcóthểkhiếnđượcđámđông,vốnbìnhthườngítnóivàkínđáo,phảisụpxuốngkhóclóc,hôvang,vàdầndầnmấtcảtựchủ.“Khônggìkhiếntôiđaukhổvàlolắnghơnlàphảinhìnmộtvịmụcsưđứnggầnnhưbấtđộng,cứrềràđềuđềugiảngkinhnhưthểmộtnhàtoánhọcđangbìnhtĩnhtínhkhoảngcáchtừMặtTrăngđếnTráiĐất”,mộttờbáotôngiáopháthànhnăm1837phànnàn.

Cứtheođànàysựkhinhthịtiếptụcpháttriển,nhữngcưdânMỹbắtđầungưỡngmộhànhđộngvàdầnnghingờtrítuệ;liênhệhoạtđộngtưduyvớithứlốisốngkiểuquýtộcChâuÂuyếuđuối,rềrà,kémhiệuquảmàhọđãbỏlạiphíasau.Trongchiếndịchtranhcửtổngthốngnăm1828,mộtgiáosưđạihọcHarvard,JohnQuincyAdams14,tranhcửmột-đối-mộtvớiAndrewJackson15,mộtvịtướnglĩnhquảquyếtcủaquânđộiHoaKỳ.MộtápphíchvậnđộngbỏphiếuchoJacksonđãnêucaocâukhẩuhiệuphânbiệtrõrệthaingườivớinhau:“JohnQuincyAdamsngườicóthểviết/VàAndrewJacksonngườicóthểchiếnthắngchiếntranh”(Nguyênbản:“JohnQuincyAdamswhocanwrite/AndAndrewJacksonwhocanfight.”—Sựkhôngchínhxácởngôntừlàmộtsựcốýđểnhằmtruyềntảiphầnnàotínhvầnđiệucủanguyênbản—Chúthíchcủangườidịch).

14JohnQuincyAdams(1767-1845)làtổngthốngHoaKỳthứ6(1826-1829)vàlàcontraiđầu,conthứhaicủavịtổngthốngHoaKỳthứhaiJohnAdams(tạinhiệm1797-1801)vàAbigailAdams.Ôngđắccửtổngthốngnăm1826vàlàtổngthốngcuốicùngcủaĐảngDânChủCộngHòaHoaKỳchođếnkhiôngbịAndrewJacksonđánhbạitrongcuộcbầucửtổngthốngMỹnăm1828vàchỉphụcvụđược1nhiệmkỳ.(Nguồn:Wikipedia)

15AndrewJackson(15tháng3năm1767-8tháng6năm1845)làTổngthốngHoaKỳthứ7(1829-1837)vàđãthoátkhỏivụámsátnăm1835.ÔnglàtổngthốngđầutiêncủaĐảngDânchủHoaKỳ.Trướckhiđắccử,Jacksontừnglà1nhàlãnhđạoquânsựHoaKỳởFloridavàđãchỉhuyquânđộiMỹnăm(1815)trongtrậnchiếnNewOrleans.ÔngđánhbạiJohnQuincyAdamstrongcuộcbầucửtổngthốngnăm1828.(Nguồn:Wkipedia)

Vàkếtquảcủachiếndịchtranhcửđó?Kẻbiếtchiếnđãđánhbạikẻbiếtviết,theocáchnóicủanhàsửhọcvănhóaNealGabler.(JohnQuincyAdams,tìnhcờ,đượcgiớitâmlýhọcchínhtrịnhậnđịnhlàmộttrongsốrấtítngườihướngnộiđãtừnglàmtổngthống).

NhưngsựtrỗidậycủaNềnVănHóaTínhCáchđãlàmcăngthẳngthêmchosựthiênvịđó,giúpnókhôngchỉdừnglạiởđịahạtchínhtrịvàtôngiáonữa,màcòncảtớitấtcảmọingườidânbìnhthườngkhác.Vàmặcdùcácnhàsảnxuấtxàbôngcóthuđượclợinhuậncaohơnnhờsựchuyểnhướngtậptrungvàovẻthuhútvàtácphonglãnhđạo,khôngphảiaicũngthấythoảimáivớisựpháttriểnnày.“Sựtôntrọngmàchúngtacódànhchonhữngtínhcáchcánhânđãchạmxuốngmứcthấpnhấttronglịchsử”,mộthọcgiảphátbiểunăm1921.“Vàthậtlàmỉamaiđếnthivịrằngkhôngcómộtquốcgianàotrênthếgiớilạiluônmiệngnóivềtínhcáchconngườinhiềunhưchúngta.

Chúngtathựcsựcócảnhữngtrườnghọcchoviệc“tựthểhiệnbảnthân”và“tựpháttriểntínhcách”,mặcdùhầuhếtýcủachúngtalànhữngsựthểhiệnvàsựpháttriểntínhcáchcủamộtnhânviênmôigiớinhàđấtphátđạt”.

MộtnhàphêbìnhkháclênánvềsựchúýrấtăntheomàmọingườidânMỹđangdànhchonhữngngườilàmgiảitrí:“Thậtkỳlạkhinghĩvềmứcđộchúýmàsânkhấuvànhữngthứkhácgắnliềnvớinóđangnhậnđượcmỗingàytrêncácmặtbáovàtạpchí”,ôngphànnàn.Chỉ20nămtrướcđóthôi—trongNềnVănHóaCủaĐứcTính—nhữngchủđềnhưvậysẽbịcoilàkhôngphảiphép,khôngđúngmực;vậynhưnggiờđâychúngđãtrởthành“mộtphầnvôcùngquantrọngcủaxãhội,đếnmứcmàchúngđãtrởthànhchủđềbànluậntrongtấtcảcáclớphọctrênkhắpđấtnước”.

ThậmchícảbàithơnổitiếngcủaT.S.Eliotviếtnăm1915,BảntìnhcacủaJ.AlfredPrufrock—màởđóôngphànnànvềnhucầuphải“chuẩnbịmộtkhuônmặtđểgặpnhữngkhuônmặtmàbạnsẽphảigặp”—cũngcóvẻnhưmộttiếngkêuxélòngvềnhucầumớiquálớncủaxãhộitrongviệctựtiếpthịbảnthân.Trongkhinhữngnhàthơcủathếkỷtrướccóthểđilangthangnhưnhữngđámmâytrôivôđịnhquacácmiềnquê(Wordsworth,vàonăm1802),hoặcđắmmìnhtrongsựtĩnhlặngcủaWaldenPond(Thoreau,vàonăm1845);chàngtraiPrufrockcủaEliotluônlosợbịnhìnbởi“nhữngánhmắtxalạ,đóngkhungbạntrongmộtlờimiêutảđãđượccôngthứcsẵn”,vàghimbạn,bấtchấpsựvùngvẫychốngtrả,thậtchặtvàomộtbứctường.

Tuanhanhlạigầnmộttrămnămsau,vànhữnglờiphảnđốicủaPrufrockđượcnhậpvàochươngtrìnhhọcchínhthứccủahọcsinhphổthông,nơinóđượcmáymóchọcthuộclòngmộtcáchmiễncưỡng—rồinhanhchóngquênlãng—bởinhữngthếhệthiếuniêncàngngàycàngthànhthạohơntrongviệcđịnhhìnhphongcáchcảtrênmạnglẫnngoàiđờicủahọ.Nhữnghọcsinhnàylớnlêntrongmộtthếgiớinơimàdanhhiệu,thunhập,vàcảmgiáchàilòngvớibảnthânphụthuộcnhiềuhơnbaogiờhếtvàokhảnăngđápứngnhữngđòihỏicủaNềnVănHóaTínhCách.Áplựcphảibiểudiễn,phảitiếpthịbảnthân,vàkhôngbaogiờphảilolắngvì“khôngthểhòanhập”đượctiếptụctănglênmạnhmẽ.SốlượngnhữngngườiMỹtựcoimìnhlànhútnhát,rụtrètăngtừ40%vàonhữngnăm1970lên50%vàothậpkỷ1990,cólẽlàvìchúngtađãtựđođếmmìnhdựavàonhữngtiêuchuẩncaohơnrấtnhiềucủaviệctự-tiếp-thị-bản-thânmộtcáchbạodạn.“Chứngrốiloạnlolắngxãhội”(Socialanxietydisorder)—vốnbanđầuđểchỉđếnchứngsợhãivôcăncứ—bâygiờđượccoilàảnhhưởngtớimộtphầnnămdânsốcủachúngta.PhiênbảnmớinhấtcủacuốnDiagnosticandStatisticalManual(DSM-IV),đượccoilàKinhThánhtrongviệcchữacácchứngbệnh

rốiloạntâmlý,coinỗisợhãikhiphảithuyếttrìnhtrướcđámđônglàmộttrạngtháibệnhlý—khôngphảimộtnỗiphiềnmuộn,khôngphảimộtmốibấtlợi,màlàmộtcănbệnh—nếunóảnhhưởngtớikhảnănglàmviệccủacủanhữngngườimắcphải.“Sẽlàkhôngđủ”,DanielGoleman,mộtquảnlýcấpcaoởEastmanKodaknóivớitácgiảcủacuốnsách,“nếubạnchỉcóthểngồibênbànmáytínhvàhàohứngvìmộtbảnbáocáothựctrạngcủacôngtyrấtkhảquannàođấy,trongkhilạiengạiphảitrìnhbàynhữngkếtquảtuyệtvờiđóvớibanlãnhđạocủacôngty”.(Vàcóvẻngượclại,sẽlàhoàntoànOKnếubạnngạiphảibỏcôngsứcralàmmộtbảnbáocáothựctrạngcủacôngty,nhưnglạirấthàohứngđượcdiễnthuyết).

NhưngcólẽcáchtốtnhấtđểđođếmđượcmứcđộảnhhưởngcủaNềnVănHóaTínhCáchtrongthếkỷ21làquaytrởlạivớinhữngtrungtâmtự-giúp-đỡ-bản-thân.Ngàyhômnay,trònmộtthếkỷsaungàyDaleCarnegielầnđầutiênthànhlậplớpdạynóitrướcđámđôngđóởYMCA,tácphẩmnổitiếnghàngđầucủaông,ĐắcNhânTâm,vẫnchiếmvịtríhàngđầutrongsốcácsáchbánchạynhấtcủacácnhàxuấtbảntrênthếgiới.HọcViệnDaleCarnegiegiờvẫncungcấpcáckhóahọcmởrộngtừlớphọcgốcbanđầucủaCarnegie,vàkhảnănggiaotiếpthuầnthục,trôichảyvẫngiữnguyênlàthànhtốquantrọngnhấttrongcảgiáotrình.Toastmasters,mộttổchứcphilợinhuậnthànhlậpnăm1924,vớicácthànhviêngặpmặtnhaumỗituầnmộtlầnđểđểluyệntậpnóitrướccôngchúng,vàvớinhữngngườisánglậptuyênbốrằng:“tấtcảmọinóichuyệnđềulàđểbánhàngvàtấtcảmọisựbánhàngđềuphảiquanóichuyện”(“alltalkingissellingandallsellinginvolvestalking”),hiệnnayvẫnđangpháttriểnvôcùnglớnmạnh,vớihơn12.500câulạcbộtrảidàitrênkhắp113nướckhácnhautrênthếgiới.

VideoquảngcáochowebsitecủaToastmastersgiớithiệuhaingườiđồngnghiệp,EduardovàSheila,ngồitronghàngghếkhángiảcủa“HộiNghịKinhDoanhToànCầuLầnThứSáu”.Ởphíaxa,cómộtdiễngiảcăngthẳngđanghếtsứcvụngvềgiớithiệumộtbàidiễnthuyếtthảmhạitớitộinghiệptrênkhánđài.

“Tôithậtmừngmìnhkhôngphảilàanhta,”Eduardothìthầm.

“Anhđangđùađấyphảikhông?”,Sheilahỏilạivớimộtnụcườiđắcthắng.“Chẳnglẽanhkhôngnhớtớibuổithuyếttrìnhvềdoanhsốcủacôngtyvớicáckháchhàngmớivàothángtrướcư?Lúcđótôicòntưởnglàanhsẽngấtluôntrênbụcdiễnthuyếtđấy”.

“Thôinào,chắcchắnlàtôikhôngtệđếnmứcđấychứ?”

“Ồcó,anhthựcsựđãtệđếnmứcvậyđấy.Rấttệ.Tệnhấttôiđãtừngthấy,nếutôicóthểnóivậy”.

Eduardotrônghiểnnhiênxấuhổmộtcáchrấthợplý,trongkhingườiđồngnghiệpcóvẻrấtthiếutếnhịtênSheilavẫntiếptục.

“Nhưng”,Sheilanói,“anhhoàntoàncóthểsửađượcnó.Anhhoàntoàncóthểlàmtốthơn.AnhđãbaogiờngheđếnToastmasterschưa?”

Sheila,mộtnữdoanhnhântócnâutrẻvàxinhđẹp,kéoEduardotớimộtbuổigặpmặtđịnhkỳcủa

Toastmasters.Ởđó,côtìnhnguyệnxungphonglàmmẫuchomộthoạtđộngcótên“SựThậthayGiảDối”,ởđóngườithamgiacónhiệmvụphảikểcho15khángiảcólẻmộtcâuchuyệnvềcuộcđờimình,đểsauđóhọsẽquyếtđịnhxemliệuđócóphảilàsựthậthaykhông.

“Tôicálàmìnhcóthểlừatấtcảmọingười”,cônóinhỏvớiEduardo,trướckhidõngdạctiếntớibụcsânkhấu.Côkểmộtcâuchuyệnvôcùngtỉmỉvềnhữngnămthángcủacuộcđờimìnhkhicònlàmộtcasĩopera,kếtthúcvớiquyếtđịnhdứtkhoátnhấtcủacuộcđờicôlàrờibỏtấtcảsựnghiệpđóđểdànhnhiềuthờigianhơnchogiađình.Khicôkếtthúc,ủyviênToastmastercómặttạiđóhỏimọingườixemliệuhọcóquyếtđịnhtinvàocâuchuyệncủaSheilahaykhông.Tấtcảmọingườiđềugiơtay.NgườiủyviênsauđóliềnquaytrởlạiphíaSheila,vàhỏixemliệuđócóphảilàmộtcâuchuyệnthậthaykhông.

“Tôithậmchícònkhôngthểxướngnổidùchỉmộtnốt!”côcườirạngrỡ.

Sheilacóthểhiệnlênnhưmộtngườithiếuthànhthật,nhưngcũngdễcóthểcảmthôngđược.Cũngnhưnhữngđộcgiảđầylolắngcủanhữngcuốnsáchtự-giúp-đỡcủathậpkỷ1920,côchỉđangcốvượtlêndẫnđầutrongvănphòngcủamình.“Cóquánhiềusựcạnhtranhtrongmôitrườnglàmviệccủatôi”,côbộcbạchtrướcmáyquay,“vànókhiếnviệcluôngiữchocáckỹnăngcủatôithậtsắcbénquantrọnghơnbaogiờhết”.

Nhưngthậtsựthì“giữnhữngkỹnăngcủamìnhsắcbén”làgì?Cóphảichúngtacónêntậpluyệnthậtthànhthạonhữngkỹnăngtự-tiếp-thị-bản-thân,đểcóthểchegiấuhoàntoànmụcđíchvàýđồthựcsựcủamìnhtrướcmặtngườikhác?Cóphảichúngtanênhọccáchlàm-chủ-sân-khấugiọngnóicủachúngta,cửchỉ,ngônngữhìnhthểcủachúngta,đểchúngtacóthểnói—không,bán—bấtcứcâuchuyệnnàomàchúngtamuốn?Đâycóvẻlàmột

hammuốnrấtthiếutrungthực,mộtmốcđánhdấuviệcchúngtađãđixađượcđếnđâu—vàkhôngphảitheobấtcứnétnghĩatốtnàocủacâunóinày—kểtừnhữngnămthángthơấucủaDaleCarnegie.

ChamẹcủaDalecónhữngtiêuchuẩnđạođứcrấtcao;họmuốncontraihọtheođuổisựnghiệptrongngànhgiáodục,hoặctôngiáo,chứkhôngphảibánhàng.Cóvẻsẽrấtkhócóchuyệnhọchấpnhậnmộtkỹthuậtcải-thiện-bản-thânnhưlà“SựThậthayGiảDối”.Hay,cũngnhưthế,nhữnglờikhuyênbán-chạy-hàng-đầucủaCarnegievềviệclàmthếnàođểkhiếnngườikhácngưỡngmộvàlàmtheoýbạn.CuốnsáchĐắcNhânTâmđầycácchươngvớinhữngtựađềnhư“Khiếnngườikhácvuilònglàmnhữnggìbạnmuốn”,hay“Làmthếnàođểkhiếnngườikhácthíchbạnngaytứcthì”.

Tấtcảđềuđưađếnmộtcâuhỏi:LàmthếnàomàchúngtađãđitừNềnVănHóaCủaĐứcTínhtớiNềnVănHóaCủaTínhCách,màkhôngnhậnramìnhđãhysinhrấtnhiềuthứvôcùngýnghĩatrênđườngđi?

2.NHỮNGLẦMTƯỞNGVỀMỘTKHẢNĂNGLÃNHĐẠOTHUHÚT

NềnVănHóaCủaTínhCách,100nămsau

Xãhộitựnóđãlàmộthệgiáodụctheonhữngtiêuchuẩnhướngngoại,vàhiếmcómộtxãhộinàolạithuyếtgiảngvềnónhiềuđếnthế.Khôngcómộtconngườinàolạilàmộthoangđảocôlậpcả,nhưngliệuJohnDonnesẽđauđớnđếnđâukhibiếtcâunóiđócủamìnhđãbịlặplạinhiềuđếnthếnào,vàvìlýdogì.

—WILLIAMWHYTE

KỹNăngBánHàng,khiđượccoinhưmộtĐứcHạnh:TrựctiếpvớiTonyRobbins

“Chịcóhàohứngkhông?”mộtngườiphụnữtênStacykêulênphấnkhíchkhitôitraolạichocôbảnđăngkýcủamình.Chấtgiọngđườngmậtcủacôkéolênthànhmộtdấuchấmthanlớn.Tôigậtvàcốcườimộtcáchrạngrỡnhấtcóthể.TừphíabênkiadãyhànhlangcủaTrungTâmHộiNghịAtlanta,tôicóthểnghethấynhữngtiếngngườiđanghétlênvìphấnkhích.

“Tiếnggìvậy?”tôihỏi.

“Họđanggiúpmọingườithậthàohứngđểsẵnsàngvàotrong!”Stacyđáprạngrỡ.“ĐócũnglàmộtphầntrongtrảinghiệmcủakhóahọcUPWmà!”.Côđưatôimộttậpbìagáylòxomàutímvàmộttấmbảngtênépnhựatrongđểđeoquanhcổ.GIẢIPHÓNGSỨCMẠNHBÊNTRONG(UnleashThePowerWithin,tứcUPW),cuốnsổtuyênbốrấtdõngdạcbằngnhữngchữinhoanổibậttrênbìatrước.ChàomừngđếnvớibuổiseminarnhậpmôncủaTonyRobbins.

Tôiđãphảitrảtrước895đô-lađểđổilại,theonhưnhữnglờiquảngcáo,đượchọccáchtrởnênhàohứng,nhiệthuyếthơn,cóthểpháttriểnvàthànhcônghơnnữatrongcuộcsống,vàchiếnthắngmọinỗisợhãitronglòngtôi.Nhưngsựthựclàtôikhôngđếnđâyđể“giảiphóngsứcmạnhbêntrong”(mặcdùtôivẫnsẽrấtvuilòngnếucóthêmđượcmộtvàilờikhuyênsángsuốt).TôiởđâylàvìbuổiseminarnàylàđiểmdừngđầutiêntronghànhtrìnhtìmhiểuvềKhuônMẫuHướngNgoạiLýTưởngcủatôi.

Tôiđãtừngđượcxemcácphimquảngcáo16củaTonyRobbins—ôngkhẳng

địnhmìnhluôncóítnhấtmộtphimquảngcáođượcchiếutạibấtcứthờiđiểmnào—vàlậptứccóấntượngrằngđâylàmộtngườithuộcvềnửahướngngoạihơncủathếgiới.Ônglàvuacủacácsảnphẩmtự-giúp-đỡ,vớimộtdanhsáchkháchhàngbaogồmcảnhữngcáitênnhưTổngthốngClinton,TigerWoods,NelsonMandela,MargaretThatcher,CôngnươngDiana,MikhailGorbachev,MẹTeresa,SerenaWilliams,DonnaKaran—vàhơn50triệungườikhácnữa.Vàngànhcôngnghiệptự-giúp-đỡ,thịtrườngmàmỗinămngườidânMỹđổvàohơn11tỷđô-la,vềngayđịnhnghĩacủanóđãhélộchochúngtathấykháiniệmvềmộtconngườihoànhảo,kiểumẫucủamình,hìnhtượngmàmỗichúngtađềunỗlựchếtsứcđểtrởthành,chỉcầnbằngcáchlàmtheobảynguyêntắccủacáinàyhoặcbaquyluậtcủacáikia.Tôimuốntìmhiểurõhơnhìnhtượngkiểumẫunàythựcsựnhưthếnào.

Stacyhỏitôicómangtheođồănkhông.Nghecóvẻnhưmộtcâuhỏirấtlạ:Ailạichuẩnbịđồăntheo,chomộtchuyếnđichỉngắnnhưtừNewYorktớithànhphốAtlanta?Côgiảithíchrằngtôisẽmuốnnạplạinănglượngngaytạichỗngồicủamình;bởivìtrongvòngbốnngàytới,từThứSáutớiThứHai,chúngtôisẽliêntụchoạtđộngmườilămtiếngmỗingày,8giờsángtới11giờtối,vớichỉduynhấtmộtkhoảngnghỉngắnvàobuổitrưa.Tonysẽởtrênsânkhấutrongsuốtcảquãngthờigianđó,vàtôichắcchắnsẽkhôngmuốnbỏlỡdùchỉmộtphútnàođâu.

Tôinhìnquanhkhắpcảgianđạisảnh.Nhữngngườikháccóvẻđềuđãchuẩnbịsẵnsàngtrướckhitới—họđangdạobướctrongdãyhànhlang,vuivẻxáchtheonhữngtúiđồmuasắmđầynhócnhữngthanhPowerBars17,chuốivàbánhsnackngô.Tôinhặtlấyvàiquảtáohơibịxâyxátmộtchúttừquầyđồănvặt,vàbắtđầuchenchânvàokhánphòng.NhữngngườiđóntiếpmặcáophônginchữUPWvàmangnhữngnụcườirạngrỡchắntrướclốiđi,nhảylênnhảyxuống,cụngnắmđấmtayvớinhauđầyhàohứng.Bạnsẽkhôngthểchenchânvàomàkhôngđậptayvớihọmộtphát.Tôibiếtchắc,bởivìchínhtôiđãthử.

16Nguyênbản:infomercials—mộtquảngcáocóthờilượngdàitrêntruyềnhìnhvàcungcấprấtnhiềuthôngtinvềmộtchủđềnàođó,đểlàmchonótrôngkhôngcóvẻlàđangquảngcáochomộtsảnphẩm

17MộtdạngthứcănbổsungnănglượngphổbiếnởMỹ.

Bêntrongkhánphòngrộnglớn,cảmộtđộicácvũcôngđanglàmnóngkhôngkhítrênnềnbàihátcủaBillyIdol,“MonyMony”,khuếchđạibởinhữngbộdànâmthanhchấtlượngcaonhất,vàđượcchiếulớntrênmộtmàn

hìnhMegatronkhổnglồphíasau.HọchuyểnđộngănnhịpvớinhaukhôngkhácgìcácvũcôngminhhọachovideoclipâmnhạccủaBritneySpears,nhưngđềuănvậnđồtrangphụccôngsởnhưnhữngnhàquảnlýdoanhnghiệp.Vũcôngchínhcủahọlàmộtanhbạntầmtrêndướibốnmươituổigìđó,hóiđầuvàbậnáosơmitrắng,đeocàvạtcôngsở,tayáoxắncao,vàmangmộtnụcườirất-vui-được-gặp-bạntrênkhuônmặtrạngrỡ.Thôngđiệpởđâycóvẻlàtấtcảchúngtađềucóthểhọcđượccáchhồhởivàđầynănglượngsốngthếnàyvàomỗisángthứcdậy.

Quảthựcvậy,nhữngđộngtácnàyđủđơngiảnđểcáckhángiảcóthểbắtchướcngaytừchỗngồicủamình:bậtdậyvàvỗhaitay,vỗsangtrái,vỗsangphải.Khinhạcnềnchuyểnsangbàihát“GimmeSomeLovin’”,rấtnhiềungườitrongsốkhángiảđãleohẳnlêntrênchiếcghếngồikimloạicủamình,vẫntiếptụchúhétvàvỗtaytheonhịprấtxung.Tôiđứngmộtmình,cóvẻgìđóhơikhóchịu,haitaykhoanhchặttrướcngực;rồiquyếtđịnhrằngchẳngcóviệcgìkháchơnđểlàmngoàithamgiavớimọingười,vàcũngbắtđầunhảylênxuốngcùngnhữngngườixungquanhtôi.

Cuốicùngthìkhoảnhkhắctấtcảcùngtrôngđợicũngđãtới:TonyRobbinsxuấthiệntrênsânkhấu.Đãquákhổnglồvớichiềucaohaimétmốt,trôngônglạicòncaothêmđếncảhàngvàibachụcmétnữakhiđượcphónglớntrênchiếcmànhìnhMegatronvĩđạiphíasau.Ôngcóvẻngoàiđẹp-trai-đúng-kiểu-diễn-viên,máitócnâurậm,nụcườisánglóamắt,vàxươnggòmácaorõràng.TRẢINGHIỆMTRỰCTIẾPCÙNGTONYROBBINS,cácquảngcáocủabuổiseminarhứahẹn,vàgiờđúnglàôngấyđangởđây,cùngnhảyvớiđámđôngbêndướivôcùngphấnkhích.

Nhiệtđộtrongkhánphòngchắcchỉvàokhoảng10oC,nhưngTonylạiđangmặcmộtchiếcáosơ-mingắntayvàquầnsoóc.Rấtnhiềungườitrongsốkhángiảcómangcảchăntheo,dườngnhưđãbiếttrướchộitrườngsẽđượcgiữởmứcnhiệtđộnhư-tủ-lạnhthếnày,nhưlàđểkhuyếnkhíchnhữngđộngtácvậnđộngtrànđầynănglượngcủaTony.PhảicầncảmộtKỷBăngHànữamớicóthểlàmnguộingườiđànôngnày.Ôngđangnhảytưngtưngtrênsânkhấu,cườirạngrỡ,vàbằngcáchnàođấy,vẫncóthểgiữgiaotiếpbằngmắtvớitấtcảhơn3800ngườiởđây.Nhữngngườitiếpđónbannãygiờcũngnhảycùngmọingườirấtxungtrênnhữnglốitrốnggiữacácdãyghế.Tonydanghaicánhtaythậtrộng,nhưthểmuốnômlấyhếttấtcảchúngtôi.NếuchúaJesusquaytrởlạiTráiĐấtvàghéthămTrungTâmHộiNghịAtlantađầutiên,cũngkhócóthểhìnhdungmộtsựtiếpđónrạngrỡ,hânhoanđếnđượchơnthế.

Điềunàyđúngkểcảởhàngghếsaucùngnơitôingồi,bêncạnhnhữngngườichỉtrả895đô-lachomột“sựtiếpnhậnchung”,tráingượchẳnvớinhữngngườiđãtrả2500đôthuộcnhóm“ThànhViênDanhDựCấpKimCương”,chobạnmộtchỗngồingaysáthàngghếđầu,gầnTonynhấtmứccóthể.Khitôigọiđiệnđặtmuavécủamình,ngườitrựcđiệnthoạiđãkhuyêntôirằngnhữngngườingồiởcáchàngghếđầu—nơi“chịchắcchắnsẽđượcnhìnthẳngvàoTony!”,thayvìphảidựavàohìnhảnhphóngđạitrênmànhìnhMegatron—thườngsẽ“thànhcônghơntrongcuộcsống”.“Đólànhữngngườisẽcónhiềunănglượngsốnghơn”,côkhuyêntôi.“Lànhữngngườihòhétnhiệttìnhnhất”.Tôikhôngcócáchgìđểbiếtxemnhữngngườixungquanhtôithànhcôngđếnđâutrongcuộcsốngriêngcủahọ,nhưnghọchắcchắnlàrấtphấnkhíchvuisướngkhiđượccómặtởđây.NgaykhinhìnthấyTony,đãđượccẩnthậnchỉnhtrangđểcànglàmnổibậthơnkhuônmặtấntượngcủaôngtrênsânkhấulớn,họhétvangvàđổrạpvềphíatrước,đúngphongcáchtrongnhữngbuổilive-shownhạcRock.

Chẳngmấylâusauđó,chínhtôicũngthamgiacùnghọ.Tôiluônluônthíchnhảy,vàtôicũngphảithừanhậnrằngdichuyểnxungquanhcùngtấtcảđámđôngtrênnhữngnềnnhạccủaTop40bàihátnổitiếngquảlàmộtcáchtuyệtvờiđểgiếtthờigian.Giảiphóngsứcmạnhđếntrướchếttừmộtmứcnănglượngsốngthậtlớn,theolờicủaTonynói,vàtôicóthểphầnnàohiểuđượcýông.Khôngtráchgìtạisaonhiềungườisẵnsàngđitừnhữngnơirấtxađếnđểđượcgặpôngtrựctiếp(cómộtngườiphụnữtừUkraineđangngồi—không,đangnhảy—ngaybêncạnhtôivớimộtnụcườihếtsứcrạngrỡ).TôichắcchắnphảiquaylạitậpaerobickhitrởvềNewYorkmớiđược,tôiquyếtđịnh.

Khiâmnhạccuốicùngcũngkếtthúc,Tonybắtđầunóivớitấtcảkhángiảbằngmộtgiọngnóikhànkhàn,nửaMuppet,nửakiểuquyến-rũ-trong-phòng-ngủ,giớithiệulýthuyếtmớicủaôngvề“TâmLýHọcThiếtThực”(“PracticalPsychology”).Trọngtâmcủanólà:kiếnthứcsẽlàvôdụngnếukhôngđiđôivớihànhđộng.Ôngcómộtphongcáchnóinhanh,quyếnrũmàWillyLomancũngphảighentỵ.Thểhiệntâmlýhọcthiếtthựcthôngquahànhđộng,Tonyyêucầuchúngtôitìmlấymộtđồngđộivàchàonhaunhưthểtựmìnhcảmthấyrấtkémcỏisovớingườikia,vàrấtsợsựkhôngthừanhậncủaxãhội.TôibắtcặpvớimộtanhcôngnhânxâydựngđếntừAtlanta,vàchúngtôitraođổinhữngcáibắttayngạingùng,cúiriệtđầunhìnxuốngđất,trongkhiphíasaulàbàinhạcnền“IWantYoutoWantMe”(“Tôimuốnbạnmuốntôi”).

RồiTonyhôtomộtloạtcáccâuhỏiđãđượcchuẩnbịrấtkhéoléo:“Cóphải

hơithởcủacácbạnchứađầysựnôngcạnkhông?”18“NÔNGCẠN!”đámđôngđồngthanhhétlớn.

18Nguyênbản:“Wasyourbreathfullorshallow?”

“Cácbạnvừangạingùnghaythoảimáitiếpcậnhọkhôngsợhãi?”“NGẠINGÙNG!”

“Cơthểcủacácbạncócăngthẳngkhông,hayrấtthoảimái?”“CĂNGTHẲNG!”

Tonyyêucầuchúngtôilàmlạibàitậpmộtlầnnữa,nhưngthayvìngạingùngthìlầnnày,chúngtôisẽchàođốitáccủamìnhnhưthểấntượngmàchúngtôitạoratrongvòngbađếnnămgiâyđầutiênsẽquyếtđịnhhoàntoànviệcliệuhọcókýkếtkinhdoanhvớichúngtôihaykhông.Nếuthấtbại,thì“tấtcảnhữngngườimàcácbạnyêuquýsẽchếtnhưlũlợndướiđịangục”.

TôigiậtmìnhbởisựnhấnmạnhcủaTonyvềsựthànhcônghaykhôngtrongkinhdoanh—đâylàmộtbuổiseminarvềsứcmạnhcánhân,chứkhôngphảikỹnăngbánhàng.VàrồitôinhớrarằngTonykhôngchỉlàmộthuấnluyệnviênkỹnăngsống,màcònlàvídụđiểnhìnhcủamộtdoanhnhânthànhđạt.Ôngđãbắtđầusựnghiệpkinhdoanhcủamìnhtrongngànhbuônbánvàgiờgiữchứcvụchủtịchcủabảytậpđoàntưnhân.TạpchiBusinessWeekcólầnđãướctính,tổngthunhậpcủaôngphảiđến80triệuđô-laMỹmỗinăm.Giờôngcóvẻđangcốgắng,bằnghếtsứccủatínhcáchvĩđạicủamình,đểtruyềnlạichocáchọcviênnhữngkỹnăngbánhàngcủaông.Ôngmuốnchúngtôikhôngchỉcảmthấytuyệtvờivềbảnthân,màphảipháttỏaracácluồngsóngnănglượng;khôngphảichỉđượcmọingườiưathích,màphảilàđượcmọingườicựckỳmếnmộ;ôngmuốnchúngtôiphảilàmchủđượccáchtựtiếpthịbảnthân.TôitừtrướcđóđãnhậnđượclờikhuyêncủaCôngTyAnthonyRobbins,thôngquamộtbảnbáocáocánhândàibốnmươilămtrang,tựđộngtổnghợptừmộtbàikiểmtratínhcáchtôiđãthựchiệnđểchuẩnbịchotuầnnày,rằng“Susan”nênthayđổixuhướngchỉnóivề,thayvìchàobán,nhữngýtưởngcủacôta.(Bảnbáocáođượcviếttừngôithứba,nhưthểlàmộtbảnnhậnxétchitiếtcủamộtvịquảnlývôhìnhnàođóđangđánhgiánănglựcgiaotiếpcủatôi).

Cáckhángiảlạichiathànhtừngcặpmộtlầnnữa,lầnnàyrấtnhiệttìnhgiớithiệubảnthânvàlắcthậtmạnhtaycủađốitác.Khichúngtôikếtthúc,cáccâuhỏilạitiếptục:

“Cácbạncócảmthấytốthơn,cóhaykhông?”“CÓ!”

“Cácbạncódùngcơthểcủamìnhkhácđikhông,cóhaykhông?”“CÓ!”

“Cácbạncódùngnhiềucơbắphơntrênkhuônmặtmình,cóhaykhông?”“CÓ!”

“Cácbạncórấtthoảimáitiếpcậnhọkhông,cóhaykhông?”“CÓ!”

Bàitậpnàycóvẻđượcthiếtkếđểchomọingườithấyrằngtrạngtháitâmlýcóthểảnhhưởngđếntháiđộvàhànhđộngcủachúngtanhưthếnào,nhưngnócũngđồngthờigợiýrằngkỹnăngbánhàngvượttrộihơnhẳnmọidạngtươngtáctrunglậpkhác.Nóngầmtuyênbốrằngmọicuộcgặpgỡchúngtathựchiệnđềulàmộtcanhbạcvớirấtnhiềumạohiểm,màtrongđótathắngđượchoặcthuamấtthiệncảmcủađốiphương.Nóthúcchúngtaphảiđốimặtvớinỗisợhãitronggiaotiếpxãhộibằngmộttácphonghướngngoạihếtmứccóthể.Chúngtaphảitrànđầynănglượngvàtựtin,phảikhôngđượctỏrarụtrèlolắng,phảinởnhữngnụcườithậtrạngrỡđểngườiđốidiệncũngphảicườilạivớimình.Làmtheonhữngbướcnàysẽkhiếnchúngtatựcảmthấytốthơn—vàcàngtựcảmthấytốthơn,chúngtasẽcàngtiếpthịbảnthânmìnhthànhcônghơn.

Tonycóvẻlàngườihoànhảođểthểhiệnnhữngkỹnăngnày.Ôngtạochotôiấntượngvềmộttínhcách“bùngcháy”—mộtdạnghướng-ngoại-được-kích-thích-mạnh,theocáchdùngtừcủamộtnhàtâmthầnhọc,bởi“tínhcáchcốhữucởimở,vuivẻlạcquan,luôntrànđầynănglượng,vàhếtmựctựtin”từlâuđãđượcthừanhậnlàtàisảnvôgiátrongkinhdoanh,đặcbiệtlàtrongkỹnăngbánhàng.Nhữngngườicócácđặctínhnàythườngsẽlànhữngngườibạnvôcùngđượcmếnmộ,nhưchínhTonytrênsânkhấulúcnàyvậy.

Nhưngnếubạnngưỡngmộnhữngngườicótínhcáchbốclửaxungquanhmình,nhưngđồngthờicũngrấtưathíchbảntínhbìnhtĩnhvàthíchsuynghĩcủamìnhthìsao?Sẽrasaonếubạnyêukiếnthứcchỉvìchínhnó,chứkhôngphảichỉđểphụcvụnhưnhữngbảnkếhoạchchocáchànhđộngcụthể,thiếtthực?Liệucósaikhôngnếubạnướcsẽcónhiềuhơn,chứkhôngphảiítđi,nhữngngườithíchđàosâusuynghĩtrênthếgiới?

Tonycóvẻđãdựđoántrướccáccâuhỏinày:“Nhưngchínhtôicũngđâuphảilàmộtngườihướngngoại,cácbạnthấyđấy!”ôngnóivớichúngtôingaytừlúcbắtđầubuổiseminar.“Thếtứclàsao?Bạnkhôngcầnphảilàmộtngườihướngngoạiđểcảmthấyyêuđời!”

Nghecũngđúng.Nhưngcóvẻ,theoTony,bạntốtnhấtnênđónggiảlàmmộtngườihướngngoại,nếubạnkhôngmuốnpháhỏngcôngcuộckinhdoanhcủamình,vàchứngkiếntấtcảmọingườimàmìnhyêuquýchếtnhưlũlợndướiđịangục.

BuổitốikếtthúcbằngnghilễBướcTrênLửa,mộttrongnhữnghoạtđộngđãtrởthànhbiểutượngcủacáckhóaseminarcủaUPW,khichúngtôi—ngườihọc—đượctháchthứcphảibướcquamộtthảmthannóngđỏdàiđếnhơnbamétmàkhônglàmbỏngdachân.RấtnhiềungườiđãđăngkýthamgiahọccùngUPWcũngvìhọđãnghevềnghithứcBướcTrênLửanày,vàmuốntựmìnhtrảinghiệmnó.Ýtưởngởđâylàhọccáchđẩytrínãocủamìnhtớimứcđộkhônghềsợhãicaođếnnỗicóthểchịuđượcđến650độthanhồngnóngbỏng.

Chotớilúcđó,chúngtôiđãdànhsuốthàngnhiềugiờliềnthựchànhvàluyệntậpkỹthuậtcủaTony—nhữngbàithểdục,nhữngđộngtácnhảy,nhữngkỹthuậttựtưởngtượngtrongđầu.TôiđểýthấyrằngnhữngngườitrongkhánđàiđangbắtđầuvôthứcbắtchướctừngđộngtácmộtcủaTony,kểcảđộngtácbiểutượngcủaông,đấmmạnhmộttayvàobàntaycònlạinhưmộtvậnđộngviênbóngchàychuẩnbịnémbóng.Buổitốilêndầntớiđỉnhđiểmkhicuốicùng,ngaytrướcnửađêm,chúngtôihànhquânrabãixetheođúngtácphongcủamộtđámrướcđuốc,gầnbốnnghìnngườicùngnhịpbước,hôto“CÓ!CÓ!CÓ!”nhưnhữngnhịpđậptrốngcủamộtđoànthổdânnàođấy.ĐiềunàycóvẻcótácđộngkíchthíchmãnhliệttớicácđồngbạncùngthamgiakhóahọcUPWcủatôi,nhưngvớitôicáinhịpxướngtậpthểnhưcứnhưtiếngtrốnghànhquânnày—CÓ!Tùng-tùng-tùng-tùng,CÓ!Rầm-rầm-rầm-rầm,CÓ!

Tùng-tùng-tùng-tùng—nghecứnhưthứmộtvịtướngLaMãsẽchoxướnglênđểthôngbáosựcómặtcủamìnhtớimộtthànhphốôngsắpsửakéoquânvàocướppháấy.Nhữngngườigiữcửalúcnãybảovệcửachínhkhánđài,vớinhữngcúđậptayvànhữngnụcườirạngrỡ,naylạibiếnthànhnhữngngườibảovệchonghilễBướcTrênLửa,taykhoanhchặt,đứngthànhhaihàngdàibảovệkínhaibênthànhcâycầulửa.

Nhưtôicóthểnóimộtcáchchắcchắnnhất,sựthànhcôngcủamộtphaBướcTrênLửakhôngphụthuộcnhiềulắmvàotrạngtháitâmlýcủabạnbằngviệcdabànchâncủabạndàyđượcđếnđâu,vậynêntôiquyếtđịnhchỉimlặngquansáttừmộtkhoảngcáchantoàn.Nhưngcóvẻtôilàngườiduynhấtluibước.HầuhếtcáchọcviênUPWthamgiađềuđãvượtquathànhcông,húhétầmĩkhihọsangtớiđầubênkiaantoàn.

“Tôilàmđượcrồi!”họkêulớnkhirađượcphíabênkia.“Tôilàmđượcrồi!”

HọđãhoàntoànbướcvàotrạngtháitâmlýTonyRobbins.Nhưngchínhxácthìthứtrạngtháitâmlýnàybaogồmnhữnggì?

Nólà,trướcnhấtvàđầutiên,mộttâmlýsuperior(vượttrội—coibảnthânsiêuviệthơnnhữngngườikhác)—liềuthuốcgiảiđộchoànhảochochứngPhứcCảmTựTicủaAlfredAdler.Tonytừchốidùngtừvượttrội,thayvàođódùngchữsứcmạnh(ngàynaychúngtaquáphứctạpđểcóthểđóngkhunghànhtrìnhtựcảithiệnbảnthâncủamìnhvàonhữngcụmtừthuầntúychỉthứbậctronggiaotiếpnhưthế,điềuchúngtavẫnlàmtrongbuổiđầucủaNềnVănHóaĐứcTính);nhưngtấtcảmọithứvềôngđềulànhữngbàiluyệntậpđểtrởnênvượttrội,từcáicáchôngthỉnhthoảnggọiđámđôngkhángiảlà“cáccôbécậubé”,tớicâuchuyệnôngkểvềngôinhàlớnkhổnglồvàtấtcảnhữngngườibạnđầyquyềnlựccủaông,chotớicáchôngđứngcaovượtlên—theođúngnghĩađen—trênhẳnđámđông.Kíchthướclớnsiêunhânđóngmộtvaitròcựckỳquantrọngtrongthươnghiệucủaông;vàtiêuđềcuốnsáchmớinhấtcủaông,“ĐánhThứcNgườiKhổngLồBênTrongBạn”(“AwakentheGiantWithin”),đãnóilêntấtcả.

Cảkiếnthứccủaôngcũngrấtđángấntượngnữa.Mặcdùôngtingiáodụcđạihọcđãđượcđềcaoquámức(bởivìchúngkhôngdạybạnvềcảmxúcvàcơthểcủabạn,ôngnói),vàđãrấtchậmchạptrongviệcviếtcuốnsáchtiếptheocủamình(bởivìngàynaychẳngaiđọcnữa,Tonynóitiếp),ôngđãxoaysởđểcóthểhoàntoànhiểuthấucôngtrìnhcủanhiềunhàtâmlýhọchànlâm,vàđónggóiđượctấtcảcácnghiêncứunày,hếtsứcgọnghẽ,vàotrongmộtshowdiễnvôcùnghoànhtráng,giúpkhángiảtựhọcóthểrútrađượcnhiềusuyngẫmcógiátrị.

MộtphầntrongsựthiêntàicủaTonyđếntừlờihứangầmcủaôngvớikhángiảrằnghọcũngcóthểnhưông,trảiquaquátrìnhbiếnđổitừkẻtựtinhỏbéthànhngườivượttrộisiêuphàm.Ôngkhôngphảitừtrướcđếngiờđãluônluônlớn,luônluônvượttrộithếnàyđâu,ôngbảovớichúngtôi.Khicònbé,ôngchỉlàmộtđứanhócnhỏxíu.Trướckhicóđượcmộtthểhìnhđẹp,ôngđãtừngbéophìnặng.VàtrướckhilàmchủcảmộttòalâuđàitạiDelMar,California;ôngđãởtrongmộtcănhộchothuênhỏđếnmứcôngphảigiữbátđĩabẩntrongbồntắm.Điềungầmámchỉởđâylàtấtcảchúngtađềucóthểvượtquabấtkểnhữngthứgìđangghìmchânmìnhxuống,vàrằngkểcảnhữngngườihướngnộinhấtcũngcóthểhọccáchvừabướcđượctrênthannóngvừahôtomộttiếnglớnkhỏemạnh:“CÓ!”

PhầnthứhaitrongtrạngtháisuynghĩcủaTonylàởthiệnýcủaông.Ôngsẽkhôngthểtruyềncảmhứngchonhiềungườiđượcđếnthếnếuôngđãkhônglàmchohọthấyđượcrằngôngthựcsựquantâmđếnviệcgiảiphóngnguồnsứcmạnhtàngẩnbêntrongtừngngườihọ.KhiTonyởtrênsânkhấu,bạnsẽcócảmgiáclàôngđangháthò,nhảymúavàthểhiệncảmxúcvớitoànbộnănglượngvànhiệthuyếtcủamình.Cónhữngkhoảnhkhắc,khicảđámđôngtấtcảđềuđứng,hátvànhảymúatrongcùngmộtnhịp,bạnsẽthấylàmìnhkhôngthểkhôngyêuôngđược;nhưcáchrấtnhiềungườiyêuObamavớimộtsựngỡngàngvuithíchkhihọlầnđầutiênngheôngnóivềquyếttâmvượtquamọitranhchấpchínhtrị.Cómộtlúc,Tonynóivềnhữngnhucầukhácnhauconngườicần—tìnhyêu,sựchắcchắn,sựđadạng,v…v…Ôngđượcthúcđẩybằngtìnhyêu,ôngnóivớichúngtôi,vàchúngtôiđềutinông.

Nhưngcũngcócảđiềunàynữa:trongsuốtbuổiseminar,ôngliêntụccốgắng“dụkhị”chúngtôimuathêmcácsảnphẩmcủaông.ÔngvàđộingũbánhàngcủamìnhdùngnhữngsựkiệncủaUPW,nơinhữngngườiđếndựđãphảitrảmộtkhoảnkhakháđểđượcđếnrồi,đểquảngcáochonhữngbuổiseminarkéodàihàngvàingàykhácvớinhữngtêngọicònhấpdẫnhơn,vànhữngbảnggiátiềncònchuacháthơnnữa:“CuộcHẹnvớiĐịnhMệnh”,giákhoảng5000đô-la;“ĐạiHọcBáChủ”,khoảng

10.000đôla;vànhấtlàgói“ĐốiTácBạchKim”,dịchvụmàvớigiátiềntrọngói45.000đô-laMỹmộtnăm,chobạnvàmườimộtĐốiTácBạchKimkhácquyềnđượcthamgiamộtchuyếndulịchnướcngoàikỳthúvớiTony.

Trongkhoảngthờigiannghỉtrưa,Tonyvẫnnánlạisânkhấuvớingườivợtócvàngxinhđẹpngọtngàocủamình,Sage,nhìnđămđắmvàomắtcô,vevuốtmáitóccô,thìthầmvàotaicô.Tôiđãkếthônvàrấthạnhphúc,nhưngngaylúcnàyđâyKenđangởNewYorkvàtôiởAtlanta,vàđếncảtôicũngphảithấycôđơnkhinhìncảnhnày.Sẽthếnàonếutôilàmộtngườicònđộcthânhoặcđanggặpbấthạnhtronghônnhânchứ?Nóhẳnsẽ“kíchđộngmộtkhátkhaocháybỏng”trongtôi,hệtnhưDaleCarnegieđãkhuyênnhữngngườibánhànghãylàmvớicáckháchhàngtiềmnăngcủahọnhiềunămtrước.Vàquảđúngvậy,khigiờnghỉtrưakếtthúc,mộtvideodàiđượcchiếutrênmànhìnhMegatron,quảngbáchokhóahọcseminarvềcủngcốcácmốiquanhệcủaTony.

Trongmộtphầnchắchẳncũngđãđượctrùtínhkỹlưỡngkhác,Tonydànhhẳnmộtphầnthờilượngcủabuổihọcđểgiảithíchnhữnglợiíchvềtàichínhvàtinhthầncóthểđạtđượckhitatựvâyquanhmìnhbằng“nhómbạn”thích

hợp,ngaysauđómộtnhânviêntrongđộingũbánhàngbắtđầumộtbàinóiquảngcáochogóiĐốiTácBạchKim45.000đô-la.Nhữngngườibỏtiềnmualấymộttrongmườihaivịtrícủanhómngườinàysẽđượcthamdự“nhómbạntuyệtđỉnh”,chúngtôiđượcbảovậy—nhữngngười“đỉnhcủađỉnh”,“tinhhoacủatinhhoacủatinhhoa”.

NhưngtôikhôngthểkhôngthắcmắcrằngtạisaokhôngmộtaitrongsốcáchọcviênUPWcóvẻphiềnlòng,hoặcthậmchílàchỉđểýthấy,nhữngkỹthuậtdụkhịmuahàngnày.Chođếngiờrấtnhiềungườitrongsốhọđềuđãcónhữngtúimuahàngtođùngđặtngaycạnhchân,chứađầynhóccácthứhànghóahọvừamuađượcngoàiđạisảnh—đĩaDVDhướngdẫn,sách,thậmchícảpostercỡ8x10inchcủaTony,sẵnsàngđểđóngkhungtreongaylêntường.

NhưngthứvềTony—vànhữngthứthuhútkháchhàngmuasảnphẩmcủaông—đólàgiốngnhưbấtcứmộtngườibánhàngxuấtsắcnàokhác,ônghoàntoàntinvàonhữnggìôngraobán.Ôngcóvẻkhôngthấycógìmâuthuẫngiữaviệcvừamuốnđiềutốtnhấtchotấtcảmọingườivàvừamuốnsốngtrongmộtcănbiệtthựkhổnglồ.Ôngthuyếtphụcchúngtôirằngôngđangdùngnhữngkỹnăngbánhàngcủamìnhkhôngchỉđểthuvềlợinhuận,màcònlàđểgiúpđỡnhiềungườinhấtsứcôngcóthểvớitớiđược.Quảđúngvậy,mộttrongnhữngngườihướngnộihamthíchsuynghĩnhấtmàtôibiết,mộtngườibánhàngthànhđạtcósê-rinhữngbàiseminarvềđàotạokỹnăngbánhàngcủariêngmình,đãthềrằngTonyRobbinskhôngchỉgiúpcảithiệncôngviệckinhdoanhcủaanh,màcòngiúpanhsốngtốthơnnữa.KhianhbắtđầuthamgianhữngsựkiệnnhưUPW,anhnói,anhtậptrungvàoconngườimàanhmuốntrởthành;vàgiờ,khiđứnglớpvớinhữngbàigiảngcủariêngmình,anhchínhlàconngườiđó.“Tonyđãchotôinănglượng”,anhnói,“vàgiờtựtôicũngcóthểđemđếnnănglượngchonhữngngườikháckhitôiđứngtrênsânkhấu”.

VàobuổiđầucủaNềnVănHóaTínhCách,chúngtabịthúcgiụcphảipháttriểnmộttínhcáchhướngngoại,nhưnghoàntoànthuầntúychỉvìnhữnglýdođemlạilợiíchcánhân—nhưmộtcáchđểvượttrộihơnđámđôngxungquanhtrongmộtxãhộimớipháttriển,ngàycàngẩndanhvàcạnhtranhquyếtliệthơn.Nhưngngàynaychúngtadườngnhưcóxuhướngchorằnglàmmộtngườihướngngoạikhôngchỉgiúpchúngtathànhcônghơn,màcònkhiếnchúngtatrởthànhnhữngconngườitốthơn.Chúngtacoikỹnăngbánhàngnhưmộtcáchđểchiasẻtàinăngcủamộtngườivớithếgiới.

Chínhbởivậynênsựhăngháibánhàngtới,vàđượcngưỡngmộbởi,hàng

nghìnngườimộtlúccủaTonykhôngđượcnhìnnhậnnhưlàmộtsựáikỷhaybảntínhgianthương,màđượccoilàkhảnănglãnhđạoởmứcđộcaonhất.NếuAbrahamLincolnlàbiểutượngcủađứchạnhtrongthờikỳNềnVănHóaCủaĐứcTính,thìTonyRobbinscũnglàbảnđốichiếutươngxứngcủaôngtrongNềnVănHóaCủaTínhCách.Quảthựcvậy,khiTonyRobbinsđềcậprằngôngđãtừngcóýđịnhratranhcửchứcTổngthốngMỹ,cảđámđôngđãvỡòavớinhữngtiếnghòreoủnghộtưngbừng.

Nhưngliệucóluônhợplýkhôngkhiđồngnhấtkhảnănglãnhđạovớimộttínhcáchhănghái,hướngngoại?Đểtìmhiểusâuhơnvềđiềunày,tôiđãđếnthămTrườngĐạiHọcKinhTếHarvard(HarvardBusinessSchool),mộthọcviệnluôntựhàovàokhảnăngcủanótrongviệcpháthiệnvàđàotạorấtnhiềutrongsốcácnhàlãnhđạohàngđầu,cảvềkinhtếlẫnchínhtrịcủathếgiới.

Điềulầmtưởngvềmộtkhảnănglãnhđạothuhút:TrườngĐạiHọcKinhTếHarvard,vàhơnthếnữa

ĐiềuđầutiênlàmtôiđểýởTrườngĐạiHọcKinhTếHarvardlàcáchmọingườibướcđi.Khôngaibướcnhẹnhàngthongthả,tảnbộ,haynấnnánhưcònlưỡnglựchầnchừcáigì.Họsảinhữngbướcdài,đầyxunglựchướngvềphíatrước.Thờitiếtkhálạnhvàkhôtrongmùathuvàothờiđiểmmàtôighéthămtrường,vàcơthểcủacáchọcsinhnhưđềurungđộngbởiđiệnlựccủathángChínkhihọsảibướctrênsântrường.Khiđingangquanhau,họkhôngchỉcógậtđầumộtcái—họômhôn,traođổivớinhaunhữnglờichàonồngnhiệtrạngrỡ,hỏihannhaunhiệttìnhvềkỳnghỉhècủangườinàyvớiJ.P.

Morgan,haychuyếnphiêulưucủangườikiamùahèvừarồitrêndãyHimalaya.

HọcũngcưxửcùngmộtcáchnhưvậytrongbầukhôngkhírấtthúcđẩygiaotiếpcủaTrungTâmSpangler,trungtâmhọcsinhđượctrangtrívôcùngxahoa,lộnglẫy.Spanglercónhữngtấmrèmphủ-kín-từ-sàn-đến-trầnbằnglụamàuxanhngọcbích,nhữngbộsofabọcdasangtrọng,nhữngchiếctiviSamsungkhổnglồâmthầmtrìnhchiếucácbảntinnộibộtrongtrường,vàtrangtríkhắptrầnlànhữngchiếcđènchùmlớntỏaánhsángrựcrỡ.Nhữngbộbànghếvàsofacụmlạiởsáttườngxungquanhcănphòng,tạothànhmộtsàncatwalkdàiđượcchiếusángrựcrỡđixuốnggiữaphòngmàtrênđó,cáchọcsinhtựtinsảibước,dườngnhưhoàntoànkhôngnhậnralàmọiánhnhìnđềuđổvềphíahọ.Tôithựcsựngưỡngmộsựthờơđócủahọ.

Cácsinhviênhóaracòntuyệtvờihơncảcảnhquanxungquanhhọ,nếumộtđiềunhưthếcóthểxảyra.Khôngcóaithừacândùchỉmộthaiký,cónướcdaxấu,haythậmchílàchỉđeomộtmónphụkiệnkỳquặcnàođó.CáccôgáiởđâyđềulàgiaogiữanhữngĐộiTrưởngĐộiCổVũvànhữngngườinhậnđượcgiảiCóTriểnVọngThànhCôngNhấtcuốimỗinămhọc.Họmặcnhữngchiếcquầnjeansômsátthânmìnhvừavặn,nhữngchiếcáokhoácdàithờitrang,đinhữngđôigiàycaogóthởngóntạonhữngtiếngclick-clackrấtvuitaitrênlớpsàngỗbónglángcủaTrungTâmSpangler.Mộtvàingườisảibướctựtinhệtnhưnhữngngườimẫuthờitrang,chỉtrừviệchọtựtingiaothiệpvàtrànđầynănglượngthayvìhờhữngvàvôcảm.Cácchàngtraiđềusángsủa,ưanhìnvàcóvócdángthểthao,trônghọnhưnhữngngườiluônkỳvọngđượclãnhđạo,nhưngtheomộtcáchrấtthânthiện,Hướng-đạo-sinhdễgầnkìa.Tôicócảmgiácrằngnếubạnhỏihọvềđườngđi,họsẽchàolạibạnvớimộtnụcườilớnđược-chứ!rạngrỡvàlậptứcnémmìnhvàonhiệmvụtìmđườnggiúpbạn,bấtkểbảnthânhọlúcđócóthựcsựbiếtđườnghaykhông.

Tôingồixuốngcạnhmộtđôibạngiữalúchọđanglênkếhoạchchomộtchuyếnđichơixa—cáchọcsinhcủaHBS(tênviếttắttiếngAnhcủaTrườngĐạiHọcKinhTếHarvard)luônđượcbắtgặpđangtổchứccáccuộcchơibờinhậunhẹthoặcnhữngbữatiệc,hoặckểlạivềmộtchuyếndulịchkỳthúhọvừatrởvềtừđâuđóxaxôi.Khihọhỏitôiđiềugìđãđưatôiđếnđây,tôinóimìnhđangthựchiệncáccuộcphỏngvấnchomộtcuốnsáchvềtínhhướngnộivàhướngngoại.Tôikhôngnóivớihọrằngmộtngườibạncủatôi,ngườichínhôngcũngđãtốtnghiệptừĐạiHọcKinhTếHarvard,đãtừngmộtlầngọinơinàylà“ThánhĐịaTinhThầncủaTínhHướngNgoại”.Nhưnghóaralàtôichẳngcầnphảinóithìhọcũngbiết.

“Chúcchịmaymắntìmđượcmộtngườihướngnộinàoởđâynhé!”,mộtngườinói.

“Cảcáitrườngnàyđượcxâydựngdựatrêntínhhướngngoại”,mộtngườikhácthêm.“Tấtcảđiểmsốvàvịthếxãhộicủamọingườiđềuphụthuộcvàonó.Đấychỉlàđiềuhoàntoànbìnhthườngởđây.Tấtcảmọingườixungquanhđâyđềumạnhdạn,thoảimáigiaothiệpvàthíchtạodựngcácmốiquanhệcả.”

“Chẳnglẽkhôngcóaiởđâythuộcvềphíaimlặnghơnsao?”,tôihỏi.Họnhìntôi,tòmò,ngạcnhiên.

“Cáiđótôicũngkhôngbiết”,ngườiđầutiênhờhữngđáp,nhưđểkếtthúc

cuộcđốithoại.

TrườngĐạiHọcKinhTếHarvardcũngkhôngphải,theomọinghĩa,làmộtnơibìnhthường.Đượcthànhlậpnăm1908,vừakhiDaleCarnegiebắtđầuthamgiavàoxãhộivớitưcáchngườibánhàng,vàchỉbanămtrướckhiôngmởlớphọcđầutiênvềnghệthuậtnóitrướcđámđông,ngôitrườngnàytựnhìnmìnhnhưlàmộtnơi“đàotạonhữngngườilãnhđạosẽlàmthayđổithếgiới”.TổngthốngMỹGeorgeW.Bushđãtừngtốtnghiệpởđây,cũngnhưmộtbộsưutậpđángnểcácChủtịchNgânHàngThếGiới,nhữngBộtrưởngBộTàiChínhMỹcácthờikỳ,cácthịtrưởngthànhphốNewYork,TổnggiámđốcđiềuhànhcủanhữngtậpđoànkhổnglồnhưGeneralElectric,GoldmanSachs,Procter&Gamble;haykhéttiếnghơnlàJeffreySkilling,thủphạmchínhtrongvụbêbốinổitiếngcủatậpđoànEnron19.Trongkhoảngthờigiangiữanăm2004và2006,20%trongsốcáctổnggiámđốchàngđầucủacáccôngtyđượcchọntrongbảngxếphạngFortune50020đềuđãtốtnghiệptừĐạihọcKinhTếHarvard.

19CôngtyEnronđượcthànhlậpvàonăm1985,vớidoanhthuđến101tỷUSDtrongnăm2000.HọtừnglàtậpđoànnănglượnghùngmạnhnhấtHoaKỳ,hoạtđộngởtrên40nước.Thếnhưng,quanhiềuvụlàmănmantrá,hốilộ,nhữngôngchủCôngtyEnronđãgâyravụphásảnlớnnhấttronglịchsửHoaKỳtínhtớitháng12-2001.NhàđầutưmấttrắnghàngtỷUSD.20.000nhânviênmấtviệclàmvàthậmchímấtcảkhoảntiềndànhdụmcảđời.(Nguồn:http://vietstock.vn/2012/08/nhung-vu-an-kinh-te-chan-dong-ky-2-enron-ke-doi-tra-vi-dai-772-234994.htm)

20Fortune500làbảngxếphạngdanhsách500côngtylớnnhấtHoaKỳtheotổngthunhậpmỗicôngty.(Nguồn:Wikipedia)

NhữngngườitốtnghiệptừĐạihọcKinhTếHarvardrấtcóthểđãtácđộnglớnđếncuộcđờibạntheonhữngcáchmàchínhbạncũngkhôngnhậnra.Họđãquyếtđịnhnhữngaiphảirachiếntrườngvàkhinàohọphảiđi;họđãraphánquyếtvềsốphậnngànhcôngnghiệpô-tôcủaDetroit21;họđóngvaitròthenchốttronghầuhếtnhữngvụkhủnghoảngtàichínhtừnglàmrungchuyểnphốWall(trungtâmtàichínhvàchứngkhoánMỹ)vàPennsylvaniaAvenue(trungtâmchínhtrị-hànhchínhởthủđôWashinton).NếubạnlàmviệcởnướcMỹ,cókhảnăngrấtcaolànhữngngườitốtnghiệpĐạiHọcKinhTếHarvardcũngđãđịnhhìnhcảcuộcsốnghàngngàycủabạnnữa;từviệcbạncầnbaonhiêukhônggianriêngtưởnơilàmviệc,baonhiêubuổihọcxâydựngkỹnănglàmviệcnhómbạnphảithamgiamỗinăm,vàviệcliệusựsángtạođếntốtnhấttừđâu,thảoluậnnhómhaysuynghĩđộclập.

Nhìnvàomứcđộảnhhưởnglớnđếnvậycủahọ,cũngđángđểnhìnquaxemnhữngaiđanghọcởđây—vàhọđềcaonhưnggiátrịgìkhihọtốtnghiệp.

21Thôngtincóliênquan:TừnglàbiểutượngchosứcmạnhcủangànhcôngnghiệpxehơiMỹ,Detroit(bangMichigan)đãnộpđơnxinbảohộtrướccácchủnợ,trongđócónhiềuviênchứccủalĩnhvựccôngvàcácquỹhưutrí.Thànhphốnàyđãđốimặtvớihàngthậpkỷkhókhăndosựsụtgiảmcủacácngànhcôngnghiệp.

CậusinhviênchúctôimaymắntrongviệctìmlấymộtngườihướngnộiởHBShẳnnhiêntinrằngởđâykhônghềcómộtkẻhướngnộinàođểmàtìm.Nhưngvậythìrõràngcậutađãkhôngbiếtđếnmộtngườibạncùngkhóanămnhấtcủamình,DonChen.TôigặpDonlầnđầutiêntạiTrungTâmSpangler,nơianhchỉngồicáchchỗcủahaisinhviênđanghàohứnglênkếhoạchchochuyếnđichơicủamìnhkiachỉvàimét.NhìnquatrônganhhoàntoàngiốngmộtsinhviênHBStiêubiểu:caoráo,tácphonglịchsự,xươnggòmácaorõràng,mộtnụcườiquyếnrũ,vàmộtkiểutócthảdài,gợnsóngnhưcácanhchàngđẹptraivẫnthườngthấytrêncácbãibiển.Anhmuốntìmmộtcôngviệctrongthịtrườnggópvốntưnhânsaukhitốtnghiệp.NhưngnóichuyệnvớiDonmộtlúcvàbạnsẽnhậnthấygiọngnóicủaanhnhẹhơnmộtchútsovớicủacácbạncùnglớp,đầuchỉhơingẩngcao,nụcườicũngcóchútgìđóthiếutựtin.Donlà“mộtkẻhướngnộicayđắng”,nhưanhvuivẻtựnóivềmình—cayđắnglàbởicàngdànhnhiềuthờigianởHBS,anhcàngtrởnênchắcchắnhơnrằngmìnhcầnphảithayđổi.

Donthíchdànhrấtnhiềuthờigianchoriêngmình,nhưngđókhônghẳnlàmộtlựachọnđượcphépởHBS.Mộtngàycủaanhbắtđầutừrấtsớmbuổisáng,khianhgặpmặttrongmộttiếngrưỡivới“NhómHọcTập”củamình—mộtnhómcácsinhviênđãđượcchỉđịnhtrước,màsựthamgialàbắtbuộc(sinhviênởHBSgầnnhưcảđivệsinhcũngtheonhóm).Anhdànhphầncònlạicủabuổisángtrongcáclớphọc,nơi90họcviêncùngngồiquanhmộtdãykhánđàigỗdài,hìnhchữUlớn,nhưmộtnhàhátvớinhữnghàngghếcaodầnnhưởsânvậnđộng.Giáosưđứnglớpthườngbắtđầubằngcáchyêucầumộthọcviênmôtảlạitìnhhuốnggiảđịnhsẽđượcnghiêncứutrongngày,thườnglàsẽdựavàomộttìnhhuốngkinhdoanhcóthật—nóinhư,giảsửmộtTổngGiámĐốcđangcânnhắchệthốnglươngthưởngtrongcôngtycủamình.Ngườiđứngởtrungtâmtrongtìnhhuốnggiảđịnh,trongtìnhhuốngnàylàvịTổngGiámĐốc,đượcgọilà“nhânvậtchính”.Nếucácbạnlànhânvậtchính,vịgiáosưhỏi—vàsớmmuộngìcácbạncũngsẽlàhọthậtthôi,nhưkiểumộtýngầmhiểugiữagiáosưvàhọcviên—cácbạnsẽlàmgì?

ĐiểmcốtlõicủachươngtrìnhgiáodụcởHBSlàcácnhàlãnhđạophảicóthểhànhđộngtựtinvàrađượcquyếtđịnhdẫuchưacóđầyđủthôngtin.Phươngphápdạynàychơiđùavớimộtcâuhỏiđãcótừrấtlâurằng:Nếubạnkhôngcóđượcđầyđủtấtcảcácdữkiện—vàthựctếlàtronghầuhếtmọitrườnghợpbạnsẽkhôngcóđủcácdữkiện—liệubạncónênđợichođếnkhithuthậpđượcnhiềuthôngtinhếtmứccóthểrồimớihànhđộngkhông?Hay,bằngviệcchầnchừraquyếtđịnh,liệubạncódámmạohiểmlàmmấtniềmtincủanhữngngườixungquanhvàkìmhãmcảđàtăngtrưởngcủacôngtymình?Câutrảlờikhônghẳnlàquáhiểnnhiên.Nếubạnkhẳngđịnhchắcchắnchỉdựavàocácthôngtinchưađầyđủ,bạncóthểdẫnvôsốngườikháctheomìnhlaovàothảmhọa.Nhưngnếubạntỏrakhôngchắcchắn,thiếuquyếtđoán,vậythìnhiệthuyếtlàmviệccủatậpthểsẽgiảmsút,cácnhàđầutưsẽngưngđầutư,vàcảtổchứccủabạncóthểsẽsụpđổ.

PhươngphápdạycủaHBSngầmhướngđếnphíacủasựchắcchắnvàsựtựtin.NgườiTổngGiámĐốccóthểkhôngbiếtchắcđâulàconđườngtốtnhấtchocôngty,nhưngcôtavẫnphảihànhđộngbấtkểthếnào.VàcáchọcviênHBS,đếnlượtmình,cũngđượckỳvọnglàphảibiếtthểhiệnchínhkiến.Lýtưởngnhấtlà,ngườisinhviênvừađượcgọingẫunhiênkiađãphảithảoluậnvềtìnhhuốngđượcnghiêncứunàyvớiNhómHọcTậpcủamìnhtừtrướcđórồi,vậynêngiờanhcóthểrấtsẵnsàngnóihànggiờvềlựachọntốtnhấtchonhânvậtchínhtrongtìnhhuốngnày.Saukhianhtanóixong,giáosưsẽkhuyếnkhíchcáchọcviênkhácnêuraquanđiểmcủariêngmình.50%tổngđiểmcủasinhviên,vàmộtlượngrấtlớntrongvịthếxãhộicủamỗingườihọ,đượcđánhgiáquaviệchọcósẵnsànghếtmìnhthamgiavàocác“trậnchiến”nhưnàyhaykhông.Nếumộtsinhviênthamgianóithườngxuyênvànóimộtcáchhùnghồntựtin,anhtasẽlàcầuthủchính;nếuanhkhôngthểlàmđượcthế,anhsẽchỉđượcngồitrênhàngghếdựbịmàthôi.

Phầnlớncáchọcviênthíchnghidễdàngvớihệthốngnày.NhưngDonthìkhông.Anhgặpkhókhănkhichenchânvàothamgiacùngnhữngbuổithảoluậntrênlớp;trongmộtvàigiờhọcanhthậmchícòngầnnhưkhôngnóiđượccâunào.Anhthíchđượcthamgia,nhưngchỉkhitinrằngmìnhcóthểđónggópmộtthứgìđócógiátrịchocuộcthảoluận,hoặckhihoàntoànphảnđốilậpluậncủamộtngườikhác.Điềunàynghecóvẻhợplý,nhưngDonluôncócảmgiácrằnganhcầnphảithoảimáihơnkhinóivềbấtcứthứgìcũngđược,chỉđểlấpđầykhoảngthờigiannóicủamìnhmàthôi.

NhữngngườibạnởHBScủaDon,nhữngngườicũngcóxuhướngthíchđàosâusuynghĩnhưanh,dànhrấtnhiềuthờigianđểnóivềviệctranhluậntrênlớp.Thamgiathảoluậncùnglớpbaonhiêulàquánhiều?Baonhiêulàquá

ít?Trongtrườnghợpnàothìcôngkhaiphảnđốiýkiếncủamộthọcviêncùnglớpkhácđượccoilàtranhluậnlànhmạnh,vàtrongtrườnghợpnàothìđóđượccoilàquácạnhtranhhoặcphánxétquávộivàng?MộttrongnhữngngườibạncủaDonđangkhálolắngvìgiáosưcủacôvừagửimộtemailchocảlớp,nóirằngbấtcứaiđãcótrảinghiệmthựctếliênquanđếntìnhhuốnggiảđịnhsắpđượcnghiêncứucầnthôngbáochoôngtrước.Côchắcchắnrằngthôngbáocủavịgiáosưlàmộtnỗlựcđểhạnchếnhữngnhậnxétngungốcnhưmộtcâumàcôđãnóitronglớpvàobuổihọctuầntrước.Mộtngườikhácthìlongạirằngmìnhnóikhôngđủto.“Chỉlàtôicómộtgiọngnóinhỏnhẹbẩmsinh”,anhnói,“vậynênkhimàgiọngtôinghecóvẻbìnhthườngvớinhữngngườikhác,vớitôithìlạicócảmgiácmìnhđangphảihétlớn.Tôiphảinỗlựcđểcảithiệnđiềunàymớiđược”.

Ngôitrườngnàycũngrấtcốgắngđểbiếncáchọcsinhtrầmtínhtrởthànhnhữngngườihamnói.Cácgiáosưcũngcócác“NhómHọcTập”củariênghọ,ởđóhọchiasẻvớinhaunhữngkỹthuậtđểlôicáchọcsinhítnóirakhỏivỏ.Khimộthọcviênthấtbạitrongnỗlựcnóilớn,tựtinởtrênlớp,điềuđókhôngchỉđượccoilàthấtbạicủariêngngườisinhviên,màcònlàcủagiáosưđứnglớpphụtráchngườiđónữa.“Nếuđếncuốikỳmàcónhữngngườivẫnkhôngthểthoảimáinóilớntrướccảlớpđược,đósẽlàcảmộtrắcrốilớnvớitôi”,giáosưMichelAntebynóivớitôi.“Bởivìđiềuđócónghĩalàtôiđãlàmchưađủtốtcôngviệccủamình”.

Ngôitrườngnàythậmchícòntổchứcnhiềubuổihộithảo,cũngnhưthiếtlậpcáctrangmạngtrựctuyếnhướngdẫnhọcviêncáchlàmthếnàođểtrởthànhmộtngườithamgiatốthơnvàocáchoạtđộngcủalớp.CácbạncủaDonđangrấtnghiêmtúclẩmnhẩmlạicácmẹovàlờikhuyênmàhọnhớnhất.

“Phảinóivớimộtniềmtinhoàntoàntựtronglòng.Kểcảnếubạnchỉtinvàomộtđiềucókhoảng55%,hãynóinhưthểbạntinvàođiềuđóhết100%”.

“Nếubạnđangchuẩnbịchogiờhọcmộtmình,vậythìbạnđanglàmsaicáchrồi.KhôngcógìởHBSđượcthiếtkếrađểlàmmộtmìnhhết”.

“Đừngcónghĩvềcâutrảlờihoànhảo.Cứnhảyrangoàiđóvànóicáigìđóđi,cònhơnlàđểchokhông

baogiờcótiếngnóicủabạntrongcáccuộcthảoluận”.

Tờbáocủatrường,TheHarbus,cũngcungcấpnhữnglờikhuyên,đăngnhữngbàibáovớinhữngtựađềnhư“LàmthếnàođểNghĩtốtvàNóitốt—Ngaytạichỗ!”,“Pháttriểnvẻngoàiđầyấntượngtrênsânkhấucủabạn!”,và“Kiêungạo,haychỉđơngiảnlàTựTin?”

Nhữngcâumệnhlệnhkiểunàykhôngchỉgiớihạntrongcáclớphọc.Saugiờhọc,hầuhếtsinhviênăntrưatạinhàănnằmtrongTrungTâmSpangler,nơimộthọcviênđãtốtnghiệpnóirằng“còngiốngtrườngcấpIIIhơncảtrườngcấpIII”.Vàmỗingày,Donphảivậtlộnvớichínhbảnthânmình.Liệuanhcónênquaytrởlạicănhộcủamình,vànạpnănglượngbằngmộtbữatrưanhẹnhàng,yêntĩnh,nhưanhvẫnluônmuốn;haythamgiaăntrưatheonhómcùngcácbạncùnglớpcủamình?KểcảnếuanhcótựépđượcbảnthântớiSpangler,cũngkhôngphảiáplựcxãhộisẽchấmdứtởđây.Cứmỗingàytrôiqua,lạicóthêmnhiềuhơnnữanhữngnanđềnhưthế.Cónênthamgiavàonhữnghoạtđộnggiảitríđượctổchứccùngcảlớpmỗichiềumuộnkhông?Cónênđichơitiệctùngmỗitốinhưmọingườikháckhông?SinhviênởHBSđềurangoàichơitheonhữngnhómlớnítnhấtvàibuổitốimỗituần,Donnói.Thamgianhữnghoạtđộngchơibờikiểunàydĩnhiênlàkhôngbắtbuộc,nhưngvớinhữngngườikhônghamhốnhữnghoạtđộngcùngsốđôngthìcócảmgiáclàvậy.

“Giaothiệpởđâycảmgiácgiốngnhưthểthaomạohiểmấy”,mộtngườibạncủaDonnói.“Mọingườiđichơisuốtmọilúc.Nếubạnkhôngrangoàichơibờidùchỉmộtđêm,ngàyhômsauchắcchắncóngườisẽhỏi,“Cậuđiđâuhômquamàkhôngthấymặtmũiđâuthế?”.Tôiphảirangoàichơimỗitốinhưthểđólàcôngviệccủamìnhvậy”.Donnhậnrarằngnhữngngườilênkếhoạchchocácsựkiệnxãhội—nhữnggiờgiảitrí,nhữngbữatối,lễhộiuốngbia—đềunằmtrênđỉnhcủathápthứbậcxãhộitrongtrường.“Giáosưcủatôicólầnnóivớichúngtôirằng,cácbạncùnglớpbâygiờsẽlànhữngngườiđidựlễcướicủamỗichúngtôisaunày”,Donnói.“NếubạnrờikhỏiHBSmàkhôngxâydựngđượcmộtmạnglướiquanhệrộngrãi,thìcoinhưbạnđãthấtbạitrongviệctrảinghiệmcảmgiáclàsinhviêncủangôitrườngnày”.

ĐếnkhiDonlănlêngiườngvàrơivàogiấcngủmỗitối,anhluônhoàntoànkiệtsức.Vàđôilúcanhtựhỏi,chínhxácthìtạisaoanhphảicốgắngnhiềunhưvậychỉđểquảnggiaohơn?DonlàmộtngườiMỹgốcTrung,vàgầnđâyanhcólàmthêmvàokỳnghỉhètạiTrungQuốc.Anhđãvôcùngkinhngạckhinhậnrachuẩnmựcbìnhthườngtronggiaotiếpgiữahainơikhácnhauđếnthếnào.ỞTrungQuốc,cómộtsựchútrọnghơnhẳnvàoviệclắngnghengườikhác,vàoviệcđặtcâuhỏithayvìcứthaothaobấttuyệt,vàoviệc

đặtnhucầucủangườiđốidiệnlêntrướcnhucầucủamình.ỞMỹ,anhcảmthấy,cáccuộcnóichuyệnlàởviệcbạnchuyểnnhữngtrảinghiệmcủamìnhthànhnhữngcâuchuyệntốtđếnđâu;trongkhimộtngườiTrungQuốcsẽthấylolắngnếucảmthấymìnhđanglàmphíphạmquánhiềuthờigiancủangườikhácbằngnhữngthôngtinkhôngquantrọng.

“Mùahèđó,tôiđãtựnóivớimình‘Giờthìmìnhđãbiếttạisaođâylạilàdântộccủamìnhrồi’“.

NhưngđấylàchuyệnởTrungQuốc,cònởđâylàCambridge,Massachusetts,Mỹ.VànếubạnphánxétHBSdựavàotiêuchílànóchuẩnbịmộtngườitốtđếnđâucho“thếgiớithật”ngoàikia,nócóvẻđanghoànthànhnhiệmvụcủamìnhmộtcáchcựckỳxuấtsắc.Cuốicùngthì,DonChensẽtốtnghiệpvàthamgiavàonềnvănhóadoanhnghiệpngoàikia,nơikhảnăngdiễnđạtýtưởngtrôichảybằnglờinóivàtínhquảnggiaolàhaitrongsốnhữngnhântốquantrọngnhấtđểthànhcông,dựatrênmộtnghiêncứucủaĐạiHọcKinhTếStanford.Nólàthếgiớimàmộtlần,mộtquảnlýởGEđãnóivớitôirằng“nhữngngườiởđâythậmchísẽkhôngmuốngặpbạnnếubạnkhôngcómộtfilePowerPointvàmột“bàithuyếttrình”dànhchohọ.Kểcảkhibạnchỉđangtiếncửmộtđồngnghiệpcủamìnhvớicấptrên,bạncũngkhôngthểchỉngồitrongvănphòngcủaaiđóvànóichohọbiếtbạnnghĩgì.Bạncầnphảithựchiệnmộtbàithuyếttrình,vớiưuđiểm,nhượcđiểm,vàmột“góiquàmangvề”.

Chỉtrừkhiđólàcôngtytạigiacủariênghọ,hoặcgiảhọcóthểlàmviệctừxaquamạngmáytínhvàđiệnthoại,cònlạirấtnhiềungườilớnphảilàmviệctrongnhữngvănphòng,nơihọphảicẩnthậnbướcdọcdãyhànhlangmỗingày,chàocácđồngnghiệpmộtcáchthậtnồngnhiệt,vàtựtin.“Thếgiớikinhdoanh”,mộtbàibáovàonăm2006trêntờTheWhartonProgramforWorkingProfessionalsnói,“córấtnhiềunhữngmôitrườngvănphòngmànhưmộthuấnluyệnviênvềkỹnănghợptácởvùngAtlantađãmiêutảlà:‘Ởđâytấtcảmọingườiđềubiếtrằnglàmmộtngườihướngngoạilàrấtquantrọng,vàlàmmộtngườihướngnộilàtựchuốclấychomìnhrắcrối.Vậynênmọingườicốgắngrấtnhiềuđểtrôngcóvẻhướngngoạihơn,bấtkểlàhọcóthoảimáivớinóhaykhông.GiốngnhưlàphảiluônđảmbảorằngbạnuốngcùngmộtloạirượuscotchmàTổngGiámĐốccủabạnuống,haytậpluyệnởđúngcâulạcbộthểhìnhthíchhợpvậy’”.

Kểcảnhữngcôngtytuyểndụngrấtnhiềunhữnghọasĩ,nhàthiếtkế,vàcáccôngviệcđòihỏitrítưởngtượngcaokháccũngthểhiệnmộtsựưathíchvớitínhhướngngoại.“Chúngtôimuốnthuhútnhữngngườisángtạo”,trưởng

phòngnhânlựccủamộttậpđoàntruyềnthônglớnđãtrảlờitôi.Khitôihỏiýchịlàgìkhinói“sángtạo”,chịtrảlời:“Bạncầnphảiquảnggiao,vuitính,vàhàohứngđểcóthểlàmviệcởđây”.

NhữngquảngcáonhắmtớitầnglớpdoanhnhânngàynayhẳnsẽcạnhtranhrấtquyếtliệtvớicủaKemCạoRâuWilliamsLuxuryngàyxưa.MộtđoạnquảngcáongắnchiếutrênCNBC,kênhtruyềnhìnhcápvềdoanhnghiệp,giớithiệumộtnhânviênvănphòngđểvuộtmấtcôngviệcđúngraôngđãđượcgiao:

SẾPNÓIVỚITEDVÀALICE:Ted,tôisẽgửiAlicetớicuộchộithảovìcôấynghĩtạichỗnhanhhơnanhnhiều.

TED:(khôngbiếtnóigì)

SẾP:Vậy,Alice,côsẽkhởihànhvàotốiThứBa....

TED:Côấykhôngcónghĩnhanhhơntôi!

Cácquảngcáokhácthìthẳngthắnchàobánsảnphẩmcủamìnhnhưnhữngthứcókhảnăngkích-thích-sự-hướng-ngoại.Vàonăm2000,côngtylữhànhvàdịchvụdulịchAmtrakkhuyếnkhíchcáckháchdulịchhãy“KHỞIHÀNHĐIXAKHỎINỖISỢHÃICỦACÁCBẠN”.HãngđồthểthaoNiketrởthànhmộtthươnghiệutoàncầumộtphầncũnglànhờvàosứcmạnhcủachiếndịchquảngbácủamình,vớicâukhẩuhiệunổitiếng“CỨLÀMĐI!”.Trongnhữngnăm1999và2000,mộtloạtcácquảngcáocholoạithuốcđiềutrịtâmlýPaxilhứahẹnsẽchữatrịđượctậngốcchứngnhútnhátcủaconngười,màhọgọilà“HộiChứngRốiLoạnLoLắngXãHội”,bằngcáchcamđoanmộtsựchuyểnhóatínhcáchtuyệtvờihệtnhưsựlộtxáccủacôbéLọLemthànhnàngcôngchúacổtíchđẹplộnglẫy.MộtquảngcáocủaPaxilgiớithiệumộtcánbộđiềuhànhănmặcsangtrọng,đangbắttayđốitácsaukhikýkếtmộtthỏathuậntàichính.“Mìnhđãcóthểnếmthấythànhcông”,dòngphụđềhiệnlên.Mộtquảngcáokhácthìchongườixemthấyđiềugìsẽxảyrakhikhôngcóthuốc:mộtdoanhnhânngồimộtmìnhtrongphònglàmviệc,tráncúigằmthấtvọngtìtrênhaibàntay.“Đúngramìnhđãphảiquảnggiaohơn”,dòngchữcayđắngđọc.

ẤyvậynhưngngaycảởĐạiHọcKinhTếHarvard(HBS),vẫncónhữngdấuhiệuchothấycógìđósailầmvớimộtphongcáchlãnhđạođềcaonhữngcâutrảlờinhanhvàquảquyếthơnlàtừtốn,chậmchạptrongviệccânnhắcvàđưaraquyếtđịnh.

Cứmỗimùathu,cáchọcviênchuẩnbịlênlớplạithamgiamộttròchơinhậpvaiphứctạpcótênTìnhHuốngSinhTồnVùngCậnBắcCực.“Lúcnàylàvàokhoảng2:30chiều,ngày5thángMười”,cáchọcsinhđượchướngdẫn,“vàcácbạnvừasốngsótsaumộtvụrơimáybayxuốngbờphíaĐôngcủahồLaura,trongkhuvựcCậnBắcCực,gầnphíabắccủabiêngiớiQuebec-Newfoundland”.Cácsinhviênđượcchiathànhnhữngnhómnhỏ,vàđượcyêucầutưởngtượngrằngnhómcủahọvừathulượmđược15mónđồtừchiếcmáybayrơi—labàn,túingủ,rìucứunạn,v...v...Sauđóhọđượcyêucầuxếpchúngtheothứtựquantrọngchosựsinhtồncủanhóm.Đầutiênmỗihọcviênxếpthứtựcácmónđồmộtcáchđộclập,sauđóhọcũnglàmthếnhưngtheonhóm.Sauđóhọsosánhthứtựxếphạngcủamìnhvớixếphạngcủamộtchuyêngia,đểchấmđiểmxemhọđãlàmtốtđếnđâu.Cuốicùnghọxemlạibăngghihìnhcảnhthảoluậncủanhóm—đểxácđịnhxemaiđãđúng,vàaiđãsai.

Mụcđíchcủabàitậplàđểdạychocácthànhviêntrongnhómbiếtvềsứcmạnhcủatậpthể.Sứcmạnhtậpthểlớncónghĩalàthứtựxếphạngcủanhómphảiđạtđiểmsốcaohơnthứtựxếphạngcủatừngcánhân.Nhómsẽthấtbạinếucóbấtcứthànhviênnàotrongnhómđạtđượcsốđiểmcaohơnsốđiểmcủacảnhóm.Vàthấtbạichínhxáclàthứxảyrakhicáchọcsinhquáđềcaosựtựtin.

MộttrongnhữngngườibạncủaDonmaymắnrơivàomộtnhómcómộtthànhviênvớinhiềukinhnghiệmvềđirừngởphươngBắc.Anhtacórấtnhiềuýtưởnghayvềviệcnênxếp15mónđồtìmđượctheothứtựrasao,nhưngcảnhómđãkhônghềnghelờikhuyêncủaanh,bởianhtađãtrìnhbàyquanđiểmcủamìnhmộtcáchquánhỏnhẹ.

“Kếhoạchhànhđộngcủachúngtôidựahoàntoànvàogợiýcủanhữngngườicóâmlượngnóilớnnhất”,mộtngườibạncùnglớpnhớlại.“Khinhữngngườinóinhỏđưaraýkiến,chúngđềubịgạtphăng.Nhữngýkiếnbịbỏquađãcóthểgiúpchúngtôisốngsótvàtránhđượcmọirắcrối,nhưngchúngđãbịgạtđivìniềmtincủanhữngngườinóitomạnhhơn.Sauđókhihọchochúngtôixemlạibăngvideocảnhthảoluận,chúngtôiquảthựcđãrấtxấuhổ”.

TìnhHuốngSinhTồnVùngCậnBắcCựccóvẻchỉnghenhưmộttròchơivôhạitrongthápngàcủatrườnghọc,nhưngnếubạnnghĩlạivềnhữngcuộcgặpbạnđãthamgia,rấtcóthểbạnsẽnhớlạivềmộtđôilúc—hoặcrấtnhiềulúc—khimàýkiếncủangườinhiệttìnhnhấtvànóihăngsaynhấtđôikhilạiđemlạiđemvềkếtquảtồitệnhấtchonhóm.Cóthểđóchỉlàmộttình

huốngítrủiro—vídụ,HộiPhụHuynhVàGiáoViênởtrườngcủaconbạnquyếtđịnhxemnêntổchứcbuổihọpvàotốiThứHaihaytốiThứBa.Nhưngcũngcóthểnólàmộttìnhhuốnghếtsứcquantrọng:nhưmộtcuộchọpkhẩncủanhữngngườiđứngđầutậpđoànEnron,đangcânnhắcxemliệucónêntiếtlộcácthủtụctàichínhmờámhọđãthựchiệnbấylâuhaykhông(xemthêmchương7đểbiếtrõhơnvềvụEnron).Haymộtbồithẩmđoàntranhcãixemliệucónênphánquyếtchomộtbàmẹđơnthânphảichịuántùhaykhông.

TôitraođổivềTìnhHuốngSinhTồnVùngCậnBắcCựcvớimộtgiáosưcủaĐạihọcKinhTếHarvard,QuinnMills,mộtchuyêngiavềphongcáchlãnhđạo.Millslàmộtngườiđànônglịchthiệpvàdiện,trongngàytôitới,mộtbộcom-lêkẻsọcvàmộtchiếccà-vạtvàngchấmbi.Ôngcómộtgiọngnóitrầmấm,vàbiếtdùngnómộtcáchrấtđiệunghệ.PhươngphápcủatrườngHBS“mặcnhiênchorằngkẻlãnhđạolàphảiănnóimạnhbạo”,ôngnóithẳngvớitôi,“vàtheocáchnhìncủatôi,nólàmộtphầncủathựctế”.

NhưngMillsđồngthờicũngchỉramộthiệntượngvẫnđượcbiếtđếnnhưlà“lờinguyềncủakẻchiếnthắng”,khimàhaicôngtycùngthinhauđặtgiácaohơnđểgiànhlấymộtcôngtythứba,chođếnkhimứcgiáđãlênđếnquácaotớimứcnótrởthànhmộtcuộcchiếncủanhữngcáitôihơnlàthựcsựđemlạimộtlợiíchkinhtếnào.Bêntrảgiáthắngcuộcsẽkhôngthểchịuđượcchuyệnđốithủcủamìnhsẽlàkẻgiànhđượcphầnthưởng,vậynênhọbỏtiềnmuacôngtyđangđượcnhắmđếnkiavớimộtmứcgiácaoquámứcbìnhthườngcóthểchấpnhận.“Thườngthìchínhnhữngngườiluônquảquyếtlànhữngngườichịutráchnhiệmtrongnhữngchuyệnnhưthếnày”,Millsnói.“Bạnthấynósuốtngày.Mọingườihỏinhau:‘Làmthếnàochuyệnnàylạixảyra,tạisaochúngtalạichịutrảmộtmứcgiácaođếnvậy?’.Bìnhthườngngườitasẽnóihọđãquámảimêvàbịcuốntheotìnhhuống,nhưngsựthựckhôngphảinhưvậy.Thôngthườnghọsẽbịcuốntheonhữngngườiquảquyếtvàápchếhơnnhữngngườicònlại.Điềurủironguyhiểmvớicácsinhviêncủachúngtôichínhlàhọvốnrấtgiỏitrongviệcđạtđượcthứmìnhmuốn.Nhưngchỉcóđiềuchưachắchọđangmuốnđúngthứmàthôi”.

Nếuchúngtagiảđịnhrằngnhữngngườiítnóivànhữngngườihăngnóicóxấpxỉcùngmộtlượngýkiếnhay(vàdở)nhưnhau,vậythìchúngtanêntỏralolắngkhinhữngngườinóitovàcóxuhướngápchếhơnluônluônlànhữngngườilãnhđạo.Điềunàycónghĩalàmộtlượngrấtlớnnhữngýtưởngtồilạiluônthắngthế,trongkhinhữngýtưởngtốtthìbịđánhdập.Ấyvậynhữngnghiêncứuvềcáchhànhxửtrongnhómđãchỉrađúngtìnhtrạng

này.Chúngtanhìnnhậnnhữngngườihaynóilàthôngminhhơnnhữngngườikíntiếng—mặcdùđiểmtổngtrungbìnhvàđiểmthiSAT22chỉrarằngđâylàmộtnhậnđịnhsailầm.Trongmộtthínghiệmkhicóhaingườihoàntoànkhôngbiếtgìvềnhaunóichuyệnquađiệnthoại,nhữngngườinóinhiềuhơnsẽđượccoilàthôngminhhơn,cóngoạihìnhthuhúthơn,vàcảdễmếnhơn.Chúngtađồngthờicũngnhìnnhậnnhữngngườimạnhdạntronggiaotiếpnhưnhữngngườilãnhđạo.Mộtngườicàngnóinhiều,thìcácthànhviênkháctrongnhómcàngdànhchoanhtanhiềusựchúýhơn,cónghĩalàcuộchọpcàngkéodài,anhtacànglúccàngcósứcảnhhưởnghơnvớinhóm.Nóinhanhhơncũnggiúpíchrấtnhiều:chúngtathườngđánhgiánhữngngườinóinhanhlàđủnănglựcvàthuhúthơnngườinóichậm.

22SATlàmộttrongnhữngkỳthichuẩnhóa(nghĩalàmỗiđợtthiđềucódạngthứcđềthigiốngnhau)choviệcđăngkývàomộtsốđạihọctạiHoaKỳ.KỳthiSATđượcquảnlýbởitổchứcphilợinhuậnCollegeBoardcủaHoaKỳ,vàđượcpháttriểnbởitổchứcETS-EducationalTestingService(tổchứcgiáodụcchuyênvềdịchvụthicử).TổchứcCollegeBoardnóirằngkỳthiSATkiểmtrakỹnăngtưduycầnthiếtchosựthànhcôngtrongviệchọctậpởđạihọcvàlàthướcđohữuíchchomứcđộthànhcôngởhainămđầucủađạihọc.SATđồngthờicũngđánhgiákỹnăngphântíchvàgiảiquyếtvấnđề-kỹnăngmàhọcsinhhọcđượctừtrườngcấp2vàcấp3.NhữngthísinhcủakỳthiSATthườnglàhọcsinhlớp11hoặc12.(Nguồn:Wikipedia).

Tấtcảnhữngđiềunàyđềusẽổnnếuviệcnóinhiềuđồngnghĩavớiviệccónhiềuhiểubiếtsâusắchơn,nhưngcácnghiêncứuđãchothấykhônghềcómộtmốiliênhệnàokiểunhưvậy.Trongmộtthínghiệm,cácsinhviênđạihọcđượcchianhómvàđượcyêucầugiảitoáncùngnhau,vàsauđóxếphạngmứcđộthôngminhvàkhảnăngsuyxétcủanhau.Cácsinhviênnóiđầutiênvàthườngxuyênnhấttrongbuổithảoluậnliêntụcđượcxếphạngcaonhất,kểcảkhicácýkiến(vàcảđiểmthiSAT)củahọkhônghềtốthơncủanhữngngườikíntiếnghơn.Cũngcácsinhviênnàytiếptụcđượcđánhgiácaohơnchokhảnăngsángtạovànănglựcnhậnđịnhtìnhhuống,trongmộtbàitậpkhácvềpháttriểnchiếnthuậtkinhdoanhchomộtcôngtymớithànhlập.

MộtnghiêncứunổitiếngcủađạihọcĐạihọcCaliforniatạiBerkeley,tiếnhànhbởigiáosưtổchứchànhviPhilipTetlockpháthiệnrarằngcáchọcgiảthườngxuấthiệntrêntivi(thamgiacácchươngtrìnhphóngvấn,trongđóhọđưaranhậnđịnhvàdựđoánvềtìnhhìnhthờisựtrênthếgiới,v…v…-chúthíchcủangườidịch)—tứcnhữngngườikiếmsốngbằngcáchphátbiểumột

cáchtựtindựavàolượngthôngtinnguồnhạnchế—thườngcónhữngdựđoánsailầmvềchínhtrịhoặcxuhướngkinhtếhơnlàkhihọlàmthếmộtcáchngẫunhiên23.Vànhữngngườidựđoántệnhấtlạithườnglànhữngngườinổitiếngnhấtvàtựtinnhất—đúngkiểungườisẽđượccoilàmộtnhàlãnhđạobẩmsinhtheotiêuchícủanhữnglớphọcởHBS.

23Nguyênbản:“Awell-knownstudyoutofUCBerkeleybyorganizationalbehaviorprofessorPhilipTetlockfoundthattelevisionpundits—thatis,peoplewhoearntheirlivingsbyholdingforthconfidentlyonthebasisoflimitedinformation—makeworsepredictionsaboutpoliticalandeconomictrendsthantheywouldbyrandomchance.”

LựclượngQuânĐộiMỹcómộtcáitênkhácchohiệntượngnày:“chuyếnxebuýtvớiAbilene”.“Bấtcứcánbộquânđộinàocũngcóthểgiảithíchchobạnnónghĩalàgì”,ĐạitáStephenJ.Gerras(đãnghỉhưu),mộtgiáosưvềkhoahọchànhvitạiHọcViệnChiếnLượcQuânĐộiMỹ(U.S.ArmyWarCollege),trảlờitrêntạpchíYaleAlumniMagazinevàonăm2008.“CómộtgiađìnhngồingoàihiênnhàtạiTexasvàomộttrưahènóngnực,vàmộtngườinói:“Chánquáđi.SaokhôngtớiAbilenechơinhỉ?”.VàkhihọtớiđượcAbilene,mộtngườinói:“Mọingườibiếtkhông,tôithựcsựchẳngmuốntớiđâyđâu”.Vàngườitiếptheonói:“Tôicũngchẳngmuốnđiđâu—thếmàtôicứtưởnglàôngmuốnđichứ!”,vàcứthế.Bấtcứkhinàobạnởtrongmộtnhómquânđộivàcóaiđónói,“TôinghĩtấtcảbọnmìnhđangbắtmộtchuyếnbuýttớiAbileneđấy”,đólàmộtdấuhiệucảnhbáonguyhiểm.Bạncóthểchấmdứtmộtcuộctròchuyệnbằngcâunóiđó.Đólàmộtthứrấtcósứcmạnhtrongvănhóacủachúngtôi”.

Câuchuyệngiaithoạivề“chuyếnxebuýtvớiAbilene”chothấychúngtacóxuhướngđitheonhữngngườibắtđầucóhànhđộngtrước—bấtkểlàhànhđộnggì.Chúngtađồngthờicũnghaytraoquyềnquyếtđịnhchonhữngngườinóinhiềuvàhăngháinhất.Mộtnhàđầutưmạohiểmcựckỳthànhđạt,ngườithườngxuyênđượcsănđónbởicácôngchủdoanhnghiệptrẻ,nóivớitôiôngthấykhóchịuđếnđâutrướcthấtbạiquáthườngxuyêncủacácđồngnghiệpmìnhtrongviệcphânbiệtrõđâulàkỹnăngthuyếttrìnhtốtvàđâulànănglựclãnhđạothựcsự.“Tôilorằngcónhữngngườiđượcđặtvàovịtrílãnhđạochỉbởivìhọlànhữngngườinóitốt,nhưnghọlạikhônghềcóđượcnhữngýtưởngtuyệtvời”,ôngnói.“Rấtdễlẫnlộngiữanănglựcthuyếtphụcvàtàinăngđíchthực.Mộtaiđócóvẻnhưlàmộtngườithuyếttrìnhrấttốt,dễdànghòađồngvớitấtcảmọingười,vànhữngnétđặctínhnàyđềuđượctưởngthưởng.Nhưng,tạisaolạithế?Chúnglànhữngđặctínhrấtcógiátrị,nhưngchúngtađặtquánhiềuưuáivàokhảnăngthuyếttrìnhvà

khôngđủchokhảnăngsuyxétđánhgiákhônngoan.”

Trongcuốnsáchcủamình,Iconoclast,nhàkhoahọcchuyênnghiêncứuvềhànhvitrongkinhdoanhGregoryBernskhámpháđiềugìxảyrakhicáccôngtydựaquánhiềuvàokỹnăngthuyếttrìnhđểđánhgiáđâulàýtưởngtốtvàđâulànhữngtrườnghợpđángbịloạingaytừvònggửixe.ÔngkểlạivềmộtcôngtyphầnmềmcótênRite-Solutionsđãrấtthànhcôngtrongviệcyêucầucácnhânviêncủamìnhchiasẻýtưởngthôngquamột“chợýtưởng”trựctuyếntrênmạng,nhưmộtcáchđểtậptrungnhiềuhơnvàochấtlượngcủaýtưởngthayvìphongcáchtrìnhbàycủanó.JoeMarino,chủtịchcủaRite-SolutionsvàJimLavoie,tổnggiámđốcđiềuhànhcủacôngty,đãtạorahệthốngnàynhưmộtgiảiphápchocácvấnđềmàhọđãgặpphảiởnhữngnơikhác.“Tạicôngtycũcủatôi”,LavoienóivớiBerns,“khibạncómộtýtưởngtuyệtvời,ngườitasẽbảobạn:‘OK,chúngtôisẽsắplịchđểchoanhphátbiểunótrướchộiđồnggiếtngườinhé’.‘Hộiđồnggiếtngười’làmộtnhómnhữngcánbộchịutráchnhiệmđánhgiácácýtưởngmới.Marinomiêutảlạinhữnggìxảyratiếptheonhưsau:

“Mộtvàinhânviênkỹthuậtbướcvàophòngvớimộtýtưởngmới.Tấtnhiênngườitasẽđặtcâuhỏichonhữngngườinàyvềnhữnggìngườitachưarõ.Như:“Thịtrườnglớnđếnđâu?Chiếnlượctiếpthịcủaanhnhưthếnào?Kếhoạchkinhdoanhcủaanhrasao?Sảnxuấtsảnphẩmnàysẽtốnnhữnggì?”.Nóthựcsựrấtđángxấuhổ.Hầuhếtmọingườikhôngthểtrảlờiđượcnhữngcâuhỏikiểunhưvậy.Nhữngngườivượtquađượcgiaiđoạnnàyvớihộiđồngkhôngphảilànhữngngườivớiýtưởngtốtnhấtnữa.Họlànhữngngườicókỹnăngthuyếttrìnhgiỏinhất.”

ĐốinghịchvớimôhìnhcủaTrườngĐạiHọcKinhTếHarvardvềnhữngngườilãnhđạophảihăngháiănnói,bảngxếphạngcácTổngGiámĐốcĐiềuHànhthànhcôngnhấtluônđầynhữngngườihướngnội,baogồmCharlesSchwab;BillGates;BrendaBarnes,TổngGiámĐốccủaSaraLee;vàJamesCopeland,cựuTổngGiámĐốccủaDeloitteToucheTohmatsu.“Trongsốnhữngnhàlãnhđạoxuấtsắcnhấttôiđãđượcgặpvàlàmviệccùngtrongsuốtnửathếkỷqua”,chuyêngiaquảnlýPeterDruckerđãtừngviết,“mộtsốngườiluôntựnhốtmìnhtrongphònglàmviệccảngày,trongkhimộtsốkhácthìlạiđặcbiệtquảnggiao.Mộtsốngườirấtnhanhchóngphảnứngtứcthờivớimọiviệc,trongkhimộtsốcònlạithìnghiêncứutìnhhuốngkỹlưỡngvàđợirấtlâumớiđưaraquyếtđịnh…Đặcđiểmchungduynhấtcủatấtcảcácnhàlãnhđạohiệuquảmàtôitừnggặplạilàmộtthứhọkhôngcó:Họkhônghềsởhữumột“khảnăngcuốnhút”đámđông,họgầnnhưchẳngbaogiờcầndùngđếnthuậtngữđóhaythứmànóđạidiệncho”.

CũngủnghộnhậnxétcủaDrucker,giáosưquảnlýtạiĐạiHọcBrighamYoung,ôngBradleyAgleđãnghiêncứucácTổngGiámĐốcĐiềuHànhcủa128tậpđoànvàcôngtylớn,vàpháthiệnrarằngnhữngngườiđượccoilàcókhảnăngthuhútđámđôngbởibanlãnhđạocủacôngtycómứclươngcaohơn,nhưngkhônghềcókhảnănghợptáctốthơnmộtchútnào.

Chúngtathườngcóxuhướngđánhgiácaoquámứcviệcmộtlãnhđạocầnphảiquảnggiao.“Hầuhếtcôngtáclãnhđạotrongcáctậpđoànđượcthựchiệnbởicáccuộcgặpgỡtrongnhữngnhómnhỏ,vàthườngđượclàmtừkhoảngcáchxa,thôngquavănbảnhayliênlạcbằngvideo”,GiáosưMillsnóivớitôi.“Nókhôngđượcthựchiệntrướcmộtđámđônglớn.Bạnvẫncầnphảicómộtchútgìđóbạodạn,dĩnhiên;khôngthểlàmlãnhđạocủamộttậpđoànđượcnếumỗilầnbướcvàomộtcănphòngđầycácnhàphântíchbạnlạimặtcắtkhôngcòngiọtmáuvìsợhãivàvộivãlỉnhđi.Nhưngbạncũngkhôngcầnphảiquábạodạn.Tôiđãđượcbiếtrấtnhiềulãnhđạocủacáctậpđoànlớnlànhữngngườirấtnộitâm,vàluônphảichuẩnbịtinhthầnrấtkỹlưỡngtrướckhiphảidiễnthuyếthoặcthuyếttrình.

MillsđềcậptớiLouGerstner,vịchủtịchhuyềnthoạicủaIBM.“Ôngấycũngtừngđihọcởđây”,ôngnói.“Tôikhôngrõliệuôngấysẽtựmiêutảmìnhnhưthếnào.Ôngđãphảiphátbiểunhiều,vàôngđềuđãlàmđược,vàtrôngôngluônrấtbìnhtĩnh.Nhưngtôicóthểcảmthấyrằngôngthoảimáihơnrấtnhiềukhiđượclàmviệctrongnhữngnhómnhỏ.Thựcrathì,rấtnhiềuhọcsinhởđâyđềuvậy.Khôngphảitấtcảbọnhọ.Nhưngrất,cựckỳnhiềungườitrongbọnhọ.”

Đúngthựcvậy,căncứtheomộtnghiêncứunổitiếngcủanhàlýthuyếtquảnlýcóảnhhưởnglớnJimCollins,rấtnhiềutrongsốnhữngcôngtyhoạtđộnghiệuquảnhấtcủanửacuốithếkỷ20đượcđiềuhànhbởinhữngngườimàônggọilà“LãnhĐạoCấp5”.CácTổngGiámĐốcđặcbiệttàinăngnàyđượcbiếtđếnkhôngphảivìdiệnmạohaysứcthuhútđámđôngcủahọ,màbởisựkhiêmtốnđếntộtcùngđikèmvớiýchítậptrungchocôngviệcđếncaođộ.Trongcuốnsáchgâyảnhhưởnglớncủaông,TừTốttớiVĩĐại,CollinskểcâuchuyệnvềDarwinSmith,ngườitrongsuốthaimươinămlàmlãnhđạocủatậpđoànKimberly-Clarkđãbiếnnóthànhcôngtysảnxuấtgiấyhàngđầutrênthếgiớivàcócổphiếucógiácaogấpbốnlầngiátrungbìnhcủathịtrường.

Smithlàmộtngườiđànôngnhútnhátvàhiềnlành,mặcvestcủahãngJ.C.Penneyvàđeokínhcậngọngđenrấtkiểumọtsách,dànhphầnlớncáckỳnghỉlangthangtạinôngtrạicủaôngởWisconsinmộtmình.Khiđượctạp

chíWallStreetJournalyêucầumiêutảphongcáchquảnlýcủamình,Smithnhìnđămđămvàsuynghĩđếnlâu,sauđómớitrảlờibằngmộttừduynhất:“Lậpdị”.Nhưngvẻbềngoàimềmmỏngcủaôngchegiấubêntrongmộtlòngquyếttâmhếtsứcdữdội.KhônglâusaukhiđượcbổnhiệmlàmTổngGiámĐốc,Smithramộtquyếtđịnhvôcùnglớnlàbánhếtcácnhàmáyvẫnsảnxuấtsảnphẩmchủlựccủacôngtylàgiấytráng(coatedpaper),vàthayvàođóđầutưvàothịtrườnggiấylaudọnvệsinh,tintưởngnósẽthulạilợinhuậncaovàcótươnglaitươisánghơn.Tấtcảmọingườiđềunóirằngđâylàmộtsailầmlớn,vàPhốWallđánhtụtgiácổphiếucủaKimberly-Clarkxuốngmứcthảmhại.NhưngSmith,khôngbịdaođộngbởiýkiếncủasốđông,vẫnlàmđiềumàôngcholàđúng.Kếtquảlà,côngtylớnmạnhhơnbaogiờhết,vàchẳngmấychốcđãvượtquamặtmọiđốithủcạnhtranh.Vềsaunàykhiđượchỏivềchiếnlượccủamình,Smithđãtrảlờirằngôngchưabaogiờthôicốgắngđểtrởnênxứngđánghơnvớicôngviệc.

Collinsđãkhôngbắtđầuviếtcuốnsáchcủamìnhđểcốchứngminhsứcmạnhlãnhđạocủanhữngngườitrầmtính.Khiôngbắtđầunhữngnghiêncứu,tấtcảnhữnggìôngmuốnbiếtchỉlànhữngđặctínhgìkhiếnmộtcôngtyvượttrộihơnsovớicácđốithủcủanó.Ônglựachọn11côngtynổibậthàngđầuđểnghiêncứumộtcáchkỹlưỡng.Banđầuônghoàntoànkhôngđểtâmđếncâuhỏivềkhảnăngcủangườilãnhđạo,bởiôngmuốntránhnhữngcâutrảlờiquáđơngiản.Nhưngđếnkhigiámđịnhlạikỹcàngđặcđiểmchungcủatấtcảcáccôngtyhoạtđộnghiệuquảnhất,thìvấnđềtínhcáchcủacácTổngGiámĐốchiệnratrướcmắtông.Tấtcảtrongsốchúng,khôngchừamộtcôngtynào,từngcáimộtđềuđượclãnhđạobởimộtngườikhiêmtốnnhưDarwinSmith.Nhữngngườilàmviệcvớicácnhàlãnhđạonàythườngmiêutảhọbằngnhữngtừngữnhư:ítnói,khiêmtốn,nhũnnhặn,kínđáo,nhútnhát,tửtế,khoandung,hiềnlành,khôngtìmcáchgâyấntượngvớimọingười,thanhlịchvàkhônghềkhoatrương.

Bàihọcởđây,Collinsnói,đãrõràng.Chúngtakhôngcầnnhữngtínhcáchvĩđạiđểthayđổicáccôngty.Chúngtacầnnhữngnhàlãnhđạotậptrungvàoxâydựngkhôngphảicáitôicủahọ,màlànhữngtậpđoànhọđiềuhành.

Vậycácnhàlãnhđạohướngnộicónhữnggìkhácvới—vàđôilúclàtốthơn—nhữngnhàlãnhđạohướngngoại?

MộtcâutrảlờiđếntừcôngtrìnhcủagiáosưquảnlýkinhdoanhtạiđạihọcWharton,AdamGrant,ngườiđãdànhkhôngítthờigianthamvấnýkiếncácgiámđốcđiềuhànhđứngđầubảngxếphạngFortune500,cũngnhưcáclãnhđạotrongquânđội—từGooglechotớiBộBinhMỹ,rồiHảiQuân.Khi

chúngtôinóichuyệnlầnđầutiên,GrantđanggiảngdạytrongTrườngRossvềKinhTếtạiĐạiHọcMichigan(RossSchoolofBusinessattheUniversityofMichigan),nơiôngtinrằngcácnghiêncứuhiệntại,vốnchỉchothấymốiliênhệgiữacátínhhướngngoạivàkhảnănglãnhđạo,chưanóilênhếtđượctoànbộthựctế.

Grantkểvớitôivềmộtvịsĩquan(commander)trongKhôngQuânMỹ—mộtcấpbêndướitướng,lãnhđạocảhàngnghìnngười,chịutráchnhiệmbảovệmộtbệphóngtênlửatốiquantrọngcủaquốcgia—vốnlàmộttrongnhữngngườihướngnộiđiểnhìnhnhấtthếgiới,vàcũnglàmộttrongnhữngnhàlãnhđạoxuấtsắcnhấtmàGranttừngđượcgặp.Conngườinàymấttậptrungrấtnhanhkhiphảitươngtácvớiquánhiềungười,nênôngthườngdànhranhữngkhoảngthờigianmộtmìnhđểsuynghĩvànạplạinănglượng.Ôngcóchấtgiọngnhỏnhẹ,khôngmấykhithayđổicaođộgiọngnóihaybiểuhiệntrêngươngmặt.Ôngcónhiềuhứngthúvớiviệclắngnghevàthuthậpthôngtinhơnlànêutoýkiếncủamìnhvàápđảocuộcnóichuyện.

Ôngđồngthờicũngđượcngưỡngmộrấtrộngrãi—khiôngnói,tấtcảđềutậptrungđểlắngnghe.Đâykhônghẳnlàđiềugìấntượngcholắm—khibạnđãởvàohàngcấpbậccaonhấttrongquânđội,mọingườicónghĩavụphảitậptrunglắngnghebạn.Nhưngtrongtrườnghợpcủavịsĩquannày,Grantnói,mọingườikínhtrọngôngkhôngchỉbởiquyềnhạnchínhthứccủaông,màcònbởicảcáchônglãnhđạonữa:ôngluônluônkhuyếnkhíchcácnhânviênmìnhchiếmthếchủđộng.Ôngđưagópýcủacấpdướivàocânnhắckhiđưaranhữngquyếtđịnhquantrọng,sửdụngnhữngýtưởnghợplý,trongkhivẫnthểhiệnrõràngrằngônglàngườicóquyếtđịnhcuốicùng.Ôngkhôngbậntâmđếnviệcđượcghinhậncônglaochocácýtưởng,thậmchílàcảviệcđảmnhiệmcáccôngviệcquantrọng;ôngchỉđơngiảngiaotừngcôngviệcchonhữngaicóthểlàmnómộtcáchtốtnhất.Điềunàycónghĩalàủythácphầnlớntrongsốnhữngcôngviệcthúvịnhất,nhiềuýnghĩanhất,vàquantrọngtrọngnhấtcủaôngchocấpdưới—nhữngcôngviệcmàcáclãnhđạokhácsẽthườnggiữchoriêngmình.

TạisaocácnghiêncứulạikhôngphảnánhtàinăngcủanhữngngườinhưviênsĩquanKhôngQuânkia?Grantnghĩôngbiếtcâutrảlờichovấnđềnày.Đầutiên,khiôngnhìnkỹvàocácnghiêncứuhiệntạivềtínhcáchvàkhảnănglãnhđạo,ôngthấymốiliênhệgiữatínhhướngngoạivàkhảnănglãnhđạolàrấtnhỏ.Thứhai,cácnghiêncứunàythườngdựavàonhậnthứccủasốđôngvềviệcaisẽlàmộtlãnhđạogiỏi,đốinghịchvớikếtquảthựcsự.Vàýkiếncủasốđôngthườngcũngchỉlànhữngsựphảnchiếuđơngiảncủasựthiênvịtừxãhộimàthôi.

NhưngbấtngờnhấtđốivớiGrantđólàcácnghiêncứuhiệntạihoàntoànkhôngphânbiệtrõtấtcảcácloạitìnhhuốngkhácnhaumộtnhàlãnhđạocóthểgặpphải.Cóthểlàcómộtsốcôngtyhoặctổchứcnhấtđịnhsẽphùhợphơnvớiphongcáchlãnhđạocủangườihướngnội,ôngnghĩ,vànhữngtổchứchaycôngtycònlạiphùhợphơnvớinhữngngườihướngngoại;nhưngcácnghiêncứuhoàntoànkhôngchỉrõrasựkhácbiệtđó.

Grantcómộtgiảthiếtvềviệcnhữngdạngtìnhhuốngnàosẽcầnđếnmộtphongcáchlãnhđạohướngnội.Giảthiếtcủaônglànhữngnhàlãnhđạohướngngoạisẽnângcaođượcchấtlượnghoạtđộngcủanhómkhicácnhânviênlànhữngngườithụđộng,nhưngnhữngnhàlãnhđạohướngnộisẽlạilàmviệchiệuquảhơnvớicácnhânviênhănghái,chủđộng.Đểkiểmchứngýtưởngnày,ôngvàhaiđồngnghiệpcủamình,giáosưFrancescaGinocủaĐạiHọcKinhTếHarvardvàgiáosưDavidHofmancủaTrườngKinhTếKenan-FlaglerthuộcĐạiHọcBắcCarolina,đãtiếnhànhmộtcặpnghiêncứucủariêngmình.

Trongnghiêncứuthứnhất,GrantvàcácđồngnghiệpđánhgiádữliệutừmộttrongnămchuỗicửahàngpizzalớnnhấttrênnướcMỹ.Họkhámphárarằngthunhậphàngtuầncủacáccửahàngđiềuhànhbởinhữngngườihướngngoạicaohơn16%sovớicáccửahàngđiềuhànhbởinhữngngườihướngnội—nhưngchỉkhicácnhânviêncủahọlàdạngthụđộngvàcóxuhướnglàmcôngviệccủamìnhmàkhôngchiếmthếchủđộng.Nhữngnhàlãnhđạohướngnộicóchínhxáckếtquảngượclại.Khihọlàmviệcvớicácnhânviênluônchủđộngtìmcáchcảithiệnquytrìnhcôngviệc,cáccửahàngcủahọbỏxacáccửahàngđiềuhànhbởingườihướngngoạiđếnhơn14%.

Trongnghiêncứuthứhai,độicủaGrantchia163sinhviênđạihọcthànhcácđộithivớinhauđểxemaigấpđượcnhiềuáophôngnhấttrongvòng10phút.Nhưngnhữngngườithamgiahoàntoànkhôngbiếtrằng,trongmỗiđộiđềucóhaidiễnviên.Trongmộtsốđội,cácdiễnviênsẽtỏvẻthụđộng,làmtheochỉthịcủangườilãnhđạo.Trongmộtsốđộikhác,mộttronghaidiễnviênsẽnói,“Khôngbiếtcócáchnàohiệuquảhơnkhôngnhỉ?”.NgườidiễnviêncònlạisẽnóianhtacómộtngườibạnởNhậtđãchỉchoanhấymộtmẹogấpáonhanhhơnbìnhthườngrấtnhiều.“Tớcóthểsẽphảitốnmộthaiphútđểdạycáccậu”,ngườidiễnviênnóivớilãnhđạocủanhóm,“nhưngliệucáccậucómuốnthửkhông?”

Kếtquảthậtvôcùngđángngạcnhiên.Cáclãnhđạohướngnộicóxuhướnglàmtheolờigợiýnhiềuhơnđến20%—vàcácđộicủahọđạtđượckếtquảtốthơncácđộicủalãnhđạongườihướngngoạiđếnhơn24%.Nhưngkhi

cácthànhviênkhôngphảilàngườichủđộngthìlạikhác—khihọchỉđơngiảnlàlàmtheomệnhlệnhcủachỉhuythayvìđưaragợiývềcáchgấpáocủariêngmình—nhữngđộilãnhđạobởingườihướngngoạilạivượtmặtđộicủangườihướngnộitới22%.

Tạisaothànhtíchcủacáclãnhđạonàylạithayđổitùythuộcvàoviệccấpdướicủahọlàmviệcthụđộnghaychủđộng?Grantnóirằngcũnghợplýkhinhữnglãnhđạohướngnộilạixuấtsắcđếnđặcbiệttrongviệcđiềuhànhnhữngnhânviênchiếm-thế-chủ-động.Bởihọcóthiênhướnglắngnghengườikhácnói,vàkhônghứngthúvớiviệctỏraápđảotrongcáctìnhhuốnggiaotiếpxãhội,nhữngngườihướngnộisẽcóxuhướnglắngnghevàápdụngnhữnglờigợiýcủacấpdướihơnnhiều.Đượchưởnglợitừtàinăngcủanhữngngườitheomình,họvìthếlạicóxuhướngđộngviên,khíchlệcấpdướicàngthêmchủđộnghơnnữa.Nóimộtcáchkhác,cácnhàlãnhđạohướngnộitạonênmộtvòngtuầnhoàncủasựchủđộngsángtạo.Trongthínghiệmvềcuộcthigấpáo,cácthànhviêntrongnhómđềubáocáolại,họthấynhữnglãnhđạohướngnộicủamìnhcởimởvàdễtiếpthucácýtưởngcủahọhơn,điềunàygiúpthúcđẩyhọlàmviệcnhiềuhơnđểgấpđượcnhiềuáophônghơnnữa.

Nhữngngườihướngngoại,ngượclại,cóthểrấtquyếttâmphảiđặtdấuấncủamìnhlêntấtcảmọisựkiện,đếnmứchọmạohiểmbỏquacácýtưởngtốtcủanhữngngườikháctrênđườngđi,vàkhiếncácnhânviêncủamìnhdầnrơivàotrạngtháibịđộng.“Thườngthìkếtcụclại,ngườilãnhđạonóinhiềunhất”,giáosưFrancescaGinonói,“vàkhôngchútâmđếnbấtkểýkiếnnàocáccấpdướicủamìnhđangcốđềxuất”.Nhưngvớikhảnăngkhơitruyềncảmhứngtựnhiêncủahọ,nhữngngườihướngngoạilàmtốthơntrongviệccóđượckếtquảtốttừnhữngnhânviênthụđộnghơnmình.

Hướngnghiêncứunàyvẫnchỉởtronggiaiđoạnđầu.NhưngvớisựtrợgiúpcủaGrant—mộtngườimàbảnthâncũngrấtmựcchủđộngvàhàohứngtrongcôngviệc—nócóthểsẽpháttriểnrấtnhanh.(MộttrongcácđồngnghiệpđãtừngmiêutảGrantthuộcloạingười“cóthểkhiếnmọithứxảyrahai-mươi-támphúttrướckhinóđượclênkếhoạchđểbắtđầu”).Grantđặcbiệthàohứngvớihiệuquảhứahẹncóthểđạtđượctừcáckhámphánày,bởinhữngnhânviênhănghái,luônchủđộngtìmkiếmcơhộitrongmộtthếgiớidịchchuyểnliêntục,24/7củamôitrườngkinhdoanh,màkhôngcầnđợilãnhđạophảirachỉthịtừngviệcmộtchohọ,đangngàycàngtrởnênquantrọnghơnđốivớithànhcôngcủatổchức.Biếtcáchlàmthếnàođểtốiđahóanănglựccốnghiếncủacácnhânviênnàylàmộtcôngcụquantrọngchomọinhàlãnhđạo.Mộtđiềucũngđặcbiệtquantrọngvớicáccôngty,đấylà

phảihuấnluyệncảnhữngngườibiếtlắngnghe,bêncạnhnhữngngườibiếtdiễnthuyết,chocácvịtrílãnhđạo.

Cáctờbáonổitiếng,Grantnói,đềuđăngđầycácgợiýrằngnhữnglãnhđạohướngnộicầnluyệntậpkhảnăngnóitrướcđámđôngcủamình,vàcườinhiềuhơnnữa.NhưngcácnghiêncứucủaGrantđãchỉrarằngítnhấttrênmộtphươngdiện—khuyếnkhíchcácnhânviênchủđộnghơn—cácnhàlãnhđạohướngnộisẽcóthểlàmrấttốt,chỉbằngnhữngkhảnăngtựnhiênnhấtvớihọ.Cácnhàlãnhđạohướngngoại,mặtkhác,“cólẽsẽmuốnpháttriểnmộtphongcáchkínđáo,tĩnhlặnghơn”,Grantviết.Họcólẽsẽmuốnhọccáchngồixuống,đểnhữngngườikháccóthểđứnglên.

VàđócũngchínhlàđiềumàmộtngườiphụnữtênRosaParksđãlàmmộtcáchrấttựnhiên.

TừtậnbốnnămtrướcthờiđiểmthángMườiHainăm1955,khiRosaParkstừchốinhườngghếcủamìnhtrênchuyếnxebuýttạiMontgomery,bàđãlàmnhữngcôngviệchậutrườngchoNAACP(Hiệphộiquốcgiavìsựtiếnbộcủangườidamàu),vàthậmchícònnhậnđượcđàotạovềđấutranhbấtbạođộng.Rấtnhiềuthứđãgiúptruyềncảmhứngchosựtậntụyvềchínhtrịcủabà.ThờiđiểmmàĐảngKuKluxKlan24diễuhànhquatrướccửanhàbàngàycònnhỏ.Thờiđiểmmàanhtraibà,mộtbinhnhìtrongquânđộiMỹ,ngườiđãcứutínhmạngcủarấtnhiềuđồngđộingườidatrắng,trởvềnhàsauThếChiếnthứIIchỉđểbịnhữngngườikhácphỉnhổvànguyềnrủa.Thờiđiểmmàmộtcậubéđưahàngdađenmườitámtuổibịkhéptộicưỡnghiếpbằngnhữngbằngchứngcưỡngép,vàbịđưalênghếđiện.ParkssắpxếpnhữngsổsáchcủaNAACP,theodõiviệcthu-nộplệphícủacácthànhviên,đọcsáchchocácemnhỏgầnnhàmình.Bàđãrấttậntâmvàđángkính,nhưngkhôngainhìnnhậnbànhưmộtnhàlãnhđạocả.Parks,cóvẻ,thíchhợpvớivaitròcủamộtngườilínhtrơnhơn.

24ĐảngKKKhayđảng3K(nguyêngốctiếngAnh:KuKluxKlan-viếttắtKKK),làtêncủanhiềuhộikínlớnngàyxưavàngàynayởHoaKỳvớichủtrươngđềcaothuyếtNgườidatrắngthượngđẳng(tiếngAnh:whitesupremacy),chủnghĩabàiDoThái,bàiCônggiáo,chốngcộngsản,chốngđồngtínhluyếnáivàchủnghĩađịaphương.Cáchộikínnàythườngsửdụngcácbiệnphápkhủngbố,bạolựcvàcáchoạtđộngmangtínhhămdọachẳnghạnnhưđốtthậpgiá,treocổ...đểđedọangườiMỹgốcPhivànhữngngườikhác.(Nguồn:Wikipedia)

Khôngnhiềungườibiếtrằng,trướcthờiđiểmcủavụcôngkhaichốnglại

ngườiláixebuýtnổitiếngcủamìnhởMontgomery,bàđãmộtlầnđụngđộvớichínhngườiđànôngđó,thậmchírấtcókhảnănglàcũngtrênchínhtuyếnxebuýtđó.ĐólàmộtbuổichiềuthángMườiMộtnăm1943,Parksđãlênbằngcửatrướccủaxebuýtvìcửasauđãquáđông.Ngườitàixế,mộtngườikỳthịchủngtộcnổitiếngtênJamesBlake,đãyêucầubàdùngcửasau,vàbắtđầuđẩybàxuốngkhỏixe.Parksyêucầuôngkhôngđượcchạmvàobàta.“Tôisẽtựxuống”,bànhẹnhàngnói.“Xuốngngaykhỏixecủatôi!”Blakerítlêngiậndữ.

Parkstuânphục,nhưngchỉsaukhicốtìnhđánhrơivícủamìnhtrênđườngxuốngxe,vàphảingồixuốngmộtcáighếcủabên“datrắng”đểnhặtlạinó.“Mộtcáchvôthức,bàđãthểhiệnmộthànhđộngđấutranhbấtbạođộng,mộtnguyêntắcđượcđặttênbởiLeoTolstoyvàđãđượcthựchànhbởiMahatmaGandhi”,nhàsửhọcDouglasBrinkleyđãviết,trongmộtcuốntiểusửtuyệtvờivềParks.PhảimộtthậpkỷsauđóKingmớiphổbiếnrộngrãikháiniệmđấutranhbấtbạođộng,vàrấtlâusauđóParksmớinhậnđượcđàotạovềbấttuândânsự(civildisobedience),nhưng,nhưBrinkleyđãviết,“nhữngnguyêntắcđóđãluônphùhợptuyệtđốivớitínhcáchcủachínhbà”.

ParksđãcămghétBlaketớinỗibàtừchốibướclênchuyếnbuýtcủaôngmộtlầnnữatrongsuốtmườihainămsauđó.Vàocáingàymàcuốicùngbàlàmthế,ngàyđãbiếnbàtrởthành“Bàmẹcủaphongtràodânquyền”,bàđãbướctrởlạilênchiếcxebuýtđó,theoBrinkley,hoàntoàndokhôngđểýmàthôi.

HànhđộngcủaParksngàyhômđólàvôcùngdũngcảmvàphithường,nhưngphảitronghoàncảnhpháplýtệhại,sứcmạnhtĩnhlặngcủaParksmớithựcsựtỏasáng.Cácnhàlãnhđạohoạtđộngdânquyềntrongvùngcoibànhưmộtthửnghiệmđểtháchthứcluậtlệvềxebuýtcủathànhphố,nênhọthúcgiụcbànộpđơnkiện.Đâyhoàntoànkhôngphảimộtquyếtđịnhnhỏchútnào.Parkscómộtngườimẹốmyếuphảiphụthuộcvàomình,vàkhởiđơnkiệnđồngnghĩavớimấtviệclàmcủabàvàcủacảchồngbà.“Rosa,nhữngngườidatrắngsẽgiếtemđấy”,chồngbàcầuxinbà.“Bịbắtvìmộttainạnđơnlẻtrênxebuýtlàmộtchuyện,”Brinkleyviết,“nhưnglạilàmộtchuyệnkhác,nhưnhàsửhọcTaylorBranchđãviết,“khibướclạivàovùngcấmmộtcáchchủđịnh”.

Nhưngvớibảntínhtựnhiêncủamình,Parksđãlàmộtnguyênđơntuyệtvời.KhôngchỉbởibàlàmộttínđồThiênChúangoanđạo,khôngchỉbởibàlàmộtcôngdânngaythẳng,chínhtrực,màcònbởibàlàmộtngườirấthiềnhậu.“Lầnnàythìhọđãgâychuyệnvớinhầmngườirồi!”,nhữngngườitham

giatẩychayxebuýtủnghộParkssẽtuyênbố,khihọcuốcbộhàngdặmtớitrường,vàtớinơilàmviệc.Câunóidầntrởthànhmộtkhẩuhiệuđồngthanhcủatấtcả.Sứcmạnhcủanónằmởchínhtínhnghịchlý:Thôngthườngmộtcâunóinhưvậysẽámchỉbạnđãdámgiỡnmặtvớikẻkhổnglồtrongvùng,vớiôngtrùmcủacảđịabàn.NhưngchínhsứcmạnhtĩnhlặngcủaParksđãgiúpbàkhôngthểbịđánhbại.“Câukhẩuhiệuđógiốngnhưmộtlờinhắcnhở,rằngngườiphụnữđãtạonêncuộctẩychaynàylàmộtngườitửvìđạotĩnhlặngmàThiênChúasẽkhôngbỏrơi”.

Parksđãdànhnhiềuthờigianđểcânnhắcquyếtđịnh,nhưngcuốicùngbàđãđồngýphátđơnkiện.Bàcũngđồngýxuấthiệnởnhữngcuộcbiểutìnhủnghộvàobuổitốihômphiêntòaxétxửmìnhdiễnra,buổitốimàngườiđànôngcòntrẻMartinLutherKingJr,ngườiđứngđầumộtHiệpHộiVìMontgomeryTiếnBộchỉvừamớithànhlập,tậphợptấtcảcộngđồngngườidamàuởMontgomerylạiđểphátđộngmộtchiếndịchtẩychaydịchvụxebuýt.“Bởivìdùgìnócũngphảixảyra”,Kingnóivớiđámđông,“TôimừngvìnóđãxảyravớimộtngườinhưRosaParks,bởihẳnnhiênkhôngaicóthểnghingờsựtrungthựccủabà.Khôngaicóthểnghingờnhâncáchcaođẹpcủabà.BàParksđãrấtkhiêmtốn,nhưngcảnhâncáchvàsựtrungthựcđềuởcảđây”.

Trongmộtnămsauđó,ParksđãđồngýthamgiavàomộttourdiễnthuyếtvàgâyquỹvớiKingvàcácnhàlãnhđạovìnhânquyềnkhác.Bàđãphảichịuđựngchứngmấtngủ,bệnhđaunhức,vànỗinhớnhàdaidẳngtrongsuốtcảchuyếnđi.Bàđãgặpđượcthầntượngcủamình,EleanorRoosevelt,ngườiđãviếtvềcuộcgặpvớibàtrongmộtbàibáonhưsau:“Bàấylàmộtngườirấtítnói,dịudàng,vàthậtkhócóthểhìnhdungđượclàbàấysẽbaogiờcóthểđảmnhậnmộtvịtríchủđộngvàđộclập”.Khicuộctẩychaycuốicùngcũngkếtthúc,hơnmộtnămsau,cácchuyếnxebuýtđãhủybỏmọiphânbiệtđốixửgiữacácmàudatheophánquyếtcủaTòaÁnTốiCao,thìParksnhanhchóngbịlãngquênbởigiớibáochí.TờbáoTheNewYorkTimeschođăngmộtbàibáodàihaimặtgiấychúcmừngthắnglợicủaKing,nhưngkhônghềnhắcgìđếnbà.Nhữngtờbáokhácchochụpvàđăngảnhcáclãnhđạocủacuộctẩychaycùngngồitrướcnhữngchiếcxebuýt,nhưngParksđangkhônghềđượcmờixuấthiệntrongnhữngbứcảnhấy.Bàkhônghềlấyđólàmphiềnlòng.Vàocáingàymàcácchuyếnxebuýthủybỏmọiphânbiệtđốixử,bàđãchọnởnhàvàchămsócchomẹmình.

CâuchuyệncủaParkslàmộtminhchứngrõràngrằngtrongsuốtcảlịchsử,chúngtacũngđãvinhdựđượccónhữngnhàlãnhđạokhông-thích-làm-tâm-điểm-của-sự-chú-ý.Moseschẳnghạn,dựatheomộtvàiphiênbảncủacâu

chuyệnvềông,khôngphảilàdạngngườiđangôn,hoạtnáovẫnthườngtổchứcnhữngchuyếnđichơivớibạnbè,haytựtinhùnghồndiễnthuyếttrongcáclớphọctạiTrườngĐạiHọcKinhTếHarvard.Ngượclại,dựatheotiêuchuẩnngàynay,ôngcòncóthểđượccoilàrụtrèđếnkhóchấpnhậnnữa.Ôngnóinănglắpbắp,vàluôntựcoimìnhlàkẻkhôngcótàiănnói.SáchDânsố(mộtphầncủaKinhThánh)đãmiêutảônglà“hếtsứchiềnlành,hơntấtcảmọiconngườitừngbướcđitrênmặtđấtnày”.

KhiThiênChúalầnđầutiênhiệnhìnhtrướcmặtôngdướihìnhdạngmộtbụicâyđangbùngcháy,Mosesđangđượcgiaonhiệmvụchănđàncừubởichavợmình;ôngkhiđócònkhôngcóđủthamvọngđểthậmchícóriêngchomìnhmộtconcừunữa.VàkhiThiênChúatiếtlộchoMosesrằngnhiệmvụcủaônglàgiảiphóngchonhữngngườiDoThái,cóphảiMosesđãchớplấyngaycơhộikhông?Không,ôngnói:hãygửingườinàođókhácđilàmviệcđóđi.“Tôilàai,màcóthểđếnđốimặtvớiPharaoh?”ôngnănnỉ.“Tôichưabaogiờlàkẻgiỏihùngbiện.Tôiănnóirấtchậmvàrấtkhóthốtnênlời”.

ChỉkhiThiênChúabắtcặpMosesvớingườianhtraihướngngoạiAaroncủaôngthìôngmớichịuđồngýnhậnlãnhtrọngtráchnày.Mosessẽlàngườiviếtkịchbản,ngườiphụ-trách-hậu-trường,làCyranodeBergerac;cònAaronsẽlàgươngmặtcủacôngchúngtrongcảchiếndịch.“Anhấysẽnhưlàmiệnglưỡicủacon”,ThiênChúanói,“vàconsẽnhưlàThiênChúavớianhấy”.

ĐượcbổsungsứcmạnhtừAaron,MosesđãdẫndắtnhữngngườiDoTháithoátkhỏiAiCập,locáiăncáimặcchohọtrongsuốtbốnmươinămsauđó,vàmangMườiĐiềurănxuốngtừđỉnhnúiSinai.Vàôngđãlàmtấtcảnhữngđiềunàybằngnhữngsứcmạnhđiểnhìnhcóliênquanchặtchẽvớitínhhướngnội:leolênmộtđỉnhnúiđểkiếmtìmsựthôngthái,vàcẩnthậnghichéplạitấtcả,trênhaibiakhắcđá,nhữnggìôngđãhọcđược.

ChúngtathườngsuyratínhcáchthậtcủaMosestừcâuchuyệnExodus(trongbộphimkinhđiểncủamình,“TheTenCommandments”,đạodiễnCecilB.DeMilleđãkhắchọaMosesnhưlàmộtnhânvậthànhđộngcóthểlàmtấtcảnhữngcôngviệcdiễnthuyếtmàkhôngcầntớisựtrợgiúptừAaron).ChúngtathườngkhôngđặtcâuhỏitạisaoThiênChúalạichọnmộtkẻnóilắpvàmắcchứngsợdiễnthuyếtlàmnhàtiêntrichomình.Nhưngđúngrachúngtanênthắcmắc.CuốnsáchExoduschỉcắtnghĩarấtngắngọn,nhưngnhữngcâuchuyệncủanóđemđếngợiýrằng:tínhhướngnộibổkhuyếtchotínhhướngngoại,nhưâmbổkhuyếtchodương;vàrằngnhữngngườinămxưanghetheoMosesbởivìnhữnglờinóicủaôngthâmtrầmvà

sâusắc,chứkhôngphảibởivìôngđãnóinóthậthay.

NếuParksnóithôngquanhữnghànhđộng,vànếuMosesnóthôngquangườianhtraicủamình,Aaron;thìngàyhômnay,cómộtdạnglãnhđạohướngnộikhácđangnóithôngquamạngInternet.

Trongcuốnsáchcủamình,“TheTippingPoint”,MalcolmGladwellđãkhámphásứcảnhhưởngcủanhững“NgườiKếtNối”—nhữngngườicó“mộtnănglựcđặcbiệttrongviệcđưathếgiớilạivớinhau”,và“mộtnănglựcbẩmsinhvàtựnhiêntrongviệcgiúpkếtnốixãhội”.Ôngmiêutả“mộtNgườiKếtNốiđiểnhình”cótênRogerHorchow,mộtdoanhnhânquyếnrũvàthànhđạt,vàlànhàtàitrợchonhữngvởdiễnthànhcôngnhấtcủaBroadwaynhư“LesMisérables”;làngười“sưutầmnhữngngườikhácnhưthểsưutầmtemvậy”.“NếubạnngồicạnhRogerHorchowtrongmộtchuyếnbayngangquaĐạiTâyDương”,Gladwellviết,“ôngấysẽbắtđầunóichuyệnvớibạnkhichiếcmáybaychạykhỏiđườngbăng,vàđếnlúcbạnhạcánhtạiđầukia,bạnsẽphảithắcmắclàtạisaothờigiantrôiđinhanhthế”.

ChúngtanhìnchungthườngmườngtượngnhữngNgườiKếtNốitheocáchnhưGladwellđãmiêutảHorchow:thíchbắtchuyện,giỏikếtthân,thậmchílàcóthểhớphồnhoàntoànngườinóichuyệncùngvớimình.Nhưnghãydừnglạimộtchútđểcânnhắcvềmộtngườiđànôngkhiêmtốn,mựcthướccótênCraigNewmark.Vócngườithấp,hóiđầuvàđeokính;NewmarklàmộtkỹsưhệthốngđãlàmviệcmườibảynămtạiIBM.Trướcđó,ôngđãcólòngđammêmãnhliệtvớikhủnglong,cờvua,vàvậtlý.Nếubạncótìnhcờngồicạnhôngtrênmộtchuyếnbay,rấtcóthểôngấysẽchỉđangchúimũivàomộtquyểnsáchnàođấy.

Ấyvậynhưng,NewmarkcũngtìnhcờlạilàngườisánglậpvàlàchủsởhữulớnnhấtcủaCraigslist,mộttrangwebđặttheotêncủaôngvớinhiệmvụ—ừm—chínhlàkếtnốimọingườivớinhau.Tínhđến28thángNămnăm2011,CraigslistđãlàtrangwebtiếngAnhlớnthứbảytrênthếgiới.Lượngngườidùngcủanóđếntừhơn700thànhphốtrảitrênkhắp70quốcgia;họtìmkiếmviệclàm,kếtbạn,vàthậmchícảtìmngườihiếnthậntrêntrangwebnàycủaNewmark.Họthànhlậpvàthamgianhữngnhómnhạccùngvớinhau.HọđọcchonhaunghenhữngbàithơHaikutựviết.Họthúnhậnvớinhaunhữngbímậtđờitưcủamình.Newmarkđãmiêutảtrangmạngnàycủamìnhkhôngphảinhưmộtcôngviệckinhdoanh,màlànhưmộtthứcủacảichungcủacộngđồng.

“Kếtnốiconngườivớinhauđểchữalànhthếgiớinàylàgiátrịtinhthầncaonhấtconngườitacóthểđạtđược”,Newmarkđãnóivậy.SaucơnbãoKatrina,Craigslistđãgiúpnhữnggiađìnhgặpnạntìmđượcnơiởmớichomình.TrongnhữngngàyhệthốngvậntảicôngcộngNewYorkbịtêliệtvìphongtràođìnhcôngvàonăm2005,Craigslistlànơingườitatìmđếnđểxinđichung/nhờxe.“Lạithêmmộtcuộckhủnghoảngnữa,vàCraigslistđãđứngrađiềuhànhchocảcộngđồng”,mộtbloggerđãviếtnhưvậykhibànvềvaitròcủaCraigslisttrongcuộcđìnhcông.“LàmthếnàpCraigcóthểtừtừchạmđếncuộcsốngnàyởquánhiềucấpđộriêngtưnhưvậy—vàlàmthếnàonhữngngườidùngcủaCraiglạicóthểchạmđếncuộcsốngcủanhauởrấtnhiềumứcđộđếnnhưvậy?”

Đâylàmộtcâutrảlời:truyềnthôngđạichúngđãgiúpnhữngdạnglãnhđạomớicóthểtrởthànhhiệnthựcchorấtnhiềunhữngngườikhôngđặtvừatrongkhuônmẫulãnhđạođặtrabởiTrườngĐạiHọcKinhTếHarvard.

Vào10thángTámnăm2008,GuyKawasaki,mộttácgiảsáchbánchạyhàngđầu,diễngiảnổitiếng,ôngchủcủanhiềucôngtylớn,vàlàmộthuyềnthoạiởThunglũngSilicon,đãđăngtrêntwitternhưsau:“Cóthểbạnsẽthấyđiềunàylàkhótin,nhưngtôilàmộtngườihướngnội.Tôicómộtvaidiễnphảiđóng,nhưngsâutrongtậnbảnchấtthựcsự,tôilàmộtkẻđơnđộc”.BàiđăngnàycủaKawasakiđãlàmcảthếgiớitruyềnthôngxãhộiphảixônxao.“Vàolúcđó”,mộtbloggerviết,“ảnhđạidiệntrênmạngcủaGuylàhìnhảnhôngđangcuốnmộtcáikhănlôngtobựmàuhồngtạimộtbữatiệcmàôngtổchứctạinhàriêngcủamình.GuyKawasakilàmộtngườihướngnộiư?Nghequásứclàvôlý”.

Vào15thángTámnăm2008,PeteCashmore,ngườisánglậpraMashable,mộttrangwebđiđầutronggiớitruyềnthôngxãhội,cũngthamgiavàocuộctranhluận.“Khôngphảithậtlàmỉamailắmhaysao”,ônghỏi,“khingườiluônxướnglớnnhấtcâuthầnchú“tấtcảlàvềmọingười”lạikhônghềquáhamthíchviệcphảigặpgỡnhiềunhómngườitrongđờithực?Cólẽcácphươngtiệntruyềnthôngđãchophépchúngtakiểmsoátthứchúngtavẫnthiếutronggiaotiếpngoàiđờithực:mànhìnhmáytínhđãđóngvaitrònhưmộtlớpràochắnantoàngiữachúngtavàthếgiới”.VàrồiCashmoretựmìnhthúnhận“Cứquẳngtôivàocùngmộtrọ‘hướngnội’vớiGuyđi”,ôngđăngtrênmạng.

Cácnghiêncứuđãchỉrarằng,quảthựcnhữngngườihướngnộicóxuhướngcaohơnngườihướngngoạitrongviệcgiãibàynhữngsựthậtriêngtưvềbảnthânhọtrênmạng,màcảgiađìnhvàbạnbèthânthiếthọkhiđọccũngphải

ngạcnhiên;trongviệcnóirằnghọcóthểthểhiện“cáitôithựcsự”củamìnhtrênmạng;vàtrongviệchọdànhnhiềuthờigianhơnchochỉriêngmộtsốloạithảoluậnquamạngnhấtđịnh.Họvuimừngchàođónmọicơhộiđượcgiaotiếpquamạng.Cũngchínhcáingườisẽkhôngbaogiờdámgiơtayphátbiểutrongmộtgiảngđường200người,lạicóthểsẵnsàngđăngnhữngbàiblogchohainghìn,thậmchíhaitriệungườiđọcmàkhônghềchầnchừdùchỉmộtgiây.Cũngchínhcáingườiluôncảmthấykhókhănkhiphảitựgiớithiệubảnthânvớingườilạ,cũngcóthểtạodựngtiếngtămcủamìnhtrênmạngrồithậmchímởrộngcảcácmốiquanhệđórangoàiđờisốngthực.

ChuyệngìsẽxảyranếuTìnhHuốngSinhTồnVùngCậnBắcCựcđượctổchứctrựctuyếnquamạng,vớitiếngnóicủatấtcảmọingườithamgia—kểcảnhữngRosaParks,CraigNewmarkhayDarwinSmith?Sẽthếnàonếunhómnhữngngườisốngsóttrongvụđắmtàunàylạilànhữngngườirấthăngháichủđộng,vàđượclãnhđạobởimộtngườihướngnộicókhảnăngkhuyếnkhíchhọcốnghiếnnhiềuhơn?Sẽthếnàonếumộtngườihướngnộivàmộtngườihướngngoạicùngchiasẻquyềnlãnhđạo,nhưRosaParksvàMartinLutherKingJrđãlàm?Liệuhọcóthểđạtđượckếtquảnhưýkhông?

Tấtcảđềukhôngthểnóitrướcđược.Chưamộtaitừngtiếnhànhcácnghiêncứuvềđiềunày,ítnhấtlàtheonhưtôibiết—đâyquảthựclàmộtđiềuvôcùngđángtiếc.CóthểhiểuđượctạisaohìnhmẫulãnhđạođặtrabởiTrườngĐạiHọcKinhTếHarvardlạiđặtưutiênrấtnhiềuvàosựtựtinvàkhảnăngđưaraquyếtđịnhnhanhchóng.Nếunhữngngườihăngháichủđộngthườnghaylàmđượcviệc,vậythìđóhẳnnhiênlàmộtmộtkỹnănghữuíchchonhữngnhàlãnhđạo—nhữngngườimàcôngviệccủahọphụthuộcnhiềuvàoviệccóthểgâyảnhhưởnglênnhữngngườikhác.Sựquyếtđoánsẽkhơidậylòngtựtin,trongkhisựdodự(haythậmchíchỉlàtrônggiốngnhưđangdodự)cóthểsẽđedọalàmsụtgiảmnhuệkhícủacảtậpthể.

Nhưngngườitacóthểđẩynhữngsựthậtnàyđiquáxa;trongmộtsốtrườnghợp,nhữngphongcáchlãnhđạokhiêmtốncũngcóthểcóhiệuquảtươngtự,thậmchícaohơn.KhirờikhỏiTrườngĐạiHọcKinhTếHarvard,tôicódừnglạitrướcmộttriểnlãmnhữngbứctranhhoạthọađãtừngđượcđăngtrêntờbáo“WallStreetJournal”,đượctổchứctạisảnhThưViệnBaker.Mộtbứctrongsốđóvẽmộtônggiámđốcvớivẻmặthốchác,mệtmỏiđangnhìnmộtbiểuđồmứclợinhuậnxuốngthấpdần.

“TấtcảchỉtạiFradkin”,viêngiámđốcnóivớimộtngườiđồngnghiệp.“Hắntakhảnăngkinhdoanhthìvôcùngtệhại,nhưnglạicókỹnănglãnhđạotuyệtvời,vàtấtcảmọingườicứcùngtheohắnlaođầuxuốngvựcthẳm

hết”.

LiệuThiênChúacóthíchngườihướngnộikhông?NanđềcủamộttínđồđạoTinLành

NếunhưTrườngĐạiHọcKinhTếHarvardlàvùngđấtriêngởBờĐôngchonhữngkẻxuấtsắcđếntừkhắpnơitrênthếgiới,thìđiểmdừngtiếptheocủatôilạilàmộttổchứcgầnnhưtráingượcvớinóhoàntoàn.Nónằmtrênmộtmảnhđấttrảirộngtrênhơn120mẫu,trênnềncủamộtvùngsamạccũmànaylàngoạiôcủathànhphốLakeForest,Mỹ.KhônggiốngnhưTrườngĐạiHọcKinhTếHarvard,nơiđâysẵnsàngnhậnbấtcứaimuốnthamgia.Cácgiađìnhthongthảdạobướctrênnhữnglốiđidạodọccáckhumuasắmdướinhữngtáncọ.Trẻemvuivẻchơiđùabênnhữngdòngsuốivàthácnướcnhântạo.Cácnhânviênvẫytaychàothânthiệnkhihọlướtquabạntrênnhữngchiếcxeđiệnđánhgolf.Cứmặcbấtcứthứgìmàbạnmuốn:giàythườnghoặcthậmchídéplêcũnghoàntoànOK.Ngôitrườngnàykhôngphảiđượclãnhđạobởicácgiáosưănvậnđẹpđẽ,thíchdùngnhữngtừngữnhư“nhânvậtchính”hay“tìnhhuốnggiảđịnh”;màlàbởimộtngườiđànônghiềnlành,vócdángnhưmộtônggiàNôen,mangmộtchiếcáosơmikiểuHawaiichimcòvàđểmộtkiểurâugoateephớtphớtnâu.

Vớisốngườithamgiatrungbìnhhàngtuầnlà22.000,vàvẫnđangtănglên,NhàthờSaddlebacklàmộttrongnhữngnhàthờđạoTinLànhlớnnhấtvàcótầmảnhhưởngmạnhnhấttrênkhắpnướcMỹ.LãnhđạonólàRickWarren,tácgiảcủa“ThePurposeDrivenLife”,mộttrongnhữngcuốnsáchbánchạyhàngđầumọithờiđại,vàôngcũnglàngườiđãlàmlễchobuổinhậmchứccủatổngthốngObama.SaddlebackkhôngtạoranhữngnhàlãnhđạonổitiếngkhắpthếgiớinhưTrườngĐạiHọcKinhTếHarvard,nhưngvaitròmànóđóngtrongxãhộicũngkhônghềkémđángnểhơndùchỉmộtchútnào.NhữngthủlĩnhTinLànhởđâycósứcảnhhưởnglêncảcácTổngThống;chiếmlĩnhhàngnghìngiờchiếutrêntivi;vàđiềuhànhnhữngcôngvụkinhdoanhtrịgiáhàngnhiềutriệuđô-la—trongđó,nhữngngườinổibậtnhấtsởhữucáccôngtysảnxuấtcủariêngmình,cáchãngghiâm,vàcảnhữngthỏathuậnpháthànhvớinhữnggãkhổnglồcủagiớitruyềnthôngnhưTimeWarnernữa.

SaddlebackcũngđồngthờicóchungmộtđặcđiểmvớiTrườngĐạiHọcKinhTếHarvard:đólàmónnợmànómangvới,cũngnhưsựtruyềnbácủanótừNềnVănHóaCủaTínhCách.

ĐólàmộtbuổisángChủNhậtthángTámnăm2006,vàtôiđangđứnggiữa

mộtgiaolộcủavôsốcáclốiđidạođôngđúctrongkhuônviênSaddleback.Tôitìmkiếmsựtrợgiúptừmộtbảngchỉđường—loạimàcácbạnvẫnthấytrongWaltDisneyWorld—vớicảđốngmũitênvuivẻchỉđikhắpmọihướng:NhàNguyệnTrungTâm,PhòngPlaza,Khucaféngoàitrời,Khucafétrênbãibiển.Mộttấmpostergầnđóinhìnhmộtchàngtraitrẻcườilớnrạngrỡ,trongchiếcáosơmichuiđầuvàgiàyđếbệtđỏrực,vớidòngchữ:“Bạnmuốntìmđường?SaokhôngthửđếnvớiPhòngthườngtrựcGiaothôngcủachúngtôi?”

Tôiđangtìmđếnhiệusáchngoàitrời,nơitôisẽgặpAdamMcHugh,mộtmụcsưdòngTinLànhtạiđịaphương,ngườitôiđãcótraođổithưtừliênlạctừtrướcđó.McHughcôngkhaithừanhậnmìnhlàmộtngườihướngnội,vàchúngtôiđãcómộtcuộcnóichuyệnxuyên-quốcgiavềviệccảmgiácthếnàokhilàmmộtngườiítnói,thíchsuynghĩvàtríóctrongthếgiớicủađạoTinLành—đặcbiệtlàởcươngvịmộtngườilãnhđạo.CũnggiốngnhưởTrườngĐạiHọcKinhTếHarvard,cácnhàthờdòngTinLànhthườngcoitínhhướngngoạilàmộtyêucầutiênquyếtchovịtrílãnhđạo,đôilúchọcònnóithẳng.“Cácgiáosĩphải[v..v...]làmộtngườihướngngoại,luônnhiệttìnhchiếmđượcthiệncảmcủacácthànhviênvànhữngngườimớithamgia,làmộtngườicótinhthầnđồngđội”,mộtyêucầutuyểndụngchovịtríphómụcsưcủamộtgiáoxứvớihơn1400thànhviênđãđăngnhưvậy.Mộtgiáosĩtrưởngtạimộtnhàthờkhácđãthừanhậntrênmạngrằng,ôngluônkhuyêncácgiáoxứkhituyểnchọnmụcsưmớithìnênđặtcâuhỏivềkếtquảtrắcnghiệmtâmlýMyers-Briggscủaanhta.“Nếuchữcáiđầutiênkhôngphảilà“E”(viếttắtcủa“extrovert”,tức“hướngngoại”)”,ôngnóivớihọ,“thìhãycânnhắclạithậtcẩnthậnviệctuyểndụnganhtađi...TôichắcchắnrằngThượngĐếcủachúngtalàmộtngườihướngngoại”.

McHughkhônghềphùhợpvớinhữnglờimiêutảnày.AnhđãkhámpháratínhhướngnộicủamìnhtừkhicònlàmộtsinhviênnămnhấttạiĐạiHọcClaremontMcKenna,lúcanhnhậnrarằngmìnhluôndậysớmhơnmỗibuổisángchỉđểnhấmnháptậnhưởngmộtchútthờigianyêntĩnhbêntáchcàphê.Anhhoàntoàncảmthấythoảimáiởcácbữatiệc,nhưngluônthấymìnhbỏvềsớmhơnnhữngngườikhác.“Ngườitathìcànglúccàngnóilớnhơn,tôithìlạicàngvềcuốicàngítnóidần”,anhbảovớitôi.AnhđãlàmbàitrắcnghiệmtâmlýtínhcáchMyers-Briggsvàpháthiệnrarằngcómộttừngữ—“hướngnội”—miêutảđúngdạngngườihaythíchdànhthờigianmộtmìnhnhưanhhaylàmvậy.

LúcđầuMcHughcảmthấyviệcdànhnhiềuthờigianhơnchoriêngmìnhchẳngcógìlàxấu.Nhưngrồi,anhbắtđầuhoạtđộngtíchcựchơntrongcác

hoạtđộngcủadòngTinLành,vàdầncảmthấytộilỗivềtấtcảnhữngsựhamthíchđượcởmộtmìnhđócủamình.AnhthậmchícònđãtinrằngThượngĐếkhôngtánthànhnhữnglựachọncủaanh,vàmởrộngra,làkhôngtánthànhcảchínhconngườianh.

“NềnvănhóacủadòngTinLànhgắnlòngmộđạovớitínhhướngngoại”,McHughgiảithích.“Sựchútrọngđượcđặtvàotínhcộngđồng,vàoviệcthamgiavàonhiềuhơnvànhiềuhơnnữacácchươngtrìnhvàsựkiện,vàoviệcgặpgỡđượcvớinhiềuvànhiềungườihơnnữa.Vớinhữngngườihướngnội,luôncómộtnỗilosợliêntụcbấtbiếnrằngmìnhchưalàmnhữngđiềunàyđủtốt.Vàtrongmộtthếgiớitôngiáo,cónhiềuthứđểlongạihơnnhiềukhibạngặpphảinỗilosợnày.Nókhôngchỉlà‘Mìnhchưalàmđượcđủtốtnhưmìnhmuốn’.Nócònnhưlà‘Chúađangkhônghàilòngvớimình’”.

TừbênngoàicộngđồngTinLànhmànhìnvào,đâyquảthựclàmộtlờithúnhậnđángkinhngạc.TừkhinàomàviệcưathíchsựtĩnhlặngđơnđộclạilàmộttrongBảyTrọngTội?NhưngvớimộtngườiđồngđạoTinLành,sựthấtbạitrongphươngdiệntâmlinhcủaMcHughlạilàđiềuhoàntoànhợplý.TưtưởngTinLànhhiệnđạinóirằng:cứmỗingườimàbạnkhônggặpđượcvàkhôngthuyếtphụcnhậpđạođược,thìđấylàmộtlinhhồnmàđúngrabạnđãcóthểcứuvớt.Tưtưởngnàycũngđồngthờiđặtưutiênvàoviệcxâydựngtínhcộngđồnggiữacáctínđồngoanđạo,vớinhiềunhàthờluônkhuyếnkhích(thậmchílàcònyêucầu)cáctínđồphảithamgiathànhnhữngnhómtrongmọihoạtđộngcóthể—nấuăn,đầutưđịaốc,haythậmchílàchơitrượtván.VậynênmỗisựkiệnxãhộimàMcHughbỏvềsớm,mỗibuổisángmàanhởnhàmộtmình,mỗinhómtổchứcmàanhkhôngthamgialàđồngnghĩavớihàngvôsốcơhộikếtnốivớingườikhácmàanhđãbỏlỡ.

Nhưng,mỉamaithay,nếucómộtđiềumàMcHughbiếtchắc,thìđấylàanhkhôngphảilàkẻduynhất.AnhnhìnxungquanhvàthấymộtsốlượngkhônghềnhỏnhữngngườikháctrongcộngđồngđạoTinLànhcũngcócùngcảmgiácmâuthuẫnnhưmình.AnhđãđượcphonglàmchứcmụcsưGiáoHộiTrưởngLão,đượclàmviệcvớimộtđộigồmcácthủlĩnhsinhviêntừĐạihọcClaremont,vàrấtnhiềutrongsốhọlànhữngngườihướngnội.Độinàytrởthànhnhưkiểumộtphòngthínghiệmđểthửnghiệmnhiềuphongcáchlãnhđạohướngnộikhácnhau.Họtậptrungvàonhữngtươngtácmột-đối-mộthoặctrongnhữngnhómnhỏthayvìcácnhómlớn,vàMcHughđãgiúpcácsinhviêntìmthấyđượcnhịpđiệutrongcuộcsống,chophéphọcóđượcsựđơnđộctĩnhlặngmàhọcầnvàưathích,trongkhivẫncònđủnănglượnggiaotiếpxãhộiđểlãnhđạonhữngngườikhác.Anh

khuyếnkhíchhọtìmthấylòngcanđảmđểcấttiếngnói,vàchấpnhậnmạohiểmđểgặpmặtnhữngngườimới.

Mộtvàinămsau,khicácphươngtiệntruyềnthôngxãhộibùngnổvàcácbloggertheođạoTinLànhbắtđầuđăngtảilênmạngvềnhữngtrảinghiệmcủahọ;cácbằngchứngvềsựkhácbiệtsâusắcgiữangườihướngnộivàhướngngoạitronggiáohộiđạoTinLànhcuốicùngcũngxuấthiện.Mộtbloggerđãviếtvề“tiếngkhóctừtậntrongtimcủamình,tựhỏikhôngbiếtlàmsaođểhòanhậpkhilàmộtngườihướngnộitrongmộtgiáohộiluônkiêuhãnhvềsựmộđạohướngngoạicủamình.Chắchẳnvẫncóvàingười(trongsốcácbạn)ngoàikialuônphảithấytộilỗimỗilầncácbạnbịthúcépbởigiáohội.ChắcchắnphảicómộtchỗtrongvươngquốccủaChúachonhữngngườinhạycảm,thíchsuytưchứ.Điềunàykhôngdễđểkhẳngđịnh,nhưngchắcchắnlàphảicó”.Mộtngườikhácthìviếtvềmongướcđơngiảncủaanhlà“đượcphụcvụThiênChúa,nhưngkhôngphảiphụcvụtrongmộthộiđồnggiáoxứ.Trongmộtnhàthờchungchotấtcả,nêncócảchỗchonhữngngườingạigiaodu”.

McHughgópthêmtiếngnóicủachínhmìnhvàobảnđồngcanày,đầutiênvớimộtblogkêugọicáchoạtđộngtôngiáonênchútrọnghơnnữavàosựtĩnhlặngđơnđộcvàhoạtđộngnghiềnngẫm,rồisauđólàquamộtcuốnsáchcótên:“NgườiHướngNộitrongGiáoxứ:TìmlấychỗcủachúngtatrongmộtNềnVănHóaHướngngoại”(“IntrovertsintheChurch:FindingOurPlaceinanExtrovertedCulture”).AnhtranhluậnrằngýnghĩacủađạoTinLànhlàởcảviệclắngnghechứkhôngchỉcónói,rằngcácnhàthờTinLànhnênbaogồmcảnhữngsựimlặngvàbíẩnvàotronghoạtđộngthờphụngcủamình,vàrằnghọnêndànhchỗchocảnhữnglãnhđạohướngnội—nhữngngườicóthểthểhiệnmộtconđườngtĩnhlặnghơnđểđếnvớiThiênChúa.Dầusaođinữa,cuốicùngthì,chẳngphảimọilờicầunguyệnđềulàvềcảsựtưduynghiềnngẫmcũngnhưtínhcộngđồnghaysao?Nhữngđấnglãnhtụtôngiáo,từChúaJesustớiĐứcPhậtTổ,cũngnhưmọivịthánh,vịđạităng,phápsưvàcácnhàtiêntriítđượcbiếtđếnhơnkhác—tấtcảđềuđãluôntìmđếnmộtnơixaxôitĩnhlặngnàođó,đểmộtmìnhtrảinghiệmnhữngsựthiênkhải,màsauđóhọmớichiasẻnólạivớichúngta.

Khitôicuốicùngcũngtìmđếnđượchiệusách,McHughđãđangđợitôiởđótừtrướcrồi,vớimộtvẻngoàiđiềmtĩnh.Anhchỉvàokhoảngtrên30mộtchút,caovàcóbờvairộng,bậnquầnjeans,áosơmichuiđầumàuđen,đimộtđôidépxỏngóncũngmàuđennốt.Vớimáitócngắnmàunâucủamình,đểmộtbộrâugoateephớtphớtđỏ,haibêntócmaidài,McHughtrôngkhôngkhácchimộtngườitrẻThếhệXđiểnhình;nhưnggiọngnóicủaanh

thìđầyêmdịu,âncầnquantâmnhưcủamộtvịgiáosưđạihọc.McHughkhônggiảngđạohaylàmlễtạiNhàthờSaddleback,nhưngchúngtôiđãchọngặpnhautạiđâybởinơinàylàmộtbiểutượngquantrọngcủanềnvănhóaTinLành.

Vìcáchoạtđộngcủanhàthờđãsắpbắtđầu,nênchúngtôigầnnhưkhôngcómấythờigianđểkịptròchuyện.NhàthờSaddlebackcungcấpsáudạng“worshipvenue”(nhànguyệnlớn)khácnhau,mỗicáilạicótòanhàhoặclềurạpriêngcủamình,vàmỗinơiđềuđượcthiếtkếtheomộtchủđềriêng:NhànguyệnTrungtâm,TruyềnThống,OverDriveRock,Gospel,GiaĐình,vàcảmộtthứgìđócótênPhongcáchNguyệnđảoOhana(OhanaIslandStyleWorship).ChúngtôithẳngtiếntớiNhànguyệnTrungTâm,nơiLinhmụcWarrenđangsắpbắtđầubuổigiảngđạo.Vớitrầnnhàcaongúttầmmắt,đanchằngchéovôsốánhđènsânkhấu,trôngtòahộitrườngnàykhôngkhácchisânkhấumộtđạihộinhạcRock,trừviệccóthêmmộtcâythánhgiábằnggỗđứngkhiêmtốnnépmìnhởmộtbêncủacănphòng.

MộtngườiđànôngtênSkipđứnglênlàmnóngcáctínđồbằngmộtbàihát.LờicủacakhúcđượchiểnthịtrênnămmànhìnhJumbotronkhổnglồ,trênnềncácbứcảnhphongcảnhnhữnghồnướclấplánh,haycảnhhoànghôntrênbiểnCaribbean.Cácnhânviênkỹthuậtđeogắnđầymicrophonevàngồingấtngưởngtrênnhữngchiếccầntrục,chĩamáyquayvềphíakhángiả.Hìnhảnhcủamáyquaydừnglạiởmộtcôbétuổivịthànhniên—tócvàng,dàivàóngả,nụcườiđầyhứngkhởi,đôimắtxanhrựcsáng—đangháttheorấtnhiệttình.Tôikhôngthểkhôngnghĩđếnbuổiseminar“GiảiPhóngSứcMạnhBênTrong”củaTonyRobbins.TôitựhỏikhôngbiếtcóphảiTonyđãxâydựngchươngtrìnhcủaôngấydựatrênnhữngsiêunhàthờnhưSaddlebacknàykhông,haylàngượclại?

“Chàobuổisáng,tấtcảmọingười!”Skipcườitươirạngrỡ,vàrồithúcgiụcchúngtôichàonhữngngườingồixungquanhmình.Hầuhếtmọingườiđềulàmtheovớinhữngnụcườinởrộngvànhữngcáibắttayvuimừng,kểcảMcHugh,nhưngvẫncómộtchútgìnhưlàcốgắnggượngépẩnsaunụcườicủaanh.

RồiLinhmụcWarrenbắtđầutiếpquảnsânkhấu.Ôngmặcmộtchiếcáosơmingắntayvàđểbộrâugoateenổitiếngcủamình.BàigiảnghômnaysẽdựatrênsáchJeremiah,ôngnóivớichúngtôi.“Sẽthậtlàxuẩnngốcnếuđilàmkinhdoanhmàkhônghềcómộtkếhoạchkinhdoanh”,Warrennói,“nhưnghầuhếtmọingườilạiđềusốngmàkhônghềcómộtkếhoạchchocuộcsốngcủamình.Nếubạnlàmộtlãnhđạodoanhnghiệp,bạnsẽcầnphải

đọcđiđọclạisáchJeremiahthậtnhiềulần,bởivìNgàilàmộtCEOthiêntài”.ỞghếngồicủachúngtôikhônghềcómộtcuốnKinhThánhnào,chỉcóbútchìvànhữngthẻgiấyđểghichép,vớinhữngnộidungquantrọngtrongbàigiảngđãđượcinsẵn,vàcáckhoảngtrốngđểchúngtôitựđiềnvàotrongquátrìnhlắngnghebàinóicủaWarren.

CũnggiốngnhưTonyRobbins,LinhmụcWarrencóvẻhoàntoànchỉcóthiệný;ôngđãtạoracảhệsinhtháiSaddlebackkhổnglồnàytừtranggiấytrắng,vàôngđãlàmrấtnhiềuviệcthiệnởkhắpnơitrênthếgiới.Nhưngcũngngaylúcđó,tôicóthểthấybêntrongthếgiớivớinhữngbuổinguyệntheophongcáchđạitiệcvànhữnglờicầuđikèmvớimànhìnhJumbotronkhổnglồnày,nhữngngườihướngnộiởSaddlebacksẽphảikhókhănđếnđâuđểkhôngthấymặccảmvềbảnthân.Càngvềcuốibuổigiảngđạo,tôicàngcảmthấyrõhơncáicảmgiáclạclõngmàMcHughđãmiêutả.Nhữngsựkiệnnhưthếnàykhôngchotôicảmgiácđượchòalàmmộtvớimọingườimànhữngngườikháccóvẻđangrấtthíchthútậnhưởng;luônluôn,chỉcónhữngcuộcgặpgỡkínđáo,riêngtưmớicóthểgiúptôikếtnốiđượcvớinhữngniềmvuivànỗibuồncủathếgiới,thườnglàquanhữngdạngliênhệvớicácnhàvănhoặcnhạcsĩmàtôisẽkhôngbaogiờđượcgặptrựctiếpngoàiđờithật.Proustđãgọinhữngkhoảnhkhắckhingườiđọcvàtácgiảtrởnênđồngnhấtnhưmộtnàylà“mộtsựgiaotiếpnhiệmmàuvàtuyệtvời,ngaytronglòngchínhsựtĩnhlặngcôđơn”.Việcônglựachọnnhữngtừngữmangmàusắctôngiáonàyhẳnkhôngphảilàmộtsựtìnhcờ.

McHugh,nhưthểcóthểđọcthấuýnghĩcủatôi,quaysangtôikhibuổigiảngđạokếtthúc.“Tấtcảmọithứtrongbuổigiảngnàyđềucódínhđếngiaotiếp”,anhnóivớimộtvẻgìnhưhơicómộtchútgìbấtmãn.“Chàohỏimọingười,rồimộtbuổigiảngđạodàidằngdặc,rồiháthònữa.Khônghềcósựchútrọngnàovàosựtĩnhlặng,vàonhữnglễtế,nhữngnghithức,nhữngthứcóthểchobạnkhônggianđểsuyngẫmvàtưduy”.

SựkhóchịucủaMcHughcàngtrởnênbuốtnhóihơnnữa,bởianhthựcsựngưỡngmộNhàthờSaddlebackvàtấtcảnhữnggìmànóủnghộ.“Saddlebackđanglàmnhữngđiềutuyệtvờiởkhắpnơitrênthếgiới,vàcảtrongcộngđồngcủariêngnó”,anhnói.“Nólàmộtnơihữuái,thânthiện,luônchânthànhtìmkiếmcáchđểkếtnốivớinhữngthànhviênmới.Đólàmộtcôngviệcđángnểphục,khicânnhắcđếnviệcnhàthờnàylớnkinhkhủngđếnthếnào,vàmọingườicóthểmấtkếtnốivớinhữngngườikhácdễđếnđâu.Nhữnglờichàothânthiện,nhữngbầukhôngkhíthoảimáikhôngcâunệhìnhthức,việccóthểthoảimáigặpgỡnhữngngườixungquanhbạn—tấtcảnhữngđiềunàyđềuđượcthôithúcbởilòngthiệnýchânthành”.

Ấyvậynhưng,McHughvẫncảmthấynhữnghoạtđộngluyệntậpkiểunày,nhưviệcbắtbuộcphảinở-nụ-cười-và-chào-buổi-sángvàođầumỗibuổigiảngđạo,thựcsựrấtvấtvả—vàmặcdùbảnthânanhcóthểsẵnsàngchịuđựngnó,thậmchílàthấyđượcgiátrịcủanó,anhtỏralongạirằngkhôngbiếtcóbaonhiêungườihướngnộikháckhôngthểlàmvậy.

“Nơiđâythiếtlậpramộtkhônggianhướngngoại,mộtthứcóthểrấtkhókhănchonhữngngườihướngnộinhưtôi”,anhgiảithích.“Đôilúctôicảmthấymìnhnhưđangnóivàlàmchỉvìnghĩavụchứkhôngphảivìthựclòng.Tấtcảnhữngsựnhiệttìnhvàđammêthểhiệnrabênngoài,thứđãtrởthànhthànhphầncốtlõitrongvănhóacủaSaddleback,đềuhoàntoànkhôngtựnhiênđốivớitôi.Khôngphảirằngnhữngngườihướngnộithìkhôngthểthấyháohứchaynhiệthuyếtnhưnhữngngườikhác,chỉlàchúngtôikhôngcôngkhaithểhiệnnórangoàinhưnhữngngườihướngngoại.NhưngởmộtnơinhưSaddleback,bạncóthểsẽthấynghingờchínhcảmgiáccủamìnhvềThiênChúa.Liệuniềmtincủabạncómạnhnhưcủanhữngngườikháckhông,khihọđanghiệnlênnhưlànhữngtínđồtrungthànhnhất?”

ĐạoTinLànhđãđưaKhuônMẫuHướngNgoạiLýTưởngtớimứcđộcaonhấtcủanó,McHughnhưmuốnnóivớichúngtanhưvậy.NếubạnkhôngthểhétlênrằngbạnyêuChúaJesus,vậythìđóchắcchắnkhôngphảilàtìnhyêuthựcsự.Chỉnhữngnỗlựcthầmlặngđểcốgắngtạomốiliênkếttâmlinhvớicácđấngthiêngliênglàkhôngđủ;cầnphảicôngkhaithểhiệnnórangoàinữa.ThếnêncógìđángngạcnhiênkhinhữngngườihướngnộinhưLinhmụcMcHughbắtđầunghingờchínhlòngtincủamình?

McHughđãhànhđộngthậtdũngcảm,khivớitưcáchlàmộtngườimàcảđứctintâmlinhlẫnsựnghiệpđềuphụthuộcvàosựkếtnốicủaanhvớiChúa,lạidámthúnhậnsựtựngờvựcvàoniềmtincủachínhmình.Anhlàmvậybởianhmuốngiúpnhữngngườikháckhôngphảitrảiquasựgiằngxénộitâmmàanhđãphảitrảiqua;vàbởianhyêuđạopháiTinLành,vàmuốnnópháttriểnhơnnữabằngcáchhọctậptừchínhnhữngngườihướngnộitronglòngnó.

Nhưnganhcũngbiếtrằng,nhữngthayđổiquantrọngsẽtừtừđếnvớimộtnềnvănhóatôngiáonhìnnhậnsựhướngngoạikhôngchỉnhưmộtđặcđiểmtínhcách,màcònnhưmộtdấuhiệucủađứchạnh.Nhữnghànhviđứchạnhkhôngphảilàvềnhữngviệctốtmàtalàmsaucánhcửađóngkín,khikhôngcóaiởđóđểmàkhenngợita;màlàởnhữngthứchúngta“putoutintotheworld”(đưarangoàivàothếgiớinày).

Cũnggiốnghệtnhưviệcnhữngchiếnthuật“dụkhị”muathêmhàngcủaTonyRobbinslàhoàntoànbìnhthườngvớicácfancủaông,bởilàmlantruyềnnhữngýtưởngcóíchlàmộtphầncủaviệclàmộtngườitốt;vàcũngnhưviệcTrườngĐạiHọcKinhTếHarvardtrôngđợicáchọcsinhcủamìnhphảitrởthànhnhữngngườinóigiỏi,bởivìđâyđượccoilàmộtyêucầutiênquyếtđểlàmlãnhđạo;rấtnhiềuđạohữuTinLànhcũngđãđiđếnviệcliênhệmứcđộngoanđạocủamộttínđồvớisựhướngngoạicủaanhta.

3.KHISỰCỘNGTÁCGIẾTCHẾTTÍNHSÁNGTẠO

SựTrỗiDậycủaKiểuTưDuyNhómMớivàSứcMạnhCủaLàmViệcĐơnĐộc

Tôilàmộtconngựachỉcóthểmangmộtbộyêncương,khôngphùhợpchonhữngchiếcxesongmãcũngnhưlàmviệcnhóm...bởitôibiếtquárõrằngđểđạtđượcbấtkỳmộtmụctiêucụthểnào,yêucầutốiquantrọnglàchỉcóduynhấtmộtngườilàmcôngviệcsuynghĩvàralệnh.

—ALBERTEINSTEIN

5thángBa,1975.MộtbuổitốilạnhlẽovàẩmướttạiMenloPark,California.30ngườikỹsưvớivẻngoàikhông-có-gì-đặc-sắctụtậptrongga-raôtôcủamộtngườiđồngsựhiệnđangthấtnghiệpcótênGordonFrench.Họtựgọimìnhlà“HomebrewComputerClub”(CâulạcbộMáyTínhTạiGia),vàđâylàcuộchọpđầutiêncủahọ.

Mụcđíchcủahọ:làmchomáytínhtrởnêngầngũihơnvớingườidùngbìnhthường—mộtnhiệmvụkhônghềđơngiản,vàocáithờiđiểmmàhầuhếtmọimáytínhđềulànhữngcỗmáykhổnglồtobằngcảchiếcSUV,chỉcócáctrườngđạihọchaycáctậpđoànkinhtếlớnmớicóthểsắmnổi.

Cănga-ranàybịgiólùarấtlạnh,nhưngnhữngngườikỹsưvẫnđểcửamởrabầukhôngkhíđêmẩmướtngoàikia,đểnhữngngườikháccóthểthoảimáiravào.Bướcvàolàmộtchàngtraitrẻcóvẻgìthiếutựtin,trạctầm24tuổi,làmộtnhânviênthiếtkếmáytínhbỏtúichohãngHewlett-Packard.Đeokínhvàtỏravôcùngnghiêmtúc,chàngtraitrẻnàyđểtócdàichấmvaivànuôimộtbộrâumàunâu.Anhngồixuốngmộtchiếcghếvàimlặnglắngnghenhữngngườikhácđangtrầmtrồngưỡngmộtbộmáytính,loạitự-bạn-có-thể-lắp-ghép-lấy-đượccótênTheAltair8800,mộtsảnphẩmvừamớiđượclêntrangnhấtcủatờtạpchíPopularElectronics.ChiếcAltairchưahẳnđãlàmộtmáytínhcánhânđúngnghĩa;nórấtkhósửdụng,vàchỉcóthểgâyhấpdẫnvớinhữngloạingườicóthểtụtậptrongmộtga-raôtôcũnáttrongmộtđêmthứTưmưagióđểtranhluậnvớinhauvềmicrochip.Nhưngnólàmộtbướcđitiênphongquantrọng.

Chàngtraitrẻ,cótênStephenWozniak,cảmthấyvôcùngphấnkhíchkhiđượcngheđếnchiếcAltair.

Anhđãbịámảnhbởicácthiếtbịđiệntửtừkhimớilênbatuổi.Nămmườimộttuổi,anhtìnhcờtìmthấymộtbàibáonóivềchiếcmáytínhđầutiêntrênthếgiới,chiếcENIAC,haytênđầyđủlà“ElectronicNumericalIntegratorandComputer”;vàkểtừđó,giấcmơcủaanhđãluônlàcóthểtựmìnhthiếtkếramộtcỗmáynhưvậythậtnhỏ,vàthậtdễsửdụngđếnmứcbạncóthểgiữnótrongnhàcủamình.Vàlúcnàyđây,trongchiếcga-ranày,đâylànhữngtintứcchothấyGiấcMơđó—anhluônnghĩvềnóvớihaichữviếthoa—cóthểthựcsựmộtngàynàođócóthểtrởthànhsựthật.

Nhưrồivềsaunàyôngsẽhồitưởnglạitrongcuốntựtruyệncủamình,iWoz,Wozniakcũngđồngthờirấtphấnkhíchvìđượcởbênnhữngngườibạnđồngchíhướng.ĐốivớinhómHomebrew,máyvitínhlàmộtcôngcụthiếtyếuchosựcôngbằngxãhội,vàWozniakcũngcảmthấynhưvậy.Nhưngkhôngphảilàôngđãnóichuyệnvớibấtkỳaitạibuổihọpđầutiênđó—ôngquárụtrèđểcóthểlàmthế.Nhưngbuổitốihômđó,ôngđãvềnhàvàphácthảobảnthiếtkếđầutiêncủamìnhchomộtchiếcmáytínhcánhân,vớimộtbànphímvàmànhìnhhệtnhưloạichúngtađangdùngngàynay.Bathángsauđó,ôngđãhoànthànhxongphiênbảnthửnghiệmđầutiêncủacỗmáynày.Vàmườithángsauđónữa,ôngcùngSteveJobsđãđồngsánglậpnêncôngtyAppleComputer.

NgàynaySteveWozniaklàmộtnhânvậtrấtđượcnểtrọngởThunglũngSilicon—cóhẳnmộtconđườngởthànhphốSanJose,bangCalifornia,Mỹđượcđặttheotênông,Woz’sWay—vàconngườinàyđôilúccònđượcgọilàphần“linhhồnkỹthuật”(nerdsoul)củaApple.Dầndần,quathờigian,ôngđãhọcđượccáchtrởnêncởimởvàdễdàngnóitrướcđámđônghơn;ôngthậmchíđãtừngxuấthiệnvớitưcáchlàmộtthísinhtrongchươngtrình“DancingwiththeStars”,nơiôngđãthểhiệnmộthỗnhợpđángyêucủasựngậpngừngvàtinhthầnvuivẻ.TôiđãtừngmộtlầnđượcthấyWozniakphátbiểutạimộthiệusáchtạithànhphốNewYork.Mộtcănphòngchậtkínngườivàtấtcảchỉcóthểđứng,aicũngmangtheonhữngcuốnhướngdẫnsửdụngmáytínhAppletừnhữngnăm1970củamình,nhưmộtcáchđểvinhdanhtấtcảnhữnggìmàôngđãlàmchohọ.

NhưngvinhquangnàykhôngchỉthuộcvềmộtmìnhWozniak;nócònlàcủacảnhómHomebrewnữa.Wozniakđãxácnhậnrằngchínhbuổihọpđầutiênđóđãlàđiểmkhởiđầuchocảcuộccáchmạngcôngnghệmáytính,đồngthờicũnglàbuổitốiquantrọngnhấttrongcuộcđờiông.VậynênnếubạnmuốntáidựnglạinhữngđiềukiệnđãgiúpWozcóthểlàmđượcnhiềuđếnthế,bạncólẽsẽmuốnchỉđếnnhómHomebrew,mộttậphợpcủanhữngngườibạnđồngchíhướng.Cóthểbạnsẽđiđếnkhẳngđịnhrằngcácthành

tựucủaWozniaklàmộtminhchứngsánggiáchoviệcsựcộngtácđưađếnsángtạonhưthếnào.Bạncóthểsẽkếtluậnrằngnhữngngườimuốntrởnênsángtạohơnthìnênlàmviệcởmộtnơicóthậtnhiềutươngtácxãhội.

Vàrấtcóthểlàbạnđãlầm.

HãycânnhắcđếnnhữngđiềuWozniakđãlàmngaysaubuổitốihọpmặthômđótạiMenloPark.Cóphảiôngđãtúmtụmlạivớicácthànhviênkháccủacâulạcbộđểcùngsuynghĩvềthiếtkếmáytínhkhông?Không.(Mặcdùôngcóthừanhậnrằngmìnhvẫnđềuđặnđếndựcáccuộchọpcủacâulạcbộmỗihaituần,vàothứTư).Cóphảiôngđãtìmđếnmộtvănphòngmởthậtlớn,đầynhữngtiếngđộngồnàovuivẻ,nơicácýtưởngliêntụcđượctraođổichéolẫnnhaugiữacácthànhviênkhông?Không.KhibạnđọclạinhữngghichépvềquátrìnhlàmviệccủaôngkhixâydựngchiếcPCđầutiên,điềugâyấntượngnhấtsẽlà:ôngluônluônlàmviệcmộtmình.

WozniakđãlàmphầnlớncôngviệctronggóclàmviệccubiclecủamìnhtạivănphòngởcôngtyHewlett-Packard.Ôngsẽđếnđóvàotầm6:30mỗisáng,và,mộtmìnhtrongcảbuổisángsớm,ôngsẽđọctạpchíkỹthuật,nghiêncứucáctàiliệuvềvimạchđiệntử,vàchuẩnbịcácthiếtkếtrongđầumình.Saukhihếtgiờlàm,ôngsẽtrởvềnhà,làmnhanhmộtđĩaspaghettihoặchâmnóngmộtđĩađồănsẵnnàođấy,sauđólạiláixequaytrởlạivănphòngvàlàmviệcởđóchotớitậnđêmkhuya.Ôngmiêutảnhữnglúcđêmkhuyatĩnhlặngvànhữngbuổisớmđơnđộcnàylà“cảmgiácsungsướngnhấttrênđời”.Côngsứccủaôngcuốicùngcũngđượcđềnđápvàobuổitốingày29thángSáu,1975,vàokhoảng10:00đêm,khiWozcuốicùngđãhoànthànhphiênbảnthửnghiệmđầutiêncủacỗmáycủamình.Ôngnhấnthửvàiphímbấmtrênbànphím—vànhữngconchữhiệnlêntrênmànhìnhtrướcmặtông.Đólàmộttrongnhữngkhoảnhkhắccủathànhcôngvĩđạimàphầnlớntrongsốchúngtachỉcóthểmơtới.Vàôngđãởmộtmìnhkhinóxảyravớiông.

Ôngđãởmộtmìnhnhưthếmộtcáchcóchủý.Trongcuốnhồikýcủamình,ôngđãtặnglờikhuyênnàychonhữngbạntrẻmongmuốncóđượcmộttínhsángtạotuyệtvời:

Hầuhếtcácnhàsángtạovàcáckỹsưmàtôiđãgặpđềugiốngnhưtôi—họnhútnhát,rụtrèvàdànhphầnlớnthờigianchìmđắmtrongnhữngsuynghĩcủariêngmình.Họgầnnhưnhữngnghệsĩvậy.Trênthựctế,nhữngngườigiỏinhấttrongsốhọchínhlàcácnghệsĩ.Vàcácnghệsĩlàmviệctốtnhấtkhihọđượcởmộtmình,nơihọcóthểhoàntoànđiềukhiểnthiếtkếcủamột

sảnphẩmsángtạo,màkhôngcóhàngđốngnhữngngườikhácchỉmuốnthiếtkếnórađểchoquảngcáo,hoặccácthểloạihộiđồngkhác.Tôikhôngtincóbấtcứthứgìmangtínhcáchmạnglạiđãtừngđượcsángtạorabởimộthộiđồngtậpthể.Nếubạnlàmộtdạngkỹsưhiếmcóđó,ngườicóthểvừalàmộtnhàsángtạovừalàmộtnghệsĩ,thìtôicómộtlờikhuyênnàydànhchobạnmàcóthểsẽkhákhónghe.Lờikhuyênđólà:Hãylàmviệcmộtmìnhđi.Bạnsẽcóthểlàmtốtnhấttrongviệcthiếtkếnhữngsảnphẩmvàtínhnăngcótínhcáchmạngnếubạnlàmviệcđộclập.Khôngphảitrongmộthộiđồnghayủyban.Khôngphảitheonhóm.

Từ1956tới1962,giaiđoạnđượcnhớđếnnhiềunhấtvớihàngloạtnhữngquychuẩnứngxửnhàmcháncủanó,HọcviệnNghiêncứuvàĐánhgiáTínhCáchthuộcĐạiHọcCalifornia,Berkeleyđãtiếnhànhmộtloạtcácnghiêncứuvềbảnchấtcủatínhsángtạo.Cácnhànghiêncứutìmcáchnhậndiệnnhữngngườicókhảnăngsángtạoấntượngnhất,rồisauđóxácđịnhxemđiềugìđãkhiếnhọkhácvớiphầncònlạicủathếgiới.Họtậphợpmộtloạtcáckiếntrúcsư,nhàtoánhọc,nhàkhoahọc,kỹsư,vàcácnhàvănđãcócốnghiếnquantrọngtronglĩnhvựccủahọ,vàsauđómờihọtớiBerkeleyvàomộtdịpcuốituầnđểthựchiệncácbàikiểmtratínhcách,cácthínghiệmkỹnănggiảiquyếtvấnđề,vàhàngloạtcáccâuhỏiđiềutra.

Sauđócácnhànghiêncứutiếnhànhnhữngnghiêncứutươngtựvớinhữngngườicócùngnghềnghiệpđó,nhưngcócốnghiếnítquantrọnghơn.

Mộttrongnhữngkhámpháquantrọngnhấtcủahọ,vềsaucònđượcnhắclạitrongrấtnhiềunghiêncứusaunày,đấylànhữngngườicókhảnăngsángtạocaohơnthườnglànhữngngườiđượcxãhộiđánhgiálàhướngnội.Họcóđầyđủcáckỹnănggiaotiếpxãhội,nhưng“khônghềđặcbiệtquảnggiaohaycótínhcáchthíchquanhệvớinhiềungười”.Nhữngngườinàytựmiêutảmìnhlà“độclập”và“cánhânchủnghĩa”(independentandindividualistic).Khicònlàthanhniên,rấtnhiềungườitrongsốhọđãtừngrấtnhútnhát,rụtrèvàthíchởmộtmình.

Nhữngkhámphánàykhôngcónghĩalànhữngngườihướngnộiluônluôncókhảnăngsángtạocaohơnngườihướngngoại;nhưngchúngcóđưađếngợiýrằngtrongmộtnhómngườicựckỳsángtạo,cókhảnăngcaobạnsẽtìmthấyrấtnhiềungườihướngnội.Tạisaođiềunàylạicóthểlàthật?Liệumộttínhcáchítnóicóthểđikèmvớimộtphẩmchấtkỳdiệubíẩnnàođấycóthểkíchthíchtrísángtạokhông?Rấtcóthể,nhưrồichúngtasẽthấyởchương6.

Nhưngcómộtlýdokhác,íthiểnnhiênhơnnhưnghoàntoànphùhợphơnnhiều,đểgiảithíchchoviệctạisaonhữngngườihướngnộilạicólợithếhơntrongcôngviệcsángtạo—mộtlờigiảithíchmàbấtcứaicũngcóthểhọctậpđượctừnó:nhữngngườihướngnộiluônưathíchlàmviệcmộtmình,vàsựtĩnhlặngđơnđộccóthểlàmộtchấtxúctácchonhữngphátkiến.NhưnhàtâmlýhọcnổitiếngHansEysenckđãtừngnhậnxét,sựhướngnội“tậptrungtinhthầnhoàntoànvàotácvụtrướcmắt,vàngănchặnmọisựphântánnănglượngvàonhữnghoạtđộngxãhộihoặctìnhcảmkhôngliênquantớicôngviệc”.Nóimộtcáchkhác,nếubạnđangngồimộtmìnhtrongvườndướimộtcáicây,trongkhimọingườikhácđangcụnglytrongmộtbữatiệctạisântrước,thìkhảnăngcómộtquảtáorơitrúngđầubạnsẽcaohơnnhiều.(Newtoncũnglàmộttrongnhữngngườihướngnộivĩđạicủathếgiớinàyđấy.WilliamWordsworthđãtừngmiêutảônglà“Mộttâmtríluônmãimãi/TrôidạttrênnhữngđạidươngxaxôicủaSuynghĩđơnđộc”).

Nếuđiềunàylàsựthực—nếusựđơnđộctĩnhlặnglàmộtnhântốquantrọngcủatínhsángtạo—vậythìtấtcảchúngtacólẽsẽmuốnquenvớinó.Chúngtasẽmuốndạychoconcáichúngtabiếtcáchlàmviệcđộclập.Chúngtasẽmuốnchocácnhânviênthậtnhiềukhônggianriêngtưvàquyềntựchủ.Ấyvậynhưng,cànglúccàngnhiềuhơn,chúngtalạiđanglàmchínhxácđiềungượclại.

Chúngtathườngthíchtinrằngmìnhđangsốngtrongmộtkỷnguyênvĩđạicủanhữngcátínhsángtạovàđộclập.Chúngtanhìnlạinhữngnămcủanửathếkỷtrướcđây,khicácnhànghiêncứuởBerkeleytiếnhànhnhữngnghiêncứucủahọvềkhảnăngsángtạo,vàchúngtacảmthấymìnhthậttốithượng.Khôngnhưnhữngkẻáo-sơ-mi-gột-hồluônchămchămtuânthủmọiquytắcxãhộicủanhữngnăm1950,chúngtagiờđâytreonhữngtấmpostercủaEinsteintrongphòngmình,vớihìnhảnhônglèlưỡirađầyphácách.Chúngtatiêuthụnhữngsảnphẩmđiệnảnhvàâmnhạccủacácnhàlàmphimvànghệsĩđộclập,vàchúngtacũngtựtạoracácsảnphẩmsángtạocủariêngmìnhtrênmạngInternet.Chúngta“thinkdifferent”—“nghĩkhác”(kểcảkhichúngtacopycáiýtưởngnàytừmộtquảngcáođạitrànổitiếngcủahãngmáytínhApple).

Nhưngcáicáchmàchúngtatổchứcnhữngbộmáyquantrọngnhấtcủachúngta—cáctrườnghọcvànhữngnơilàmviệc—lạikểmộtcâuchuyệnhoàntoànkháchẳn.NólàcâuchuyệnvềmộthiệntượngđươngđạimàtôigọilàkiểuTưduyNhómMới(TheNewGroupthink)—mộthiệntượngcókhảnăngkiềmchếnăngsuấtởnơilàmviệc,vàtướcđoạtcủatrẻemnơitrườnghọctấtcảnhữngkỹnăngchúngcầnđểđạtđượcthànhtựuxuấtsắc,

trongmộtthếgiớiđangngàycàngcạnhtranhquyếtliệthơn.

TưduyNhómMớiđềcao“teamwork”(hoạtđộngnhóm)hơnbấtcứthứgìkhác.Nókhẳngđịnhrằngmọisựsángtạovàcácthànhtựutríóckhácđềuđếntừnhữngnơihoạtnáođôngđúc.Vànócórấtnhiềungườiủnghộ.“Sựsángtạo—tráitimcủamộtnềnkinhtếtrithức—vềbảnchấtlàphảicótínhcộngđồng”,nhàbáonổitiếngMalcolmGladwellđãviếtnhưvậy.“Khôngaitrongchúngtathôngminhbằngtấtcảchúngta”,chuyênviêntưvấntổchứcWarrenBennisđãtuyênbốnhưvậy,trongcuốnsáchcủaông,“OrganizingGenius”(Thiêntàitổchức);cuốnsáchnàyđãmởđầubằngnhữngchươngbáotrước“SựkếtthúccủaConNgườiVĩĐại”và“SựtrỗidậycủaNhómVĩĐại”.“Rấtnhiềucôngviệcmàchúngtavẫncoilàlãnhđịacủamộttâmtríđơnđộc,trênthựctếlạiluôncầnđếnmộtđámđông”,ClayShirkycânnhắctrongcuốnsáchcósứcảnhhưởnglớncủaông,“HereComesEverybody”(Tấtcảmọingườitớiđây).Thậmchícả“MichelangelocũngphảicónhữngphụtáđểgiúpôngvẽđượcbứcbíchhọatrêntrầnNhànguyệnSistine”.(Bỏquasựthậtrằngcáctrợlýthìcóthểhoàntoànthaythếđược,trongkhiMichelangelothìkhông).

KiểuTưDuynhómMớiđượcưachuộngbởirấtnhiềutậpđoànlớn,họcànglúccàngtổchứcnhânsựcủamìnhthànhnhữngteams(đội,nhóm),mộtphươngphápđãbắtđầuđượcbiếtđếntừđầunhữngnăm1990.Tớinăm2000,theoướctínhđãcómộtnửacáctổchứclớnởMỹsửdụngteams,vàngàynaygầnnhưtấtcảbọnhọđềulàmthế,theonhậnxétcủagiáosưquảnlýhọcFrederickMorgeson.Mộtkhảosátgầnđâychothấycótới91%cácquảnlýcấpcaotintưởngrằngteamslàchìakhóađểthànhcông.ChuyênviêntưvấnStephenHarvillnóivớitôirằngtrongsốhơnbamươitổchứclớnôngđãcộngtáctrongnăm2010,baogồmcảJ.C.Penney,WellsFargo,DellComputers,vàPrudential,ôngkhôngthểnghĩradùchỉmộttổchứcnàokhôngdùngđếncácteams.

Mộtsốtrongnhữngteamsnàylàảo,làmviệcvớinhautừxathôngquamạngInternet,nhưngnhữngnhómkhácthìcầnđếnmộtlượnggiaotiếpmặt-đối-mặtkhổnglồ,dướinhữngdạngnhưcácbàitậpteam-building(xâydựngnhóm);cáclịchlàmviệcđượcchiasẻquamạng,thôngbáothờigianrảnhcủatừngthànhviênđểlênkếhoạchchonhữngcuộchọpmặt;vànhữngnơilàmviệcgầnnhưhoàntoànkhôngcókhônggianriêng.Ngàynaycácnhânviênlàmviệctrongnhữngvănphòngmở,trongđókhôngmộtaicómộtcănphòngcủariêngmình,nhữngbứctườngduynhấtlànhữngbứctườnggiúpchốngđỡtòanhà,vàcáctổnggiámđốcđiềuhànhtừtrungtâmcủacănphòngkhôngbiêngiớinàycùngvớitấtcảmọinhânviênkhác.Trênthựctế,

trên70%nhânviênngàynaylàmviệctrongnhữngvănphòngmở,cáccôngtysửdụngnóbaogồmcảnhữngtêntuổilớnnhưProcter&Gamble,Ernst&Young,GlaxoSmithKline,Alcoa,vàH.J.Heinz.

Lượngdiệntíchdànhchomộtnhânviênđãgiảmtừ46m2trongnhữngnăm1970xuốngchỉcòn18m2vàonăm2010,dựatheolờiPeterMiscovich,mộtquảnlýnhânsựtạicôngtymôigiớibấtđộngsảnJonesLangLaSalle.“Đãcómộtbướcchuyểntừ‘Tôilàmviệc’sang‘ChúngTalàmviệc’”,JamesHackett,CEOcủahãngđồnộithấtvănphòngnổitiếngSteelcaseđãnóivớitạpchíFastCompanynhưvậyvàonăm2005.“Cácnhânviênvẫnthườngquenlàmviệcmộtmìnhtrongkhungcảnh“Tôilàmviệc”.Ngàynay,làmviệctheonhómvàteamslạimớilàthứđượcđánhgiácao.Chúngtôiđangthiếtkếlạicácsảnphẩmcủamìnhđểphùhợpvớixuhướngđó”.Đốithủcạnhtranhvớiông,hãngnộithấtvănphòngHermanMiller,Inc.đãkhôngchỉgiớithiệucácsảnphẩmđồnộithấtmớithiếtkếđểhỗtrợ“bướcchuyểnsangsựcộngtácvàlàmviệcnhómtạinơilàmviệc”;màcònchuyểnchínhnhữngnhânviêncấpcaocủamìnhtừcácvănphòngđóngkínranhữngkhônggianmở.Vàonăm2006,TrườngKinhTếRosstrựcthuộcĐạihọcMichiganđãpháhủyhếtcáctòanhàphònghọccủanóbởichúngkhôngđượcthiếtkếđểtốiđahóasựtươngtácnhómgiữacáchọcsinh.

TưDuynhómMớicònđượcthựchànhtrongcáctrườnghọccủachúngta,thôngquamộtphươngphápđangngàycàngtrởnênnổitiếngcótênhọc“cộngtác”hay“họctheonhómnhỏ”.Ởrấtnhiềutrườngtiểuhọc,cácdãybànghếtheokiểutruyềnthống,quaymặtvềhướnggiáoviênđãđượcthaythếbằngnhững“khối”gồmbahoặcbốnbànquâylạivớinhau,nhằmtăngcườnghỗtrợchovôsốcáchoạtđộnghọctheonhóm.Kểcảnhữngmônhọcnhưtoánhaycreativewriting(viếtvănsángtạo),nhữngthứcóvẻphụthuộcnhiềuvàokhảnăngsuynghĩđộclập,vẫnthườngxuyênđượcdạytheocácnhóm.ỞmộtphònghọclớpBốntôitừngghéthăm,cómộtchiếcbảnglớnghi:“QuytắcLàmviệcNhóm”,trongđócó:KHÔNGĐƯỢCPHÉPHỎIGIÁOVIÊNTRỪKHITẤTCẢMỌINGƯỜITRONGNHÓMCÁCEMCŨNGCÓCÙNGCÂUHỎIĐÓ.

Theomộtbảnđiềutratoànquốctiếnhànhnăm2002,thìtronghơn1200giáoviêntừlớpBốnđếnlớpTám,55%cácgiáoviênlớpBốnưathíchcáchhọc“cộngtác”,trongkhichỉcó26%ưathíchcáchhọcgiáoviên-họcsinhtruyềnthống.Chỉcó35%cácgiáoviênlớpBốn,và29%cácgiáoviênlớpTámdànhtrênmộtnửalượngthờigiantrênlớpcủamìnhđểdạyhọctheocáchtruyềnthống;trongkhicóđến42%giáoviênlớpBốnvà41%giáoviênlớpTámdànhítnhấtmộtphầntưlượngthờigiantrênlớpcủamìnhchocác

hoạtđộngtheonhóm.Trongsốcácgiáoviêntrẻ,họctheonhómnhỏthậmchícònphổbiếnhơn,chothấyrằngxuhướngnàysẽcòntiếptụctrongthờigiandàisắptới.

Phươngpháptiếpcậnkiểu“cộngtác”nàybắtnguồntừmộtýtưởngcótínhđổimớichínhtrị—trênnguyêntắc,họcsinhsẽđượctựmìnhsởhữusựgiáodụccủachínhmìnhkhichúngtựhọchỏitừlẫnnhau—nhưngtheonhưcácgiáoviêntiểuhọcmàtôiđãphỏngvấn,ởcảcáctrườngcônglẫntrườngtưtừNewYork,Michigan,đếnGeorgia,phươngcáchtiếpcậnnàycòngiúpđàotạobọntrẻkỹnăngthểhiệnbảnthântrongnềnvănhóađồngđội(teamculture)củanướcMỹhiệnđại.“Phongcáchdạynàyphảnánhchínhcộngđồngdoanhnghiệp”,mộtgiáoviênlớpNămtạimộttrườngcôngởManhattannóivớitôi,“nơimàsựtôntrọngmọingườidànhchoaiđóđềuđếntừkhảnăngdiễnthuyếtcủaanhta,chứkhôngphảitừsựđộcđáohaynhữngnhậnđịnhsángsuốtcủaanhấy”.Bạnphảilàmộtngườicóthểnóithậtgiỏivàcóthểthuhútsựchúývềphíamình.Đâylàmộtthứchủnghĩađẳngcấpkhôngđượcxâydựngtrêncơsởtrítuệhaytàinăng.”“Ngàyhômnaythếgiớicủacácdoanhnghiệpđềulàmviệctheonhữngđộivànhóm,vậynênbọntrẻcũnglàmđiềuđótrongtrườnghọc”,mộtgiáoviênlớpBatạiDecatur,Georgia,giảithíchvớitôi.“Cáchhọccộngtácchophépcácemcócơhộithựchànhcáckỹnănghoạtđộngtheonhóm—nhữngkỹnăngđangcựckỳcầnthiếttạinơilàmviệc”,chuyênviêntưvấngiáodụcBruceWilliamsđãviếtnhưvậy.

Williamscũngđồngthờinhậnthấymụcđíchchínhcủacáchhọc“cộngtác”làđểđàotạoởhọcsinhkhảnănglãnhđạo.Quảthựcvậy,nhữnggiáoviênmàtôigặpđềucóvẻrấtđểtâmđếnkỹnăngquảnlýcủacáchọcsinh.TạimộttrườngcôngmàtôiđãtớithămtạikhutrungtâmthànhphốAtlanta,mộtgiáoviênlớpBachỉvàomộthọcsinhítnóiluôn“thíchlàmviệcriêngcủamình”.“Nhưngchúngtôichocậunhóclàmphụtráchsafetypatrol(ĐộiBảovệantoàn)vàomộtbuổisáng,vậynêncảnócũngcócơhộiđượclàmlãnhđạonữa”,côtrấnantôi.

Ngườigiáoviênnàytốtbụngvàthựcsựcóýtốt,nhưngtôicũngphảitựhỏikhôngbiếtliệucótốthơnchoanhchàngĐộitrưởngĐộiBảovệantoànnhỏtuổinàykhôngnếuchúngtabiếtnhậnrõrằngkhôngphảiaicũngkhátkhaođượclàmmộtlãnhđạo,theonghĩathôngthườngcủanó—rằngmộtsốngườichỉướcmơđượchòađồngmộtcáchyênbìnhvàotrongnhóm,vànhữngngườikhácthìchỉmongđứngđộclập,khôngthuộcvềmộtnhómnàohết.NhưJanetFarrallvàLeonieKronborgđãviếttrongcuốn“PháttriểnKhảNăngLãnhĐạochonhữngNgườicóNăngKhiếuvàTàiNăng”

(“LeadershipDevelopmentfortheGiftedandTalented”)

Trongkhinhữngngườihướngngoạithườngđạtđượcquyềnlãnhđạotạinhữngphạmvicôngcộng,ngườihướngnộilạithườngđạtđượcvịtrílãnhđạotrongnhữnglĩnhvựcmangtínhlýthuyếthoặcnghệthuật.Cáclãnhđạohướngnộixuấtchúngnhất,nhưCharlesDarwin,MarieCurie,PatrickWhitevàArthurBoyd,nhữngngườihoặcđãtạoramộtdòngtưtưởngmới,hoặcđãtáicấutrúclạimọikiếnthứcđươngthời,đềuđãdànhmộtgiaiđoạndàitrongcuộcđờicủahọlàmviệcmộtmìnhtrongđơnđộc.Bởivậykhảnănglãnhđạokhôngchỉtồntạitrongnhữngtìnhhuốnggiaotiếp,mànócònxuấthiệntrongnhữngtìnhhuốngđơnđộcnữa,nhưpháttriểnmộtkỹthuậtmớitronghộihọa,tạoranhữngtưtưởngtriếthọcmới,viếtnhữngcuốnsáchsâusắcvàđemlạinhữngbướcđộtpháchokhoahọc.

TưduyNhómMớikhôngnhấtloạtcùngxuấthiệnvàomộtkhoảnhkhắccụthểnàocả.Cáchhọc“cộngtác”,phươngpháplàmviệctheonhóm,vànhữngvănphòngmởđềuxuấthiệnvàonhữngthờiđiểmkhácnhauvàvìnhữnglýdokhácnhau.Nhưngđộnglựcmạnhmẽthúcđẩytấtcảnhữngxuhướngnàychínhlàsựtrỗidậycủathếgiớimạng,thứgiúpchokháiniệmcộngtácvừatrởnênthờithượng,vừatrởnêntrangtrọng.TrênInternet,nhữngphátkiếntuyệtvờiđangđượctạoravàchiasẻthôngquasứcmạnhcủatríóctậpthể:Linux,hệđiềuhànhmãnguồnmở;Wikipedia,báchkhoatoànthưmở;MoveOn.org,phongtràochínhtrịcủangườidânthường.Nhữngsảnphẩmcủatổnglựctậpthểnày,lớnhơnrấtnhiềutừngthànhphầnriêngrẽđãtạonênchúng,ấntượngđếnnỗilàmchúngtaquaysangngưỡngmộtưduycộngđồng,trítuệcủađámđông,phépmàukỳdiệucủacrowdsourcing.Sựhợptáctrởthànhmộtkháiniệmthiêngliêng—thànhchìakhóathànhcôngquantrọngbậcnhất.

Nhưngrồichúngtađẩysựviệcđixahơnmộtbướcsovớinhữnggìsựthậtthựcsựkêugọi.Chúngtatrởnênquýtrọngmọisựbất-riêng-tư,vàphábỏmọibứctườngngăncách—khôngchỉtrênmạng,màcòncảgiữangườivớingườingoàiđờithậtnữa.Chúngtađãthấtbạitrongviệcnhậnrarằngthứcóthểrấthợplýchonhữngtươngtácgầnnhưẩndanh,khôngcùngdiễnravàomộtthờiđiểmnhưtrênmạngInternetlạicóthểkhôngcócùnghiệuquảtươngtựchothứgiaotiếpmặtđốimặt,hùnghổtấncôngvàquásứcồnàocủanhữngvănphòngmở.Thayvìviệcphânbiệtrõràngsựkhácnhaugiữatươngtáconlinevàtươngtácngười-với-ngườingoàiđờithật,chúngtalạiđilấynhữngbàihọcrútratừcáinàyđểápdụngvàocáikia.

ĐólàlýdotạisaokhingườitanhắcđếnnhữngphươngdiệncủaTưduy

Nhómmới,vídụnhưcácvănphòngmở,họlạithườnglôimạngInternetralàmminhchứng.“ĐằngnàothìcácnhânviênbâygiờcũngđãbêcảcuộcđờicủahọlênFacebookvàTwitterrồi.Thếnênchẳngcólýdogìhọlạiphảigiấumìnhsaunhữngbứcváchcubicletạinơilàmviệccả”,DanLafontaine,CFOcủacôngtytiếpthịcộngđồngMr.Youthnói,khitrảlờiphỏngvấnvớiđàitruyềnthanhNationalPublicRadiocủaMỹ.“Mộtbứctườngngăncáchtạivănphònglàchínhxácnhữnggìmàcáitêncủanógợiý—mộtràocản.Nhữngphươngphápsuynghĩcủaanhcàngmớimẻ,anhsẽcàngítmuốncónhữngràocản.Nhữngcôngtysửdụngvănphòngmởlànhữngcôngtytrẻ,hệtnhưthếgiớimạng,mộtthứcũngchỉmớicómườimấynămtuổi”.

VaitròcủamạngInternettrongviệckhuyếnkhíchnhữnggiaotiếpnhómmặt-đối-mặttạinơilàmviệclàđặcbiệtmỉamai,bởithếgiớiWebthờikỳđầulạichínhlànơitrunggianđểrấtnhiềucánhân,phầnlớnlàngườihướngnội—nhữngngườinhưhainhàưathíchsuynghĩđơnđộcJanetFarrallvàLeonieKronborgđãmiêutả—tìmđếnnhauđểlậtđổvàgiúptiếnhóanhữngcáchgiảiquyếtvấnđềtruyềnthống.Mộtlượngđặcbiệtlớnnhữngngườiyêuthíchmáytínhthờikỳđầutiênlànhữngngườihướngnội,dựatheomộtnghiêncứutrên1229chuyêngiamáytínhlàmviệctạiMỹ,AnhvàAustraliatrongnhữngnămtừ1982tới1984.“Aitronggiớicôngnghệcũngđềubiếtmộtlẽhiểnnhiênrằngmãnguồnmởthuhútnhữngngườihướngnội”,DaveW.Smith,mộtnhàtưvấnvàpháttriểnphầnmềmtạiThunglũngSiliconnói,đềcậpđếnmộtdạngsảnxuấtphầnmềmbằngcáchcôngkhaimởmãnguồncủanótrênmạngchomọingườicùngxem,vàchophépbấtkỳaicũngcóthểsaochép,cảitiến,vàphânphốinó.Rấtnhiềutrongsốnhữngngườinàyđượcthôithúcbởimongmuốncốnghiếnnhiềuhơnchomộtlợiíchchung,vàđểnhữngthànhtựucủahọđượcthừanhậnbởimộtcộngđồngmàhọtrântrọng.

Nhưngnhữngtácgiảmãnguồnmởđầutiênkhônghềchiasẻkhônggianvănphòngcủahọ—thườngthìhọthậmchícònkhôngsốngtrongcùngmộtquốcgia.Sựcộngtáccủahọdiễnrachủyếudiễnratrênthếgiớimạng.Đâykhôngphảilàmộtchitiếtkhôngđángquantâm.NếubạntậphợptấtcảnhữngngườiđãtạonênLinux,đưahọvàomộtphònglàmviệcchungkhổnglồtrongmộtnăm,vàyêucầuhọpháttriểnramộthệđiềuhànhmới,córấtítkhảnăngmộtsảnphẩmcótínhcáchmạngnàocóthểrađời—bởinhữnglýdomàchúngtasẽkhámphásautrongphầncònlạicủachươngnày.

KhinhànhiêncứutâmlýAndersEricssonmườilămtuổi,ôngbắtđầuhọcchơicờvua.Ôngtựthấymìnhchơikhátốt,cóthểđánhbạimọibạnđồnglớpcủamìnhtrongnhữngváncờvàogiờnghỉtrưa.Chotớimộtngàymột

cậubéđãtừnglàkỳthủkémnhấtlớpbắtđầuthắngmọitrậnđấu.

Ericssontựhỏikhôngbiếtđiềugìđãxảyra.“Tôithựcsựđãnghĩvềnórấtnhiều”,ôngnhớlạikhitrảlờiphỏngvấnvớiDanielCoyle,tácgiảcuốn“NguyêntắcTàiNăng”(TheTalentCode).“Làmthếnàocậubéđó,ngườitôiđãtừngđánhbạitrướcđórấtdễdàng,giờcóthểchiếnthắnglạitôidễdàngđếnthế?Tôibiếtlàcậutađãhọc,đãthamgiamộtcâulạcbộcờ,nhưngthựcsựchuyệngìdiễnrađằngsauđó?

ĐâylàcâuhỏiđãthúcđẩysựnghiệpcủaEricsson:Làmthếnàonhữngngườiđạtđượcthànhtíchvĩđạilạicóthểxuấtsắcđếnvậytrongnhữngcôngviệchọlàm?Ericssonđãtìmkiếmcâutrảlờitrongrấtnhiềunhữnglĩnhvựcđadạng,từcờvuachođếntennis,chođếncảviệcchơipiano.

Trongmộtthínghiệmmànayđãtrởnênnổitiếng,ôngvàcácđồngnghiệpcủamìnhđãsosánhbanhómngườichơiviolinchuyênnghiệptạiHọcViệnÂmNhạcTâyBerlindanhgiá.Nhữngnhànghiêncứuyêucầucácgiáosưchiacáchọcsinhthànhbanhóm:nhóm“chơiviolinxuấtsắc”,nhữngngườicókhảnăngtrởthànhngườichơiviolinsolođẳngcấpquốctế;nhóm“ngườichơiviolintốt”;vànhómthứbalànhữngngườiluyệntậpđểtrởthànhgiáoviênviolinhơnlàngườibiểudiễnchuyênnghiệp.Sauđóhọphỏngvấnnhữngnhạccôngnàyvàyêucầuhọghichéplạichitiếtthờigianbiểuhàngngàycủamình.

Họtìmthấymộtđiểmkhácbiệtnổibậtgiữacácnhóm.Cảbanhómđềudànhcùngmộtlượngthờigian—khoảnghơnnămmươigiờmỗituần—đểthamgiavàonhữnghoạtđộngliênquanđếnâmnhạc.Cảbacũngđềucócácyêucầuvềlượngthờigianhọctậptrênlớpgiốngnhau.Nhưnghainhómgiỏinhấtdànhphầnlớnthờigiandànhchoâmnhạccủahọđểluyệntậpmộtmình:24,3giờmộttuần,hay3,5giờmộtngàyvớinhómgiỏinhất;sovớichỉ9,3giờmộttuần,hay1,3giờmộtngàycủanhómkémnhất.Nhữngngườichơiviolingiỏinhấtđánhgiáviệc“luyệntậpmộtmình”nhưlàhoạtđộngquantrọngnhấttrongtấtcảnhữngcôngviệcliênquanđếnâmnhạccủahọ.Cácnhạccôngxuấtsắc—kểcảnhữngngườibiểudiễntheonhóm—đềumiêutảnhữngbuổiluyệntậpvớinhómcủahọlà“nhưgiờnghỉ”,vìnóchẳnglàgìsovớinhữnggiờhọtựluyệntậpmộtmình,khicôngviệcthựcsựđượchoànthành.

Ericssonvàcácđồngsựcũngtìmthấynhữnghiệuquảtươngtựmàsựđơnđộcmanglạikhihọnghiêncứunhữngdạngngườibiểudiễnchuyênnghiệpkhác.“Nghiêmtúctựhọcmộtmình”làdấuhiệumạnhnhấtchothấykỹ

năngđẳngcấpcủamộtngườichơicờchuyênnghiệp;vídụ,nhữngđạikỳthủthườngđềudànhmộtlượngthờigianlênđếnnămngàngiờ—gấpnămlầnsovớimộtkỳthủtầmtrung—đểnghiêncứucácváncờmôtmìnhtrongsuốtmườinămđầutiênhọccờcủahọ.Cácsinhviênđạihọchaytựhọcmộtmìnhcũngthườngdầndầnhọcđượcnhiềuhơnnhữngngườihọctheonhóm.Thậmchíkểcảnhữngvậnđộngviênxuấtsắccủacácmônthểthaođồngđộicũngdànhmộtlượngthờigianlớnbấtthườngđểtựluyệntậpmộtmình.

Cóphépmàugìkỳdiệuởviệcluyệntậpmộtmình?Trongrấtnhiềulĩnhvực,Ericssonnóivớitôi,chỉkhibạnởmộtmìnhbạnmớicóthểđiđếntrạngtháiLuyệnTậpCóChủĐích(DeliberatePractice),thứôngcoilànhântốquantrọngnhấtđểđạtđượcnhữngthànhtựuxuấtchúng.Khibạnluyệntậpmộtcáchcóchủđích,bạnnhậndiệnnhữngcôngviệchoặckiếnthứcmàhiệnthờiđangnằmngoàitầmvớicủabạn,cốgắnghếtsứcđểnângcaokhảnăngcủabạn,tựgiámsátquátrìnhtiếnbộcủamình,rồidựavàođómàđưaranhữngthayđổithíchhợp.Nhữngphiênluyệntậpmàkhôngcótiêuchuẩnnàythìkhôngnhữngchỉkémhiệuquảhơn—nóthậmchísẽcònphảntácdụng;bởikhiđóchúngsẽchỉgiúpcủngcốthêmcơchếsuynghĩhiệnthờicủabạn,thayvìgiúpbạncảithiệnchúng.

LuyệnTậpCóChủĐíchđượcthựchiệntốtnhấtkhiởmộtmình,vìnhiềulýdo.Nóyêucầumộtsựtậptrungcaođộ,vànhữngngườikháccóthểlàmbạnbịphântántưtưởng.Nócầnđếnnhữngđộnglựcthúcđẩymạnhmẽ,thườngchỉcóthểlàdotựmìnhtạora.Nhưngquantrọngnhất,nóbaogồmcảviệcphảigiảiquyếtnhữngtácvụkhókhănnhấtvớiriêngbạn.Chỉkhibạnởmộtmình,Ericssonnóivớitôi,bạnmớicóthể“đitrựctiếptớiphầnlàmbạnkhókhănnhất.Nếubạnmuốncảithiệnnhữnggìmìnhđanglàm,tựbạnphảihànhđộng.Hãytưởngtượngmộtnhómhọctập—mỗilúcbạnchỉcóthểđưarahànhđộngởmộtmứcđộnhỏ”.

NếumuốnthấyLuyệnTậpCóChủĐíchtrongthựctế,chúngtakhôngcầnnhìnđâuxahơnlàchínhcâuchuyệncủaStephenWozniak.CuộcgặpgỡvớinhómHomebrewlàchấtxúctácgiúptruyềncảmhứngđểôngxâydựngchiếcPCđầutiên,nhưngnhữngkiếnthứcnềntảngvànhữngthóiquenlàmviệcđãgiúpôngthựcsựlàmđượcđiềuđóđếntừmộtnơihoàntoànkháchẳn:Wozđãcốýluyệntậpthiếtkếmáykểtừkhiôngcònrấtnhỏ.(EricssonnóicầnkhoảngmườingàngiờLuyệnTậpCóChủĐíchđểthựcsựđạtđếnkỹnăngcủamộtchuyêngia,vậynênsẽcóíchnếubắtđầutừkhicòntrẻ).

Trongcuốntựtruyệncủamình,“iWoz”,Wozniakmiêutảniềmđammêtuổiấuthơcủamìnhvớiđồđiệntử,vàcùnglúcđóvôthứcnhắclạitấtcảnhững

nhântốcủathaotácLuyệnTậpCóChủĐíchmàEricssonđãnhấnmạnh.Đầutiên,ôngcóđộnglực:chaông,mộtkỹsưcủahãngLockheed,đãdạyWozrằngngườikỹsưcóthểgiúpthayđổicuộcsốngcủaconngười,vàlà“mộttrongnhữngdạngngườichủchốtnhấtcủathếgiớinày”.Thứhai,ôngđãxâydựngkỹnăngchuyênnghiệpcủamìnhbằngcáchchútâmvàotừngbước,từngbướcnhỏmột.Bởivìôngđãthamgiavàovôsốnhữngbuổihộichợkhoahọc(sciencefairs),ôngnói:

Tôiđãđạtđượcmộtkhảnăngđặcbiệtquantrọng,thứđãgiúptôitrongsuốtcảsựnghiệpcủamình:kiênnhẫn.Tôinóinghiêmtúcđấy.Lòngkiênnhẫnvẫnluônbịđánhgiáthấp.Ýtôilà,vớitấtcảnhữngdựánđó,từlớpBachotớitậnlớpTám,tôicứhọcmọithứmộtcáchthậttừtừ,màymòtìmhiểuxemlàmthếnàolắpđặtcácthiếtbịđiệntửlạivớinhaumàkhôngcầnđếndùchỉmộtcuốnsáchhướngdẫn...Tôiđãhọcđượccáchkhônglolắngquánhiềuvềkếtquả,màchỉtậptrungduynhấtvàocôngđoạnmàtôiđanglàm,vàcốgắnglàmnóhoànhảonhấtmứccóthểkhitôiđanglàmnó.

Thứba,Wozthườngxuyênlàmviệcmộtmình.Đâythìkhônghẳnlàdoôngtựlựachọn.Nhưmọiđứatrẻhammêcôngnghệkhác,ôngđãtụtxuốngkhásâutrênbậcthangthứbậcxãhộikhiônghọclênđếncấpII.Khicònlàmộtcậunhóc,ôngđãtừngđượctrầmtrồthánphụcvìkhảnănghọckhoahọc,nhưngbâygiờthìchảaiquantâmnữa.Ôngghétnóichuyệnphiếm,vànhữnghammêcủaôngthìlệchtônghoàntoànsovớinhữngbạnbèđồngtranglứacủaông.MộtbứcảnhđentrắngchụpvàothờikỳnàychothấyWoz,tóccắtngắn,nétmặtngạingùngkhácăngthẳngcủakiểungườikhôngquenđượcchụpảnh,đangchỉtayđầytựhàovào“giảinhấthộichợkhoahọc,MáyCộng/Trừ”(Adder/Subtractor)củamình,mộtchiếcmáyhìnhhộpkhákỳcụcvớiđủthứdâynhợ,côngtắcvàcácloạilinhkiệnnhỏxíukhác.Nhưngnhữngnămthángđầyngượngnghịunàykhônghềlàmôngnảnlòngmàthôitheođuổigiấcmơcủamình;nócólẽcòngópphầnnuôidưỡngthêmướcmơđónữa.Ôngsẽkhôngbaogiờcóthểhọcđượcnhiềuvềmáytínhđếnvậy,Woznói,nếuôngkhôngphảiđãtừngquánhútnhátrụtrèđếnmứckhôngdámrakhỏinhà.

Khôngailạiđichọnnhữngnămthángthiếuniênđaukhổđếnvậy,nhưngcómộtsựthậtlàsựđơnđộctrongsuốtnhữngnămthángthiếuniêncủaWoz,vàlòngquyếttâmtậptrungcaođộvàomộtthứmàsaunàytrởthànhđammêsuốtđờicủaông,đóđềulànhữngdấuhiệuđiểnhìnhcủanhữngngườicựckỳsángtạo.TheonhàtâmlýhọcMihalyCsikszentmihalyi,ngườitrongnhữngnămtừ1990đến1995đãnghiêncứucuộcđờicủachínmươimốtcánhânđặcbiệtsángtạotrongcáclĩnhvựcnghệthuật,khoahọc,kinhtế,và

chínhtrị;thìrấtnhiềutrongsốcácđốitượngnghiêncứucủaôngkhôngcómấybạnbèkhihọcònởtuổithiếuniên,mộtphầnlàvì“lònghamthíchtòmòvàviệcquátậptrungvàomộtsởthíchcóvẻrấtlạvớinhữngngườiđồngtranglứacủahọ”.Nhữngthiếuniênquáquảnggiaođếnmứckhólòngởmộtmìnhlâuđượcthườngthấtbạitrongviệcnuôidưỡngtàinăngcủahọ“bởiviệctậpchơinhạchayhọctoáncầnđếnsựđơnđộctĩnhlặngmàhọluônghétcayghétđắng”.MadeleineL’Engle,tácgiảcủacuốntiểuthuyếtkinhđiểndànhchogiớitrẻ“AWrinkleinTime”,cũngnhưhơnsáuchụcđầusáchkhác,nóirằngbàsẽkhôngbaogiờcóthểtrởthànhmộtkẻcónhữngsuynghĩtáobạonhưvậynếubàđãkhôngdànhphầnlớntuổiấuthơcủamìnhvớisáchvởvànhữngýtưởng.Khicònlàmộtcậubé,CharlesDarwincóthểkếtbạndễdàng,nhưngluônthíchdànhthờigianđibộrấtlâu,mộtmìnhgiữathiênnhiên.(Kểcảkhiđãlàngườilớnđiềunàyởôngvẫnhềkhôngthayđổi.“NgàiBabbagekínhmến”,ôngviếtchomộtnhàkhoahọcnổitiếngđãmờiôngtớidựmộtbữatiệc,“Tôithựclòngbiếtơnngàiđãgửithiệpmờitôitớidựbữatiệccủangài,nhưngtôirấtsợphảichấpnhậnchúng,bởitôisẽphảigặpmộtvàingườikhácởđó,nhữngngườimàvớihọ,tôiđãthềtrướcmọivịThánhtrênThiênĐườngnày,rằngtôisẽkhôngbaogiờrangoài”.(“Iamverymuchobligedtoyouforsendingmecardsforyourparties,butIamafraidofacceptingthem,forIshouldmeetsomepeoplethere,towhomIhaveswornbyallthesaintsinHeaven,Inevergoout.”)

NhưngnhữngthànhtíchtuyệtvờikhôngchỉphụthuộcvàonềntảngchúngtađãxâydựngbằngthaotácLuyệnTậpCóChủĐích;nócòncầnđếnmộtmôitrườnglàmviệcthíchhợp.Vàởnhữngnơilàmviệcngàynay,đâylàđiềucựckỳkhócóthểđạtđược.

Mộttrongnhữnglợiíchphụcủaviệclàmmộtchuyêngiatưvấnđấylàđượctiếpxúcgầngũivớirấtnhiềumôitrườnglàmviệckhácnhau.TomDeMarco,lãnhđạocủađộitưvấnAtlanticSystemsGuild,đãtừngđặtchânquarấtnhiềuvănphòngcáckiểutrongsựnghiệpcủamình,vàôngđểýthấyrằngcónhữngnơilàmviệcđôngđúchơnnhiềusovớinhữngnơikhác.Ôngtựhỏitấtcảnhữngmốitươngtácxãhộinàyliệusẽcótácđộngnhưthếnàolênhiệuquảlàmviệccủanhânviên.

Đểtìmhiểu,DeMarcovàngườiđồngnghiệpcủamình,TimothyListerđãthiếtkếmộtnghiêncứucótênTròChơiCuộcchiếnLậpTrình(CodingWarGames).Mụcđíchcủatròchơinàylàđểxácđịnhxemđâulànhữngđặcđiểmtínhcáchcủacáclậptrìnhviêngiỏinhấtvàkémnhất.Hơnsáutrămnhàpháttriểnphầnmềmtừchínmươihaicôngtykhácnhauđãđồngýthamgia.Mỗingườitựthiếtkế,viếtcode,vàchạythửmộtphầnmềm,tấtcảđều

làmviệctrongvănphònghàngngàycủahọvàvàogiờlàmviệcbìnhthường.Mỗithísinhcũngđềuđượcphâncôngmộtđồngsựđếntừcùngcôngtyvớihọ.Tuyvậy,nhữngngườiđồngsựnàylàmviệcmộtcáchđộclập,hoàntoànkhôngliênlạcvớinhaumộtchútnào;đâylàmộtđặcđiểmcựckỳquantrọngcủatròchơinày.

Kếtquảtrảvềtiếtlộmộtkhoảngcáchvềhiệuquảlàmviệclớnđếnđángkinhngạc.Nhữngngườilàmtốtnhấtbỏxanhữngngườilàmtệnhấtvớitỷlệ10:1.Cáclậptrìnhviênxuấtsắcnhấtcũngđồngthờilàmtốthơngấp2,5lầnsovớinhómnhữngngườiđứnggiữa.KhiDeMarcovàListercốtìmhiểuxemđiềugìđãtạorasựchênhlệchquálớnnày,nhữngnhântốmàbạnthườngnghĩlàquantrọngởđây—nhưsốnămkinhnghiệm,mứclương,thậmchícảlượngthờigianbỏrađểhoànthànhcôngviệc—đềugầnnhưkhôngcóliênquangìđếnkếtquả.Nhữnglậptrìnhviênvớimườinămkinhnghiệmcũngkhônghềlàmtốthơnnhữngngườimớiđilàmchỉcóhainăm.Nhómcácthísinhcóhiệuquảlàmviệctrênmứctrungbìnhlạicóthunhậpthấphơn10%sovớinhómnhữngngườicóhiệuquảlàmviệcdướimứctrungbình—mặcdùnhómtrướcnàygiỏihơnnhómsauđếnhailần.Nhữnglậptrìnhviênnộpcácsảnphẩmkhông-một-lỗi-nhỏnàocònthậmchícầnítthờigianhơnđểhoànthànhsảnphẩm,chứkhôngphảicầnnhiềuthờigianhơnsovớinhữngngườimắclỗi.

Đóquảthựclàmộtbíẩn,nhưngởđâycómộtchitiếtthúvị:cáclậptrìnhviênđếntừcùngmộtcôngtyđềuđạtđượcmứchiệuquảgầnnhưtươngtựnhau,kểcảkhihọkhônghềlàmviệcchungvớinhau.Đólàvìcácthísinhcókếtquảtốtnhấtđềuchủyếuđếntừnhữngcôngtychonhânviêncủahọnhiềusựriêngtư,nhiềukhônggiancánhân,nhiềuquyềnquyếtđịnhmôitrườnglàmviệccủahọ,vànhiềusựtựdokhôngbịlàmgiánđoạnkhiđanglàmviệcnhất.62%cácthísinhxuấtsắcnhấtnóirằngkhônggianlàmviệccủahọkhálàriêngtư,sovớichỉ19%tươngtựởnhómnhữngthísinhtệnhất.76%trongsốcácthísinhtệnhâtnóirằngnhữngngườikhácluônliêntụclàmgiánđoạncôngviệccủahọmộtcáchkhôngcầnthiết,trongkhiconsốnàyởnhómnhữngthísinhxuấtsắcnhấtchỉlà38%.

TròChơiCuộcchiếnLậpTrìnhrấtnổitiếngtronggiớilàmcôngnghệ,nhưngnhữngpháthiệncủaDeMarcovàListerđãvượtrangoàicảthếgiớicủacáclậptrìnhviênmáytính.Mộtkhốilượngkhổnglồthôngtinvềcácvănphòngmởtừđủmọingànhcôngnghiệpkhácnhaucũngủnghộkếtquảcủatròchơinày.Cácvănphòngmởđãđượcchứngminhlàlàmgiảmhiệusuấtlàmviệc,cũngnhưlàmsuygiảmtrínhớ.Chúngđượcgắnliềnvớitỷlệnghỉviệccaocủanhânviên.Chúnglàmchongườitaphátốm,trởnênnóng

tính,mấtđộnglực,vàcócảmgiácthiếuantoàn.Nhữngnhânviêntrongvănphòngmởcóxuhướngbịhuyếtápcao,căngthẳngtâmlý(stress),vàdễmắccúmhơn;họcãicọvớiđồngnghiệpnhiềuhơn;họlolắngvềviệccácđồngnghiệpcóthểnghelỏmcáccuộcđiệnthoạicủahọvànhìntrộmmànhìnhmáytínhcủahọ.Họcũngthườnglànạnnhâncủanhữngtiếngồnlớnvàkhókiểmsoát,dẫnđếntăngnhịptim,giảiphóngcortisol,loạihoóc-mônchiến-đấu-hoặc-bỏ-chạycủacơthể;cũngnhưkhiếnmọingườixadầnnhauvềquanhệxãhội,nhanhnónggiận,hunghănghơn,vàcũngchậmgiúpđỡlẫnnhauhơn.

Quảthựcvậy,quánhiềukíchthíchcóthểcảntrởhọctập:mộtnghiêncứumớiđâychothấyconngườicóthểhọctốthơnsaukhiđidạoquamộtkhurừngyêntĩnhhơnlàsaukhiđingangquamộtconphốồnào.Mộtnghiêncứukhác,lấytừtrên38.000laođộngtríthứcởkhắpcáckhuvựckinhtếkhácnhau,chothấyrằngchỉhànhđộngđơngiảnlàlàmgiánđoạncôngviệcthôicũnglàmộttrongnhữngtrởngạilớnnhấttrongviệcnângcaohiệusuấtlàmviệc.Kểcảkhảnăngmultitask(làmnhiềuviệccùnglúc),mộtnănglựcrấtđượcđềcaocủacácnhânviênvănphòngngàynay,hóaracũngchỉlàmộtnhầmtưởngsailầm.Cácnhàkhoahọcbâygiờđãbiếtrằngbộnãochỉcóthểtậptrungvàotốiđalàhaithứtạicùngmộtthờiđiểm.Nhữngngườitrônggiốngnhưđangmultitask,thựcrachỉlàchuyểnđổiliêntụcqualạigiữanhiềuviệccùnglúc,thứhóaralạilàmgiảmhiệusuấtvàtăngnguycơmắclỗilênđến50%.

Rấtnhiềungườihướngnộicóvẻbiếtnhữngđiềunàymộtcáchbảnnăng,vàluôncốgắngchốnglạiviệcbịlùavàothànhnhóm.BackboneEntertainment,mộthãngthiếtkếgametạiOakland,Californialúcđầusửdụngvănphòngmở,nhưngrồinhậnrarằngnhữngnhàpháttriểngamecủahọ,rấtnhiềutrongsốđólàngườihướngnội,khônghàilòngvớiđiềunày.“Nólàmộtcáinhàkhokhổnglồ,chỉcómỗibàn,khôngcótường,vàtấtcảmọingườiđềucóthểnhìnthấynhau”,MikeMika,cựuđiềuhànhsángtạo(creativedirector)nhớlại.“Chúngtôiliềnđổisangcácôlàmviệccubicles,vàbanđầuchúngtôirấtlolắng—thườngthìbạnsẽnghĩtrongmộtmôitrườngsángtạo,ngườitasẽghétđiềuđó.Nhưnghóarahọlạithíchnhữnggóctốivàxóxỉnhmàngườitacóthểlỉnhvàovàtáchbiệthẳnkhỏimọingườikhácđượchơn”.

ĐiềutươngtựcũngđãxảyratạiReebokInternationalkhi,vàonăm2000,côngtynàyđưahơn1250nhânviêncủahọvềcáctrụsởmớitạiCanton,Massachusetts.Cácnhàquảnlýđoánrằnghẳnnhữngnhàthiếtkếgiàycủamìnhsẽmuốnmộtvănphòngmởthậtlớn,giúphọdễdàngliênlạcvớinhau

đểhọcóthểcùngnhaubrainstorm—thảoluậnýtưởngtậpthể(mộtýtưởngcóthểhọđãlấytừnhữngnămthánghọcònhọclấybằngMBA).Maymắnlàhọđãhỏiýkiếnchínhnhữngnhàthiếtkếgiàynàytrước,vàcácnhàthiếtkếđãtrảlờilạirằngđiềuhọthựcsựcầnlạilànhiềukhônggianyêntĩnhvàtrậttựhơnnữađểhọcóthểtậptrunglàmviệc.

ĐiềunàykhôngphảilàtingìmớivớiJasonFried,thànhviênđồngsánglậpcủacôngtyứngdụngweb37signals.Trongsuốtmườinăm,kểtừnăm2000,Friedđãhỏihàngtrămngười(chủyếulàcácnhàthiếtkế,lậptrìnhviên,vànhàvăn)họthíchlàmviệcởđâunhấtkhihọcầnlàmmộtviệcgìđó.Ôngpháthiệnrarằnghọđigầnnhưbấtcứđâungoạitrừvănphòngcủamình,nơiquáồnàovàluôndễbịngườikháclàmphiền.Đólàlýdotạisaotrongsố16nhânviêncủaFried,chỉcó8ngườisốngởChicago,nơiđặttrụsởcôngty37signals;vàkểcả8ngườinàycũngkhôngbịyêucầuphảicómặttạichỗlàmhàngngày,kểcảlàchonhữngcuộchọp.Đặcbiệtkhôngphảiđếnvìcáccuộchọp,thứFriedcoilà“độchại”.Friedkhôngphảilàkẻbàitrừsựhợptác—trangchủcủa37signalsluôntựhàoquảngcáonhữngsảnphẩmcủanóvớikhảnănggiúpviệchợptáctrởnêndễdàngvàcóhiệuquảhơn.Nhưngôngưathíchnhữngdạnghợptácthụđộnghơn,nhưemail,tinnhắnquamạng,haycáccôngcụchattrựctuyến.Lờikhuyêncủaôngdànhchocácnhàquảnlýư?“Hãyhủybỏcuộchọptiếptheocủacácbạnđi”,ôngkhuyên.“Đừngđặtlịchlạichonó.Hãyxóanóluônkhỏibộnhớấy”.Ôngcũngđồngthờiđềxuấtmột“NgàythứBaKhôngNói”,mộtngàymỗituầnmàcácnhânviênkhôngđượcphépnóichuyệnvớinhau.

NhữngngườimàFriedđãphỏngvấnđãnóiranhữnggìmànhữngngườisángtạovẫnluônluônbiết.Kafka25,vídụ,đãkhôngthểchịuđượcviệcởgầnbấtcứai,thậmchícảvịhônthêôngvôcùngyêuquý,mỗikhiônglàmviệc:

Emtừngnóivớianhrằngemmuốnngồibêncạnhanhkhianhviết.Nghenày,trongtrườnghợpđóanhsẽkhôngthểviếtđượcgìcả.Vìviếtcónghĩalàtiếtlộbảnthântớivượtquágiớihạn;sựtự-hé-lộbảnthânvàđầuhàngtớimứctộtcùngmàkhiấymộtconngười,nếuphảimắcmíuđếnnhữngngườikhác,sẽcảmthấynhưmìnhđangđánhmấtchínhmình,vàdovậy,kểtừđó,chừngnàoanhtacònmộttâmtrítỉnhtáo,anhtasẽluônluônthumìnhlại...Đólàlýdotạisaomộtngườikhôngbaogiờcóthểđủđơnđộckhingườiđóviết,tạisaokhôngbaogiờxungquanhcóthểđủimlặngkhingườiđóviết,tạisaothậmchícảbuổiđêmcũngkhôngđủđêmnữa.

25FranzKafka(3tháng7năm1883-3tháng6năm1924)làmộtnhàvăn

lớnviếttruyệnngắnvàtiểuthuyếtbằngtiếngĐức,đượcgiớiphêbìnhxemnhưmộttrongnhữngtácgiảcóảnhhưởngnhấtthếkỉ20.(Nguồn:Wikipedia)

ThậmchícảconngườivuivẻhơnKafkarấtnhiềucótênTheodorGeisel(hayvẫnđượcbiếtđếnvớicáitênDr.Seuss)cũngdànhhầuhếtthờigianlàmviệccủamìnhnépmìnhtrongstudioriêng,cácbứctườngchăngđầynhữngbứctranhvàkýhọa,trongmộttòathápnằmbêncạnhngôinhàcủaôngtạiLaJolla,California.Geisellàmộtngườitrầmtínhhơnnhữnggìcácvầnthơhàihướccủaônggợiýrấtnhiều.Ôngrấtítkhidámliềulĩnhđếnnhữngnơiđôngngườiđểgặpcácđộcgiảtrẻcủaông,sợrằngbọntrẻsẽmongchờmộtnhânvậtvuivẻ,quảnggiaogiốngnhưChúmèođộiMũ(CatintheHat),vàsẽphảithấtvọngkhithấytínhcáchkhépmìnhcủaông.“Hầuhết[trẻem]làmtôikhiếpsợvôcùng”,ôngthúnhận.

Nếukhônggianriêngtưlàtốiquantrọngđốivớikhảnăngsángtạo,thìsựgiảiphóngkhỏi“áplựcđồngbạn”(peerpressure)cũngvậy.HãythửcânnhắccâuchuyệncủangườilàmquảngcáohuyềnthoạiAlexOsborn.NgàynaykhôngmấyngườibiếtđếncáitênOsborn,nhưngtrongnửađầucủathếkỷhaimươi,ôngnổitiếnglàmộtconngườiđatàituyệtđỉnh,cóthểlàmmêhoặctấtcảnhữngngườicùngthờivớimình.Osbornlàthànhviênsánglậpcủacôngtyđạidiệnquảngcáo“Batten,Barton,Durstine,andOsborn”(BBDO),nhưngvaitròlàmộttácgiảsáchmớithựcsựlàmôngđượcbiếtđến,bắtđầutừmộtngàynăm1938khimộtbiêntậpviêntạpchímờiôngăntrưavàhỏisởthíchcủaônglàgì.

“Tưởngtượng”,Osborntrảlời.

“ÔngOsborn”,ngườibiêntậpviênnói,“ôngphảiviếtmộtcuốnsáchvềchủđềđóđi.Nólàmộtcôngviệcđãđợiđểđượcônghoànthànhsuốtbaonămnayrồi.Khôngcómộtviệcgìcóthểquantrọnghơnthếnữa.Ôngphảichonótấtcảthờigian,nănglượngvàmọisựcẩnthậnkỹlưỡngmànóxứngđángđượchưởng”.

VàOsbornđãlàmđúngnhưvậy.Trênthựctế,ôngđãviếtđếnvàicuốnsáchtrongnhữngnăm1940và1950,tấtcảđềutậptrungvàomộtvấnđềđãtừnglàmôngvôcùngđauđầukhicònlàngườiđứngđầucôngtyBBDO:cácnhânviêncủaôngkhôngđủsángtạo.Họcónhữngýtưởngtốt,Osborntinchắclàthế,nhưnghọlạirấtngạichiasẻchúngbởilosợsựđánhgiátừcácđồngnghiệp.

VớiOsborn,giảiphápkhôngphảilàchocácnhânviêncủaôngđượclàmviệcmộtmình,màlạilàloạibỏmốinguycủasựphêbìnhchỉtríchkhỏihoạtđộngnhóm.Ôngđãsángtạorakháiniệmbrainstorm(thảoluậnýtưởngtậpthể),mộtquátrìnhtrongđócácthànhviêncủanhómcùngnhauđưaraýtưởngtrongmộtmôitrườngkhông-phán-xét.Brainstormcóbốnluậtlệcơbảnnhưsau:

1.Khôngphánxéthayphêbìnhcácýtưởng.

2.Cứtựdo.Ýtưởngcàngđiênrồthìcàngtốt.

3.Hãynhắmđếnsốlượng.Càngcónhiềuýtưởngcàngtốt.

4.Xâydựngtiếplêntừýtưởngcủanhữngthànhviênkháctrongnhómbạn.

Osbornchânthànhtinrằngcácnhóm—mộtkhiđãđượcgiảiphóngkhỏigôngcùmcủanỗisợsựđánhgiá—sẽcóthểsảnxuấtranhiềuýtưởngtốthơnrấtnhiềusovớicáccánhânlàmviệcmộtmình,vàôngđãrấtcôngkhaiủnghộchophươngphápưathíchnàycủamình.“Kếtquảtuyệtvờivềsốlượngcủagroupbrainstorminglàkhôngthểbàncãi”,ôngnói.“Mộtnhómđãtạorađược45ýtưởngchomộtquảngcáođồgiadụng,56ýtưởngchomộtchiếndịchquyêngóptiền,124ýtưởngchoviệclàmthếnàođểbánđượcnhiềuchănhơn.Trongmộttrườnghợpkhác,15nhómđãcùngbrainstormcùngmộtvấnđềvàđãđưađếnhơn800ýtưởngkhácnhau”.

GiảthuyếtcủaOsborncóảnhhưởngrấtmạnh,vàlãnhđạocáccôngtyđềurấtnhiệttìnhápdụngýtưởngbrainstorm.Ngàynay,mộtđiềurấtphổbiếnchobấtcứaiđãtừngsốngởnướcMỹliênhiệpđấylàluônthườngxuyênthấymìnhphảingồichungvớirấtnhiềuđồngnghiệpkhác,trongmộtcănphòngđầynhữngbảngtrắng,bútviếtbảng,vàmộtngườiđiềuhànhluônnhiệttìnhđếnkỳlạtrongviệckhuyếnkhíchmọingườithoảimáihợptác.

ChỉcóduynhấtmộtvấnđềvớiýtưởngđộtphácủaOsborn:groupbrainstormingkhôngthựcsựcóhiệuquả.Mộttrongnhữngnghiêncứuđầutiênchứngminhđiềunàyđượctiếnhànhnăm1963.MarvinDunnette,mộtgiáosưtâmlýhọctạiĐạihọcMinnesota,đãtậphợpbốnmươitámnhàkhoahọcnghiêncứuvàbốnmươitámgiámđốcquảngcáo,tấtcảđềulàcácnhânviênnamcủacôngty“MinnesotaMiningandManufacturing”(cònđượcbiếtđếnvớicáitên3M,nhàsángchếrachuỗisảnphẩmvănphòngPost-it),vàyêucầuhọthamgiavàocảnhữngbuổisuynghĩđơnđộclẫnnhữngbuổigroupbrainstormingtheonhóm.Dunnettetựtinrằngcácviêngiámđốcquảngcáosẽhoạtđộngrấthiệuquảtronghoạtđộngnhóm.Ôngíttựtinhơn

rấtnhiềuvềviệccácnhàkhoahọcnghiêncứu,nhữngngườiôngcoilàhướngnộihơnrấtnhiều,sẽcóthểlàmviệchiệuquảđượctrongnhóm.

Dunnettechiamỗinhómbốnmươitámngườithànhmườihainhómbốnngười.Mỗinhómbộtứnàysauđóđượcgiaochomộtvấnđềđểcùngbrainstorm,vídụnhưliệtkêcáckhókhăncóthểgặpphảikhisinhravớimộtngóntaythừa.Mỗithànhviêntrongnhómcũngđồngthờiđượcgiaothêmmộtvấnđềtươngtựđểtựbrainstormmộtmình.SauđóDunnettevàcácđồngđộicủaôngđếmsốýtưởng,sosánhlượngýtưởngtạorabởinhómvớilượngýtưởngcủacácthànhviênkhilàmviệcmộtmình.Đểsosánhchocôngbằng,Dunnetteghépchungýtưởngcủamỗingườilàmviệcđộclậpvớibangườilàmviệcđộclậpkhác,nhưthểhọcũngđãlàmviệctheomột“nhómbốn”trêndanhnghĩavậy.Cácnhànghiêncứucũngđồngthờiđođạcchấtlượngcủanhữngýtưởng,đánhgiáchúngtheomột“ThangĐiểmKhảDụng”từ0đến4.

Kếtquảtrảvềkhôngthểrõrànghơnđược.Trong24nhómthamgiathìcó23nhómtạođượcnhiềuýtưởnghơnkhinhữngthànhviêntrongnhómđượclàmviệcmộtmình,thayvìphảihoạtđộngtheonhóm.Họcùngđồngthờitạorađượcnhữngýtưởngcóchấtlượngtốtngangbằnghaythậmchítốthơnkhiđượclàmviệcmộtmình.Vàcácviêngiámđốcquảngcáocũngkhônghềlàmtốthơngìởcáchoạtđộngnhómsovớinhữngnhàkhoahọcvốnđượccoilàhướngnộikia.

Kểtừđó,khoảngbốnmươithínghiệmkháccũngđãchovềkếtquảđángngạcnhiêntươngtự.Cácthínghiệmđãchothấyrằnghiệuquảlàmviệcsẽcànggiảmkhisốthànhviêncủanhómcàngtănglên:nhómchínngườitạorađượcítýtưởngvàcácýtưởngkémvềchấtlượnghơnsovớinhómsáungười,vànhómsáungườiđếnlượtmìnhthìlạilàmtệhơnnhómbốnngười.Những“bằngchứngkhoahọcđãgợiýrằng,nhữngdoanhnhânhẳnphảimấttrírồikhiquyếtđịnhdùngcácnhómđểbrainstorm”,nhàtâmlýhọctổchứcAdrianFurnhamviết.“Nếunhânviêncủabạnlànhữngngườitàinăngvàgiàunhiệthuyết;họnênđượckhuyếnkhíchlàmviệcmộtmìnhnhữngkhitínhsángtạovàhiệuquảlàmviệclớnlàưutiênquantrọngnhất”.

Trườnghợpngoạilệduynhấtởđâylàonlinebrainstorming—brainstormquamạngInternet.Cácnhómbrainstormvớinhauthôngquamạngđiệntử,khiđượcquảnlýđúngcách,khôngchỉlàmtốthơncáccánhân;cácnghiêncứucònchothấy:nhómcànglớn,chấtlượnghoạtđộngcủanhómcàngcao.Điềutươngtựcũngđúngvớicácnghiêncứumangtínhhànlâm—cácgiáosưlàmviệccùngnhauthôngquamạngđiệntử,từnhiềuđịađiểmkhácnhau,

cóxuhướngtạorađượcnhiềunghiêncứucótầmảnhhưởnghơnlànhữngngườilàmviệcmộtmìnhhaynhữngngườicộngtáctrựctiếpkiểumặt-đối-mặt.

Điềunàykhôngnênlàmchúngtangạcnhiên;nhưchúngtađãnói,chínhsứcmạnhbíẩncủahợptácquamạngđãgópphầnđưaTưduyNhómMớilênngôingaytừđầu.ThứgìđãtạoraLinux,hayWikipedia,nếukhôngphảilànhữngphiênbrainstormkhổnglồquamạngInternet?Nhưngchúngtađãquáấntượngvớisứcmạnhcủasựcộngtácquamạngđếnnỗichúngtachuyểnsangtônvinhquáđàtấtcảnhữngdạngcộngtácvàcoinhẹsựsuynghĩđơnđộc.Chúngtathấtbạitrongviệcnhậnrarằngthamgiavàomộtbuổithảoluậntrựctuyếnchínhnócũngchỉlàmộtdạngđơnđộcmàthôi.Thayvàođóchúngtalạisuyđoánrằngthànhcôngcủasựcộngtácquamạngcũngcóthểđượclặplạitrongthếgiớimặt-đối-mặtngoàiđờithật.

Nhưngquảthực,saubaonhiêunămthángđó,vớibaobằngchứngrõràngrằngbrainstormingtheokiểutruyềnthốngkhôngcóhiệuquả,chúngvẫncứphổbiếnvànổitiếngynhưvậy.Nhữngngườithamgiavàocácphiênbrainstormthườngtinrằngnhómcủahọlàmviệctốthơnnhiềusovớithựctế,chínhđiềunàylàmộttrongnhữnglýdolớnkhiếnnóvẫntiếptụcpháttriểnphổbiếnđếnvậy—groupbrainstorminggiúpmọingườigắnbóvớinhauhơn.Mộtmụcđíchxứngđáng,miễnlàchừngnàođoànkếtnộibộ,chứkhôngphảitínhsángtạo,mớilàmụctiêuchính.

Cácnhàtâmlýhọcthườngđưarabalýgiảichosựthấtbạicủagroupbrainstorming.Lýdothứnhấtlàlườibiếngtronghoạtđộng:trongmộtnhóm,mộtsốítcánhânsẽcóxuhướngngồichơivàđểnhữngngườikháclàmhếtmọiviệc.Thứhailàtrởngạitrongsảnxuất:mỗilúcchỉcómộtngườicóthểnóihoặcsảnxuấtýtưởng,trongkhinhữngthànhviênkháctrongnhómbịbuộcphảingồiimmộtcáchthụđộng.Vàthứbalànỗilosợsựđánhgiá,tứcnỗisợrằngmìnhsẽtrôngthậtngốctrướcmặtmọingườikhác.

CácquytắcvềbrainstormcủaOsbornđượctạoravớimụcđíchnhằmvôhiệuhóanỗilosợ,nhưngcácnghiêncứuđãchỉrarằngnỗisợbịbẽmặtởnơicôngcộnglàmộtthứcósứcmạnhcựckỳlớn.Vídụ,trongmùagiảibóngrổ1988-1989,haiđộibóngrổcủaNCAA(tổchứcthểthaocủasinhviênđạihọcMỹ)đãchơimườimộttrậnkhônghềcómộtkhángiảnào,bởimộttrậndịchsởiđãbuộccáctrườngnàyphảicáchlytoànbộsinhviên.Cảhaiđộiđãchơitốthơnnhiều(vídụ,tỷlệnémtrúngrổcaohơn,vv...)khikhôngcóngườihâmmộnào,kểcảnhữngngườihâmmộcủađộimình,ởđó

đểlàmhọthêmcăngthẳng.

Nhàkinhtếhọchànhvi(behavioraleconomist)DanArielyđãđểýthấymộthiệntượngtươngtự,khiôngtiếnhànhmộtnghiêncứuyêucầubamươichínngườithamgiagiảimộttròchơiđốchữ,trongmộtsốtrườnghợplàtựlàmmộtmìnhtạimộtbànriêng,trongmộtsốtrườnghợpkháclàlàmkhicónhữngngườikhácđứnggầnquansáthọ.Arielydựđoánrằngcácthísinhsẽlàmtốthơnkhicóngườiđứnggần,bởikhiđóhọsẽcónhiềuđộnglựchơn.Nhưnghóarahọlạithểhiệntệhơnởnơiđôngngười.Cócáckhángiảcóthểgâyhàohứngphấnchấn,nhưnghọcũngcóthểlàmngườibiểudiễnrấtcăngthẳng.

Vấnđềvớinỗilosợsựđánhgiálàởchỗchúngtakhôngthểlàmgìnhiềuvớinóđượccả.Bạnsẽnghĩbạncóthểvượtquanóbằngsứcmạnhýchí,bằngluyệntập,haybằngmộtloạtcácnộiquydànhchonhómnhưAlexOsbornđãđềra.Nhưngnhữngnghiêncứugầnđâyvềthầnkinhhọc(neuroscience)đãchothấynỗilosợsựphánxétănsâuhơnnhiềuvàcótầmảnhhưởnglớnhơnnhiềunhữnggìchúngtavẫntưởng.

Trongnhữngnămtừ1951đến1956,cũngkhiOsbornđangcổvũchosứcmạnhcủagroupbrainstorming,mộtnhàtâmlýhọctênSolomonAschđãtiếnhànhmộtloạtcácthínghiệm,mànayđãtrởnênnổitiếng,vềsứcmạnhảnhhưởngcủanhóm.Aschtậptrungcáchọcsinhtìnhnguyệnthamgialạithànhtừngnhómvàchohọthamgialàmmộtbàikiểmtrathịgiác.Ôngchohọxemmộtbứctranhvớibađườngkẻvớiđộdàikhácnhau,rồiôngđặtcâuhỏivềviệcnhữngđườngkẻnàysovớinhauthìthếnào:cáinàodàihơn,cáinàothìdàibằngđộdàicủamộtđườngkẻthứtư,vàcứthế.Nhữngcâuhỏicủaôngdễđếnnỗi95%họcsinhtrảlờiđúngtấtcảmọicâuhỏi.

NhưngkhiAschchocácdiễnviênbímậttràtrộnvàotrongnhóm,vàcácdiễnviênrấttựtinđưaracùngmộtcâutrảlờisai,sốlượnghọcsinhtrảlờiđúnghoàntoàntụtmạnhxuốngchỉcòn25%.Tứclàcóđến75%sốngườithamgiahùatheocùngcâutrảlờisaicủanhómởítnhấtmộtcâuhỏi.

CácthínghiệmcủaAschđãchứngtỏsứcmạnhhàngphụccủanhómvớicánhân,vàochínhxácthờiđiểmmàOsbornđangcốgiảithoátchúngtakhỏixiềngxíchkìmhãmcủanó.Điềuhọkhôngnóichochúngtabiếtlàtạisaochúngtalạicóxuhướnghayvềhùatheovớitậpthểđếnvậy.Điềugìđãxảyratrongtâmtrícủanhữngngườiquyphụctheonhóm?Cóphảinhậnthứccủahọvềchiềudàicủanhữngđườngkẻđãthựcsựbịthayđổibởiáplựctừđồngbạn,hayhọbiếtnhưngvẫncốtìnhđưaracâutrảlờisaivìsợlàmkẻ

khácbiệt?Suốthàngnhiềuthậpkỷ,cácnhàtâmlýhọcvẫnphảinhứcđầuvìcâuhỏinày.

Ngàynay,vớisựgiúpsứccủacôngnghệquétnãobộ,chúngtacóthểđangđếngầnhơnvớicâutrảlời.Vàonăm2005,mộtnhàsinhvậthọcthầnkinh(neuroscientist)tạiĐạihọcEmory,GregoryBerns,đãquyếtđịnhtiếnhànhmộtphiênbảncảitiếncủathửnghiệmcủaAsch.Bernsvàcácđồngsựcủamìnhtuyểnbamươihaitìnhnguyệnviên,gồmcảnamvànữtừđộtuổi19đến41.Cáctìnhnguyệnviênchơimộttròchơi,trongđómỗithànhviênđượcchoxemhaihìnhkhốibachiềukhácnhautrênmànhìnhmáytính,sauđóhọđượcyêucầuphảiquyếtđịnhxemliệuhìnhkhốiđầutiêncóthểđượcxoaylạiđểkhớpvớihìnhkhốithứhaikhông.NhữngthínghiệmnàydùngmộtmáyquétnãofMRI(thiếtbịảnhhóacộnghưởngtừtínhchứcnăng)đểchụpảnhnãobộcủacáctìnhnguyệnviênkhihọhùatheohoặcphảnđốilạiýkiếncủacảnhóm.

Kếtquảthuvềvừađángkinhngạc,vừarấtdễhiểu.Đầutiên,chúngcũngủnghộnhữngpháthiệncủaAsch.Khicáctìnhnguyệnviênchơitròchơinàymộtmình,tỷlệtrảlờisaicủahọchỉlà13,8phầntrăm.Nhưngkhiphảichơivớinhómnơicácthànhviêncùngnhấttríđưaracâutrảlờisai,họđồngýtheovớinhómđếnhơn41phầntrămsốlần.

NhưngnghiêncứucủaBernscũngđồngthờilàmsángtỏlýdotạisaochúngtalạicóxuhướngnhượngbộnhiềuđếnvậy.Khicáctìnhnguyệnviênchơitròchơimộtmình,kếtquảquétnãochothấycóhoạtđộngởnhữngvùngnãobaogồmvỏnãothùychẩm(occipitalcortex)vàthùyđỉnh(parietalcortex),nhữngphầnchịutráchnhiệmnhậnthứcvềthịgiácvàkhônggian,vàởphầnvỏnãotrướctrán(frontalcortex),chịutráchnhiệmđưaraquyếtđịnhcóýthức.Nhưngkhicáctìnhnguyệnviênhùatheocâutrảlờisaicủanhóm,hoạtđộngnãocủahọtiếtlộnhữngthứkháchoàntoàn.

Hãynhớrằng,thứAschmuốnbiếtlàcóphảimọingườinhượngbộbấtchấpviệcbiếtcâutrảlờicủanhómlàsai,haylànhậnthứccủahọđãbịthayđổibởinhóm.Nếutrườnghợpđầutiênlàđúng,Bernsvàcácđồngđộisuyđoán,vậythìhọsẽphảithấynhiềuhoạtđộngnãohơnởvùngnãotrướcchuyênđưaraquyếtđịnh.Tứclà,từcáckếtquảquétnãosẽnhậnbiếtrađượcaitrongsốcáctìnhnguyệnviênđãchủđộngquyếtđịnhrờibỏniềmtinbanđầucủahọđểthuậntheovớinhóm.Nhưngnếukếtquảquétnãolạichothấynhiềuhoạtđộnghơnởnhữngvùngnãoliênquanđếnthịgiácvàkhônggian,thếcónghĩlànhómđãthựcsựbằngcáchnàođấythayđổiđượcchínhnhậnthứccủatừngthànhviên.

Đâychínhxáclàđiềuđãxảyra—nhữngngườithuậntheonhómđãchothấyíthoạtđộnghơnởvùngnãotrước,chuyênđưaraquyếtđịnh;màhoạtđộngnhiềuhơnphầnnãobộliênquanđếnnhậnthức.Áplựctừđồngbạn,nóimộtcáchkhác,khôngchỉkhóchịu,màcònthựcsựcóthểthayđổiquanđiểmcủabạnvềmộtvấnđềnữa.

Nhữngkhámpháởbuổiđầunàygợiýrằngnhómcótácdụngnhưlàmộtthứthuốctẩynão.NếunhómnghĩcâutrảlờilàA,rấtcókhảnăngbạncũngsẽtinAlàđúng.Khôngphảibạnsẽnghĩmộtcáchcóýthứclà:“Hừm,mìnhkhôngchắclắm,nhưngtấtcảmọingườiđềuchọnlàA,nêncólẽchắcmìnhnêntheohọ”.Cũngkhôngphảilàbạnsẽnghĩ:“Mìnhmuốnbọnhọthíchmình,nênmìnhsẽgiảvờcâutrảlờilàA”.Không,bạnsẽlàmmộtthứbấtngờhơnnhiều—vànguyhiểmhơnnhiều.HầuhếtcáctìnhnguyệnviêncủaBernsbáocáolạirằnghọđãhùatheovớinhómvì“họtinrằnghọcũngđãtìnhcờnghĩtớicùngcâutrảlờiđúngđó”.Nóimộtcáchkhác,họthựcsựkhôngcóchútkháiniệmnàovềviệccácđồngbạnđãcósứcảnhhưởngtớihọnhiềuthếnào.

Điềunàycóliênquangìkhôngtớinỗisợgiaotiếp?Hãythửnhớlạixem:trongcácthínghiệmcủaAschvàBerns,khôngphảilúcnàocáctìnhnguyệnviêncũngthuậntheonhóm.Đôilúchọvẫnchọnđượccâutrảlờiđúngbấtchấpsứcảnhhưởngcủanhóm.VàBernscùngcácđồngsựcủaôngđãtìmthấyđượcmộtvàithứrấtthúvịởnhữngkhoảnhkhắcnày.Chúngcóliênkếtvớinhữnghoạtđộngmạnhởthùyhạnhnhân(amygdala),mộtcơquannhỏtrongnãocónhiệmvụkíchhoạtnhữngcảmgiáctiêucực,nhưlànỗisợbịbàitrừ.

Bernsgọinólà“nỗiđaucủasựđộclập”,vànócónhữngtácđộngthựcsựnghiêmtrọng.Rấtnhiềutrongsốnhữngtổchứcdânquyềnquantrọngnhấtcủachúngta,từbầucửchođếnbồithẩmđoàn,chođếncảchínhýtưởng“đasốsẽthắng”,tấtcảđềuphụthuộcvàonhữngýkiếntráichiềukhácnhau.Nhưngkhinhómthựcsựcókhảnăngthayđổinhậnthứccủachúngta;vàkhiđứngmộtmìnhđồngnghĩavớiviệckíchhoạtnhữngnỗisợnguyênthủy,bảnnăngvàmạnhmẽnhấtnhưnỗisợsựbàitrừ;vậythìsựtồntạicủanhữngtổchứcnàydễbịtổnthươnghơnchúngtatưởngnhiều.

Nhưngtấtnhiêntôiđãđơngiảnhóasựviệckhitậptrungchốnglạisựcộngtácmặt-đối-mặt.DùsaothìSteveWozniakcũngvẫncộngtácvớiSteveJobs;nếukhôngcósựkếthợpcủahaingườihọ,sẽkhôngthểcótậpđoànApplengàynay.Mọimốiliênkếtđôi,nhưgiữangườichavàngườimẹ,giữachamẹvàconcái,đềulàmộtsựhợptácsángtạo.Quảthựcvậy,cácnghiên

cứuđãchothấyrằngnhữngtươngtácmặt-đối-mặttrựctiếpgiúpgâydựngniềmtintheonhữngcáchmàtươngtáconlinekhôngthểlàmđược.Cácnghiêncứucũngđồngthờigợiýrằngdânsốđôngđúccóliênquanmậtthiếtđếnmứcđộsángtạo;bấtchấpnhiềulợiíchcủanhữngcuộcdạobướctĩnhlặngquacáckhurừng,cưdânởnhữngthànhphốđôngđúcvẫnhưởngrấtnhiềulợiíchkháctừmạnglướitươngtácmàcuộcsốngthànhthịđemlại.

Bảnthântôicũngđãđượctựmìnhtrảinghiệmhiệntượngnày.Khitôiđangchuẩnbịsẵnsàngđểbắttayvàoviếtcuốnsáchnày,tôiđãcẩnthậnsắpxếplạinơilàmviệctạinhàcủamình,hoànthiệnvớiđồđạcxếpđặtrấtgọngàng,tủhồsơđầyđủ,mặtbànrộng,vàthậtnhiềuánhsángtựnhiên—vàrồitựnhiêntôicảmthấybịtáchrờikhỏithếgiớiđếnnỗitôikhôngthểgõđượcmộtchữnào.Thayvàođó,tôiđãviếtphầnlớncuốnsáchnàytrênchiếclaptopcủamìnhtạimộtquáncafécựckỳđôngđúcởgầnnhàmàtôirấtthích.TôilàmđiềunàychínhxácvìnhữnglýdomàcácnhàquánquâncủaTưduyNhómMớisẽgợiý:chỉriêngsựcómặtcủanhữngngườikhácxungquanhthôicũngcóthểkhiếntôiđạtđượchiệunăngsuynghĩcaohơnrấtnhiều.Quáncafénàyđầyắpnhữngngườiluôncắmcúivàomáytínhcủahọ,vànếuvẻmặtcựckỳtậptrungcủahọcóthểđemlạibấtcứgợiýgì,thìđấylàtôikhôngphảikẻduynhấtlàmđượcrấtnhiềuviệckhiởđây.

Nhưngquáncafénàycóthểđượcdùngnhưnơilàmviệcchotôibởinócónhữngđặcđiểmcụthểmàrấtnhiềutrườnghọcvàvănphònghiệnđạiđangthiếuvắng.Nócótínhcộngđồng;nhưngbảnchấttựnhiên,khôngcầntrịnhtrọng,muốn-đến-thì-đến-muốn-đi-thì-đicủanógiúptôithoátkhỏimọisựvướngvíukhôngmongđợi,đểtôicóthểhoàntoàntậptrung“LuyệnTậpCóChủĐích”hoạtđộngviếtsáchcủamình.Tôicóthểtựdochuyểnđổiqualạigiữahaivaingườiquansátvàngườithamgiagiaotiếptùythích.Tôicũngcóthểkiểmsoátmôitrườngxungquanhmình.Mỗingàytôichọnmộtđịađiểmchobàncủatôi—tùythuộcvàoviệctôicómuốnbịngườikhácquansát,cũngnhưtôicómuốnquansátngườikháchaykhông.Vàtôicóquyềnravềbấtcứkhinàotôimuốncósựthanhbìnhtĩnhlặngđểbiêntậplạinhữnggìtôiđãviếtđượctrongngàyhômđó.Thườngthìchỉsauvàitiếnglàtôiđãxongphầncôngviệctrongngàyđểcóthểbắttayvàobiêntập—khôngphảihàngtám,mười,haythậmchímườibốntiếngmànhữngkẻlàmviệctạivănphòngvẫnphảitiêutốnmỗingày.

Thứmàtôiđanggợiýkhôngphảilàchấmdứtmọihợptácmặt-đối-mặthoàntoàn,màlàcảitiếncáchchúngtađanglàmnó.Trướcnhất,chúngtanênchủđộngtìmkiếmnhữngmốiquanhệcộngsinhgiữangườihướngnội–ngườihướngngoại;màtrongđóquyềnlãnhđạovànhữngtácvụkhácđược

phânchiachocácthànhviêntùythuộcvàothếmạnhtựnhiênvàđặcđiểmtínhcáchcủatừngngười.Cácnghiêncứuđãchothấynhữngnhóm,độilàmviệchiệuquảnhấtlànhữngtậpthểcómộttỷlệkếthợphàihòagiữangườihướngnộivàngườihướngngoại,vàđiềunàycũngđúngvớirấtnhiềuthiếtchếlãnhđạo.

Chúngtacũngđồngthờicầnthiếtlậpnhữngmôitrườngtrongđóngườithamgiađượctựdoluânchuyểnqualạigiữacáckiểutươngtáckhácnhau,vàđượcphépbiếnmấtvàonhữngnơilàmviệcriêngtưcủahọkhihọcầntậptrung,hoặcchỉđơngiảnlàkhihọmuốnđượcởmộtmình.Cáctrườnghọcnêndạytrẻemnhữngkỹnăngđểcóthểlàmviệctốtvớingườikhác—cáchhọc“cộngtác”cũngcóthểhữuhiệunếuđượcthựchànhđúngcáchvàđiềuđộ—nhưngđồngthờicũngphảihướngdẫnvàchochúngthờigianđểcácemcóthểtựmìnhLuyệnTậpCóChủĐích.Mộtđiềukháccũngcựckỳquantrọngđấylàchúngtanênnhậnbiếtrằngcónhiềungười—đặcbiệtlànhữngngườihướngnộinhưSteveWozniak—cầnđặcbiệtnhiềuthờigianyêntĩnhvàsựriêngtưđểcóthểlàmviệcmộtcáchtốtnhất.

Mộtvàicôngtyđangbắtđầuhiểuđượcgiátrịcủasựimlặngvàđơnđộc,vàđangtạoranhữngvănphòngmởlinhhoạtđemđếnsựkếthợpgiữanơilàmviệc,nơiyêntĩnh,địađiểmgặpgỡthân-mật(casualmeetingareas),quáncafé,phòngđọc,hệthốngmáytính,vàthậmchícảnhững“đườngphố”nơimọingườicóthểtángẫuthânmậtvớinhaumàkhônglàmcảntrởtiếnđộcôngviệccủangườikhác.TạiPixarAnimationStudio,mộtkhuônviênrộngmườisáumẫuđượcxâylênxungquanhmộtđạisảnhkích-cỡ-bằng-một-sân-vận-động,bêntrongcócáchòmthư,mộtcăngtin,vàthậmchícảcácphòngtắm.Ýtưởngởđâylàđểkhuyếnkhíchcàngnhiềucáccuộcgặpmặtthânmật,tìnhcờcàngtốt.Cùnglúcđó,cácnhânviêncũngđượckhuyếnkhíchtựlàmchủvănphòng,cubicle,bàn,vànơilàmviệccánhâncủariênghọ,vàtrangtríchúngtheomọicáchmàhọmuốn.Tươngtự,ởMicrosoft,rấtnhiềunhânviênthíchthútậnhưởngnhữngvănphòngriêngbiệtcủariênghọ,nhưngchúngcũngđicùngvớicáccửatrượt,nhữngbứctườngcóthểdichuyển,vàcácthiếtkếkhácchophépngườibêntrongcóthểquyếtđịnhkhinàohọmuốnhợptácvàkhinàothìhọcầnkhônggianriêngtưđểsuynghĩ.Nhữngdạngnơilàmviệcđadạngnàyđemlạilợiíchchocảngườihướngnộicũngnhưngườihướngngoại,nhànghiêncứuthiếtkếhệthống(systemsdesignresearcher)MattDavisbảovớitôi,bởichúngđưađếnnhiềukhônggianđểrútluivềhơnlàcácvănphòngmởtruyềnthống.

TôitinrằngbảnthânWozniaksẽtánđồngnhữngthayđổinày.TrướckhiôngtạorachiếcApplePCđầutiên,Wozđãthiếtkếmáytínhbỏtúicho

hãngHewlett-Packard,mộtcôngviệcmàôngyêuthíchmộtphầnlàvìHPtạođiềukiệnrấtdễdàngđểôngcóthểnóichuyệnvớinhữngngườikhác.Mỗingàyvào10:00sángvà2:00chiều,ngườiquảnlýsẽđẩyvàonhữngxebánhvòngvàcàphê,vàmọingườisẽgiaotiếpvàtraođổiýtưởng.Thứkhiếnchomốitươngtáccủahọkhácbiệtđấylàhọrấtthoảimáivàthưgiãn.Trongcuốn“iWoz”,ôngnhớlạiHPnhưlàmộtnơithựcsựdựatrêntàinăng,nơibạntrôngthếnàokhôngquantrọng,nơikhônghềcóphầnthưởngnàotrongviệcchơigiỏitròchơigiaotiếp,vànơikhôngcóaibắtépôngrờibỏcôngviệckỹsưyêuthíchđểlàmquảnlý.ĐóchínhlàđịnhnghĩavềsựcộngtáccủaWoz:khảnăngcóthểchiasẻmộtchiếcbánhvòngvàmộtýtưởngvớinhữngngườiđồngnghiệpthoảimái,khôngphánxét,ănmặcxuềxòagiảndịcủaông—nhữngngườikhônghềphiềnlònglấymộtchútkhiôngbiếnmấtvàotronggóclàmviệccủamìnhđểthựcsựlàmviệc.

PhầnHai:BẢNCHẤTSINHHỌCCỦABẠN,BẢNCHẤTTHỰCSỰCỦABẠN?

4.LIỆUTÍNHCÁCHCÓPHẢILÀSỐPHẬN?

BảnTínhTựnhiên,Nuôidưỡng,VàLýThuyếtHoaPhongLan

Mộtsốngườichắcchắnvềmọichuyệnhơnlàtôivềbấtcứchuyệngì.

—ROBERTRUBIN,“Trongmộtthếgiớikhôngchắcchắn”(InanUncertainWorld)

GẦNMƯỜINĂMTRƯỚC

Bâygiờlà2:00sáng,tôikhôngthểngủđược,vàtôimuốnchết.

Tôibìnhthườngkhôngphảilàdạnghaymuốntựtử,nhưngđâylàđêmtrướcmộtbàidiễnthuyếtquantrọng,vàđầuóctôichạyrầnrậtvớiđủcácthểloạiviễncảnhkinhhoàng.Nếutựdưngtôi“đứngmiệng”vàkhôngthểnóiđượcchữnàothìsao?Nếutôilàmcáckhángiảchánthìsao?Nếutôinônthốcnôntháotrênsânkhấuthìsao?

Bạntraicủatôikhiđó(bâygiờlàchồngtôi),Ken,nhìntôitrằntrọcqualại.Anhrấtkinhngạctrướcnỗilolắngcủatôi.LàmộtcựuquânnhântronglựclượnggìngiữhoàbìnhcủaLiênHiệpQuốc,anhđãtừngmộtlầnbịphụckíchtạiSomali,ấyvậynhưngtôikhôngnghĩanhđãcóbaogiờcảmthấysợhãinhiềunhưtôilúcnày.

“Cốgắngnghĩvềnhữngthứvuivẻđi”,anhnói,tronglúckhẽvuốttóctrêntrántôi.

Tôinhìntrântrânlêntrầnnhà,nướcmắtchựcchảy.Thứvuivẻgìcơchứ?Cóthứgìcóthểvuivẻđượcởmộtnơichỉtoànsânkhấuvàmicrophone?

“CócảtỉngườiởTrungQuốcsẽchảthèmquantâmemnóicáicóckhôgìngàymaiđâu”,Kencốgắnganủitôi.

Điềunàygiúptôibìnhtĩnhlạiđượcmộtchút,trongkhoảngnămgiây.Tôitrởmìnhvàcứthếnằmnhìnchiếcđồnghồbáothức.Cuốicùngcũngđếnsáugiờbamươi.Ítrathìcáiphầnkinhkhủngnhất,phầnđêm-trước-giờ-

trình-diễn,đãkếtthúc;bằnggiờnàyngàymai,tôisẽđượctựdo.Nhưngtrướchếttôiphảisốngsótquađượcngàyhômnayđã.Tôirầurĩthayđồ,rồimặcthêmmộtchiếcáokhoác.KenđưatôimộtchainướcuốngthểthaochứađầymóncocktailBaileysIrishCream.Tôikhôngphảilàngườihayuống,nhưngtôithíchBaileysvìvịcủanócứnhưsinhtốsôcôlaấy.“Nhớuốngcáinàymườilămphúttrướckhiemphảilênsânkhấu”,anhnói,rồihôntôitạmbiệt.

Tôivàothangmáyđểxuốngtầngdưới,rồiyênvịtrongchiếcxeđãchờsẵnđểđưatôitớiđiểmhẹn:trụsởmộttậpđoànlớntạivùngngoạiôNewJersey.Chuyếnđichotôivôkhốithờigianđểtựhỏilàmthếnàotôilạiđưamìnhvàotìnhthếnày.CáchđâykhônglâutôiđãrờibỏcôngviệclàmmộtluậtsưphốWallcủamìnhđểthànhlậpmộthãngtưvấnriêng.Hầuhếtmọilúctôiđềulàmviệctheokiểumột-đối-mộthoặctrongnhữngnhómnhỏ,cáchlàmviệcgiúptôithấythoảimáihơn.Nhưngkhimộtngườiquenlàtổngcốvấn(generalcounsel)củamộtcôngtytruyềnthônglớnmờitôimởmộtlớpseminarchotoànbộđộingũgiámđốccủacôngty,tôiđãnhậnlời—thậmchícònrấtnhiệttìnhnữalàđằngkhác!—vìnhữnglýdomàbâygiờtôichẳngthểnhớnổi.Tôithấymìnhcầukhẩnchomộtthảmhọanàođấyxảyra—mộtcơnlũhoặcmộttrậnđộngđấtnhỏ,kiểunhưvậy—bấtcứthứgìđểtôikhôngphảitrảiquachuyệnnày.Rồitôilạicảmthấytộilỗivìđãlôitoànbộcảthànhphốvàobikịchcủamình.

Chiếcxedừngcáirụptrướccửavănphòngcáckháchhàngcủatôi,vàtôibướcxuống,cốgắngtỏravẻhănghái,tựtincủamộtnhàtưvấnthànhđạt.Ngườitổchứcsựkiệnhộtốngtôitớitậnhộitrường.Tôihỏiđườngtớinhàvệsinh,và,khichỉcònmộtmình,nốcmộtngụmlớntừchainướcmangtheo.Trongmộtvàiphúttôiđứngyên,chờchochấtcồntrongrượuthựchiệnphépmàucủanó.Nhưngchẳngcógìxảyracả—tôivẫnsợđếnđiếngcảngười.Cólẽtôinênlàmthêmmộtnhấpnữa.Không,bâygiờchỉmớichíngiờsáng—tôiphảilàmgìnếuhọngửithấymùirượutronghơithởcủatôi?Tôitôlạisonmôivàquaytrởlạiphòngtổchứcsựkiện,nơitôisắpxếplạinhữngmảnhgiấynhớcủamìnhtrênbụcsânkhấu,trongkhinhữnghàngghếkhángiảkíndầnnhữngdoanhnhâncó-vẻ-quan-trọng.Làmgìthìlàm,cũngcốđừngcónôn,tôitựbảomình.

Mộtvàitrongsốnhữngviêngiámđốcngướclênnhìntôi,nhưnghầuhếthọđềucắmmặtvàonhữngchiếcBlackBerrycủamình.Hiểnnhiêntôiđãkhiếnhọphảirờikhỏinhữngcôngviệcrấtkhẩncấp.Làmthếnàotôicóthểthuhútsựchúýcủahọđủlâuđểhọcóthểthôigõnhữngthôngbáokhẩnvàonhữngchiếcmáyđánhchữnhỏxíukiacủahọ?Tôithề,ngaytạiđóvàngay

lúcđó,rằngtôisẽkhôngbaogiờdiễnthuyếtlạidùchỉmộtlầnnàonữa.

Ồ,vàkểtừđóđếngiờtôiđãdiễnthuyếtthêmđượcrấtnhiềulần.Tôivẫnchưathựcsựhoàntoànvượtquanỗisợcủamình,nhưngdầndầntheothờigiantôiđãkhámpháđượcnhữngkỹnăngcóthểgiúpbấtcứaimắcchứngsợ-sân-khấukhicần.Xinhãyđọcthêmởchương5.

Tronglúcnày,tôiđãkểchobạncâuchuyệnvềnỗisợkinhhoàngcủamình,bởinócóliênhệchặtchẽvớimộtvàitrongsốnhữngcâuhỏikhẩnthiếtnhấtcủatôivềtínhhướngnội.Ởmộtmứcđộsâuhơn,nỗisợphảiphátbiểutrướcđôngngườicủatôicóvẻcóliênhệvớinhữngphươngdiệnkháctrongtínhcáchcủatôimàtôivẫntrântrọng,đặcbiệtlàtìnhyêucủatôivớinhữngthứnhẹnhàngvàtrítuệ.Vớitôiđiềunàycũngkhônghẳncógìlàmới.Nhưngcóphảichúngquảthựccóliênkếtvớinhaukhông,vànếucóthìtạisao?Liệuđócóphảilàhậuquảcủasự“nuôidưỡng”—cáchtôiđãđượcnuôilớn?Cảchavàmẹtôiđềulànhữngngườidịudàng,thíchsuynghĩ;mẹtôicũngghétnóitrướcđámđôngnhưtôivậy.Haynóthuộcvề“bảntínhtựnhiên”—mộtthứgìđónằmsâutrongtậnkếtcấugencủatôi?

Tôiđãtrăntrởvớinhữngcâuhỏinàytrongsuốtcảnhữngnămthángtrưởngthànhcủamình.Maymắnthay,cácnhànghiêncứucủaĐạihọcHarvardcũngvậy.Ởđây,cácnhàkhoahọcđangkiểmnghiệmbộnãoconngười,trongmộtnỗlựcđểkhámphánguồngốcsinhhọccủatínhcáchconngười.

MộttrongnhữngnhàkhoahọcnhưvậylàmộtngườiđànôngtámmươihaituổitênJeromeKagan,mộttrongnhữngnhàtâmlýhọcpháttriển(developmentalpsychologist)vĩđạicủathếkỷhaimươi.Kaganđãcốnghiếncảsựnghiệpcủamìnhđểnghiêncứusựpháttriểncảmxúcvànhậnthứcởtrẻem.Trongmộtsê-ricácnghiêncứuđộtphákéodàisuốtnhiềunămcủamình,ôngđãtheodõinhữngđứatrẻtừkhicònlàtrẻsơsinhchođếntậntuổithiếuniên,ghichéplạitỉmỉtâmlývàtínhcáchcủachúngtrongsuốtcảquátrình.Nhữngnghiêncứukéodàihàngnhiềunămnàyrấttốnthờigian,tiềnbạc,vàbởivậyrấthiếm—nhưngkhichúngđềnđáplạimọithứcácnhàkhoahọcđãbỏra,chúngđềnđáplạirấtnhiều.

Ởmộttrongnhữngnghiêncứunhưvậy,bắtđầutừnăm1989vàvẫncònkéodàichotớitậnbâygiờ,GiáosưKaganvàcácđồngsựcủamìnhđãtậphợpnămtrămtrẻsơsinhbốnthángtuổitạiPhòngThíNghiệmvềPháttriểnởTrẻem(LaboratoryforChildDevelopment)củaôngtạiHarvard,dựđoánrằnghọsẽcóthểnói,thôngquamộtđánhgiákéodàibốnmươilămphút,embénàosẽcóxuhướngtrởthànhngườihướngnộihoặcngườihướng

ngoại.Nếumớiđâybạncóđượcthấymộtembébốnthángtuổinàođó,thìđâycóvẻnhưmộtlờikhẳngđịnhthậttáobạo.NhưngKaganđãnghiêncứutínhcáchconngườitrongmộtthờigianrấtdài,vàôngcómộtgiảthuyếtvềvấnđềnày.

Kaganvàcácđồngsựcủaôngchonhữngembébốnthángtuổitiếpxúcvớimộtloạtcácthínghiệmđãđượcchọnlựakỹcàng.Cácembéđượcnghecácđoạnghiâmtiếnggiọngnóivàtiếngbongbóngnổ,nhìnnhữngđồvậtnhỏnhiềumàutreotrướcmắtdichuyểnliêntục,vàngửimùicồnthấmtrongmộtmiếngbông.Chúngđãcónhữngphảnứngrấtkhácnhauvớicáckíchthíchnày.Khoảng20%khóclócầmĩvàvungtayđậpchânrấtmạnh.Kagangọinhómnàylànhóm“mứcđộphảnứngcao”(“high-reactive”).Khoảng40%thìgiữyênlặngvàrấtbìnhtĩnh,thỉnhthoảngcóchuyểnđộngtayhoặcchân,nhưngkhônghềdậmgiậtmạnhmẽnhưnhómkia.Kagangọinhómtrẻnàylànhóm“mứcđộphảnứngthấp”(“low-reactive”).40%cònlạirơivàokhoảnggiữahaitháicựcnày.Trongmộtgiảthuyếtđầybấtngờ,Kagandựđoánrằngchínhnhữngđứatrẻcómứcđộphảnứngcao—nhữngembédậmchângiậttaykịchliệt—mớilànhữngemcókhảnănglớnlênsẽtrởthànhngườiítnói,trầmtínhcaonhất.

Khicácembénàyđượchai,bốn,bảyvàmườimộttuổi,rấtnhiềutrongsốchúngtrởlạiphòngthínghiệmcủaKaganđểtiếptụcthửnghiệmcácphảnứngcủachúngvớinhữngngườimớigặpvàcácsựkiệnmớilạ.Ởđộtuổihai,cáctrẻemnàyđượcgặpmộtngườiphụnữđeomặtnạphòngđộcvàmặcáochoàngtrắngbácsĩ,mộtngườiđànôngtrongtrangphụcanhhề,vàmộtconrobốtđiềukhiểntừxa.Ởđộtuổilênbảy,cácemđượcyêucầuchơivớinhữngđứatrẻkhácchúngchưatừnggặpbaogiờ.Khimườimộttuổi,mộtngườilớnhoàntoànlạmặtsẽphỏngvấncácemvềđờisốngriêngtưcủachúng.ĐộicủaKaganquansátcáchnhữngđứatrẻphảnứngvớinhữngtìnhhuốngkháclạ,lưuýngônngữcơthểcủachúng,vàghilạitầnsuấtvàmứcđộtựnhiênkhichúngbậtcười,nóichuyện,vàmỉmcười.Họcũngđồngthờiphỏngvấnbọntrẻvàchamẹchúngvềviệcnhữngđứatrẻcưxửnhưthếnàokhiởbênngoàiphòngthínghiệm.Liệuchúngcóthíchmộthayhaingườibạnthânhơnlàmộtnhómbạnđôngđúchoạtnáokhông?Chúnglàloạithíchmạohiểmhaylàtípưacẩntrọng?Liệuchúngtựđánhgiábảnthânmìnhlàrụtrènhútnháthaybạodạn?

RấtnhiềutrongsốnhữngđứatrẻlớnlênchínhxácnhưnhữnggìKaganđãdựđoán.Cácembéthuộcnhóm“mứcđộphảnứngcao”,nhóm20%sẽgàokhócầmĩkhithấynhữngđồvậtnhỏnhiềumàulơlửngtrênđầuchúng,cóxuhướngpháttriểnnhữngtínhcáchnghiêmtúc,cẩnthậncaohơnnhiều.

Nhóm“mứcđộphảnứngthấp”—nhữngembégiữyênlặng—cóxuhướngtrởthànhdạngthoảimái,tựtincaohơn.Nóimộtcáchkhác,mứcđộphảnứngcaohaythấpcóliênquantớitínhhướngnộivàhướngngoại.NhưKaganđãviếttrongcuốnsáchcủamình,“Galen’sProphecy”,vàonăm1998:“LờimiêutảcủaCarlJungvềtínhhướngnộivàhướngngoại,viếttừhơn75nămtrướcđây,khớpvớimộtsựchínhxácđếnkỳlạvớicácthiếuniêncómứcđộphảnứngcaovàthấpcủachúngtôi”.

Kaganmiêutảhaitrongsốcácthiếuniênnày—Tom,khépkín,vàRalph,hướngngoại—vàsựkhácbiệtrấtđángkinhngạcgiữahọ.Tom,ngườinhútnhátrụtrèđếnbấtthườngkhicònnhỏ,họcgiỏiởtrường,thậntrọngvàítnói,dànhhếtsựquantâmchobạngáivàchamẹmình,yêuviệctựhọcmộtmìnhvàđượcsuynghĩvềnhữngvấnđềtrítuệ.Anhdựđịnhtrởthànhmộtnhàkhoahọc.“Cũngnhưrấtnhiềungườihướngnộinổitiếngmàkhicònnhỏtừnglànhữngđứatrẻrụtrè,nhútnhátkhác”,KaganviếtkhisosánhTomvớiT.S.Eliotvànhàtoánhọc—triếthọcAlfredNorthWhitehead,Tom“đãchọnmộtcuộcđờicủatríóc”.

Ralph,ngượclại,rấtthoảimáivàtựtin.AnhứngxửvớingườiphỏngvấntrongđộicủaKagannhưmộtngườibạnđồnglứa,chứkhôngphảinhưmộtnhânvậtcấptrênvàhơnanhhaimươilămtuổi.MặcdùRalphrấtthôngminh,gầnđâyanhđãtrượtmônAnhngữvàKhoahọccủamình,bởianhchơibờiquánhiều.NhưngchẳngcógìkhiếnRalphphảiphiềnlòngnhiều.Anhrấtvuivẻtựthừanhậnkhuyếtđiểmcủamình.

Cácnhàtâmlýhọcthườngtranhluậnvềsựkhácbiệtgiữa“tínhkhí”(temperament)và“tínhcách”(personality).Tínhkhíđềcậpđếnnhữngquytắcvềhànhvivàcảmxúcmangtínhbảnnăng,sinhhọc,cóthểquansátđượctừgiaiđoạnsơsinhvàkhicònnhỏ;còntínhcáchlạilàtậphợpphứctạpxuấthiệnsaukhiđãchothêmcảảnhhưởngvănhóavànhữngtrảinghiệmcánhânvào.Mộtsốngườinóirằngtínhkhílànềnmóng,còntínhcáchlàtòanhàxâylêntừnềnmóngđó.CôngtrìnhcủaKaganđãgiúpkếtnốinhữngnéttínhkhínhấtđịnhởtuổisơsinhvớinhữngkiểutínhcáchnhấtđịnhkhiđãlàthiếuniên,nhưtrườnghợpcủaTomhayRalph.

NhưnglàmthếnàoKaganbiếtnhữngđứatrẻvung-tay-giậm-chânlớnlênsẽdễtrởthànhdạngcẩntrọng,thíchsuynghĩnhưTom;haynhữngembégiữyênlặngsẽcóxuhướngtrởthànhloạithẳngthắn,quá-ngầu-để-học(too-cool-for-school)nhưRalphs?Câutảlờinằmởbảnchấtsinhlýcủahọ.

Bêncạnhviệcquansáthànhvicủanhữngđứatrẻtrongcáctìnhhuốnglạ,

độicủaKagancònđođạcnhịptim,huyếtáp,nhiệtđộngóntay,vàcácthôngsốliênquanđếnhệthầnkinhkhác.Kaganchọnnhữngthôngsốnàyvìngườitatinrằngchúngđềuđượcđiềukhiểnbởimộtcơquanrấtquantrọngtrongnãobộcótênthùyhạnhnhân(amygdala).Thùyhạnhnhânnằmởsâutronghệviền(limbicsystem),mộtthiếtkếmạnglướicủanãobộrấtđãcótừrấtlâu,thậmchícóthểđượctìmthấytrongnãocủanhữngđộngvậtnhưchuộthaychuộtcống.Mạnglướinày—đôilúcđượcgọilà“bộnãocủacảmxúc”—tạonênrấtnhiềubảnnăngcơbảnmàchúngtachiasẻvớinhữngloàiđộngvậtnày,nhưlàsựthèmăn,nhucầuhammuốntìnhdục,vàcảnỗisợhãi.

Thùyhạnhnhânhoạtđộngnhưlàcôngtắctắt-mởcủacảmxúc,tiếpnhậnthôngtintừcácgiácquanvàrồiđánhtínhiệuchophầncònlạicủanãobộvàhệthầnkinhbiếtphảiphảnứngnhưthếnào.Mộttrongnhữngchứcnăngcủanólàngaylậptứcpháthiệnnhữngthứmớilạ,hoặcnhữngmốinguyhiểmtiềmtàngtrongmôitrường—từmộtcáiđĩabayđồchơichođếnmộtconrắnđộcđangrít—vàđánhtínhiệubáođộngđikhắpcơthểđểkíchhoạtphảnứngchiến-đấu-hoặc-bỏ-chạy(fight-or-flight).Khicáiđĩabayđồchơikiatrôngcóvẻnhưnóđanglaothẳngvàogiữamặtbạn,chínhthùyhạnhnhânlàthứbảobạnphảinéngaylậptức.Khiconrắnđuôichuôngchuẩnbịcắnbạn,chínhthùyhạnhnhânlàthứđảmbảorằngbạnsẽchạy.

Kagangiảthiếtrằngnhữngtrẻsơsinhđượcsinhravớimộtthùyhạnhnhânđặcbiệtnhạycảmsẽlănlộnvàkêukhóckhiđượcchoxemnhữngthứkhôngquenthuộc—vàlớnlênsẽtrởthànhnhữngđứatrẻcảnhgiáckhiphảigặpnhữngngườichưagặpbaogiờ.Vàđâychínhlàđiềuôngđãtìmthấy.Nóimộtcáchkhác,nhữngembébốnthángtuổiđậptayầmĩnhưnhữngtínđồnhạcrockđólàmvậykhôngphảibởichúnglànhữngngườihướngngoạitiềmnăng,màbởicơthểnhỏbécủachúngđãphảnứngquámạnh—chúngcó“mứcđộphảnứngcao”—vớinhữngcảnhtượngmới,âmthanhmới,mùihươngmới.Cácembékhácgiữyênlặngkhôngphảibởichúnglànhữngngườihướngnộitươnglai—màchínhxáclàđiềungượclại—chúnglàmvậybởichúngcómộthệthầnkinhkhôngdễbịdọadẫmbởinhữngđiềumớilạ.

Thùyhạnhnhâncủamộtđứatrẻcàngnhạycảm,nhịptimcủanócàngcao,nómởlớnmắtcàngnhiều,dâythanhquảncủanócàngthắtchặt,nồngđộcortisol(mộtdạnghoócmônstress)trongnướcbọtcủanócàngcao—vànósẽcàngcóxuhướngtrởnênlosợkhiphảiđốidiệnvớinhữngthứmớilạhoặccótínhkíchthíchcao.Khinhữngembésơsinhcómứcđộphảnứngcaolớnlên,chúngtiếptụcphảiđốimặtvớinhiềubốicảnhkhácnhau,từđithămmộtkhuvuichơimớilầnđầutiên,chođếngặpgỡnhữngbạncùnglớp

mớivàongàyđầutiênđihọcmẫugiáo.Chúngtacóxuhướngđểýnhiềunhấtphảnứngcủamộtđứatrẻvớinhữngngườilạ—cậunhócđóứngxửnhưthếnàotrongngàyđầutiênđihọc?Côbéđócócảmthấythiếutựtintrongmộtbữatiệcsinhnhậttoànnhữngđứatrẻcôbékhônghềbiếtmặt?Nhưngthứchúngtathựcsựđangquansátlàmứcđộnhạycảmcủamộtđứatrẻvớinhữngthứmớilạnóichung,chứkhôngchỉriêngnhữngngườilạ.

Mứcđộphảnứngcaohaythấpcólẽkhôngphảilàconđườngsinhhọcduynhấtđểđitớitínhhướngnộihaytínhhướngngoại.Cóvôkhốinhữngngườihướngnộikhôngcósựnhạycảmcủaloại“mứcđộphảnứngcao”điểnhình,vàmộtphầntrămnhỏtrongsốnhữngngườicómứcđộphảnứngcaosaunàyvẫnlớnlêntrởthànhngườihướngngoại.Nhưng,mặcdùvậy,loạtkhámphákéo-dài-cả-thập-kỷnàycủaKaganvẫnđánhdấumộtbướcđộtpháquantrọngtronghiểubiếtcủachúngtavềnhữngdạngtínhcáchnày—baogồmcảcáchchúngtaphánxétchúng.Nhữngngườihướngngoạiđôikhiđượcvinhdanhlà“pro-social”—cónghĩalàquantâmđếnngườikhác—vàngườihướngnộithìbịchêbailànhữngkẻ‘khôngthíchgầnngười’.NhưngphảnứngcủanhữngembétrongcácthínghiệmcủaKaganhoàntoànchẳngcóliênquangìđếnngườicả.Nhữngembénàylahét(hoặckhônglahét)bởibôngtẩmrượucồn.Chúngđậptayđậpchân(hoặcgiữbìnhtĩnh)khiphảnứngvớitiếngbongbóngnổ.Nhữngembécómứcđộphảnứngcaokhôngphảilànhữngkẻlánhđờitươnglai,chúngchỉđơngiảnlànhạycảmvớimôitrườngxungquanh.

Thựcvậy,sựnhạycảmcủanhữngđứatrẻnàycóvẻbaogồmkhôngchỉviệcđểýđếnnhữngthứđángsợ,màlàđểýđếnmọithứnóichung.Trẻemcómứcđộphảnứngcaothểhiệnmộtthứmàcácnhàtâmlýhọcgọilà“sựchútâmđềphòng”(alertattention)vớiconngườicũngnhưmọivật.Chúngthựcsựchuyểnđộngmắtnhiềuhơnngườikhácđểsosánhcáclựachọntrướckhiđưaraquyếtđịnh.Nhưthểchúngxửlýởmộtmứcđộsâuhơn—đôilúccóýthức,đôilúcvôthức—nhữngthôngtinmàchúngthunhậnđượcvềthếgiới.Trongmộtthínghiệmbuổiđầu,KaganyêucầumộtnhómtrẻemlớpNămchơimộttròghéphìnhảnh.Mỗiđứatrẻđượcchoxemảnhmộtcongấubôngđangngồitrênghế,cạnhbênđólàsáubứcảnhtươngtựkhác,nhưngchỉcómộttrongsốđólàgiốnghoàntoànvớibứcảnhgốc.Nhữngđứatrẻcómứcđộphảnứngcaodànhnhiềuthờigianhơnsovớinhữngđứatrẻkhácđểcânnhắctấtcảcáclựachọn,vàcótỷlệchọnđượccâutrảlờiđúngcaohơn.KhiKaganyêucầucũngchínhcáccôcậubénàychơimộttròchơivớitừngữ,ôngthấyrằngchúngcũngđọcchínhxáchơnnhữngđứatrẻbốcđồng.

Cáctrẻemcómứcđộphảnứngcaocũngđồngthờicóxuhướngsuynghĩvà

cảmxúcsâusắchơnvềnhữngthứmàchúngđểýthấy,vàchúngthườngmangđếnthêmmộttầngsắctháinữavàomọitrảinghiệmhàngngày.Điềunàycóthểđượcthểhiệntheorấtnhiềucách.Nếumộtđứatrẻcóđịnhhướngcộngđồng,côbéấycóthểsẽdànhrấtnhiềuthờigianngẫmnghĩvềnhữngquansátcủacôvềnhữngngườikhác—tạisaoJasonhômnaylạikhôngmuốnchiasẻđồchơicủamìnhvớicácbạn,tạisaoMarylạinổicáuvớiNicholasnhiềuđếnthếkhicậuấychỉvôtìnhđụngphảibạnấy.Nếuđólàmộtcậubécómộtsởthíchcụthểnàođó—giảicâuđố,sángtạonghệthuật,hayxâylâuđàicát—cậubéđósẽthườngcóthểtậptrungvớimộtcườngđộmạnhkhácthường.Nếumộtđứabécómứcđộphảnứngcaovôtìnhlàmhỏngđồchơicủamộtđứabékhác,cácnghiêncứuđãchothấy,nósẽthườngcảmthấytộilỗivàbuồnrầuvớicườngđộmạnhhơnnhiềusovớimộtđứatrẻcómứcđộphảnứngthấp.Tấtcảmọitrẻemđềuđểýđếnmôitrườngxungquanhvàcảmnhậnnhữngxúccảm,tấtnhiên,nhưngnhữngđứatrẻcómứcđộphảnứngcaocóvẻnhìnthấynhiềuhơnvàcảmthấyđượcnhiềuhơn.Nếubạnhỏimộtđứatrẻbảytuổicómứcđộphảnứngcaolàmộtnhómtrẻemnênchiasẻmộtthứđồchơimàaicũngmuốnnhưthếnào,nhàbáochuyênvềkhoahọcWinifredGallagherviết,cậunhócđósẽthườngtrảlờivớimộtkếhoạchrấttinhvinhưkiểu:“Sắpxếptêncủatấtcảcácbạntheobảngchữcái,rồiđểbạnnàocótêngầnvớivầnAnhấtchơitrước”.

“Đưalýthuyếtvàothựchànhlàrấtkhóđốivớinhữngngườinhưthế”,Gallagherviết,“bởivìbảntínhnhạycảmvànhữngkếhoạchphứctạpcủahọkhônghềphùhợpvớiđủthứđiềukiệnkhắcnghiệtkhácnhaucủatrườnghọc”.Ấyvậynhưng,nhưrồichúngtasẽthấytrongnhữngchươngsau,cácđặcđiểmnày—tínhcẩntrọng,sựnhạycảmvớinhữngsắctháicảmxúcnhỏnhất,nhữngtrạngtháitìnhcảmphứctạp—hóarađềulànhữngsứcmạnhtuyệtvờinhưngluônbịđánhgiáthấpcủangườihướngnội.

Kaganđãchochúngtanhữngbằngchứngcụthể,rõràngrằngmứcđộphảnứngcaochínhlàmộtnềntảngsinhhọccủatínhhướngnội(chúngtarồisẽkhámpháthêmmộtconđườngnữa,trongchương7);nhưngnhữngkhámphácủaôngcósứcảnhhưởngmạnhmẽmộtphầncũnglàvìchúngđãxácnhậnnhữngthứmàtrướcgiờchúngtavẫnluônlờmờcảmthấyđược.MộtsốnghiêncứucủaKagancònmạohiểmlầnvàocảđịahạtcủanhữngniềmtinchưacócăncứcủaxãhội(culturalmyth).Vídụ,ôngtin,dựatrêncácsốliệucủamình,rằngmứcđộphảnứngcaocóliênkếtchặtchẽvớinhữngdấuhiệuthểhiệnrangoàicơthểnhưmắtxanh,haybịdịứng;vàrằngnhữngngườicómứcđộphảnứngcaothườngcóxuhướnggầyvàcókhuônmặtdàihơnsovớinhữngngườikhác.Nhữngkếtluậnnhưvậyđềudựatrênsuyđoán,vàdễlàmtanhớlạinhữnghoạtđộngmangmàusắcmêtíndịđoan

kiểuthếkỷ19nhưtìmhiểuvềlinhhồnmộtconngườithôngquahìnhdánghộpsọcủaanhta.Nhưngbấtkểchúngcóchínhxáchaykhôngđinữa,cũngrấtthúvịkhithấyrằngđâychínhlànhữngđặcđiểmngoạihìnhchúngtavẫnthườnggánchocácnhânvậthưcấukhitamuốnmiêutảhọlàkiểungườiítnói,hướngnội,ưahoạtđộngtríóc.Nhưthểnhữngxuhướngtâmlýnàyđãđượcchônchặtvàotrongtiềmthứcvềvănhóacủachúngtavậy.

CứlấycácbộphimcủaDisneylàmvídụ:KaganvàcácđồngnghiệpcủaôngsuyđoánrằngcácnhàlàmphimDisneyvôthứchiểuvềmứcđộphảnứngcao,khihọvẽnhữngnhânvậtnhạycảmnhưCinderella(LọLem),PinocchiovàchúlùnDopeyvớimắtxanh;vànhữngnhânvậtmạnhmẽ,bạodạnhơnnhưcácchịkếcủaCinderella,chúlùnGrumpy,vàPeterPanvớimắtmàuđậmhơn.Trongrấtnhiềucuốnsách,cácbộphimHollywood,nhữngchươngtrìnhtruyềnhìnhnữa,nhữngnhânvậtcácchàngtraimảnhkhảnh,haychảy-nước-mũilàdấuhiệungầmcủamộtngườihơibịthiếumaymắnnhưnggiỏisuynghĩ,luônđạtđượcđiểmcaotạitrườnghọc,hơibịquátảimộtchútbởicáchoạtđộngxãhội,vàđặcbiệttàinăngởnhữnghoạtđộngcầnnhiềusuynghĩnhưthơcahayvậtlýhọcthiênthể.(CứthửnghĩvềEthanHawketrong“DeadPoetsSociety”màxem).Kaganthậmchícònsuyđoánrằngmộtsốđànôngưathíchphụnữvớidasángmàuvàmắtxanhlàbởihọvôthứcnhậndiệnnhữngphụnữnàylà“nhạycảm”.

Cácnghiêncứukhácvềtínhcáchcũngđồngthờiủnghộtiềnđềrằngtínhhướngnộivàhướngngoạicónềntảngsinhlýhọc,thậmchílàditruyềnhọc.Mộttrongnhữngcáchphổbiếnnhấtđểphântách“bảntínhtựnhiên”khỏi“nuôidưỡng”làsosánhđặcđiểmtínhcáchcủanhữngcặpsinhđôi(cùngtrứnghoặckháctrứng).Mộtcặpsinhđôicùngtrứngpháttriểntừcùngmộttếbàotrứngđãđượcthụtinhvàcócùngmộtbộgenhoàntoàngiốnghệtnhau,trongkhicặpsinhđôikháctrứngrađờitừhaitếbàotrứngriêngbiệtvàchỉchiasẻvớinhaukhoảng50%gen.Vậynênnếubạnđođạcmứcđộhướngnộivàhướngngoạicủanhữngcặpsinhđôinày,vàtìmthấynhiềumốitươngđồnggiữacáccặpsinhđôicùngtrứnghơnlàởcáccặpsinhđôikháctrứng—vàđâychínhlàđiềumàcácnhàkhoahọctìmthấy,tronghàngloạtnghiêncứunốitiếp,kểcảkhicáccặpsinhđôiđượcnuôidưỡngởnhữnggiađìnhtáchbiệthẳnvớinhau—vậythìbạncóthểhợplýmàkếtluậnrằngnhữngđặcđiểmtínhcáchnàycónguồngốcditruyền.

Khôngnghiêncứunàotrongsốnàylàhoànhảocả,nhưngnhữngkếtquảcủachúngđãkhôngngừnggợiýrằngtínhhướngnộivàhướngngoại,cũngnhưnhữngđặcđiểmtínhcáchlớnkhácnhưtínhdễchịuhaysựtậntâm,cókhoảng40đến50phầntrămlàdoditruyền.

Nhưngliệunhữngluậnđiểmsinhhọcnàychotínhhướngnộiđãđầyđủhaychưa?KhitôilầnđầutiênđọccuốnsáchcủaKagan,“Galen’sProphecy”,tôiđãhàohứngđếnnỗitôikhôngthểngủnổi.Đây,ngaytrongnhữngtrangsáchnày,làbạnbètôi,giađìnhtôi,cảtôinữa—trênthựctế,làcảnhânloại—đượcxếpđặtgọngàngqualăngkínhcủamộthệthầnkinhhoặctĩnhlặnghoặchoạtđộngmạnh.Nhưthểcảhàngnhiềuthếkỷcủabiếtbaocâuhỏimangtínhtriếthọcvềbíẩncủatínhcáchconngườiđềulàđểdẫntớikhoảnhkhắcrựcsángcủakhámphákhoahọcnày.Hóaravẫncómộtcâutrảlờiđơngiảnchovấnđềbảntínhtựnhiên-nuôidưỡngnày:chúngtađượcsinhravớimộthệtínhkhíđãđượcđónggóisẵn,vànócóthểđịnhhìnhtínhcáchkhiđãlàngườilớncủachúngtamộtcáchvôcùngmạnhmẽ.

Nhưngnókhôngthểchỉđơngiảnthế—phảikhông?Liệuchúngtathựcsựcóthểrútgọntínhcáchhướngnộivàhướngngoạixuốngchỉcònlàvấnđềởhệthầnkinhbẩmsinhcủachúngta?Tôiđoánrằngtôiđãđượcthừahưởngmộthệthầnkinhcómứcđộphảnứngcao,nhưngmẹtôiluônkhăngkhăngkhẳngđịnhrằngtôilàmộtđứatrẻrấtngoan,hoàntoànkhôngphảidạngsẽđấmvàđávàkhócthétinhỏichỉvìmộtquảbóngbaybịnổ.Tôiđãquáquenvớichứngtự-nghi-ngờ-bản-thânnặngcủamình,nhưngtôicũngcómộtlòngdũngcảmrấtlớnvàoniềmtincủachínhmình.Tôiluôncảmthấykhôngthoảimáiđếnvôcùngvàongàyđầutiênbướcchânđếnmộtthànhphốmới,nhưngtôilạirấtthíchdulịch.Tôitừngrấtrụtrènhútnhátkhicònnhỏ,nhưngtôiđãvượtquađượcphầnlớnnhữnggìtệnhấtcủanó.Hơnthếnữa,tôikhôngnghĩnhữngđiềumâuthuẫnnàylàgìđóquálạlùng;rấtnhiềungườicũngcónhữngmặtxungkhắcnhaukỳlạnhưvậytrongtínhcáchcủahọ.Vàconngườitacũngthayđổirấtsâusắcquathờigian,phảikhông?Vàcòncảýchítựdo(freewill)nữathìsao—chẳnglẽchúngtalạikhôngcóquyềnquyếtđịnhgìlênviệcchúngtalàai,vàchúngtasẽtrởthànhaiư?

TôiquyếtđịnhtìmkiếmchínhgiáosưKaganvàhỏiôngnhữngcâuhỏinàymộtcáchtrựctiếp.Tôimuốntìmđếnôngkhôngchỉvìnhữngkhámphácủaôngquáhấpdẫn,màcònbởinhữngluậnđiểmôngbảovệtrongcuộctranhluậnvềbảntính-hay-nuôidưỡng.Ôngbắtđầusựnghiệpcủamìnhvàonăm1954vàđãtrungthànhvớiphe“nuôidưỡng”,mộtgócnhìntươnghợpvớinhữngkhámphákhoahọcthờibấygiờ.Khiđó,ýtưởngvềmộtthiêntínhbẩmsinhlàhếtsứcnhạycảmvềchínhtrị,dễlàmkhơilạibóngmacủathuyếtưusinhcủaĐứcQuốcXãvàthuyếtNgườidatrắngthượngđẳng(Nazieugenicsandwhitesupremacism).Ngượclại,ýtưởngvềviệctrẻconnhưmộttờgiấytrắngvàmọithứđềucóthểxảyralạirấthấpdẫnvớimộtquốcgiaxâydựngtrênchếđộdânchủnhưMỹ.

NhưngKaganđãthayđổiýkiếncủamìnhgiữachừng.“Tôiđãbịlôituộtđi,dẫucógàothéthayđấmđácũngvôích,bởichínhnhữngsốliệucủatôi”,ôngnói,“đểđếnchỗphảicôngnhậnrằngtínhkhícósứcmạnhhơnnhiềunhữnggìtôitưởngvàmuốntin”.Nhữngpháthiệncủaôngvềnhữngtrẻemcómứcđộphảnứngcao,đượcpháthànhtrêntạpchíSciencevàonăm1988,đãgiúp“hợppháphóa”kháiniệm“thiêntínhbẩmsinh”(inborntemperament),mộtphầnlàvìchínhôngđãtừnglàmộtkẻbảovệthuyết“nuôidưỡng”rấtnhiệtthành.

Nếucóbấtcứmộtaicóthểgiúptôigỡnútthắtchocâuhỏivềbảntính-hay-nuôidưỡngnày,nhưtôihyvọng,thìđólàJerryKagan.

KaganđưatôivàovănphòngcủaôngbêntrongSảnhĐườngWilliamJamescủaĐạihọcHarvard,trongtoànbộlúcđóvẫnquansátvàđánhgiátôikhôngchớpmắt:cáchnhìncủaôngkhôngphảitheokiểuthiếuthânthiện,nhưngchắcchắnlàcáchnhìnrấtsángsuốt.Tôiđãhìnhdungônglàdạngnhàkhoahocdịudàng,luôn-mặc-áo-choàng-trắnggiốngnhưtrongphimhoạthình,đổnhữngchấthóahọctừốngnghiệmnàysangốngnghiệmkiachođếnkhi—Bùm!Nào,Susan,màyrõràngbiếtchínhxácmàylàai.Nhưngđâythìkhôngphảilàvịgiáosưgiàhiềnlành-từtốnmàmàyđãtưởngtượng.Nghịchlýthaychomộtvịgiáosưmànhữngcuốnsáchcủaôngđầychủnghĩanhânđạo,vàlàngườiđãtừngtựmiêutảbảnthânkhicònnhỏlàmộtcậubéluônlolắng,rấtdễbịdọadẫm;tôithìlạithấyôngtừđầuđếncuốirấtđángsợ.Tôimởđầucuộcphỏngvấncủachúngtôibằngcáchhỏimộtcâuhỏiliênquan,màôngkhôngđồngývớitiềnđềcủanó.“Không,không,không!”,ôngquátlớn,nhưthểkhôngphảitôiđangngồingaytrướcmặtôngấy.

Phầncó-mức-độ-phản-ứng-caotrongtínhcáchcủatôibắtđầuhoạtđộngđếnmứctốiđa.Giọngtôivốntựnhiênđãnhỏrồi,nhưnggiờtôiphảicốhếtsứcmớiépđượcmìnhnóilớnhơnmứcthìthầmmộtchút(trongđoạnbăngghiâmlạicuộctròchuyệncủachúngtôi,giọngnóicủaKaganngheoangoangvàrấthùnghồn,củatôithìnghenhỏhơnnhiều).Tôinhậnthấylàmìnhđangcốgiữchothânngườithậtthẳng,mộttrongnhữngdấuhiệuchothấytôilàloạicó-mức-độ-phản-ứng-cao.CảmgiáchơilạmộtchútkhibiếtcảKaganhẳncũngđangđểýđếnđiềunàynữa—ôngcũngnóivậynữa,hấtđầuvềphíatôikhiôngđềcậpđếnviệcrấtnhiềungườithuộcloạicó-mức-độ-phản-ứng-caotrởthànhtácgiảsáchhoặcchọnnhữngngànhnghềtríóckhác,nơi“bạnđượcquyềnlàmchủ:bạnđóngchặtcửalại,kéorèmcửasổvàbắtđầulàmviệc”.(Nhữngngườicóíttrìnhđộhọcvấnhơnthườngsẽchọntrởthànhthưkýhoặcláixetải,ôngnói,cũngvìnhữnglýdotươngtự).

Tôinhắcđếnmộtcôbémàtôibiết,luônrấtchậmkhởiđộng.Côbéthíchquansátnhữngngườimớihơnlàchàohỏihọ;mỗidịpcuốituầngiađìnhcôbéđềutớibãibiển,nhưngphảimấtrấtlâucôbémớidámnhúngmộtngónchânxuốngnước.Mộtcacómứcđộphảnứngcaođiểnhình,tôibìnhluận.

“Không!”,Kagankêulên.“Mỗimộthànhviđềucónhiềuhơnmộtlýdochonó.Đừngbaogiờquênđiềuđó!Vớimọiđứatrẻchậmkhởiđộng,đúngvậy,sẽcónhiềunhữngđứalàdomứcđộphảnứngcao,nhưngbạncũngcóthểchậmkhởiđộngbởicáchbạnđãdànhbanămrưỡiđầutiêntrongđờinhưthếnàonữa!Mỗilầncácnhàbáovànhàvănnhưcáccônói,họchỉmuốnnhìnthấyngaymộtmốiquanhệmột-một—mộthànhvi,mộtnguyênnhân.Nhưngcómộtđiềuquantrọngcôcầnphảihiểuđấylà,chonhữnghànhvinhưchậm-khởi-động,ngượngngùng,haybốcđồng,córấtnhiềulýdocóthểdẫnđếnchúng”.

Ôngnhắclạinhữngvídụvềnhữngloạiyếutốtácđộngtừbênngoàicóthểtạonênmộttínhcáchhướngnộimàkhôngliênquanđến,hoặcdiễnrasongsongvới,mộthệthầnkinhcómứcđộphảnứngcao:Mộtđứatrẻcóthểưathíchviệccónhữngýtưởngmớivềthếgiới,vậynênnódànhphầnlớnthờigiansốngtrongtâmtrícủariêngmình.Hoặcnhữngvấnđềvềsứckhỏecũngcóthểhướngmộtđứatrẻvàotrong,vàothứđangxảyrabêntrongcơthểcủanó.

Nỗisợdiễnthuyếttrướcđámđôngcủatôicóthểcũngphứctạpnhưvậy.Liệucóphảitôisợnóbởitôilàmộtngườihướngnộicómứcđộphảnứngcao?Cũngcóthểkhông.Mộtvàingườicómứcđộphảnứngcaovẫnrấtyêuthíchdiễnthuyếtvàbiểudiễn,vàvôkhốingườihướngngoạivẫnbịhộichứngsợsânkhấu;sợnóitrướcđámđônglànỗisợsốmộtởMỹ,phổbiếnhơncảnỗisợchết.Hộichứngsợphátbiểutrướcđôngngườicórấtnhiềunguyêndo,baogồmcảnhữngtrởngạitừthờithủanhỏ,mộtthứlạicóliênquanđếnlịchsửcánhânriêngcủamỗichúngta,chứkhôngphảibởithiêntínhbẩmsinh.

Trênthựctế,nỗisợphátbiểutrướcđôngngườicóthểlàcơbảnvàhoàntoànconngười,chứkhôngchỉgiớihạnbởinhữngkẻvớihệthầnkinhcómứcđộphảnứngcao.Mộtgiảthuyết,dựatrêncáctácphẩmcủanhàsinhvậthọcxãhội(sociobiologist)E.O.Wilson,chorằngkhitổtiêncủachúngtacònsốngtrêncácxa-van,việcbịtheodõichỉcómộtýnghĩaduynhất:mộtconthúsănmồihoangdãnàođóđangrìnhrậpchúngta.Vàkhichúngtađangsắpsửabịchén,liệuchúngtacóđứngthẳngvàtiếnlênđầytựtinkhông?Không,chúngtasẽchạy.Nóicáchkhác,hàngtrămngànnămtiếnhóađã

thúcépchúngtachạykhỏisânkhấuđi,nơichúngtacóthểlầmlẫncáinhìncủacáckhángiảvớitiasánglóelêntừconmắtdãthú.Ấyvậynhưngcáckhángiảkhôngchỉkỳvọngrằngchúngtasẽbìnhtĩnh,màcònlàchúngtasẽtỏrathoảimáivàhoàntoàntựtin.Mốimâuthuẫngiữasinhhọcvànghithứcnàylàmộtlýdokhiếnchoviệcdiễnthuyếtcóthểđángsợđếnthế.Đócũnglàlýdotạisaoviệccốgắngtưởngtượngcáckhángiảđangnudecũngkhônggiúpíchchocácdiễngiảcăngthẳngđượcmấy:mộtconsưtửtrầntruồngthìvẫncứnguyhiểmhệtnhưmộtconsưtửănmặcđẹpđẽvậy.

Nhưngkểcảkhitấtcảconngườiđềucóxuhướngnhầmlẫncáckhángiảvớiloàidãthúsănmồi,mỗichúngtađềucómộtmứcđộbắtđầuriêngchoviệckíchhoạtbảnnăngchiếnđấu-hoặc-bỏchạy.Cácánhmắtcủakhángiảcầnphảiđángsợđếnđâutrướckhibạncảmthấynhưhọsắpsửavồlấybạntớinơi?Liệunócóxảyratừthậmchítrướccảkhibạnbướcchânlênsânkhấukhông,haylànócầnmộtvàitiếnglaótừphíakhángiảnữamớilàđủđểkíchhoạtcơnlũadrenalineđó?BạncóthểthấylàmthếnàomộttuyếnhạnhnhânnhạycảmcóthểkhiếnbạndễbịảnhhưởngbởinhữngcáicaumàyhaynhữngdấuhiệubuồnchánvànhữngngườiluônkiểmtrachiếcBlackBerryscủahọkhibạnđangnóidởchừng.Vàthựcvậy,cácnghiêncứuđãchỉrarằngnhữngngườihướngnộiđặcbiệtsợnóitrướcđámđônghơnnhiềusovớinhữngngườihướngngoại.

Kagankểvớitôivềlầnôngchứngkiếnmộtđồngnghiệplàmộtnhàkhoahọcđãthểhiệnmộtbàidiễnthuyếttuyệtvờitạimộtcuộchộithảo.Sauđó,diễngiảhỏiôngliệuhaingườihọcóthểcùngdùngbữakhông.Kaganđồngý,vànhàkhoahọcđómớikểchoôngrằngmỗithángôngtađềuphảiđứnglớpcácbàigiảngvà,bấtchấpphongtháisânkhấutuyệtvờicủamình,ôngvẫnluônvôcùnghoảngsợmỗilầnphảinói.Tuyvậy,đượcđọccáccôngtrìnhnghiêncứucủaKaganthựcsựđãcómộttácđộngrấtlớnđốivớiông.

“Ôngđãthayđổicảcuộcđờitôi”,ôngấynóivớiKagan.“Tôiđãluônluônđổlỗichomẹmình,nhưnggiờthìtôinghĩchỉvìtôilàmộtngườicómứcđộphảnứngcaomàthôi.”

Vậytôihướngnộilàvìtôiđãđượcthừahưởngmứcđộphảnứngcaocủachamẹtôi,vìtôiđãsaochéphànhvicủahọ,haycảhai?Hãynhớrằngcácsốliệuđiềutravềditruyềntrêncáccặpsinhđôichothấymứcđộhướngnội-hướngngoạichỉcó40đến50phầntrămlàdoditruyền.Điềunàycónghĩalà:trongmộtnhómngười,trungbìnhkhoảngmộtnửatrongsốcáclýdotạonênsựđadạnggiữahướngnội-hướngngoạilàbởicácyếutốditruyền.Vàđểkhiếnchomọithứcàngrắcrốihơnnữa,cóthểlàcórấtnhiều

yếutốditruyềnkhácnhauliênquanđếnphươngdiệnnày,cũngnhưviệccôngtrìnhcủaKaganvềmứcđộphảnứngcaocóthểcũngchỉlàmộttrongsốrấtnhiềuconđườngvềmặttâmlýhọccóthểdẫnđếntínhhướngnội.Thêmnữa,“trungbình”làmộtthứrấtkhóđoán.Mứcđộditruyềntrungbìnhkhoảng50%khôngchắcchắncónghĩalàsựhướngnộicủatôicó50phầntrămđượcditruyềntừchamẹtôi,haymộtnửatrongsựkhácbiệtvềtínhhướngngoạigiữatôivàbạnbètôilàdoditruyền.Mộttrămphầntrămtínhhướngnộicủatôicóthểđếntừgen,hoặckhôngmộtchútnàocả—haykhảnăngcaohơncả,đấylànódựavàosựkếthợpkhôngthểdòrađượcgiữaditruyềnvàtrảinghiệm.Nếuhỏitínhcáchlàdo“bảntínhtựnhiên”hay“nuôidưỡng”,Kagannói,thìcũngnhưlàhỏimộtcơnbãotuyếtđượctạothànhdonhiệtđộhayđộẩmvậy.Chínhsựtươngtácqualạiphứctạpcủacảhaiyếutốnàymớiquyếtđịnhviệctalàai.

Vậycólẽtôiđãhỏisaicâuhỏi.Cólẽbíẩnvềviệcbaonhiêuphầntrămcủatínhcáchlàdobảntínhtựnhiên,baonhiêuphầntrămdonuôidưỡngítquantrọnghơncâuhỏinày:thiêntínhbẩmsinhcủabạntươngtácvớimôitrườngsốngvàvớiquyếtđịnhriêngcủabạnnhưthếnào?Tớimứcđộnàothìtínhcáchtrởthànhsốphận?

Mộtmặt,dựavàocáclýthuyếtvềmốitươngtácgiữagen-môitrườngsống,nhữngngườiđượcthừahưởngmộtsốđặcđiểmtínhcáchnhấtđịnhthườngcóxuhướngtìmkiếmnhữngtrảinghiệmtrongcuộcsốnggiúphọcủngcốnhữngnéttínhcáchđó.Nhữngđứatrẻcómứcđộphảnứngthấpnhất,vídụ,đãtìmkiếmnguyhiểmtừkhibắtđầumớichậpchữngbiếtđi,đểđếnkhilớnlênchúngđãchẳngcònbiếtsợgìkểcảnhữngmốinguycủa-người-lớnnữa.Chúng“leoquahàngrào,quendần,rồidầndầnleolêncảmáinhà”,nhàtâmlýhọcquácốDavidLykkentừnggiảithíchtrongmộtbàiviết.“Chúngsẽcóđủcáckiểutrảinghiệmmànhữngđứatrẻkháckhôngcó.ChuckYeager(ngườiphicôngđầutiênvượtthànhcôngngưỡngràocảnâmthanh)cóthểbướctừchiếcmáybaynémbomsangchiếcphicơhỏatiễnvàbấmnút,khôngphảivìôngđượcsinhravớisựkhácbiệtgiữaôngấyvàtôi,màbởivìtrongsuốtbamươinămtrướcđó,tínhcáchcủaôngấyđãkhôngngừngbắtôngphảitiếndầnlêntừleotrèocâychođếnnhữngmứcđộnguyhiểmvàphấnkhíchcaohơnnữa.

Tráingượclại,nhữngđứatrẻcómứcđộnhạycảmcaosẽcóxuhướngcaohơntrongviệclớnlêntrởthànhcácnghệsĩ,nhàvăn,nhàkhoahọchoặcnhữngngườihamtưduy,bởisựesợnhữngthứmớilạsẽkhiếnhọdànhnhiềuthờigianhơntrongmôitrườngquenthuộc—vàmàumỡhơnchotrítuệ—củatâmtrímình.“Trườngđạihọcluônđầynhữngngườihướngnội”,

nhàtâmlýhọcJerryMiller,giámđốcTrungTâmchoTrẻEmvàGiaĐình(CenterfortheChildandtheFamily)tạiĐạihọcMichigan,Mỹ,nhậnxét.“Địnhkiếnchúngtavẫncóvềcácgiáosưđạihọclàrấtđúngvớivôsốnhữngngườitrongtrườnghọcnày.Họthíchđọc;vớihọkhôngcógìphấnkhíchhơnnhữngýtưởng.Vàmộtphầntrongchuyệnnàycóliênquantớicáchhọđãdùngthờigianthếnàokhilớnlên.Nếubạndànhphầnlớnthờigianchơivàhoạtđộng,vậythìbạnsẽcóítthờigianhơnđểhọcvàđọcsách.Cũngchỉcóchừngđấythờigiantrongcuộcđờibạnmàthôi”.

Mặtkhác,cũngđồngthờicórấtnhiềukếtquảđadạngkhácnhauchomỗiloạitínhcách.Nhữngđứatrẻcómứcđộphảnứngthấp,hướngngoạichẳnghạn,nếuđượcnuôidưỡngbởinhữnggiađìnhquantâmnhiềuđếnconcáivàđượcởtrongnhữngmôitrườngsốngantoàn,cóthểlớnlênthànhnhữngngườithànhcôngvớitínhcáchlớn—nhữngRichardBransonvàOprah26củathếgiớinày.Nhưngcũngđưađúngnhữngđứatrẻđóchonhữngbậcchamẹghẻlạnhconcái,hoặcchochúngsốngtrongmộtkhudâncưtồitệ,mộtsốnhàtâmlýhọcnói,vàchúngcóthểtrởthànhnhữngkẻbắtnạt,duđãng,haytộiphạm.Lykkenđãtừnggâyxônxaodưluậnkhigọinhữngtêntộiphạmđiêncuồng(psychopath)vànhữngngườihùngcủaxãhội(heroes)là“cácnhánhkhácnhautrêncùngmộtcànhcâytínhcách”.

26RichardCharlesNicholasBranson(sinhngày18tháng7năm1950)làmộtôngtrùmtưbảnvàmộtnhàđầutưlớnngườiAnh.ÔngđượcbiếtđếnnhiềunhấtdướidanhnghĩangườisánglậpVirginGroup,mộtđạitậpđoànbaogồmgần400côngtycon.(Nguồn:Wikipedia)

OprahGailWinfrey(sinhngày29tháng1năm1954)làngườidẫnchươngtrìnhđốithoạitrêntruyềnhình(talkshowhost)vàlànhàxuấtbảntạpchí,cũngtừngđoạtgiảiEmmydànhchongườiMỹgốcPhi.WinfreylàphụnữMỹgốcPhiđầutiêncótêntrongdanhsáchcáctỉphúvàđượcxemlàmộttrongnhữngnhânvậtcónhiềuảnhhưởngnhấttrênthếgiới.

Hãycânnhắcđếncơchếđểtrẻemđạtđượccảmgiácvềsai-đúngcủamình.Rấtnhiềucácnhàtâmlýhọctinrằngtrẻempháttriểnmộtlươngtâmkhichúnglàmgìđókhôngđúngvàbịtráchmắngbởinhữngngườichămsócchúng.Bịphêphánkhiếnchúngcảmthấylosợ,vàvìnỗilosợlàmộtthứkhóchịu,chúngsẽdầnhọccáchtránhxanhữnghànhvikhôngđượcxãhộiủnghộ.Điềunàyđượcbiếtđếnnhưlà“hấpthu”(internalize)cáctiêuchuẩnvềhànhđộngtừchamẹ,vàcốtlõicủanólàởnỗilosợ.

Nhưngsẽthếnàonếumộtsốđứatrẻítcóxuhướnglosợhơnnhữngđứa

khác,nhưlàthựctếởnhữngđứacựckỳcó-mức-độ-phản-ứng-thấp?Thôngthườngcáchtốtnhấtđểdạynhữngđứatrẻnàycácgiátrịsốnglàchochúngnhữngnhânvậtthậttíchcựcđểnoitheo,vàđịnhhướngsựgandạcủachúnghướngvềnhữnghoạtđộngtíchcực,cóhiệuquả.Mộtđứatrẻcó-mức-độ-phản-ứng-thấpchơitrongmộtđộikhúccôncầutrênbằngsẽrấtthíchthútậnhưởngsựủnghộ,ngưỡngmộcủađồngđộikhinólaothẳngvàomộtthànhviênđộiđốithúvớimộtcúhuýchvaithấp,đượccoilàmộtđòntấncônghợplệ.Nhưngnếunóđiquáxa,dùngcảcùichỏchẳnghạn,vàkhiếnanhchàngkiabấttỉnh,nósẽbịphạtkhôngđượctiếptụcthamgiatrậnđấu.Dầndầntheothờigian,nósẽhọcđượccáchdùngsởthíchmạohiểmvàtínhhunghăngcủamìnhmộtcáchthôngtháihơn.

Giờhãytưởngtượngcũngchínhđứatrẻđó,lớnlêntrongmộtkhudâncưnguyhiểm,vớigầnnhưkhôngcómônthểthaođượctổchứcnào,cũngnhưkhôngcócáchtíchcựcnàođểnóthểhiệnsựgandạcủamình.Bạncóthểthấyđứatrẻđócóthểdễdàngrơivàoconđườngtộiphạmnhưthếnào.Cóthểlànhữngđứatrẻthiệtthòivướngvàovònglaolýđãphảichịuđựngkhôngchỉnghèođóihaysựthiếuquantâmtừchamẹ,cộngđồng;màchúngcònlàbikịchcủamộttínhcáchtáobạovàtrànđầynănglượng,nhưnglạithiếuđinhữngphươngtiệntíchcựcđểthỏamãntínhcáchđócủamình.

Sốphậncủanhữngđứatrẻcómứcđộphảnứngcaonhấtcònđồngthờibịảnhhưởngbởithếgiớixungquanhchúng—cólẽthậmchícònnhiềuhơnsovớimộtđứatrẻtrungbình,dựatheomộtlýthuyếtcótínhđộtphámớimangtên“LýThuyếtHoaPhongLan”(“theorchidhypothesis”)bởiDavidDobbs,đăngtrêntờ“TheAtlantic”.Lýthuyếtnàychorằngcónhiềutrẻemnhưhoabồcônganhvậy,cóthểsinhtrưởngdễdàngởgầnnhưbấtcứmọimôitrườngsống.Nhưngcónhữngđứatrẻkhác,baogồmcảloạicó-mức-độ-phản-ứng-caomàKaganđãnghiêncứu,thìgiốnghoaphonglanhơn:chúnghéotànrấtdễdàng,nhưngđồngthời,dướiđúngđiềukiệnthíchhợplạicóthểlớnmạnhvàtrởnênrấttuyệtvời.

TheoJayBelsky,mộtgiáosưtâmlýhọcvàmộtchuyêngiachămsóctrẻemtạiĐạihọcLondon,làmộttrongnhữngngườiủnghộhàngđầuchoquanđiểmnày,thìmứcđộphảnứngcủahệthầnkinhởnhữngđứatrẻnàykhiếnchúngrấtdễbịảnhhưởngnặngnềbởinhữngbấthạnhkhicònnhỏ(nhưbịđốixửtàntệ,tiếpxúcsớmvớibạolựcgiađình,vv—chúthíchcủangườidịch);nhưngcũngđồngthờigiúpchúngcóthểthuđượcnhiềulợiíchtừmộtmôitrườngnuôidưỡngcẩnthậnhơnnhiềusovớinhữngđứatrẻkhác.Nóimộtcáchkhác,nhữngđứatrẻhoaphonglancóthểdễdàngbịảnhhưởngmạnhmẽbởimọiloạitrảinghiệm,bấtkểlàtíchcựchaytiêucực.

Cácnhàkhoahọctừlâuđãbiếtrằngnhữngtínhcáchcó-mức-độ-phản-ứng-caothườngđikèmvớinhữngmốinguytiềmtàng.Nhữngngườinàyđặcbiệtdễthươngtổnhơnrấtnhiềutrướcnhữngthửtháchnhưcăngthẳngtronghônnhân,cáichếtcủachamẹ,haybịlạmdụng.Họcóxuhướngcaohơncácđồngbạncủamìnhtrongviệctrởnêntuyệtvọng,lolắng,vàsợsệttrướcnhữngtìnhhuốngnhưvậy.Quảthựcthế,mộtphầntưtrongsốnhữngđứatrẻcó-mức-độ-phản-ứng-caocủaKaganđãphảichịuđựngđếnmứcđộnàođómộtchứngbệnhcótên“chứngrốiloạnlolắngxãhội”(socialanxietydisorder),mộtdạngsợsệt,nhútnhátmãntínhvàcókhảnăngtànphákinhhoàng.

Điềucácnhàkhoahọckhôngnhậnrachotớitậngầnđây,đấylànhữngmốinguytiềmtàngnàycòncómộtmặttốt.Nóimộtcáchkhác,cảsựnhạycảmvàsứcmạnhđềunằmtrongcùngmộtgóihàng.Cácnghiêncứuđãchỉra:nhữngđứatrẻcó-mức-độ-phản-ứng-caomàđượcdạybảotốt,đượcchamẹquantâm,vàcómộtmôitrườnggiađìnhổnđịnhthìthườngcóítrắcrốivềmặtcảmxúc,cũngnhưcónhiềukỹnăngxãhộihơnsovớinhữngđồngbạncó-mức-độ-phản-ứng-caocủamình.Thôngthườngchúngsẽcựckỳgiàulòngcảmthông,tínhthíchchuđáoquantâm,vàrấtcótinhthầnhợptác.Chúngtốtbụng,tậntìnhvàcẩnthận;rấtdễcảmthấykhóchịubởisựtànác,bấtcôngvàvôtráchnhiệm.Chúngdễthànhcôngởnhữngthứquantrọngvớichúng.Chúngkhôngnhấtthiếtsẽtrởthànhnhữnglớptrưởng,khốitrưởng,haycácngôisaochínhtrongnhữngvởdiễnởtrường,Belskynóivớitôi,mặcdùnhữngđiềunàyvẫncóthểxảyra.“Vớimộtsốđứa,đósẽlàtrởthànhlãnhđạocủacảlớp.Vớinhữngđứakhác,nósẽởdướidạnghọcrấtgiỏiởtrườnglớp,vàđượcmọingườiyêumến”.

Nhữngmặttốtcủatínhcáchcó-mức-độ-phản-ứng-caonàyđãđượcghilạitrongcácnghiêncứuđầythúvịmàcácnhàkhoahọcđếntậngầnđâymớibắtđầurápnốilạivớinhau.Mộttrongnhữngkhámpháthúvịnhất,cũngđồngthờiđượcnhắcđếntrongbàiviếtcôngbốcủaDobbstrêntờ“TheAtlantic”,đếntừthếgiớicủaloàikhỉrhesus;mộtgiốngloàicóđếnkhoảng95phầntrămADNgiốngvớicủaconngười,vàcũngcónhữngthểchếxãhộiphứctạpgiốngnhưcủachúngtavậy.

Ởnhữngcáthểkhỉnày,cũngnhưởconngười,cómộtloạigenđượcbiếtđếnvớicáitêngenvậnchuyểnserotonin(SERT),hay5-HTTLPR,giúpđiềukhiếnquátrìnhxửlýserotonin,mộtchấtdẫntruyềnthầnkinhcótácdụngảnhhưởngtớicảmxúc.Mộtbiếnthểcụthểcủanó,haycòngọilàmộtalen(genđẳngvị),củagennày,đôilúcđượcgọilàalenngắn,đượctinrằngcóliênkếtvớimứcđộphảnứngcaovàtínhcáchhướngnội,cũngnhưnguycơ

caodễrơivàotrầmcảmởnhữngngườicócuộcsốngkhókhăn.Khinhữngcáthểconvớiloạialennàytiếpxúcvớistress—nhưtrongmộtthínghiệm,chúngbịtáchkhỏimẹmìnhvàđượcnuôilớnnhưmộtconkhỉmồcôi—chúngxửlýserotoninkémhiệuquảhơnhẳn(mộtyếutốdễtạonêntrầmcảmvàlosợ)sovớinhữngconkhỉcóalendàicùngchịusựthiếuthốntươngtự.Nhưngnhữngconkhỉconvớicùngbộmãgendễtổnthươngđó,khiđượcnuôilớnbởinhữngconmẹchămsócchúngcẩnthận,lạicóthểlàmtốtngangbằnghoặcthậmchítốthơnnhữngđồngbạncóalendàicủachúng—kểcảnhữngconcũngđượcsốngtrongmôitrườngantoàntươngtự—trongnhữnghoạtđộngxãhộiquantrọngnhưtìmkiếmbạnchơicùng,xâydựngliênminh,vàgiảiquyếtxungđột.Chúngthườngtrởthànhthủlĩnhtrongnhómcủamình.Chúngcũngđồngthờixửlýserotoninhiệuquảhơnnhiều.

StephenSuomi,nhàkhoahọcđãtiếnhànhnhữngnghiêncứunày,suyđoánrằngnhữngcáthểkhỉrhesuscó-mức-độ-phản-ứng-caonàyđạtđượcthànhcôngnhờvàokhốilượngthờigiankhổnglồmàchúngđãdànhđểquansáthơnlàthamgiavàonhóm,hấpthụđếnmộtmứcđộsâusắccácquyluậtcủagiaotiếpxãhội.(Đâylàlýthuyếtcóthểlàlờinhắcnhởchonhữngbậcchamẹcủanhiềuđứatrẻcó-mức-độ-phản-ứng-caoluônnánlạikiênnhẫnquansátởngoàirìanhómbạncủachúng,đôilúctớihàngtuần,trướckhihòanhậpvàovớinhómthànhcông).

CácnghiêncứutrênngườiđãchothấyởcáccôgáivịthànhniênvớialenngắntronggenSERTcóxuhướngdễbịtrầmcảmcaohơnđến20%sovớinhữngcôgáicóalendàikhicùngphảiđốimặtvớinhữngmôitrườnggiađìnhnhiềuáplựccăngthẳng;nhưnglạiítbịtrầmcảmhơnđến25%khiđượcnuôidưỡngtrongnhữnggiađìnhổnđịnh.Tươngtự,nhữngngườilớnvớialenngắnđãchothấycónhiềulolắnghơnvàobuổiđêmsovớinhữngngườikháckhihọphảitrảiquanhữngngàycăngthẳng,nhưnglạicóítlolắnghơnsovớinhữngngườikhácsaunhữngngàybìnhyên.Nhữngtrẻembốntuổicó-mức-độ-phản-ứng-caothườngđưaranhữngcâutrảlờitheohướngvìngườikháckhiphảiđốimặtvớinhữngnanđềđạođức(moraldilemmas:tìnhhuốngkhimộtngườibuộcphảichọnlựagiữahainguyêntắcđạođứcxungđộtnhau—chúthíchcủangườidịch);nhưngđiềunàychỉtiếptụcđúngkhichúnglênnămtuổinếumẹchúngdùngnhữngbiệnphápkỷluậtnhẹnhàng,thayvìđaynghiệt.Cáctrẻemcó-mức-độ-phản-ứng-caođượcnuôilớntrongmôitrườngnhiềukhuyếnkhích,cảmthôngcóthểchốngchịubệnhcảmthôngthườngcũngnhưcácbệnhvềđườnghôhấpkháctốthơnnhiềusovớinhữngđứatrẻkhác;nhưngchúngcũngđổbệnhdễhơnnhiềunếuđượcnuôilớntrongmộtmôitrườngnhiềuáplựccăngthẳng.AlenngắntronggenSERTcũngđồngthờicóliênhệvớimứcđộhoạtđộnghiệu

quảhơntrongmộtloạtcáchoạtđộngnhậnthứckhácnhau.

Nhữngkhámphánàyấntượngđếnnỗiquảthựckhótinrằngchưaaichạmđượcđếnchúngchotớitậngầnđây.Khótin,nhưngcólẽcũngkhôngcógìquábấtngờ.Cácnhàtâmlýhọcđượcđàotạođểchữatrị,dovậynhữngnghiêncứucủahọtựnhiêncũngtậptrungchủyếuvàonhữngvấnđềvàcácdấuhiệubệnhlý.“Cứnhưhọlà,nóimộtcáchhìnhtượng,nhữngthủythủluônquábậnrộnnhìnxuốngdướilànnướcđểtìmdấuhiệucủanhữngtảngbăngtrôicóthểlàmchìmtàucủahọ,”Belskyviết,“đếnmứchọkhôngnhậnrarằngchínhleolênđỉnhcủamộttảngbăngtrôilạicóthểgiúphọvạchmộtlốiđiantoànhơnquacảvùngbiểnđầybăngnày”.

Cácbậcchamẹcủanhữngđứatrẻcó-mức-độ-phản-ứng-caonàylànhữngngườicựckỳmaymắn,Belskynóivớitôi.“Côngsứcvànỗlựchọbỏrathựcsựcóthểtạonênsựkhácbiệt.Thayvìnhìnconmìnhnhưnhữngkẻdễbịtổnthươngtrướcnhữnghoàncảnhkhókhăn,cácbậcchamẹnênnhìnchúngnhưnhữngthứcóthểuốnnắndễdàng—tệhơn,nhưngđồngthờicũngtốthơn”.Ôngmiêutảrõràngbậcchamẹlýtưởngcủamộtđứatrẻcó-mức-độ-phản-ứng-cao:mộtngườicóthể“đọcnhữngtínhiệucủabạn,vàtôntrọngsựđộclậpcủabạn;mộtngườiấmáp,nhưngcũngmạnhmẽkhiralệnhchobạnmàkhôngcầnphảihàkhắchaycaynghiệt;khuyếnkhíchtrítòmò,cácthànhtíchcaotronghọctập,dạybạnbỏquamónlợitứcthờiđểcóđượclợiíchvềlâudàitrongtươnglai,biếttựkiềmchếbảnthân;vàkhônghềcaynghiệt,hờhữngvớiconcái,haycótínhkhíthấtthường”.Lờikhuyênnàylàvôcùngphùhợpvớimọibậcchamẹ,tấtnhiên,nhưngnólàcựckỳtốiquantrọngchoviệcnuôidạymộtđứatrẻcó-mức-độ-phản-ứng-cao.(Nếubạnnghĩconbạncóthểcómứcđộphảnứngcao,cóthểngaylúcnàybạnđangtựhỏimìnhliệubảnthâncóthểlàmgìnữađểgiúpkhuyếnkhíchcôbéhoặccậubécủabạn.Chương11cóthểsẽcómộtvàicâutrảlờichobạn).

Nhưngkểcảnhữngđứatrẻhoaphonglancũngcóthểchịuđượcmộtvàitìnhhuốngkhókhăn,Belskynói.Lấylyhônlàmmộtvídụ.Nhìnchung,nósẽcóảnhhưởngtiêucựclênnhữngđứatrẻhoaphonglannhiềuhơnnhữngđứatrẻkhác:“Nếuhaibậcchamẹcãinhaurấtnhiều,vàlôiconhọvàogiữa,vậythìhãycẩnthận,đâylàđứatrẻsẽsuysụp”.Nhưngnếuhaibậcchamẹsaukhilyhônvẫngiữquanhệhòathuận,vànếuhọvẫncungcấpchoconhọnhữngyếutốchămsócvềtinhthầnkhácnócần,thìkểcảmộtđứatrẻhoaphonglanvẫncóthểsốngtốt.

Hầuhếtmọingườihẳnsẽrấttrântrọngsựlinhhoạttừthôngđiệpnày,tôitinlàvậy;ítaitrongchúngtalạicómộttuổithơkhônghềcómộtrắcrốigia

đìnhnào.

Nhưngcómộtdạnglinhhoạtkhácmàchúngtađềumongcóthểápdụngđượcvàochocâuhỏi:chúngtalàaivàchúngtatrởthànhgì.Chúngtamuốncóquyềntựquyếtđịnhsốphậncủachínhchúngta.Chúngtamuốnbảovệnhữngmặttíchcựctrongtínhcáchcủachúngta,vàcảithiện,thậmchílàloạibỏ,nhữngphươngdiệnchúngtakhôngthích—vídụnhưnỗisợnóitrướcđámđông.Bêncạnhthiêntínhbẩmsinhcủamỗichúngta,bêncạnhcảsựmayrủitrongnhữngtrảinghiệmtuổiấuthơcủachúngta,chúngtavẫnmuốntinrằngchúngta—vớitưcáchlànhữngngườitrưởngthành—cóthểtựmìnhđịnhhìnhchínhmình,vàtựbiếncuộcsốngcủamìnhthànhnhữnggìmàchúngtamuốn.

Liệuchúngtacóthểkhông?

5.VƯỢTQUACẢTÍNHCÁCH

VaiTròCủaÝChíTựDo(vàBíQuyếtĐểNóitrướcđámđôngdànhchoNgườiHướngNội)

Sựthíchthúxuấthiệnởchínhbiêngiớigiữasựbuồnchánvàlosợ,khinhữngthửtháchvừavặncânbằngvớikhảnănghànhđộngcủamộtngười.

—MIHALYCSIKSZENTMIHALYI

SâutậnbêntrongTrungTâmAthinoulaA.MartinosvềHiệnảnhYSinh(BiomedicalImaging)tạibệnhviệnMassachusetts,cácdãyhànhlangđềumùmờ,thậmchíẩmthấptốitămnữalàkhác.TôiđangđứngbênngoàicánhcửakhóakíncủamộtcănphòngkhôngcửasổcùngTiếnsĩCarlSchwartz,giámđốccủaPhòngThíNghiệmNghiênCứuPhátTriểnẢnhHóaThầnKinhvàBệnhHọcTâmLý(DevelopmentalNeuroimagingandPsychopathologyResearchLab).Schwartzcóđôimắtsáng,tòmò,tócnâuđãđiểmbạc,vàmộtphongcáchnhiệttìnhnhưngđiềmđạm.Bấtchấpcảnhtượngmờnhạtxungquanh,ôngchuẩnbịmởkhóacănphòngvớimộttácphongrấthoànhtráng.

CănphòngnàylànơichứamộtchiếcmáyfMRI(functionalmagneticresonanceimaging—thiếtbịảnhhóacộnghưởngtừtínhchứcnăng)trịgiáhàngnhiềutriệuđô-la;chínhcỗmáynàyđãgiúpchomộtvàitrongsốnhữngnghiêncứuđộtphánhấtvềkhoahọcthầnkinhcóthểtrởthànhhiệnthực.MộtchiếcmáyfMRIcóthểđođượcnhữngphầnnàocủanãođanghoạtđộngkhibạnnghĩđếnmộtsuynghĩcụthểnàođó,hoặcthựchiệnmộttácvụnhấtđịnh;khảnăngnàychophépcácnhàkhoahọcthựchiệnmộtcôngviệcđãtừngđượccoilàbấtkhảthi,đấylàkhámphácấutạochứcnăngcủatừngphầntrongbộnão.MộttrongnhữngnhàphátminhchủchốtcủakỹthuậtảnhhóafMRI,TiếnsĩSchwartznói,làmộtnhàkhoahọclỗilạcnhưngrấtkhiêmtốncótênKennethKwong,ngườicũnglàmviệcngaytrongchínhtòanhànày.Toànbộnơinàycóđầynhữngngườiítnóivàkhiêmtốnnhưngđanglàmnhữngviệchếtsứcphithường,Schwartznóithêm,khoáttaychỉvềphíadãyhànhlangtrốngbênngoài.

TrướckhiSchwartzmởcánhcửa,ôngyêucầutôitháođôikhuyêntaivàngcủamìnhravàcấtchiếcmáyghiâmkimloạinãygiờtôiđangdùngđểghilạicuộctròchuyệncủachúngtôiđi.TừtrườngcủachiếcmáyfMRInàymạnhgấp100.000lầnlựchútcủaTráiĐất—mạnhđếnnỗi,Schwartznói,nócóthểgiựtphứtđôikhuyênrakhỏitaitôinếuchúngcótừtính,vàhútnó

bayxuyênquacảcănphòng.Tôicóchútlolắngvềchiếcmóccàibằngkimloạitrongáongựccủamình,nhưngquángượngđểhỏi.Thayvàođó,tôichỉvàocáimóckhóatrêngiàycủamình,thứtôiđoáncũngcócùnglượngkimloạinhưdâyáongực.Schwartznóicáiđóthìđược,vàchúngtôitiếnvàotrong.

ChúngtôichămchúnhìnngưỡngmộchiếcmáyquétfMRI,thứtrôngcứnhưmộtchiếchỏatiễnsángrựcđangđượcđặtnằmnghiêngtrênbục.Schwartzgiảithíchvớitôirằngôngsẽyêucầucácđốitượngcủamình—nhữngngườivàocuốituổithiếuniên—nằmxuốngvớiphầnđầuđặttrongchiếcmáyquétnày;trongkhihọđượcxemnhữngtấmảnhchụpcáckhuônmặtkhácnhau,chiếcmáysẽtheodõicáchbộnãocủahọphảnứngnhưthếnào.Ôngđặcbiệthứngthúvớinhữnghoạtđộngởthùyhạnhnhân—chínhcơquanmàKaganđãpháthiệnrằngcóđóngmộtvaitròquantrọngtrongviệcđịnhhìnhtínhcáchhướngnộihayhướngngoại.

SchwartzlàđồngnghiệpvàmộtngườiủnghộnhiệtthànhcủaKagan,vàcôngtrìnhcủaôngtiếpnốingaytừđiểmmànhữngnghiêncứudàikỳvềtínhcáchcủaKagandừnglại.CácembésơsinhKaganđãtừngphânloạilàcómứcđộphảnứngcaohaythấp,giờđãtrởthànhnhữngngườilớn,vàSchwartzgiờđangdùngchiếcmáyfMRIđểnghiêncứukỹhơnbộnãocủahọ.Kaganđãtheosátcácđốitượngnghiêncứucủaôngtừtuổisơsinhchođếnlúcthànhniên,nhưngSchwartzmuốnbiếtđiềugìsẽxảyrasauđónữa.Liệucòncóthểtruyradấuvếtcủathiêntínhbẩmsinhđượcnữakhông,saubaonhiêunămnhưthế,trongnhữngbộnãocủacácngườilớnnày?Hayliệunóđãbịxóabỏbởisựảnhhưởngtừcảnhữngtácđộngcủamôitrườngsốnglẫnnhữngcốgắngcủabảnthânmỗingườihọrồi?

Thúvịlà,chínhKaganđãcảnhbáoSchwartzrằngđừngnêntiếnhànhnghiêncứunày.Trongmộtlĩnhvựccạnhtranhnhưnghiêncứukhoahọc,bạnsẽkhôngmuốnlãngphíthờigiantiếnhànhnhữngthínghiệmcóthểsẽkhôngđemlạikhámphágìđánggiá.VàKaganlongạirằngsẽchẳngcókếtquảnàođểmàtìmthấycả—rằngmốiliênkếtgiữatínhcáchvàsốphậnđãbịcắtđứtkhiđứatrẻsơsinhchạmđếntuổitrưởngthànhrồi.

“Ôngấycũngvìmuốntốtchotôithôi”,Schwartznóivớitôi.“Cũngthậtlàmộtnghịchlýthúvị.BởivìởđâyJerryđãtiếnhànhtấtcảnhữngquansátbuổiđầunàyởnhữngtrẻsơsinh,vàthấyrằngkhôngchỉ

hànhvigiaotiếpxãhộicủahọkhácđếnmứcđốinghịch—tấtcảmọithứởnhữngđứatrẻnàyđềukháchẳn.Mắtchúngmởlớnhơnkhichúngphảigiải

quyếtvấnđề,dâythanhquảncủachúngthắtchặthơnkhinói,vàquyluậtnhịptimcủachúngđộcđáohơn:tấtcảnhữngđiềunàyđềugợiýrằngcómộtthứgìđókhácbiệthẳnvềmặtsinhlýhọcởnhữngđứatrẻnày.Vàtôinghĩ,bấtchấpđiềunày,bởivìdisảnhọcthuậtcủamình,ôngấycócảmgiácrằngcácnhântốmôitrườngquáphứctạpđếnmứcsẽrấtkhóđểcóthểpháthiệnđượcdấuvếtcủathiêntínhbẩmsinhkhiđốitượngđãlớn.

NhưngSchwartz,ngườitinrằngchínhmìnhcũnglàmộtngườicómứcđộphảnứngcao,vàtiếnhànhnghiêncứumộtphầndựavàonhữngtrảinghiệmcủachínhmình,cómộtlinhcảmrằngôngsẽtìmthấyđượcnhữngdấuvếtnàyởkểcảxahơnmứctuổimàKaganđãdừnglại.

Ôngminhhọacácnghiêncứucủamìnhbằngcáchchophéptôiđượclàmcácbàikiểmtranhưlàmộtđốitượngnghiêncứucủaông,chỉkháclàkhôngphảinằmvàotrongmáyfMRI.Tronglúctôingồibênmộtcáibàn,mộtmànhìnhmáytínhnháylêntrướcmặttôinhữngtấmảnh,mỗilầnmộtbức,mỗitấmthểhiệnmộtkhuônmặtlạkhácnhau:baonhiêunhữngcáiđầukhônggắnvàomộtthânthểnàocả,trắng-và-đen,nổibồngbềnhtrênmộtphôngnềnmàuđenthẫm.Tôinghĩtôicóthểcảmthấyđượcnhịptimcủamìnhnhanhdầnlênkhicáctấmảnhbắtđầuxuấthiệndồndậphơn.TôiđồngthờicũngđểýthấyrằngSchwartzđãtrộnvàovàikhuônmặtđượclặplạinhiềulần,vàrằngtôicảmthấythoảimáidầnkhicáckhuônmặtbắtđầuquenthuộchơn.TôimiêutảlạiphảnứngcủamìnhchoSchwartz,vàônggậtđầu.Tậphợpcácbứcảnhnàyđãđượcthiếtkế,ôngnói,đểmôphỏngtìnhhuốnggắnvớicảmgiácmàngườicó-mức-độ-phản-ứng-caohaycảmthấykhihọbướcvàomộtcănphòngchậtkíntoànnhữngngườilạ,vàphảithốtlên:“Trờiơi!Nhữngngườinàylàaivậy?"

Tôitựhỏikhôngbiếtliệucóđangtưởngtượngranhữngphảnứngcủamìnhkhông,haylàtôicóphóngđạichúnglênquákhông,nhưngSchwartznóivớitôirằngôngvừanhậnlạiđượcbộdữliệuđầutiênvềnhómtrẻemcó-mức-độ-phản-ứngcaomàKaganđãnghiêncứutừlúchọmớibốnthángtuổi—vàquảđúngvậy,thùyhạnhnhâncủanhữngđứatrẻ,bâygiờlànhữngngườilớn,nàyhóaranhạycảmvớinhữngbứchìnhkhuônmặtlạhơnnhiềusovớithùyhạnhnhâncủanhữngngườidạndĩngaytừnhỏ.Nóimộtcáchkhác,dấuvếtcủatínhcáchcómứcđộhướngngoạicaohoặcthấpchưabaogiờbiếnmấtởtuổitrưởngthành.Mộtsốtrẻcó-mức-độ-phản-ứng-caolớnlênthànhnhữngthiếuniêncóthểgiaotiếpxãhộithoảimái,khôngbịdọadẫmbởinhữngđiềumớilạ,nhưnghọkhôngbaogiờtrútbỏđượcnhữngđặcđiểmtâmlýditruyềncủamình.

NghiêncứucủaSchwartzgợiýchochúngtamộtđiềuquantrọng:chúngtacóthểtácđộnglàmthayđổitínhcáchcủamình,nhưngchỉđếnđượcmộtmứcđộnhấtđịnhmàthôi.Bảntínhbẩmsinhcủachúngtacótácđộngtớichúngta,bấtkểchúngtacósốngcuộcsốngcủamìnhnhưthếnào.Mộtphầnđángkểtrongviệcchúngtalàaiđượcđịnhđoạtbởicácgencủachúngta,bởibộnãocủachúngta,bởihệthầnkinhcủachúngta.Vàấyvậynhưng,nhữngsựthayđổinhấtđịnhmàSchwartzđãtìmthấyởnhữngtrẻvịthànhniêncó-mức-độ-phản-ứng-caocũngđồngthờiđềxuấtđiềungượclại:chúngtacóýchítựdo(freewill),vàcóthểdùngnóđểđịnhhìnhtínhcáchcủamình.

Nhữngđiềunàynghecóvẻnhưmâuthuẫnvớinhau,nhưngthựcrachúngkhônghề.Ýchítựdocóthểđưatađixa,nhưcácnghiêncứucủaTiếnsĩSchwartzđãgợiý,nhưngnókhôngthểđưataravôtậnxahơngiớihạnmàbộgencủachúngtachophép.BillGatessẽkhôngbaogiờlàBillClinton,bấtkểôngcócốmàidũanhữngkỹnănggiaotiếpxãhộicủamìnhđếnthếnào,vàBillClintoncũngkhôngbaogiờcóthểlàBillGates,bấtchấpôngcódànhbaonhiêuthờigianmộtmìnhvớimáytínhđichăngnữa.

Chúngtacóthểgọiđiềunàylà“LýThuyếtDâyThun”(rubberbandtheory)vềtínhcách.Chúngtanhưlàdâythunkhiởtrạngtháinghỉ.Chúngtađànhồi,vàcóthểkéodãndàimìnhrađược,nhưngcũngchỉđếnmộtmứcđộcóhạnmàthôi.

Đểhiểutạisaolạicóchuyệnnàyởngườicó-mức-độ-phản-ứng-cao,sẽcóíchnếuchúngtanhìnvàonhữngthứxảyratrongnãomìnhkhitachàomộtngườilạmặttạimộtbữatiệc.Hãynhớrằngthùyhạnhnhâncũngnhưhệviềnlànhữngphầnhếtsứccổxưacủanão—cổxưađếnmứcngaycảnhữngđộngvậtcóvúnguyênthủynhấtcũngcóphiênbảnhệviềncủariêngchúngtrongnãomình.Nhưngkhicácloàiđộngvậtcóvúbắtđầutiếnhóaphứctạpdần,mộtvùngkháctrongnãocótênvỏnãomới(neocortex)bắtđầupháttriểnxungquanhhệviền.Vỏnãomới,đặcbiệttrongđólàphầnvõnãotrướctrán(frontalcortex)ởngười,đảmnhiệmnhiềuchứcnăngđếnbấtngờ:từquyếtđịnhxemnênmualoạikemđánhrăngnào,chođếnlênkếhoạchchomộtcuộchọp,chođếnsuyngẫmvềbảnchấtcủahiệnthực.Mộttrongnhữngchứcnăngnàycủanólàdẹpyênnhữngnỗilosợkhôngcăncứ.

Nếubạntừnglàmộtđứabécó-mức-độ-phản-ứng-cao,vậythìthùyhạnhnhâncủabạncóthể,chođếnhếtphầnđờicủabạn,sẽluônhoạtđộngcómộtchútquámạnhsovớicầnthiếtmỗikhibạnphảitựgiớithiệubảnthânmìnhvớingườilạtạimộtbữatiệc.Nhưngnếubạncảmthấymìnhvẫnkhálàcó

kỹnăngtronggiaotiếp,thìđấymộtphầnlàvìphầnvỏnãotrướctráncủabạnđangcómặtởđóđểbảobạnhãybìnhtĩnhlại,giơmộttayrađểbắtđi,vàcườilên.Trênthựctế,mộtnghiêncứudùngmáyfMRIgầnđâyđãchothấykhingườitaápdụngcáchtự-nói-chuyện-với-bản-thânđểđịnhtâmlạitrongnhữngtìnhhuốnggâycăngthẳng,cáchoạtđộngởphầnvỏnãotrướctrántănglêntỷlệnghịchvớisựsuygiảmmứcđộhoạtđộngởthùyhạnhnhân.

Nhưngphầnvỏnãotrướctránkhôngmạnhmẽđếnthế;nókhôngthểdậptắthoàntoànhoạtđộngởthùyhạnhnhânđiđược.Trongmộtnghiêncứu,cácnhàkhoahọcđãsắpxếpđểmộtconchuộtluônđượcnghethấymộtâmthanhnhấtđịnhmỗikhibịchíchđiện;từđónóhọcđượccáchliênkếtâmthanhnàyvớicúchíchđiệnđángsợ.Rồihọbậtđibậtlạiâmthanhđónhưngkhôngchíchđiệnconchuộtnữa,chođếnlúcconchuộtkhôngcònsợhãiâmthanhnàynữa.

Nhưnghóaraquátrìnhlàmquennàykhônghoàntoànhoànthiệnnhưcácnhàkhoahọctưởng.Khihọngắtkếtnốithầnkinhgiữavỏnãotrướctránvàthùyhạnhnhâncủaconchuột,nólạiquaylạisợâmthanhkianhưtrước.Đólàvìnỗisợtuyđãbịápchếbởihoạtđộngcủavỏnãotrướctrán,nhưngvẫnluônhiệndiệntrongthùyhạnhnhân.Ởnhữngngườivớinhữngnỗisợkhôngcăncứ,vídụnhưngườimắcchứngbatophobia(sợđộcao),điềutươngtựcũngxảyra.CácchuyếnđilặpđilặplạilênđỉnhtòacaoốcEmpireStatenghecóvẻcóthểgiúplàmquenđượcvớinỗisợnày,nhưngnóluôncóthểquaytrởlạihoànhhoànhmỗikhinhữngngườinàybịstress—khiphầnvỏnãotrướctráncủahọcónhiềuviệckhácphảilohơnlàđitrấnanmộtthùyhạnhnhânđanghoạtđộngquáhăng.

Điềunàygiúpgiảithíchtạisaonhiềuđứabécó-mức-độ-phản-ứng-caothườnggiữlạiđôichútsợsệtnàođótrongtínhcáchcủamìnhkểcảkhiđãlàmngườilớn,bấtkểhọđãcóbaonhiêukinhnghiệmtronggiaotiếpxãhộihaybaonhiêunỗlựctậpluyệntựthâncủahọ.Đồngnghiệpcủatôi,Sally,làmộtvídụđiểnhìnhcủahiệntượngnày.Sallylàmộtbiêntậpviênsáchrấtcẩnthậnvàtàinăng,mộtngườitự-miêu-tả-mìnhlàngườihướngnội,vàmộttrongnhữngngườiduyêndángvàcókhảnăngdiễnđạtcảmxúcvàýnghĩcủamìnhtốtnhấtmàtôitừngđượcbiết.Nếubạnmờicôấytớimộtbữatiệc,vàsauđóhỏitấtcảcácvịkháchkhácxemtrongcảbữatiệcaiđãlàmhọthấythíchthúkhigặpnhất,khảnăngcaolàhọđềusẽnhắcđếnSally.Côấythựcsựrấtthúvị,rấthàihước,tôiphảinóichobạnbiết.Hếtsứcdídỏm!Hếtsứcdễmến!

Sallycũngnhậnbiếtấntượngcủacôvớimọingườitốtđếnthếnào—bạnkhôngthểnàohấpdẫnđếnvậymàlạikhôngcóchútnhậnthứcnàovềnó.Nhưngthếkhôngcónghĩalàthùyhạnhnhâncủacôấybiếtđiềuđó.Mỗikhicôấytớimộtbữatiệc,Sallythườngướccôcóthểgiấumìnhvàomộtbăngghếnàođógầnnhất—chođếnkhivỏnãotrướctráncủacôgiànhlạiquyềnđiềukhiếnvàgiúpcônhớrađượccôlàmộtngườigiỏitròchuyệnđếnđâu.Kểcảthếthìthùyhạnhnhâncủacô,vớikinhnghiệmlâunămcủanótrongviệcliênkếtngườilạvớicảmgiácsợhãi,đôilúcvẫnthắngthế.Sallythừanhậnlàđôilúccôláixecảgiờđồnghồtớidựmộtbữatiệc,chỉđểravềnămphútngaysaukhitới.

KhitôinghĩvềnhữngtrảinghiệmcủachínhmìnhdướiánhsángtừnhữngkhámphácủaSchwartz,tôinhậnrarằngkhôngphảimìnhđãhếtnhútnhátrụtrè,màchỉđơngiảnlàmìnhđãhọcđượccáchtựtrấnanbảnthânmàthôi(cámơnnhé,vỏnãotrướctrán!).Đếngiờ,tôiđãlàmthếtựđộngđếnnỗitôigầnnhưkhôngnhậnrađượcrằngnóđangxảyranữa.Khitôinóichuyệnvớimộtngườilạhoặcmộtnhómngườimới,nụcườicủatôirạngrỡvàtácphongcủatôithìrõràng,nhưngvẫncómộtkhoảnhkhắcvôcùngngắnmàtôicảmthấynhưmìnhđangđivắtvẻotrênmộtsợidây.Nhưnggiờtôiđãcóhàngngànnhữngtrảinghiệmxãhộikhácnhauđểhiểurằngsợidâyđóchỉlàtrítưởngtượngcủatôivẽramàthôi,hoặcrằngnếucóngãthìtôicũngkhôngchếtđượcđâu.Tôitựtrấnanbảnthânmìnhtựđộngđếnnỗitôikhôngýthứcđượclàmìnhđanglàmthếnữa.Nhưngquátrìnhtựtrấnanđóvẫnxảyra—vàthỉnhthoảng,nókhônghoạtđộnghiệuquả.TừngữmàKaganđãdùngđầutiênđểmiêutảnhữngngườicó-mức-độ-phản-ứng-caolà“inhibited”(gượnggạo,rụtrè,thiếutựnhiên),vàđóchínhxáclàcảmgiácmàtôivẫncảmthấytạimộtsốbữatiệc.

Khảnăngkéodãnbảnthânmình—tronggiớihạncóthể—đúngvớicảnhữngngườihướngngoạinữa.Mộttrongnhữngkháchhàngcủatôi,Alison,làmộtcốvấnkinhdoanh(businessconsultant),mộtngườimẹ,ngườivợvớidạngtínhcáchhướngngoại—thânthiện,thẳngthắn,luônluônbậnrộnhoạtđộng—khiếnchonhiềungườimiêutảcôlàmột“thếlựctựnhiên”(forceofnature).Côcómộtcuộchônnhânhạnhphúc,haicôcongáimàcôhếtsứcyêuquý,vàcôngtytưvấncủariêngcômàcôđãtựtaygâydựngnêntừconsố0.Côcómọiquyềnđểtựhàovềnhữnggìcôđãđạtđượctrongđời.

Nhưngkhôngphảilúcnàocôcũngluôncảmthấytựhàotớivậy.NămcôtốtnghiệpcấpIII,côtựnhìnkỹlạimìnhvàkhôngthíchthứcônhìnthấy.Alisoncựckỳthôngminh,nhưngbạnsẽkhôngthểthấyđượcđiềuđótừbảngđiểmhọcbạcấpIIIcủacô.Côấyđãđặtquyếttâmphảivàođượcmột

trườngđạihọctrongnhómnhữngtrườngđạihọchàngđầunướcMỹ,IvyLeague,vàcômớivừaquăngcơhộiấyrangoàicửasổ.

Vàcôbiếtlýdotạisao.CôđãdànhhếtthờicấpIIIđểhoạtđộngxãhội—AlisonthamgiavàohầunhưmọihoạtđộngngoạikhóamàtrườngcấpIIIcủacôtổchức—vànhữngcáiđókhôngcònđểlạichocônhiềuthờigiancholắmđểhọctập.Mộtphầncôtráchbốmẹmình,nhữngngườiđãquátựhàovớisựnăngđộngtựtincủacongáiđếnnỗiđãkhôngthúcépcôhọchànhchămchỉhơnnữa.Nhưngphầnlớnlàcôtựtráchchínhmình.

Khiđãlàmộtngườitrưởngthành,Alisonquyếttâmkhôngmắclạinhữngsailầmđónữa.Côbiếtmìnhdễdàngbịcuốnvàocơnlốccủanhữngcuộchọpvànhữngbuổigặpmặtkinhdoanhthếnào.VậynêngiảiphápcủaAlisonlànhìnvềgiađìnhmìnhđểhọcnhữngchiếnlượcthíchứngcủahọ.Côtìnhcờlàconmộtcủamộtcặpvợchồngđềulàngườihướngnội,cóchồnglàmộtngườihướngnội,vàcócôcongáiútcũnglàmộtngườihướngnộirấtmạnhnữa.

Alisonđãhọcđượccáchđểbắtđượctầnsóngcủanhữngngườiítnóixungquanhmình.Khitớithămchamẹ,côthấymìnhcũngtậpthiềnvàviếtnhậtký,hệtnhưcáchmẹcôvẫnlàm.Ởnhà,côthoảimáitậnhưởngnhữngbuổitốiyênbìnhcùngvớingườichồngchỉthíchởnhàcủacô.Vàcôcongáiútcủacô,ngườirấtthíchnhữngbuổinóichuyệngầngũitrongvườnvớimẹ,luôncùngAlisondànhnhữngbuổichiềuhoàntoànchonhữngcuộctròchuyệnthântìnhgiữahaimẹcon.

Alisonthậmchícònđãtạoramộtmạnglướinhữngngườibạnítnói,thíchsuynghĩxungquanhmìnhnữa.Mặcdùngườibạnthânnhấttrênđờicủacô,Amy,cũnglàmộtngườihướngngoạiluôntrànđầynănglượngnhưchínhcôvậy;nhưnghầuhếtnhữngngườibạnkháccònlạicủacôđềulànhữngngườihướngnội.“Tôithựcsựvôcùngtrântrọngnhữngngườigiỏilắngnghe”,Alisonnói.“Họlànhữngngườibạntôisẽđicafécùng.Họluônchotôinhữnglờigópý,nhậnxétchínhxácnhất.Đôilúctôicònkhôngnhậnrarằngmìnhđanglàmmộtthứrấtphảntácdụng,khiđónhữngngườibạnhướngnộicủatôisẽbảo,‘Đâylàviệcmàcậuđanglàm,vàđâylàmườilămvídụkhácvềnhữnglầncậuđãlàmchínhxácđiềutươngtựnhưvậyvàthấtbại”,trongkhingườibạnthânAmycủatôithậmchícònkhôngđểýđếnnhữngđiềunhưthế.Nhưngnhữngngườibạnhướngnộicủatôithìdừnglạivàquansát,vàchúngtôicóthểthựcsựkếtnốithôngquađiềuđó”.

Alisonvẫntiếptụclàconngườinăngđộng,đầyhàohứngcủachínhmình,

nhưngcôđồngthờicũngđãkhámpháralàmthếnàođểtrởthành,vàđểthuđượclợiíchtừ,việclàmmộtngườitĩnhlặng.

Mặcdùchúngtacóthểchạmtớigiớihạnxanhấtcóthểchotínhcáchcủamình,thườngthìvẫnsẽtốthơnnếutabiếtđặtbảnthânvàođúngvùngtrờithíchhợpcủariêngmình.

Hãycânnhắcđếncâuchuyệncủakháchhàngnàycủatôi.TênEsther,mộtluậtsưthuế(taxlawyer)chomộtcôngtytưvấnluậtlớn.Tócnâu,luôntrànđầynănglượngtựtin,vàđôimắtxanhluônsángrực,Estherkhôngphảivàcũngchưabaogiờlàmộtkẻnhútnháthayrụtrè,lolắng.Nhưngcôdứtkhoátlàmộtngườihướngnội.Phầnưathíchnhấttrongngàycủacôlàmườiphútyênlặngkhicôđibộtớibếnxebuýtgầnnhàmình,dọctheomộtconđườnghaibênphủrợpbóngcây.Phầnyêuthíchthứhaicủacôlàkhicôđượckhépchặtcửavănphòngcủamìnhlạivàđắmmìnhhoàntoànvàocôngviệc.

Estherđãcómộtsựlựachọntốtchosựnghiệpcủamình.Làcongáicủamộtnhàtoánhọc,côthíchnghĩvềnhữngvấnđềphứctạpđếnđángsợvềthuếvàtínhtoán,vàcôcóthểbànluậnvềchúngmộtcáchrấtdễdàng.(Ởchương7,tôisẽđisâuhơnkhảocứuvềviệctạisaonhữngngườihướngnộilạigiỏigiảiquyếtnhữngvấnđềphứctạp,cầnnhiềutậptrungđếnvậy).Côlàthànhviêntrẻnhấttrongmộtnhómlàmviệcthânthiết,hoạtđộngtrongmộtcôngtyluậtlớnhơnnhiều.Nhómnàybaogồmcôvànămluậtsưthuếkhác,tấtcảđềuủnghộvàgiúpđỡsựnghiệpcủalẫnnhau.CôngviệccủaEsthergồmsuynghĩsâusắcvềnhữngvấnđềlàmcôthíchthú,vàlàmviệcvai-kề-vaivớinhữngđồngnghiệpthâncậnmàcôtintưởng.

NhưngtìnhcờlànhómnhỏgồmnămthànhviêncủaEstherphảiđịnhkỳdiễnthuyết(givepresentations)báocáotrướccácthànhviêncònlạicủahãngluật.NhữngbàinóinàylàmộtnguồnđaukhổchoEsther,khôngphảivìcômắcchứngsợnóitrướcđámđông,màbởivìcôkhôngthoảimáivớiviệcphảinóimàkhôngđượcchuẩnbịgì.CácđồngnghiệpcủaEsther—nhữngngườimàtấtcảđềutìnhcờlàngườihướngngoại—thìngượclại,lànhữngngườinói-một-cách-tự-phátrấtgiỏi,cóthểquyếtđịnhxongđiềumìnhsẽnóitrênđườngtớibuổidiễnthuyết,vàbằngcáchnàođấycóthểtruyềntảiýnghĩcủamìnhmộtcáchhấpdẫnvàdễhiểukhihọđếnnơi.

Esthersẽvẫnổnnếucôcócơhộiđượcchuẩnbị,nhưngđôilúcnhữngđồngnghiệpcủacôquênkhôngnhắctrướcrằngcôvànhómsẽphảidiễnthuyếtchođếntậnđúngbuổisánghômdiễnthuyếtấy,khicôvừatớichỗlàm.Cô

đoánrằngkhảnăngnóiứngkhẩuđượcngaynàycủahọlàdohọcómộthiểubiếtvượttrộivềluậtthuế,vàtinrằngmộtkhiđãcónhiềukinhnghiệmhơn,tựcôcũngcóthểnóiđượcthoảimáinhưvậy.NhưngkhiEstherdầnthăngcấpvàhiểubiếtnhiềuhơn,côvẫnkhôngthểlàmthếđược.

ĐểgiảiquyếtđượcvấnđềcủaEsther,hãytậptrungvàosựkhácbiệtgiữangườihướngnộivàngườihướngngoại:mứcđộkíchthíchưathíchcủatừngloại.

Tronghàngnhiềuthậpkỷ,bắtđầutừcuốinhữngnăm1960,mộtnhànghiêncứutâmlýcótầmảnhhưởnglớntênHansEysenckđãgiảthiếtrằngconngườitìmkiếmmộtmứcđộkíchthích“vừađủ”—khôngquáítmàcũngkhôngquánhiều.Kíchthích(stimulation)tứclànhữngthứchúngtatiếpnhậnhàngngàytừthếgiớibênngoài.Nócóthểởbấtkỳdạngnào,từtiếngồn,chođếngiaotiếpxãhội,chođếnánhđènnhấpnháy.Eysencktinrằngngườihướngngoạiưathíchnhiềusựkíchthíchhơnlàngườihướngnội,vàđiềunàygiúpgiảithíchsựkhácbiệtgiữahọ:ngườihướngnộiưathíchđóngchặtcửavănphònglạivàcắmđầuvàocôngviệc,bởivớihọkiểuhoạtđộngtrínãotrongtĩnhlặngnàylàmứcđộkíchthíchlýtưởng;trongkhingườihướngngoạihoạtđộnghiệuquảnhấtkhiđượcthamgiavàonhữngsựkiệnnáonhiệtnhưtổchứcnhữngbuổihọckỹnăngđồngđội(team-building),hayđiềuhànhnhữngbuổihọp.

Eysenckđồngthờicũngnghĩrằngnềntảngcủanhữngkhácbiệtnàycóthểđượctìmthấytrongmộtcấutrúcnãocótên“hệthốnglướihoạthóađilên”(ascendingreticularactivatingsystem—ARAS).ARASlàmộtphầncủacuốngnão,cóliênkếtvớiphầnvõnãovànhữngphầnkháctrongbộnão.Bộnãocócơchếkíchthíchgiúpchúngtacảmthấytỉnhtáo,cảnhgiác,vànăngđộng—“phấnkhích”(aroused),theocáchgọicủacácnhàtâmlýhọc.Nóđồngthờicũngcómộtcơchếlàmdịucótácdụngngượclại,giúpchúngtabìnhtĩnh.EysencksuyđoánrằngARASđiềuhòasựcânbằnggiữahaitháicựckém-phấn-khíchvàquá-phấn-khíchbằngcáchkiểmsoátlượngyếutốkíchthíchchảyvàotrongnãochúngta;đôilúckênhtiếpnhậnđượcmởrộng,vậynênrấtnhiềukíchthíchcóthểđivàotrongnão,vànhữnglúckhácchúnglạirấtbịhạnchế,nênbộnãoítbịkíchthíchhơn.EysenckchorằngARAShoạtđộngkhácnhaugiữangườihướngnộivàhướngngoại:ngườihướngnộicónhữngkênhtiếpnhậnmởrộng,khiếnhọluônbịquátảivớicáckíchthíchvàtrởnênquá-phấn-khích(over-aroused);trongkhinhữngngườihướngngoạicócáckênhhẹphơn,khiếnhọthườngbịkém-phấn-khích(under-aroused).Quá-phấn-khíchkhiếnbạncảmthấymìnhđãchịuquáđủrồi,vàmuốnvềnhàngaylậptức.Kém-phấn-khíchthìlạidẫnđến

cảmgiáccuồngchân,muốnchạynhảy.Mọithứđangxảyralàkhôngđủ:bạncảmthấyngứangáy,bồnchồn,thấymìnhđangquáchậmchạp,vàbạnchỉmuốnrakhỏinhàngaytứckhắc.

Ngàynaychúngtabiếtsựthựccònrắcrốihơnnhiều.Trướchết,hệthốngARASkhôngtắt-mởcáckíchthíchnhưngườitamởvòinước,làmngậpcảnãocùngmộtlúc;cácphầnkhácnhaucủanãobịphấnkhíchởnhữngmứcđộkhácnhauvàởnhiềuthờiđiểmkhácnhau.Hơnthếnữa,mứcđộphấnkhíchcaotrongnãokhôngphảilúcnàocũngliênquanđếnviệcchúngtacảmthấyphấnkhíchtớiđâu.Vàcũngcórấtnhiềuloạiphấnkhíchnữa:phấnkhíchbởiâmnhạcồnãkhônggiốngvớiphấnkhíchbởisúngđạn,càngkhônggiốngvớiphấnkhíchkhiđiềuhànhmộtbuổihọp;bạncóthểbịnhạycảmvớimộtloạikíchthíchnàyhơnlàvớimộtloạikíchthíchkhác.Mặtkhác,chỉnóirằngchúngtaluôntìmkiếmmộtmứcđộphấnkhíchvừađủlàquáđơngiảnhóasựviệc:nhữngngườihâmmộbóngđácuồngnhiệtluônthèmmuốnsựphấnkhíchđếntộtđộ,trongkhinhữngngườiđispa,nghỉngơiđểthưgiãnlạimuốntìmmộtmứcđộkíchthíchrấtthấpmàthôi.

Mặcdùvậy,hơnmộtngànnghiêncứutiếnhànhbởicácnhàkhoahọctrênkhắpthếgiớiđãkiểmđịnhlýthuyếtchorằngmứcđộphấnkhíchcủanãođóngmộtvaitròquantrọngtronghướngnội-hướngngoạicủaEysenck;vàkếtquảnhưnhàtâmlýhọctínhcáchDavidFundergọilà“đúngmộtnửa”—theonhữngnghĩarấtquantrọng.Bấtkểnguyênnhânthựcsựđangđượcchegiấucólàgì,cómộtlượnglớnbằngchứngchothấyrằngngườihướngnộiđúnglàcónhạycảmhơnsovớingườihướngngoạitrướchàngloạtcácyếutốkíchthíchkhácnhau,từcàphêchođếntiếngnổ,chođếnnhữngtiếnghòhétồnàotrongcácsựkiệnđôngngười—vàrằngngườihướngnộivàngườihướngngoạithườngcầnnhữngmứcđộkíchthíchrấtkhácnhauđểcóthểhoạtđộnghiệuquả.

Trongmộtthínghiệmnổitiếng,cótừtậnnăm1967,vàvẫnthườngđượcnhắclạitrongcáckhóahọcvềtâmlý,Eysenckđãnhỏnướcchanhlênlưỡicủanhữngngườilớnhướngnộivàhướngngoại,đểxemaitiếtnướcbọtnhiềuhơn.Vàhẳnnhiên,ngườihướngnội,dobịkíchthíchnhiềuhơnbởitácnhânkíchthích,lànhữngngườivớimiệngtiếtnướcbọtnhiềunhất.

Trongmộtthínghiệmnổitiếngkhác,nhữngngườihướngnộivàhướngngoạiđượcyêucầuchơimộttròchơiđốchữmàtrongđóhọphảihọc,bằngcáchthửđithửlạinhiềulần,nguyêntắcchủđạocủatròchơi.Trongkhichơi,họđượcchođeotainghephátnhữngđợttiếngồnngẫunhiên.Họđượcyêucầuđiềuchỉnhmứcâmlượngcủabộtaingheđếnmộtmức“vừaphải”.

Trêntrungbìnhthì,nhữngngườihướngngoạichọnmứctiếngồnlà72đề-xi-ben,trongkhinhữngngườihướngnộichỉchọnđến55đề-xi-ben.Khilàmviệcvớimứcâmlượngmàhọđãchọn—tovớinhữngngườihướngngoại,nhỏhơnvớinhữngngườihướngnội—cảhailoạiđềubịkíchthíchvớimộtmứcđộngangnhau(đượcđođạcthôngquanhịptimvànhữngthôngsốsinhhọckháccủahọ).Họđồngthờicũngthuđượckếtquảtốtngangnhau.

Khinhữngngườihướngnộiđượcyêucầuchơivớimứcâmlượngđượcchọnbởinhữngngườihướngngoại,vàngượclại;mọithứthayđổihoàntoàn.Khôngchỉnhữngngườihướngnộibịquá-kích-thíchbởitiếngồnquálớn,họcònthểhiệntệhơnnữa—phảimấtđến9,1lầnthử,thayvìchỉ5,8nhưtrướcđểhọccáchchơitròchơinày.Điềungượclạicũngđúngvớinhữngngườihướngngoại—họbịthiếu-kích-thích(vàrấtcóthểlàbuồnchán)bởitiếngđộngquánhỏ,vàtốnđến7,3lầnthử,thayvìmứcđộ5,4lầnthửhọđãđạtđượckhiđượcnghenhữngtiếngồntohơn.

KhikếthợpvớinhữngkhámphácủaKaganvềmứcđộphảnứngcao,cácnghiêncứunàychochúngtamộtlăngkínhrấtmớiđểnhìnnhậntínhcáchcủamình.Mộtkhibạnđãhiểurarằng,sựhướngnộihayhướngngoạichỉlàởviệcưachuộngcácmứcđộkíchthíchkhácnhaumàthôi,bạncóthểbắtđầumộtcáchcóýthứcđặtmìnhvàotrongnhữngmôitrườngcólợihơnchotínhcáchcủamình—khôngquánhiềukíchthíchcũngkhôngquáítkíchthích,khônghềnhàmcháncũngkhônghềquádễ-gây-lo-sợ.Bạncóthểtổchứccuộcđờibạntheocáchmàcácnhàtâmlýhọctínhcáchvẫngọilà“cómộtmứcđộphấnkhíchlýtưởng”,hoặcnhưtôigọilà“điểmngọtngào”;vàbằngcáchlàmthế,bạnsẽcảmthấytrànđầysứcsốngvànănglượnghơnbaogiờhết.

Điểmngọtngàocủabạnlànơibạncảmthấyđượckíchthíchvừaphải.Rấtcóthểngaylúcnàybạnđãđangtìmkiếmmộtnơinhưthếrồi,chẳngqualàkhôngnhậnthứcchínhxácmìnhđanglàmthếmàthôi.Hãythửtưởngtượngbạnđangnằmthưgiãnvôcùngthoảimáitrênmộtchiếcvõng,đọcmộtcuốntiểuthuyếthaytuyệtvời.Đólàmộtđiểmngọtngàocủabạn.Nhưngnếusaukhoảngmộttiếngrưỡiđồnghồsauđó,bạnnhậnthấylàmìnhđangđọcđiđọclạicùngmộtdòngđãnămlầnrồi;vậytứclàkhiđóbạnđãbịthiếu-kích-thíchrồi.Vậynênbạngọichomộtngườibạnthâncủabạnvàrủngườiđóđiăn—nóimộtcáchkhác,bạngiatăngmứcđộkíchthíchcủamình—vàkhibạnbậtcườivàthoảimáibuônchuyệnvớingườibạnbênđĩabánhkếpvịviệtquất;ơnchúa,bạnđãquaytrởlạivớiđiểmngọtngàocủamình.Nhưnggiaiđoạndễchịunàychỉkéodàichođếnkhingườibạncủabạn—mộtngườihướngngoạicầnnhiềukíchthíchhơnbạnnhiều—thuyếtphụcbạncùngcô

ấytớidựmộtbữatiệccủangườidântrongvùng,vàgiờđâybạnphảiđốimặtvớiâmnhạcồnãvàcảmộtbiểntoànnhữngngườixalạ.

Nhữngngườihàngxómcủabạnbạncóvẻcũngdễgần,nhưnggiờbạncảmthấybịáplựcphảitángẫuvớihọtrêntiếngnhạcồnã.Đó—bòm!chỉcóthếthôi,bạnđãlạirơirakhỏivùngngọtngàocủamìnhmộtlầnnữarồi,chỉkháclầnnàylàvìbạnbịquá-kích-thích.Vàbạncóthểsẽtiếptụccảmthấynhưvậychođếnkhibạnbắtcặpđượcvớimộtaiđócũngđangđứngngoàirìacủabữatiệc,vàbànluậnvớingườiđóvềnhữngchủđềsâusắc,hoặccúichàoravềngayvàquaytrởlạivớicuốntiểuthuyếtcủabạn.

Giờhãytưởngtượng,bạnsẽcóthểchơicáitròchơitìm-điểm-ngọt-ngàonàytốthơnđếnđâunếubạnýthứcđượcrằngmìnhđangchơinó.Bạncóthểsắpxếpnơilàmviệccủamình,sởthíchcủamình,vàcảcuộcsốngxãhộicủamìnhđểcóthểdànhnhiềunhấtthờigiancóthểtrongvùngngọtngàocủabạn.Nhữngngườinhậnthứcđượcvềđiểmngọtngàocủahọcósứcmạnhđểcóthểrờibỏnhữngcôngviệclàmhọkiệtsứcvàbắtđầunhữngcôngviệcmớihơn,thỏamãnhơn.Họcóthểsăntìmnhữngngôinhàdựatrêntínhcáchcủacácthànhviêntronggiađìnhmình—vớinhữngchiếcghếbêncạnhcửasổấmcúngvànhữnggóckínđáochonhữngngườihướngnội,vàcáckhônggianphòngăn-liênthông-phòngkháchthậtrộngrãichonhữngngườihướngngoại.

Thấuhiểuđiểmngọtngàocủamìnhcóthểgiúplàmchomọingócngáchtrongcuộcđờibạnđềutrởnênthỏamãnhơn,nhưngnócònđixahơnthế.Cácbằngchứngđãchothấyrằngđiểmngọtngàocóthểcónhữnghậuquảquyếtđịnhchuyệnsống-chếtnữa.DựatheomộtnghiêncứugầnđâytrêncácbinhlínhtạiĐạihọcNghiêncứuQuânsựWalterReed(WalterReedArmyInstituteofResearch),nhữngngườihướngnộihoạtđộnghiệuquảhơnngườihướngngoạikhithiếungủ,mộttrạngtháikém-phấn-khíchcủavỏnão(bởithiếungủkhiếntakémnhanhnhẹn,hoạtbát,vànăngđộnghơn).Nhữngngườihướngngoạingáingủđằngsauvô-lăng,dođó,nênđặcbiệtcẩnthận—ítnhấtlàchođếnkhihọlàmđượcmứcđộphấnkhíchtăngcaotrởlại,bằngcáchnhấpmộtngụmcàphêhoặcvặntoradiolên.Ngượclại,nhữngngườihướngnộiphảiláixetrongtiếngđộnggiaothôngồnào,quákíchđộnglạicầnphảicốgắngtậptrung,bởinhữngtiếngồncóthểlàmhọmấttậptrungkhỏiviệcsuynghĩcủamình.

Giờkhichúngtađãbiếtđượcvềmứcđộkíchthíchlýtưởng,vấnđềcủaEsther—phảiứngkhẩungaytrênbụcdiễnthuyết—cũngtrởnêndễhiểuhơn.Sựquá-phấn-khíchcóthểlàmảnhhưởngtớikhảnăngtậptrungcũngnhưtrí

nhớngắnhạn—hainhântốquantrọngnhấtchomộtkhảnăngdiễnthuyếttốt.Vàvìnóitrướcđámđônglàmộthoạtđộngkíchthíchvôcùng—kểcảchonhữngngườikhônghềmắcchứngsợsânkhấunhưEsther—nhữngngườihướngnộicóthểsẽbịmấtkhảnăngtậptrungngaylúchọcầnđếnnónhất.Esthercóthểsốngđểlàmmộtluậtsư100tuổi,nóimộtcáchkhác,làngườicónhiềuhiểubiếtkinhnghiệmnhấttronglĩnhvựccủamình,vàvẫnkhôngbaogiờcóthểthoảimáinóitrướcđámđôngđượcmàkhôngcóchuẩnbị.Côấycóthểthấybảnthânmình,khiđếnnhữnglúcdiễnthuyết,liêntụckhôngthểrútrađượcnhữngkhốidữliệukhổnglồvẫnđangnằmtrongtrínhớdàihạncủacô.

NhưngmộtkhiEstherđãhiểurõbảnthânmình,côấycóthểđấutranhbằngđượcvớicácđồngnghiệpkiađểhọphảibáotrướcchocômỗilầncósựkiệnphảilàmbáocáodiễnthuyết.Côấycóthểtậpdượttrướcbàinóicủamình,vàthấybảnthânhoàntoànthoảimáitrong“điểmngọtngào”khicôbướclênbụcdiễnthuyết.Côcũngcóthểchuẩnbịtheocáchtươngtựchonhữngbuổigặpmặtvớikháchhàng,cácsựkiệngâydựngquanhệ,haythậmchícảnhữngbuổigặpmặttángẫuvớiđồngnghiệp—bấtcứtìnhhuốngcóchútcăngthẳnggìmàởđó,trínhớngắnhạncũngnhưkhảnăngnghĩ-ngay-tại-chỗcủacôcóthểhoạtđộnghơikémhiệuquảhơnmộtchútsovớibìnhthường.

Estherđãxoaysởđểgiảiquyếtđượcvấnđềcủamìnhnhờsựtrợgiúptừđiểmngọtngàocủacôấy.Ấyvậynhưng,cũngcónhữnglúckéodãnbảnthânrakhỏi“vùngantoàn”lạilàsựlựachọnduynhấtcủachúngta.Mộtvàinămtrước,tôiquyếtđịnhrằngmìnhphảichinhphụcbằngđượcnỗisợnóitrướcđámđôngcủabảnthân.Saurấtnhiềulầnlữachầnchừ,tôicũngđăngkýghidanhvàomộtkhóahọctạiTrungtâmNóitrướcĐámĐông—NỗiSợGiaoTiếp(PublicSpeaking–SocialAnxietyCenter)ởNewYork.Tôicóchútnghingờ:tôicảmthấynhưmìnhbịcoilàmộtngườirụtrè,nhútnhátbìnhthường;vàtôicũngkhôngthíchcáitêngợicảmgiácbệnhtật“nỗisợgiaotiếp”.Nhưnglớphọcnàydựatrênliệupháp“chữatrịgâytê”(desensitizationtraining),mộtcáchtiếpcậnmàtôithấylàcólý.Thườngđượcdùngnhưmộtcáchđểchiếnthắngmộtnỗisợnàođó,phươngphápdesensitizationnàybaogồmviệcđểbảnthânbạn(vàcảthùyhạnhnhâncủabạn)tiếpxúcdầnvớithứlàmbạnsợ,mỗilầnmộtchútmộtđểbạnquendần.Điềunàyrấtkhácvớilờikhuyên,tuylàxuấtpháttừthiệný,nhưnghoàntoànchẳnggiúpđỡđượcgì,đấylàbạncứnên“nhảythẳngxuốngchỗsâuvàcứcốmàbơiđi”.Thứphươngphápnàycũngcóthểđôilúccóhiệuquả,nhưngkhảnănglớnhơnlànósẽchỉtạorahoảngloạn,nhấnchonãobạnsâuthêmvàotrạngtháikinhsợ,khiếphãi,vàhổthẹnmàthôi.

Tôithấymìnhđượclàmviệcvớimộttậpthểrấttốt.Cókhoảngmườilămngườitronglớphọccủatôi,đượcđiềuhànhbởiCharlesdiCagno,mộtngườiđànôngvócdángtuygầy,nhỏnhưngkhỏemạnh,rắnchắc;vớiánhmắtnâuấmápvàmộtkhiếuhàihướcthôngminh.ChínhbảnthânCharleslàmộtlãolàngtrongviệcthựchànhphươngphápđiềutrịtiếpxúc(exposuretherapy).Nỗisợnóitrướcđámđôngkhônglàmôngmấtngủmỗiđêmnữa,ôngnóivậy,nhưngnỗisợvẫnluônlàmộtkẻthùxảotrálắmmưunhiềukế,bởivậyôngluôntiếptụccốgắngkhôngngừngđểluônchếngựđượcnó.

Lớphọcđãbắtđầuđượcvàituầntrướckhitôigianhậprồi,nhưngCharlestrấnantôirằngnhữngngườimớiluônluônđượcchàođón.Nhómcáchọcviênnàyđadạnghơnlàtôitưởng.Ởđâycómộtnhàthiếtkếthờitrangvớimáitócxoăn,dài,sonmôitươitắn,đimộtđôibốtdarắnmũinhọn;mộtnhânviênthưkývớicặpmắtkiếngdày,cùngmộttácphongnóirõràng,tôi-chỉ-nói-sự-thựccóchúthơithiếuthânthiện,ngườinóirấtnhiềuvềviệccôấylàmộtthànhviêncủaMensa27;mộtcặpđôilàgiámđốcngânhàngđầutư(investmentbankers),caovàcóvócdángthểthao;mộtdiễnviênvớimáitócđenvàmộtđôimắtxanhtrongđầysứcsống,ngườichạynhảyhếtsứcrạngrỡkhắpcảcănphòngtrongđôigiầythểthaohiệuPumacủamình,nhưngkhẳngđịnhrằngđãhoảngsợtrongsuốtcảlúcđó;mộtnhàthiếtkếphầnmềmngườiTrungQuốcvớimộtnụcườimỉmdễmếncùngnhữngtiếngcườitocăngthẳng.MộttậphợpcưdânNewYorkđiểnhình,nóithựclàvậy.Nhìnqua,đâyhoàntoàncóthểlàmộtlớphọcnhiếpảnhhoặcẩmthựcÝ,hoặccáigìđógiốngvậy.

27MensalàmộttổchứcquốctếdànhchonhữngngườicóchỉsốthôngminhIQcao.(Xemthêm:trangwebcủatổchứcMensa)

Chỉtrừcóviệclàkhôngphảivậy.Charlesgiảithíchrằngmỗichúngtôisẽphảinóitrướcmặtcảnhóm,nhưngsẽchỉởmộtmứccăngthẳnglosợmàchúngtôicóthểchịuđượcmàthôi.

MộtgiáoviênvõthuậttênLateeshalàngườixungphongđầutiênbuổitốihômđó.BàitậpcủaLateeshalàphảiđọctochocảlớpmộtđoạntríchtrongmộtbàithơcủaRobertFrost.Vớimáitócbệnthànhtừnglọndreadlockscùngnụcườirạngrỡcủacô,Lateeshatrôngcóvẻnhưmộtngườichẳngsợhãimộtđiềugìhết.Nhưngkhicôchuẩnbịsẵnsàngđểnói,sáchđãmởrộngngaytrênbụcdiễnthuyết,Charleshỏicôtựđánhgiámìnhđanglolắngđếnđâu,trênthangđiểmtừ1đến10.

“Ítnhấtlà7”,Lateeshatrảlời.

“Cứtừtừ,thongthả”,ôngđáplại.“Chỉcómộtsốrấtítngườingoàikiacóthểhoàntoànvượtquanỗisợcủahọthôi,vàtấtcảhọđềusốngởTâyTạnghết”.

Lateeshađọcđoạnthơrõràngvàkhákhẽkhàng,vớichỉmộtchútxíurunrấtnhẹtronggiọngnóicủacô.Khicôkếtthúc,Charlesnởnụcườilớnrấtrạngrỡ.

“Làmơnđứnglên,Lisa”,ôngnói,hướngvềphíamộtcôgáitrẻxinhđẹp,làmmộtgiámđốcmarketing,vớimáitócđenóngvàmộtchiếcnhẫnđínhhônlấplánh.“Bâygiờđếnlượtphảnhồicủabạn.VừanãytrôngLateeshacólosợkhông?”

“Không”,Lisanói.

“Thếmàtôiđãrấtsợđấy”,Lateeshađáp.

“Đừnglo,khôngaicóthểnhậnrađâu”,Lisakhẳngđịnhvớicô.

Nhữngngườikhácgậtđầuliêntục.Hoàntoànkhôngthểnhậnrađược,họđồngthanhnói.Lateeshangồixuống,nétmặtrấthàilòng.

Tiếptheolàđếnlượtcủatôi.Tôiđứngtrướcmộtcáibụcdiễnthuyếttạmthời—màthựcchấtlàmộtcáigiánhạc(musicstand)—vàđứngđốimặtvớicảnhóm.Âmthanhduynhấttrongcănphònglàtiếng“tích-tách”củacáiquạttrầnvànhữngtiếngđộngầmìcủagiaothôngngoàixadộivào.Charlesyêucầutôitựgiớithiệubảnthân.Tôiliềnhítmộthơithậtsâu.

“XINCHAÀAOOO!!!Tôihétlớn,hyvọnglàmìnhcóthểtrôngcóvẻsôinổihơn.Charlestrôngcóvẻhơicóchútđềphòng.“Cứlàchínhmìnhthôi”,ôngnói.

Bàitậpđầutiêncủatôirấtđơngiản.Tấtcảnhữnggìtôiphảilàmchỉlàtrảlờimộtvàicâuhỏimàmọi

ngườiởdướiđặtra:Bạnsốngởđâu?Bạnlàmnghềgì?Bạnđãlàmgìvàocuốituầnvừarồi?

Tôitrảlờicáccâuhỏibằngcungcáchbìnhthường,chậmrãi-nhẹnhàngcủamình.Cảnhómlắngngherấtchămchú.

“CóaicócâuhỏigìnữachoSusankhông?”Charleshỏi.Cảnhómlắcđầu.

“Giờ,nàoDan”,Charlesnói,hấtđầuvềhướngmộtanhchàngtócđỏcaolớn,khỏekhoắn,trôngcứnhưmộtchàngphóngviêncủaCNBCđangthựchiệnphóngsựtrựctiếptừSànChứngKhoánNewYork.“Anhlàmộtgiámđốcngânhàngvàanhcónhữngtiêuchuẩnrấtcao.Nóitôinghexem,trôngSusanvừarồicóvẻgìlosợkhông?”

“Khônghề”,Dannói.

Nhữngngườicònlạicủanhómcũnggậtđầu.Khônghềcóvẻlosợchútnàođâu,họcùngrìrầmnói—cũnghệtnhưkhihọđãnóivớiLateeshavậy.

Chịtrôngrấtcóvẻquảnggiao,họnóithêm.

Chịtạoấntượnglàmộtngườirấttựtinấy!

Chịmaymắnthậtđấyvìchẳngbaogiờhếtcáiđểnóicả.

Tôingồixuống,cảmthấykhátốtvềbảnthânmình.Nhưngrồinhanhchóng,tôinhậnrarằngLateeshavàtôikhôngphảilànhữngngườiduynhấtnhậnđượcnhữngphảnhồikiểuđó.Mộtvàingườikháccũnglàmđượcvậynữa.“Bạntrôngthậtbìnhtĩnh!”,nhữngdiễngiảđóđượcnóilạivậy,trongsựthởphàonhẹnhõmthấyrõđượccủahọ.“Sẽkhôngaicóthểbiếtnếuhọkhôngbiếttrước!Bạnđanglàmgìtrongcáilớphọcnàythếcơchứ?”

Lúcđầutôitựhỏitạisaomìnhlạiđềcaonhữnglờitrấnannàycaođếnvậy.Rồitôinhậnrarằngtôiđangthamdựbuổihọcnàyvìtôimuốnkéodãnbảnthânmìnhragiớihạnxahơntrongbiêngiớitínhcáchcủamình.Tôimuốntrởthànhmộtdiễngiảtốtnhấtvàdũngcảmnhấtmàtôicóthể.Nhữnglờitrấnannàylàbằngchứngrằngtôiđangtrênđườngtớicáiđíchnày.Tôicũngcóngờrằngnhữnglờiphảnhồitôinhậnđượcchỉcótínhchấtkhíchlệđộngviênmàthôi,nhưngtôichẳngquantâm.Thứquantrọnglàtôiđãgiaotiếpđượcvớitậpthểkhángiả,vàhọđónnhậntôitốt,vàtôicảmthấyrấttốtvềtrảinghiệmnày.Tôiđãbắtđầu“gâytê”—desensitizedầnbảnthânmìnhtrướcnỗikinhhoàngcủaviệcnóitrướcđámđông.

Kểtừđó,tôiđãnóitrướcđámđôngrấtnhiềulần,từnhữngnhómmườingườichođếnnhữngđámđônghàngtrămngười.Tôiđãđếnđượcchỗbiếtchấpnhậnmộtcáchhạnhphúcsứcmạnhcủabụcdiễnthuyết.Vớitôi,việcnàycầnđếntừngbướctiếncụthể,baogồmcảviệcđốixửvớimọibàinóinhưmộtdựánsángtạo,đểkhitôiphảisẵnsàngchongàytrọngđại,tôiđượctậnhưởngcáicảmgiácđào-sâu-suy-nghĩtôirấtthíchđó.Tôiđồngthờicũngnóivềnhữngchủđềrấtgâyhứngthúchotôi,vàpháthiệnrarằngtôi

cảmthấymìnhcótrọngtâmvữngvànghơnnhiềukhitôithựcsựquantâmđếnchủđềđangnóiđếncủamình.

Điềunàykhôngphảibaogiờcũnglàcóthể,tấtnhiên.Đôilúccácdiễngiảsẽcầnphảinóiđếnnhữngchủđềkhônglàmhọthíchthúcholắm,đặcbiệtlàđểphụcvụchocôngviệchoặchọctập.Tôitinđiềunàylàđặcbiệtkhókhănhơnchonhữngngườihướngnội,nhữngngườithườngcókhókhănvềviệcphảitỏvẻgiảvờhàohứng.Nhưngcómộtlợithếngầmởđặcđiểmkém-linh-hoạtnàycủachúngta:nócóthểchochúngtađộnglựcmạnhmẽđểđưaranhữnglựachọnkhókhăn,nhưngxứngđángđểthayđổisựnghiệp,khichúngtathấymìnhbịbắtphảinóiquánhiềuvềnhữngchủđềchúngtakhôngcóchútgìtìnhcảmvới.Khôngcómộtaidũngcảmhơnngườicấtlêntiếngnóivớisựdũngcảmtừniềmtincủachínhmình.

6.“FRANKLINLÀNHÀCHÍNHTRỊ,NHƯNGELEANORNÓIRATỪLƯƠNGTÂM”

TạiSaoSựHấpDẫn(Cool)LạiĐượcĐánhGiáCaoTớiVậy

Mộtngườiđànôngrụtrè,nhútnhátchắcchắnsẽrấtghétsựchúýtừngườilạ,nhưngkhócóthểnóilàanhtasợhọ.Anhtacóthểrấtdũngcảmnhưmộtngườihùngtrênchiếntrường,ấyvậynhưngvẫnchẳnghềcómộtchúttựtinnàokhiphảinóivềnhữngđiềunhỏnhặttrướcmặtngườilạ.

—CHARLESDARWIN

BuổisángChủNhậtngàylễPhụcSinh,1939,tạiĐàiTưởngNiệmLincoln,Mỹ.MarianAnderson,mộttrongnhữngcasĩtàinăngnhấtcủathếhệbà,tiếpquảnsânkhấu,cácbứctượngcủamườisáuđờitổngthốngMỹđứngphíasaulưngbà.Mộtngườiphụnữvớiphongtháiuyquyềnđếvương,vớinướcdamàunâubánhmật,chămchúnhìn75.000khángiảcủamình:nhữngngườiđànôngtrongnhữngchiếcmũrộngvành,nhữngngườiphụnữtrongbộváyNgàyChủNhậtđẹpnhấtcủahọ,mộtbiểnngườirộnglớncủanhữngkhuônmặtcảtrắngvàđen.“Mycountry’tisofthee”,bàbắtđầucấttiếnghát,chấtgiọngvútcao,mỗicatừđềutrongvắtvàrõràng.“Sweetlandofliberty”.Đámđôngbịcuốnhút,vànướcmắthọrơi.Họchưabaogiờdámnghĩngàyhômnaycóthểtới.

Vànóđãcóthểsẽkhôngbaogiờtới,nếukhôngcóEleanorRoosevelt28.Trướcđó,AndersonđãcóýđịnhmuốnđượcháttạiConstitutionHalltạiWashingtonD.C.,nhưngtổchứcDaughtersoftheAmericanRevolution,nhữngngườisởhữutòanhà,đãtừchốibàvìlýdophânbiệtchủngtộc.EleanorRoosevelt,ngườisinhratừmộtgiađìnhđãtừngchiếnđấutrongcuộcCáchMạng,đãquyếttâmtừchứckhỏitổchứcDaughtersoftheAmericanRevolution,rồigiúpsắpxếpđểAndersonđượcháttạiĐàiTưởngNiệmLincoln—vàchâmngòichomộtlànsóngchỉtríchphẫnnộtừkhắpnơitrêntoànquốc.Rooseveltkhôngphảilàngườiduynhấtchốnglại,nhưngbàđãmangcảảnhhưởngchínhtrịcủamìnhvàosựkiệnnày,cùnglúcđóliềulĩnhđánhcượccảdanhtiếngcủachínhmình.

28AnnaEleanorRoosevelt(11tháng10năm1884–7tháng11năm1962)làchínhkháchMỹ,ĐệnhấtPhunhânHoaKỳ,vợcủaTổngthốngMỹFranklinD.RooseveltBàlànhàtiênphongtrongphongtràoủnghộnữquyền,làngườikiếntạomộthìnhmẫumớichovaitròĐệnhấtPhunhân.

Roosevelthoạtđộngtíchcựctrongnỗlựchìnhthànhnhiềuđịnhchế,đángkểnhấtlàLiênHiệpQuốc,HiệphộiLiênHiệpQuốcvàNhàTựdo.BàchủtoạuỷbansoạnthảovàchuẩnthuậnTuyênngônQuốctếvềQuyềnConNgười.TổngthốngHarryS.TrumangọibàlàĐệnhấtPhunhâncủaThếgiới,nhằmtônvinhngườiphụnữđặcbiệtnàyvìnhữngchuyếnduhànhđưabàđếnnhiềunơitrênthếgiớiđểvậnđộngchoquyềnconngười.(Nguồn:Wikipedia)

VớiRoosevelt,ngườidườngnhưhiểnnhiênluônkhôngthểngoảnhmặtlàmngơkhingườikhácđanggặpkhókhăn,nhữnghànhđộngđầylươngtâmnhưvậychẳngcógìkỳlạcả.Nhưngnhữngngườikhácthìbiếtđượcrằngchúngphithườngđếnthếnào.“Cómộtthứgìđórấtđặcbiệt”,nhàlãnhđạophongtràobìnhquyềnchongườiMỹgốcPhiJamesFarmernhớlạivềsựđứnglêndũngcảmcủaRoosevelt.“Franklinthìlàmộtnhàchínhtrị.Ôngcânnhắchậuquảchínhtrịchotừnghànhđộngcủamình.Vàôngcũnglàmộtnhàchínhtrịrấttốtnữa.NhưngEleanornóiratừlươngtâm,vàhànhđộngnhưmộtngườirấttậntâm.Đólàthứkhácbiệt”.

Đócũngchínhlàvaitròmàbàđãđảmnhậntrongsuốtcảcuộcđờimình:làmngườicốvấnchoFranklin,làmlươngtâmchoFranklin.Cũngcóthểôngđãchọnbàlàmngườibạnsuốtđờichomìnhchínhvìlýdonày;ởtấtcảnhữngmặtkhác,họđềuchẳnggiốngnhaumộtchútnào.

Họgặpnhaukhiôngmớihaimươituổi.FranklinlàanhemhọxacủaEleanor,mộtsinhviênnămcuốicủaHarvardđượcbaobọccẩnthậntrongmộtgiađìnhđại-thượng-lưu.Eleanorkhiđómớichỉmườichíntuổi,cũngđếntừmộtgiađìnhgiàucó,nhưngcôđãchọnsốngcùngvớinhữngnỗikhổcủanhữngngườinghèo,bấtchấpsựphảnđốicủagiađìnhmình.LàmộttìnhnguyệnviêntạimộtnhàtếbầntrongkhuvựcHạBờĐôngnghèokhócủaquậnManhattan;côđãgặpnhữngembébịbắtépphảikhâuhoagiảtớimứckiệtsứctrongnhữngcănnhàxưởngkhôngcólấymộtôcửasổ.MộthômcôđưacảFranklintớiđócùngcô.Anhkhôngthểtinđượcrằngnhữngconngườinàylạiphảisốngtrongđiềukiệnkhắcnghiệttớivậy—hayviệcrằngmộtcôgáitrẻcùngtầnglớpvớianhlạilàngườiđãgiúpmởmắtanhtớimặtnàycủanướcMỹ.Anhđãnhanhchóngphảilòngcôgáiấy.

NhưngEleanorkhôngphảilàdạngvuivẻ,dídỏmmàanhđãkỳvọnglàmìnhsẽcưới.Chínhxáclàđiềungượclạimớiđúng:côrấtchậmcười,rấtnhanhchánbởichuyệnphiếm,đầuócluônnghiêmtúc,vànhútnhát,rụtrè.Mẹcủacô,mộtnữquýtộcthanhmảnh,xinhđẹpvàhoạtbát,đãđặtchocôbiệtdanh“BàNgoại”bởilốicưxửcủacô.Chacô,ngườiemtraiquyếnrũ

vànổitiếngcủaTheodoreRoosevelt,thìluônhếtmựckhenngợivàyêuchiềucômỗilúcôngnhìnthấycongái,nhưngôngmắcchứngsayrượugầnnhưtriềnmiên,vàđãmấtkhiEleanormớilênchíntuổi.ChođếnlúcEleanorgặpFranklin,côđãkhôngdámtinđượcđượcrằngmộtngườinhưanhlạicóhứngthúvớicô.Franklinlàtấtcảnhữnggìcôkhôngphảilà:bạodạnvàsôinổi,vuivẻ,luônnởmộtnụcườithậtlớnđầyhàohứng;dễdànggiaotiếpvớimọingườinhiềungangmứccôcẩntrọngtronggiaotiếpvớimọingười.“Anhấyrấttrẻ,đầytựtinvàhếtsứcđiểntrai”,Eleanornhớlại,“còntôithìnhútnhát,rụtrè,vụngvềlúngtúng,vàluônrunlênvìphấnkhíchmỗikhiđượcanhấymờikhiêuvũ”.

Cũngcùnglúcđó,nhiềungườibảoEleanorrằngFranklinkhôngđủtốtđểxứngvớicô.Mộtsốngườinhìnôngnhưmộtkẻtầmthường,mộthọcgiảkhôngcógìnổitrội,mộtkẻchỉthíchtheođuổinhữngthứlôngbôngphùphiếm.VàbấtchấpviệcEleanortựđánhgiábảnthâncủamìnhthấpđếnđâu,côcũngkhônghềthiếunhữngngườingưỡngmộluôntrântrọngsựnghiêmtúccủacô.Mộtvàitrongsốnhữngngườitheođuổicôđãviếtnhữngláthưchúcmừng“hằnhọc”tớiFranklinkhianhcuốicùngcũnggiànhđượctráitimcô.“TôidànhnhiềukínhtrọngvàngưỡngmộchoEleanorhơnvớibấtcứngườicongáinàotôitừnggặp”,mộtngườiviếtthưviết.“Ôngthậtvôcùngmaymắn.Ngườivợtươnglaicủaônglàmộtthứvinhhạnhcaoquýítngườiđànôngnàođượccó”,mộtláthưkhácviết.

NhưngnhữngýkiếncủaxãhộichẳngcóýnghĩagìvớiFranklinvàEleanor.Mỗingườiđềucónhữngsứcmạnhmàngườikiahằngmongmuốn—sựcảmthôngcủacô,sựdũngcảmcủaanh.“ElàmộtThiênthần”,Franklinđãviếtnhưvậytrongcuốnnhậtkýcủaông.Khicôchấpnhậnlờicầuhôncủaôngvàonăm1903,ôngđãcôngkhaituyênbốrằngônglàngườiđànônghạnhphúcnhấttrênđời.Họcướinhauvàonăm1905vàcótớisáungườicon.

Bấtchấpsựhoanhỉvềhônướccủahọ,sựkhácbiệtgiữahaingườiđãgâyrarắcrốingaytừnhữngngàyđầutiên.Eleanorluônkhátkhaonhữngcuộcnóichuyệnthântìnhvàsâusắc;ôngthìthíchnhữngbuổitiệc,hẹnhò,tántỉnhvàbuônchuyện.Ngườiđànôngđãtừngtuyênbốrằngôngkhôngcógìđểsợcảngoạitrừchínhnỗisợ,đãkhôngthểnàohiểunổinỗikhổsởcủavợôngvớichứngrụtrè.KhiFranklinđượcbổnhiệmchứcphótổngthưký(assistantsecretary)củaHảiquânMỹvàonăm1913,nhịpđộtrongđờisốnggiaotiếpxãhộicủaôngcònnhanhđếnchóngmặthơnnữa,vànhữngđịađiểmthìgiàusanghơnnữa—nhữngcâulạcbộtưdànhriêngchogiớiquýtộc,nhữngtòabiệtthựlộnglẫycủanhữngngườibạnHarvardcủaông.Ôngchèchéntiệctùngmuộnhơnvàmuộnhơnnữahàngtối.Eleanorthìtrởvề

nhàcànglúccàngsớmhơn.

Tronglúcđó,Eleanorcũngcómộtlịchlàmviệcbậnrộnđầykínnhữnghoạtđộngxãhội.BàđượcmongchờphảitớithămcácphunhâncủanhữngngườicótêntuổilớntạiWashingtonkhác,traolạidanhthiếptạicửanhàhọ,vàtổchứcnhữngbuổitiếpđónlạihọtạichínhnhàmình.Bàkhônghềưathíchgìvaitrònày,bởivậybàthuêmộtviênthưkýxãhộitênLucyMercerđểgiúpbà.Mộtýtưởngcóvẻrấttốt—chođếnmùahènăm1917,khiEleanorđưabọntrẻtớiMaineđểnghỉhè,đểFranklinlạiWashingtonmộtmìnhvớiMercer.Haingườihọbắtđầumộtcuộcngoạitìnhkéodàisuốtnhiềunăm.LucychínhxáclàdạngngườiđẹpđầytựtinmàFranklinđãkỳvọngsẽcướingaytừđầu.

EleanorchỉpháthiệnrasựphảnbộicủaFranklinkhibàbấtngờtìmthấymộtgóithưtìnhtrongvalycủaông.Bàđãcựckỳsốcvàsuysụp,nhưngvẫngiữnguyêncuộchônnhânvớiFranklin.Vàmặcdùhọkhôngbaogiờnhómlạiđượcngọnlửatìnhyêutrongmốiquanhệcủamìnhnữa,bàvàFranklinđãthaythếnóvớimộtthứrấtđánggờm:mộtliênminhgiữasựtựtincủaôngvàlươngtâmcủabà.

Tuanhanhđếnthờiđiểmhiệntại,nơichúngtasẽgặpmộtngườiphụnữkhácvớitínhcáchtươngtự,hànhđộngtheocảmgiáclươngtâmcủariêngmình.TiếnsĩElaineAronlàmộtnhànghiêncứutâmlýhọcmà,kểtừcôngtrìnhkhoahọcđầutiêncủabàđượcxuấtbảnnăm1997,đãmộtmìnhđịnhhìnhlạithứJeromeKaganvànhữngngườikhácgọilà“mứcđộphảnứngcao”(vàđôilúclà“mứcđộtiêucực”hay“mứcđộlosợ”).Bàgọinólà“mứcđộnhạycảm”(“sensitivity”),vàcùngvớicáitênmớibàđặtchotínhcáchnày,bàcòngiúpcảibiếnvàlàmsâusắchơnnhữnghiểubiếtcủachúngtavềnónữa.

KhitôingheđượctinrằngAronsẽlàdiễngiảchínhtrongmộtbuổigặp-mặt-cuối-tuầnhàngnămcủa“nhữngngườiđặcbiệtnhạycảm”tạiđiềntrangWalkerCreekRanch,hạtMarin,California;tôinhanhchóngđặtvémáybay.JacquelynStrickland,mộtnhàtrịliệutâmlý,chủnhàvàcũnglàngườisánglậpsựkiệnnày,giảithíchrằngbàtạoranhữngbuổicuốituầnnàyđểnhữngngườinhạycảmcóthểthuđượclợiíchtừviệcởbênnhữngngườigiốngmình.Bàgửitôimộtlịchtrìnhlàmviệc,giảithíchrằngchúngtôisẽngủtrongnhữngcănphòngđượcthiếtkế“đểngủ,đểviếtnhậtký,đểthủngthẳngtừtốn,đểthiền,đểsắpxếptổchức,đểviếtlách,vàđểsuyngẫm”.

“Xinhãygiaotiếpthậttĩnhlặngtrongphòngcủabạn(vớisựđồngýtừbạn

cùngphòngcủabạn),hoặcđượckhuyếnkhíchhơnlàtrongnhữngkhuvựcnhómvàolúcđidạo,hoặcvàonhữngbữaăn”,tờlịchtrìnhlàmviệcviết.Buổihộithảođượcnhắmvàonhữngngườithíchcáccuộcthảoluậncóýnghĩavàđôilúc“đưamộtcuộctròchuyệntớimộtmứcsâusắchơn,chỉđểtìmrađượcrằngchúngtalànhữngkẻduynhấtởđó”.Sẽcóvôkhốithờigianchonhữngcuộcnóichuyệnnghiêmtúcvàocuốituầnnày,chúngtôiđượcđảmbảovậy.Nhưngchúngtôicũngđồngthờiđượctựdođếnvàđikhinàotùythích.

Stricklandbiếtrằngphầnlớnchúngtôiđềuđãphảitrảiquacảmộtđờitoànnhữnghoạtđộngnhómbắtbuộc,vàbàmuốngiớithiệuchochúngtôimộthìnhthứckhác,chodùchỉlàtrongmộtvàingày.

ĐiềntrangWalkerCreekRanchtrảidàitrêngần7km2vùngđấthoangvắngtạiBắcCalifornia.Nơiđâymờichàobạnvớinhữngconđườngđibộ,vớimôitrườnghoangdãvàbầutrờirộnglớntrongvắt,nhưngởtrungtâmcủanólàtrungtâmhộithảoấmcúng,nhưmộttrangtrại,nơikhoảngbamươingườichúngtôitụtậpvàomộtbuổichiềuthứNămgiữathángSáu.TheBuckeyeLodge,têntrungtâmhộithảonày,đượcphủkínvớithảmcôngnghiệpmàuxám,nhữngchiếcbảngtrắnglớn,vànhữngkhungcửasổmởrộngnhìnranhữngkhurừnggỗđỏngậpnắng.Bêncạnhnhữngchồngđơnxingianhậpcùngnhữngbảngtênquenthuộc,còncómộtbảnggiấylậtflipchartlớn,nơichúngtôiđượcyêucầughilênđótênmìnhcùngloạitínhcáchcủamìnhdựatheobàitrắcnghiệmMyers-Briggs.Tôiquétmắtnhanhmộtlượtquacảdanhsách.Tấtcảmọingườiđềulàngườihướngnội,ngoạitrừStrickland,ngườicómộttínhcáchrấtấmáp,thânthiện,vàdiễncảm.(DựatrênnghiêncứucủacủaAron,đạiđasố,tuykhôngphảitấtcả,ngườinhạycảmđềulàngườihướngnội).

Tấtcảbànvàghếởtrongphòngđềuđượcquâythànhnhữngkhốivuônglớnđểtấtcảchúngtôiđềucóthểngồimặtđốimặtvớinhau.Stricklandmờichúngtôi—thamgiahaykhôngđềukhôngbắtbuộc—chiasẻvềviệcđiềugìđãkhiếnchúngtôitớiđây.MộtkỹsưphầnmềmtênTombắtđầutrước,kểlạivớisựsaymêmãnhliệtvềcảmgiácnhẹnhõmcủaanhkhinhậnrarằngcómột“nềntảngsinhlýhọcchonéttínhcáchnhạycảmnày.Đâylàcácnghiêncứuđây!Đâylàtôiđây!Tôikhôngcầnphảicốgắngđápứngkỳvọngcủabấtcứainữa.Tôikhôngcầnphảicảmthấytộilỗihaygìnữarồi”.Vớikhuônmặtdài,hẹpcủamình,máitócnâuvàbộrâucùngmàu,TomgợitôinhớđếnAbrahamLincoln.Anhgiớithiệuvớichúngtôingườivợmình,ngườinóivềviệccôvàTomhợpnhauđếnđâu,vàviệclàmthểnàocùngnhau,haingườihọđãtìnhcờbiếtvềcôngtrìnhnghiêncứucủatiếnsĩAron.

Khiđếnlượttôi,tôinóivềviệctôichưabaogiờđượcởtrongmộtmôitrườngnhómmàởđótôikhôngcảmthấybắtbuộcphảithểhiệnmộtphiênbảnbạo-dạn-hùng-hổkhôngtựnhiêncủachínhmình.Tôinóirằngtôirấthứngthúvớimốiquanhệgiữatínhhướngnộivàsựnhạycảm.Rấtnhiềungườigậtđầu.

ĐếnsángThứBảy,TiếnsĩAronxuấthiệntạitrungtâmBuckeyeLodge.BàđợimộtcáchthoảimáiphíasaumộtgiávẽđỡmộtbảnggiấylậtflipcharttrongkhiStricklandgiớithiệubàvớicáckhángiả.Rồibàxuấthiệnvớinụcườirạngrỡ—ta-da!—từphíasauchiếcgiávẽ,ănbậntrangnhãvớiáokhoácgió,áochuiđầu,vàáonhungkẻ.Bàcómáitócmàunâungắn,nhẹvàmềm;cùngđôimắtxanhtrôngnhưthểchúngkhôngbỏsótdùchỉmộtchitiếtnào.BạncóthểthấyngaylậptứcngườihọcgiảđượcnểtrọngAroncủangàyhômnay;cũngnhưcảcôbéhọcsinhlúngtúng,ngượngnghịumàbàhẳnđãtừngmộtthờilà.Bạncũngcóthểthấycảlòngtôntrọngbàdànhchocáckhángiảnữa.

Đingayvàocôngviệc,bàthôngbáovớichúngtôirằngbàcónămchủđềnhỏkhácnhaubàmuốnthảoluận,vàyêucầuchúngtôigiơtayđểbầuchọnchochủđềchúngtôimuốnthảoluậnnhất,muốnthảoluậnnhiềuthứhai,vànhiềuthứba.Sauđóbàthểhiện,nhanhnhưchớp,mộtthaotáctínhtoánphứctạpđểquyếtđịnhxemđâulàbachủđềnhỏchúngtôiđãcùngchọnnhiềunhất.Đámđôngnhấttrírấthòanhã.Thựcsựkhôngquantrọngchủđềnàođãđượcchọn,chúngtôibiếtrằngAronởđâyđểnóivềsựnhạycảm,vàrằngbàđangcânnhắcđếncảýkiếncủangườinghenhưchúngtôinữa.

Mộtsốnhàtâmlýhọctạotêntuổicủamìnhbằngcáchtiếnhànhnhữngnghiêncứukỳlạ.CốnghiếncủaAronlàởviệcđãnghĩkhác,khácmộtcáchcựckỳmớilạ,vềnhữngnghiêncứumànhữngngườikhácđãlàm.Khicònlàmộtcôbé,Aronthườngđượcbảolàbà“quánhạycảmđểsốngtốtđược”.Bàcóhaingườianhchịrấtmạnhmẽ,vàlàđứatrẻduynhấttrongnhàthíchmơmộng,thíchchơitrongnhà,vàdễbịtổnthươngcảmxúc.Khibàlớnlêndầnvàbắtđầubướcxadầnkhỏiquỹđạocủagiađình,bàtiếptụcpháthiệnracónhiềuthứởbảnthânbàkhácbiệtvớitiêuchuẩnchung.Bàcóthểláixemộtmìnhhànggiờđồnghồmàkhôngbaogiờcầnbậtradiolên.Bàcónhữnggiấcmơrấtmạnh,đôilúcámảnh,mỗitối.Bà“dễcóxúccảmmạnhmẽđếnkỳlạ”,vàthườngxuyênbịảnhhưởngbởinhữngcảmxúcmạnh,cảtíchcựclẫntiêucực.Bàgặpkhókhăntrongviệctìmkiếmthứthựcsựquantrọngvớimìnhtrongcuộcsốnghàngngày;nócóvẻchỉởđókhibàrútluikhỏithếgiớingoàikia.

Aronlớnlên,trởthànhmộtnhàtâmlýhọc,vàcướimộtngườiđànôngmạnhmẽrấtyêuởbànhữngđứctínhđó.Vớichồngbà,Art,Aronlàconngườisángtạo,cótrựcgiácmạnh,vàlàmộtngườibiếttưduysâusắc.Bàcũngrấttrântrọngnhữngđiềunàyởchínhmìnhnữa,nhưngnhìnchúngnhư“mộtvẻbênngoàichấpnhậnđượcchomộtkhuyếtđiểmvôcùngkinhkhủngẩnsâubêndướimàtôiđãnhậnratrongsuốtcảđờimình”.BànghĩrằngquảthựclàmộtphépmàukỳdiệukhiArtvẫnyêubàbấtchấpkhuyếtđiểmnày.

Nhưngkhimộtnhàtâmlýhọcđồngnghiệp,mộtcáchrấttựnhiên,đãmiêutảAronlà“đặcbiệtnhạycảm”,mộttiasánglóelêntrongđầubà.Cứnhưthểhaitừnàyđãdiễntảsailầmkhuyếtđiểmbíẩncủabàvậy,chỉtrừcóviệclànhàtâmlýhọckiakhônghềámchỉđếnmộtkhuyếtđiểmnàohết.Đóchỉlàmộtlờimiêutảrấttrungtínhmàthôi.

Aronnghiềnngẫmvềkhámphámớinày,vàrồibỏcôngnghiêncứuvềmộtnéttínhcáchvẫnđượcgọilà“sựnhạycảm”(sensitivity).Khôngtìmđượcgìmấy,dovậybàđọclạinhữngnghiêncứuvềtínhhướngnội,thứcóvẻđặcbiệtliênquanđếnchủđềcủabà:cáccôngtrìnhcủaKaganvềnhữngđứatrẻcó-mức-độ-phản-ứng-cao,vàhàngloạtcáchthínghiệmvềviệcngườihướngnộicóxuhướngnhạycảmhơnvớicáckíchthíchtừgiaotiếpxãhộicũngnhưtừcácgiácquan.Nhữngnghiêncứunàychobàthấydấuhiệucủathứbàđangtìmkiếm,nhưngAronnghĩrằnghẳnphảicómộtmiếngghépchưatìmthấytrongbứcchândungđanghiệndầnlênvềngườihướngnội.

“Vấnđềcủacácnhàkhoahọc,đấylàchúngtôiluôncốquansátcáchànhvi,vàđâylạilànhữngthứanhkhôngthểquansátđược”,bàgiảithích.Cácnhàkhoahọccóthểdễdàngbáocáolạivềhànhvicủanhữngngườihướngngoại,nhữngngườithườngcóthểđượctìmthấyđangcườilớn,nóitovàkhoataymúachânthoảimáitrongnhữngbữatiệc.Nhưng“nếumộtngườiđangđứngmộtmìnhtrongmộtgóccủacănphòng,bạnthườngcóthểchỉrađếnmườilămlýdokhácnhauchohànhđộngcủangườiđó.Nhưngbạnkhôngthựcsựbiếtđượcđiềugìđangdiễnrabêntronghọ”.

Ấyvậynhưngcáchànhvibêntrongthìvẫnlàcáchànhvi,Aronnghĩ,kểcảkhichúngrấtkhóđểxácđịnh.Vậyđâulàhànhvibêntrongcủanhữngngườimàđặcđiểmbênngoàithấyrõnhấtcủahọchỉlàkhibạnđưahọtớimộtbữatiệc,họtỏrakhônghứngthúgìvớinócholắm?Bàquyếtđịnhphảitìmhiểuchora.

TrướctiênAronphỏngvấnbamươichínngườitựmiêutảmìnhlàhoặcngườihướngnội,hoặcrấtdễbịquátảibởicáckíchthíchtừbênngoài.Bà

hỏihọvềnhữngbộphimmàhọyêuthích,nhữngkýứcđầutiêncủahọ,mốiquanhệcủahọvớichamẹ,tìnhbạn,cuộcsốngyêuđương,cáchoạtđộngsángtạo,quanđiểmtriếthọcvàtôngiáocủahọ.Dựatrêncáccuộcphỏngvấnnày,bàtạoramộtbảngcâuhỏiđiềutrarấtnhiềuvàchitiếtđểsauđóbàphátchonhiềunhómlớnhơn.Sauđóbàtómgọncáccâutrảlờikhácnhaucủahọxuốngthànhmộttậphợphaimươibảythuộctínhcơbản.Bàgọitênnhữngngườicónhữngnétthuộctínhnàylà“đặcbiệtnhạycảm”(“highlysensitive”).

MộtsốtronghaimươibảythuộctínhnàyđãrấtquenthuộctừcôngtrìnhcủaKaganvànhữngngườikhác.Vídụ,nhữngngườiđặcbiệtnhạycảmthườnglànhữngkẻquansátrấtchămchú,luôn“nhìntrướckhihọnhảy”.Họsắpxếpcuộcsốngcủamìnhtheocáchgiớihạnítnhấtnhữngsựbấtngờ.Họthườngnhạycảmvớicáchìnhảnh,âmthanh,mùihương,cảmgiácđauđớn,vàcảcàphê.Họgặpkhókhănvớiviệcbịtheodõi(vídụ,ởchỗlàmchẳnghạn,haykhibiểudiễnởmộtbuổibiếudiễnâmnhạc),hoặcvớiviệcbịđánhgiámứcđộxứngđáng(vídụhẹnhò,phỏngvấnxinviệc,vv...)

Nhưngđồngthờicũngcónhữngpháthiệnmới.Ngườiđặcbiệtnhạycảmthườngcóđịnhhướngtriếthọchoặctâmlinh,hơnlàđịnhhướngvậtchấthaychủnghĩakhoáilạc.Họghétnóichuyệnphiếm.Họthườngtựmiêutảbảnthânlàsángtạohoặccótrựcgiáctốt(hệtnhưnhữnggìchồngcủaAronđãmiêutảvềbà).Họmơnhữnggiấcmơrấtrõràng,vàthườngcóthểnhớlạinhữnggiấcmơcủahọvàosánghômsau.Họthíchâmnhạc,thiênnhiên,nghệthuật,vàvẻđẹpthểxác.Họcảmgiácnhữngxúccảmcựckỳmạnh—đôilúcnhữngkhoảnhkhắcngậptrànniềmvui,nhưngcũngcócảnỗibuồn,sầuthảm,vàcảsựsợhãinữa.

Nhữngngườiđặcbiệtnhạycảmcũngđồngthờixửlýthôngtinvềmôitrườngxungquanhhọ—cảvềvậtchấtvàtìnhcảm—mộtcáchsâusắcđếnkhácthường.Họthườngcóxuhướngđểýthấynhữngchitiếtrấtnhỏmàngườikhácthườngbỏqua—mộtsựthayđổinhỏtrongtâmtrạngcủamộtngườichẳnghạn,haymộtbóngđènđiệnhơimộtchútquásáng.

Gầnđây,mộtnhómcácnhàkhoahọctạiĐạihọcStonyBrookđãthửnghiệmkhámphánàybằngcáchđưahaicặpbứcảnh(vềmộtcáihàngràohaymộtvàibúirơm)chomườitámngườikhihọđangnằmtrongmáyfMRI.Ởmộtcặpảnh,cácbứcảnhkhácnhauthấyrõ,vàởmộtcặpkhácsựkhácnhauchỉlàrấtnhỏ.Vớimỗicặp,cácnhàkhoahọcđềuhỏicáctìnhnguyệnviênliệutấmảnhthứhaicógiốngtấmảnhthứnhấtkhông.Họpháthiệnrarằngnhữngngườinhạycảmdànhnhiềuthờigianhơnnhữngngườikháckhi

nhìncácbứcảnhvớisựkhácbiệtnhỏ.Nãocủahọcũngđồngthờithểhiệnnhiềuhoạtđộnghơntạinhữngvùnggiúpliênkếtcáchìnhảnhnàyvớicácthôngtinđượclưutrữkhác.Nóimộtcáchkhác,nhữngngườinhạycảmxửlýnhữngbứcảnhnàyởmộtmứcđộphứctạpcaohơnnhiềusovớicácđồngbạncủahọ,suyngẫmnhiềuhơnvềnhữngcộthàngràohaynhữngđốngrơmnày.

Nghiêncứunàycònrấtmới,vànhữngkếtluậncủanócòncầnđượclặplạivàkhámpháthêmtrongnhiềubốicảnhkhác.NhưngnócũngvọnglạinhữngkhámphácủaKaganvềcáchọcsinhlớpMộtdànhnhiềuthờigianhơnnhữngngườibạncủachúngđểsosánhgiữacáclựachọnkhichúngchơitròghéphìnhhoặcđọcnhữngtừngữlạ.Vànógợiý,theolờicủaJadziaJagiellowicz,nhàkhoahọchàngđầuởStonyBrook,rằngloạingườinhạycảmnghĩtheomộtphongcáchphứctạpđếnkhácthường.“Nếubạnnghĩtheonhữngcáchphứctạphơn”,bàbảovớitôi,“vậythìnóichuyệnvềthờitiếthaybạnvừađiđâuvàokỳnghỉvừarồirõràngkhônghấpdẫnbằngnóivềgiátrịcủađạođức”.

MộtđiềukhácnữaAronđãtìmthấy,đấylànhữngngườinhạycảmđôilúcđặcbiệtcảmthông.Nhưthểhọcóràocảnmỏnghơnnhiềungăncáchgiữahọvớicảmxúccủanhữngngườikhácvàvớinhữngbikịchvàsựtànnhẫncủathếgiớinày.Họthườngcómộtlươngtâmmạnhmẽkhácthường.Họtránhnhữngbộphimvàchươngtrìnhtivinhiềubạolực;họcónhậnthứcrấtmạnhvềhậuquảcủamỗilỗilầmnhỏtronghànhđộngcủahọ.Trongnhữngbốicảnhgiaotiếp,họthườngchútrọngmạnhvàonhữngchủđềnhưcácrắcrốicánhân,nhữngthứmànhữngngườikhácsẽthườngcoilà“quánặngnề”.

Aronnhậnrarằngbàđangtiếnđếnmộtthứrấtlớn.Rấtnhiềutrongsốcácđặctínhcủangườinhạycảmmàbàđãnhậndiệnđược—nhưtínhcảmthôngvàsựphảnứngnhiệttìnhvớicáiđẹp—đượccácnhàtâmlýhọctinrằnglàcácđặctínhcủanhữngloạitínhcáchkhácnhư“mứcđộdễchịu”(agreeableness)hay“cởimởvớicáctrảinghiệm”(opennesstoexperience).NhưngAronđãthấyrằngchúngđồngthờicũnglàmộtthànhphầncơbảncủasựnhạycảm.Nhữngkhámphácủabàđãngầmtháchthứcnhữngchủnghĩađãđượcchấpnhậntừtrướctrongtâmlýhọctínhcách.

Bàbắtđầuxuấtbảncáckếtquảthuđượctrongbáocáokhoahọcvàcáccuốnsáchcủamình,cũngnhưdiễnthuyếtvềcáccôngtrìnhcủamình.Lúcđầuđiềunàyrấtkhókhăn.Cáckhángiảnóivớibàrằngýtưởngcủabàrấtcuốnhút,nhưngcáchdiễnthuyếtthiếutựtincủabàlàmhọkhótậptrung.NhưngAroncómộthammuốnrấtlớnđượcđưathôngđiệpcủamìnhtớivới

mọingười.Bàvẫntiếptụccốgắng,vàhọccáchđểnóivớiuyquyềnnhưbàcó.ĐếnthờiđiểmtôiđượcgặpbàtạiWalkerCreekRanch,bàđãhoàntoànthànhthục,tựtin,vàhoàntoànchắcchắn.Sựkhácbiệtduynhấtgiữabàvàngườidiễngiảquenthuộccủabạn,đấylàởviệcbàtậntâmđếnđâutrongviệctrảlờitừngcâuhỏicủakhángiả.Bànấnnáởlạilâuhơnvớinhóm,mặcdùvớiviệclàmộtngườihếtsứchướngnội,hẳnbàđãphảicựckỳmuốnđượcvềnhàngaylậptức.

LờimiêutảcủaAronvềnhữngngườiđặcbiệtnhạycảmnghecóvẻnhưđangnóivềchínhEleanorRoosevelt.Thựcvậy,trongnhữngnămthángkhiAronlầnđầutiênxuấtbảnnhữngcôngtrìnhcủamình,cácnhàkhoahọcđãtìmrađượcrằngkhibạnchonhữngngườicónhữnggenditruyềnthườngđượcgắnvớitínhnhạycảmvàtínhhướngnội(nhữngngườivớicácbiếnthểgen5-HTTLPRnhưđãnhắcđếnởloàikhỉrhesusởchương3)vàotrongmáyfMRI,vàchohọxemnhữngbứcảnhvềcáckhuônmặtsứtsẹo,nhữngnạnnhâncácvụtainạn,nhữngthânthểbịxéxác,haynhữngcảnhtượngthiênnhiênbịônhiễm,thùyhạnhnhân—phầnnãođóngmộtvaitròquantrọngtrongviệcxửlýcảmxúc—lậptứcđượckíchhoạtcựckỳmạnhmẽ.Aronvàmộtnhómcácnhàkhoahọccũngđồngthờitìmthấyđượcrằngkhinhữngngườinhạycảmnhìnthấynhữngkhuônmặtngườiđangthểhiệnnhữngtrạngtháicảmxúcmạnhmẽ,họbịkíchhoạtmạnhmẽhơnsovớinhữngngườikháctrongnhữngkhuvựcnãoliênkếtvớisựcảmthôngvàkhảnăngđiềukhiểnnhữngcảmxúc.

Nhưthểlà,cũngnhưEleanorRoosevelt,họkhôngthểkhôngcảmthấynhữnggìmàngườikhácđangphảicảmthấy.

Vàonăm1921,FDRmắcphảicănbệnhbạiliệt.Đólàmộtcúgiángkhủngkhiếp,vàôngđãcânnhắcđếnviệcsẽvềnghỉhưutạivùngnôngthônnhưmộtngườitànphế.NhưngEleanorđãgiúpgiữcácmốiliênlạccủaôngvớiĐảngDânChủtrongkhiôngbìnhphục,bàthậmchícònđồngýphátbiểutạimộtbuổitiệcgâyquỹ.Eleanorrấtsợphảinóitrướcđámđông,vàcũngkhônghềgiỏiviệcđấymộtchútnào—bàcógiọngnóirấtcao,lạihaycườilớnkiểurấtcăngthẳngvàotoànnhữnglúckhôngthíchhợp.Nhưngbàđãbỏcôngsứctậpluyệnđểchosựkiệnnày,vàđãxoaysởthànhcôngvớibàidiễnthuyết.

Saulầnđó,Eleanorvẫnkhôngcảmthấychắcchắngìhơnvàobảnthânmình,nhưngbàbắtđầuhoạtđộngđểthayđổinhữngthựctrạngxãhộimàbàthấyxungquanhmình.Bàtrởthànhtiếngnóitranhđấuchocácvấnđềvềquyềnphụnữ,vàbắttayliênminhvớinhữngngườicóđầu-óc-nghiêm-túc

khác.Đếnnăm1928,khiFDRđượcbầulàmThốngđốcTiểubangNewYork,bàđãlàgiámđốcVănphòngvềHoạtđộngcủaPhụnữchoĐảngDânChủ,vàlàmộttrongsốnhữngphụnữquyềnlựcnhấttrênchínhtrườngMỹlúcbấygiờ.BàvàFranklingiờđãlàmộtmốiliênkếthợptácchặtchẽvàvôcùnghiệuquảgiữakhảnăngứngxửkhônkhéocủaôngvàlươngtâmxãhộicủabà.“Tôibiếtvềtìnhtrạngxãhội,cólẽcònbiếtrõhơncảôngấynữa”,Eleanorkểlạivớisựkhiêmtốnquenthuộccủamình.“Nhưngôngấythìlạihiểurõvềchínhphủ,vàcáchlàmthếnàobạncóthểdùngchínhphủđểcảithiệnmọithứ.Vàtôinghĩchúngtôiđãbắtđầuhiểudầncáchlàmviệcđồngđội”.

FDRđượcbầulàmtổngthốngvàonăm1933.ĐólàthờikỳđỉnhcaocủacuộcKhủnghoảng,vàEleanorđãđikhắpđấtnước—trongvòngchỉmộtchuyếnđikéodàibatháng,bàđãhànhtrìnhđếnhơn40.000dặm—đểnghenhữngngườidânthườngkểlạinhữngcâuchuyệngiankhócủahọ.Mọingườicởimởvớibàtheonhữngcáchmàhọchưabaogiờlàmvớimộtnhânvậtcóuyquyềnnàotrướcđây.BàđãtrởthànhtiếngnóitừnhữngngườibịtướcđoạttàisảntớiFranklin.Khibàtrởvềtừnhữngchuyếnđicủamình,bàthườngkểlạivớiôngnhữnggìmìnhđãnhìnthấy,vàépôngphảihànhđộng.Bàđãgiúpđiềuphốicácchươngtrìnhchínhphủchonhữngcôngnhânđàomỏkhốnkhổđãgần-như-chết-đóitạiAppalachia.BàthúcgiụcFDRphảiđưacảphụnữvàcưdânMỹgốcPhivàonhữngchươngtrìnhthúcđẩylaođộngcủaông.VàbàđãgiúpsắpxếpđểMarianAndersonđượcháttạiĐàitưởngniệmLincoln.“Bàấyluôngiữchoôngấyởmộtmứctiêuchuẩnrấtcao.Tấtcảnhữngaiđãtừngnhìnthấybànhìnthẳngvàomắtôngvànói‘Nào,Franklin,anhnên….’đềusẽkhôngbaogiờcóthểquênđượcđiềuđó”.

Ngườiphụnữtrẻrụtrè,nhútnháttừngrấtsợnóitrướcđámđôngngàynàođãdầnbiếtcáchyêucuộcsốngxãhội.EleanorRoosevelttrởthànhvịĐệNhấtPhuNhânđầutiêntổchứcmộtbuổihọpbáo,phátbiểutạimộthộinghịchínhtrịcấpquốcgia,viếtchomộtchuyênmụcbáo,vàxuấthiệntrênhàngloạtcácchươngtrìnhphátthanh.Vềsaunàytrongsựnghiệpcủamình,bàđãđảmnhiệmcảchứcvụngườiđạidiệnchonướcMỹtạiLiênHợpQuốc,nơibàdùngthươnghiệukỳlạcủacảnhữngkỹnăngchínhtrịlẫnsựkiêntrìđếncùngcủamìnhđểgiúpthôngquaTuyênngônQuốctếvềQuyềnConNgười.

Bàchưabaogiờcóthểvượtquahoàntoànsựnhútnhát,dễtổnthươngcủamình;cảcuộcđờibàđãphảichịuđựngthứ“tâmtrạngGriselda”đentối,nhưbàtựgọinónhưvậy(lấytheotênmộtcôngchúathờitrungcổ,ngườiđãlẩnsâuvàotrongnơiyênlặng),vàchậtvậtđể“pháttriểnmộtvẻbềngoài

cứngrắnnhưdatêgiác”.“Tôinghĩnhữngngườirụtrènhútnhátsẽvẫnluônrụtrènhútnhát,nhưnghọcóthểhọccáchđểvượtquachúng”,bànói.Nhưngcólẽchínhsựnhạycảmnàyđãgiúpbàcóthểdễdàngliênhệbảnthânvớinhữngngườibịtướcđoạtnhânquyền,vàchobàlươngtâmđủmạnhđểđứnglênđấutranhđạidiệnchohọ.FDR,ngườiđượcbầucửvàothờiđiểmđầucủacuộcKhủnghoảng,đượcnhớđếnbởilòngtrắcẩncủamình.NhưngchínhEleanorlàngườiđãđảmbảorằngôngbiếtđượcngườidânMỹđangphảichịuđựngkhổsởrasao.

Mốiliênhệgiữatínhnhạycảmvàlươngtâmđãđượcpháthiệnvàquansáttừkhálâu.Hãyxemxétthínghiệmsauđây,tiếnhànhbởinhàtâmlýhọcpháttriển(developmentalpsychologist)GrazynaKochanska.Mộtngườiphụnữtốtbụngđưamộtmónđồchơichomộtđứabé,giảithíchvớinórằngđứatrẻcầnphảirấtcẩnthậnvớimónđồchơibởiđâylàmộtthứmàngườiphụnữrấtyêuthích.Đứatrẻgậtđầunghiêmtúcđồngý,vàbắtđầuchơivớimónđồ.Khônglâusauđó,theođiềukhiểnbímậtcủanhữngngườilàmthínghiệm,mónđồchơisẽtựđộnggãytanthànhhaimảnh.

Ngườiphụnữtỏvẻrấtbuồnbãvàkêulên:“Ôikhông!”.Sauđócôấysẽđợixemđứatrẻsẽphảnứngnhưthếnào.

Mộtsốđứatrẻ,hóara,lạicảmthấytộilỗihơnnhiềusovớinhữngđứatrẻkhácvề“tộilỗi”củachúng.Chúngquaymặtđi,tựômlấymình,lắpbắpthútội,giấumặtđi.Vàchínhnhữngđứatrẻchúngtacoilànhạycảmnhất,có-mức-độ-phản-ứngcaonhất,nhữngđứacókhảnăngcaolàngườihướngnội,lànhữngngườicảmthấytộilỗinhất.Vìnhạycảmđếnkhácthườngvớimọiloạitrảinghiệm,cảtíchcựclẫntiêucực,chúngcóvẻcảmthấycảnỗibuồncủangườiphụnữkhimónđồchơibịpháhỏng,lẫncảnỗilolắngcủachínhmìnhkhiđãlàmmộtđiềuxấu.(Trongtrườnghợpbạnđangthắcmắc,ngườiphụnữtrongthínghiệmđãnhanhchóngquaylạicănphòngvớimónđồchơi“đãđượcsửa”vàtrấnanđứatrẻrằngnókhôngcólàmgìsaihết).

Trongnềnvănhóacủachúngta,“cảmgiáctộilỗi”làmộttừcónghĩaxấu,nhưngnócólẽlạilàmộttrongnhữngnềntảngcănbảnchoviệcxâydựnglươngtâm.Nỗilolắngmànhữngembérấtnhạycảmnàyđãcảmthấykhichúng(cóvẻ)đãpháhỏngmónđồchơichochúngmộtđộnglựcmạnhmẽđểkhônglàmhỏngmónđồchơicủabấtcứngườinàokháctrongtươnglainữa.Khilênbốntuổi,theoKochanska,chínhnhữngđứatrẻnàysẽítcóxuhướnggianlậnhayviphạmluậtlệhơncácđồngbạnkhác,kểcảkhichúngnghĩchúngkhôngthểbịbắt.Khilênđếnkhoảngsáuhaybảytuổi,chúngthườngsẽđượcchamẹmìnhmiêutảlàcónhữngdấuhiệuthểhiệnmứcđộ

đạođứccao,chẳnghạnnhưlòngtrắcẩn.Chúngđồngthờicũngcóítnhữngrắcrốivềhànhvikhácnóichung.

“Nhữngcảmgiáctộilỗivừađủ,thựctế”,Kochanskaviết,“cóthểgiúpthúcđẩytrongtươnglailòngvịtha,tinhthầntráchnhiệmcánhân,cáchứngxửlinhhoạtnơitrườnghọc,vàsựhòathuận,khảnăngcao,cómốiquanhệtốtvớichamẹ,thầycôvàbạnbè”.Đâylàmộtbộnhữngđặcđiểmtínhcáchcựckỳquantrọng,nhấtlàởvàothờiđiểmmà,nhưmộtnghiêncứumàĐạihọcMichigantiếnhànhnăm2010đãchỉra:sinhviênđạihọcngàynayítcảmthônghơntới40%sovớithếhệcủa30nămtrước,vớinhữngsựsụtgiảmlớnnhấtxảyratừsaunăm2000.(Cáctácgiảcủanghiêncứunàyđãsuyđoánrằngsựsuygiảmtronglòngcảmthôngcóliênhệvớisựthịnhhànhcủacácphươngtiệntruyềnthôngxãhội,truyềnhìnhthựctế,vàmột“tinhthầncạnhtranhsiêumạnh”).

Tấtnhiên,cónhữngđặcđiểmnàykhôngcónghĩalànhữngđứatrẻnhạycảmlànhữngthiênthần.Chúngcũngcónhữngnétíchkỷnhưmọingườikhácvậy.Đôilúcchúnghànhđộngxalánhhaythiếuthânthiện.Vàkhichúngbịquátảibởinhữngcảmxúctiêucựcnhưsựhổthẹnhaycảmgiáclosợ,Aronnói,chúngcóthểhờhữngđếnđángngạcnhiênvớinhucầucủanhữngngườikhác.

Nhưngcũngchínhkhảnăngdễtiếpnhậntrảinghiệmđó,thứcóthểkhiếncuộcsốngcủanhữngngườinhạycảmcaokhókhănđếnthếnào,cũngđồngthờigiúpxâydựnglươngtâmchohọ.Aronkểcâuchuyệnvềmộtthiếuniênnhạycảmđãthuyếtphụcmẹmìnhgiúpđỡmộtngườivôgiacưmàcậubéđãgặptrongcôngviên,vàvềmộtcôbétámtuổikhácđãkhóckhôngchỉkhichínhmìnhcảmthấyxấuhổ,màcòncảkhicácbạncủacôbịtrêuchọcnữa.

Chúngtađềubiếtrấtrõvềkiểungườinàyquacáctácphẩmvănhọc,cólẽlàbởirấtnhiềucácnhàvănbảnthânhọcũnglànhữngngườihướngnộivànhạycảm.Anhấy“đãtrảiquacuộcsốngvớiíthơnmộtlớpdasovớiphầnlớnmọingườiđànôngkhác”,tiểuthuyếtgiaEricMalpassđãviếtnhưvậyvềnhânvậtchínhtrầmlặngvàthíchsuynghĩcủaông,ngườiđồngthờicũnglàmộtnhàvăn,trongcuốntiểuthuyết“TheLongLongDances”.“Nhữngrắcrốicủanhữngngườikháctácđộngtớianhnhiềuhơn,vàcảvẻđẹpnáonhiệtcủacuộcsốngnữa:tácđộngtớianh,thúcđẩyanhphảicầmlấymộtcâybútvàviếtvềchúng.[Anhbịtácđộngmãnhliệtkhi]rảobướctrênnhữngngọnđồi,khinghemộtkhúcnhạccủaSchubert,vàkhiphảichứngkiếnhàngđêmtừchiếcghếbànhcủamìnhnhữngcảnhđầurơimáuchảyvẫnđầyrẫytrênnhữngbảntintivilúcchíngiờ”.

Lờimiêutảvềnhữngđặcđiểmnhưda-mỏng-hơn-một-lớp(thin-skinned)nàytấtnhiêncónhiềuýnghĩaẩndụ,nhưngnóhóaracònkhálàthựctếnữa.Mộttrongsốnhữngthínghiệmcácnhànghiêncứuđãdùngđểđođạccácnéttínhcáchlàthínghiệmvềmứcđộdẫntruyềncủada,trongđóhọghilạiviệcconngườiramồhôinhiềuđếnđâukhiphảitiếpxúcvớitiếngồn,nhữngcảmxúcmạnhmẽ,cũngnhưnhữngtácnhânkíchthíchkhác.Nhữngngườihướngnộicó-mức-độ-phản-ứng-caoramồhôinhiềuhơn,nhữngngườihướngngoạicó-mức-độ-phản-ứng-thấpramồhôiíthơn.Dacủahọđúngthựctếlà“dàyhơn”thật,cóthểmiễnnhiễmcaohơnvớicáctácnhânkíchthích,chạmvàocũngmáthơn(cool)nữa.Trênthựctế,ýtưởngvềsự“cool”củachúngtachínhlàđếntừchỗnày:bạncàngcó-mức-độ-phản-ứng-thấp,bạnsẽcàngcónhiệtđộthấp(cool).(Tìnhcờ,nhữngkẻđiênrồ/sociopathsnằmởđiểmcựcxanhấttrênthangđomứcđộmát/coolnày,vớimứcđộbịkíchthích,độdẫntruyềncủada,vàmứcđộlolắngcựckỳthấp.Đâylàmộtvàibằngchứngchothấynhữngkẻđiênrồ/sociopathslànhữngkẻcóthùyhạnhnhânbịtổnthương).

Máypháthiệnnóidối(haypolygraph)cómộtphầnlàthínghiệmmứcđộdẫntruyềncủada(skinconductancetests).Chúnghoạtđộngtrênnguyênlýrằngnóidốitạonêncăngthẳng,làmkíchhoạtlàndatiếtmồhôiởnhữngmứcđộrấtnhỏ.Khitôicònởđạihọc,tôiđãxinmộtcôngviệclàmthêmtronghèlàlàmthưkýchomộthãngtrangsứclớn.Tôiphảithamgiamộtbàikiểmtravớimáypháthiệnnóidốinhưmộtphầncủaquátrìnhxinviệc.Bàikiểmtrađượctổchứctrongmộtcănphòngnhỏ,thiếuánhsáng,vớisàngỗ,vàbởimộtngườiđànôngcaogầy,rítthuốcláphìphèovớinướcdavàngvàng.Ngườiđànônghỏitôimộtchuỗinhữngcâuhỏiđểkhởiđộng:têntôi,địachỉcủatôi,vàcứthế,đểxácđịnhmứcđộdẫntruyềncủalàndatôitrongđiềukiệnbìnhthường.Sauđócáccâuhỏibắtđầuđisâudầnvàtháiđộcủangườiđiềuhànhkiểmtrabắtđầugaygắthơn.Tôiđãtừngbịbắtbaogiờchưa?Tôiđãlấycắpđồtrongsiêuthịbaogiờchưa?Tôicódùngcô-ca-inbaogiờchưa?Vớicâuhỏicuốicùngnày,ngườithẩmvấnnhìnxoáyvàomắttôirấtchămchú.Khilàmthínghiệmnày,tôichưabaogiờdùngcô-ca-incả,nhưngôngtacóvẻnghĩlàtôiđãtừng.Ánhnhìnbuộctộitrênkhuônmặtôngtalàmộtmẹokinhđiểncủacácnhânviêncảnhsátkhihọnóivớiđốitượngnghivấnlàhọđãcóbằngchứngrõrànhrànhrồi,vàchẳngcóíchlợigìtrongviệccốchốitộicả.

Tôibiếtlàngườiđànôngnàyđãlầm,nhưngtôivẫnđỏmặt.Vàhẳnnhiên,kếtquảmáytrảvềchothấytôiđãnóidốiởcâuhỏivềcô-ca-in.Làndacủatôicóvẻmỏngđếnnỗinótiếtramồhôiđểphảnứngvớicảnhữngtộiáctrongtưởngtượng!

Chúngtathườngvẫnnghĩvềsựcoolvớihìnhảnhmộtngườivớiđôikínhrâm,mộttháiđộbấtcần,vàmộtlyrượutrêntay.Nhưngcólẽchúngtađãkhôngchọnnhữngđặcđiểmnàymộtcáchngẫunhiên.Cólẽchúngtađãthâunhậnkínhđen,tháiđộthoảimáitựtin,vàcảrượunhưnhữngtínhiệuthôngbáochínhxáclàvìchúnggiúpchegiấuđinhữngdấuhiệucủamộthệthầnkinhđangbịquátải.Kínhđenngăncảnnhữngkhácnhìnthấyđôimắtđangmởlớnvìbấtngờvàsợhãicủachúngta;chúngtacũngđãbiếttừcáccôngtrìnhcủaKaganrằngmộtphầnthântrênthoảimáilàmộtdấuhiệuđiểnhìnhcủamộtmứcđộphảnứngthấp;vàrượugiúpgỡbỏsựngạingầnvàlàmgiảmbớtmứcđộbịkíchthíchcủachúngta.Khibạnđixemmộttrậnđấubóngvàaiđómờibạnmộtlybia,nhàtâmlýhọctínhcáchBrianLittlenói,“tứclàhọđangnóichào,dùngmộtly‘hướngngoại’đinày”.

Cácthiếuniêntuổiteenhiểurõmộtcáchbảnnăngvềbảnchấtsinhhọccủa“cool”.Trongcuốntiểuthuyết“Prep”củaCurtisSittenfeld,mộtcuốnsáchkhámphánhữngnghithứcxãhộicủatuổivịthànhniêntrongmôitrườngtrườnghọcnộitrúvớisựchínhxácđếnđángkinhngạc,nhânvậtchính,Lee,đãbấtngờđượcmờiđếnphòngkýtúccủaAspeth,côgáicoolnhấttrường.ĐiềuđầutiêncôđểýthấylàthếgiớicủaAspethnhiềukíchthíchđếnnhưthếnào.“Ngaytừngoàicửa,tôiđãcóthểnghethấytiếngnhạcxậpxìnhồnã”,côquansát.“NhữngdâyđènGiángSinhtrắng,ngaylúcnàyđềuđangđượcbậttoànbộ,dáncaodọckhắpnhữngbứctường,vàtrênbứctườngphíabắchọtreomộtbứctranhkhổnglồmàucamvàxanhlácây...Tôithấynhưmìnhbịquátảivàhơicóchútkhóchịunữa.Cănphòngmàtôiởcùng[bạncùngphòngcủatôi]cóvẻquáyênlặngvàđơngiản,cuộcsốngcủachúngtôicóvẻquáyênlặngvàđơngiản.CóphảiAspethsinhrađãcoolrồihaykhông,tôitựhỏi,haycóaiđóđãdạycôấytấtcảnhữngđiềunày,nhưmộtngườichịgáihaymộtngườianhchịemhọnàođóchẳnghạn?”.

Nềnvănhóathểthao(jockcultures)cũngcảmnhậnđượcbảnchấtsinhhọcvềmức-độ-phản-ứng-thấpcủasự“cool”nữa.Vớicácnhàduhànhvũtrụthờikỳđầu,cómộtmứcnhịptimthấp,thứđượcliênkếtvớimứcđộphảnứngthấp,làmộtbiểutượngcủađịavị.Trungúy(lieutenant)JohnGlenn,ngườiMỹđầutiênđãđihếtquỹđạovòngquanhTráiĐấtvàsaunàycòntranhcửTổngThống,đãrấtđượccácđồngđộicủaôngngưỡngmộbởimứcnhịptim“siêucool”củaôngtrongkhicấtcánh(chỉcó110nhịpmộtphút).

Nhưngsựthiếu“cool”cóthểcógiátrịvềmặtxãhộinhiềuhơnlàtanghĩ.Cáiđỏmặtkhimộtnhàthẩmvấndímặtvàosátmặtbạnvàhỏiliệubạnđãdùngcô-ca-inbaogiờchưađó,hóaralạilàmộtdạng“chấtkếtdínhxãhội”(socialglue).Trongmộtthínghiệmmớiđây,mộtnhómcácnhàtâmlýhọc,

dẫnđầubởiCorineDijk,đãyêucầukhoảngsáumươingườithamgiađọchồsơghichépvềnhữngngườiđãlàmmộthànhđộngsaitráivềmặtđạođứcnàođó,nhưláixebỏđikhỏimộtvụtainạn,haymộtviệcgìđóđángxấuhổ,nhưlàmđổcàphêlênquầnáoaiđó.Nhữngngườithamgiađượcchoxemảnhcủanhững“thủphạm”,nhữngngườitrongcácbứcảnhnàysẽcómộttrongbốnbiểuhiệnkhácnhausau:hổthẹnhoặcxấuhổ(đầuvàmắthướngxuống);xấuhổ/hổthẹnkèmđỏmặt;bìnhthản;bìnhthảnkèmđỏmặt.Sauđóhọđượcyêucầuđánhgiámứcđộcảmthôngvàmứcđộđángtintưởngcủanhữngngười“thủphạm”này.

Hóaranhữngngườithủphạmmàđỏmặtđềunhậnđượcđánhgiátíchcựchơnlànhữngngườikhôngđỏmặt.Đólàbởivìsựđỏmặtlàdấuhiệucủasựlolắngdànhchongườikhác.NhưDacherKeltner,mộtnhàtâmlýhọctạiĐạihọcCalifornia,Berkeley,ngườichuyêntậptrungnghiêncứucáccảmxúctíchcực,đãnóitrêntạpchíNewYorkTimes:“Mộtcáiđỏmặtxuấthiệnngaytronghaihoặcbagiây,vànói“Tôicóquantâm;tôibiếtmìnhvừaviphạmmộtthỏathuậngiaotiếp”.

Trênthựctế,chínhthứmàmọingườicómức-độ-phản-ứng-caoghétnhấtvềviệcđỏmặt—sựkhôngthểđiềukhiểnđượccủanó—lạichínhlàthứkhiếnnóhữudụngtronggiaotiếptớivậy.“Bởivìkhôngthểnàođiềukhiểnviệcđỏmặttheoýmuốnđược”,Dijksuyđoán,đỏmặtchínhlàmộtdấuhiệuđảmbảocủacảmgiácxấuhổ.Vàcảmgiácxấuhổ,theoKeltner,làmộtcảmxúcmangtínhđạođức.Nóchothấysựkhiêmtốn,nhúnnhường,vàmộtmongmuốnhòabình,tránhmọixungđột.Nósinhrakhôngphảilàđểcáchlynhữngngườicảmthấyhổthẹn(nhưnhữngngườidễđỏmặthaycảmthấy),màlàđểđưamọingườilạigầnnhauhơn.

Keltnerđãtìmkiếmnguồngốccủacảmgiácxấuhổởconngười,vàđãtìmrarằngsaukhirấtnhiềuđộngvậtlinhtrưởngđánhnhau,chúngluôncốlàmhòa.Chúnglàmđiềunàymộtphầnbằngcáchthểhiệnnhữngcửchỉxấuhổgiốngvớithứchúngtavẫnthườngthấyởconngười—nhìnđichỗkhác,tứccôngnhậnviệclàmsaivàkhẳngđịnhýmuốnsẽdừnglại;cúithấpđầu,thứgiúplàmthunhỏkíchthướccơthể;vàcắnchặtmôi,mộtdấuhiệucủasựngạingùng.Nhữngcửchỉnàyởngườiđãđượcgọilà“hànhđộngcủasựcốnghiến”(“actsofdevotion”),Keltnerviết.Quảthựcvậy,Keltner,ngườiđãđượcdạyđểđọcnétbiểucảmtrênkhuônmặtngườikhác,đãnghiêncứucácbứcảnhcủanhữngngườihùngđượctônvinhvềmặtđạođứcnhưGandhihayĐạiLaiLạtMa;vàtìmthấyrằnghọcũngcónhữngnétđặcđiểmnhưnụcườitậpluyệnvàánhmắtlảngtránhđó”.

Trongcuốnsáchcủamình,“BorntoBeGood”,Keltnerthậmchícònnóirằngnếuanhphảichọnbạnđờisaunàychomìnhvớichỉmộtcâuhỏitrongmộtcuộchẹn-hò-siêu-tốc,câuhỏimàôngchọnsẽlà“Đâulàtrảinghiệmđángxấuhổgầnđâynhấtcủacô?”.Sauđóôngsẽquansátrấtkỹcàngnhữngdấuhiệunhưcắnmôi,đỏmặt,vàánhnhìnlảngtránh.“Nhữngyếutốcủanỗixấuhổlànhữngdấuhiệuchớpnhoángchothấymứcđộtôntrọngcủacánhânđótrướcnhữngphánxéttừngườikhác”,ôngviết.“Cảmgiácxấuhổtiếtlộchochúngtathấyngườiđóquantâmđếnnhữngluậtlệgiúpràngbuộcchúngtalạivớinhau”.

Nóimộtcáchkhác,bạnmuốnđảmbảorằngngườibạnđờitươnglaicủamìnhcóđểtâmđếnnhữngđiềungườikhácnghĩ.Đểtâmquánhiềucũngvẫncòntốthơnlàđểtâmquáít.

Bấtkểviệcđỏmặtcónhiềulợiíchđếnđâu,cáihiệntượngvềmứcđộnhạycảmcaonàyvẫnđưaramộtcâuhỏihiểnnhiên:Làmthếnàonhữngngườicựckỳnhạycảmvẫncóthểsốngsótquaquytrìnhsànglọckhắcnghiệtcủatiếnhóa?Nếunhữngngườibạodạnvàhùnghổthườngthắngthế(nhưsuynghĩthôngthường),tạisaonhữngngườinhạycảmkhôngbịloạibỏrakhỏidânsốnhânloạitừhàngngànnămtrước,nhưloàinháicâydacam(treefrogscoloredorange)?Bởivìbạncóthể,nóinhưnhânvậtchínhtrongcuốntiểuthuyếtTheLongLongDances,bịrungđộngsâusắchơnnhiềungườingồibêncạnhbạnbởiđoạnmởđầutrongmộtbảnnhạccủaSchubert,vàbạncóthểsẽcorúmngườinhiềuhơnnhữngngườikháctrướcnhữngcảnhchặtxươngcắtthịt,vàbạncóthểtừnglàdạngtrẻemđãvặnvẹorấtkhổsởkhibạntưởngmìnhđãlàmhỏngmónđồchơiyêuthíchcủamộtaiđó;nhưngsựtiếnhóakhôngtưởngthưởngchonhữngđiềuđó.

Haylànócónhỉ?

ElaineAroncómộtvàiýtưởngvềđiềunày.Bàtinrằngnhữngsựnhạycảmbảnthânnókhôngphảilàthứđượctiếnhóalựachọn,màđúnghơnlànhữngsựcẩnthận,ưasuynghĩthườngđicùngvớinómớilàthứđượclựachọnkìa.“Loạingười‘nhạycảm’hoặc‘phảnứng’thườngsẽsuyngẫmvềchiếnlược,hayquansátkỹtrướckhihànhđộng”,bàviết,“vàdođótránhđượcnhữngnguyhiểm,thấtbại,nhữngsựhaotổnnănglượngmộtcáchkhôngcầnthiết;nhữngđiềumàđểlàmđượccầnphảicómộthệthầnkinhđượcthiếtkếđặcbiệtđểquansátvàpháthiệntừngsựkhácbiệtnhỏnhất.Đóchínhlàchiếnlược‘đặtcượcvàokèochắcănnhất’,hay‘nhìnkỹtrướckhinhảy’.Ngượclại,chiếnlượcchủđộngcủa[nhómcònlại]làlàmngườiđầutiên,màkhônghềcóđầyđủthôngtinvàphảiđốimặtvớinhiềuđiềumạohiểm—chiếnlược

kiểu“làmmộtcúthậtxa”,bởivì“trâuchậmuốngnướcđục”và“cơhộichỉđếngõcửamộtlầnthôi”.

Quảthực,rấtnhiềungườimàAroncoilàngườinhạycảmđềucómộtvàitrongsốhaimươibảyđặcđiểmđượccoilàgắnliềnvớinéttínhcáchnày,nhưngkhôngphảitấtcảtrongsốchúng.Cóthểhọrấtnhạycảmvớiánhsánghoặctiếngồn,nhưnglạikhônghềgìvớicàphêhaysựđauđớn;họcóthểkhônghềnhạycảmvớibấtcứthứgìliênquanđếngiácquanthụthể,nhưnglạilànhữngngườisuynghĩrấtsâusắcvàcómộtcuộcsốngnộitâmrấtphongphú.Họthậmchícóthểkhôngphảilàngườihướngnội—chỉkhoảng70phầntrămngườinhạycảmlàngườihướngnội,theolờicủaAron,trongkhi30phầntrămcònlạilànhữngngườihướngngoại(mặcdùnhómnàythườngbáocáolạilàhọvẫncầnnhiềuthờigianyêntĩnhvàmộtmìnhhơnsovớinhữngngườihướngngoạiđiểnhìnhkhác).Điềunày,theoAronsuyđoán,làbởivìsựnhạycảmnổilênnhưmộtsản-phẩm-phụtrongchiếnlượcsinhtồn,vàbạnchỉcầnmộtvài,chứkhôngphảitấtcả,cácđặcđiểmtínhcáchđểcóthểthựchiệnchiếnlượcsinhtồnnàymộtcáchhiệuquả.

ĐâylàmộtlượngbằngchứngcựckỳlớnchoquanđiểmcủaAron.Cácnhàsinhvậthọctiếnhóađãtừngmộtthờitinrằngmọiloàiđộngvậtđềutiếnhóađểkhớpvàomộtvaitrònhấtđịnhtronghệsinhthái,vàrằngcómộthệcáchànhvilýtưởngchotừngvaitròđó,vàrằngcácthànhviêntrongmỗigiốngloàimàcóhànhvichệchrakhỏi“hệlýtưởng”nàysẽđềudầndầnbiếnmất.Nhưnghóarakhôngchỉcóconngườilàphânrathànhhainhóm“quansátchờđợi”vànhóm“cứxôngtớilàmđi”.Hơnmộttrămgiốngloàikháctrongvươngquốcđộngvậtcũngđaphầnđượctổchứcgiốngvậy.

Từruồigiấmchođếnmèonhà,chođếnlinhdương,từcámặttrăngchođếnvượncáomắttochođếnchimsẻbạcmá,cácnhàkhoahọcđãpháthiệnrarằngxấpxỉ20%trongsốthànhviêncủacácloàiđộngvậtnàylàdạng“chậmkhởiđộng”,trongkhi80%cònlạilàloại“nhanh”sẽdũngcảmlaotớimàkhôngđểtâmnhiềulắmđếnnhữnggìđangxảyraxungquanhmình.(Cóđiềuđángngạcnhiênlại,tỷlệphầntrămcácembésơsinhtrongphòngthínghiệmcủaKaganmàsinhrađãlàngườicó-mức-độ-phản-ứng-caolà,nhưbạncóthểnhớ,haimươiphầntrăm).

Nếunhữngđộngvật“nhanh”hoặc“chậm”đềucónhómcủariêngchúng,nhàsinhvậthọctiếnhóaDavidSloanWilsonviết,“mộtvàitrongsốđám‘nhanh’sẽlàmtấtcảmọingườikhácphátchánvìcuộcnóichuyệnquátocủamình,trongkhinhữngngườikhácsẽlẩmbẩmvớilybiacủamìnhrằnghọchẳngđượcaitôntrọngcả.Nhữngsinhvật‘chậm’đượcmiêutảlànhững

kẻnhútnhát,rụtrèvànhạycảm.Họkhôngtựtinhùnghổ,nhưnghọrấtgiỏiquansátvàpháthiệnnhữngthứmàloạihùnghổbắtnạtsẽkhôngbaogiờthấy.Họlànhữngnhàvănvànghệsĩtạibuổitiệc,cónhữngcuộcchuyệntròthúvịmàkẻhùnghổkhôngthểnghethấy.Họlànhữngnhàphátminhluôntìmranhữngcáchmớiđểhànhxử,trongkhinhữngkẻhùnghổăncắpbằngsángchếcủahọbằngcáchsaochéphànhvicủahọ”.

Thỉnhthoảng,mộttờbáohaymộtchươngtrìnhtivisẽphátmộtcâuchuyệnvềtâmlýđộngvật,thểhiệnrằngcáchànhvinhútnhát,rụtrèlàkhôngphùhợp,vànhữnghànhvibạodạnlàthuhútvàđángkínhtrọng.(Đóchínhlàloạiruồigiấmcủachúngta!).NhưngWilson,cũnggiốngnhưAron,tinrằngcảhailoạiđộngvậtnàycùngtồntạibởichúngcónhữngchiếnlượcsinhtồnkhácnhau,mỗiloạilạicólợithếtheonhữngcáchriêngvàvàonhữngthờiđiểmkhácnhau.Đâylàthứvẫnđượcbiếtđếnlà“quyluậtbù-trừ”(trade-offtheory)trongtiếnhóa,khimộtđặcđiểmcụthểthìkhôngtốtcũngchẳngxấu,màchỉlàmộttậphợpcảưuđiểmlẫnnhượcđiểmmàtrongtừnghoàncảnhsẽgiúpsinhtồntốthoặckhông.

Nhữngđộngvật“rụtrènhútnhát”đikiếmthứcănkémthườngxuyênhơn,vàítđixahơn,tiếtkiệmnănglượng,quansátnhiều,vàthườngsốngsótkhithúănthịtxuấthiện.Nhữngđộngvậtbạodạnthườngxôngxáoxahơn,dễbịxơitáibởinhữngloàiđộngvậtởcấpđộcaohơntrongchuỗithứcăn,nhưnglạisinhtồntốthơnkhinguồnthứcăntrởnênkhanhiếmvàchúngcầnphảichấpnhậnnhiềumạohiểmhơn.KhiWilsonthảnhữngchiếcbẫybằngkimloạixuốngmộthồđầycáPumpkinseed,mộtsựkiệnmànhưôngnóiphảigâyrốiloạnvớilũcánhiềunhưthểcómộtchiếcđĩabayvừađápxuốngTráiĐấtvậy;nhữngconcábạodạnkhôngthểkhôngđiềutra—vàlaothẳngvàonhữngchiếcbẫycủaWilson.Nhữngconcárụtrè,nhútnhátlạilượnlờrấtthậntrọngtạitậnrìacủahồnước,khiếnWilsonkhôngthểnàobắtđượcchúng.

Mặtkhác,saukhiWilsonđãbắtđượcthànhcôngcảhailoạicávớimộthệthốnglướiphứctạp,vàmanghếttấtcảchúngvềphòngthínghiệmcủamình,nhữngconcábạodạnnhanhchóngthíchnghingayđượcvớimôitrườngsốngmớicủamình,vàbắtđầuăntrởlạisớmhơnđúng2ngàysovớinhữngngườianhemrụtrènhútnhátcủachúng.“Khôngcómộtloạitínhcách[độngvật]tốtnhấtnàocả”,Wilsonviết,“màchỉcómộttậphợpđadạngcáchloạitínhcáchkhácnhau,đượcduytrìbởichọnlọctựnhiên”.

Mộtvídụkhácvềgiảthiếtquyluậtbù-trừtrongtiếnhóalàmộtloàiđộngvậtcótênTrinidadianguppy(mộtloạicánhỏ).Nhữngconcánàypháttriển

tínhcáchcủamình—vớimộttốcđộđángkinhngạc,trênquanđiểmtiếnhóa—đểthíchhợpvớinhữngđiềukiệnmôitrườngnhỏnơichúngsống.Kẻthùtựnhiêncủachúnglàcápike.NhưngởtrongmộtsốcộngđồngcáTrinidadianguppy,nhưởthượngnguồnnhữngthácnướcchẳnghạn,khônghềcócápike.NếubạnlàmộtchúcáTrinidadianguppyđượclớnlêntrongmộtmôitrườngtuyệtdiệunhưvậy,vậythìkhảnăngcaolàbạnsẽcómộttínhcáchdũngcảmvàbấtcầnrấtphùhợpvớicuộcsống“ladolcevita”(cuộcsốngngọtngào)nàycủamình.Ngượclại,nếugiađìnhcáguppycủabạnlạiđếntừmột“khudâncưtệhại”phíacuốinguồn,nơibèlũcápikeluônlượnlờđầyđedọadọcnhữngconnước,vậythìbạncólẽsẽcómộtphongcáchcẩntrọnghơnrấtnhiều,đểcóthểtránhđượcbọnxấu.

Điềuthúvịlàởchỗnhữngkhácbiệtnàycótínhditruyền,chứkhôngphảilàdohọcđược,nêncácconconcủanhữngchúguppybạodạnkhiphảichuyểnvàosốngtrongnhững“khudâncưtệhại”vẫnkếthừaynguyênsựdũngcảmcủachamẹchúng—kểcảkhiđiềunàyđặtchúngvàomộtthếbấtlợicựckỳlớnkhisovớinhữngngườibạncảnhgiáccủamình.Nhưngcũngkhôngmấtquálâuđểcácgencủachúngcóthểđộtbiến,vàcáchậuduệcóthểxoaysởđểtiếptụcsinhtồncủachúngthườngsẽlàtrởthànhdạngthậntrọng.Điềutươngtựcũngxảyravớinhữngconcáguppycẩntrọngkhiloàicápikekẻthùđộtnhiênbiếnmất;chỉmấtkhoảnghaimươinămđểcáchậuduệcủachúngtiếnhóatrởthànhnhữngconcáluôncưxửnhưthểchúngchẳngthèmquantâmđếnbấtcứđiềugìtrênthếgiới.

“Quyluậtbùtrừ”nàycóvẽcũngápdụngtươngtựvớiconngười.Cácnhàkhoahọcđãkhámpháratrongnhữngcộngđồngducanhducư,nhữngngườiđượcthừahưởnggencóliênquantớitínhhướngngoại(màcụthểhơnlàtớiviệctìmkiếmnhữngthứmớilạ)thườngpháttriểntốthơnsovớinhữngngườikhôngcódạnggennày.Nhưngtrongnhữngcộngđồngdâncưổnđịnh,chínhnhữngngườicókiểugenhướngngoạinàylạilànhữngngườikhópháttriểnhơn.Chínhnhữngđặcđiểmcóthểgiúpchomộtngườiducưđủdũngcảmđểsănbắnvàbảovệgiasúccủacảikhỏigiặccướp,lạicũnglàthứcóthểcảntrởhọlàmtốttrongnhữngcôngviệcthứcấphơnnhưtrồngtrọt,buônbánchợbúa,haytậptrungvàochuyệnhọctập.

Hoặchãyxemxétsựbù-trừnày:nhữngconngườihướngngoạicónhiềubạntìnhhơnsovớinhữngngườihướngnội—mộtlợithếtuyệtvờichobấtcứgiốngloàinàomuốngiatăngtỷlệsinhsản—nhưnghọđồngthờilạicũngngoạitìnhvàlidịnhiềuhơn,thườngxuyênhơn,mộtđiềukhônghềtốtchútnàochoconcáicủanhữngcặpđôinày.Ngườihướngngoạitậpthểdụcthểthaonhiềuhơn,nhưngngườihướngnộilạiítgặptainạnhoặcnhữngchấn

thươngnghiêmtrọnghơn.Ngườihướngngoạicónhữngmạnglướiquanhệrấtrộngvàthườngtậnhưởngrấtnhiềusựtrợgiúpđắclựctừcácmốiquanhệnày,nhưnghọlạicũngcóxuhướngphạmtộinhiềuhơn.NhưJungđãsuyđoántừgầnmộtthếkỷtrướcđâyvềhaidạngtínhcách:“mộtbên[hướngngoại]thìcótỷlệsinhsảncao,nhưngkhảnăngtựđềkhángthìthấpvàtuổithọmỗicánhânlạithườngngắn;trongkhimộtbên[hướngnội]thìtrangbịchomỗicánhânvôvànphươngpháptự-bảo-vệ,nhưnglạiđicùngvớimộttỷlệsinhsảnthấphơnnhiều”.

Lýthuyếtbù-trừthậmchícòncóthểđúngchocảmộtgiốngloài.Giữacácnhàsinhvậthọctiếnhóa,nhữngngườithườngủnghộquanđiểmchorằngmọicáthểsinhvậtđơnlẻđềuluônnhấtquyếtbằngmọicáchcóthểđểditruyềnlạiADNcủariêngmình,cáiýtưởngchorằngtronggiốngloàicòncócảnhữngcáthểvớinhữngđặcđiểmtínhcáchgiúpnângcaokhảnăngsinhtồncủacảtậpthểlàmộtchủđềđượctranhcãirấtkịchliệt,vàchỉkhônglâutrướcđâythôi,cóthểthựcsựkhiếnbạnbịđárakhỏigiớihọcthuật.Nhưngquanđiểmnàyđangdầnnhậnđượcsựchấpnhận.Mộtsốnhàkhoahọcthậmchícònsuyđoánrằngnềntảngtiếnhóachonhữngđặcđiểmnhưtínhnhạycảmcaochínhlàmộtlòngcảmthôngsâusắcvớinỗibấthạnhcủanhữngthànhviênkháctrongcùnggiốngloài,đặcbiệtlàvớicácthànhviêntrongcùnggiađình.

Nhưngbạnkhôngcầnphảiđixatớivậy.NhưAronđãgiảithích,cũnghợplýkhimàcácgiốngloàibầyđànphụthuộcvàonhữngthànhviênnhạycảmcủachúngđểsinhtồn.“Hãygiảsửtrongmộtđànlinhdương…cómộtvàithànhviênthườngxuyêndừngviệcgặmcỏlạiđểdùngnhữnggiácquannhạycảmcủachúngđểcanhchừnglũthúănthịt”,bàviết.“Nhữngbầyđàncónhữngcáthểnhạycảm,cẩntrọngnhưvậysẽsinhtồntốthơn,vàdovậytiếptụcsinhsản,vànhờthếnhữngcáthểnhạycảmmớilạitiếptụcđượcsinhratrongđàn”.

Vàtạisaoởconngườilạicógìkháchơncơchứ?ChúngtacầnnhữngEleanorRooseveltcủachúngtacũngnhưnhữngđànthúgặmcỏcầnnhữngconlinhdươngnhạycảmcủachúngvậy.

Bêncạnhnhữngđộngvật“nhútnhát”và“bạodạn”,vàbêncạnhnhữngcáthể“nhanh”và“chậm”,cácnhàsinhvậthọcđôilúccònnhắcđếnnhữngthànhviên“diềuhâu”và“bồcâu”củamộtgiốngloàinhấtđịnhnữa.Chimbạcmálớn(Greattitbirds)chẳnghạn,mộtvàitrongsốchúnghunghănghơnnhiềusovớinhữngconkhác.Loàichimnàyănhạtcâysồi,vàtrongnhữngthờiđiểmkhihạtcâykhanhiếm,nhữngconchimmáithuộcloại

“diềuhâu”,nhưbạncóthểdựđoán,làmtốthơnnhiều,bởichúngnhanhhơntrongviệctháchthứccácconchimcùngtranhănhạtvớimìnhkhácđấutayđôi.Nhưngvào

nhữngmùamàhạtsồinhiềuvôkể,nhữngconmáiloại“bồcâu”—mà,tìnhcờ,cũnglànhữngconmẹtậntâmchămsócconcáihơn—lạilàmtốthơnsovớinhữngconthuộcloại“diềuhâu”,bởinhữngcáthể“diềuhâu”tốnnhiềuthờigianvàsứclựcđểlaovàonhữngtrậnđấuvônghĩahơn.

Chimbạcmálớntrống,tronglúcđó,lạicómộtquyluậtkháchẳn.Đólàvìvaitròchínhcủachúngtrongcuộcsốngkhôngphảilàtìmthứcăn,màlàbảovệlãnhthổ.Trongnhữngnămthángkhinguồnthứcănkhanhiếm,rấtnhiềutrongsốnhữngđồngbạnchimbạcmáđựccủachúngchếtvìđói,dođóthừađủchỗchotấtcảnhữngconcònlại.Nhữngcontrống“diềuhâu”sauđóliềnrơivàocùngnhómvớinhữngngườiđồngchíchimmáicủamìnhtrongmùanhiềuhạt—chúnglaovàocắngiết,lãngphínhữngnguồntàinguyênquýgiácủamìnhvàomỗitrậnchiếnđẫmmáu.Nhưngtrongnhữngnămthángcóđủnguồnthứcăn,khiviệccạnhtranhlãnhthổđểlàmtổtrởnêncăngthẳng,thìsựhunghănghiếuchiếnlạitrợgiúpvôcùngđắclựcchonhữngconchimbạcmálớntrốngnày.

Trongnhữngthờiđiểmcủachiếntranhhaysựsợhãi—nhữngthứởconngườicũngtươngđươngvớimộtmùahạttệhạivớiloàichimbạcmávậy—cóvẻrằngthứchúngtacầnđếnnhấtlàdạnganhhùnghunghăng.Nhưngnếutoànbộdânsốcủachúngtađềulànhữngchiếnbinh,sẽkhôngcóaiđểchúýthấy,chứchưanóiđếnchiếnđấuvớinhữngmốihiểmhọatiềmtàngcũngnguyhiểmkhôngkém,nhưngâmthầmhơnnhiều,nhưbệnhtruyềnnhiễmhaybiếnđổikhíhậuchẳnghạn.

HãycânnhắctớichiếndịchvậnđộngkéodàihàngnhiềuthậpkỷcủaphótổngthốngMỹAlGore29đểnângcaonhậnthứccủathếgiớivềsựnónglêntoàncầu.Gorelàmộtngười,theorấtnhiềunghĩa,hướngnội.“Nếubạngửimộtngườihướngnộitớimộtbuổilễhaymộtsựkiệnvớihàngtrămngườitớidự,anhtasẽxuấthiệnvớiítnănglượnghơnrấtnhiềusovớinhữnggìanhấythựcsựcó”,tríchlờimộtngườiphụtácũcủaông.“Gorecầnmộtkhoảngnghỉsaumỗimộtbuổisựkiệnnhưvậy”.Gorecũngthừanhậnrằngcáckỹnăngcủaôngkhôngphùhợpvớiviệcđikhắpnơiđểdiễnthuyếthaynóitrướcđámđông.“Hầuhếtmọingườitronggiớichínhtrịnạplấynănglượngchomìnhbằngcáchhàohứngnóilớnvàbắttayvàcácviệcgiốngvậy”,ôngnói.“Tôithìlấynănglượngtừviệcbànluậnvềnhữngýtưởng”.

29AlbertArnoldGore,Jr.(tênthườngđượcgọiAlGore;sinhngày31tháng3năm1948)làPhóTổngthốngthứ45HiệpChủngQuốcHoaKỳ,ônggiữchứcvụnàytừnăm1993đến2001dướithờiTổngthốngBillClinton.Goređãđinhiềunơiđểdiễnthuyếtvềtìnhtrạngnónglêntoàncầumàônggọilà“cuộckhủnghoảngkhíhậu”.Năm2006,ôngthamgiadiễnxuấttrongphimtàiliệuAnInconvenientTruth(Sựthậtmấtlòng)tậptrungvàochủđềmôitrườngvàtìnhtrạngnónglêntoàncầu.PhimnàyđoạtgiảiOscar.(Nguồn:Wikipedia)

Nhưngkếthợpniềmđammêsuynghĩđóvớisựchútâmtớitừngchitiếtnhỏnhất—cảhaiđềulànhữngnéttínhcáchđiểnhìnhcủangườihướngnội—vàbạnsẽcómộttậphợpvôcùngmạnhmẽ.Vàonăm1968,khiGorecònlàmộtsinhviênđạihọcHarvard,ôngđãthamdựmộtlớphọccủamộtnhàhảidươnghọcnổitiếng,ngườiđãtrìnhbàynhữngbằngchứngđầutiênchothấymốiliênhệgiữaviệcđốtnhiênliệuhóathạchvàhiệuứngnhàkính.Gorelậptứctrởnênrấthứngthúvàchútâmtớichủđềnày.

Ôngcốgắngnóichomọingườiđiềumìnhbiết.Nhưngôngnhậnrarằngmọingườikhônghềlắngnghe.Cứnhưthểhọkhônghềnghethấytiếngchuôngbáođộngđangréolênvôcùnglớnngaybêntaiôngvậy.

“KhithamdựQuốchộivàogiữathậpkỷ70,tôiđãgiúptổchứcnhữngbuổinóichuyệnđầutiênvềsựnónglêntoàncầu”,ôngnhớlạitrongbộphimđãđoạtgiảiOscar,“AnInconvenientTruth”—mộtbộphimmàcảnhhànhđộngkịchtínhnhấtlàhìnhảnhGoremộtmìnhkéochiếcva-lycủaôngtrênmộtsânbaygiữađêm.Goretỏrahoàntoànthựcsựngạcnhiênkhichẳngaiđểtâm:“TôithựcsựđãnghĩvàtinrằngcâuchuyệnsẽđủthuyếtphụcđểtạoramộtsựkhácbiệttrongcáchQuốchộiphảnứngvềvấnđềnày.Tôiđãnghĩcảhọcũngsẽphảithấygiậtmìnhnữa.Vàhọđãkhônghề”.

NhưngnếuGorekhiđóbiếtđiềumàchúngtabâygiờđãbiếtvềcácnghiêncứucủaKagan,vàcủaAronnữa,ôngcóthểđãítngạcnhiênhơnvềphảnứngcủacácđồngnghiệpmình.Ôngthậmchíđãcóthểdùngnhữnghiểubiếtcủamìnhvềtâmlýhọctínhcáchđểlàmhọphảilắngnghe.Quốchội,nhưlẽraôngđãcóthểantâmmàkếtluận,đượccấutạobởimộtsốnhữngngườiítnhạycảmnhấttrêncảnước—nhữngngườimà,nếuhọlànhữngđứatrẻtrongthínghiệmcủaKagan,họchắcchắnsẽđầytựtintiếnthẳngtớichỗnhữnganhhềmặctrangphụckỳlạvànhữngngườiphụnữlớntuổilạmặtđeomặtnạphòngđộcvàkhôngcầnđếnthậmchíngoáilạinhìnmẹmìnhlấymộtlần.BạncócònnhớvềhainhânvậtTomhướngnộivàRalphhướngngoạitrongthínghiệmcủaKagankhông?Ừm,QuốchộiđầynhữngRalph

—nóđượcthiếtkếrađểdànhchonhữngngườinhưRalph.HầuhếtcácTomtrênthếgiớinàysẽkhôngmuốndànhthờigiancủahọlậpkếhoạchchonhữngchiếndịchhaytánchuyệnvớinhữngnhàvậnđộnghànhlang.

NhữngthànhviênQuốchộigiống-Ralphnàycóthểlànhữngconngườituyệtvời—đầycởimở,dũngcảm,giàusứcthuyếtphục—nhưnghọsẽkhôngdễtrởnêncảnhgiácchỉbởimộtvàitấmảnhvềmộtvếtnứtnhỏxíuởmộtdòngsôngbăngxaxôinàođó.Họcầnnhữngyếutốkíchthíchmạnhmẽhơnnữađểkhiếnhọphảilắngnghe.ĐócũnglàlýdotạisaoGorecuốicùngcũngđãtruyềntảiđượcthôngđiệpcủamìnhđếnhọ,khiônghợptácvớinhữngphùthủyHollywoodtàinăng,nhữngngườicóthểđónggóilờicảnhbáocủaôngvàomộtshowdiễnđầy-hiệu-ứng-đặc-biệtmàsaunàyđãtrởthànhbộphim“AnInconvenientTruth”.

Goređồngthờicũngkhaithácthếmạnhcủachínhmình,sửdụngkhảnăngtậptrungtựnhiêncùngsựchuyêncần,cẩnthậncủamìnhđểquảngbáchobộphimmộtcáchkhôngmệtmỏi.Ôngghéthămhàngchụcrạpchiếuphimtrênkhắpquốcgiađểgặpgỡngườixem,vàđồngýthamgiavôsốcuộcphỏngvấntrêntivivàradio.Vềvấnđềấmlêntoàncầu,Gorecómộttiếngnóicựckỳrõràngmàôngkhôngcóvớitưcáchmộtnhàchínhtrị.Việctậptrungvàomộtniềmđammêduynhấtthayvìnhóngótnhảytừchủđềnàyquachủđềkhácđếnvớiôngthậtdễdàng.Ngaycảviệcphảinóichuyệnvớiđámđôngcũngtớithậttựnhiênkhichủđềlàsựbiếnđổikhíhậu:Gorekhinóivềnónglêntoàncầucómộtphongtháidễgầnvàmộtmốiliênkếtvớikhángiảmàôngkhônghềcókhilàmộtứngcửviênchínhtrị.Đólàvìnhiệmvụnày,vớiông,khôngphảilàvềchínhtrịhaytínhcách.Nólàvềtiếnggọicủalươngtâmcủaông.“Nólàvềsựsốngcòncủacảhànhtinh”,ôngnói.“SẽkhôngaiquantâmđếnchuyệnngườinàothắnghaythuamộtcuộcbầucửkhimàTráiĐấtnàykhôngthểcungcấpsựsốngđượcnữa”.

Nếubạnlàdạngnhạycảm,vậythìbạncóthểđangcóthóiquengiảvờmìnhlàmộtchínhtrịgianhiềuhơn,vàítlàdạngcẩntrọnghaychỉtậptrungvàomộtđiềuduynhấthơnnhưbạnthựcsựlà.Nhưngởchươngnày,tôiđangxinbạnhãynghĩlạivềquanđiểmnày.Nếukhôngcónhữngngườinhưbạn,chúngta,theođúngnghĩađen,sẽchếtđuốitấtcả.

QuaytrởlạiĐiềntrangWalkerCreekRanchvàbuổigặpmặtcủanhữngngườithuộcdạngnhạycảm;ởđây,KhuônMẫuHướngNgoạiLýTưởngvànhưngnguyêntắccaonhấtcủanóvềsự“cool”đangbịđảongượclạihoàntoàn.Nếucoollàvềviệccómộtmứcđộphảnứngthấp,giúpdẫnmộtngườiđếnsựbạodạnvàthờơ,vậythìđámđôngnhữngngườiđãđếnđểgặp

ElaineAronnàykhônghềcoolmộtchútnào.

Khôngkhíởđâythậtđángngạcnhiên,đơngiảnchỉvìnóquákháclạ.NólàthứbạncóthểsẽtìmthấytạimộtlớpyogahaymộtngôichùađạoPhật,chỉtrừviệcởđâykhônghềcómộttôngiáohaymộtquanđiểmthốngnhấtnào,chỉcómộtnéttínhkhíchungđượcchiasẻbởitấtcảmọingười.CóthểdễdàngthấyđiềunàykhiAronphátbiểubàinóicủabà.Bàtừlâuđãquansátthấyrằngkhibànóichuyệnvớinhữngnhómngườiđặcbiệtnhạycảm,khôngkhítrongcănphòngyêntĩnhvàkínhcẩnhơnnhiềusovớinhữngnơitậphợpcôngcộngbìnhthường,vàđiềunàyđúngtrongsuốtcảbàidiễnthuyếtcủabà.Nhưngnócòntiếptụcđúngchođếnhếtcảkỳnghỉcuốituầnđónữa.

Tôichưabaogiờđượcnghenhiềuđếnthếnhữngcâu“mờianh/chịđitrước”và“cámơnanh/chị”nhưởđây.Trongnhữngbữaăn,màđềuđượcbàytrênnhữngchiếcbànăntậpthểdàikiểutrại-nghỉ-hè,căng-tin-ngoài-trời,mọingườiđềuhàohứnghăngsaynhảyvàotìmkiếmnhữngcuộcnóichuyện.Córấtnhiềunhữngcuộcthảoluậnmột-đối-mộtvềnhữngchủđềrấtthânmậtnhưtrảinghiệmthủaấuthơvàcuộcsốngtìnhyêutuổitrưởngthành;vềnhữngvấnđềxãhộinhưdịchvụchămsócsứckhỏehaysựbiếnđổikhíhậu;trongcáccáchkểchuyệnkhôngcómấynhữngchiêutròvớimụcđíchđểmuavuingườinghe.Mọingườicẩnthậnlắngnghengườikianóivàtrảlờilạimộtcáchđầychínchắn,thậntrọng.Aronđãđểýthấyrằngnhữngngườinhạycảmcóxuhướngnóinhỏnhẹ,bởiđólàcáchhọưathíchnhữngngườikhácgiaotiếplạivớihọ.

“Vớiphầncònlạicủathếgiới”,Michelle,mộtnhàthiếtkếtrangwebđangvừanóivừangảngườivềphíatrướcnhưthểrạpmìnhtrướcmộtcơngióvôhình,nhậnxét:“bạnđưaramộtcâuphátngônvàmọingườicóthểcóhoặccóthểkhôngbànluậnvềnó.Ởđây,bạnđưaramộtcâuphátngônvàaiđósẽnói:“Điềuđócónghĩalàgì?”.Vànếubạncũnghỏiaiđókháccâuhỏinày,họthựcsựsẽtrảlời”.

Khôngphảirằngởđâykhôngcónóichuyệnphiếm,Strickland,ngườiđiềuhànhchínhcủabuổigặpmặt,nhậnxét.Nhưngchỉlàchuyệnphiếmsẽđếnkhôngphảivàolúcbắtđầucủacáccuộcnóichuyện,màlàvàolúckếtthúccủachúng.Tronghầuhếtmọibốicảnh,mọingườiđềudùngchuyệnphiếmnhưmộtcáchđểthưgiãnbảnthânđểbướcvàomộtmốiquanhệmới,vàchỉkhihọthấythoảimáihọmớikếtnốichặtchẽhơn.Nhữngngườinhạycảmdườngnhưlàmngượclạihoàntoàn.Họ“thíchthúnóichuyệnphiếmchỉsaukhihọđãbànluậnrấtsâu”,Stricklandnói.“Khinhữngngườinhạycảmở

trongnhữngmôitrườnggiúpnuôidưỡngbảnchấtthựcsựcủahọ,họcũngpháracườivàtángẫuvớibạnbènhiềunhưbấtcứaivậy”.

Trongđêmđầutiênchúngtôiđặtchânvàonhữngphòngngủtậpthểcủamình,trongmộttòanhàkiểukýtúcxáhọcsinh,tôiđãsẵnsànggồngmìnhđểchuẩnbịchịutrận,theomộtcáchrấtbảnnăng:đâysẽlàlúctôimuốnđượcđọcsáchhayđingủ,nhưngthayvàođósẽbịgọivàochơitròđánhgối(nếulàtrạinghỉhè)hoặcchơimộttròphạtrượuồnàovàvônghĩanàođấy(nếulàởđạihọc).NhưngởđiềntrangWalkerCreekRanch,ngườibạncùngphòngcủatôi,mộtnhânviênthưkýhaibảytuổivớiđôimắtlớnnhưmắtbồcâuvàthamvọngtrởthànhmộttácgiảsách,đãrấthạnhphúcdànhcảbuổitốiđócủamìnhviếtnhậtkýmộtcáchvôcùngthanhthản.Tôicũnglàmđiềutươngtự.

Tấtnhiên,kỳnghỉcuốituầnđókhôngphảihoàntoànkhôngcómộtchútcăngthẳngnào.Mộtsốngườikhépkíntớimứctrôngnhưđanggiậndỗivềđiềugìđấy.Đôilúcchínhsáchcứ-làm-công-việc-riêng-của-bạn-điđedọasẽpháttriểnthànhsựcôđộcchungchotấtcả,khimàtấtcảmọingườiđềuchỉtậptrungvàocôngviệcriêngcủamình.Trênthựctế,cómộtsựthiếuthốnkinhkhủngthứhànhvixãhộimàchúngtavẫngọilà“cool”đếnđộtôiđãbắtđầunghĩaiđónênphatròcười,làmnóngkhôngkhílên,phânphátrượurumhayColađi.Họcónênlàmthếkhông?

Sựthậtlà,cũngnhiềunhưviệctôimongđượcởtrongbầukhôngkhícủanhữngngườinhạycảm,tôicũngthíchthútậnhưởngnhữngxin-chào-khỏe-chứcủangườiquảnggiaonữa.Tôimừnglàcónhữngngườicooltrongsốchúngta,vàtôithấynhớhọtrongkỳnghỉnày.Tôibắtđầunóinhỏnhẹtớimứccócảmgiácnhưtôiđangtựrungủchínhmình.Tôithầmthắcmắctựhỏikhôngbiếttậnsâubêntrong,nhữngngườikháccóđangcùngcảmthấynhưvậyhaykhông?

Tom,anhchàngkỹsưphầnmềmvớivẻngoàigiốngAbrahamLincoln,kểvớitôivềmộtcôbạngáicũcủaanh,ngườiluônmởrộngcửanhàmìnhchobạnbèvàcảnhữngngườilạ.Côlàngườihamthíchphiêulưutheotấtcảmọinghĩa:côấyưathíchnhữngmónănmớilạ,nhữngtrảinghiệmxãhộimớilạ,nhữngngườibạnmớigặplầnđầu.Mọichuyệngiữahọkhôngthành—Tomcuốicùnglạithèmmuốnsựbầubạncủamộtngườibạngáisẽtậptrungnhiềuhơnvàomốiquanhệcủahọvàíthơnvàothếgiớingoàikia,vàgiờanhđanghạnhphúctronghônnhânvớimộtngườicongáinhưvậy—nhưnganhvẫnrấtbiếtơnvìkhoảngthờigianvớingườibạngáicũkiacủamình.

KhiTomnói,tôinghĩvềchuyệntôinhớchồngmình,Ken,đếnđâu,ngườiđangởnhàtạitậnNewYork,vàcũngkhôngphảithuộcdạngnhạycảmchútnào,anhấycònxamớilàngườinhạycảm.Đôilúcđiềunàylàmtôiphátđiên:nếucóthứgìđócóthểkhiếntôicảmđộngđếnrơinướcmắtvìcảmthôngvàlolắng,anhấycũngsẽcảmđộng,nhưngsẽmấtkiênnhẫnnếutôicứởtrongtrạngtháicảmđộngđóquálâu.Nhưngtôicũngđồngthờibiếtrằngtínhcáchcứngrắnhơnđócủaanhấylàtốtchotôi,vàtôithấycósựbầubạncủaanhlàmộtniềmvuithíchbấttận.Tôiyêucáicáchanhdànhtrọncảtráitimvàtâmhuyếtcủamìnhchobấtcứđiềugìmàanhlàm,vàchotấtcảmọingườimàanhyêuquý,đặcbiệtlàvớigiađìnhcủaanh.

Nhưngnhiềuhơntấtcả,tôiyêunhấtởcáchanhbàytỏlòngtrắcẩncủamình.Kencóthểlàngườihùnghổbạodạn,nhiềuhùnghổbạodạntrongmộttuầnhơnmứctôicóthểhùnghổbạodạntrongsuốtcảđờicủamình,nhưnganhấydùngnóđểđạidiệnchonhữngngườikhác.Trướckhichúngtôigặpmặt,anhđãlàmchoLiênHợpQuốctạinhữngkhuvựcchiếntranhtrênkhắpcảthếgiới,nơi,trongsốnhiềuthứkhác,anhtổchứcnhữngbuổithươnglượngđểthảtùnhânchiếntranhvàtùchínhtrị.Anhsẽxôngthẳngvàonhữngkhoangtùbẩnthỉuvàđốimặtvớinhữngtêntrạitrưởngvớisúngmáytreotrướcngựchọ,chođếnkhihọchịuđồngýtrảtựdochonhữngcôgáitrẻđãkhôngphạmphảimộttộigìkháchơnlàsinhralàmphụnữvàlàmnạnnhâncủanhữngvụhãmhiếp.Saurấtnhiềunămlàmtrongcôngviệcnày,anhtrởvềnhàvàviếtlạinhữnggìanhđãchứngkiến,trongnhữngcuốnsáchvànhữngbàibáosôisụcđầynhữnggiậndữ.Anhấykhônghềviếttheophongcáchcủamộtngườinhạycảm,vàanhấyđãlàmrấtnhiềungườinổigiận.Nhưnganhđãviếtnhưmộtngườithựcsựquantâm,quantâmđếntuyệtvọng.

TôiđãtưởngrằngcuộcgặpmặtởWalkerCreekRanchsẽkhiếntôikhátkhaođượcởtrongmộtthếgiớicủanhữngngườiđặcbiệtnhạycảm,mộtthếgiớimàởđómọingườiđềunóinhỏnhẹvàkhôngaimangmộtcâygậythậttođitheomìnhcả.Nhưngthayvàođó,nólạicủngcốthêmcholòngmongmỏisâuthẳmcủatôivềmộtsựcânbằng.Sựcânbằngnày,theotôi,chínhlàthứElaineAronsẽnóilàtìnhtrạngtựnhiêncủanhữngcánhân,ítnhấtlàtrongnhữngnềnvănhóaẤn-Âunhưcủachúngta,nơitừlâubàđãnhậnthấylàđượcchiarathànhnhóm“cácvịvuachiếnbinh”và“nhữngngườiquânsưgiáosĩ”,thànhnhánhhànhphápvànhánhlậppháp,thànhnhữngFranklinD.Rooseveltbạodạn,cởimởvànhữngEleanorRooseveltnhạycảm,giàulươngtâm.

7.TẠISAOPHỐWALLSỤPĐỔVÀWARRENBUFFETTTHÀNHCÔNG?

NgườiHướngNộivàHướngNgoạiSuyNghĩ(vàXửlýDopamine)KhácNhauNhưThếNào

Tocquevilleđãthấyrằngkiểusốngvớiliêntụcnhữnghànhđộngvàquyếtđịnh,đượcđồnghànhbởitínhdânchủvàtínhchuyênnghiệpcủangườiMỹđặtnặngưutiênvàosựmạnhbạovàsẵnsàngcủasuynghĩ,nhữngquyếtđịnhnhanhchóng,vàoviệcbiếtnắmthờicơngaytứckhắc—vàtấtcảnhữnghoạtđộngnàyđềukhôngthuậnlợichonhữngsựcânnhắckỹlưỡng,nhữngsoạnthảotỉmỉ,vànhữngsựchínhxáctrongsuynghĩ.

—RICHARDHOFSTADTER,trongcuốn“Anti-IntellectualisminAmerica”

Chỉvừangaysauthờiđiểm7:30ngày11tháng12năm2008,nămcủacuộcsụpđổchứngkhoánkỷlục,điệnthoạicủatiếnsĩJaniceDornđổchuông.CácthịtrườngchứngkhoánđãbắtđầumởcửatrởlạitrênkhuvựcBờĐông,chỉđểđónnhậntiếpmộtcơnthảmhọakhácnữa.Giánhàởtăngnhanhđộtbiến,thịtrườngtíndụngđóngbăng,vàtậpđoànGMthìđangbấpbênhtrênbờvựcphásản.

Dornnhậncuộcđiệnthoạitừphòngngủcủamình,nhưbàhaylàm,vẫnđangmangtainghegắnmicrophonevànhoàimìnhtrêntấmmềnxanhcủamình.Cănphòngđượctrangtrírấtxuềnhxoàng.ThứrựcrỡnhấttrongcănphòngnàychínhlàDorn,vớimáitócđỏrựcbuôngdài,nướcdatrắngngà,vàcặpkínhviềndầy,trôngbànhưmộtphiênbảnlớntuổicủaLadyGodivavậy.DorncómộtbằngTiếnsĩngànhkhoahọcthầnkinh,vớichuyênngànhgiảiphẫunão.Bàđồngthờicũnglàmộtbácsỹykhoađượcđàotạovềbệnhhọctâmthần,mộtnhàđầutưtíchcựcvàothịtrườngvàng,vàmột“bácsĩtâmlýtàichính”,đãtừngtưvấnchoướctínhgầnsáutrămnhàgiaodịch.

“ChàoJanice!”,ngườigọiđếnvàobuổisánghômđónói,mộtngườiđànôngvớigiọngnóitựtincótênAlan.“Côcóchútthờigiannóichuyệnkhông?”

TiếnsĩDornkhôngcóthờigian.Làmộtnhàgiaodịchluôntựhàovớiviệcravàothịtrườngcứmỗinửagiờ,bàđangrấtnónglòngmuốnđầutưngay.NhưngDorncảmthấynhưcómộtcảmgiáctuyệtvọngtronggiọngnóicủaAlan.Bàđồngýnóichuyện.

AlanlàmộtngườimiềntrungTâysáumươituổi,ngườimàAlancóấntượnglàdạngngườihếtsứctốtbụng,thậtthà,chămchỉvàtrungthành.Ôngcótháiđộhồhởivàđầytựtincủamộtngườihướngngoại,vàôngđãduytrìtháiđộvuivẻđóngaycảtronglúckểchoDornvềcâuchuyệnthảmhọacủamình.Alancùngvợđãlàmlụngchămchỉsuốtcảmộtđời,vàxoaysởcấtgiữđượckhoảngmộttriệuđô-lađểdưỡnggià.Nhưngbốnthángtrướcđóôngđãcómộtýtưởngrằng,bấtchấpviệckhôngcóchútkinhnghiệmnàotrongthịtrườngchứngkhoán,ôngsẽmuamộttrămngànđô-lacổphiếucủaGM,dựatrênnhữngbáocáochorằngchínhphủMỹcóthểsẽtrợgiúpchongànhcôngnghiệpxehơi.Ôngtựtinrằngđâysẽlàmộtkhoảnđầutưkhông-thể-lỗđược.

Saukhiviệcmuabánđãthànhcông,cácphươngtiệnđạichúngbỗngdưngthôngbáorằngviệcchínhphủMỹtrợgiúpchothịtrườngxehơicólẽsẽlạikhôngxảyranữa.CảthịtrườngvộibántốngtháocổphiếucủaGM,vàgiácổphiếurớtthảmhại.NhưngAlanmơtưởngđếnniềmsungsướngcủaviệcthắnglớn.Nóthậtđếnnỗiôngnhưcóthểchạmthấyđược.Ôngvẫngiữchặtđámcổphiếuvàkhôngchịubánra.Giácổphiếuthìcứgiảm,giảmnữa,vàtiếptụcgiảmchođếnkhiAlancuốicùngcũngphảibán,vớimộtmứclỗkhổnglồ.

Mọichuyệncòntệhơnnữa.Khiluồngtintứctiếptheogợiýrằngsựtrợgiúpcủachínhphủrútcụcsẽvẫnxảyrathôi,Alanlạiđầyhàohứngnhưcũ,vàquyếtđịnhđầutưthêmmộttrămnghìnđô-lanữa,muathêmnhiềucổphiếuhơnvớimứcgiáđangrấtthấp.Nhưngđiềutươngtựnhưlầntrướclạixảyra:sựtrợgiúpcủachínhphủbắtđầutrởnênkhôngchắcchắn.

Alansuyluậnrằnggiákhôngthểxuốngthấphơnđượcnữa.Ônggiữlạicổphiểu,nhấmnhápýtưởngvềviệcôngvàvợsẽvuisướngđếnđâukhiđượcthoảimáitiêutấtcảchỗtiềnôngsẽtạora.Lạimộtlầnnữagiácổphiếuxuốngthấphơn.Khicuốicùngnóchạmđếnmứcbảyđô-lamộtcổphiếu,Alanmớibán.Vàrồilạimualạimộtlầnnữa,trongmộtcơnphấnkhích,khiôngngheđượctinrằnggóitrợgiúptừchínhphủrútcuộcrồisẽđếnthôi...

ĐếnthờiđiểmgiácổphiếucủaGMrơixuốngchỉcònhaiđômộtcổphiếu,Alanđãmấtbảytrămngànđô-laMỹ,tức70%móntiềndưỡnggiàcủaông.

Ôngtrởnênhoàntoànsuysụp.ÔnghỏiDornliệubàcócáchnàogiúpônggỡgạclạimóntiềnđãmấtkhông.Bàkhôngcócáchnàohết.“Nóđãmấthẳnrồi”,bàbảovớiông.“Ôngsẽkhôngbaogiờkiếmlạiđượcsốtiềnđóđâu”.

Alanhỏirằngôngấyđãlàmsaiởđâu.

Dorncórấtnhiềuýtưởngvềviệcnày.Làmộtngườikhôngchuyên,ngaytừđầuAlanđãkhôngnênthamgiabuônbáncổphiếumớiphải.Vàôngđãlạimạohiểmquánhiềutiền;lẽraôngchỉnêngiớihạnmứcthửcủamìnhởmức5%móntiềnđểdànhcủaông,tứctốiđalà50.000đômàthôi.NhưngvấnđềlớnnhấtcólẽnằmngoàitầmkiểmsoátcủaAlan:Dorntinrằngôngấyđãphảitrảiquamộtmứccaohơnbìnhthườngrấtnhiềucủamộtthứmàcácnhàtâmlýhọcvẫngọilà“sựnhạycảmvềphầnthưởng”(rewardsensitivity).

Mộtngườinhạy-cảm-về-phần-thưởngsẽcóhammuốnrấtmạnhmẽtrongviệctìmkiếmphầnthưởng—từviệcđượcthăngcấpchođếntrúngsố,chođếnmộtbuổitốichơibờithậtthỏathíchvớibạnbè.Sựnhạycảmvềphầnthưởngtạođộnglựcđểchúngtatheođuổinhữngmụctiêunhưtiềnbạchaytìnhdục,địavịhayquyềnlựcxãhội.Nóthúcgiụcchúngtaleolêncácbậcthangvàvớitớinhữngnhánhcâyởxahơnnữa,đểthugomđượcnhữngtráingonnhấtcủacuộcsống.

Nhưngđôilúcchúngtalạiquánhạycảmvớicácphầnthưởng.Sựnhạycảmvớiphầnthưởng,khiquáđộ,cóthểlôiconngườitavàođủloạirắcrối.Chúngtacóthểtrởnênhếtsứchàohứngtrướcviễncảnhcủanhữngphầnthưởnghấpdẫn,nhưthắnglớntrênthịtrườngchứngkhoán,đếnmứcchúngtadámchấpnhậnnhữngsựmạohiểmlớnkhổnglồvàtảnglờđinhữngcảnhbáonguyhiểmrấthiểnnhiênngaytrướcmắt.

Alanđãđượcchoxemvôkhốicácdấuhiệunguyhiểmnhưthế,nhưngôngđãquábịhớphồnbởiviễncảnhthắnglớnđếnđộkhôngthểthấychúng.Quảthực,ôngđãrơivàoquyluậtđiểnhìnhcủamộtsựnhạycảmphầnthưởngđanglàmloạn:tạiđúngnhữngthờiđiểmkhimàcácdấuhiệunguyhiểmchothấynênchậmlại,ônglạităngtốclên—đổđinhữngđồngtiềnôngkhôngthểđểmấtđược,vàohàngloạtnhữngcuộcmuabánchỉdựatrênsuyđoáncủamình.

Lịchsửngànhtàichínhđầyắpcácvídụvềnhữngngườichơiđãtăngtốctrongkhiđúngrahọnênđạpphanh.Cácnhàkinhtếhọchànhvi(behavioraleconomists)đãtừlâuđểýthấyrằngcácgiámđốcđiềuhànhkhimuacáccôngtykhácthườngquáphấnkhíchtrongviệcmuốnđánhbạiđốithủcũngmuốnmuađếnđộbỏquanhữngdấuhiệuchothấyrằnghọđangtrảgiáquácao.Điềunàyxảyrathườngxuyêntớimứcnócócáitên:“cơnsốtcủagiaodịch”,theosaubởi“lờinguyềncủakẻchiếnthắng”.VụsátnhậpgiữaAOLvàTimeWarner,thứđãlàmsụtgiảmgiátrịcổphiếucủaTimeWarnertới

200tỷđô-laMỹ,làmộtvídụđiểnhình.ĐãcórấtnhiềucảnhbáochothấyrằngcổphiếucủaAOL,thứđượcdùnglàmđơnvịthanhtoánchocuộcsátnhập,đãđượcđịnhgiáquácao;ấyvậynhưngbangiámđốccủaTimeWarnervẫnquyếtđịnhnhấttríhoàntoànvớithỏathuận.

“Tôiđãlàmthếvớimứcđộhàohứngvànhiệtthànhnhưlầnđầutiêntôilàmtìnhcáchđâyhơnbốnmươihainămvậy”,TedTurner,thànhviêncủabangiámđốc,vàlàmộttrongnhữngcổđônglớnnhất,kêulên.“TEDTURNER:NÓCÒNTUYỆTHƠNCẢSEX”,tờNewYorkPosthômsauđógiậttítnày,thôngbáorằngthỏathuậnđãđượckýkết;mộtcáitiêuđềchúngtasẽcòntrởlạibởisứcmạnhcủanótrongviệclýgiảitạisaonhữngngườithôngminhlạiđôilúccóthểquánhạy-cảm-với-phần-thưởng.

Cóthểbạnsẽthắcmắcđiềunàythìcóliênquangìđếntínhhướngnộivớihướngngoại.Chẳngphảitấtcảchúngtađềucónhữnglúcnhấtthờibồngbộthaysao?

Câutrảlờilàđúngvậy,chỉtrừviệclàmộtsốtrongchúngtalàmthếnhiềuhơnnhữngngườikhác.Dornđãđểýthấyrằngcáckháchhànghướngngoạicủabàthườngcóxuhướngcaolàngườinhạy-cảm-cao-với-phần-thưởng,trongkhinhữngngườihướngnộithườngcóxuhướngđểtâmnhiềuhơnđếncácdấuhiệunguyhiểm.Họthànhcônghơntrongviệcđiềuhòathamvọnghoặccảmgiácphấnkhíchcủamình.Họtựbảovệbảnthânmìnhtốthơntrướcnhữnghậuquảxấu.“Nhữngnhàgiaodịchhướngnộitôitừnglàmviệcvớithườngsẽrấthaynói‘OK,Janice,tôicócảmthấyniềmhưngphấnđangtràodângđây,nhưngtôihiểurằngtôikhôngthểhànhđộngdựavàochúngđược’.Nhữngngườihướngnộigiỏihơnnhiềutrongviệcvạchramộtkếhoạch,theosátmộtkếhoạch,vàrấtgiữkỷluật”.

Đểhiểutạisaongườihướngnộivàngườihướngngoạilạiphảnứngkhácnhautrướcviễncảnhvềphầnthưởng,Dornnói,tacầnphảibiếtmộtchútvềcấutrúccủanãobộ.Nhưchúngtađãthấyởchương4,hệviền(limbicsystem)củachúngta,thứchúngtachiasẻchungvớinhữngloàiđộngvậtcóvúnguyênthủynhất,vàlàthứDorngọilàphần“bộnãocổxưa”,điềukhiểncảmxúcvàbảnnăng.Nóbaogồmnhiềulớpcấutrúc,trongđócócảthùyhạnhnhân(amygdala),vànócóliênkếttươngtácrấtchặtchẽvớivùngnhânnãonucleusaccumbens,đôilúccònđượcgọilàtrungkhukhoáicảmcủanão.Chúngtađãbiếtvềmặtlolắngcủabộnãocổxưakhikhámphávaitròcủathùyhạnhnhânđốivớimứcđộphảnứngcaovàsựhướngnội.Giờchúngtasẽsắpsửađượcthấymặtthamlamcủanó.

Bộnãocổxưa,theonhưDorn,luônluônbảovớichúngta:“Đúng,đúng,đúng!Ănnữađi,uốngnữađi,quanhệtìnhdụcnữađi,mạohiểmthậtnhiềuvào,cứlaođếnvớitấtcảmọisựhưngphấnmàngươicóđi,vànhấtlà,đừngcónghĩ!”.Phầntìm-kiếm-phần-thưởng,yêu-khoái-cảm(pleasure-loving)nàycủabộnãocổxưalàthứDorntinrằngđãxúigiụcAlanđốixửvớisốtiềntiếtkiệmcảđờicủamìnhnhưnhữngđồngxèngtrongcasino.

Chúngtacũngđồngthờicómột“bộnãomới”gọilàneocortex,thứđãtiếnhóahàngnghìnnămsauhệviền.Phầnnãomớichịunhiệmvụsuynghĩ,lênkếhoạch,xửlýngônngữ,vàđưaraquyếtđịnh—mộtvàitrongsốnhữngkhảnăngquantrọngnhấtkhiếnchúngtalàconngười.Mặcdùbộnãomớicũngđóngmộtvaitròquantrọngtrongcuộcsốngcảmxúccủachúngta,vaitròchínhcủanóvẫnlàlýtrí.Côngviệccủanó,theoDorn,baogồmviệcnói:“Không,không,không!Đừngcólàmviệcđó,bởivìnónguyhiểm,khônghợplýmộtchútnàocả,vànócũngkhôngcólợichoanh,haychogiađìnhanh,haychocảxãhội”.

VậyphầnneocortexcủaAlanđãởđâukhiôngđuổitheonhữngmónhờicổphiếukhônghềcókia?

Bộnãocổxưavàbộnãomớicólàmviệcchungvớinhau,nhưngkhôngphảilúcnàocũnghiệuquả.Đôilúcchúngthựctếlàmâuthuẫnvớinhau,vàthếlàquyếtđịnhcủachúngtalàkếtquảcủaviệcbênnàođưaratínhiệumạnhhơn.VậynêntrongkhibộnãocổxưacủaAlangửinhữngtinnhắndồndậptớibộnãomới,bộnãomớihẳnđãlàmđúngnhưcáchmộtneocortexnênlàm:nóbảobộnãocổxưahãychậmlạimộtchútđi.Nónói:Cẩnthậnđó!Coichừngđó!Nhưngrútcụcthìnóvẫnthuatrongtròchơikéoconày.

Tấtcảchúngtađềucóphầnbộnãocổxưa,tấtnhiên.Nhưngcũngnhưviệcthùyhạnhnhâncủamộtngườicó-mức-độ-phản-ứng-caothìnhạycảmtrướccáimớihơnnhiềusovớimộtngườibìnhthường,thìngườihướngngoạicóvẻcũngdễbịđánhgụchơnbởikhaokháttìm-kiếm-phần-thưởngcủabộnãocổxưanhưvậy,sovớingườihướngnội.Trênthựctế,mộtsốnhàkhoahọcđãbắtđầukhámpháýtưởngchorằngsựnhạycảmvớiphầnthưởngkhôngchỉlàmộtđặctínhthúvịcủasựhướngngoại;nócònlàthứkhiếnngườihướngngoạilàngườihướngngoại.Ngườihướngngoại,nóicáchkhác,đượcđịnhnghĩabởixuhướngcủahọtrongviệctìmkiếmphầnthưởng,từdanhhiệuđứngđầuchođếncảmgiácthănghoavềtìnhdục,chođếntiềnbạc.Họđãđượcchứngminhlàcóthamvọngkinhtế,chínhtrị,vàkhoáilạcchủnghĩa(hedonistic)lớnhơnnhiềusovớingườihướngnội;kểcảsựquảnggiaocủahọcũngchỉlàmộtsảnphẩmphụcủasựnhạy-cảm-với-phần-

thưởngcủahọ,nếudựatrêngócnhìnnày—ngườihướngngoạigiaotiếpnhiều,bởivìtậnhưởngnhữngmốiquanhệgiữangườivớingườilàcảmgiácđặcbiệttuyệtvời.

Ẩnsautấtcảnhữngsựtìm-kiếm-phần-thưởngnàylàgì?Chìakhóacóvẻnằmởcảmxúctíchcực.Ngườihướngngoạithườngcóxuhướngtrảinghiệmnhiềukhoáicảmvàhàohứnghơnlàngườihướngnội—nhữngcảmxúcmàđượckíchhoạt,nhưnhàtâmlýhọcDanielNettlegiảithíchtrongcuốnsáchtuyệtvờicủaôngvềtâmlý,“đểphảnứnglạivớiviệctheođuổihoặcnắmbắtmộtvàinguồntàinguyênnàođócógiátrị.Sựhàohứngtăngdầnchođếnthờiđiểmđượcdựđoánlàsẽnắmbắtđượcnguồntàinguyênnày.Niềmvuithìxuấthiệnsaukhiđãnắmbắtthànhcông”.Ngườihướngngoại,nóimộtcáchkhác,thườngluônởtrongmộttrạngtháicảmxúctacóthểgọilà“say”—mộtcơnlốccủacảmxúchứngkhởi,đầynănglượng.Đâylàmộtcảmgiácchúngtađềubiếtvàyêuthích,nhưngkhôngnhấtnhiếtởcùngmộtmứcđộ,haycùngmộttầnsuất:ngườihướngngoạicóvẻcómứcđộsaysưacaohơn,vàthườngxuyênhơnnhiềutrongviệctheođuổivàđạtđượcmụctiêucủamình.

Nềntảngcơbảncủasựsaysưanàycóvẻlàmộtmứcđộhoạtđộngcaocủamộtmạnglướicácthànhphầntrongnão—thườngđượcgọilà“hệthốngphầnthưởng”—baogồmphầnorbitofrontalcortex,phầnnucleusaccumbens,vàphầnthùyhạnhnhân.Côngviệccủahệthốngphầnthưởnglàkhiếnchúngtahàohứngvềmộtmónhờitiềmnăngnàođấy;cácthínghiệmvớimáyfMRIđãchỉrarằnghệthốngnàyđượckíchhoạtbởiđủloạinhântốhấpdẫnkhácnhau,từkỳvọngđượcnhấpmộtngụmKool-Aid,chotớitiền,chotớitranhảnhvềnhữngngườihấpdẫn.

Cácnơ-rontruyềnđạttínhiệutronghệthốngphầnthưởnghoạtđộngthôngquamộtneurotransmitter—mộtchấthóahọccónhiệmvụtrungchuyểnthôngtingiữacáctếbàonão—cótêndopamine.Dopaminelàchấthóahọcphầnthưởngđượcgiảiphóngrađểđáplạinhữngkhoáicảmđượcdựđoánlàsẽtới.Mộtsốnhàkhoahọctinrằngnãobạncàngphảnứngmạnhvớidopamine,haymứcđộdopaminebạncósẵnđểgiảiphóngracàngcao,bạnsẽcàngcóxuhướngtheođuổinhữngphầnthưởngnhưtìnhdục,sô-cô-la,tiềnbạcvàđịavị.Cơquanthíchứngnằmgiữanãođảmnhiệmhoạtđộngvềdopamineởchuộtkhiếnchúnghàohứngchạyquanhcáichuồngkhôngchođếnkhichúnggụcxuốngvìchếtđói.Cocainevàheroin,nhữngthứgiúpkíchthíchcácnơ-rongiảiphóngdopamineởngười,cóthểkhiếnconngườitađạttrạngtháicựckỳhưngphấnvàsungsướngtrongmộtthờigianngắn.

Sựdẫntruyềndopaminecủangườihướngngoạicóvẻhoạtđộngtíchcựchơncủangườihướngnội.Mặcdùmốiquanhệchínhxácgiữatínhhướngngoại,dopamine,vàhệthốngphầnthưởngchưađượccôngbốchắcchắn,nhữngkhámphábướcđầuđãrấtđángkinhngạc.Trongmộtthínghiệm,RichardDepue,mộtnhàsinhvậthọcthầnkinh(neurobiologist)tạiĐạihọcCornell,đãtiêmmộtliềuamphetamine,thứthuốclàmkíchhoạthệthốngdopamine,vàomộtnhómngườihướngnộivàhướngngoại;vàôngđãkhámphárarằngngườihướngngoạicómứcđộphảnứngcaohơnhẳn.Mộtnghiêncứukháckhámpháthấyrằngnhữngngườihướngngoạithắngtrongcáctròcácượccónhiềuhoạtđộngởnhữngkhuvựcnhạy-cảm-với-phần-thưởngcủanãohơnnhiềunhữngngườithắngcuộcmàlàngườihướngnội.Mộtnghiêncứukhácnữalạichỉrarằngphầnmedialorbitofrontalcortex,mộtthànhphầnquantrọngtronghệthốngphầnthưởngchạybằngdopaminecủanão,ởngườihướngngoạithìtohơnsovớiởngườihướngnội.

Ngượclại,ngườihướngnội“cómứcđộphảnứngthấphơn”tronghệthốngphầnthưởng,nhàtâmlýhọcNettleviết,“vàdođóítmạohiểmtheođuổinhữngdấuhiệu[củaphầnthưởng]hơn”.Họsẽ,“nhưmọingười,thỉnhthoảngcũngbịcuốnvàosex,vàocácbữatiệc,vàođịavịvàdanhvọng,nhưngnhữnggìhọlaotớisẽtươngđốinhỏ,thếnênhọsẽkhôngphảigãychânmớitớiđượcchúng”.Nóingắngọnlại,ngườihướngnộichỉđơngiảnlàkhông“saysưa”dễdàngnhưvậy.

Theomộtvàinghĩanàođó,nhữngngườihướngngoạiquảthựclàmaymắn:nhữngcơnsaysưacómộtphẩmchấtbọt-sâm-panhtuyệtvời.Nótiếpnhiênliệuđểchúngtalàmviệchếtsứcvàchơihếtmình.Nóchochúngtalòngdũngcảmđểnắmlấycáccơhội.Cơnsaysưacũngđồngthờikhiếnchúngtalàmnhữngviệcmàtrongtrườnghợpkhácsẽlàquákhókhăn,nhưdiễnthuyếtchẳnghạn.Hãythửtưởngtượngbạnbỏrấtnhiềucôngsứcvàochuẩnbịmộtbàinóivềmộtchủđềmàbạnquantâm.Bạntruyềnđạtđượctrọnvẹnthôngđiệpcủamìnhtớingườinghe,vàkhibạnkếtthúctoànbộkhángiảđứnghếtlên,tiếngvỗtaycủahọkhôngngớtvàchânthành.Mộtngườinàycóthểrờikhỏicănphòngvànghĩ,“Mìnhmừnglàmọingườiđãhiểuđượcđiềumìnhmuốnnói,nhưngmìnhcũngthậtvuivìmọichuyệnđãkếtthúc;giờmìnhcóthểquaylạivớicuộcsốngthườngngàycủamìnhrồi”.Mộtngườikhác,nhạycảmhơnvớisựsaysưa,cóthểsẽravềvớicảmgiác:“Thậtlàmộthànhtrìnhtuyệtvời!Anhcónghethấytiếngvỗtaytánthưởngđấykhông?Anhcóthấybiểuhiệntrênnétmặtcủahọkhông,khitôiđềcậpđếnluậnđiểmlàm-thay-đổi-cuộc-đờiđóấy?Điềunàyquảthựcquátuyệtvời!”.

Nhưngcơnsaysưacũngcónhữngmặttráiđángkể.“Tấtcảmọingườiđềuchorằngưutiênhơnvàocáccảmxúctíchcựclàtốt,nhưngđiềuđókhôngđúng”,giáosưtâmlýhọcRichardHowardnóivớitôi,khichỉđếnvídụvềcácchiếnthắngbóngđáthườngkếtthúctrongbạolựcvàtàisảnbịhưhại.“Rấtnhiềuhànhviphản-xãhội(antisocial)vàtự-hủy-hoại-bản-thân(self-defeating)đềuxuấtpháttừnhữngngườiluônphóngđạicáccảmxúctíchcực”.

Mộtbấtlợikháccủasựsaysưalàởmốiliênhệcủanóvớisựmạohiểm—đôilúclànhữngsựmạohiểmcựckỳlớn.Sựsaysưacóthểkhiếnchúngtalờđinhữngdấuhiệunguyhiểmmàđúngrachúngtacầnnênđểtâmtới.KhiTedTurner(ngườicóvẻlàmộtngườihướngnộicựckỳ)sosánhthỏathuậnmuabánAOL–TimeWarnervớitrảinghiệmvềsexđầutiêncủamình,cólẽkhiđóôngđangnóivớichúngtarằngôngđãởtrongcùngmộttrạngtháitâmlýsaysưaôngđãtừngtrảiquakhilàmộtthiếuniênđangcựckỳháohứcvềviệcđượcdànhmộtđêmvớibạngáimớicủamìnhđếnnỗicậutakhônghềnghĩngợigìnhiềuvềcáchậuquảcóthể.Sựmùquángtrướcnguyhiểmnàycóthểlýgiảitạisaonhữngngườihướngngoạilạicóxuhướngcaohơnngườihướngnộitrongviệcbịchếtbởitainạngiaothôngkhiđangláixe,bịnằmviệndohậuquảcủatainạnhoặcchấnthương,hútthuốc,quanhệtìnhdụckhôngantoàn,thamgianhữngtròchơimạohiểm,ngoạitình,chođếntáihôn.Nóđồngthờicũnggiúpgiảithíchtạisaonhữngngườihướngngoạilàthườngcóxuhướngthái-quá-tin(địnhnghĩabởilòngtựtincaohơnnhưngkhôngđikèmnănglựccaohơn)caohơnnhiềusovớingườihướngnội.

Lýthuyếtvềsựhướngngoạinàyvẫncònkhámới,vànókhônghoàntoànlàchắcchắn.Chúngtakhôngthểnóimọingườihướngngoạiđềuluônkhôngngừngkiếmtìmnhữngphầnthưởng,haytấtcảngườihướngnộiđềuđạpphanhtrướcmọirắcrối.Tuyvậy,lýthuyếtnàyvẫngợiýrằngchúngtanênsuynghĩlạivềviệcngườihướngnộivàngườihướngngoạiđóngvaitrònhưthếnàotrongchínhcuộcsốngcủahọ,cũngnhưtrongcáctổchức.Nógợiýrằngkhiđếnthờiđiểmphảiđưaraquyếtđịnhnhóm,ngườihướngngoạisẽđượclợinhiềuhơnnếuanhtachịulắngnghengườihướngnội—đặcbiệtlàkhihọđãnhìnthấytrướcnhữngvấnđềsắpxảyđến.

Trongcơnthứctỉnhtrướccuộcđạikhủnghoảngnăm2008,mộtthảmhọakinhtếgâyramộtphầnbởinhữngmạohiểmthiếutínhtoánvàsựmùquángtrướcnhữngmốinguyhiểm,xuhướngphổbiếnlàviệccânnhắcxemliệuchúngtađãcóthểlàmtốthơnvớinhiềuphụnữvàítđànônghơn—hoặcíttestosteronehơn—ởphốWallkhông.Những,cólẽchúngtacũngnênhỏi

rằngđiềugìđãcóthểxảyranếucóthêmmộtvàingườihướngnộicầmlái—vàbớtđithậtnhiềudopamine.

Vàinghiêncứucũngđãgiántiếptrảlờicâuhỏinày.GiáosưCameliaKuhnencủaĐạihọcKelloggvềQuảnlý(KelloggSchoolofManagement)đãkhámpháthấyrằngdạnggenđiềuhòadopamine(DRD4),thườngđượcgắnvớidạnghướngngoạitìm-kiếm-cảm-giác-mạnh,làmộtdấuhiệurõrệtđểnhậnbiếtnhữngngườisẽdámchơilớntrênthịtrườngtàichính.Ngượclại,nhữngngườivớidạnggenđiềuhòaserotonin,đượcliênkếtvớitínhhướngnộivàsựnhạycảm,ítmạohiểmvềmặttàichínhhơnnhữngngườikháctới28%.Ngườitacũngđồngthờipháthiệnrarằngnhữngngườinàyhoạtđộngcóhiệuquảhơncácđồngbạncủamìnhởcácthểloạitròchơicácượccầnđếnviệcđưaraquyếtđịnhchínhxác,phứctạp.(Khiphảiđốimặtvớiviệckhảnăngchiếnthắnglàrấtthấp,nhữngngườivớidạnggennàysẽthườngcóxuhướngtránhlựachọnthiếuantoàn;nhưngkhicókhảnăngchiếnthắngcao,họlạitrởnêntươngđốichấpnhậnmạohiểm).Mộtnghiêncứukhác,tiếnhànhtrênsáumươitưnhàgiaodịch(traders)khácnhautạimộtngânhàngđầutư,đãkhámpháthấyrằngnhữngnhàgiaodịchthànhcôngnhấtthườnglànhữngngườihướngnộicótrạngtháitâmlýổnđịnhnhất.

Ngườihướngnộiđồngthờicũngcóvẻlàmtốthơnngườihướngngoạitrongviệctrìhoãnphầnthưởngtứcthờiđểhướngđếnmónlợilâudài,mộtkỹnăngsốngquantrọng,liênquantớithànhhaybạiởgầnnhưtấtcảmọiviệc,từmộtđiểmsốSATcaohơn,mộtmứcthunhậplớnhơnhaymộttỷlệcânnặng-chiềucaophùhợphơn.Ởmộtnghiêncứu,cácnhàkhoahọcchocáctìnhnguyệnviênđượclựachọngiữamộtphầnthưởngnhỏnhưngcóthểđượcnhậnngaylậptức(mộtphiếuquàtặngkhimuahàngtrênAmazon),hoặcmộtphiếumuahànglớnhơnnhiềusẽđượcnhậnsauhaiđếnbốntuầntiếptheo.Côngbằngmànói,phầnthưởnglớntrongtươnglaigần,nhưngkhôngphảingaylậptức,rõrànglàlựachọnhấpdẫnhơn.Nhưngrấtnhiềungườilạingảtheolựachọn“Tôimuốnnóngaylậptức”—vàkhihọquyếtđịnhnhưthế,mộtmáyquétnãođãkhámphárarằnghệthốngphầnthưởngcủahọđãđượckíchhoạt.Nhữngngườikìmmìnhlạitronghaituầnđểđợiphầnthưởnglớnchothấycónhiềuhoạtđộnghơnởphầnprefrontalcortex—bộphậnởbộnãomớicónhiệmvụthuyếtphụcchúngtađừngcólàmnhữngviệcnhưgửinhữngemailthiếusuyxét,hayănquánhiềubánhsô-cô-la.(Mộtnghiêncứutươngtựcũnggợiýrằngnhómđầutiênthườngcóxuhướngcaolàngườihướngngoại,vànhómsauthườnglàngườihướngnội).

Hồinhữngnăm1990,khitôicònlàmộtnhânviêncấpthấptrongmộthãng

luậttạiphốWall,tôiđãtừnglàthànhviêncủamộtđộiluậtsưcónhiệmvụđạidiệnchomộtngânhàngkhihọđangcânnhắcviệcmualạimộtsốnợtừnhữngngườichovaykhác.Côngviệccủatôichỉthuầntúyyêucầuchămchỉ—kiểmtralạitấtcảcácgiấytờđểxemliệucácmónnợđềuđãđượctiếnhànhvớiđúngthủtụchợplệcầnthiếthaychưa.Liệunhữngngườivayđãđượcthôngbáovềmứclãihọsẽphảichịukhitrảtiềnchưa?Rằngmứclãinàysẽtăngdầntheothờigian?

Đámgiấytờnàyhóaralạiđầyắpnhữngđiểmbấtthường.Nếutôiởtrongđịavịcủanhữngngườibênngânhàng,hẳnđiềunàysẽlàmtôicựckỳ,cựckỳlolắng.Nhưngkhiđộingũpháplýcủachúngtôitổngkếtnhữngmốinguytiềmtànglạivớihọtrongbuổihọp,nhữngngườibênngânhàngcóvẻhoàntoànkhôngcómộtchútdaođộng.Họnhìnthấymónlợitiềmtànglớntừviệcmualạicáckhoảnvaynàyvớigiáquárẻ,vàhọvẫnmuốntiếptụctiếnhànhthỏathuận.Ấyvậynhưngchínhnhữngcáchtínhtoánsailầmkiểu“cómạohiểmmớicóphầnthưởng”nàyđãgópphầndẫnđếnthảmbạicủarấtnhiềungânhàngtrongcuộcĐạiSuythoáinăm2008.

Cũngtrongcùngkhoảngthờigiantôilàmcôngviệcđánhgiámứcđộrủirocủacáckhoảnvaynày,tôicũngđượcnghemộtcâuchuyệnlúcđóđanglantruyềnkhắpphốWall,vềmộtcuộccạnhtranhgiữacácngânhàngđầutưđểtranhlấymộtdoanhnghiệpđầyuytín.Mỗingânhànglớnnàyđềugửimộttiểuđộicácnhânviêngiỏinhấtcủamìnhđiđểthuyếtphụckháchhàngchọnmình.Mỗiđộisửdụngnhữngcôngcụquenthuộc:spreadsheets,pitchbooks,vàcácbàithuyếttrìnhbằngPowerPoint.Nhưngđộichiếnthắngđãthêmvàomộtvũkhíđặcbiệtcủariênghọ:họchạyvàophòng,độinhữngchiếcmũbóngchàyđồngphục,vàáophônginlớnbaconchữFUD,viếttắtcủaFear,Uncertainty,andDoubt(Sợhãi,Khôngchắcchắn,vàNgờvực).Trongtrườnghợpnày,bachữFUDđãbịgạchđèlênbởimộtdấuXđỏlớn.Độiđó,nhữngkẻđánhbạiFUD,đãchiếnthắngcuộcthi.

CoithườngsựSợhãi,Khôngchắcchắn,Ngờvực—vàcảnhữngngườithườnghaytrảinghiệmnó—làthứđãdẫnđếnsựsụpđổcủaphốWall—BoykinCurry,giámđốcquảnlýcủacôngtyđầutưEagleCapitalvàlàngườiđãchứngkiếntậnmắtthảmhọanăm2008,nói.Quánhiềuquyềnlựcđượctậptrungvàotaynhữngngườithích-mạo-hiểmhunghăng.“Tronghaimươinăm,ADNcủahầuhếtmọicơquantàichính....đềubịbiếndạngđếnnguyhiểm”,ôngnóivớitạpchíNewsweekkhicuộckhủnghoảngđạtđếnđỉnhcao.“Mỗilầnaiđótrênbànhọpđòiphảicóthêmnhiềuđầutư,nhiềumạohiểmhơnnữa,mộtvàinămsauđóđãchứngtỏrằnghọ“đúng”.Nhữngngườisauđóliềntựtinhơn,họđượcthăngchứcvàcóthêmnhiềuquyền

kiểmsoáttàichínhhơnnữa.Tronglúcđó,bấtcứaiởđịavịlãnhđạomàtỏrachầnchừ,dodự,đòinêncẩntrọnghơn,đềuđượcchứngtỏlà“sai”.Dạngngườicẩntrọngdođócànglúccàngbịdọanạt,bịgạtrakhỏicáccuộcthăngchức.Họmấtquyềnkiểmsoáttàichính.Điềunàyxảyramỗingàyởgầnnhưmọicơquantàichính,lặpđilặplại,chođếnlúcchúngtachỉcònlạimộtdạngngườiduynhấtlàmtấtcảmọicôngviệclãnhđạo.

CurrylàmộtngườitốtnghiệptừTrườngĐạiHọcKinhTếHarvardvà,vớivợmình,CelerieKemble,mộtnhàthiếtkếđếntừquậnPalmBeach,lànhữngnhânvậtquantrọngtrêncảchínhtrườngvàxãhộitrườngcủaNewYork.Nóithếđểthấyrằngôngcóvẻlàmộtngườidẫnđầutrongthứmàônggọilàmộtđámđông“àolên-giànhlấyhunghăng”,vàítkhảnănglàmộtngườiủnghộchosựquantrọngcủangườihướngnội.Nhưngcómộtđiềuôngkhônghềthấyxấuhổkhinóira,đấychínhlàgiảthuyếtcủaôngchorằngchínhnhữngngườihướngngoạimạnhmẽmớilànhữngkẻđãtạoracuộcsụpđổtàichínhtoàncầu.

“Nhữngngườivớikiểutínhcáchchắcchắnthìcóđượcquyềnđiềukhiểntàichínhvàcáccơquanvàquyềnlực”,Currynóivớitôi.“Vànhữngngườibẩmsinhđãcẩnthậnvàhướngnộihơn,đãsâusáthơntrongsuynghĩcủahọthìbịlãngquênvàđẩysangmộtbên”.

VincentKaminski,mộtgiáosưkinhtếtạiĐạihọcRice,ngườitừngđảmnhiệmchứcvụgiámđốcquảnlýnghiêncứuchoEnron,côngtyđãcóvụphásảnnổiđìnhđámvàonăm2001vìhậuquảcủanhữngchiếnlượckinhdoanhthiếuthậntrọng,đãkểvớibáoTheWashingtonPostmộtcâuchuyệntươngtự—vềmộtnềnvănhóakinhdoanhnơinhữngngườithích-mạo-hiểmhunghăngtậnhưởngđịavịquácaosovớinhữngngườihướngnộithậntrọng.Kaminski,mộtngườiđànôngănnóinhỏnhẹvàtínhtìnhthậntrọng,làmộttrongsốrấtítnhữngngườihùngtrongvụxì-căng-đancủatậpđoànEnron.Ôngđãnhiềulầncốlêntiếngcảnhbáovớicáclãnhđạocấpcaovềviệccôngtyđanglaovàonhữngdựánđủmạohiểmđểđedọađếnsựtồntạicủacảtậpđoàn.Khinhữngngườiđứngđầukhôngchịulắngnghe,ôngtừchốikýđồngývàonhữngthỏathuậnnguyhiểmnày,vàralệnhchođộicủaôngkhôngđượcphépthamgiavàochúng.Côngtytướcđoạtvịtrícủaôngđểhuyđộngtoànbộmọinhânsựthamgianhữngdựánnày.

“Đãcómộtvàilờiphànnàn,Vince,rằnganhđangkhônghỗtrợmọingườithựchiệncácthỏathuận”,tổnggiámđốctậpđoànEnronnóivớiông;dựatheo“ÂmmưucủanhữngTênNgốc”(“ConspiracyofFools”),cuốnsáchkểvềvụxì-căng-đanEnron.“Thayvàođó,anhlạiđangdànhhếtthờigiancủa

mìnhhànhđộngnhưmộtviêncảnhsát.Chúngtôikhôngcầncáccảnhsát,Vince”.

Nhưnghọthựcsựcócần,vàvẫncầnnhữngngườinhưvậy.KhicuộckhủnghoảngtíndụngđedọasựsốngcòncủamộtvàitrongsốnhữngngânhànglớnnhấtPhốWallvàonăm2007,Kaminskithấyđiềutươngtựlạiđangxảyramộtlầnnữa.“CứcholàchưaphảitấtcảmọiconquỷởEnronđềuđãbịtrụcxuấthết”,ôngnóivớitờPostvàothángMườimộtnămđó.Vấnđềởchỗ,ônggiảithích,khôngphảichỉlàquánhiềungườiđãkhôngnhậnramốihiểmhọacácngânhàngđangchịumàkhônghaybiết.Nócònởchỗnhữngngườicónhậnracácmốihiểmhọađóthìliêntụcbịlãngquên—mộtphầnlàbởihọcódạngtínhcáchkhôngphùhợp.“Đãrấtnhiềulầntôingồiđốidiệnvớimộtnhàbuônnănglượngvàtôisẽnói,“Việckinhdoanhcủaôngsẽđổvỡtantànhhếtnếuđiềunày,điềunàyxảyra”.Vànhàbuônđósẽbắtđầulahétvàomặttôivànóirằngtôilàmộtkẻngungốc,rằngmộttìnhhuốngnhưthếchắcchắnsẽkhôngbaogiờxảyra.Vấnđềlà,vềmộtmặt,bạncómột“kẻcầumưa”luônkiếmđượcvềchocôngtyrấtnhiềutiềnvàđượcđốixửnhưmộtsiêusao;ởmặtkiabạncómộttênnhátganvàhướngnội.Vậybạnnghĩaisẽthắng?”

Nhưngchínhxácthìlàmthếnàocảmgiácsaysưalạilàmảnhhưởngđếnviệcđưaranhữngquyếtđịnhsángsuốt?LàmthếnàomàkháchhàngcủaDorn,Alan,lạibỏquanhữngdấuhiệunguyhiểmcựckỳlớnkiađếnmứcmấttới70%tiềntiếtkiệmcảđờicủamình?ThứgìđãthúcgiụcconngườitahànhđộngnhưthểSợhãi,Khôngchắcchắn,vàNgờvựckhônghềtồntại?

MộtloạtcácthínghiệmcựckỳđángkinhngạccủaJosephNewman,mộtnhàtâmlýđangcôngtácĐạihọcWisconsin,đãđưaramộtcâutrảlờichovấnđềnày.HãythửtưởngtượngbạnđượcmờitớiphòngthínghiệmcủaNewmanđểthamgiavàomộtnghiêncứucủaông.Bạnởđóđểchơimộttròchơi:bạncàngghiđượcnhiềuđiểm,bạncàngthắngđượcnhiềutiền.Mườihaichữsốkhácnhausẽnháylêntrênmànhình,mỗilầnmộtsố,khôngtheomộtthứtựnhấtđịnhnàohết.Bạnđượcđặttaytrênmộtcáinútbấm,nhưnhữngchươngtrìnhtròchơitrêntruyềnhình,vàbạncóthểbấmnómỗikhicómộtsốphùhợphiệnlên.Nếubạnbấmnútkhicómộtsố“tốt”chạyqua,bạnghiđượcđiểm;nếubạnbấmnútchomộtsố“xấu”,bạnmấtđiểm;vànếubạnkhônghềbấmnútmộtlầnnào,sẽchẳngcóđiềugìxảyrahết.Bằngviệcthửđithửlạinhiềulần,bạnsẽhọcđượcrằng4làmộtconsốtốtvà9làmộtsốxấu.Vậynênlầntiếptheokhibạnthấysốchínquétquatrênmànhình,bạnsẽbiếtlàkhôngđượcbấmnút.

Ấyvậynhưngđôilúcngườitavẫnbấmnútchocảnhữngsốxấu,kểcảkhiđúngrahọbiếtrõlàkhôngnên.Ngườihướngngoại,đặcbiệtlànhữngngườihướngngoạiđặcbiệtbốcđồng,cóxuhướngphạmphảilỗinàycaohơngấpnhiềulầnsovớingườihướngnội.Tạisao?Ừm,theonhưlờicủacácnhàtâmlýhọcJohnBrebnervàChrisCooper,nhữngngườiđãchứngminhrằngngườihướngngoạinghĩíthơnvàhànhđộngnhanhhơntrongnhữngtácvụnhưthếnày,thì:ngườihướngnộiđược“thiếtkếrađểđiềutrakỹcàng”,cònngườihướngngoạithì“đượcthiếtkếrađểhànhđộngnhanhchóng”.

Nhưngđiềuthúvịhơnởkiểuhànhvikhóhiểunàykhôngphảilàởviệcngườihướngngoạilàmgìtrướckhihọấnnhầmnút,màlàởviệchọlàmgìsauđó.Khingườihướngnộiấnnútchosố9vànhậnrahọđãmấtmộtđiểm,họchủýchậmlạitrướckhichuyểnsangsốtiếptheo,nhưthểđểnghiềnngẫmlạixemđiềugìđãxảyrasai.Nhưngnhữngngườihướngngoạithìkhôngnhữngkhôngchậmlại,họthựctếcòntăngtốcnhanhhơn.

Điềunàycóvẻkỳlạ;tạisaobấtcứailạimuốnlàmnhưvậy?Newmangiảithíchrằngnóthựcravôcùnghợplý.Nếubạnhoàntoàntậptrungvàoviệcđạtđượcmụctiêucủabạn,nhưnhữngngườihướngngoạinhạy-cảm-với-phần-thưởngcảmthấy,bạnsẽkhôngmuốncóbấtcứthứgìngángđườngmình—bấtkểlànhữnglờicanngănhaylànhữngconsốchín.Bạnsẽtăngtốctrongmộtnỗlựcđểhúcđổtấtcảnhữngràocảntrênconđườngtiếntớichiếnthắngcủamình.

Ấyvậynhưngđâylạilàmộtbướcđisailầmđếncựckỳnghiêmtrọng,bởivìbạncàngdừnglạilâuđểxửlýnhữngthôngtinphảnhồivềbấtngờhaytiêucực,bạncàngdễrútrađượcbàihọctừnó.Nếubạnbắtépnhữngngườihướngngoạiphảidừnglạiđểsuynghĩ,Newmannói,họcũngsẽlàmtốttrongtròchơibấmsốnàynhưnhữngngườihướngnộivậy.Nhưng,nếuđểmặcchohọmộtmình,họsẽkhôngdừnglại.Vàthếlàhọkhônghọcđượccáchtránhnhữngrắcrốiđangởngaytrướcmắt.NewmannóirằngđâychínhxáclàđiềucóthểxảyravớinhữngngườihướngngoạinhưTedTurnerkhiđặtgiámuamộtcôngtytrênbànđấugiá.“Khimộtngườitrảgiáquácao”,ôngnóivớitôi,“đólàvìhọđãkhôngkiềmchếnhữnghànhđộngmàđúngrahọđãnênkiềmchế.Họđãkhôngcânnhắcnhữngthôngtinmàđúngrađãnênđượccânnhắcthậtcẩnthậntrướckhiđưaraquyếtđịnh”.

Nhữngngườihướngnội,ngượclại,từtrongthểtạnghọđãđượclậptrìnhđểtừchốinhữngphầnthưởng—đểgiếtchếtsựsaysưacủahọ,bạncóthểnóivậy—vàràsoáttìmkiếmnhữngvấnđềđặngkịpthờixửlý.“Ngaykhihọcảmthấymìnhđangquáphấnkhích”,Newmannói,“họsẽđạpphanhvà

nghĩlạivềnhữngvấnđềđượccoilànhỏnhặtnhưngcóthểthựcchấtlạihếtsứcquantrọng.Ngườihướngnộicứnhưlàđãđượctruirènvàtậpluyệnrấtcẩnthận,đểmỗikhihọthấybảnthânđangtậptrunghoặcquáphấnkhíchvớimộtmụctiêunàođó,sựcảnhgiáccủahọlậptứctănglên”.

Ngườihướngnộiđồngthờicũnghaysosánhnhữngthôngtinmớivớikỳvọngbanđầucủahọ,ôngnói.Họsẽtựvấnbảnthân:“Đâycóphảilàđiềumàbanđầumìnhnghĩsẽxảyrakhông?Đâycólàđiềunênxảyrahaykhông?”.Vàkhitìnhhuốngvượtrakhỏidựtính,họkếthợpcảmgiácthấtvọngtrongkhoảnhkhắcđó(khimấtđiểm)vớibấtcứthứgìđangdiễnratrongmôitrườngxungquanhhọvàothờiđiểmhọthấtvọng(bấmnhầmsốchín).Sựliênkếtnàychophéphọcóthểcónhữngdựđoánchínhxáchơnvềviệcphảiphảnứngthếnàovớinhữngdấuhiệucảnhbáonguyhiểmtươngtựtrongtươnglai.

Việcngườihướngnộithườngchầnchừxôngtớitrướckhôngchỉlàmộtcáchgiúphọtránhtrướcnhữngrủiro;nóđồngthờicũngđềnđápxứngđángchohọtrongnhữngcôngviệcliênquanđếntríóc.Đâylàmộtsốđiềuchúngtabiếtvềmứcđộthểhiệncủangườihướngnộivàhướngngoạitrongnhữngthaotácgiảiquyếtvấnđềphứctạp.Ngườihướngngoạicóđiểmsốcaohơnngườihướngnộiởtiểuhọc,nhưngngườihướngnộilạithểhiệnxuấtsắchơnngườihướngngoạiởtrườngphổthôngvàđạihọc.Ởcấpđạihọc,sựhướngnộithườngđemđếnkếtquảhọcthuậtcaohơnkhảnănghiểu(cognitiveability).Mộtnghiêncứutrên141sinhviênđạihọcđãkiểmtrakiếnthứccủahọtronghaimươilĩnhvựckhácnhau,từnghệthuậtchođếnthiênvănhọcchođếnsốliệuthốngkê,đãkhámphárarằngngườihướngnộihiểubiếtnhiềuhơnngườihướngngoạivềtấtcảcáclĩnhvựcnày.Ngườihướngnộinhậnđượcmộtsốlượngbằngtốtnghiệp,vịtrídẫnđầucủahọcbổngNationalMeritScholarship,chìakhóaPhiBetaKappalớnhơngấpnhiềulầnsovớingườihướngngoại.HọvượtmặtngườihướngngoạitrongbàikiểmtravềĐánhGiáKhảNăngTưDuySuyXétWatson-Glaser(theWatson-GlaserCriticalThinkingAppraisaltest),mộtcôngcụđánhgiákhảnăngtưduysuyxétđượccácdoanhnghiệpthườngxuyênsửdụngđểtuyểnnhânviênvàthăngchức.Họđãđượcchứngminhlàrấtvượttrộitronglĩnhvựcmàcácnhàtâmlýhọcgọilà“giảiquyếtnhữngvấnđềsâusắc”(“insightfulproblemsolving”).Câuhỏilà:Tạisao?

Ngườihướngnộikhôngthôngminhhơnngườihướngngoại.TheomộtbàikiểmtramứcđộIQ,cảhailoạiđềuthôngminhnhưnhau.Vàtrongrấtnhiềuloạicôngviệc,đặcbiệtlàcáccôngviệccầnphảithựchiệndướiáplựcthờigianhoặcxãhộihayphảilàmnhiềuviệccùnglúc(multitasking),người

hướngngoạilàmtốthơnnhiều.Ngườihướngngoạigiỏihơnngườihướngnộitrongviệcgiảiquyếttìnhtrạngquátảithôngtin.Sựthườngxuyênnghiềnngẫmcủangườihướngnộichiếmrấtnhiềunănglựcnhậnthức(cognitivecapacity),dựatheoJosephNewman.Ởbấtcứtácvụnào,ôngnói,“nếuchúngtacó100%nănglựcnhậnthức,mộtngườihướngnộicóthểchỉdànhtốiđa75%chotácvụvà25%ngoàitácvụ,trongkhimộtngườihướngngoạicóthểcóđến90%chotácvụ”.Cóđiềunàylàbởivìhầuhếtmọitácvụđềuhướngđếnmộtmụcđíchcụthể.Ngườihướngngoạicóvẻdànhtoànbộnănglựcnhậnthứccủamìnhchomụcđíchtrướcmắt,trongkhingườihướngnộichiacảnănglựcnhậnthứcchoviệcgiámsátxemtácvụđangđượctiếnhànhrasao.

Nhưngngườihướngnộicóvẻtínhtoáncẩnthậnhơnsovớingườihướngngoại,nhưnhàtâmlýhọcGeraldMatthewsđãmiêutảtrongcôngtrìnhcủaông.Nhữngngườihướngngoạicóxuhướngcaosẽchọnconđườngnhanh-và-thiếu-trung-thực(quick-and-dirtyapproach)đểgiảiquyếtvấnđề,đổisựchínhxáclấytốcđộ,càngtiếntớithìcàngmắcphảinhiềusailầmhơn,vàbỏtấtcảkhivấnđềcóvẻquákhógiảiquyếthoặckhiếnhọkhôngthểchịunổinữa.Nhữngngườihướngnộithìsuynghĩkỹtrướckhihọhànhđộng,tiêuhóathôngtinthậtcẩnthận,dànhthờigiangiảiquyếtvấnđềlâuhơn,ítbỏcuộchơn,vàlàmviệcchínhxáchơn.Ngườihướngnộivàhướngngoạicũngđồngthờitậptrungsựchútâmcủamìnhtheonhữngcáchkhácnhau:nếubạnđểmặcchohọmộtmình,ngườihướngnộisẽthườngngồilạingẫmnghĩvềnhiềuchuyện,tưởngtượngracácthứ,nhớlạivềcácsựkiệntrongquákhứcủahọ,vàlênkếhoạchchotươnglai.Ngườihướngngoạilạithườngcóxuhướngtậptrungnhiềuhơnvàothứđangxảyraxungquanhhọ.Cứnhưthểngườihướngngoạiđangnhìnvàothứ“whatis”(cáigìđây),trongkhicácđồngbạnhướngnộicủahọthìđangtựhỏi“whatif”(sẽthếnàonếu).

Sựđốilậptrongcungcáchgiảiquyếtvấnđềcủangườihướngnộivàhướngngoạiđãđượcquansáttrongrấtnhiềubốicảnhkhácnhau.Ởmộtthínghiệm,cácnhàtâmlýhọcđãchonămmươingườimộttròchơixếphìnhrấtkhó,yêucầuhọgiảithử,vàpháthiệnrarằngngườihướngngoạicóxuhướngcaogấpnhiềulầnngườihướngnộitrongviệcbỏcuộcgiữachừng.Trongmộtthínghiệmkhác,giáosưRichardHowardchonhiềungườihướngngoạivàhướngnộimộtloạtcácmêcungintrêngiấy,vàpháthiệnthấyrằngnhữngngườihướngnộithườnggiảiđượccácmêcungnàychínhxáchơn,nhưnghọđồngthờicũngdànhmộtlượngthờigianlớnhơngấpnhiềulầnđểxemxétthậtkỹcàngmêcungtrướckhibắtđầutiếnvàonó.ĐiềutươngtựcũngxảyrakhinhữngnhómngườihướngnộivàhướngngoạiđượcchothamgiaRavenStandardProgressiveMatrices,mộtbàikiểmtratríthông

minhbaogồmnămphần,vớimứcđộkhócủavấnđềtăngdầnlên.Nhữngngườihướngngoạicóxuhướnglàmtốthơnởhaiphầnđầutiên,cólẽlàvìkhảnăngdễdàngtậptrungvàomụctiêucụthểcủahọ.Nhưngởbamứccâuhỏikhóhơn,khisựkiêntrìmớilàthứđánggiá,nhữngngườihướngnộilạithểhiệntốthơnhọmộtcáchnổitrộihơnhẳn.Đếnmứcđộcâuhỏicuốicùng,làmứccónhữngvấnđềphứctạpnhất,nhữngngườihướngngoạidễdàngbỏcuộchoàntoànhơnnhiềusovớinhữngngườihướngngoại.

Ngườihướngnộiđôilúcthậmchícònthểhiệnvượttrộihơnngườihướngngoạitrongnhữngtácvụgiaotiếpxãhộimàyêucầuđếncảtínhkiêntrì.GiáosưmônQuảnlýtạitrườngWharton,AdamGrant(ngườiđãtiếnhànhnhữngnghiêncứuvềkhảnănglãnhđạonhưđãđượcmiêutảtrongchương2),mộtlầnđãnghiêncứuvềnhữngđặcđiểmtínhcáchcủacácnhânviênmộttổngđàiđiệnthoại.Grantdựđoánrằngnhữngngườihướngngoạisẽlànhữngngườibánhàngquađiệnthoạixuấtsắchơn,nhưnghóarachẳnghềcómộtmốiliênhệnàogiữamứcđộhướngngoạivàkỹnăngchuyênnghiệptrongviệctiếpthịquađiệnthoại.

“Nhữngngườihướngngoạisẽtạoranhữngcuộcđiệnthoạicựckỳtuyệtvời”,Grantnóivớitôi,“nhưngrồimộtvậtsángđẹpđẹpnàođấylănngangquatrênđườngđicủahọ,vàthếlàhọmấttậptrungngaylậptức”.Ngườihướngnộithìngượclại,“sẽnóihếtsứcnhỏnhẹ,nhưngbum,bum,bum,họcứlàmhếtcúnàyđếncúkhácngonlành.Họrấttậptrungvàkiênđịnh”.Nhữngngườihướngngoạiduynhấtthểhiệntốthơnđượcnhữngngườinàylànhữngngườiđồngthờicũngcómứcđộtậntụycaobấtthường.Sựkiêntrìcủangườihướngnộilàđốithủcònhơncảxứngđángvớisựsaysưacủangườihướngngoại,ngaycảtrongnhữngtácvụmàkhảnănggiaotiếpxãhộitốtcóthểlàmộtlợithếlớn.

Sựkiêntrìkhôngphảilàmộtthứlộnglẫygì.Nếuthiêntàilàmộtphầntrămcảmhứngvàchínmươichínphầntrămmồhôikhónhọc,vậythìvớitưcáchmộtnềnvănhóa,chúngtacóvẻchỉngưỡngmộmộtphầntrămkiamàthôi.Chúngtathíchsựlộnglẫy,choángngợpcủanó.Nhưngsứcmạnhvĩđạithựcsựnằmởchínmươichínphầntrămkiacơ.

“Khôngphảilàvìtôiquáthôngminhgìđâu”,Einstein,ngườicũnglàmộtngườihướngnộihoànhảo,nói.“Chỉlàtôidừnglạivớivấnđềlâuhơnthôi”.

Tấtcảnhữngđiềunàyđềukhôngphảiđểphêphánnhữngngườicứmảimiếttiếntớitrướcquánhanh,cũngkhôngphảiđểmùquángtándươngdạngngườihaysuynghĩvàcẩntrọng.Mụcđíchởđâylàđểchỉrarằng:chúngta

thườngđánhgiáquácaosựsaysưavàbỏquanhữngrủirocủatínhnhạy-cảm-với-phần-thưởng.Chúngtacầncómộtsựcânbằnggiữahànhđộngvàsuyngẫm.

Vídụ,nếubạnđangtuyểnmộnhânviênchomộtngânhàngđầutư,giáosưquảnlýKuhnenbảotôi,bạnsẽmuốnchọnkhôngchỉnhữngngườithuộcdạngnhạy-cảm-với-phần-thưởng,nhữngngườicókhảnăngcaosẽthuđượclợinhuậnlớntrênthịtrườngđầucơ,màcòncảnhữngngườiluônởtrongtrạngtháitâmlýổnđịnhnữa.Bạnsẽmuốnđảmbảorằngnhữngquyếtđịnhtậpthểquantrọngphảiphảnánhýkiếncủacảhailoạingười,chứkhôngchỉmộtloại.Vàbạnsẽmuốnđảmbảorằngnhữngcánhântrongnhómnhạy-cảm-với-phần-thưởnghiểurõsởthíchcảmxúccủamình,vàcóthểhạbớtchúngxuốngđểphùhợpvớiđiềukiệncủathịtrường.

Nhưngkhôngchỉcónhữngnhàtuyểndụngmớihưởnglợitừviệcquansátkỹhơncácnhânviêncủamình.Chúngtacũngcầnphảiđồngthờiquansátkỹhơnchínhbảnthânmìnhnữa.Hiểurõvịtrícủachúngtatrênthangđomứcđộnhạy-cảm-với-phần-thưởngchochúngtasứcmạnhđểsốngcuộcsốngcủachúngtatốthơn.

Nếubạnlàmộtngườihướngngoạiyêuthíchcảmgiácsaysưa,vậythìbạnthậtmaymắnkhisẽđượctậnhưởngrấtnhiềucảmxúctíchcực.Hãytậndụngchúngtốiđa:xâydựngmọithứ,truyềncảmhứngchongườikhác,nghĩlớn(thinkbig).Thànhlậpmộtcôngty,mởmộttrangweb,xâydựngmộtngôinhàtrêncâythậtcôngphuchocácconbạn.NhưngbạncũngcầnphảibiếtrằngbạnđanglàmviệcvớimộtgótchânAsinmàbạncầnphảihọccáchđểbảovệ.Hãytựrènluyệnbảnthânđểdànhnănglượngchonhữnggìthựcsựcóýnghĩa,thayvìtậptrungchúngvàonhữnghoạtđộngcóvẻnhưsẽmanglạichobạntiềnbạc,danhtiếnghoặchứngkhởitứcthời.Hãytựdạychínhmìnhcáchdừnglạivàsuyngẫmtrướcnhữngdấuhiệucảnhbáochothấyrằngmọithứđangkhôngxảyratheođúngcáchbạnmongmuốn.Họchỏitừnhữngsailầmcủabạn.Tìmkiếmcácđốitác(từvợ/chồngchođếnbạnbè,chođếnbạnlàmăn),nhữngngườicóthểgiúpkhốngchếbạnvàbùđắpchonhữngđiểmyếucủabạn.

Vàkhiđếnlúcđểđầutư,hayđểlàmbấtcứthứgìkhácmàcầnđếnmộtsựcânbằngkhônngoangiữarủirovàphầnthưởng,hãybiếtkiểmsoátbảnthân.Mộtcáchtốtđểlàmđiềunàylàđảmbảorằngbạnđangkhôngvâyquanhmìnhvớihàngloạthìnhảnhcủaphầnthưởngvàothờiđiểmphảiđưaraquyếtđịnhtốiquantrọng.KuhnenvàBrianKnutsonđãpháthiệnrarằngnhữngngườiđànôngkhiđượcchoxemnhữngbứchìnhkhiêugợingay

trướckhihọcácượcsẽcóxuhướngmạohiểmnhiềuhơnlànhữngngườiđượcchoxemnhữngbứcảnhvềnhữngvậtbìnhthườngnhưbànhayghế.Đấylàvìviệcmongchờtrướcphầnthưởng—bấtcứphầnthưởnggì,kểcảnhữngthứhoàntoànkhôngliênquantớichủđềtrướcmắt—đềulàmphấnkhíchhệthốngphầnthưởngbịđiềukhiểnbởidopaminecủachúngta,vàkhiếnchúngtahànhđộnghấptấphơn.(Đâycólẽlàluậnđiểmhiệuquảnhấtchođếngiờchoviệccấmvănhóaphẩmkhiêudâmởnơilàmviệc).

Vànếubạnlàmộtngườihướngnộihầunhưmiễndịchvớisựnhạycảmquáđộtrướcphầnthưởng?Ởcáinhìnđầutiên,cácnghiêncứuvềdopaminevàsựsaysưacóvẻámchỉrằngngườihướngngoại,vàchỉmìnhngườihướngngoạimàthôi,làđượcthôithúcmãnhliệtđểlàmviệcbởicảmgiáchưngphấnhọcóđượckhitheođuổimộtmụctiêu.Làmộtngườihướngnội,tôirấtlúngtúngtrướcýtưởngnày,khitôilầnđầutiênbiếtđếnnó.Nókhôngphảnánhđúngnhữngtrảinghiệmcủariêngtôi.Tôiyêucôngviệccủamình,vàvẫnluônnhưvậy.Tôithứcdậyvàomỗisángcảmthấyvôcùnghứngkhởimuốnbắtđầulàmviệc.Vậythứgìđãthôithúcnhữngngườinhưtôi?

Mộtcâutrảlờiđấylàkểcảkhigiảthuyếtvềsựnhạy-cảm-với-phần-thưởngởngườihướngngoạilàđúng,chúngtacũngkhôngthểnóichắcđượcrằngmọingườihướngngoạiđềuluônnhạycảmhơnvớiphầnthưởngvàthờơhơnvớirủiro;hayrằngmọingườihướngnộiđềuluônkhôngcócảmgiácgìtrướcnhữngđộngcơthúcđẩyvàluôncảnhgiáctrướcnhữnghiểmhọa.NgaytừthờicủaAristotle,cáctriếtgiađãquansátthấyrằnghaichếđộnày—tiếpcậnnhữngthứcóvẻsẽchotacảmgiácthíchthú,vàtránhxanhữngthứcóthểsẽmangđếnchotađauđớn—nằmởcốtlõicủamọihoạtđộngcủaconngười.Vớitưcáchmộtnhóm,nhữngngườihướngngoạithườngcóxuhướnglàdạngtìm-kiếm-phần-thưởngnhiềuhơn,nhưngmọicáthểconngườiđềucómộthỗnhợpcủariêngmìnhgiữaxuhướng“tiếpcận”vàxuhướng“lảngtránh”,vàđôilúchỗnhợpnàykhácnhautùythuộcvàotừnghoàncảnh.Thựcvậy,rấtnhiềunhàtâmlýhọctínhcáchđươngthờisẽnóirằngsựcảnh-giác-trước-nguy-hiểmcóvẻlàmộtđặcđiểmcủamộtnéttínhcáchkhác,cótên“neuroticism”,hơnlàcủađặctínhhướngnội.Cơchếtraothưởngvàđedọacủacơthểcũngcóvẻlàmviệcđộclậpvớinhau,vậynênmộtconngườicóthểkhánhạycảm,hoặckhôngnhạycảm,vớicảcácphầnthưởnglẫncáchiểmhọa.

Nếubạnmuốnxácđịnhxemliệumìnhđịnh-hướng-bởi-phần-thưởng,định-hướng-bởi-đe-dọa,haycảhai,hãythửhỏibảnthânxemliệunhữngnhómcâunóidướiđâycóđúngvớibạnhaykhông:

Nếubạnđượcđịnh-hướng-bởi-phần-thưởng:

1.Khitôicóđượcthứgìđómàtôimuốn,tôicảmthấyrấtphấnkhíchvàtrànđầynănglượng.

2.Khitôimuốnmộtthứgìđó,tôithườnglàmhếtsứcmìnhđểđạtđượcnó.

3.Khitôithấymộtcơhộichomộtthứgìđótôithích,tôilậptứccảmthấyphấnkhích.

4.Khicóđiềutốtxảyđếnvớitôi,tôibịảnhhưởngrấtmạnhmẽ.

5.Tôicórấtítnỗisợhãinếusosánhvớicácbạntôi.

Nếubạnđượcđịnh-hướng-bởi-đe-dọa:

1.Nhữnglờiphêbìnhhoặcmắngmỏlàmtôikhálàtổnthương.

2.Tôithấykhálàlolắnghoặcbuồnbãkhitôinghĩhoặcbiếtrằngcóaiđóđanggiậntôi.

3.Nếutôitinrằngcóđiềugìđórấtxấuđangsắpsửaxảyra,tôisẽđứngngồikhôngyên.

4.Tôicảmthấylolắngkhinghĩrằngmìnhđãlàmthậtvôcùngkémcỏitrongmộtviệcquantrọngnàođó.

5.Tôiluônlolắngvềviệcmắcphảisailầm.

Nhưngtôitinrằngmộtlờigiảithíchquantrọngkhácchoviệcnhữngngườihướngnộiyêuthíchcôngviệccủamìnhcóthểđếntừmộtnhánhnghiêncứurấtkhác,tiếnhànhbởinhàtâmlýhọcnổitiếngMihalyCsikszentmihalyi,vềtìnhtrạngmàônggọilà“phiêu”(flow).Phiêulàtrạngtháihoànhảokhimàbạncảmthấyhoàntoànnhậptâmvàomộthoạtđộngnàođấy—dùđócólàbơiđườngdàihayviếtbàihát,đấuvậtsumohaysex.Trongtrạngtháiphiêu,bạnkhôngbuồncháncũngkhônglolắng,vàbạnkhônghềtựthắcmắcvềviệcliệumìnhlàmcóđủtốthaykhông.Hàngnhiềugiờcứthếtrôiquamàbạnkhônghềnhậnra.

Chìakhóaquantrọngđểdẫnđếnphiêulàviệctheođuổimộthoạtđộngnàođấyvìchínhnó,khôngphảivìphầnthưởngmànócóthểmanglại.Mặcdùtrạngtháiphiêukhôngphụthuộcvàoviệclàngườihướngngoạihayngười

hướngnội,rấtnhiềunhữngtrảinghiệmphiêumàCsikszentmihalyiđãviếtvềđềuđượcthựchiệntrongtrạngtháiđơnđộc,hoàntoànkhôngliênquangìtớiviệctìm-kiếm-phần-

thưởng:đọcsách,chămsócmộtvườncây,thựchiệnmộtchuyếnthámhiểmtrênbiểnmộtmình.Phiêuthườngxuấthiện,ôngviết,trongnhữngđiềukiệnmàởđóconngười“cảmthấyđộclậpvớimôitrườngxãhộitớimứcmàhọkhôngcònphảnứngchỉvớinhữngphầnthưởngvànhữnghìnhphạtcủanónữa.Đểđạtđượcsựtựdođó,mộtngườiphảihọcđượclấycáchtựtraothưởngchochínhmình”.

Theomộtnghĩanàođấy,CsikszentmihalyiđãvượtquacảAristotle;ôngấyđangnóivớichúngtarằngcónhữnghoạtđộngmàkhôngphảilàvềtiếpcậnhaylảngtránh,màlàvềmộtthứsâusắchơnnhiều:cảmgiácđủđầyđếntừviệcđượcđắmmìnhtrongmộthoạtđộngnằmngoàichínhbạn.“Cáclýthuyếttâmlýhọcthườngmặcđịnhrằngchúngtađượcthôithúchànhđộngbởimộttronghaiđiều:hoặcbởinhucầuloạibỏnhữngđiềukiệntiêucựcnhưcảmgiácđóihoặcsựsợhãi”,Csikszentmihalyiviết,“hoặcbởisựkỳvọngvàonhữngphầnthưởngtươnglainhưtiềnbạc,địavị,haysựkínhtrọng”.Nhưngởtrạngtháiphiêu,“mộtngườicóthểlàmviệcsuốtcảngàyđêmchođếntậncùng,màkhôngvìmộtlýdonàokháchơnlàchỉđểtiếptụclàmviệc”.

Nếubạnlàmộtngườihướngnội,hãytìmlấysựphiêubằngcáchdùngnhữngtàinăngthiênphúcủachínhbạn.Bạncósứcmạnhcủasựkiêntrì,củaquyếttâmđểgiảiquyếtnhữngvấnđềphứctạp,vàsựsángsuốtđểtránhnhữnghốbẫycóthểdễdànglàmngườikhácvấpngã.Bạntậnhưởngcảmgiáctựdokhỏisứccámdỗcủanhữngphầnthưởngphùphiếmnhưtiềnbạchayđịavị.Thựcsự,thửtháchlớnnhấtcảbạncólạilàởviệckhaithácđượctoànbộsứcmạnhcủachínhbạn.Bạncóthểđãquábậnrộnvớiviệccốcưxửchogiốngmộtngườihướngngoạinhiệttình,nhạy-cảm-với-phần-thưởngđếnđộbạntựđánhgiáthấpnhữngtàinăngcủamình,haycảmthấybịđánhgiáthấpbởinhữngngườixungquanhbạn.Nhưngkhibạntậptrungvàomộtdựánmàbạnthựcsựquantâmtới,bạncóthểsẽthấyrằngnănglượngcủabạndườngnhưlàvôtận.

Vậynênhãytrungthànhvớiconngườithậtcủabạn.Nếubạnthíchlàmmọiviệcmộtcáchchậmmàchắc,đừngđểnhữngngườikháckhiếnbạncảmthấymìnhphảichạyđuavớihọ.Nếubạnyêuthíchbềsâu,đừngcốépbảnthânđitìmbềrộng.Nếubạnưagiảiquyếttừngviệcmộthơnlàlàmnhiềuviệccùnglúc(multitasking),hãycứlàmmọithứtheocáchcủabạn.Việcgầnnhưlà

miễndịchvớicámdỗtừphầnthưởngchobạnmộtsứcmạnhkhôngthểđongđếmđượcđểlàmchínhbạn.Việcsửdụngsựtựdođóđểđạtđượchiệuquảcaonhấtlàphụthuộchoàntoànvàochínhbạn.

Tấtnhiên,mọithứkhôngphảilúcnàocũngluôndễdàng.Khiviếtđếnchươngnày,tôicótraođổithưvớiJackWelch,cựuchủtịchtậpđoànGeneralElectric.ÔngvừamớixuấtbảnmộtchuyênmụcmớitrêntạpchíđiệntửBusinessWeekcótên“GiảiPhóngNgườiHướngNgoạiBênTrongBạn”,trongđóôngkêugọinhữngngườihướngnộihãyhànhđộnggiốngngườihướngngoạihơntrongcôngviệc.Tôiđềxuấtrằngnhữngngườihướngngoạiđôilúccũngcầnhànhđộnggiốngngườihướngnộihơnnữa,vàchiasẻvớiôngmộtvàiýtưởngmàtôimàvừađọcđượcvềviệcPhốWallcóthểđãthuđượcthêmlợithếnàonếucóthêmnhiềungườihướngnộiởvịtrícầmlái.Welchđãrấtngạcnhiên.Nhưng,ôngnói,“nhữngngườihướngngoạisẽtranhcãirằnghọchưabaogiờnghethấynhữngngườihướngnộilêntiếngbaogiờ”.

LuậnđiểmcủaWelchcũngrấtcôngbằng.Ngườihướngnộicầntinvàochínhhọnhiềuhơnnữa,vàchiasẻnhữngýtưởngcủamìnhmạnhmẽhếtmứchọcóthể.Điềunàykhôngcónghĩalàphảibắtchướcngườihướngngoại;cácýtưởngcũngcóthểđượcchiasẻmộtcáchnhỏnhẹ,chúngcũngcóthểđượctruyềnđạtthôngquachữviết,cóthểđượcđónggóithànhnhữngbàigiảngđượcchuẩnbịcẩnthận,cóthểđượctrợgiúpbởinhữngđồngminh.Bíquyếtdànhchongườihướngnộilàphảibiếttrântrọngphongcáchriêngcủahọ,thayvìtựchophépmìnhbịcuốntheonhữngtiêuchuẩnápđảothôngthường.CâuchuyệnvềnhữngphivụđãdẫnđếncuộcĐạiKhủnghoảngnăm2008đượcđiểmbởi,tiếcthay,cảnhữngngườithuộcdạngcẩntrọngnhưnglạiđãchọnnhữngmạohiểmkhôngđángcó,nhưcựuchủtịchcủaCitigroup,ChuckPrince,mộtcựuluậtsưđãvaynhữngmónnợđầyrủiro,đưavàomộtthịtrườngđangthấtbạibởi,ôngnói,“khichừngnàonhạccònđangđượcchơi,bạnbuộcphảiđứngdậyvànhảythôi”.

“Nhữngngườibanđầurấtcẩntrọngdầntrởnênhiếuthắng,hunghănghơn”,BoykinCurrynhậnxétvềhiệntượngnày.“Họnói:‘Ê,nhữngngườihunghănghiếuthắngđangđượcthăngcấpcòntôithìkhông,vậynêncảtôicũngsẽtrởnênhunghănghiếuthắnghơnnữa”.

Nhưngcâuchuyệnvềnhữngcuộckhủnghoảngtàichínhcònbaogồmcảnhữngcâuchuyệnngoàilềvềnhữngngườiđãnổitiếngvì(vàcóthểđãthuđượclợitừ)việcdựđoántrướcđượcchúng—vànhữngcâuchuyệnnhưvậythườnglàvềnhữngngườiđãtrântrọngSợhãi,Khôngchắcchắn,vàNgờ

vực;hoặclànhữngngườithíchkéokínrèmcửavănphòngcủamình,cáchlybảnthânkhỏidưluậnđámđôngvàáplựcnganghàng,tậptrunghoàntoànvàosựđơnđộc.MộttrongsốítnhữngnhàđầutưđãxoaysởđểpháttriểnthànhcôngđượctrongcuộcĐạiKhủngHoảngnăm2008làSethKlarman,chủtịchmộtquỹantoàn(hedgefund)cótênBaupostGroup.Klarmanđượcbiếtđếnvớiviệckhôngngừngthểhiệnvượttrộitrênthịtrường,trongkhivẫnliêntụctránhđượcnhữngrủiro,vàvớiviệcluôngiữmộtphầnlớnlượngtàisảncủaôngởdạngtiềnmặt.Trongvònghainămkểtừcuộckhủnghoảngnăm2008,khihầuhếtcácnhàđầutưđềulũlượtrờibỏcácquỹantoàn,KlarmangầnnhưđãlàmtănggấpđôilượngtàisảncủaBaupost,tớimức22tỉđô-la.

KlarmanđãlàmđượcđiềunàynhờdùngđếnmộtchiếnlượcđầutưdựatrựctiếpvàoSợhãi,Khôngchắcchắn,vàNgờvực.“TạiBaupost,chúngtôiđềulàngườihâmmộlớncủanỗisợ,vàtrongngànhđầutư,rõrànglàthàsợcòntốthơnlàcảmthấyhốitiếc”,ôngđãtừngviếtvậytrongmộtláthưgửicácnhàđầutư.Klarmanlà“mộtkẻgiỏilolắngđẳngcấpthếgiới”,theonhưnhậnxétcủabáotheNewYorkTimes,trongmộbàibáonăm2007cótên“NhàQuảnLýRunSợTrướcThịTrường,NhưngVẫnChinhPhụcĐượcNó”(“ManagerFretsOvertheMarket,ButStillOutdoesIt”).Ôngcóriêngmộtconngựađuavớicáitên“HãyđọcphầnChúThích”.

Trongsuốtnhiềunămtrướcthảmhọa2008,Klarman“làmộttrongsốrấtítngườivẫntrungthànhvớimộtthôngđiệpcẩntrọngvàcóvẻhơihoangtưởng”,BoykinCurrynói.“Khimọingườikháccònđangănmừng,ôngấycólẽđanglocấtgiữhàngchồngcáthuđónghộptrongtầnghầm,đểchuẩnbịchongàytậnthế.Rồi,khitấtcảmọingườiđanghoảngloạn,ôngấylạibắtđầumuavào.Đókhôngchỉlàphântíchnữa;đólàbảnchấtcảmxúccủaôngấy.ChínhcáitháiđộđãgiúpSethnhìnthấycơhộiởnhữngnơikhôngaithấylạilàthứkhiếnôngbịcoilàxacách,thiếuthânthiện,hayquáthẳngthắn.Nếubạnlàdạngngườinhưvậy,bạncóthểsẽgặpkhókhănđểleolênđỉnhthápquyềnlựccủagiớikinhdoanh.Sethcólẽsẽkhôngthểlàmtốtđượcvớitưcáchmộtquảnlýbánhàng.Nhưngôngấylạilàmộttrongnhữngnhàđầutưtuyệtvờinhấtcủathờiđạichúngta”.

Tươngtự,trongcuốnsáchcủamìnhvềnhữngsựkiệnđãdẫnđếncuộckhủnghoảng2008,cótên“TheBigShort”,MichaelLewisđãgiớithiệubatrongsốítngườiđủthôngtháiđểthấytrướcđượcthảmhọađangsắptới.MộttrongsốđólàmộtgiámđốcquỹantoànđơnđộccótênMichaelBurry,ngườitựmiêutảmìnhlà“luônhạnhphúcvớichínhtâmtrímình”,vàlàngườiđãdànhhàngnhiềunămtrướccuộcthảmhọaởmộtmìnhtrongvăn

phòngtạiSanJose,California,đọcquahàngloạtbáocáotàichínhvàpháttriểngócnhìnriêngcủamìnhvềnhữngrủiroởthịtrường.Haingườicònlạilànhữngnhàđầu

tưrấtvụngvềtronggiaotiếpcótênCharlieLedleyvàJamieMai,nhữngngườimàtoànbộchiếnlượckinhdoanhcủahọdựahoàntoànvàoSợhãi,Khôngchắcchắn,vàNgờvực:họđặtcượcvàonhữngnơicómộtsốnhữngnhượcđiểm,nhưngsẽđềnđáplạithỏađángnếucónhữngbiếnđổilớnnhưngđộtngộtxuấthiệntrênthịtrường.Nókhôngchỉlàmộtchiếnlượcđầutư,màhơncảthế,nócònlàmộttriếtlýsốngnữa—mộtniềmtinrằngmọicơsởđềukhôngchắcchắnnhưvẻngoàicủanógợiý.

Điềunày“hợpvớitínhcáchcủahaingườihọ”,Lewisviết.“Họkhôngbaogiờcầnphảichắcchắnvềbấtcứthứgì.Cảhaiđềuthiênvềviệccảmthấyrằngmọingười,vàmởrộngralàcảthịtrường,đềuluônquáchắcchắnvềnhữngthứvềbảnchấthoàntoànkhônghềchắcchắnmộtchútnàocả”.Kểcảsaukhiđãđượcchứngminhlàđúngvớinhữngkhoảnđầutưvàonăm2006và2007đingượclạiquytắcthịtrườngthôngthường,vàkiếmđược100triệuđô-lanhờchúng,“họthựcsựdànhthờigianbănkhoănvềviệctạisaonhữngngườiđãđưaraquyếtđịnhhoàntoànchínhxác(như,chínhhọvậy)vẫncóthểgiữđượckhảnăngthiếutựtin,haynghingờvàthiếuchắcchắnđãgiúphọđưaraquyếtđịnhđúng”.

LedleyvàMaihiểurõgiátrịcủasựthiếutựtintừtrongbảnchấtcủamình,nhưngnhữngngườikhácthìlạiesợchúngtớimứchọtừbỏcơhộiđầutưcùnghaingườihọ—vàkếtquảlàhysinhhàngtriệuđô-lachỉvìđịnhkiếncủahọvớiSợhãi,Khôngchắcchắn,vàNgờvực.“ĐiềutuyệtvờinhấtởCharlieLedley,”BoykinCurry,mộtngườibiếtrấtrõông,nói,“đấylàviệcởđâybạncómộtnhàđầutưvôcùngtàinăng,nhưnglạicựckỳthậntrọng,dèdặt.Nếubạnđanglongạivềnhữngrủirocóthểgặpphải,khôngcònaikháctốthơnđểbạntìmđếnxinlờikhuyênnữa.Nhưngôngấycựckỳtệtrongviệcnângmứctiền,bởiôngcóvẻchầnchừ,losợvềtấtthảymọithứ.NhữngkháchhàngtiềmnăngđềusẽbướcrakhỏivănphòngcủaCharlie,sợphảiđưaôngấytiềnbởihọnghĩôngấythiếuniềmtin.Tronglúcđó,họđổtiềnvàonhữngquỹđiềuhànhbởicácnhàquảnlýkhác,nhữngngườiluônthểhiệnsựtựtinvàchắcchắnđếntộtđộcủamình.

Tấtnhiên,khinềnkinhtếđổichiều,nhómnhữngngườitựtinđãlàmmấtkhoảngmộtnửalượngtiềncủacáckháchhàngcủahọ,trongkhiCharlievàJamiethìđãkiếmđượccảmộtgiatài.Bấtcứaidùngnhữngquychuẩnxãhộithôngthườngđểđánhgiácácquảnlýtàichínhđềuđãđiđếnchínhxác

mộtkếtluậnsailầm”.

Mộtvídụkhác,lầnnàylàtừvụsụpđổthịtrườngnăm2000củaBongbóngDot-com,cóliênquanđếnmộtngườitự-nhận-mìnhlàhướngnộiởOmaha,Nebraska,nơiôngđượcbiếtđếnrộngrãivớiviệctựgiammìnhtrongphònglàmviệccủamìnhsuốtnhiềutiếngđồnghồliềnliêntiếpkhôngnghỉ.

WarrenBuffett,nhàđầutưhuyềnthoạivàlàmộttrongnhữngngườigiàucónhấthànhtinh,đãdùngchínhxácnhữngđặcđiểmchúngtađãkhámphátrongchươngnày—sựkiêntrìthôngminh,cáchsuynghĩcẩntrọng,vàkhảnăngpháthiệncũngnhưhànhđộngcăncứvàonhữngdấuhiệunguyhiểm—đểkiếmđượchàngtỉđô-lachobảnthânôngvànhữngngườigópcổphầnchocôngtycủaông,BerkshireHathaway.Buffettđượcbiếtđếnvớikhảnăngsuynghĩcẩnthậntrongkhinhữngngườikhácxungquanhôngthìmấthếtcảđầuóc.“ThànhcôngtrongviệcđầutưkhôngcóliênquantớitrìnhđộIQ”,ôngđãnóivậy.“Mộtkhibạnđãcómộtmứcthôngminhtrungbìnhrồi,cáibạncầnlàmộttínhcáchcóthểkhốngchếđượcnhữngcảmgiácthôithúcthườngkhiếnnhữngngườikhácrơivàorắcrốitrongđầutư”.

Cứmỗimùahèkểtừnăm1983,ngânhàngđầutưAllen&Co.lạitổchứcmộtcuộchộithảokéodàimộttuầntạiSunValley,Idaho.Đâykhôngphảichỉlàmộtcuộchộithảotầmthườngnào.Nólàmộtđạiyếntiệc,đạinhạchội,vớinhữngbữatiệcxaxỉ,nhữngchuyếnđivượtthácsôiđộng,nhữnghoạtđộngtrượtbăng,đixeđạpleonúi,câucásông,cưỡingựa,vàcảmộtđộiquânngườitrôngtrẻđểchămsócchoconcáicủacácvịkháchmời.Chủnhàphụcvụtrongngànhcôngnghiệptruyềnthông,vàdanhsáchkháchmờitrongquákhứbaogồmcảnhữngtỷphúbáochí,minhtinhHollywood,vàcácngôisaocủaThunglũngSilicon,vớinhữngcáitênnổitiếngnhưTomHanks,CandiceBergen,BarryDiller,RupertMurdoch,SteveJobs,DianeSawyer,vàTomBrokaw.

VàothángBảynăm1999,dựatheocuốntiểusửxuấtsắccủaBuffettdoAliceSchroederviết,cuốn“TheSnowball”,ôngđãlàmộttrongsốcáckháchmời.Ôngđãđếndựsựkiệnnàynămnàyquanămkhácvớitoànbộgiađìnhmìnhđicùng,đápxuốngbằngmáybayphảnlựcGulfstreamvàởcùngcáckháchVIPkháctrongmộtnhómcănhộcaocấpnhìnxuốngsângolf.BuffettyêuchuyếnđinghỉhàngnămđếnSunValleynày,coinónhưmộtdịptuyệtvờiđểgiađìnhôngtụtậpvàđểôngcócơhộigặplạinhữngngườibạncũcủamình.

Nhưngvàonămnaykhôngkhícóđôichútkhácbiệt.Đólàthờiđiểmđỉnh

caocủacuộcbùngnổcôngnghệ(technologyboom),vàcónhữngkhuônmặtmớitrênbànhọp—lãnhđạocủanhữngcôngtycôngnghệđãtrởnêngiàucóvàđầyquyềnlựcgầnnhưchỉsaumộtđêm,vànhữngnhàđầutưmạohiểmđãrótvốnchohọ.Nhữngngườinàyđangthắnglớn.KhinhànhiếpảnhnổitiếngAnnieLeibovitzxuấthiệnđểchụpảnh“BiệtđộiToàn-siêu-sao”chotạpchíVanityFair,mộtsốtrongsốhọđãvậnđộnghànhlangđểđượcxuấthiệntrongtấmảnh.Họchínhlàtươnglai,họtinlàvậy.

Buffettđãquảquyếtkhôngthamgiacùngnhómngườinày.Ônglàmộtnhàđầutưkiểutruyềnthống,khôngđểmìnhbịcuốnvàoviệchàohứngsuyđoánvềcáccôngtyvớitriểnvọngkiếmtiềnkhôngchắcchắn.Mộtsốcoiônglàkẻthuộcvềquákhứhủlậu.NhưngBuffettvẫnđủquyềnlựcđểđượctraovịtríphátbiểumộtbàiphátbiểuquantrọngtrongngàycuốicùngcủacuộchộithảo.

Ôngđãsuynghĩrấtlâuvàrấtnhiềuvềbàinóinày,vàdànhhàngnhiềutuầnliềnchuẩnbịchonó.Saukhilàmnóngđámđôngvớimộtcâuchuyệnđầykhiêmtốnvềbảnthân—BuffettđãtừngrấtesợnóitrướcđámđôngchođếnkhiôngthamgiamộtkhóahọccủaDaleCarnegie—ôngnóivớiđámđông,vớisựchitiếtrấtcẩnthận,phântíchrấtsángsuốt,lýdotạisaothịtrườngcôngnghệmớinổisẽkhôngtồntạilâu.Buffettđãnghiêncứucácdữliệu,ghilạicácdấuhiệunguyhiểm,vàrồidừnglạiđểsuyngẫmxemchúngcónghĩalàgì.Đólàlờidựđoáncôngkhaiđầutiêncủaôngtrongsuốtbamươinăm.

Cáckhángiảkhôngmấyhàohứng,dựatheolờicủaSchroeder.Buffettđangdộimộtgáonướclạnhlênnhữngcáiđầuđầyháohứccủahọ.Họvỗtaykhiôngkếtthúc,nhưngkhigặpmặtriêng,nhiềungườiđãbácbỏýkiếncủaông.“Ôi,ônggiàWarren”,họnói.“Mộtngườiđànôngthôngminh,nhưnglầnnàythìổngtrậtlấtrồi”.

Buổitốihômđó,cuộchộithảokếtthúcvớimộtmàntrìnhdiễnpháohoarựcrỡ.Nhưthườnglệ,sựkiệnnàyđãthànhcôngmỹmãn.Nhưngthứquantrọngnhấtđãxảyratrongcuộcgặpmặtnày—việcWarrenBuffettcảnhbáođámđôngvềnhữngdấuhiệunguyhiểmcủathịtrường—đãkhôngđượctiếtlộchođếntậnmộtnămsauđó,khibongbóngdot-comvỡ,đúngnhưlờiôngđãnói.

NiềmtựhàocủaBuffettkhôngchỉởtấtcảnhữngthànhtựutrongquákhứmàôngđãđạtđược,màcònởcảviệcluônnghetheotấm“thẻghiđiểm”bêntrongchínhmìnhnữa.Ôngchiathếgiớithànhhainửa:nhữngngườilắng

nghelờimáchbảotừbảnnăngcủahọ,vànhữngngườibướctheođámđông.“Tôicảmthấyrằngmìnhluôntựchốnglưngchochínhmình”,Buffettnóivềcuộcđờicủamìnhvớitưcáchmộtnhàđầutư,“cómộtNhànguyệnSistinaởđó,vàtôiđangmảimêvẽnó.Tôisẽrấtthíchnếuaiđóđiquavànói‘Woa,bứctranhkiađẹpphếtđấychứ’.Nhưngnólàbứctranhcủatôi,vàkhicóaiđónói‘Saoôngkhôngdùngthêmmàuđỏđi,thayvìcứdùngmãimàuxanhthế?’,thìtạm-biệtnhé.Nólàbứctranhcủatôi.Vàtôikhôngquantâmngườitabánnóvìcáigì.Bảnthânbứctranhsẽkhôngbaogiờđượchoànthiệnhết.Đóchínhlàmộttrongnhữngđiểmtuyệtvờicủanó”.

PhầnBa:CÓPHẢIMỌINỀNVĂNHÓAĐỀUCÓKHUÔNMẪUHƯỚNGNGOẠILÝTƯỞNG?

8.QUYỀNLỰCMỀM

NgườiMỹGốcChâuÁvàKhuônMẫuHướngNgoạiLýTưởng

Bằngmộtcáchnhẹnhàng,bạncóthểlàmrúngđộngcảthếgiới.

—MAHATMAGANDHI

Đólàmộtngàymùaxuântrànđầynắngnăm2006,vàMikeWei,mộthọcsinhnămcuốigốcTrungQuốctạitrườngcấpIIILynbrook,gầnCupertino,California,đangkểvớitôivềtrảinghiệmcủacậuvớitưcáchmộthọcsinhngườiMỹgốcÁ.MikebậntừđầuđếnchântrongbộtrangphụcđậmchấtMỹ:quầnka-ki,áokhoácgió,vàmũlưỡitraibóngchày;nhưngkhuônmặthiềnlành,nghiêmtúccùngbộrâulưathưachocậuvẻngoàicủamộtnhàtriếthọctươnglai,vàcậunóinhỏnhẹđếnnỗitôiphảicúingườitớitrướcđểcóthểngheđượccậu.

“Ởtrường”,Mikenói,“tôithíchnghegiáoviêngiảngvàlàmmộthọcsinhtốt,hơnlàlàm‘câyhài’tronglớphaylàtươngtácvớicácbạncùnglớpkhác.Nếusôinổi,lahét,haychơiđùatronglớpsẽlàmảnhhưởngđếnsựtiếpnhậnviệchọccủatôi,thìsẽtốthơnnhiềunếutôitậptrungvàoviệchọc”.

Mikeđềcậpđếnchuyệnnàyvớitháiđộbìnhthảnnhư-chuyện-đương-nhiên,nhưngcậucóvẻcũngbiếtviệcnàykỳlạđếnthếnàotheotiêuchuẩnMỹ.Tháiđộnàycủacậuđếntừchamẹcậu,cậugiảithích.“Nếutôicóthểlựachọngiữaviệclàmgìđóchobảnthânmình,nhưđichơivớibạnbètôi,vàvớiviệcởnhàvàhọcbài,tôisẽnghĩđếnchamẹmình.Điềuđógiúptôicólạiđượcquyếttâmđểhọc.Chatôiluônnóirằngcôngviệccủaônglàlậptrìnhmáytính,còncôngviệccủatôilàhọc”.

MẹcủaMikecũngdạycậubàihọctươngtựbằngchínhhànhđộngcủabà.Làmộtcựugiáoviêntoán,đãphảilàmngườigiúpviệckhicảgiađìnhdicưtớiđấtMỹ,bàđãghinhớtừngữtiếngAnhmỗingàytrongkhirửachénđĩa.

Bàrấtítnói,Mikekể,vàhếtsứcquyếttâm.“TheođuổiviệchọccủabạnnhưvậythựcsựrấtđặctrưngchokiểusốngTrungQuốc.Mẹtôicómộtdạngsứcmạnhmàkhôngphảiaicũngcóthểthấyđược”.

Theotấtcảmọinghĩa,Mikeđềuđãkhiếnchamẹmìnhđượctựhào.Địachỉthưđiệntửcủacậulà“A-student”,họcsinhđạttoànđiểmA,vàcậuvừagiànhđượcmộtvịtríquýgiátạiĐạihọcStanford.Cậulàdạngngườichínchắn,tậntụymàbấtcứcộngđồngnàocũngcóthểtựhàonhậnlấyvềmình.Ấyvậynhưng,theomộtbàibáocótên“TheNewWhiteFlight”đăngtrêntờWallStreetJournalchỉsáuthángtrướcđó,cácgiađìnhdatrắngđanglũlượtrờibỏCupertino,chínhxáclàvìnhữngđứatrẻnhưMike.Họđangchạytrốnkhỏinhữngđiểmsốcaochótvótvànhữngthóiquenhọctập“kinhhoàng”củarấtnhiềuhọcsinhMỹgốcÁ.BàibáonóirằngcácbậcchamẹdatrắngsợrằngconcáihọkhôngthểtheokịpbạnbègốcÁvềmặthọctập.TríchlờimộthọcsinhtừmộttrườngcấpIIItạiđịaphươnggầnđó:“NếubạnlàngườigốcÁ,bạnchỉcầnxácnhậnlàbạnthôngminh.Cònnếubạndatrắng,bạnsẽphảichứngtỏđiềuđó”.

Nhưngbàibáođókhôngđisâuvàolàmrõđiềugìtạoranhữngthànhtíchthuộchàngsiêusaonày.TôirấttòmòkhôngbiếtliệukhảnănghọctậpcủahọcsinhthịtrấnliệucóphảnánhmộtnềnvănhóađượccáchlykhỏinhữngđiềutệnhấtcủaKhuônMẫuHướngNgoạiLýTưởnghaykhông-vànếuvậy,cảmgiáckhisốngởmộtnơinhưthếsẽnhưthếnào.Tôiquyếtđịnhsẽtớitậnnơivàtìmhiểu.

Từcáinhìnđầutiên,CupertinocóvẻnhưlàhiệnthâncủaGiấcmơMỹ.RấtnhiềugiađìnhthuộcthếhệthứnhấthoặcthứhaicủanhữngngườinhậpcưtừchâuÁsinhsốngởđâyvàlàmviệctạicáccôngsởcôngnghệcaotạiđịaphương.TrụsởcủaAppleComputertạisố1InfiniteLoopnằmtrongthịtrấnnày.TrụsởcủaGoogletạiMountainViewthìchỉcáchđómấyconđường.Nhữngchiếcxeđượcchămsóccẩnthậnlướtêmrutrênnhữngđạilộ;mộtvàikháchbộhànhítỏiănvậntrongnhữngmàusắcrựcrỡvàmàutrắngvuitươi.Nhữngngôinhàloạibình-thường-không-có-gì-đặc-sắcởđâycógiákhôngrẻ,nhưngnhữngngườimuanónghĩnhưthếlàxứngđáng,vìthếtứclàđưađượccácconhọvàohệthốngtrườngcôngnổitiếngởđây,vớisốlượngcáchọcsinhtốtnghiệpvàođượcnhữngtrườngIvyLeaguerấtcao.Trongsố615họcsinhtốtnghiệpkhóa2010tạitrườngtrunghọcCupertino’sMontaVistaHighSchool(màtheotrangwebcủatrườngthì77%trongsốđólàngườiMỹgốcÁ;bảnthântrangwebnàycũngcómộtsốphầnđượcviếtbằngcảhaithứtiếngAnhvàTrungQuốc),53ngườiđãđượclọtvàodanhsáchvòngbánkếtđểnhậnhọcbổngNationalMeritScholarship.Tổng

điểmtrungbìnhcủacáchọcsinhMontaVistađãthamgiavàokỳthiSATnăm2009là1916/2400,caohơnmứctrungbìnhtrêntoànnướcMỹtới27%.

NhữnghọcsinhđượcnểtrọngnhấttạitrườngtrunghọcMontaVistanàykhôngnhấtthiếtphảilàdạnggiỏithểthaohayhoạtbát,năngnổ,theolờimộthọcsinhtôigặpởđây.Tráilại,họchămchỉhọctập,vàđôilúcrấtítnói.“Thôngminhởđâythựcsựcònđượcngưỡngmộnữa,kểcảkhibạncóhơidịmộtchút”,mộthọcsinhMỹgốcHànnămhaitênChrisnóivớitôi.Chriskểlạivềtrảinghiệmcủamộtngườibạncủacậu,đãcùnggiađìnhchuyểnđếnsốnghainămtạimộtthịtrấnởTennessee,nơicórấtítngườiMỹgốcÁsinhsống.ỞTennessee,“cónhữngngườithôngminhđếnkinhhoàng,nhưnghọluônluôncôđộcmộtmình.Ởđây,nhữngngườirấtthôngminhthườngcórấtnhiềubạn,bởihọcóthểgiúpđỡmọingườitrongcôngviệc”.

ThưviệnvớicưdânCupertinođóngvaitrònhưlàkhutrungtâmmuasắmhaysânvậnđộngvớicưdâncácthịtrấnkhácvậy:mộttrungtâmkhôngchínhthứcchocuộcsốngtạiđịaphương.Cáchọcsinhtrunghọcvuivẻgọiviệchọcbằngcáitên“goingnerding”.Bóngbầudụchaycổvũ(cheerleading)khônghẳnlànhữnghoạtđộngnhậnđượcnhiềusựtôntrọng.“Độibóngbầudụccủabọntôichơidởẹc”,Chrisvuivẻnói.MặcdùthànhtíchgầnđâycủađộibóngấntượnghơnnhữnggìChrisnói,việccómộtđộibóngbầudục“dởẹc”cóvẻcómộtýnghĩarấtlớnđốivớicậu.”Bạnthậmchísẽkhôngthểđoánđượchọlàthànhviênđộibóngbầudục”,cậugiảithích.“Họkhôngmặcáođồngphụcđộibóngđihọc,vàcũngkhôngtúmtụmlạithànhtừngnhómlớn.Khimộttrongcácbạntôitốtnghiệp,họbậtmộtvideotrongbuổilễ,vàbạntôiđãkêulên:“Tớkhôngthểtinđượclàhọlạichocảbọnđộibóngvớicảmấycôhoạtnáoviênvàotrongvideođấy”.Đóchỉđơngiảnkhôngphảilàtrọngtâmchínhcủathịtrấnnày”.

TedShinta,mộtgiáoviênvàcốvấnchoĐộiRobottạitrườngMontaVistaHighSchool,cũngkểvớitôinhữngđiềutươngtự.“KhitôicònhọccấpIII”,anhkể,“bạnkhôngđượckhuyếnkhíchđibỏphiếuchocáccuộcbầucửhọcsinhnếubạnkhôngphảithànhviênmộtđộithểthaonàođấycủatrường.ỞphầnlớncáctrườngcấpIII,bạnluôncómộtnhómcựckỳnổitiếngthốngtrịcáchọcsinhkhác.Nhưngởđâycáchọcsinhtrongnhữngnhómnhưthếkhôngcómộtquyềnlựcgìđốivớicáchọcsinhcònlại.Toànbộtậpthểhọcsinhđềuquáthiênvềgiáodụcđểcónhữngchuyệnnhưthế”.

PurviModi,cốvấnhọctậptạimộttrườngđạihọctrongvùng,cũngđồngýnhưvậy.“Tínhhướngnộikhôngphảilàthứbịcoithườngởđây”,bànóivớitôi.“Nóđượcchấpnhận.Trongmộtsốtrườnghợp,nócònđượchếtsứcnể

trọngvàngưỡngmộnữa.Ởđây,sẽrấtngầunếubạnlànhàvôđịchgiảithiđấucờvua,haychơitrongđộinhạccủatrường”.Ởđâycũngcómộtphổhướngnội-hướngngoạinhưởbấtcứnơinàokhácvậy,nhưngcóvẻdânsốởđâyđượcphânbốhơinghiênghơnmộtvàiđộvềphía“hướngnội”trênthangđothìphải.Mộtcôgáitrẻ,làngườiMỹgốcTrungQuốcđangsắpbắtđầunămnhấttạitrườngđạihọcdanhgiáEastCoast,cũngnhậnthấyhiệntượngnàysaukhigặpmặtmộtsốbạncùnglớptươnglaicủamìnhtrênmạng,vàkhálolắngvềcuộcsốngtươnglaigiaiđoạnhậu-Cupertinocủamình.”TôiđãgặpmộtvàingườitrongsốhọtrênFacebook”,cônói,“vàhọthựcsựlàquákhácbiệt.Tôirấtítnóivàtrầmtính.Tôikhôngphảikẻhayđitiệchaygiaodunhiềunhưvậy,nhưngtấtcảmọingườiởđóđềucóvẻrấtquảnggiaovàmọithứ.Nóchỉlàrấtkhácsovớicácbạncủatôi.Tôithậmchícònkhôngdámchắcliệumìnhsẽkiếmđượcngườibạnnàoởđóhaykhôngnữa”.

MộttrongnhữngngườicônóichuyệncùngtrênFacebooksốngởkhuPaloAltokhágầnđó,vàtôihỏiliệucôsẽphảnứngthếnàonếungườiđómờicôđếnchơidịpnghỉhè.

“Tôicólẽsẽkhôngđếnđâu”,cônói.“Đượcgặpgỡhọrồimọithứthìđúnglàrấtthúvị,nhưngmẹtôisẽkhôngmuốntôirangoàinhiềunhưvậy,bởitôicònphảihọc”.

Tôivôcùngkinhngạctrướccảmgiácvềnghĩavụđạohiếurõrệtcủacôgái,vàmốiquanhệcủanóvớiviệccôưutiênviệchọccaohơnviệcgiaoduxãhội.NhưngđiềunàykhônghềlàgìbấtthườngởCupertino.RấtnhiềuthanhthiếuniênngườiMỹgốcÁởđâynóivớitôirằnghọvẫnhọctrongsuốtcảkỳnghỉhètheoyêucầucủachamẹ,đếnmứctừchốicảnhữnglờimờiđếndựtiệcsinhnhậttrongthángBảy,chỉđểhọcóthểhọcvượthơntrongmônTíchphânsắpbắtđầuvàothángMườisắptới.

“Tôinghĩđólàvìnềnvănhóacủachúngtôi”,TiffanyLiao,mộthọcsinhsắpsửatốtnghiệpvùngSwarthmorecócảbốvàmẹđềuđếntừĐàiLoan,giảithích.“Họctậpgiỏi,sốngtốt,khôngtạođiềutiếnggì.Chúngtôiđãđượcđịnhtừbẩmsinhđểtrầmtínhhơnrồi.Khicònnhỏ,mỗikhinàophảiđếnnhàcácbạncủabốmẹtôimàkhôngmuốnnóichuyện,tôisẽmangtheomộtcuốnsách.Nónhưmộttấmkhiênchắnvôcùngantoàn,vàhọsẽbảo:“Conbélúcnàocũnghọc!”.Vàđólàmộtlờikhenđấy”.

ThậtkhóđểcóthểtưởngtượngcácbậcchamẹngườiMỹkhácngoàiCupertinosẽcóthểcườiđượckhiđứatrẻcủahọcắmcúiđọcsáchởnơi

đôngngười,trongkhitấtcảnhữngngườikháctụtậpquanhbàntiệcthịtnướng.NhưngnhữngbậcchamẹđãđượcgiáodụctạicácquốcgiachâuÁmộtthếhệtrướcđâyrấtcóthểđãđượcdạytheocáchhọctĩnhlặnghơnnàykhihọcòntrẻ.ỞrấtnhiềulớphọcởĐôngÁ,chươngtrìnhtruyềnthốngtậptrungrấtnhiềuvàoviệcnghe,viết,đọcvàghinhớ.Nóichuyệnđơngiảnkhôngphảilàmộttrọngtâm,thậmchícònbịngăncản.

“Cáchdạyởquênhàrấtkhácvớiởđây”,HungWeiChien,mộtbàmẹởvùngCupertinođãtừĐàiLoantớiMỹvàonăm1979đểtheohọcđạihọctạiUCLA(ĐạihọcCalifornia,LosAngeles),nói.“Ởđó,bạnhọcmộtmônhọc,vàngườitakiểmtrabạn.Ítnhấtlàkhitôilớnlên,bạnkhôngđilệchkhỏichươngtrìnhquánhiều,vàngườitakhôngchophéphọcsinhnóinănghuyênthuyên.Nếubạnđứngdậyvàbắtđầunóilungtung,bạnsẽbịphạt”.

Hunglàmộttrongsốnhữngngườivuivẻ,hướngngoạinhấtmàtôitừngđượcgặp;dựavàonhữngcửchỉlớn,thânthiện,dễgầnvànhữngtràngcườisảngkhoái.Mặcquầntậpchạy,giàythểthaovàtrangsứcmàuhổphách,côchàotôivớimộtcáiômthậtchặt,vàláixeđưatôiđếnmộttiệmbánhđểănsáng.Chúngtôicắmđầuvàonhữngđĩabánhcủamình,vuivẻnóichuyện.

NóivậyđểthấyrằngngaycảđếnngườinhưHungcũngphảitrảiquacúsốcvănhóakhilầnđầutiênbướcvàomộtlớphọckiểuMỹ.Côđãcoiviệcthamgiavàobànluậncùnglớphọclàvôýthức,bởicôkhôngmuốnlàmlãngphíthờigiancủacácbạncùnglớp.Vàhẳnnhiênrồi,côvừanóivừacườilớn,“tôiđãlàngườiítnóinhấttronglớp.ỞUCLA,giáosưsẽbắtđầugiờhọcbằngcáchnói,“Hãycùngthảoluậnnào!”.Tôisẽchỉngồinhìncácbạnmìnhtrongkhihọnóihuyênthuyên,vàvịgiáosưthìquálàkiênnhẫn,lắngnghetừngngườimột”.Côlàmđiệubộgậtgậtđầumộtcáchkhôihài,bắtchướcvịgiáosưđángkínhđangchămchúlắngnghecácsinhviên.

“Tôiđãnhớmìnhkinhngạcđếnthếnào.Nólàmộtlớphọcvềngônngữ,nhưngcáchọcsinhthậmchícònđangkhôngbànluậnvềngônngữnữa!”.Tôiđãnghĩ,“Ồ,hóaraởMỹ,chỉcầnbạnmởmiệngravàbắtđầunói,bạnsẽổncả”.

NếuHungđãchoángngợpvớicáchthamgialớphọckiểuMỹ,thìrấtcókhảnănglàcácgiáoviêncủacôcũngbốirốinhưvậyvềviệcngầnngạinóitronglớpcủacô.ĐúnghaimươinămsaukhiHungchuyểntớinướcMỹ,tờSanJoseMercuryNewschođăngmộtbàibáocótên“VachạmtrongtruyềnthốngdạygiữaĐôngvàTây”(“East,WestTeachingTraditionsCollide”),khámphásựphiềnmuộncủacácgiáosưvềsựngầnngạicủasinhviêngốc

ÁnhưHungtrongviệcthamgianhiềuhơnvàocáclớphọctạiđạihọcCalifornia.MộtgiáosưnhắcđếnmộtràocảnkhácbiệttạorabởicáchọcsinhChâuÁquánểtrọngcácgiáoviêncủamình.Mộtgiáosưkhácthìthềrằngsẽkhiếnviệcthamgiavàothảoluậncùngvớilớpthànhmộtphầntrongđiểmsố,đểbắtcáchọcsinhgốcÁphảinóinhiềuhơntronglớp.“Bạncónghĩa

vụphảitựhạthấpbảnthânxuốngtrongcáchhọcTrungQuốc,bởinhữngnhàtưtưởngkhácgiỏihơnbạnnhiều”,nóimộtgiáosưthứba.“ĐâylàmộtvấnđềđãtồntạilâunămtrongcáclớphọcmàhọcsinhngườiMỹgốcÁchiếmápđảo”.

BàibáonàytạoramộtphảnứngrấtlớntrongcộngđồngngườiMỹgốcÁ.Mộtsốnóirằngcáctrườngđạihọcnóiđúng,rằngcáchọcsinhgốcÁcầnphảithíchnghivớitiêuchuẩnhọctậpcủaphươngTây.“NgườiMỹgốcÁđãđểmọingườikhácgiẫmđạplênhọquánhiều,chỉvìhọquátĩnhlặng”,mộtđộcgiảcủatrangwebcócáitênmỉamaiModelMinority.comnói.NhữngngườikháclạicảmthấyrằnghọcsinhgốcÁkhôngnênbịépphảinóivàphảicưxửtheocungcáchphươngTây.“Cólẽthayvìcốthayđổicáchhọccủahọ,cáctrườngđạihọcnênhọccáchlắngngheâmthanhcủasựtĩnhlặng”,HeejungKim,mộtnhàtâmlývănhóatạiĐạihọcStanford,viếttrongbàibáotranhcãirằngnóichuyệnkhôngphảibaogiờcũnglàmộthànhđộngtíchcực.

LàmthếnàomàngườiChâuÁvàngườiphươngTâycóthểcùngnhìnvàođúngcùngmộtkiểutươngtáctronglớphọc,vàmộtnhómsẽgọinólà“thamgiathảoluậncùnglớp”,trongkhinhómkiasẽlà“nóihuyênthuyên”?TờTheJournalofResearchinPersonalityđãđăngmộtcâutrảlờichocâuhỏinàydướidạngmộttấmbảnđồthếgiới,vẽbởinhàtâmlýhọcnghiêncứu(researchpsychologist)RobertMcCrae.BảnđồcủaMcCraethoạttrôngcóvẻgiốngmộtthứgìđóbạnhaythấytrongcáccuốnsáchgiáokhoađịalý,nhưngnóđượcxâydựng,ôngnói,“khôngphảidựatrênlượngmưahaymậtđộdânsố,màlàmứcđộvàloạitínhcách”,vànhữngmảngmàuxámthẫmvàxámnhạtcủanó—thẫmchohướngngoại,nhạtchohướngnội—hélộmộtbứctranh“khálàrõràng:ChâuÁ....làhướngnội,ChâuÂuhướngngoại”.NếutấmbảnđồnàycóbaogồmcảnướcMỹ,nósẽđượcphủmộtmàuxámthẫm.CưdânMỹlàmộtphầntrongsốnhữngngườihướngngoạinhấttrênthếgiớinày.

TấmbảnđồcủaMcCraecóvẻlàmộtnỗlựchoànhtrángkháctrongviệcđịnhkiếnvănhóa(culturalstereotyping).Việcgộpcảmộtlụcđịavàomột

kiểutínhcáchlàmộthànhđộngkháiquátquátổngquan:bạncóthểtìmthấynhữngngườiồnàoởTrungHoađạilụccũngdễdàngnhưkhibạntìmởAtlanta,Georgiavậy.Cũngnhưvậy,tấmbảnđồkhôngchỉrađượcnhữngkhácbiệtnhỏnhưngquantrọngvềvănhóatrongmỗimộtquốcgiahoặckhuvực.NgườiởBắcKinhvẫnkhácsovớingườiởThượngHải,vàcảhaicònkháchơnnữakhisosánhvớingườiởSeoulhayTokyo.Tươngtự,việcmiêu

tảngườichâuÁlà“modelminority”-hìnhmẫuthiểusố—kểcảkhinócóhàmýkhenngợi—cũngvẫnhạnchếvàcaongạonhưbấtcứlờimiêutảnàomàgiảmthiểunhữngcánhânxuốngchỉcònthànhmộttậphợpcáctínhcáchđãđượctrinhậncủacảcộngđồng.VàcólẽcũngkhôngổnkhinhìnnhậnCupertinonhưlàmộtlòấpchonhữngkẻvượttrộivềmặthọctập,bấtkểlàdẫuvớinhiềungười,điềunàycóđánghãnhdiệnđếnthếnào.

Nhưngmặcdùtôikhôngmuốncổvũchonhữngđịnhkiếncứngnhắcvềcácquốcgiahoặcdântộc,cũngsẽthậtlàđángtiếcnếubỏquahoàntoànchủđềvềkhácbiệtvănhóavàtínhhướngnội:córấtnhiềuphươngdiệntrongphongcáchvănhóavàtínhcáchcủachâuÁmàphầncònlạicủathếgiớicóthểvànênhọchỏi.Cáchọcgiảđãtừhàngnhiềuthậpkỷnayđãnghiêncứusựkhácbiệtvềmặtvănhóatrongloạitínhcách,đặcbiệtlàgiữaphươngĐôngvàphươngTây,vàđặcbiệtlàvềsựhướngnội-hướngngoại,mộtcặptínhcáchmàcácnhàtâmlýhọc—nhữngngườigầnnhưkhôngbaogiờnhấttríđượcvớinhauvềmộtvấnđềgìkhibànđếnviệcphânloạitínhcáchconngười—đềutinrằnglàmộtthứnổibậtvàcóthểthấyđượcởmọinơitrênthếgiới.

PhầnlớncácnghiêncứunàychovềnhữngkếtquảtươngtựvớitấmbảnđồcủaMcCrae.Vídụ,mộtnghiêncứusosánhcáctrẻemtừtámtớimườituổigiữaThượngHảivàbắcOntario,CanadađãthấyrằngởCanada,nhữngemnhỏnhútnhát,rụtrèvànhạycảmthườngbịcácbạncùnglứakhácxalánh;nhưngởTrungQuốclạiđượccoilàdạngbạnđượcưathích.Nhữngemnàycũngcókhảnăngđượcchọnchocácvịtrílãnhđạocaohơnnhữngngườikhác.NhữngtrẻemTrungQuốcnhạycảmvàtrầmlặng,ítnóiđượcgọilàdongshi(“đổngthế”-thấuhiểuthếtháinhântình),mộttừngữphổbiếndùngđểkhenngợi.

Tươngtự,họcsinhphổthôngởTrungQuốcnóilạivớicácnhànghiêncứurằngcácemthíchnhữngngườibạn“khiêmtốn”và“vịtha”,“trungthực”và“chămchỉ”hơn;trongkhihọcsinhphổthôngởMỹthìlạitìmkiếmnhữngngườibạn“vuivẻ”,“nhiệttình”và“dễgần”.“Sựđốilậpquảlàđángkinhngạc”,MichaelHarrisBond,mộtnhàtâmlýhọcgiaothoavănhóa(cross-

culturalpsychologist)tậptrungvàoTrungQuốc,nói.“NgườiMỹđặttrọngtâmvàokhảnănghòađồng(sociability),vàưuáinhữngnéttínhcáchgiúpchoviệchòađồngtrởnêndễdàng,vuivẻ.NgườiTrungQuốcthìđặttrọngtâmvàonhữngnéttínhcáchsâusắchơn,tậptrungvàonhữngđứchạnhvàthànhquảvềmặtđạođức”.

MộtnghiêncứukhácyêucầunhữngngườiMỹgốcÁvàngườiMỹgốcÂucùngnóilớnsuynghĩcủamìnhkhiphảigiảiquyếtnhữngvấnđềtưduyphứctạp,vàpháthiệnthấyrằngngườigốcÁlàmtốthơnrấtnhiềukhihọđượcphépsuynghĩtrongimlặng,trongkhinhữngngườidatrắnglạithểhiệntốthơnkhihọđượcnóitrongkhisuynghĩvềvấnđề.

NhữngkếtquảnàyhẳnsẽkhônggâyngạcnhiênchobấtcứaiđãquenthuộcvớitháiđộcủangườichâuÁtrướcviệcnói:nóichuyệnlàchỉđểchoviệcgiaotiếpnhữngthôngtincần-phải-biết;tĩnhlặngvànộiquan(introspection)lànhữngdấuhiệucủasuynghĩsâusắc.Lờinóilànhữngvũkhínguyhiểm,cóthểđểlộranhữngthứtốtnhấtkhôngnênđượcnóira.Chúnglàmtổnthươngngườikhác,vàcóthểkhiếnchínhngườinóichúngphảirơivàorắcrối.Vídụ,hãythửcânnhắcđếnnhữngcâutụcngữđếntừphươngĐôngdướiđây:

Giógàothét,nhưngngọnnúithìvẫnlặngthinh.

—TỤCNGỮNHẬTBẢN

NgườibiếtthìkhôngnóiKẻnóithìkhôngbiết

—LÃOTỬ,ĐạoLão

Mặcdùtôikhônghềchủýcốgắngđểquansátsứcmạnhkỷluậtcủasựimlặng,việcsốngmộtmìnhtựđộnggiúptôikìmlạimìnhkhỏitộilỗicủaviệcnói.

—KAMONOCHOMEI,ngườisốngẩndậttạiNhậtBảnvàothếkỷ12

VàhãysosánhchúngvớicáccâutụcngữsauđâytừphươngTây:

Làmộtkẻđiêuluyệntronglờinóitứclàngườisẽlàmộtkẻmạnh,bởisứcmạnhcủamộtngườinằmởđầulưỡi,vàngôntừlàthứhùngmạnhhơnmọichiếntrậntrênđời.

—MAXIMSOFPTAHHOTEP,2400trướcCôngNguyên

Nóicũngchínhlàvănminh.Ngôntừ,thậmchílàtừngữđốiđịchnhất,cũngvẫnchứađựngsựliênlạc—chínhsựimlặngmớilàthứcôlậpchúngta.

—THOMASMANN,TheMagicMountain

Bánhxenàokẽokẹtthìmớiđượctradầu.30

—TỤCNGỮMỸ

30Thesqueakywheelgetsthegrease-Nhữngkẻlớntiếng(đòihỏigiúpđỡ)thìmớiđượcgiúpđỡtốiđa.Châmngônchonhữngainhútnhát,engạiphảilêntiếngxintrợgiúp.Giốngcâu“Conkhócmẹmớichobú”trongtiếngViệt.

Điềugìẩngiấuđằngsaunhữngtháiđộquásứckhácbiệtnày?MộtcâutrảlờiđếntừsựtrọngviệchọcởkhắpcácnướcchâuÁ,đặcbiệtlàcácnướctrongvànhđaiKhổnggiáonhưTrungQuốc,NhậtBản,Nam-BắcTriềuTiênvàViệtNam.Tớitậnngàyhômnay,tạimộtsốngôilàngởTrungQuốc,ngườitavẫnđặtnhữngbứctượngcácthísinhđãđỗkỳthijinshi(進⼠-tiếnsĩ)củatriềuMinhcáchđâyđếnhàngtrămnăm.Sẽdễhơnrấtnhiềuđểđạtđượcsựtrọngvọngnàynếubạn—cũngnhưmộtvàitrongsốnhữngđứatrẻởCupertino—dànhcảkỳnghỉhècủamìnhđểhọc.

Mộtlờigiảithíchkhácđólàdanhtínhnhóm(groupidentity).RấtnhiềunềnvănhóachâuÁđượcđịnh-hướng-đồng-đội(team-oriented),nhưngkhôngphảitheocáchmànhữngngườiphươngTâyvẫnnghĩvềđội(team).CáccánhânởchâuÁtựnhìnnhậnmìnhnhưmộtphầncủamộttậpthểlớnhơn—dùđócólàgiađình,côngty,haycộngđồng—vàcựckỳđềcaosựhòathuậnbêntrongnhómcủahọ.Họthườngđặthammuốncủamìnhxuốngdướinguyệnvọngcủanhóm,chấpnhậnvịtrícủacủamìnhtronghệthốngthứbậccủanó.

VănhóaphươngTây,ngượclại,đượcxâydựngxungquanhcánhân.Chúngtatựnhìnnhậnmìnhnhưnhữngđơn-vị-tự-thân(self-containedunits);sốmệnhcủachúngtalàtựthểhiệnbảnthân,làtheođuổivậnmaycủachínhmình,làđượctựdokhỏimọisựràngbuộcphilý,làđểđạtđượcthứmàchúngta,vàchỉchúngtamàthôi,đượcđưađếnthếgiớinàyđểlàm.Chúngtacóthểquảnggiaovàdễgầnvàmọithứ,nhưngchúngtakhôngđầuhàngtrướcnhữngýmuốncủatậpthể,hayítnhấtchúngtacũngkhôngthíchnghĩrằngchúngtahaylàmthế.Chúngtayêuquývàkínhtrọngchamẹmình,nhưngthểhiệntháiđộkhinhkhỉnhtrướcnhữngýtưởngnhưđạohiếu,với

sựámchỉcủanóvềsựlệthuộcvàràngbuộc.Khichúngtatụtậplạivớinhữngngườikhác,chúngtalàmthếvớitưcáchnhữngđơn-vị-tự-thânchơiđùavớinhau,cạnhtranhvớinhau,nổitrộilênsovớinhau,giànhgiậtcácvịtrívớinhau,vàphải,yêuthươngnhau.ThậmchíngaycảThiênChúacủangườiphươngTâycũnglàngườiquảquyết,nóilớn,vàthốngtrị;contraingài,Jesus,làmộtngườihiềnlànhvàdịudàng,nhưngđồngthờicũnglàmộtngườiđầythuyếtphục,lôicuốnđámđông(JesusChristSuperstar).

ThếnêncũnghợplýkhingườiphươngTâyđềcaosựbạodạnvàkỹnăngngônngữ,nhữngnéttínhcáchgiúpkhuyếnkhíchcátínhcánhân;trongkhinhữngngườichâuÁquýtrọngsựtĩnhlặng,khiêmtốn,vàsựnhạycảm,nhữngthứgiúpkhuyếnkhíchsựđoànkếtcủanhóm.Nếubạnsốngtrongmộtmôitrườngtậpthể,vậythìmọithứsẽsuônsẻhơnvớibạnrấtnhiềunếubạncưxửvớinhữngdèdặtvàkiềmchế,thậmchíquyphục.

SựkhácnhautrongsởthíchởmỗinhómnàyđượcminhchứngrõràngquamộtnghiêncứudùngmáyfMRImớiđây,trongđócácnhànghiêncứuchomườibảyngườiMỹvàmườibảyngườiNhậtxemnhữngbứchìnhnhữngngườiđànôngtrongcáctưthếthểhiệnquyềnthế(khoanhtaytrướcngực,gồngcơbắp,haichânđứngdangrộngtrênmặtđất)vàcáctưthếyếuthế(haivaibuôngxuôi,haitayđanvàonhaubuôngxuốngtrướcbụngdưới,haichânkhépchặt).HọthấyrằngcácbứcảnhvớitưthếuyquyềnkíchhoạttrungkhukhoáicảmtrongnãonhữngngườiMỹ,trongkhicácbứcảnhchỉtưthếyếuthếcótácdụngtươngtựvớinhữngngườiNhật.

TừgócnhìncủangườiphươngTây,thậtkhócóthểhiểuđượccógìhấpdẫnđếnvậyởviệcđầuhàngtrướcýmuốncủanhữngngườikhác.NhưngnhữngthứtrôngnhưsựlệthuộcyếuđuốitrongcáinhìncủangườiphươngTâylạihoàntoàncóthểđượccoinhưphéplịchsựcănbảnvớirấtnhiềungườichâuÁ.DonChen,cậusinhviênngườiMỹgốcTrungcủaĐạihọcLuậtHarvardmàchúngtađãgặptrongchương2,kểvớitôirằngvàolúcđó,anhđangchiasẻcănhộcủamìnhvớimộtnhómnhữngngườibạnchâuÁkhác,cộngthêmmộtngườibạndatrắngthânthiếtcủaanh,mộtngườihiềnlành,dễgầnmàDontinrằngsẽhòađồngđượcngayvớimọingười.

Mâuthuẫnxuấthiệnkhingườibạndatrắngđểýthấybátđĩabẩnđangchấtđốngtrongbồnrửa,vàyêucầunhữngngườibạnchâuÁởcùngnhàcủamìnhhãycùnglàmphầncôngviệcrửabátđãđượcphânchiađồngđềugiữamọingườiđi.Đókhôngphảilàmộtyêucầuđòihỏigìvôlýcả,Donnói,vàbạnanhnghĩanhấyđãdùngnhữngngôntừmộtcáchhếtsứclịchsựvàtôntrọng.NhưngnhữngngườibạnởcùnggốcchâuÁcủaanhthìkhôngcholà

vậy.Vớihọ,anhchàngnàyhiệnlênnhưmộtkẻlỗmãng,cụccằnvàcáubẳn.MộtngườichâuÁtronghoàncảnhđó,Donnói,sẽcẩnthậnhơnvớigiọngđiệucủamình.Anhấysẽthểhiệnsựkhônghàilòngcủamìnhdướidạngmộtcâuhỏi,chứkhôngphảimộtlờiyêucầuvàmộtmệnhlệnh.Hoặcanhấythậmchísẽkhônghềnóigìvềnóhết.Khôngđángchỉvìmộtvàicáiđĩabẩnmàlàmchiarẽcảtậpthể.

Nóimộtcáchkhác,thứvớingườiphươngTâytrôngnhưsựtôntrọngtháiquácủanhữngngườichâuÁ,thựcralạilàmộtbiểuhiệnlolắngsâusắcchocảmgiáccủanhữngngườikhác.NhưnhàtâmlýhọcHarrisBondđãnhậnxét:“Chỉcónhữngngườiđếntừmộttruyềnthốngthẳngthắn,bộctrựcmớigọicáchnóichuyện[củangườichâuÁ]là“khiêmtốn””.Trongtruyềnthốnggiántiếpnày,nócóthểđượcgọilà“tônvinhquanhệ”(relationshiphonouring).Vàtônvinhquanhệcóthểtạonênnhữngcáchứngxửxãhội(socialdynamics)màcóthểsẽrấtđángkinhngạcdướigócnhìncủaphươngTây.

Vídụ,chínhbởitônvinhquanhệmàhộichứngrốiloạnlolắnggiaotiếpởNhậtBản,đượcbiếtđếnvớicáitêntaijinkyofusho,khôngphảithểhiệndướidạnglolắngtháiquávềviệctựlàmbảnthânxấuhổnhưởnướcMỹ,màlàvềviệclàmxấuhổnhữngngườikhác.ChínhbởitônvinhquanhệmàcácnhàtuhànhPhậtgiáoởTâyTạngcóthểtìmthấysựanlànhtrongtâmtrí(vàmứcđộhạnhphúckỷlục,nhưđãđothấyđượctrongcáckếtquảquétnão)bằngcáchthiềnđịnhtĩnhlặngvớitìnhthương.VàchínhbởitônvinhquanhệmàcácnạnnhâncủavụnémbomHiroshimaxinlỗilẫnnhauvìđãsốngsót.“Sựlễđộ,phéplịchsựcủahọtừlâuđãđượcbiếtđến,nhưngtráitimcủahọthìchưa”,nhàvăntiểuluậnLydiaMilletviết.“‘Tôixinlỗi’,mộtngườitrongsốhọvừanóivừacúigậpngười,trongkhilớpdatrêncánhtayanhvẫnđangbongratừngmảnglớn.‘Tôithậtânhậnkhimìnhvẫncònsốngtrongkhiconcủabạnthìkhông’.‘Tôixinlỗi’,mộtngườikhácthànhthựcnói,vớiđôimôiđãsưngtobằngquảcam,khianhnóivớimộtđứabéđangkhócbênngườimẹđãmấtcủamình.‘Tôixinlỗivìtôiđãkhôngthểmấtđimạngsốngcủamìnhthaychobàấy’”.

MặcdùsựtônvinhquanhệcủaphươngĐôngthậtđángngưỡngmộvàđẹpđẽ,thìsựtôntrọngcủaphươngTâydànhchotựdocánhân,tựthểhiệnbảnthân,vàđịnhmệnhcánhâncũngvậy.Điểmquantrọngởđâykhôngphảiởviệccáinàoưuviệthơnsovớicáinào,màlàởviệcsựkhácbiệtsâusắcgiữahaihệgiátrịvănhóađãcómộttácđộngmạnhmẽlênkiểutâmlýtínhcáchđượcưathíchbởimỗinềnvănhóa.ỞphươngTây,chúngtathuậntheoKhuônMẫuHướngNgoạiLýTưởng,trongkhiởhầuhếtcácquốcgia

phươngĐông(ítnhấtlàtrướckhoảngthờigianphươngTâyhóacủavàithậpkỷgầnđây),imlặnglàvàng.Haigócnhìnđốilậpnàyảnhhưởngđếnthứchúngtasẽnóirakhicácbạnởcùngnhàvớichúngtađểchénđĩabẩnchấtđốngtrongbồnrửa—vàcảviệcchúngtacónóihaykhông,vànóinhữnggìtrongmộtlớphọcởđạihọc.

Hơnthếnữa,chúngnóivớichúngtarằngKhuônMẫuHướngNgoạiLýTưởngcũngkhôngquáthiêngliêngđếnmứckhôngthểthayđổiđượcnhưchúngtavẫnnghĩ.Thếnênnếunhư,thẳmsâutừtậnbêntrong,bạnđãnghĩrằngchuyệnnhữngngườibạodạnvàquảnggiaoápđảonhữngngườikhépkínvànhạycảmlàlẽđươngnhiên,vàrằngKhuônMẫuHướngNgoạiLýTưởnglàthứbẩmsinhcủanhânloại;tấmbảnđồvềphânbốtínhcáchcủaRobertMcCraeđềxuấtmộtsựthậthoàntoànkhác:đólàmỗiloạicáchsống—tĩnhlặngvàhaynói,cẩntrọngvàtáobạo,rụtrèvàcởimở—đềulànhữngđặctrưngchomỗinềnvănminhhùngmạnhcủariêngchúng.

Nghịchlýthay,trongsốnhữngngườigặpnhiềukhókhănnhấtvớiviệctrungthànhvớisựthậtnàycócảnhữngthiếuniênMỹgốcÁđếntừCupertino.Mộtkhihọđãđếntuổitrưởngthànhvàphảirờibỏthịtrấnquênhàcủamình,họthấymộtthếgiớinơiviệcnóilớnvàdõngdạclàtấmvétớidanhtiếngvàtiềnbạc.Họdầntiếnđếnchỗsốngvớimộtýthứckép—nửachâuÁ,nửaMỹ—vớimỗibênlạiliêntụcchấtvấnbênkia.MikeWei,cậuhọcsinhnămcuốicấpIIIđãnóivớitôirằngcậuthàởnhàhọccònhơnlàgiaoduvớibạnbè,làmộtvídụhoànhảochosựmâuthuẫntưtưởngnày.Khichúngtôilầnđầugặpmặt,cậuvẫncònlàhọcsinhnămcuốicấpIII,vẫnđangnépmìnhtrongcáivỏkénCupertino.“Bởivìchúngtôiđặtrấtnhiềutrọngtâmvàoviệchọc”,Mikekhiđónóivớitôi,đềcậpđếnnhữngngườichâuÁnóichung,“giaoduxãhộikhôngphảilàmộtphầnquantrọngtrongcuộcsốngcủachúngtôi”.

KhitôigặplạiMikelầnnữavàomùathumộtnămsauđó,vàonămhọcđầutiêncủacậutạiStanford,nơichỉcáchCupertinocóhaimươiphútláixenhưnglàcảmộtthếgiớikhácbiệtvềdânsố,cậutrôngcóvẻbồnchồnkhôngyên.Chúngtôigặpnhautạimộtquáncaféngoàitrời,ngaycạnhmộtbànlớngồmtoànnhữngngườitrẻcảnamlẫnnữradángvậnđộngviênđangliêntụcrộlênnhữngtràngcườilớn.Mikehấtđầuvềphíanhómnhữngvậnđộngviên,tấtcảhọđềulàngườidatrắng.Ngườidatrắng,anhnói,dườngnhưcóvẻ“ítlolắnghơnvềviệcngườikháccóthểnghĩnhữngthứhọđangnóilàquáồnào,hoặcquángungốc”.Mikerấtứcchếvớisựhờihợtcủanhữngcuộctròchuyệnbên-bàn-ăntrongđạisảnh,vàvớinhữngthứ“ngớngẩn”thườngthếchỗchoviệcthảoluậntrongnhữngbuổiseminarnăm

nhất.AnhdànhthờigianrảnhcủamìnhchủyếuvớinhữngsinhviênchâuÁkhác,mộtphầnlàbởihọcó“cùngmứcđộthíchgiaodu”giốnganh.Nhữngngườikhông-phải-châu-Áthườngkhiếnanhcảmthấynhưthểanhcầnphải“thậthưngphấnhoặcthậtháohức,kểcảkhiđiềuđócóthểkhôngđúngvớiconngườithậtcủatôi”.

“KýtúcxácủatôicóbốnngườigốcÁ,trêntổngsốnămmươingười”,anhnóivớitôi.“Tôicảmthấythoảimáinhấtkhiởquanhhọ.CómộtanhchàngnàytênBrian,vàanhtakhálàtrầmtính.TôicóthểnóianhchàngđócóphẩmchấtchâuÁ,kiểukhálàrụtrènhútnhát,vàtôicảmthấythoảimáihơnkhiởbênanhtavìđiềuđó.Tôithấynhưmìnhcóthểlàchínhmìnhởbênmộtngườinhưvậy.Tôikhôngcầnphảicốlàmgìđóchỉđểravẻngầu,trongkhixungquanhnhữngnhómngườikhôngphảigốcchâuÁhaynhữngngườiồnàokhác,tôiluôncảmthấymìnhphảidiễnmộtvainàođấy”.

MikecóvẻkhôngtánđồngphongcáchđốithoạitheokiểuphươngTây,nhưnganhthừanhậnrằngcóđôilúcchínhanhcũngướcmìnhcóthểồnàovàcởimởđượcnhưvậy.“Họthoảimáihơnvớitínhcáchcủariêngmình”,anhnóivềnhữngngườibạncùnglớpngườidatrắng.NgườichâuÁ“khôngphảikhôngthoảimáivớiviệchọlàai,màlàkhôngthoảimáivớiviệcthểhiệnhọlàai.Trongmộtnhóm,luônluôncómộtáplựcphảihòađồng.Nếuhọkhôngthểtheokịpđượcđiềuđó,bạncóthểthấyngaynótrênmặthọ”.

Mikekểvớitôivềmộtsựkiệngiúpcácsinhviênnămnhấtlàmquenvớinhaunhiềuhơnmàanhđãthamgia,mộtcuộc“scavengerhunt”(đạiđể:đitìmkhobáu)ởSanFrancisco,vớimụcđíchchínhlàđểkhuyếnkhíchcácsinhviênbướcrakhỏivùngantoàncủamìnhnhiềuhơn.MikelàngườichâuÁduynhấttrongmộtnhómồnào,mộtvàitrongsốhọđãkhỏathânchạydọcmộtconphốcủaSanFranciscovàcross-dress(mặcnhữngtrangphụccủagiớitínhđốilậpvớigiớitínhcủamình)trongmộtcửahàngbáchhóatạiđịaphươngtrongcuộcsăntìmkhobáunày.MộtcôgáiđãtớimộtkhutrưngbàycủahãngVictoria’sSecretvàtrútbỏhếtquầnáo,chỉcònmỗiđồlót.KhiMikekểlạivềnhữngsựkiệnnày,tôiđãnghĩhẳnanhsẽnóivớitôirằngnhómcủaanhđãđiquágiớihạn,đãhànhđộngthiếuđứngđắn,khôngphùhợp.Nhưnganhđãkhôngbàytỏtháiđộphêphánvớinhữngngườikhác.Anhbàytỏtháiđộphêphánvớichínhmình.

“Khinhữngngườikháclàmnhữngviệcnhưthế,cómộtkhoảnhkhắctôiđãcảmthấyrấtkhôngthoảimáivớinó.Nóchothấynhữnggiớihạncủabảnthântôi.Đôilúctôicảmthấynhưhọtốthơn,giỏihơnmìnhvậy”.

Mikecũngnhậnđượcnhữngthôngđiệptươngtựtừcácgiáosưcủamình.Mộtvàituầnsausựkiệnđịnhhướngđầunăm,cốvấnhọctậpnămnhấtcủaanh—mộtgiáosưtạiđạihọcYkhoaStanford—mờimộtnhómsinhviêntớinhàbà.Mikeđãhyvọngcóthểgâyđượcấntượngtốt,nhưnganhkhôngthểnghĩracáigìđểnóicả.Nhữngsinhviênkháccóvẻkhôngcóchútkhókhăngìtrongviệcbôngđùavàhỏinhữngcâuhỏithôngminh.“Mike,hômnayemồnàoquáđấy”,vịgiáosưnóiđùakhianhchàotạmbiệt.Anhrờinhàbà,cảmthấyrấttệvềbảnthân.“Nhữngngườikhôngnóisẽđượcxemlàyếuđuốihoặckémcỏi”,anhkếtluậnmộtcáchhốihận.

Đểchắcchắn,nhữngcảmxúcnàykhôngphảilàhoàntoànmớiđốivớiMike.Anhcũngđãtrảinghiệmnhữngdấuhiệunhỏcủachúngkhicònởtrườngtrunghọc.CupertinocóthểcómộtcungcáchđạođứcgầnnhưđúngkiểuKhổnggiáovớiviệcđềcaosựtĩnhlặng,chămhọcvàtônvinhquanhệ,nhưngnócũngchịuảnhhưởngtừKhuônMẫuHướngNgoạiLýTưởngnhưmọinơikhác.Tạikhutrungtâmmuasắmtạiđịaphươngmộtbuổichiềutrongtuần,nhữngthiếuniênMỹgốcÁvênhváovớikiểutócvuốtnhọnhoắtlớntiếnggọinhữngcôgáiđánh-mắt,đùa-cợttrongnhữngchiếcáohaidây.VàomộtbuổisángthứBảytạithưviện,mộtvàithanhthiếuniênmiệtmàihọctậptronggóc,nhưngnhữngngườikhácthìtúmtụmlạivớinhaubênnhữngbànlớnđầyồnãvànáonhiệt.RấtíttrongsốnhữngthiếuniênMỹgốcÁtôiđãđượctiếpxúctạiCupertinomuốntựnhậnmìnhlà“hướngnội”,kểcảkhinhữnglờitựmiêutảbảnthâncủahọkhớphoàntoànvớitừngữnày.Trongkhihoàntoànthuậntheohệgiátrịcủachamẹ,họcũngcóvẻchiathếgiớirathànhkiểungườichâuÁ“truyềnthống”vàngườichâuÁ“siêusao”.Kiểutruyềnthốngthìluôncúiđầuvàlàmbàitậpđầyđủ.Kiểusiêusaothìcóthànhtíchhọctậpcao,nhưngcũngbôngđùatronglớp,tháchthứccácgiáoviêncủahọ,vàkhiếnmọingườiphảichúýtớimình.

Rấtnhiềuhọcsinhcốýtỏranăngđộng,quảnggiaohơnchamẹmình,Mikenóivớitôi.“Họnghĩchamẹmìnhđãquátĩnhlặng,vàhọmuốnbùđắpchođiềunàybằngcáchtrởnênquảnggiaohơn”.Mộtvàitrongsốcácvịchamẹcũngbắtđầuthayđổicácgiátrịcủamình.“CácbậcphụhuynhngườichâuÁđangbắtđầuthấyrằngimlặngquákhôngcóíchlợi,vàhọkhuyếnkhíchconcáimìnhnênthamgianhữngbuổihùngbiệnvàtranhluận”,Mikenói.“ChươngtrìnhhùngbiệnvàtranhluậncủachúngtôilàchươngtrìnhlớnthứhaitrêntoànCalifornia,đểgiúpthanhthiếuniêncócơhộiđượctiếpxúcvớiviệcnóilớnvàthuyếtphục”.

Tuyvậy,khitôilầnđầugặpMikeởCupertino,cảmgiáccủaanhvềbảnthânvàcácgiátrịcủaanhvẫncònkhánguyênvẹn.Anhbiếtmìnhkhôngnằm

trongsốnhữngngườichâuÁsiêusao—anhtựchomìnhđiểm4trênmứcthangnổitiếngtừ1đến10—nhưngcóvẻthoảimáivớiviệclàchínhmình.“Tôithàởbênnhữngngườivớitínhcáchchânthậthơn”,khiđóanhnóivớitôi,“vàđiềuđóthườngdẫntôiđếnvớinhữngngườitrầmtính.Rấtkhóđểcóthểvừavuivẻồnàotrongkhitôiđangcốtrởnênthôngthái”.

Quảthựcvậy,MikecólẽđãmaymắnkhiđượctậnhưởngcuộcsốngtrongchiếcvỏkénCupertinolâutớivậy.NhữngđứatrẻMỹgốcÁlớnlêntrongnhữngcộngđồngđậmchấtMỹhơnthườngphảiđốimặtvớinhữngvấnđềgiốngnhưMikeđãphảiđốimặtởStanfordsớmhơnnhiềutrongcuộcđờichúng.MộtnghiêncứusosánhnhữngthiếuniênMỹgốcÂuvàcácthiếuniênMỹgốcÁthuộcthếhệthứhaitrongquãngthờigiannămnămđãpháthiệnrarằng:nhữngngườiMỹgốcÁcóxuhướnghướngnộirõrànghơnnhiềunhữngbạncùngtuổicủamìnhtrongnhữngnămdậythì—vàphảitrảgiávớisựtựtinvàobảnthâncủamìnhkhilớnlên.TrongkhinhữngtrẻhướngnộimườihaituổingườiMỹgốcTrungcảmthấyrấtổnvềbảnthân—cólẽdochúngvẫnđánhgiábảnthânbằnghệgiátrịtruyềnthốngcủachamẹmình—đếnlúcđạtđếntuổimườibảyvàđãđượctiếpxúcnhiềuhơnvớiKhuônMẫuHướngNgoạiLýTưởngcủanướcMỹ,mứcđộtự-tin-vào-bản-thâncủacácemnàyđãhạxuốngmộtcáchđộtngột.

VớinhữngthiếuniênMỹgốcÁ,cáigiáphảitrảchoviệckhôngthểhòađồnglàcảmgiácluônbồnchồnkhôngyêntronggiaotiếp.Nhưngkhichúnglớnlên,chúngcóthểsẽcònphảitrảcáigiáđấyvớimứclươngcủamìnhnữa.NhàbáoNicholasLemanntừngmộtlầnphỏngvấnmộtnhómngườiMỹgốcÁvềchủđề“chủnghĩahiềntài”(meritocracy—mộthệthốngxãhộinơinhữngngườicóthựctàisẽđượctrọngdụng)chocuốnsáchcủaông,TheBigTest.“Mộtcảmgiácthườngxuyênxuấthiện”,ôngviết,“đấylàchủnghĩahiềntàikếtthúckhitrườnghọckếtthúc,vàkểtừsauđó,nhữngngườichâuÁbắtđầutụtlạiphíasaubởihọkhôngcóđúngphongcáchvănhóaphùhợpđểtiếnxahơn:quábịđộng,khônggật-đầu-cười-rạng-rỡ-khi-gặp-lướt-bạn-ở-hành-lang”.

TôiđãgặprấtnhiềungườilàmviệctạiCupertinođangphảichậtvậtkhổsởvớivấnđềnày.MộtbànộitrợgiàucótâmsựvớitôirằngtấtcảcácôngchồngbàbiếttrongvùngnàygầnđâyđềuđãchấpnhậnnhữngcôngviệcởTrungQuốc,vàhiệngiờđangphảidichuyểnqualạigiữaCupertinovàThượngHải,mộtphầnlàvìphongcáchtĩnhlặngcủahọcảntrởhọtrongviệctiếnthântạiđịaphương.NhữngcôngtyMỹ“nghĩhọkhôngthểđảmđươngcôngviệcđược”,cônói,“bởivìviệcthuyếttrình.Trongkinhdoanh,bạncầnphảitậphợprấtnhiềuthứvớvẩnvônghĩalýlạivớinhauvàthuyết

trình(present)vềnó.Chồngtôiluônluônchỉnóingayvàoýchínhvàthếlàhết.Khibạnnhìnvàonhữngcôngtylớn,gầnnhưkhôngcómộtlãnhđạocấpcaonhấtnàolàngườigốcchâuÁcả.Họsẽtuyểndụngnhữngngườicólẽchẳngbiếtchútgìvềkinhdoanhcả,nhưnglạicóthểlàmnhữngbàithuyếttrìnhrấttốt”.

Mộtkỹsưphầnmềmkểvớitôiviệcanhđãbịtảnglờnhiềunhưthếnàoởchỗlàm,khisosánhvớinhữngngườikhác,“đặcbiệtlàvớingườigốcchâuÂu,nhữngngườithườngxuyênnóimàkhôngnghĩtrước”.ỞTrungQuốc,anhnói,“Nếubạntĩnhlặng,bạnsẽđượcnhìnnhưmộtngườithôngthái.Ởđâythìhoàntoànkháchẳn.Ởđâymọingườithíchnóilớn.Kểcảkhihọcómộtýtưởng,dùnóvẫnchưathựcsựthànhhìnhlắm,họvẫnsẽnóinóra.Nếutôicóthểkháhơntrongviệcgiaotiếp,côngviệccủatôichắcchắnsẽđượcthừanhậnnhiềuhơn.Mặcdùsếpcủatôitrântrọngtôi,ôngấyvẫnkhôngbiếtlàtôiđãlàmcôngviệccủamìnhmộtcáchtuyệtvờiđếnthếnào”.

ViênkỹsưsauđótâmsựrằnganhđãtìmhọccáchđểtỏrahướngngoạikiểuMỹtừmộtgiáosưgiaotiếpgốcĐàiLoantênPrestonNi.TạiĐạihọcFoothill,chỉngaygầnCupertino,Nitổchứcnhữngbuổiseminarkéodàicảngàycótên“Thànhcôngtronggiaotiếpdànhchonhữngngườilàmviệcchuyênnghiệpđếntừnướcngoài”.Lớphọcđượcquảngcáoonlinethôngquamộtnhómtạiđịaphươngcótên“HiệpHộiNóiLớnThungLũngSilicon”(SiliconValleySpeakUpAssociation),vớinhiệmvụ“giúpnhữngngườilàmviệcchuyênnghiệpđếntừnướcngoàicóthểthànhcôngtrongcuộcsốngthôngquaviệcnângcaohàngloạtcáckỹnăngmềm”.(“Nóilênsuynghĩcủabạn!”,mộtdòngchữinlớntrêntrangchủcủatổchức.“Cùngnhau,tấtcảmọingườiđềuđạtđượcnhiềuhơntạiSVSpeakup”).

TòmòvềviệcnóilênsuynghĩcủamộtngườisẽnhưthếnàotừgócnhìnchâuÁ,tôicũngđăngkýmộtlớpvà,mộtsángthứBảyvàituầnsau,đãngồitrongmộtphònghọchiệnđại,ánhsángcủavùngnúiBắcCaliforniarọichiếuquanhữngôkínhcửasổdày.Cókhoảngmườilămhọcsinhtổngcộng,rấtnhiềutrongsốđóđếntừcácquốcgiachâuÁ,nhưngcũngcómộtsốngườiđếntừĐôngÂuvàNamMỹnữa.

GiáosưNi,mộtngườiđànôngdángvẻthânthiện,bậnbộđồcompletheokiểuphươngTây,càvạtmàuvàngvớihìnhvẽmộtthácnướckiểuTrungQuốc,vàmộtnụcườihiềnlành,bắtđầulớphọcbằngmộtlờikháiquáttổngquannềnvănhóakinhdoanhcủanướcMỹ.ỞHoaKỳ,ôngcảnhbáo,bạncầntớiphongcáchcũngnhưcầntớitrìnhđộvậy,nếubạnmuốntiếnxa.Cóthểđiềunàylàkhôngcôngbằng,vàcóthểnókhôngphảilàcáchtốtnhấtđể

đánhgiátườngtậnhếtcốnghiếncủamộtngười,“nhưngnếubạnkhôngcósứcthuhút,bạncóthểlàngườixuấtsắcnhấttrênthếgiớivàvẫnkhôngnhậnđượcsựtrântrọngnhưbạnxứngđáng”.

Điềunàykhácvớiởrấtnhiềunềnvănhóakhác,Ninói.KhimộtlãnhtụĐảngCộngSảnởTrungQuốcphátbiểu,ôngtasẽđọcnó,thậmchíkhôngphảitừmộtmànhìnhnhắclờitrướcmặt(teleprompter),màlàcầmmộttờgiấyđểđọc.“Nếuôngtalàlãnhđạo,tấtcảmọingườicónghĩavụphảilắngnghe”.

Niyêucầumộtngườixungphong,vàđưaRaj,mộtkỹsưphầnmềmkhoảnghaimươimấytuổigìđóngườiẤnĐộ,hiệnđanglàmviệctạimộtcôngtylớnnằmtrongtopcáccôngtyFortune500,tớitrướccảlớp.RajmặcbộđồngphụccủathunglungSiliconvớiáocàikhuythôngthườngvàquầnka-ki,nhưngngônngữcơthểcủaanhtỏrõvẻrấtphòngthủ.Anhđứngvớihaitaykhoanhtrướcngựcthủthế,didichântrênsànvớiđôibốtleonúicủamình.Trướclúcđó,khichúngtôiđivòngquanhphòngđểtựgiớithiệubảnthân,anhđãnóivớitôi,bằngmộtgiọngrunrẩykhácăngthẳngtừhàngghếsaucủamình,rằnganhmuốnhọc“cáchlàmthếnàođểcóthểbắtđầunhiềucuộctròchuyệnhơn”,vàlàmthếnàođể“cởimởhơn”.

GiáosưNiyêucầuRajkểvớicảlớpvềkếhoạchcủaanhchophầncònlạicủatuầnđó.

“Tôisẽđiăntốivớimộtngườibạn”,Rajtrảlời,tronglúcchỉnhìnchămchămvàoNi,tiếngcủaanhnhỏđếnnỗigầnnhưkhôngnghethấygì,“vàsauđócólẽngàymaitôisẽđibộđườngdài(hiking)”.

GiáosưNiyêucầuanhthửnóilạimộtlầnnữa.

“Tôisẽđiăntốivớimộtngườibạn”,Rajnói,“vàrồi,lầmbầm,lầmbầm,lầmbầm,tôisẽđibộđườngdài”.

“Ấntượngcủatôivềbạn”,giáosưNinhẹnhàngnóivớiRaj,“làtôicóthểgiaochobạnrấtnhiềucôngviệcđểlàm,nhưngtôisẽkhôngphảichúýđếnbạnquánhiều.Hãynhớ,ởThunglũngSilicon,bạncóthểlàngườithôngminhnhất,giỏigiangnhất,nhưngnếubạnkhôngthểthểhiệnbảnthânbằngcáchnàokháchơnlàtrưngracôngviệccủamình,bạnsẽbịđánhgiáthấp.Rấtnhiềungườilàmviệcchuyênnghiệpđếntừnướcngoàiđãphảitrảinghiệmđiềunày;bạnvẫnlàmộtkẻlàmcôngcấpcao,thayvìlàmộtnhàlãnhđạo”.

Cảlớpcùnggậtgùcảmthông.

“Nhưngcómộtcáchđểlàchínhmình”,Nitiếptục,“đólàđểchonhiềuphầnhơnnữacủabảnthânbạnđượcthểhiệnrathôngquagiọngnói.RấtnhiềungườichấuÁchỉdùngmộtvàicơbắpítỏimỗikhihọphảinói.Vậynênchúngtasẽbắtđầuvớiviệctậphítthở”.

Vớiđiềuđó,ônghướngdẫnRajnằmxuốngngửamặtlên,vàbắtđầuđọclớnnămnguyênâmtrongtiếngAnhMỹ.“A…E…U…O…I…”,Rajphátâm,giọnganhvanglêntừsànlớphọc.“A…E…U…O…I…A…E…U…O…I…”

Cuốicùng,giáosưNituyênbốRajđãsẵnsàngđểđứngdậymộtlầnnữa.

“Nào,giờbạnđãcókếhoạchthúvịgìsaugiờhọcnàychưa?”,ônghỏi,vỗtaykhuyếnkhích.

“Tốinaytôisẽtớichỗbạnmìnhđểăntối,vàngàymaitôisẽđibộđườngdàivớimộtngườibạnkhác”.GiọngcủaRajđãlớnvàrõhơntrước,vàcảlớpvỗtaytánthưởngnhiệtliệt.

Bảnthânvịgiáosưlàmộthìnhmẫuchonhữnggìcóthểxảyranếubạnthựcsựcốgắng.Saubuổihọc,tôitìmđếngặpôngtạivănphòngcủaông,vàôngkểvớitôivềviệcôngđãtừngnhútnhátrụtrèđếnđâukhiôngmớiđếnMỹ—vềviệcôngđãtựđặtmìnhvàonhữngtìnhhuống,nhưtrạihèhoặccáctrườngkinhtế,nơiôngcóthểluyệntậpmộtphongcáchhướngngoạichođếnkhinótrởnêntựnhiênhơnnhưthếnào.Đếnthờiđiểmnàyôngđãcónhữngchươngtrìnhtưvấnvàhuấnluyệnrấtthànhcông,vớikháchhàngbaogồmcảnhữngcôngtynhưYahoo!,VisahayMicrosoft,dạynhữngkỹnăngmàôngđãbỏrấtnhiềucôngsứcvấtvảđểtựmìnhhọclấyđược.

NhưngkhichúngtôibắtđầubànđếnkháiniệmcủangườichâuÁvề“quyềnlựcmềm”—thứNigọilàkhảnănglãnhđạo“bằngnước,thayvìbằnglửa”—tôibắtđầuthấymộtmặtkhácmàởôngđãkhôngbịấntượnglắmbởiphongcáchgiaotiếpphươngTây.“ỞcácnềnvănhóachâuÁ”,Ninói,“thườngcómộtcáchmềmmỏng,nhẹnhàngđểcóđượcthứbạnmuốn.Khôngphảilúcnàonócũnglàhunghăng,nhưngnócóthểrấtquyếttâmvàrấtkhéoléo.Đếncuốicùng,rấtnhiềuthứđãđượcđạtđượcnhờnó.Sứcmạnhhunghăngđèbẹpbạn;cònquyềnlựcmềmthìchinhphụcbạn”(“Aggressivepowerbeatsyouup;softpowerwinsyouover.”).

Tôihỏivịgiáosưnhữngvídụthựctếvềquyềnlựcmềm,vàmắtôngsáng

lênkhiôngkểchotôivềnhữngkháchhàngcủaôngmàsứcmạnhcủahọnằmởýtưởngvàtráitimhọ.Rấtnhiềutrongsốnhữngngườinàylànhữngnhàtổchứccủacáchộinhómnhânviên—cácnhómphụnữ,nhómđasắctộc—nhữngngườiđãthànhcôngtrongviệcvậnđộngmọingườibằngniềmtincủachínhmìnhhơnlàbằngnănglượngcủasựhàohứng.ÔngcũngnhắcđếnnhữngnhómnhưHộicácbàmẹchốnglạiviệcláixekhisayxỉn(MothersAgainstDrunkDriving)—nhữngnhómngườiđãlàmthayđổicuộcsốngcủabiếtbaongườibằngsứcmạnhcủamìnhkhôngphảithôngquasứcthuhút,màlàbằngsựquantâmcủamình.Nhữngkỹnănggiaotiếpcủahọđủtốtđểtruyềnđạtthôngđiệpcủahọ,nhưngsứcmạnhthậtsựcủahọđếntừnănglực.

“Vềdàihạn”,Ninói,“nếuýtưởngcủabạntốt,mọingườisẽủnghộ.Nếumụcđíchcủabạnlàchínhđángvàbạnđặtcảtráitimvàođó,đâygầnnhưsẽlàmộtquyluậtluônđúng:bạnsẽthuhútđượcnhữngngườimuốnchiasẻmụcđíchcủabạn.Quyềnlựcmềmchínhlàsựkiêntrìmộtcáchtĩnhlặng.Nhữngngườitôiđangnghĩđếnđềurấtkiêntrìtrongnhữngtươngtáchàngngày,người-với-ngườicủahọ.Dầndầnhọxâydựngđượcmộtđộicủamình”.Quyềnlựcmềm,Ninói,đượcvậndụngbởinhữngngườimàchúngtangưỡngmộtrongsuốtlịchsử:MẹTeresa,PhậtTổ,Gandhi.

TôiđãkinhngạckhiNinhắcđếnGandhi.TôiđãyêucầuhầuhếtcáchọcsinhtrunghọcởCupertinotôigặpkểramộtnhàlãnhđạohọngưỡngmộ,vàrấtnhiềutrongsốhọnêutênGandhi.Chínhxácthìđiềugìởôngđãkhơitruyềncảmhứngởhọnhiềuđếnvậy?

Gandhi31,theonhưcuốntựtruyệncủaông,làmộtngườinhútnhát,rụtrèvàítnóitừtrongbảnchất.Khicònlàmộtđứatrẻ,ôngesợtấtcảmọithứ:trộmcướp,ma,rắn,bóngtối,vàđặcbiệtlànhữngngườikhác.Ôngvùiđầuvàosáchvở,vàchạymộtmạchvềnhàngaykhigiờhọckếtthúcvìsợphảinóichuyệnvớiaiđó.Kểcảkhiđãlàmộtthanhniêntrẻ,khiôngđượcbầuvàovịtrílãnhđạođầutiêncủamìnhtạiHộiĐồngLãnhĐạocủaTổChứcNhữngNgườiĂnChay(ExecutiveCommitteeoftheVegetarianSociety),ôngluônđếndựđầyđủtấtcảcácbuổihọp,nhưngchưabaogiờdámcấttiếngphátbiểuvìquánhútnhát,rụtrè.’

“Anhnóichuyệnvớitôirấtổnmà”,mộttrongcácthànhviênhỏiông,tỏvẻkhônghiểu,“nhưngtạisaoanhchưabaogiờmởmiệngratrongnhữngbuổihọphộiđồngthế?Anhlàmộtkẻlườibiếng”.Khicómộtdiễnbiếnchínhtrịxảyratronghộiđồng,Gandhicónhữngýkiếncủariêngmìnhvềvấnđề,nhưnglạiquásợđểcóthểnóilênchúng.Ôngviếtcácsuynghĩcủamìnhra

giấy,dựđịnhsẽđọcchúngtrongbuổihọp.Nhưngcuốicùngôngquánhútnhátđếnmứcthậmchíkhôngthểlàmthế.

31MahātmāGāndhī(2tháng10năm1869–30tháng1năm1948),nguyêntênđầyđủlàMohandasKaramchandGandhi,làanhhùngdântộcẤnĐộ,đãchỉđạocuộckhángchiếnchốngchếđộthựcdâncủaĐếquốcAnhvàgiànhđộclậpchoẤnĐộvớisựủnghộnhiệtliệtcủahàngtriệungườidân.Trongsuốtcuộcđời,ôngphảnđốitấtcảcáchìnhthứckhủngbốbạolựcvàthayvàođó,chỉápdụngnhữngtiêuchuẩnđạođứctốicao.Nguyênlíbấtbạolực(còngọilàbấthại)đượcôngđềxướngvớitênChấptrìchânlí(sa.satyāgraha)đãảnhhưởngđếncácphongtràođấutranhbấtbạođộngtrongvàngoàinướcchođếnngàynay,baogồmphongtràoVậnđộngQuyềncôngdântạiHoaKỳ(AmericanCivilRightsMovement)đượcdẫnđầubởiMartinLutherKing,Jr.(Nguồn:Wikipedia)

Gandhi,dầndầnquathờigian,đãhọcđượccáchkhốngchếnỗisợcủamình,nhưngôngchưabaogiờcóthểhoàntoànvượtquachúng.Ôngkhôngthểnóimàkhôngcósựchuẩnbịtrước;ôngtránhviệcphảiphátbiểubấtcứkhinàocóthể.Kểcảtrongnhữngnămcuốiđời,ôngviết,“Tôikhôngnghĩmìnhcóthểhaythậmchísẽbaogiờmuốngiữchocuộcgặpgỡcủanhữngngườibạnchỉcónóichuyện”.

Nhưngsựrụtrè,nhútnhátcủaôngcònđếncùngvớimộtthứsứcmạnhcủariêngông—mộtdạngkiềmchếmàchỉcóthểhiểurõnhấtthôngquaviệctìmhiểukỹnhữnggóckhuấtítngườibiếttớitrongcâuchuyệncuộcđờiGandhi.Khicònlàmộtchàngtraitrẻ,ôngquyếtđịnhđitớiAnhđểhọcluật,làmtráilạivớiýmuốncủacáclãnhđạogiaicấpBaniacủaông(vaiśya,giaicấpthươnggia,làgiaicấpthứbacủaxãhộiẤn).Nhữngthànhviêngiaicấpnàybịcấmănthịt,vàcáclãnhđạotinrằngviệcănchaylàkhôngthểởAnh.NhưngGandhingaytừđầuđãthềvớingườimẹyêuquýcủamìnhlàsẽtránhxakhỏithịtrồi,nênôngkhôngthấycómốinguyhiểmgìtrongchuyếnđicả.ÔngnóivậyvớiSheth,ngườiđứngđầucộngđồng.

“Anhnhấtđịnhsẽchốnglạimệnhlệnhcủacộngđồngphảikhông?”,Shethhỏi.

“Tôithựcsựkhôngcòncáchnàokhác”,Gandhitrảlời.“Tôinghĩcộngđồngkhôngnêncanthiệpvàochuyệnnày”.

Bùm!Ôngbịkhaitrừ—mộtphánquyếtcònkéodàihiệulựcchotớitậnkhiôngđãtrởvềtừAnhvàinămsauđó,vớitriểnvọngthànhcôngrựcrỡcủa

mộtluậtsưnói-tiếng-Anhtrẻ.Cộngđồngbịchialàmhaiphetrongvấnđềxửlýông.Mộtbênmuốntrọngdụngông;bênkiamuốngạtôngra.ĐiềunàycónghĩalàGandhithậmchícònkhôngđượcphépănhayuốngtạinhànhữngngườicùnggiaicấpvớimình,trongđócócảchịruộtvàchamẹvợcủaông.

Mộtngườikhácởtrongvịthếnày,Gandhibiết,sẽphảnđốivàđòiđượctáigianhập.Nhưngôngkhôngthểthấylàmthếthìcóýnghĩagì.Ôngbiếtrằngtranhđấuchỉtạorahậnthù.Thayvàođó,ônglàmtheomongmuốncủaShethvàgiữmộtkhoảngcách,kểcảvớichínhgiađìnhmình.Chịruộtôngvàgiađìnhthônggiacủaôngđềusẵnsàngchứachấpôngtrongnhàhọmộtcáchbímật,nhưngôngđãtừchối.

Kếtquảcủasựphụctùngnày?Cộngđồngkhôngnhữngkhôngcònlàmphiềnông,mànhữngthànhviêncủanó—trongđócócảnhữngngườiđãtừngtrựctiếpkhaitrừông—còngiúpôngtrongnhữngcôngtácchínhtrịsaunàynữa,màkhôngđòihỏiđiềugìđáplại.Họđốixửvớiôngvớitìnhcảmvàsựhàophóng.“Đólàniềmtincủatôi”,Gandhisaunàyviết,“rằngtấtcảmọiđiềutốtđẹpnàyđềulànhờvàosựbất-kháng-cự(non-resistance)củatôi.Nếutôiđãkhíchđộngvềviệcgianhậplạicộngđồng,nếutôiđãcốgắngđểchiarẽnórathànhnhiềuphenhómhơnnữa,nếutôiđãkhiêukhíchcáclãnhđạo,thìhọchắcchắnsẽtrảthù,vàthayvìviệctránhxakhỏicơnbãodữ,khitrởvềtừAnhhẳntôisẽthấymìnhởgiữalòngmộtcơnlốcxoáycủanhữngsựgiậndữsôisục”.

Quyluậtnày—quyếtđịnhchấpnhậnđiềumàmộtngườikhácởvàovịthếmìnhchắcchắnsẽtháchthức—cứlặpđivàlặplạinữatrongsuốtcuộcđờiGandhi.KhicònlàmộtluậtsưtrẻtạiNamPhi,ôngđãxinđượcnhậnvàomộtquánbartạiđịaphương.HộiđồngLuậttạiđókhôngmuốncóthànhviênlàngườigốcẤn,vàtìmcáchcảntrởquátrìnhxinviệccủaông,bằngcáchyêucầubảnsaocủamộtvănbằnglúcđóđangđượclưugiữtạiTòaÁnTốiCaoBombay,vàdođókhôngthểchạmtớiđược.Gandhirấtgiậndữ;ôngbiếtquárõlýdothựccủanhữngràocảnnàylàsựphânbiệtchủngtộc.Nhưngôngkhôngđểnhữngcảmxúccủamìnhthểhiệnra.Thayvàođóôngcốthươngthuyếtmộtcáchbìnhtĩnh,chotớikhiHộiđồngLuậtđồngýchịuchấpnhậnmộtbảncamkếttừông.

Đếnngàyôngphảituyênthệbảncamkếtcủamình,thẩmphánchínhyêucầuôngphảigỡbỏkhăncuốnđầu.Gandhilúcđóđãnhìnthấygiớihạnthựcsựcủabảnthân.Ôngbiếtrằnglúcnàykhángcựsẽlàchínhđáng,nhưngôngtinvàocáchchiếnđấucủariêngmình,vàchấpnhậngỡbỏkhănđộiđầu

xuống.Cácbạncủaôngkhônghàilòngvớiđiềunày.Họnóiôngquáyếuđuối,rằngôngnênđứnglênbảovệniềmtincủamìnhmớiphải.NhưngGandhithìthấyrằngôngđãhọcđượccách“trântrọngvẻđẹpcủasựthỏahiệp”.

NếukhikểchobạncâuchuyệnnàymàtôibỏquakhôngnhắcđếntêncủaGandhi,cũngnhưnhữngthànhtựusaunàycủaông,bạnchắcsẽcoiôngnhưmộtkẻhếtsứcthụđộng.VàởphươngTây,thụđộnglàkhôngthểchấpnhậnđược.“Thụđộng”(passive),theođịnhnghĩacủatừđiểntiếngAnhMerriam-Webster,cónghĩalà“hànhđộngdựatheomộttácnhântừbênngoài”.Nócũngđồngthờicónghĩalà“dễbảo,dễphụctùng”(submissive).BảnthânGandhithìphủnhậnhoàntoàncụmtừ“phảnkhángthụđộng”(passiveresistance),thứôngliênkếtvớisựyếuđuối;thayvàođóưathíchhơntừsatyagraha,thuậtngữôngdùngvớiýnghĩa“sựcứngrắntronghànhtrìnhtìmkiếmsựthật”(firmnessinpursuitoftruth).

Nhưngnhưtừngữsatyagrahađãámchỉ,sựthụđộngcủaGandhikhônghềđồngnghĩavớisựyếuđuối.Nócónghĩalàtậptrungvàomộtmụctiêutốithượng,vàtừchốidànhnănglượngchonhữngcuộcđấuđátranhcãikhôngcầnthiếttrênđườngđi.Sựbiếtkiềmchế,nhưGandhitin,làmộttrongnhữngtàisảnlớnnhấtcủaông.Vànóđượcsinhratừchínhtínhrụtrènhútnhátcủaông:

“Tôiđãbằngmộtcáchrấttựnhiênluyệnđượcthóiquenkiềmchếnhữngsuynghĩcủamình.Mộttừngữthiếusuynghĩrấthiếmkhithoátrakhỏiđầulưỡihayngọnbútcủatôi.Kinhnghiệmđãdạytôibiếtrằngimlặnglàmộtphầncủathứkỷluậttinhthầncầnthiếtcủamộtkẻyêusựthật.Chúngtathấycórấtnhiềungườinóiquánhiềuvìthiếukiênnhẫn.Tấtcảnhữngviệcnóichuyệnnàygầnnhưchẳngđemlạilợiíchlớnlaogìchothếgiớicả.Nóchỉlàmtiêutốnthờigianmộtcáchkhôngcầnthiếtmàthôi.Sựrụtrènhútnhátcủatôitrongthựctếđãlàtấmkhiênchắnantoànchotôi.Nóđãchotôitrưởngthành.Nóđãgiúptôirấtnhiềutrongkhảnăngnhậnthứcrõràngvềsựthậtcủatôi”.

QuyềnlựcmềmkhôngphảichỉgiớihạntrongnhữnghìnhmẫuđạođứcnhưMahatmaGandhi.Vídụ,hãycânnhắcđếnsựxuấtsắc“kinhhoàng”củangườichâuÁtrongnhữnglĩnhvựcnhưtoánhaykhoahọc.GiáosưNiđãđịnhnghĩaquyềnlựcmềmlà“kiêntrìmộtcáchtĩnhlặng”,vàdấuhiệunàynằmởtrọngtâmcủasựxuấtsắchọcthuật,cũngnhưnónằmởtrọngtâmcủanhữngthắnglợichínhtrịcủaGandhivậy.Kiêntrìmộtcáchtĩnhlặngđòihỏisựtậptrungđượcduytrìmộtcáchliêntục—vàtrênthựctếlàsựkiềmchế

phảnứngcủabảnthânvớinhữngnhântốkíchthíchtừbênngoài.

BàithiTIMSS(TrendsinInternationalMathematicsandScienceStudy—CácxuhướngNghiênCứuToánhọcvàKhoahọcQuốcTế)làmộtbàikiểmtratoánvàkhoahọctiêuchuẩnhóa,tổchứcmỗibốnnămmộtlầnchotrẻemtừkhắpnơitrênthếgiới.Saumỗibàikiểmtra,cácnhànghiêncứulạimổxẻcáckếtquả,sosánhtrìnhđộthểhiệngiữahọcsinhđếntừcácquốcgiakhácnhau;vàcácnướcchâuÁnhưHànQuốc,Singapore,NhậtBảnvàĐàiLoanđềuliêntụcđứngnhấttrongdanhsáchnày.Vídụ,vàonăm1995,nămđầutiêncuộcthiTIMSSđượctổchức,HànQuốc,Singapore,vàNhậtBảnlànhữngnướccósốđiểmtoántrungbìnhcủahọcsinhcấpIIcaonhất,vànằmtrongtop4thếgiớivềkhoahọc.

Vàonăm2007,khicácnhànghiêncứuthốngkêxemcóbaonhiêuđứatrẻtrongmộtnướcđạtđếnđượcmức“AdvancedInternationalBenchmark”—mộtdạngtướcvịsiêusaođốivớicáchọcsinhtoán—họthấyrằnghầuhếtnhữngngườiđứngđầuđềutậptrungtrongchỉmộtvàiquốcgianhấtđịnhởchâuÁ,vàcókhoảng40tới45phầntrămhọcsinhlớptámtạiĐàiLoan,HànQuốcvàSingapoređãgiậtđượcdanhhiệunày.Trêntoànthếgiới,tỷlệphầntrămtrungbìnhcáchọcsinhvượtquađượcmức“AdvancedInternationalBenchmark”chỉlàkhoảng5phầntrămvớihọcsinhlớpbốn,và2phầntrămvớihọcsinhlớptám.

LàmthếnàođểgiảithíchđượcsựkhácbiệtquálớnvềkếtquảgiữahọcsinhchâuÁvàphầncònlạicủathếgiớinày?HãycânnhắcđếnmộtchitiếtthúvịsautrongbàikiểmtraTIMSS.Cáchọcsinhlàmbàikiểmtranàycũngđồngthờiđượchỏimộtloạtcáccâuhỏichánngắtvềhọ,từviệchọthíchhọckhoahọcđếnthếnào,chođếnliệusốđầusáchởnhàhọcóđủchấtđầytừbagiásáchtrởlênkhông.Đểlàmhếtbảngcâuhỏinàytốnkhálâu,vàbởivìnókhôngtínhvàođiểmcuốicùng,rấtnhiềuhọcsinhđãbỏtrốngkhônglàmnhữngcâuhỏinày.Bạncầnphảikhálàkiêntrìmớicóthểtrảlờihếttấtcảmọicâuhỏitrongđámnày.Nhưnghóara,theomộtnghiêncứucủagiáosưgiảngdạy(educationprofessor)ErlingBoe,nhữngquốcgiacóhọcsinhtrảlờinhiềuhơnnhữngcâuhỏitrongbảngnàycũngđồngthờilànhữngquốcgiacósốlượnghọcsinhđạtthànhtíchcaotrongbàithiTIMSSlớnhơn.Nóimộtcáchkhác,nhữnghọcsinhxuấtsắccóvẻkhôngchỉsởhữunănglựctưduycaođểcóthểgiảiđượcnhữngbàitoánvàbàikhoahọckhó,màđồngthờicòncócảmộtnéttínhcáchhữuíchkhác:kiêntrìmộtcáchtĩnhlặng.

CácnghiêncứukháccũngđãtìmthấymứcđộkiêntrìcaobấtthườngthậmchíởcảnhữngtrẻemchâuÁcònrấtnhỏ.Vídụ,nhàtâmlýhọcnhàtâmlý

họcgiaothoavănhóa(cross-culturalpsychologist)PriscillaBlincođãchocácemhọcsinhlớpMộtngườiMỹvàngườiNhậtmộttròchơixếphìnhkhôngthểgiảiđược,yêucầucácemlàmviệcmộtmìnhtrongimlặng,màkhôngcósựtrợgiúpnàotừcácđứatrẻkháchaygiáoviên,vàrồisosánhxemliệuchúngchịucốgắngtrongbaolâutrướckhiđầuhàng.CácembéngườiNhậtBảndànhtrungbìnhlà13,93phútđểcốgiảitròchơixếphìnhnàytrướckhibỏcuộc,trongkhinhữngtrẻemMỹchỉdànhcó9,47phút.Khôngđến27%trongsốcáchọcsinhMỹkiêntrìđượclâunhưmứctrungbìnhcủacáchọcsinhNhật—vàchỉcó10%họcsinhNhậtbỏcuộcsớmnhưmứctrungbìnhcủacáchọcsinhMỹ.BlincogáncáckếtquảnàychođứctínhkiêntrìcủangườiNhậtBản.

SựkiêntrìmộtcáchtĩnhlặngởngườichâuÁ,cũngnhưởnhữngngườiMỹgốcÁnữa,khôngchỉgiớihạntrongnhữnglĩnhvựcnhưtoánhaykhoahọc.VàinămsauchuyếnthămđầutiêncủatôitớiCupertino,tôigặplạiTiffanyLiao,cônữsinhtrunghọcnămcuốitạiSwarthmorenămnào,ngườiluônđượcchamẹkhenngợivìthíchđọcsách,kểcảởnhữngnơicôngcộng,khicònlàmộtcôbé.Khichúngtôigặplầnđầutiên,Tiffanycònlàmộtcônữsinhmặttrẻmăng,mớimườibảytuổivàđangtrênđườngtớicánhcổngtrườngđạihọc.CônóivớitôikhiđórằngcôrấtháohứcđượctớiBờĐôngvàđượcgặpgỡnhiềungườimới,nhưngcôđồngthờicũngsợphảisốngởmộtnơikhôngaiuốngtràtrânchâu(bubbletea),thứthứcuốngnổitiếngđượcphátminhởĐàiLoan.

GiờTiffanyđãlàmộtcôsinhviênnămcuốiđạihọcvớiđầykinhnghiệmvàmộtvốnhiểubiếtsâurộng.CôđãđiduhọctạiTâyBanNha.CôkýdướinhữngghichépcủamìnhvớidòngchữphảngphấtmộtchútchấtchâuÂu:“Abrazos,Tiffany.”(“Ômnhé,Tiffany”—tiếngTâyBanNha).TrêntấmảnhđạidiệnFacebookcủacô,vẻngoàitrẻconđãbiếnmất,đượcthaybằngmộtnụcườivẫnhiềnlànhvàthânthiện,nhưngcũngđầyhiểubiếtnữa.

Tiffanyđangtrênconđườngđểđạtđượcướcmơcủamìnhlàlàmmộtnhàbáo;côvừađượcbầulàmtổngbiêntậpchotờbáocủatrườngđạihọc.Côvẫntựmiêutảbảnthânlàmộtngườinhútnhátvàrụtrè—côcảmthấymặtnóngrựckhilầnđầutiênphảinóitrướcđámđông,hayphảinhậncuộcgọitừmộtngườilạ—nhưngcôđãdầntrởnênthoảimáihơnvớiviệcnóicủamình.Côtinrằng“nhữngnéttínhcáchtĩnhlặng”củamình,nhưcáchcôgọinó,chínhlàthứđãgiúpcôtrởthànhtổngbiêntập.VớiTiffany,quyềnlựcmềmcónghĩalàluônlắngnghemộtcáchchămchú,ghichépmộtcáchthậtcẩnthận,vàtiếnhànhnhữngnghiêncứumộtcáchsâusắcvềcácđốitượngmìnhđịnhphỏngvấntrướckhigặpmặthọtrựctiếp.“Quátrìnhnàyđãđóng

gópvàothànhcôngcủatôivớitưcáchmộtnhàbáo”,côviếttrongthưchotôi.Tiffanyđãtiếntớichỗtrântrọngsứcmạnhcủasựtĩnhlặng.

KhitôilầnđầutiêngặpMikeWei,cậusinhviênStanfordđãướcgìmìnhcũngcóthểcởimởđượcnhưnhữngngườibạncùnglớpmình,anhđãnóirằngkhônghềcóthứgìgọilàmột“nhàlãnhđạotĩnhlặng”(aquietleader)cả.“Làmcáchnàoanhcóthểchongườitabiếtanhcóniềmtinnếuanhcứgiữimlặngvềnóchứ?”,anhhỏi.Tôitrấnananhrằngmọiviệckhônghẳnnhưvậy,nhưngMikecóvẻcóquánhiềuniềmtintĩnhlặngcủariênganhvềviệcngườitĩnhlặngkhôngcókhảnăngthểhiệnniềmtincủamình,đếnđộtôiphảitựhỏiliệuanhcóthựcsựcólýhaykhông.

NhưngđólàtrướckhitôiđượcnghegiáosưNinóivềquyềnlựcmềmtheocáchcủangườichâuÁ,trướckhitôiđọcvềkháiniệmsatyagrahacủaGandhi,trướckhitôicânnhắcvềtươnglaitươisángcủaTiffanyvớitưcáchmộtnhàbáo.Niềmtinlàniềmtin,cácthiếuniênởCupertinođãdạytôi,bấtkểnócóđượcthểhiệnraởmứcđộồnàohayimlặngthếnàođichăngnữa.

PhầnBốn:LÀMTHẾNÀOĐỂYÊU,LÀMTHẾNÀOĐỂLÀMVIỆC

9.KHINÀOTHÌBẠNNÊNTỎRAHƯỚNGNGOẠIHƠNMỨCBẠNTHỰCSỰLÀ?

Vớimộtngười,cóbaonhiêunhómngườikhácnhaumàýkiếntừhọanhtatôntrọng,thìtươngứngsẽcóbấynhiêudiệnmạoxãhộikhácnhauanhtatựkhoáclấychomình.Thôngthường,vớimỗinhómngườikhácnhaunhưthế,anhtasẽthểhiệnramộtphầnkhácnhaucủaconngườimình.

—WILLIAMJAMES

HãygặpgiáosưBrianLittle,cựugiảngviênmôntâmlýhọctạiĐạihọcHarvard,vàlàngườisởhữugiảithưởng3MTeachingFellowship,mộtgiảithưởngđôilúcđượcđềcậpđếnnhưgiảiNobeltronglĩnhvựcgiảngdạyđạihọc.Vócngườithấp,rắnchắc,đeokínhvàcómộtvẻngoàidễmến,giáosưLittlecómộtchấtgiọngnamtrầmđầyấntượng,mộtthóiquenđộtnhiêncấttiếnghátvànhúnnhảytheođầyngẫuhứngtrênbụcgiảng,vàmộtphongcáchnhấnmạnhcácphụâm,kéodàicácnguyênâmtheođúngkiểucácdiễnviênMỹngàyxưa.NgườitathườngmiêutảôngnhưmộtsựgiaothoagiữaRobinWilliamsvàAlbertEinstein,vàkhiôngkểmộtchuyệncườimàlàmcáckhángiảcủamìnhbậtcườithíchthú,mộtđiềurấtthườngxuyênxảyra,ôngthậmchítrôngcònvuihơncảbọnhọnữa.CáclớphọccủaôngởHarvardluônquátảisốlượngsinhviênđăngkýhọc,vàmỗibuổihọcnhưthếthườngluônkếtthúcvớicảnhcảkhánphòngđứngdậyvàvỗtaytánthưởngnhiệtliệt.

Tráingượclại,ngườiđànôngtôisắpmiêutảdướiđâycóvẻthuộcvềmộtgiốngloàihoàntoànkháchẳnvớigiáosưLittle:ôngsốngcùngvớivợtrongmộtngôinhàrấtkínđáo,trênhaimẫuđấtgầnmộtcánhrừnghẻolánhởCanada.Ôngthỉnhthoảngcóconcáivàcáccháuđếnthăm,nhưngtrừnhữnglúcđóra,ôngthườngxuyênởmộtmình.Ôngdànhthờigianrảnhcủamìnhđểviếtnhạc,đọcvàviếtsáchcũngnhưcácbàibáo,vàgửicácemaildài,màônggọilà“e-pistles”chocácbạnmình.Khiôngphảigiaothiệp,ôngthườngchọnnhữngcuộcgặpgỡmột-đối-một.Tạicácbữatiệc,ôngnhanhchóngbắtcặplấymộtaiđóđểnóichuyệnmộtcáchnhẹnhàng,tĩnhlặngngaykhiôngcóthể,hoặckiếmcớlẩnrangoàimộtmình“đểhítthởchútkhôngkhítrong

lành”.Khibịbuộcphảidànhquánhiềuthờigianbênngoàiđểgiaothiệpxãhội,hayphảiởtrongbấtcứtìnhhuốngcódínhdángđếnxungđộtnào,ôngthựcsựcóthểphátbệnh.

Liệubạncóngạcnhiênkhôngnếutôinóivớibạnrằngvịgiáosưđạihoạtnáovàkẻlánhđờithíchcuộc

sốngtríóckialàmột,vàlàhaiphầncủacùngmộtngườiđànông?Cólẽlàkhông,nếubạncânnhắcđếnviệcmỗichúngtađềucưxửkhácnhautùythuộcvàocáctìnhhuốngkhácnhau.Nhưngnếungaytừđầuchúngtacókhảnăngthayđổicáchhànhxửcủamìnhmộtcáchlinhhoạtđếnthế,vậythìcốgắngnêurasựphânbiệtgiữangườihướngnộivớingườihướngngoạicócònnghĩalýgìnữakhông?Cóphảichínhýtưởngvềsựhướngnội-hướngngoạichỉđơngiảnlàmộtsựphânđôilưỡngcựchoàntoàn:ngườihướngnộilànhữngnhàhiềntriếtthôngthái,ngườihướngngoạithìlànhữngnhàlãnhđạođầydũngcảm?Ngườihướngnộilànhữngnhàthơhaynhữngkẻmọtsách,ngườihướngngoạilànhữngvậnđộngviênthểthaohaythànhviêncácđộicổvũ(cheerleader)?Khôngphảitấtcảchúngtađềucómộtchútcủacảhaiphíahaysao?

Cácnhàtâmlýhọcgọiđâylàcuộctranhluậnvề“conngười-tìnhhuống”(person-situation):Liệuởmộtconngười,nhữngnéttínhcáchcốđịnhcóthựcsựtồntại,haychúngsẽthayđổikhicáctìnhhuốngxungquanhngườiđóthayđổi?NếubạnnóichuyệnvớigiáosưLittle,ôngsẽnóivớibạnrằngbấtchấptínhcáchhoạtnáovàthànhtíchdạyhọcđầyấntượngcủaông,ôngvẫnlàmộtngườihoàn-toàn,từ-trong-ra-ngoài,một-trăm-phần-trămhướngnội,khôngchỉtrongcáchứngxử,màcòncảtrongtâmlýhọchệthầnkinhcủaôngnữa(ôngđãlàmbàikiểmtra“nhỏnướcchanhlênlưỡi”nhưtôiđãmiêutảtrongchương4,vàtiếtnướcbọtngaytứckhắc).Điềunàycóvẻđặtônghoàntoànnghiêngvềphía“conngười”trongcuộctranhluận“conngười-tìnhhuống”:Littletinrằngnhữngnéttínhcáchcốđịnhthựcsựcótồntại,rằngchúngđịnhhìnhcuộcđờichúngtatheonhữngcáchrấtsâusắc,rằngchúnghoạtđộngdựatrênnhữngcơchếsinhlýhọc,vàrằngchúngtồntạikhálàổnđịnhtrongsuốtcuộcđờicủamộtconngười.Nhữngngườiủnghộquanđiểmnàycónhữnghậuthuẫnrấtlớn:Hippocrates,Milton,Schopenhauer,Jung,vàgầnđâynhấtlàcácnhànghiêncứuđangsửdụngmáyfMRIvàcácthínghiệmvềmứcđộdẫntruyềncủada.

ỞphíabênkiacủacuộctranhluậnlàmộtnhómcácnhàtâmlýhọcđượcbiếtđếnvớicáitênNgườitheochủnghĩaTìnhhuống(situationists).ChủnghĩaTìnhhuống(situationism)chỉrarằngnhữngtừngữphổquáthóavề

conngười,trongđócócảnhữngtừngữchúngtahaydùngđểmiêutảlẫnnhau—nhútnhát,hunghăng,tậntụy,dễmến—đềuchỉdễgâynhầmlẫn.Khônghềcómộtbảnthểnộitại(coreself);chỉcómộttậphợpđadạngnhữngbảnthểkhácnhauchotừngHoàncảnhX,Y,Zkhácnhau.QuanđiểmcủanhữngngườitheochủnghĩaTìnhhuốnglênđếnđỉnhcaovàonăm1968,khinhàtâmlýhọcWalterMischelchoxuấtbảncuốnsách“TínhcáchvàĐánhgiá”(PersonalityandAssessment),thách

thứcýtưởngvềnhữngnéttínhcáchcốđịnh.MischeltranhluậnrằngnhântốtìnhhuốngcóthểgiúpdựđoánhànhvicủanhữngngườinhưBrianLittletốthơnnhiềusovớithứđượcgọilà“néttínhcáchcốđịnh”.

Trongvàithậpkỷsauđó,ChủnghĩaTìnhhuốngthắngthế.Quanđiểmhậuhiệnđạivềbảnthểconngườixuấthiệntrongkhoảngthờigiannày,chịuảnhhưởngtừnhữngnhàlýluậnnhưErvingGoffman,tácgiảcủacuốn“SựCóMặtcủaBảnthểtrongCuộcsốngHàngngày”(ThePresentationofSelfinEverydayLife),đềxuấtrằngcuộcsốnggiaotiếpxãhộilàmộtmàntrìnhdiễn,vànhữngtấmmặtnạtamangtrongsựgiaotiếpxãhộiđềulàcácbảnthểthậtcủata.Rấtnhiềunhànghiêncứunghingờviệcliệunhữngnéttínhcáchcótồntạivìmộtýnghĩanàokhông.Cácnhànghiêncứutâmlýhọckhiđógặpkhánhiềukhókhănđểkiếmviệc.

Nhưngcũnggiốngnhưviệccuộctranhluậnvềtựnhiên-nuôidưỡngđãđượcthếchỗbởikháiniệmvề“mứcđộphảnứng”(interactionism)—trithứcmớichotabiếtrằngcảhaitácnhânđềucóđónggópvàoviệctalàai,vàthựcsựcòncótácđộngqualạilẫnnhaugiữachúngnữa—thìcuộctranhluậnconngười-tìnhhuốngcũngđãbịthếchỗbởimộthiểubiếtsâusắchơn.Cácnhàtâmlýhọctínhcáchthừanhậnrằngchúngtacảmthấyhòađồnghơnvàolúc6giờtốivàcảmthấymuốnởmộtmìnhhơnvàolúc10giờtối,vàrằngsựbiếnđổinàylàcóthật,vàcóphụ-thuộc-vào-tình-huống.Nhưnghọđồngthờicũngnhấnmạnhrằngcórấtnhiềubằngchứngđãxuấthiệnủnghộgiảthiếtrằngbấtchấpnhữngsựthayđổinày,thậtsựvẫncóthứgọilà“mộttínhcáchcốđịnh”(afixedpersonality).

Ngàynay,ngaycảMischelcũngthừanhậnrằngnhữngnéttínhcáchthựcsựcótồntại,nhưngôngtinrằngchúngthườngxuấthiệntheonhữngquyluậtnhấtđịnh.Vídụ,mộtsốngườitỏrahunghăngápđảođốivớicácđồngbạnvàcấpdưới,nhưnglạihếtsứcngoanngoãnvớicácnhânvậtcóquyềnlựccaohơnmình;mộtsốkhácthìlạingượclại.Nhữngngười“nhạy-cảm-với-việc-bị-chối-bỏ”sẽnồngấmvàtìnhcảmkhihọcảmthấyantoàn,hungdữvàkiểmsoátnếuhọcảmthấymìnhđangbịchốibỏ.

Nhưngsựthỏahiệpthoảimáinàyđemđếnmộtcơsốvấnđềvềýchítựdomàchúngtađãkhámpháởchương5.Chúngtabiếtrằngcónhữnggiớihạnsinhlýhọcvềviệcchúngtalàaivàchúngtahànhxửnhưthếnào.Nhưngliệuchúngtacónênthửcốgắngdaođộngcáchànhvicủamìnhtrongkhảnănggiớihạncóthể,haychúngtachỉnênđơngiảnlàchínhbảnthânmình?Đếnmứcnàothìviệccốkiểmsoátcáchànhvicủabảnthânlàvônghĩa,hoặcvượtquásứccủachúngta?

NếubạnlàmộtngườihướngnộitrongnướcMỹliênhiệp(corporateAmerica),liệubạncónêncốđểdànhconngườithậtcủamìnhchochỉnhữngngàynghỉcuốituầnyêntĩnh,vàdànhtấtcảnhữngngàycònlạitrongtuầncốgắnghếtsứcđể“laorangoàiđó,hòanhập,nóithườngxuyênhơn,vàkếtnốivớiđồngđộicủabạnvànhữngngườikhác,khaitháctấtcảnănglượngvàtínhcáchmàbạncóthểcó”,nhưJackWelchđãkhuyêntrongchuyêntrangđiệntửcủatờBusinessWeek?Nếubạnlàmộtsinhviênđạihọchướngngoại,liệubạncónênđểdànhconngườithậtcủamìnhchonhữngngàynghỉcuốituầnnáonhiệt,vàdànhtoànbộnhữngngàycònlạitrongtuầncốgắngtậptrungchoviệchọc?Liệumọingườicóthểtùychỉnhđượctínhcáchcủahọtheocáchnàyhaykhông?

CâutrảlờitốtduynhấttôiđãđượcnghechonhữngcâuhỏinàyđếntừgiáosưBrianLittle.

Vàobuổisángngày12thángMười,năm1979,LittleghéthămtrườngĐạihọcQuânđộiHoànggiaSaint-Jean(RoyalMilitaryCollegeSaint-Jean)bênbờsôngRichelieu,nằmcáchMontrealbốnmươikmvềphíaNam,đểphátbiểumộtbàinóitrướcmộtnhómcácsĩquanquânđộicấpcao.Đúngnhưmộtngườihướngnộiđượckỳvọngsẽlàm,ôngđãchuẩnbịkỹcàngchobàinói,khôngchỉluyệnnóitrướcnhữngýkiếncủamình,màcònđảmbảorằngôngcóthểtríchdẫnnhữngnghiêncứumớinhất.Kểcảtrongkhiđangthựchiệnbàinóicủamình,ôngvẫnđangtrongtrongtrạngtháimàônggọilà“trạngtháihướngnộikinhđiển”,liêntụcràsoátcáckhángiảvàpháthiệnmọidấuhiệutỏrakhôngthíchthúdùnhỏnhấtnào,đểđưaranhữngtùychỉnhkịpthời—mộtsốliệunghiêncứuởchỗnày,mộtchúthàihướcởchỗkia.

Bàiphátbiểuđãthànhcôngmỹmãn(đếnmứctừđóôngđượcmờiđếnphátbiểuhàngnăm).Nhưnglầntiếptheoôngđượcmờitớitrườngđạihọcnày,ôngđãphảipháthoảng:họmờiôngcùngdùngbữatrưavớinhữngngườiđứngđầutrường.Littlephảithựchiệnmộtbàinóinữavàobuổichiềuhômđó,vàôngbiếtrằngnóichuyệnphiếmtrongsuốtmộttiếngrưỡitrướcđósẽ

đánhgụcônghoàntoàn.Ôngcầncóthờigianđểnạplạinănglượngchomàntrìnhdiễnvàobuổichiềucủaông.

Nhanhtrí,ôngthôngbáongayrằngmìnhcómộtniềmđammêrấtlớnvớithiếtkếtàuthủy,vàhỏicácvịchủnhàđãmờimìnhrằngliệuôngcóthểnhâncơhộiđượcđếnthămtrườngnàymàchiêmngưỡngvẻđẹpcủanhữngcontàutrênsôngRichelieuđượckhông.SauđóôngdànhtoànbộhơnmộttiếngăntrưacủamìnhđóđểđibộdọcbờsôngRichelieu,vớimộtvẻhàmơntrântrọngtrênkhuônmặtông.

Suốthàngnhiềunămsauđó,Littlevẫntrởlạingôitrườngnàyđểphátbiểu,vàsuốthàngnhiềunămđó,ôngluônthảbướcdọcbờsôngRichelieu,tậnhưởng“thúvui”khôngcóthậtnàycủaông—chođếnngàyngôitrườngnàychuyểnđịađiểmtớimộtđịađiểmkhác,lầnnàykhôngcònsôngsuốigìhếtnữa.Bịmấtđicáicớhoànhảobấylâucủamình,giáosưLittlequayvềvớikếsáchrútluiduynhấtmàôngcóthểkiếmđược—nhàvệsinhnam.Saumỗibàiphátbiểu,ôngsẽnhanhchóngchạyngaytớinhàvệsinhvàtrốnvàomộtbuồngkín.Mộtlần,mộtviênsĩquanpháthiệnthấygiàycủaLittlequakhehởdướimộtcánhcửa,liềnbắtđầutángẫuvớiôngmộtcáchhăngsay;bởivậytừnhữnglầnsauđóLittleluôncohaichânlênđạpvàobứcváchbuồngvệsinhđểchúngkhôngbịnhìnthấy.(Ẩnthântrongnhàvệsinhlàmộthiệntượngphổbiếnđếnbấtngờ,nhưbạncóthểcũngđãbiếtnếubạnlàmộtngườihướngnội.“Saumỗibàinói,tôiluônởtrongbuồngvệsinhsốchín”,LittlemộtlầntừngnóivớiPeterGzowski,mộttrongnhữngngườidẫnchươngtrìnhtalk-shownổitiếngnhấtCanada.“Còntôi,saumỗishowtruyềnhìnhnhưthếnày,tôiởtrongbuồngvệsinhsốtám”,Gzowskitrảlờingay,khôngmấtđếnmộtgiây.

BạncóthểtựhỏitạisaomộtngườihướngnộimạnhđếnnhưgiáosưLittlelạicóthểxoaysởđểnóitrướcđámđôngtốtđếnthế.Câutrảlời,ôngnói,rấtđơngiản,vànócóliênquantớimộtnhánhnghiêncứutâmlýhọcmớimàgầnnhưdoôngmộtmìnhôngtạora,gọilàLýThuyếtVềNétTínhCáchTựDo(FreeTraitTheory).Littletinrằngnhữngnéttínhcáchcốđịnhvànhữngnéttínhcáchtựdocùngtồntại.TheoLýThuyếtVềNétTínhCáchTựDo,chúngtatừbẩmsinh,cũngnhưđượcnềnvănhóamàchúngtalớnlêntrongđótrangbịchomộtsốnéttínhcáchnhấtđịnh—vídụ,tínhhướngnội—nhưngchúngtacũngcóthểvàthựcsựcóhànhđộngvượtrakhỏinhữngnéttínhcáchcốđịnhnày,khiphảiphụcvụcho“nhữngdựáncánhâncốtlõi”(corepersonalprojects).

Nóimộtcáchkhác,ngườihướngnộihoàntoàncókhảnănghànhđộngđược

nhưngườihướngngoại,nếuđólàvìnhữngcôngviệcmàhọcholàquantrọng,nhữngngườimàhọyêuquý,haybấtcứđiềugìmàhọđềcao.LýThuyếtVềNétTínhCáchTựDogiảithíchtạisaomộtngườihướngnộicóthểtổchứcmộtbữatiệcbấtngờchongườivợhướngngoạicủamình,haythamgiahộiphụhuynhởtrườngcongáimình.Nólýgiảiviệclàmthếnàomàmộtnhàkhoahọchướngngoạicóthểcưxửđúngmực,khákhépkíntrongphòngthínghiệmcủabà;làmthếnàomộtngườidễtínhcóthểtỏrarấtcứngđầutrongmộtbuổithươnglượnghợpđồngkinhdoanh;vàlàmthếnàomộtngườichúluôncáucẳn,cằnnhằncóthểcưxửrấtdịudàngvớicôcháugáibénhỏcủaôngkhiđưacôbéđiănkem.Nhưnhữngvídụnàyđã

gợiý,LýThuyếtVềNétTínhCáchTựDoápdụngđượcvàorấtnhiềubốicảnhkhácnhau,nhưngnóđặcbiệtliênquantớinhữngngườihướngnộisốngdướiKhuônMẫuHướngNgoạiLýTưởng.

DựatheoLittle,cuộcsốngcủachúngtasẽđượccảithiệnđếnđángkinhngạcnếuchúngtathamgiavàonhữngdựáncánhâncốtlõimàchúngtacoilàgiàuýnghĩa,cóthểgiảiquyếtđược,khôngquácăngthẳng,vàkhilàmnóchúngtacóthểđượcủnghộbởinhữngngườikhác.Khimộtaiđóhỏita:“Mọithứdạonàythếnào?”,chúngtacóthểđưaramộtcâutrảlờibuộtmiệngnàođấy,nhưngcâutrảlờithựcsựcủachúngtasẽlàkếtquảcủaviệccácdựáncánhâncốtlõicủachúngtađangtiếnhànhtốtđếnđâu.

ĐólàlýdotạisaogiáosưLittle,mộtngườihoàntoànhướngnội,lạicóthểgiảngbàivớiniềmđammêlớnđếnvậy.NhưmộtSocratescủathờihiệnđại,ôngyêucáchọcsinhcủamìnhmộtcáchsâusắc;khaimởtâmtríchohọvàchămlođếnviệctiếnbộcủahọlàhaitrongsốnhữngdựáncánhâncốtlõicủaông.KhiLittlelàmviệcởtrườngHarvardtrongvănphòngcủamình,cácsinhviênsẽxếphàngdàingoàihànhlangnhưthểôngđangphátmiễnphívéđixemđạinhạchộinhạcRockvậy.Trongsuốthơnhaimươinăm,cácsinhviênđãnhờôngviếthàngvàitrămláthưtiếncửmỗinăm.“BrianLittlelàvịgiáosưhấpdẫn,hoạtnáo,vàquantâmtớihọcsinhnhiềunhấtmàtôitừngđượcgặp”,mộtsinhviênđãviếtnhưvậyvềông.“Tôithậmchíkhôngbiếtnênbắtđầutừđâuđểgiảithíchvềbaonhiêucáchmàgiáosưđãcótácđộngtớicuộcđờitôi”.Vậylà,vớiBrianLittle,việcbỏthêmthậtnhiềunỗlựccầnthiếtđểkéodãnbảnthânrakhỏigiớihạnlàhợplý,khithấyrằngdựáncánhâncốtlõicủaông—khaisángtấtcảtâmtrícủahọ—đãđạtđượcthànhquả.

Từcáinhìnđầutiên,LýThuyếtVềNétTínhCáchTựDocóvẻtráingượcvớimộtphầnrấtđượctrântrọngtrongdisảnvănhóacủachúngta.Lời

khuyênthường-xuyên-được-trích-dẫncủaShakespeare:“Tothineownselfbetrue”(betruetoyourownself—hãysốngthậtvớichínhmình)đãănsâuvàotrongADNcủachúngta.Rấtnhiềutrongsốchúngtakhôngthoảimáivớiýtưởngkhoáclấylênmìnhmộtdiệnmạogiảtrongbấtcứmộtkhoảngthờigiannào.Vànếuchúngtacốhànhđộngvượtrangoàitínhcáchthậtcủamìnhbằngcáchtựthuyếtphụcbảnthânrằngbản-thể-giả-hiệukiamớilàbảnthểthậtcủachúngta,tacóthểkếtcụclàhoàntoànkiệtsứcmàchẳnghiểutạisao.ĐiềuthiêntàiởlýthuyếtcủaLittlelàởchỗnógiảiquyếtsựthiếuthoảimáinàygọngàngđếnthếnào.Phải,chúngtachỉđơngiảnđanggiảvờlàngườihướngngoạimàthôi,vàphải,sựthiếuxácthựcnàycóthểkhôngđúngđắnvềmặtđạođức(đólàcònchưakểđếnvắtkiệthếtsứclựctinhthầncủachúngta);nhưngnếunó

làđểphụcvụchotìnhyêuhoặcmộttiếnggọicủacôngviệc,vậythìchúngtacũngchỉđanglàmđúngtheođiềumàShakespeaređãkhuyênmàthôi.

Khimọingườiđãtrởnênthuầnthụctrongviệcthựchànhnhữngnéttínhcáchtựdo,sẽkhóđểcóthểtinrằnghọđanghànhđộngvượtrangoàitínhcáchthậtcủahọ.CácsinhviêncủagiáosưLittlethườngtỏrangờvựckhiôngbảovớihọrằngmìnhlàmộtngườihướngnội.NhưngLittlehoàntoànkhôngphảilàmộttrườnghợpduynhất;rấtnhiềungười,đặcbiệtlànhữngngườitrongvaitròlãnhđạo,cũngđềuthamgiađếnmộtmứcđộnàođấyvàoviệcgiả-vờ-là-người-hướng-ngoạinày.Vídụ,hãycânnhắcđếnngườibạncủatôi,Alex,nhàlãnhđạoquảnggiao,lịchthiệpcủamộtcôngtydịchvụtàichính,ngườiđãđồngýthựchiệnmộtcuộcphỏngvấnhoàntoàncởimở,thẳngthắn;vớiđiềukiệnsốngchếtlàkhôngđượcđểlộdanhtínhthậtcủaanh.Alexnóivớitôirằnggiả-vờ-hướng-ngoạilàmộtthứanhđãtựdạymìnhtừnămlớpBảy,khianhnhậnrarằngnhữngđứatrẻkhácđanglợidụnganh.

“Tôiđãtừnglàngườidễtínhhiềnlànhnhấtmàbạnsẽmuốnbiết”,Alexnhớlại,“nhưngthếgiớithìkhôngnhưvậy.Vấnđềlànếubạnchỉlàmộtđứadễtínhhiềnlành,đờisẽđèbạnbẹprúm.Tôitừchốisốngmộtcuộcđờinơimọingườiđềucóthểdẫmđạplêntôi.Tôilúcđónghĩ,OK,thếgiảiphápởđâycóthểlàgì?Vàchỉcóduynhấtmộtmàthôi.Tôicầnphảicótấtcảmọingườitronglòngbàntaycủatôi.Nếutôimuốnlàmmộtngườidễtínhhiềnlành,tôicầnphảinắmgọncảcáitrườngnày”.

NhưnglàmthếnàođểđitừAđếnB?“Tôiđãnghiêncứucáchứngxửxãhộicủacộngđồng,chắcchắnlànhiềuhơnbấtcứaibạnđãtừnggặp”,Alexnóivớitôi.Anhquansátcáchmọingườinói,cáchhọdichuyển—đặcbiệtlàcáctưthếuyquyềncủanamgiới.Anhđiềuchỉnhtácphongcủamình,chophép

anhvẫncóthểtiếptụclàmộtthiếuniênbảnchấtnhútnhát,hiềnlành,nhưngkhôngcònbịlợidụngnữa.“Bấtcứthứkhókhăngìcóthểkhiếnbạnbịđèbẹp,tôisẽtựbảo,“Mìnhcầnphảihọccáchlàmđượccáinày”.Vậynênchođếngiờ,tôiđãđượctrangbịchochiếntranh.Bởivìchỉcóthế,ngườitamớikhôngdámđụngđếnbạn”.

Alexcũngđồngthờitậndụngnhữngthếmạnhtựnhiêncủamình.“Tôiđãhọcđượcrằngbọncontraivềcơbảnchỉlàmcómộtthứ:chúngđuổitheotụicongái.Chúnggiànhđượchọ,chúngđánhmấthọ,rồichúngbànluậnvềhọ.Tôitựnghĩ,“Thậtlàlòngvòng.Tôithậtsựthíchcongái”.Sựgầngũisẽđếntừđóchứđâu.Vậynênthayvìngồilêvàtángẫuvềtụicongái,tôitìmhiểuhọ.Tôisửdụngviệccócác

mốiquanhệtốtvớitụicongái,cộngthêmviệcgiỏithểthao,đểnắmgọntụicontraitronglòngbàntaytôi.Ồ,vàthỉnhthoảng,bạncũngphảiđấmmộtđứanàođó.Tôicũnglàmcảcáiđónữa”.

NgàyhômnayAlexcómộttácphonglàmviệcthânthiện,dễgần,huýt-sáo-khi-làm-việc.Tôichưabaogiờthấyanhởtrongtâmtrạngxấu.Nhưngbạnsẽthấysựhunghăngtự-dạy-mìnhcủaanhấythếnàonếubạncóbaogiờthửchốngđốilạianhtrênbànđàmphán.Vàbạnsẽthấybảnthểhướngnộicủaanhấy,nếubạncóbaogiờcókếhoạchdùngbữatốimộtlầnvớianh.

“Tôithựcsựcóthểsốnghàngnhiềunămtrờikhôngcầncóbấtcứmộtngườibạnnào,ngoạitrừvợvàcáccontôi”,anhnói.“Cứthửnhìncậuvớitôimàxem.Cậulàmộttrongsốnhữngngườibạnthânnhấtcủatôi,vàcóbaonhiêulầnchúngtathựcsựnóichuyện—khicậugọitôinào!Tôikhôngthíchgiaothiệp.Mơướccủatôilàđượcsốngbiệtlậptrênmộtmảnhđấthàngnghìnmẫuvớichỉgiađìnhtôi.Bạnsẽkhôngbaogiờthấymộtđộicácthểloạibạnbètronggiấcmơđócủatôiđâu.Vậynênbấtchấpbấtkểthứgìcậunhìnthấynơidiệnmạoxãhộicủatôi,tôilàmộtkẻhướngnội.Tôinghĩrằngvềbảnchấttôivẫnlàconngườinhưtrướcgiờtôivẫnluônlà.Nhútnhátrụtrèđếnkinhhoàng,nhưngtôiđãcócáchđểbùđắpđượcchonó”.

Nhưngbaonhiêutrongsốchúngtathựcsựcókhảnănghànhđộngvượtrangoàitínhcáchđếnđượcmứcđộnhưvậy(tạmthời,hãybỏquacâuhỏirằngliệubạncómuốnlàmthếhaykhông?).GiáosưLittletìnhcờlàmộtnhàbiểudiễncựckỳtàigiỏi,vàrấtnhiềuCEOcủacáccôngtylớncũngvậy.Thếcònnhữngngườicònlạithìsao?

Mộtvàinămtrước,mộtnhàtâmlýhọcnghiêncứu(researchpsychologist)

tênRichardLippaquyếttâmtìmkiếmcâutrảlờichocâuhỏinày.Ônggọimộtnhómnhữngngườihướngnộitớiphòngthínghiệmcủamìnhvànhờhọcưxửnhưnhữngngườihướngngoạitrongkhigiảvờđangdạymộtgiờtoán.Rồisauđóôngvàcácđồngnghiệpcủamình,vớimáyquayphimtrongtay,đolạiđộdàicácsảibướccủahọ,lượnggiaotiếpbằngmắthọthựchiệnvớicác“họcsinh”,tỷlệthờigianhọdànhđểnóichuyện,tốcđộvàâmlượngkhinóicủahọ,vàđộdàitổngcộngcủamỗibuổihọc.Họcũngđồngthờiđánhgiáxemvềtổngquát,đốitượngđãtỏrahướngngoạiđượcđếnthếnào,dựavàogiọngnóivàngônngữcơthểcủahọ.

VàrồiLippalặplạichínhxácquytrìnhđó,lầnnàyvớinhữngngườihướngngoạithựcthụ,vàsosánhcáckếtquả.Ôngkhámphárarằngdùchonhómsaucótạoraấntượnghướngngoạihơn,mộtvàitrongsốcáckẻ-hướng-ngoại-giả-vờvẫnthựcsựđãdiễnmộtcáchthuyếtphụcđếnbấtngờ.Cóvẻnhưlàhầuhếtchúngtađềubiếtđónggiảđếnmộtmứcđộnàođấy.Bấtkểchúngtacónhậnthứcđượchaykhôngviệcđộdàicácsảibướccủachúngta,haylượngthờigianchúngtadànhđểnóichuyệnvàmỉmcườiđánhdấuchúngtalàngườihướngnộihayhướngngoại;thìchúngtavẫnbiếtcácđiềuđómộtcáchvôthức.

Mặcdùvậy,chúngtacũngchỉcóthểkhốngchếviệctự-thể-hiện-bản-thânnàyđếnmộtgiớihạnnhấtđịnh.Điềunàymộtphầnlàbởimộthiệntượngcótên“ròrỉhànhvi”(behavioralleakage)củachúngta;trongđó,bảnchấtthậtcủachúngtabịròrỉrangoàithôngquanhữngngônngữcửchỉvôthức:mộtcáinhìnrangoàithoángchútlơđãng,vàocáilúcmànếulàmộtngườihướngngoạithựcsựsẽphảigiữánhnhìnthẳngvàomắtkhángiả;hoặcmộtbướcchuyểnkhéoléotrongcuộcđốithoạiđểđẩygánhnặngcủaviệcnóisangchongườikhángiả,trongkhinếulàmộtngườihướngngoạithựcsự,ngườidiễngiảhẳnsẽphảimuốngiữquyềnđượcnóilâuhơnmộtchútnữa.

Vậythìlàmthếnàomàmộtvàitrongsốnhữngkẻgiả-vờ-là-người-hướng-ngoạicủaLippacóthểtớigầnvớimứcđiểmsốcủanhữngngườihướngngoạithựcthụđếnvậy?Hóara,nhữngngườihướngnộimàđặcbiệtgiỏitrongviệcđónggiảngườihướngngoạithườngcóđiểmsốrấtcaotrongmộtnéttínhcáchmàcácnhàtâmlýhọcgọilà“tự-giám-sát-bản-thân”(self-monitoring).Nhữngngườitự-giám-sát-bản-thânrấtthànhthụctrongviệctựđiềuchỉnhhànhvicủabảnthântheonhưyêucầugiaotiếpcủatìnhhuống.Họtìmkiếmnhữngdấuhiệuđểchỉchohọnênhànhxửnhưthếnào.KhiởRome,họsẽcưxửnhưngườiRome;nhưcáchnhàtâmlýhọcMarkSnyder,tácgiảcủacáccuốnsách“DiệnMạoCôngCộng”(PublicAppearances),ThựcTạiRiêngTư(PrivateRealities),vàlàngườisánglậpraThangĐo

MứcĐộTự-giám-sát-bản-thân(Self-MonitoringScale),đãnói.

Mộttrongnhữngngườitự-giám-sát-bản-thânmộtcáchhiệuquảnhấtmàtôitừngbiếtlàmộtngườiđànôngtênEdgar,mộtnhânvậtnổitiếngvàrấtđượcquýmếntrongxãhộiNewYork.Ôngvàvợđềuđặncảtổchứclẫnthamdựrấtnhiềunhữngbuổigâyquỹlớn,thamgiacácsựkiệnxãhộikhácgầnnhưmọibuổitốitrongtuần.Ônglàloạingườithành-đạt-mà-lập-dị(enfantterrible)vớinhững“chiêutrò”quáiđảnluônlàchủđềbàntánưathíchcủamọingười.NhưngEdgarlạilàmộtngườicôngkhaithừa

nhậnmìnhlàngườihướngnội.“Tôithàngồiđọcsáchvànghĩngợivềcácthứcònhơnrấtnhiềuphảitiếpchuyệnvớimọingười”,ôngbảo.

Ấyvậynhưngtiếpchuyệnvớimọingườilàmộtviệcônglàmrấtthườngxuyên.Edgarđượcnuôilớntrongmộtgiađìnhcựckỳquảnggiao,nhữngngườikỳvọngôngphảibiếttự-giám-sát-bản-thân,vàôngđượcthôithúclàmđiềuđó.“Tôiyêuthíchchínhtrị”,ôngnói.“Tôithíchcácchínhsách,thíchviệckhiếnmọithứxảyra,tôimuốnthayđổithếgiớitheocáchcủariêngtôi.Vậynêntôicốýlàmnhữngthứtráitựnhiênkiểuthế.Tôikhôngthậtsựthíchlàmkháchtạimộtbữatiệccủaaiđó,bởivìkhiđótôiphảitỏrahoạtnáo,hấpdẫn.Nhưngtôisẽtổchứcnhữngbữatiệccủariêngmình,vìnóđặtanhởngaytâmđiểmcủamọithứ,màanhhoàntoànkhôngcầnphảilàmộtngườiquảnggiaochútgìcả”.

Nhưngkhiôngphảicómặtởcácbữatiệccủanhữngngườikhác,Edgarsẽđirấtxađểđóngthậtđạtvaicủamình.“Suốtcảnhữngnămđạihọc,vàthậmchítớicảgầnđây,trướcmỗikhitôitớimộtbữatốihaymộttiệcrượucocktail,tôisẽthủsẵnmộttấmthẻgiấynhỏ,trênđóghikhoảngbađếnnămcâuchuyệnvuihómhỉnh,cóliênquanđếnbốicảnhxungquanh.Tôisẽnghĩrachúngtrongmộtngàytrướcđó—nếucóýtưởngnàoxuấthiện,tôisẽghichúnglại.Rồi,đếnbữatiệcđó,tôisẽđợiđếnđúngthờicơthíchhợpvàtungchúngra.Đôilúctôiphảikiếmcớlỉnhvàonhàvệsinhvàlôiđámthẻgiấynàyrađểhọcthuộclạinhữngcâuchuyệnnhỏnhỏcủamình”.

Dùvậy,dầndần,Edgarcũngthôikhôngmangnhữngtấmthẻgiấytớicácbữatiệcnữa.Ôngvẫntựcoimìnhlàmộtngườihướngnội,nhưngđãhòanhậpquásâuvàovaidiễnhướngngoạicủamìnhđếnđộviệckểchuyệnvuibắtđầutớivớiôngmộtcáchtựnhiên.Quảthựcvậy,nhữngngườitự-giám-sát-bản-thânnhiềunhấtkhôngchỉthườnggiỏitrongviệctạorahiệuquảvàcảmxúcnhưmongmuốntrongmộttìnhhuốngnhấtđịnh—họcònđồngthờiítcăngthẳnghơnkhilàmthếnữa.

ĐốingượclạivớinhữngEdgarcủathếgiới,nhữngngườiíttự-giám-sát-bản-thânlạixâydựnghànhvicủamìnhdựatrênchiếclabànnộitạicủachínhhọ.Họcósốlượnghànhvicũngnhưsốmặtnạxãhộisẵncótrongtayíthơnnhiều.Họítnhạycảmhơnvớicácdấuhiệugiaotiếp(thứcóthểnhắchọnênlàmgìthìsẽthíchhợphơnvớicuộcgiaotiếp),nhưviệcbạnđượckỳvọngsẽkểbaonhiêucâuchuyệnvuitạimộtbữatiệctối;cũngnhưíthứngthúhơnvớiviệcđóng-vai,kểcảkhihọnhậnbiếtđượccácdấuhiệugiaotiếp.Cứnhưthểnhữngngườiíttự-giám-sát-bản-thân(lowself-monitors,hayLSM)vànhữngngườihaytự-giám-sát-bản-thân(highself-monitors,hayHSM)hợpvớinhữngđốitượngkhángiảkhác

nhau,nhưSnyderđãnói:mộtngườilàcácđốitượngbêntrong,ngườicònlạihướngracácđốitượng

bênngoài.

Nếubạnmuốnbiếtmứcđộtự-giám-sát-bản-thâncủamìnhmạnhđếnđâu,dướiđâylàmộtvàicâuhỏitrongThangĐoMứcĐộTự-giám-sát-bản-thâncủaSnyder.

·Khibạnkhôngchắcliệunênhànhxửthếnàotrongmộttìnhhuốnggiaotiếpnhấtđịnh,bạncóquansátcáchcưxửcủanhữngngườixungquanhkhông?

·Bạncóhaytìmkiếmlờikhuyêntừbạnbètrongviệcchọnphim,sáchhaynhạckhông?

·Bạncóhaycưxửrấtkhácnhautrongcáctìnhhuốngkhácnhau,hayvớinhữngnhómngười

khácnhaukhông?

·Bạncóthấybắtchướcngườikháclàmộtviệckhádễdàngvớibạnkhông?

·Bạncóbaogiờlừagạtngườikhácbằngcáchtỏrathânthiện,trongkhithựcracóthểbạnkhôngưahọchútnào?

·Bạncóhay“diễntrò”đểgâyấntượng,hayđểtạotiếngcườikhigiaotiếpvớingườikhác

không?

·Cóphảiđôilúcbạnhiệnratrongmắtngườikhácnhưmộtkẻphảitrảiquanhữngcảmxúcsâusắc,mãnhliệthơnnhiềunhữnggìbạnthựcsựtrảiqua?

Càngtrảlời“có”vớinhữngcâuhỏinàynhiều,mứcđộtự-giám-sát-bản-thâncủabạncàngcao.Giờbạnhãytựhỏibảnthânnhữngcâuhỏinàyxem:

·Cóphảicáchànhđộngvàlờinóicủabạnnóichungthườnglàđạidiệncảmxúc,tháiđộ,hayniềmtinthựcsựbêntrongcủabạn?

·Bạncóbaogiờcảmthấyrằngbạnchỉcóthểtranhcãichonhữngýtưởngbạnđãtinvàotừtrước?

·Cóphảibạnthườngtừchốithayđổiýkiến,haycáchlàmviệccủamìnhnếuchỉđểlàmvừalòngaiđó,hoặckhiếnhọcócảmtìnhhơnvớibạn?

·Bạncóghétnhữngtròchơinhưcharades(mộtngườichơidùngđiệubộ,cửchỉdiễnlạimộttừngữbímật,đểchocácngườichơikhácđoánxemtừđólàgì),haydiễnkịchứngtác(diễnkịchkhôngkịchbản,ngườidiễntựứngbiếnranộidungngaytrongkhidiễn)?

·Bạncógặphaykhókhănkhôngtrongviệcthayđổicáchnóinăng,hànhxửcủamìnhchophùhợpvớinhữngnhómngườikhácnhauvàcáchoàncảnhkhácnhau?

Bạncàngcóxuhướngtrảlời“có”chonhữngcâuhỏitrongnhómthứhainàynhiều,bạncómứcđộtự-giám-sát-bản-thâncàngthấp.

KhigiáosưLittlegiớithiệuýtưởngvềviệctự-giám-sát-bản-thânvớicáclớphọcvềtâmlýhọctínhcáchcủaông,mộtsốsinhviênđãtranhluậnrấthăngvềviệcliệulàmmộtngườitự-giám-sát-bản-thâncóđạođứchaykhông.Mộtsốcặpđôi“lẫnlộn”—ngườiHSMvàLSMyêunhau—thậmchíđãchiatayvìđiềunày,ôngnghemọingườinóilạivậy.Vớinhữngngườihaytự-giám-sát-bản-thân,nhữngngườiíttự-giám-sát-bản-thâncóvẻquácứngnhắcvàvụngvềtronggiaotiếp.Vớinhữngngườiíttự-giám-sát-bản-thân,nhữngaihaytự-giám-sát-bản-thâncóthểhiệnlênnhưlànhữngkẻluônsẵnlòngtuânthủ,thiếuchínhkiếnvàdốitrá—“họthựcdụngnhiềuhơnlànguyêntắc”,theolờicủaMarkSnyder.Quảthựcvậy,nhữngngườiHSMđãđượcchứngminhlàgiỏinóidốihơnnhữngngườiLSM,mộtđiêucóvẻủnghộchoquanđiểmvềđạođứccủanhữngngườiíttự-giám-sát-bản-thân.

NhưngLittle,mộtngườiđànôngtốtbụng,mựcthướcvềđạođứclạitìnhcờlàmộtngườicựckỳhaytự-giám-sát-bản-thân,lạicócáinhìnkhác.Ôngcoi

việctự-giám-sát-bản-thânlàmộthànhvithểhiệnsựkhiêmtốn.Nólàvềviệcthíchnghibảnthânvớinhữngtiêuchuẩnthôngthườngcủahoàncảnh,hơnlà“kéomọithứvềnhucầuvàquantâmcủariêngmình”.Khôngphảitấtcảmọihànhđộngtự-giám-sát-bản-thânđềuchỉlàdiễnkịch,ôngnói,hayđềulàđểkiểmsoátmôitrườngxungquanh.Mộtphiênbảnhướngnộihơncủanócóthểkhôngphảilàđểtìm-kiếm-sự-chú-ý,màlàđểtránhnhữngtìnhhuốnggâyxấuhổtronggiaotiếpxãhội.KhigiáosưLittlethựchiệnđượcmộtbàinóituyệtvời,đómộtphầnlàvìôngđãtự-giám-sát-bản-thântừngkhoảnhkhắcmột,liêntụckiểmtracáckhángiảcủamìnhđểpháthiệnngaytừngdấuhiệuvuithích,hoặcchánchườngdùlànhỏnhất,đểtừđóđiềuchỉnhviệcthuyếttrìnhcủaôngchophùhợp.

Vậynếubạncóthểđónggiả,nếubạncóthểlàmchủkỹnăngdiễnxuất,cóthểchútâmđếntừngbiếnđổinhỏnhấttrongcuộcgiaotiếp,vànếubạnsẵnsàngthuậntheonhữngtiêuchuẩngiaotiếpthôngthườngmàviệctự-giám-sát-bản-thânyêucầu;câuhỏiđặtralà:liệubạncónênlàmthếkhông?Câutrảlờilà:chiếnlượcNétTínhCáchTựDocóthểđạthiệuquảkhiđượcdùnghợplý,nhưngsẽlàthảmhọa

nếudùngquáđộ.

GầnđâytôicóthamgiamộtbuổinóichuyệncùngmộtnhómcáckháchmờitạiĐạihọcLuậtHarvard.Buổiphátbiểunàynằmtrongchuỗisựkiệnkỷniệm55nămngàyphụnữđượcnhậnvàotrườnghọcLuật.Cácnữcựuhọcsinhtừkhắpnơitrêncảnướctậphợpvềtrườngđểcùngchúcmừng.Chủđềcủabàinóilà“VớimộtGiọngNóiKhác:NhữngChiếnLượcđểTựTrìnhDiễnBảnThânMộtCáchHiệuQuả”(“InaDifferentVoice:StrategiesforPowerfulSelf-Presentation”).Cóbốndiễngiả:mộtluậtsưbàochữa,mộtthẩmphán,mộthuấnluyệnviênchuyênvềđàotạokỹnăngnóitrướcđámđông,vàtôi.Tôiđãchuẩnbịnhữngýkiếncủamìnhmộtcáchkỹlưỡng;tôibiếtvaidiễnmàmìnhmuốnđónglàgì.

Vịhuấnluyệnviênkỹnăngnói-trước-đám-đôngbắtđầutrước.Côphátbiểuvềviệclàmthếnàođểthựchiệnmộtbàinóicóthểkhiếnngườinghephảibấtngờ,choángngợp.Vịthẩmphán,mộtngườiMỹgốcHàn,nóivềsựkhóchịuđếnthếnàokhimọingườiluônmặcđịnhrằngngườigốcchâuÁluôntrầmtínhvàchỉbiếtcóhọc,trongkhisựthựcthìcôlàmộtngườirấthoạtbát,năngnổvàquảquyết.Vịluậtsư,mộtcôgáicócơthểnhỏbé,máitócvàngvàhăngháitranhluậnđếnđángkinhngạc,thìkểvềmộtlầnkhicôthẩmvấnnhânchứngtrướctòađãhăngtớimứcquantòaphảicanthiệp“Lùilạimộtchútđi,côhổ!”(“Backdown,tiger!”).

Khitớilượttôi,tôinhắmcácýkiếncủamìnhtớinhữngngườiphụnữnhấtđịnhtrongsốkhángiả,nhữngngườikhôngtựnhìnmìnhnhưnhữngcôhổ,nhưnhữngkẻhoạt-bát-năng-nổ-quả-quyết,haynhữngngườikhiếnngườikhácphải“bấtngờ,choángngợp”.Tôinóirằngnănglựcthươngthuyếtvàđàmphánkhôngphảilàthứbẩmsinh,nhưmàutócvànghayhàmrăngthẳng,vàrằngnókhôngchỉđộcquyềnthuộcvềnhữngngườilên-giọng-và-đấm-xuống-mặt-bànhùnghổ.Bấtcứaicũngcóthểlàmộtnhàđàmphánxuấtsắc,tôinóivớihọ,vàsựthựclàthườngsẽcólợihơnkhibạntĩnhlặngvàlịchsự,khibạnlắngnghenhiềuhơnlànói,vàkhibạnưathíchsựhàihòahơnlàmâuthuẫn.Vớiphongcáchnày,bạncóthểchủđộngtấncôngmàvẫnkhônglàmkíchđộngđếncáitôicủađốitáccủabạn.Vàbằngcáchlắngnghe,bạncóthểhiểurađượcđiềugìđangthựcsựthôithúcngườiđangđàmphánvớibạn,vàcóthểđưaranhữnggiảiphápsángtạocóthểlàmhàilòngcảhaibên.

Tôicũngđồngthờichiasẻmộtvàimẹotâmlýđểcảmthấybìnhtĩnhvàtựtinhơntrongnhữngtìnhhuốngđángsợ,nhưlàchúýđếnvẻmặtvàtưthếcơthểcủabạnkhibạncảmthấythựcsựtựtin,vàrồiápdụnglạiđúngnhữngtưthếđókhibạncầntỏratựtin.Cácnghiêncứuđãchothấyrằngápdụng

nhữngthayđổinhỏvềcơthểnày—nhưmỉmcườichẳnghạn—giúpchúngtathấymạnhmẽvàhạnhphúchơn,trongkhinhănnhósẽkhiếnchúngtacảmthấytệđi.

Nhưmộtlẽtựnhiên,khibuổinóichuyệnkếtthúcvàcáckhángiảtớigầnđểnóichuyệnthêmvớicácdiễngiả,chínhnhữngngườihướngnộivàgiả-vờ-hướng-ngoạiđãtìmđếntôi.Trongsốhọ,cóhaingườimàtôiđặcbiệtnhớnhất.

NgườiđầutiênlàAlison,mộtluậtsưbàochữa.Alisoncómộtvócngườithonthảvàphụcsức,kiểutócđềuđượcchămsócrấtkỹlưỡng;nhưngkhuônmặtcôthìnhợtnhạt,vàcóvẻkhôngvui.Côđãlàmộtluậtsưbiệnhộchocùngmộthãngluậtđãđượchơnmườinămrồi.Giờcôđangxinứngcửvàovịtrítổngtưvấnpháplý(generalcounsel)chohàngloạtcôngtylớn,điềucóvẻlàmộtbướcđitiếptheorấthợplý,chỉtrừcómộtviệcrằngtìnhcảmcủacôrõràngkhôngđểởđó.Vàdĩnhiên,côkhôngnhậnđượcmộtlờimờinhậnviệcnào.Vớitrìnhđộvànănglựccủabảnthân,côluôndễdàngtiếnvàođượcđếnvòngphỏngvấncuốicùng,nhưngđềuchỉđểbịloạirangayphútcuối.Vàcôbiếtlýdotạisao,đólàvìnhữngngườiđứngđầucôngviệctuyểndụngcôđãtừngthamgiaphỏngvấnvớiđềuchocôcùngmộtphản

hồigiốnghệtnhau:côthiếumộttínhcáchphùhợpchocôngviệcnày.Alison,mộtngườitự-miêu-tả-bản-thânlàhướngnội,cóvẻđaukhổkhicôkểlạivềphánquyếtgaygắtđó.

Ngườicựuhọcsinhthứhai,Jillian,giữmộtvịtrícấpcaotạimộttổchứcbảovệmôitrườngmàcôrấtyêuquý.Jillianhiệnlênnhưmộtngườihiềnlành,vuivẻ,vàrấtbìnhdị.Cômaymắnđượcdànhhầuhếtthờigiancủamìnhnghiêncứuvàviếtnhữnggiấytờchínhsáchvềcácchủđềmàcôthựcsựquantâmtới.Dùvậy,đôilúc,côcũngphảithamgiacáccuộchọpvớihộiđồng,vàphảithuyếttrình.Mặcdùcôcảmthấyhếtsứcthỏamãnsaunhữngcuộchọpnày,côkhôngthíchthúlắmvớivịtrítrungtâmcủasựchúý,vàmuốnxinlờikhuyêncủatôivềviệclàmthếnàođểgiữvẻngoàibìnhtĩnh,tựnhiênkhicôcảmthấysợ.

ĐâulàsựkhácbiệtgiữaAlisonvàJillian?Cảhaiđềulànhữngngườigiả-vờ-hướng-ngoại(pseudo-extrovert),vàbạncólẽsẽnóirằngAlisonđangcốgắngnhưngvẫnthấtbại,trongkhiJillianthìđangthànhcông.NhưngvấnđềthựcsựcủaAlisonlạilàởchỗcôđangcốhànhxửvượtrakhỏitínhcáchthậtcủamìnhchỉđểphụcvụchonhữngdựáncôkhôngthựcsựquantâmtới.Côkhôngthíchluật.Côđãchọntrởthànhmộtluậtsưbiệnhộchỉvìcôthấycóvẻđâylàviệcnhữngngườiluậtsưthànhcôngvàxuấtsắcnhấtlàm,vậynênsựgiả-vờ-hướng-ngoạicủacôkhônghềđượchỗtrợbởinhữnggiátrị

tinhthầnsâusắchơn.Côkhôngtựbảomìnhrằng“Mìnhđanglàmcáinàylàđểthúcđẩynhữngcôngviệcmàmìnhthựcsựquantâmsâusắctới”,và“khinàoxongcáicôngviệcnày,mìnhsẽquaytrởlạivớitínhcáchthậtcủamình”.Thayvàođó,côlạitựtâmniệmvớibảnthân:“Conđườngtớithànhcôngphảilàtrởthànhdạngngườikhôngphảimình”.Đâykhôngcònlàsựtự-giám-sát-bản-thânnữa,đâylàsựtự-chối-bỏ-bản-thân.TrongkhiJillianhànhđộngvượtrakhỏitínhcáchthậtcủamìnhvìnhữngcôngviệcxứngđáng,màtạmthờicầnđếnmộtsựđịnhhướngkhác;Alisonlạithựcsựtinrằngcógìđósailầmtừtrongbảnchấtvớiviệclàchínhbảnthânmình.

Hóara,khôngphảilúcnàocũngdễdàngđểnhậndiệnđượccáccácdựáncánhâncốtlõicủabảnthânmình.Vànócóthểđặcbiệtkhókhănvớinhữngngườihướngnội,nhữngngườiđãdànhphầnlớnthờigiantrongcuộcđờihọcốthayđổibảnthântheotiêuchuẩnhướngngoại,đếnđộkhihọphảichọnmộtsựnghiệp,hoặcmộtnghĩavụcánhân,họhoàntoàncảmthấyổnvớiviệcbỏquahoàntoànsởthíchthậtsựcủabảnthân.Họcóthểsẽkhôngthấythoảimáiởtrườngluậthaytrườngy,hayởbộphậnmarketingcủamộtcông

ty,nhưngcũngchẳngkhóchịugìhơncảmgiáckhôngthoảimáimàhọđãquentrảiquatừtrườngphổthôngngàytrước,hayởcáctrạinghỉhè.

Tôi,cũngvậy,đãmộtthờitừngởtrongvịtrínày.Tôirấtthíchđượchoạtđộngtronglĩnhvựcluật,vàđãcóthờiđiểmtôithuyếtphụcđượcbảnthânmìnhrằngtôithựcsựmuốnlàmmộtluậtsưbiệnhộ.Tôicựckỳmuốntinvàođiềuđó,bởiđếnlúcđótôiđãđầutưhàngnhiềunămvàoviệchọctạiđạihọcluậtvàthựctậptạicáccôngty;vàcũngcórấtnhiềuđiềuvềluậtởphốWallcósứchấpdẫnlớnvớitôi.Cácđồngnghiệpcủatôilànhữngngườigiàutrithức,hiềnlành,vàcẩntrọng(hầuhết).Tôicómộtmứclươngkhátốt.Tôicómộtvănphòngtrêntầngthứbốnmươihaicủamộtcaoốcchọctrời,vớitầmnhìnratượngđàiNữthầnTựDo.Tôithichthútậnhưởngcáiýnghĩrằngmìnhcóthểthànhcôngtrongmộtmôitrườngđầynăngđộngthếnày.Vàtôicũngkhágiỏitrongviệchỏinhữngcâu“nhưng”và“nếuthếthìsao”,nhữngthứrấtquantrọngtrongquátrìnhsuynghĩcủahầuhếtmọiluậtsư.

Phảimấtđếngầnmộtthậpkỷtôimớinhậnrarằngluậtchưabaogiờlàdựáncánhâncủatôi,chưabaogiờ,dùchỉsuýtsoát.Ngàynay,tôicóthểnóivớibạnkhôngmộtchútchầnchừrằngthứgìmớilàcácdựáncánhâncốtlõicủatôi:chồngvàcáccontôi;việcviếtlách;vàkhuyếnkhíchcácgiátrịđượcnhắcđếntrongcuốnsáchnày.Mộtkhitôiđãnhậnrađiềuđó,tôiphảithayđổi.TôinhìnlạinhữngnămthánglàmmộtluậtsưphốWallcủamìnhnhưthểnhìnvềquãngthờigiantôiđãsốngởmộtnướckhác.

Nórấtlôicuốn,rấthấpdẫn,vàtôiđãcócơhộiđượcgặprấtnhiềungườithúvịmànếulàmkhácchắcchắntôisẽkhôngbaogiờcóthểbiếthọ.Nhưngtôivẫnluônluônlàmộtkẻkhôngđượcsốngởnơithựcsựcủamình.

Đãdànhrấtnhiềuthờigiantựđịnhhướngchoviệcchuyểnđổisựnghiệpcủamình,cũngnhưđãtưvấnchorấtnhiềungườitrảiquacácgiaiđoạnchuyểnđổisựnghiệpcủahọ;tôinhậnrarằngcóbabướcquantrọngđểnhậndiệnđượccácdựáncánhâncốtlõicủariêngbạn:

Đầutiên,hãynghĩlạivềnhữnggìbạntừngthíchlàmkhicònnhỏ.Bạnđãtrảlờicâuhỏi“saunàylớnlênmìnhmuốnlàmgì”nhưthếnào?Câutrảlờicụthểmàbạnđưaracóthểtrậtlấthết,nhưngniềmướcmuốnẩngiấuđằngsaunóthìkhông.Nếubạnđãmuốnlàmmộtngườilínhcứuhỏa,vậyviệclàmlínhcứuhỏacóýnghĩagìđốivớibạn?Mộtngườitốtluôngiảicứunhữngaiđanggặpnạn?Mộtkẻkhôngsợhãichútgìtrướchiểmnguy?Haychỉđơngiảnlàcảmgiácthíchthúkhiđượcláichiếcxetảichữacháy?Nếu

bạnđãmuốnlàmmộtvũcông,cóphảilàvìbạnsẽđượcmặcđồđẹp,hayvìbạnkhaokháttiếngvỗtaytánthưởng,hayđóchỉđơngiảnvìniềmvuiđượclượnmúaqualạivớitốcđộnhanhđếnchóngmặt?Cókhibạncủahồiđóđãbiếtnhiềuhơnvềbảnthânbạnhơnlàbạncủabâygiờđấy.

Thứhai,hãyđểtâmtớicôngviệckhiếnbạnbịthuhútnhất.Ởhãngluậtcũcủatôi,tôichưamộtlầnnàotìnhnguyệnthamgiamộtvụtranhtụngluậtdoanhnghiệpnào,nhưngtôilạiđãdànhrấtnhiềuthờigianlàmcôngviệcmiễnphíchomộttổchứcphilợinhuậnvềkhảnănglãnhđạocủanữgiới.Tôicũngđồngthờithamgiavàovàihộiđồngcủahãngluậtvớinhiệmvụđàotạo,rènluyện,vàpháttriểncácluậtsưtrẻchohãng.Giờ,chắcbạncũngcóthểđoántừcuốnsáchnày,tôikhôngphảidạngngườithíchhợpvớinhữnghộiđồng.Nhưngmụctiêucủanhữnghộiđồngnàythúcđẩytôi,vậynêntôiđãlàmnhưthế.

Cuốicùng,hãyđểtâmtớinhữnggìkhiếnbạnghentỵ.Đốkỵhayghentỵlàmộtthứcảmxúcxấuxí,nhưngnónóilênsựthật.Bạnhầuhếtsẽghentỵvớinhữngaicóthứmàbạnthèmmuốn.Tôiđãđốimặtvớisựghentỵcủariêngmìnhsaukhimộtvàitrongsốcácbạncùnglớptạiđạihọcluậtngàytrướccủatôitụtậplạivàsosánhthànhtíchvềsựnghiệpgiữacáccựuhọcsinh.Họnóivớisựngưỡngmộ,vàphải,cảghentỵnữa,khikểvềmộtngườibạncùnglớphiệngiờđangthườngxuyênđượcbiệnhộởTòaÁnTốiCao(SupremeCourt).Phảnứngđầutiêncủatôilàkhôngtánthành.Côấycàngcónhiềuuyquyềnthìcàngtốtchocôấychứsao!Cógìmàghentỵ!Tôinghĩvậy,vàtựđắcývớibảnthânvìsựcao

thượngcủamình.Nhưngrồitôinhậnrasựhàophóngcủatôicũngđếnrấtlàrẻmạtthôi,bởingaytừđầutôicũngđãchẳngcóướcmuốnđượclàmluậtsưbiệnhộởTòaÁnTốiCao,haythậmchílàlàmbấtcứcáigìliênquanđếnnghềluậtsưrồi.Khitôitựhỏibảnthânmìnhlàthếaimớilàngườikhiếntôighentỵ,câutrảlờiđếnngaytứckhắc.Đólànhữngngườibạnhọcđạihọccũcủatôigiờđãtrởthànhnhữngtácgiảsáchhaynhữngnhàtâmlýhọc.Ngàynay,tôiđangtheođuổimộtphiênbảncủariêngmìnhởcảhaivaitrònày.

Nhưngkểcảnếubạncókéodãnbảnthânrađểphụcvụchomộtdựáncánhâncốtlõi,bạncũngsẽkhôngmuốnhànhđộngvượtrangoàitínhcáchquánhiều,hoặctrongthờigianquádài.Bạncócònnhớnhữngcuộc“trốnchạy”tớinhàvệsinhgiữamỗibàinóichuyệncủagiáosưLittlekhông?Nhữngcuộcbỏtrốnđónóivớichúngtarằng:nghịchlýthay,cáchtốtnhấtđểhànhđộngvượtrangoàitínhcáchlàtrungthànhvớiconngườithậtcủabạnđếnhếtmứccóthể—bắtđầubằngviệctạoracàngnhiều“điểmhồiphục”

(“restorativeniche”)càngtốttrongcuộcsốnghàngngàycủabạn.

“Điểmhồiphục”làtừngữgiáosưLittledùngđểchỉnơimàbạntớikhibạnmuốntrởvềvớiconngườithậtcủamình.Nócóthểlàmộtkhônggianvậtlý,vídụnhưmộtconđườngbênbờsôngRichelieu,hoặcmộtthứvềmặttinhthần,nhưnhữngkhoảngnghỉyêntĩnhbạndànhchomìnhgiữanhữngphiênbánhàngquađiệnthoại.Nócóthểcónghĩalàhủybỏnhữngkếhoạchgiaothiệpcủabạnvàodịpcuốituầntrướcmộtbuổihọpquantrọngtạichỗlàm;tậpluyệnyogahoặcthiền;haylựachọnviệctraođổiquaemailthayvìgặpgỡtrựctiếptạicôngty.(KểcảvớinhữngngườicongáithờinữhoàngVictoria,nhữngngườimàcôngviệcluônlàphảisẵnsàngdànhthờigianchogiađìnhvàbạnbè,cũngđượckỳvọnglàphảirútluivềđểnghỉngơimỗibuổichiều).

Bạnlựachọnđiểmhồiphụckhibạntrởvềvớivănphòngriêngcủamìnhvàkhépchặtcửalại(nếubạnđủmaymắnđểcómộtvănphòngriêng)trongkhoảngnghỉgiữacáccuộchọp.Bạnthậmchícóthểtạoramộtđiểmhồiphụcngaygiữamộtcuộchọp,bằngcáchcẩnthậnlựachọnnơibạnsẽngồi,vàkhinàocũngnhưbằngcáchnàobạnsẽthamgiavàocuộcbànluận.Trongcuốnhồikýcủamình,“Trongmộtthếgiớikhôngchắcchắn”(InanUncertainWorld),RobertRubin,BộtrưởngNgânkhốHoaKỳ(treasurysecretary)dướithờitổngthốngBillClinton,miêutảlạicáchông“luônmuốnởthậtxavịtrítrungtâm,bấtkểcólàởtrongPhòngBầudụchaytrongvănphòngcủamộtnhàlãnhđạocấpcaonào

đấy,chỗngồiquenthuộccủatôivẫnlàởtậnphíacuốibànhọp.Cáikhoảngcáchvậtlýxaxamộtchútđókhiếntôicảmthấythoảimáihơn,vàchophéptôiđọcđượcbầukhôngkhícủacănphòng,vàbìnhluậntừmộtgócnhìnhơixacáchmộtchút.Tôikhônglolắnglắmvềchuyệnbịbỏqua.Bấtkểvịtríđứnghayngồicủabạncóxacáchđếnthếnàođinữa,bạnvẫnluôncóthểnói,“NgàiTổngthống,tôinghĩthếnày,thếkia,hoặcthếnàođó”.

Chúngtađềucóthểsẽthuđượclợiíchnếu,trướckhichấpnhậnmộtcôngviệcmới,chúngtađánhgiásựcómặt(hoặckhôngcómặt)củanhữngđiểmphụchồi,vớicùngmộtmứcđộcẩnthậncũngnhưkhichúngtacânnhắcvềchếđộnghỉthaisảnhaykếhoạchbảohiểmsứckhỏevậy.Nhữngngườihướngnộinêntựhỏibảnthânmình:Liệucôngviệcnàycóchophépmìnhđượcdànhthờigianchonhữnghoạtđộngtrongvòngtínhcáchcủamìnhkhông,vídụnhưđọc,lênkếhoạch,viết,haylàmnghiêncứu?Liệumìnhsẽcómộtkhônggianlàmviệcriêngtưchứ,haysẽphảilàđốitượngchonhữngđòihỏiliêntụctừmộtvănphòngmở?Nếucôngviệckhôngchotôiđủcác

điểmphụchồi,thìítnhấtliệutôicũngcóthểcóđủthờigianrảnhvàocácbuổitốihaycácngàynghỉcuốituầnđểtựthưởngchúngchomìnhchứ?

Nhữngngườihướngngoạicũngsẽmuốntìmkiếmcácđiểmphụchồinữa.Liệucôngviệccóbaogồmđượcnóichuyện,dichuyển,vàgặpgỡnhữngngườimớikhông?Liệukhônggianlàmviệccóđủkíchthíchkhông?Nếucôngviệckhôngđápứngđầyđủnhữngyêucầunày,thìítnhấtgiờgiấclàmviệccũngđủlinhhoạtđểtôicóthểđixảhơithoảimáisaumỗigiờlàmchứ?Hãycânnhắclờimôtảcôngviệcthậtcẩnthận.Mộtngườiphụnữđặcbiệthướngngoạitôiphỏngvấnđãtừngrấtphấnkhíchvềmộtvịtrí“tổchứccộngđồng”(communityorganizer)chomộttrangwebvềcáchnuôidạyconcái,chođếnkhicônhậnrarằngđểlàmcôngviệcnày,côsẽphảingồitrướcmànhìnhmáytínhđủtámtiếngmỗingày.

Cũngcónhữnglúcmọingườitìmthấyđiểmphụchồiởnhữngcôngviệchọítngờđếnnhất.Mộttrongcácđồngnghiệpcũcủatôilàmộtluậtsưbiệnhộđãdànhhầuhếtthờigiancủamìnhtrongtĩnhlặngtuyệtđốiđểnghiêncứuvàviếtcácbiênbảnpháplý.Bởivìhầuhếtcácvụcủacôđềuđượcdànxếpổnthỏacả,côítkhiphảitớitòatớimứccôchẳngbậntâmđếnviệcphảisửdụngcáckỹnănggiả-vờ-hướng-ngoạicủamìnhnữa.Mộttrợlýquảnlýhànhchínhnhânsự(administrativeassistant)hướngnộikháctôitừngphỏngvấnthìđãmởrộngtrảinghiệmvănphòngcủamìnhthànhmộtcôngviệclàm-từ-xa-tại-nhàthôngquamạngInternet,cungcấpcácdịchvụthanhtoán(clearinghouse)vàtổchứcđào

tạo,huấnluyệncôngtáctrợlý“quamạng”.Vàtrongchươngtiếptheo,chúngtasẽgặpmộtngườibánhàngsiêusao,đãphávỡkỷlụcbánhàngcủacôngtyôngsuốtnămnàyquanămkhácbằngcáchkiênđịnhtrungthànhvớiconngườihướngnộithựccủamình.Cảbangườinàyđềuđãchọnnhữngngànhnghềchắcchắnrấthướngngoại,vàsángtạolạichúngbằnghìnhảnhcủachínhhọ,đểhọcóthểhànhđộngtrongvòngtínhcáchcủamìnhnhiềunhấtcóthể,từđóbiếnđổirấthiệuquảmỗingàylàmviệccủahọthànhmộtđiểmphụchồikhổnglồ.

Nhưng,tìmkiếmnhữngđiểmphụchồicũngkhôngphảilúcnàocũngdễdàng.CóthểbạnmuốnđượcyêntĩnhđọcsáchbêncạnhlòsưởivàonhữngtốithứBảy,nhưnggiảsửnếuvợbạnmuốndànhthờigiannhữngbuổitốicuốituầnđóđểgặpgỡnhữngngườibạn(trongsốrấtnhiềubạnbè)củacôấythìsao?Cóthểbạnmuốnrútluivềốcđảoriêngcủavănphòngmìnhgiữanhữngphiênbánhàngquađiệnthoại,nhưngsẽthếnàonếucôngtycủabạnvừachuyểnđổithànhmộtvănphòngmở?Nếubạncóýđịnhluyệntập

nhữngnéttínhcáchtựdo,bạnsẽcầnđếnsựgiúpđỡtừbạnbè,giađình,vàcácđồngnghiệp.ĐócũnglàlýdotạisaogiáosưLittlelạikêugọitấtcảchúngta,vớisựthathiếtmãnhliệt,hãycùngthamgiavàomột“ThỏathuậnVềNétTínhCáchTựDo”(“aFreeTraitAgreement”).

ĐâychínhlàmiếngghépcuốicùngchoLýThuyếtVềNétTínhCáchTựDo.MộtThỏathuậnVềNétTínhCáchTựDocôngnhậnrằngmỗichúngtađềucónhữnglúcphảicưxửvượtrangoàitínhcáchthậtcủamình—đểđổilấyviệcchúngtasẽđượclàchínhmìnhtrongsuốtquãngthờigiancònlạitrongngày.SẽlàmộtThỏathuậnVềNétTínhCáchTựDonếungườivợmuốnđichơimỗitốithứBảyvàngườichồngmuốnthưgiãnbênlòsưởicùngvạchramộtthờigianbiểu:mộtnửathờigianchúngtasẽđichơi,mộtnửathờigiancònlạichúngtasẽởnhà.SẽlàmộtThỏathuậnVềNétTínhCáchTựDokhibạncótớithamdựlễtặngquàchocôdâu(weddingshower),cótớithamdựlễđínhhôn,vàcótớithamdựcảtiệcănmừng“chiatayđộcthân”củangườibạnhướngngoạicủabạn;nhưngcôấysẽhiểunếubạnbỏquabangàytụtậpngaytrướcngàycướicủacôấy,vìđóđãlàgiớihạncủabạnrồi.

BạnthườngsẽcóthểthươnglượngvềThỏathuậnVềNétTínhCáchTựDovớibạnbèvàngườiyêucủabạn,nhữngngườicácbạnmuốnchiềulòngvànhữngngườiyêuconngườithật,trong-vòng-tính-cáchthậtcủabạn.Vềcôngviệccủabạnthìcóhơikhókhănhơnmộtchút,khihầuhếtcáccôngtyvẫnchưasuynghĩtheocáchnày.Tạmthời,vàolúcnày,cólẽbạnsẽphảitácđộngdầndầnmộtcáchgiántiếp.Nhàtưvấnsựnghiệp(careercounselor)ShoyaZichykểvớitôivềcâuchuyệncủamộttrong

nhữngkháchhàngcủacô,mộtchuyênviênphântíchtàichính(financialanalyst)hướngnộiphảilàmviệctrongmộtmôitrườngnơicôhoặcphảithuyếttrìnhtrướckháchhàng,hoặcphảiliêntụcnóichuyệnvớicácđồngnghiệpcứđềuđặnravàovănphòngcủacôliêntục.Cômệtmỏitớimứcđãtínhtớichuyệnnghỉviệc—chođếnkhiZichygợiýrằngcônênthươnglượngđểcóthêmthờigiannghỉngơi.

Giờthì,ngườiphụnữnàylàmviệcchomộtngânhàngphốWall,khôngphảimộtnềnvănhóathuậnlợichomộtcuộcthảoluậnthẳngthắnvềnhucầucủanhữngngườiđặcbiệthướngnội.Vậynêncôrấtcẩnthậncânnhắccáchmìnhsẽyêucầunhưthếnào.Cônóivớisếpcủamìnhrằngbảnchấtcôngviệccủacô—phântíchvàlênchiếnlược—đòihỏinhữngquãngthờigianyêntĩnhđểcôcóthểtậptrung.Mộtkhicôđãđưayêucầucủamìnhvềmặtthựctế,sẽdễhơnđểxinthứcôcầnvềmặttâmlý:haingàymỗituầnkhông

phảiđếnchỗlàm.Sếpcủacôđồngý.

NhưngngườimàbạncóthểkýmộtThỏathuậnVềNétTínhCáchTựDotốtnhất—saukhiđãvượtquađượcsựchốngtrảcủangườiđó—làchínhbạn.

Hãygiảsửnhưbạnđangđộcthân.Bạnkhôngthíchkhungcảnhquánbar,nhưngbạnkhátkhaosựgầngũithânmật,vàbạnmuốnởtrongmộtmốiquanhệlâudàimàtrongđó,bạncóthểchiasẻnhữngbuổitốiấmcúngvànhữngcuộcnóichuyệndàivớingườibạnđờicủabạn,vớichỉmộtvàingườibạnthân.Đểđạtđượcđiềunày,bạntựthỏathuậnvớibảnthânrằngbạnsẽbắtmìnhphảitớinhữngsựkiệnxãhội,vìchỉbằngcáchnàybạnmớicóthểhyvọngtìmthấymộtngườibạntìnhvàcóthểgiảmthiểusốlầnbạnphảiđithamgianhữngsựkiệntụtậpthếnàyvềlâuvềdài.Nhưngtrongkhitheođuổimụctiêunày,bạncũngsẽchỉthamgiacácsựkiệnxãhộinhiềuđếnkhinàobạnvẫncòncảmthấythoảimáivớinómàthôi.Bạnsẽquyếtđịnhtrướcsốlượngđólàgì—mộtlầnmộttuần,mộtlầnmộttháng,haymộtlầnmộtquý.Vàkhibạnđãđápứngđủmứcchỉtiêunàyrồi,vậythìbạnđãgiànhđượcmộtcáchxứngđángquyềnđượcởnhàmàkhôngcầncảmthấytộilỗi.

Hoặccólẽbạnđãluônmơvềviệcđượcxâydựngmộtcôngtynhỏcủariêngmình,làmviệctừnhàđểbạncóthểdànhnhiềuthờigianhơnchobạnđờivàcácconcủamình.Bạnbiếtbạnsẽcầnphảilàmmộtsốcôngtáctạoquanhệ,vậynênbạntạolậpmộtThỏathuậnVềNétTínhCáchTựDovớichínhmình:bạnsẽđitớimộtbuổisựkiệnxãhộimỗituần.Tạimỗisựkiệnđóbạnsẽcóítnhấtmộtcuộcđốithoạithựcsự(vìđiềunàyđếnvớibạndễdànghơnlà“chiếmlĩnhcảcănphòng”),vàtiếptụccuộcnóichuyện

vớingườiđóvàongàyhômsau.Sauđó,bạnsẽđượcvềnhà,vàsẽkhôngcảmthấytệvềbảnthânnữakhibạnkhướctừnhữngcơhộitạoquanhệđếnsauđó.

GiáosưLittlebiếtquárõđiềugìsẽxảyrakhibạnthiếumộtThỏathuậnVềNétTínhCáchTựDovớichínhmình.BêncạnhnhữngcuộcdạochơitớibờsôngRichelieuhoặccáccuộcbỏtrốntớinhàvệsinh,ôngtừngmộtlầnđãcốtheođuổimộtlịchlàmviệckếthợpnhữngyếutốkíchthíchnănglượngnhấtcủacảtínhhướngnộilẫntínhhướngngoại.Vềmặthướngngoại,nhữngngàyấycủaôngấybaogồmnhữngbuổigiảngvànóichuyệnkhôngngừngnghỉ,cáccuộcgặpgỡvớisinhviên,giámsátcácbuổithảoluậnnhóm,vàviếttấtcảnhữngláthưtiếncửđó.Vềmặthướngnội,ôngđảmnhậnnhữngtráchnhiệmđómộtcáchcựckỳ,cựckỳnghiêmtúc.

“Mộtcáchđểnhìnvàochuyệnnày”,ôngbảo,“lànóirằngtôiđãhànhxửnhưmộtngườicựckỳhướngngoại,nhưng,tấtnhiên,nếutôilàmộtngườihướngngoạithậttôithìtôiđãchọnviếtnhữngláthưtiếncửnhanhhơn,ítphứctạphơn;đãkhôngđầutưthờigiannhiềuđếnthếvàoviệcchuẩnbịcácbàigiảngvàphátbiểu;vàcácsựkiệnxãhộiđãkhônglàmtôikiệtsứcđếnthế”.Ôngđồngthờicũngphảichịuđựngmộtlượngnhấtđịnhthứmàônggọilà“danhtiếnghiểulầm”(“reputationalconfusion”),trongđóôngđượcbiếtđếnnhưmộtngườisiêuhướngngoạisôinổi,vàdanhtiếngđócứtựnólớnlênmãi.Đâylàhìnhảnhconngườiôngmànhữngngườikhácbiết,vậynênnólàhìnhảnhmàôngcảmthấymìnhcónghĩavụphảiduytrì.

Dầndần,nhưmộtlẽtựnhiên,giáosưLittlebắtđầucảmthấymệtmỏivàkiệtsức,khôngchỉvềmặttinhthầnmàcòncảvềmặtthểchấtnữa.Nhưngkhônghềgìcả.Ôngyêucáchọcsinhcủamình,yêulĩnhvựcnghiêncứucủamình,ôngyêutấtcả.Chotớitậnngàyôngphảinằmtrongphòngkhámbácsĩvớichứngbệnhviêmphổikép(doublepneumonia),ôngvẫncònquábậnrộnđểcóthểnhậnra.Vợôngđãphảilôiôngtớiđóbấtchấpôngphảnđối,vàcũngmaylàbàđãlàmthế.Theolờibácsĩ,nếuchầnchừlâuthêmnữa,rấtcóthểôngđãmấtmạng.

Chứngviêmphổiképvàmộtlịchlàmviệcquátảicóthểxảyđếnvớibấtkỳai,tấtnhiên,nhưngvớiLittle,nólàhậuquảcủaviệccưxửvượtrangoàitínhcáchthậtcủamìnhquálâu,màlạikhôngcóđủnhữngđiểmphụchồi.Khisựtậntụycủabạnthúcépbạnnhậnlấynhiềuviệchơnmứcbạncóthểđảmđương,hứngthúlàmviệccủabạnsẽbắtđầugiảmđihẳn,kểcảởnhữngcôngviệcmàbìnhthườngrất

thuhútbạn.Bạnđồngthờicũngsẽmạohiểmcảsứckhỏethểchấtcủamìnhnữa.“Laođộngcảmxúc”(“emotionallabor”),tứclượngcôngsứcchúngtabỏrađểđiềukhiểnvàthayđổicảmxúccủachúngta,cóliênkếtchặtchẽvớistress,sựmệtmỏi,vàthậmchícảnhữngdấuhiệuthểchấtnhưlàmgiatăngnguycơcácbệnhtimmạchnữa.GiáosưLittletinrằngviệchànhđộngvượtrangoàitínhcáchquálâucóthểđồngthờicònlàmgiatăngcáchoạtđộngởhệthầnkinhvôthức(autonomicnervoussystem),thứ,đếnlượtnó,lạilàmsuyyếucácchứcnăngmiễndịchcủacơthể.

Mộtnghiêncứuđánglưutâmđãgợiýrằngnhữngngườithườngxuyênđènéncáccảmxúctiêucựcthườngkhôngsớmthìmuộnsẽlàmròrỉcáccảmxúcnàyrangoàitheonhữngcáchkhôngngờđếnđượcnhất.NhàtâmlýhọcJudithGrobđãtừngyêucầumọingườichegiấucảmxúcthậtcủahọkhicôchohọxemnhữnghìnhảnhcáccảnhtượngkinhtởm.Côthậmchícòncho

họngậmbúttrongmiệngđểhọkhôngcaumày.Côpháthiệnrarằngnhómnàybáocáolạirằnghọítthấykinhtởmhơnbởicácbứcảnhsovớinhómđượcthoảimáiphảnứngmộtcáchtựnhiên.Tuyvậy,sauđó,nhómngườiphảichegiấucảmxúcthậtcủahọphảichịuđựngnhữngphảnứngphụ.Trínhớcủahọbịtổnthương,vànhữngcảmxúctiêucựcmàhọphảichegiấucóvẻđãảnhhưởngtớiquanđiểmcủahọ.Vídụ,khiGrobyêucầuhọđiềnvàochỗtrốngtrongtừ“gr_ss”,họcóxuhướngcaohơnnhữngngườikháctrongviệcđiềnlà“gross”(tức“kinhtởm”),thayvì“grass”(tức“cỏ”).“Nhữngngườithường[chegiấucảmxúcthậtcủahọ]mộtcáchthườngxuyên”,Grobkếtluận,“cóthểsẽbắtđầunhìnthếgiớitheomộtcáchtiêucựchơn”.

Đólàlýdotạisaonhữngngàynày,giáosưLittleđangởtrongtrạngtháiphụchồi,nghỉhưukhỏicôngviệcởtrườngđạihọc,vàthoảimáidànhthờigiantạicôngtycủavợôngtạicănnhàcủahọởmộtvùngnôngthônCanada.Littlenóirằngvợông,SuePhillips,giámđốccủaTrườngChínhSáchCôngCộngVàQuảnLýNhânSựtạiĐạihọcCarleton(SchoolofPublicPolicyandAdministrationatCarletonUniversity),giốngôngnhiềuđếnmứchọkhôngcầnmộtThỏathuậnVềNétTínhCáchTựDođểđiềuhànhmốiquanhệcủahọ.NhưngThỏathuậnVềNétTínhCáchTựDocủaôngvớichínhôngthìcó,nóchoôngđượctiếptục“làmnhữngcôngviệchọcthuậtvàchuyênmôn”,nhưngkhông“ởlạiquánhiềuhơnmứccầnthiết”.

Sauđó,ôngsẽtrởvềnhàvàthumìnhlạibênngọnlửalòsưởiấmáp,cùngvớiSue.

10.KHOẢNGCÁCHTRONGGIAOTIẾP(THECOMMUNICATIONGAP)

LàmThếNàoĐểNóiChuyệnVớiNgườiCóDạngTínhCáchĐốiNgượcVớiBạn

Sựgặpgỡgiữahaidạngtínhcáchcũnggiốngnhưsựtiếpxúcgiữahaichấthóahọcvậy;nếucóbấtcứphảnứngnàoxảyra,cảhaiđềusẽbịbiếnđổi.

—CARLJUNG

NếungườihướngnộivàngườihướngngoạilàhaiphươngBắc-Namcủatínhcách—haicựccủacùngmộtphổ—vậythìlàmthếnàohọcóthểhòathuậnvớinhauđược?Ấyvậynhưnghaidạngngườinàylạirấthaythườngbịthuhúttớivớinhau—trongtìnhbạn,trongcôngviệc,vàđặcbiệtlàtrongtìnhyêu.Nhữngcặpđôinàycóthểtậnhưởngniềmthíchthúlớnvàsựngưỡngmộcaodànhchonhau,theođúngnghĩalàngườinàygiúphoànthiệnngườikia.Mộtbênthườnglắngnghe,mộtbênthìhaynói;mộtngườinhạycảmvớivẻđẹp,nhưngcũngnhạycảmvớiđầurơimáuchảy,ngườicònlạithìvuivẻlaochohếtngàycủamình;mộtngườitrảcáchóađơn,cònngườikiathìsắpxếplịchđichơicủabọntrẻ.Nhưngnócũngcóthểtạorarắcrối,khithànhviêncủacáccặpkhácdấunàyđitheonhữnghướngđốinhau.

GregvàEmilylàmộtvídụvềmộtcặphướngnội-hướngngoại,rấtyêuthươngnhauvàcũngrấthaylàmchonhauphảiphátđiên.Greg,ngườimớivừatrònbamươi,cócáchđinhúnnhảy,mộtmáitócđendàyliêntụcrủxuốngtrướcmắt,vàmộtnụcườilớnluônchỉchựcxuấthiện.Hầuhếtmọingườiđềumiêutảanhlàmộtngườiquảnggiao.Emily,mộtcôgáigiàdặnởđộtuổihaimươibảy,thìlạikhác;Greghướngrangoàinhiềuđếnđâuthìcôđộclập,táchmìnhranhiềuđếnđấy.Lễđộvàănnóinhỏnhẹ,côthườngcuốnmáitócmàunâuđỏcủamìnhgọnghẽvàomộtbúitócphíasau,vàthườngngướclênnhìnmọingườitừdướimộtánhmắtthumình.

GregvàEmilybùtrừchonhaumộtcáchtuyệtđẹp.KhôngcóGreg,Emilycóthểsẽquênviệcphảirakhỏinhà,chỉtrừđểđếnchỗlàm.NhưngkhôngcóEmily,Gregcóthểsẽthấy—mộtcáchkhálànghịchlývớimộtconngườigiaotiếpnhiềunhưanh—côđộc.

Trướckhihọgặpnhau,hầuhếtcácbạngáicủaGregđềulànhữngngười

hướngngoại.Anhnóianhthíchthúcácmốiquanhệkiểuđó,nhưnganhchưabaogiờcócơhộihiểurõđượcnhữngngườibạngáicủamình,bởivìhọluônbậnrộn“lênkếhoạchgặpgỡvớivôsốnhómngười”.AnhnóivềEmilyvớimộtcảmgiáckínhphục,nhưthểcôcóthểtồntạimộtcáchsâusắchơnnhiềuvậy.Anhđồngthờicũngmiêutảcônhưlàmộtchiếcmỏneođểcảthếgiớicủaanhchuyểnđộngtheoxungquanhđó.

Emily,đếnphầnmình,thìvôcùngquýtrọngbảntínhsôinổitựnhiêncủaGreg;anhkhiếncôcảmthấyhạnhphúcvàyêucuộcsốngnàyhơn.Côđãluônluônbịngườihướngngoạithuhút,nhữngngườimàcônói“đảmnhiệmhếtmọikhókhăncủacôngviệcbắtđầumộtcuộcđốithoại.Vớihọ,nóhoàntoànkhôngphảilàmộtviệckhókhăngìhết”.

Vấnđềnằmởchỗtronggầnnhưsuốtnămnămcủacuộchônnhâncủahọ,GregvàEmilyđãcókhôngphiênbảnnàythìphiênbảnkháccủacùngmộtcuộccãivã.Greg,mộtnhàtổchứcsựkiệnâmnhạc(musicpromoter)vớirấtnhiềubạnbè,muốntổchứcnhữngbữatiệctốitạinhàmỗithứSáu—nhữngbuổitụtậptựnhiên,khôngtrịnhtrọng,đầyhàohứngvớihàngđốngđĩapastavàvôsốnhữngchairượuvang.Anhđãquenvớiviệctổchứcnhữngbuổitiệc-tối-ngày-thứ-Sáuthếnàytừkhicònlàsinhviênnămcuốiđạihọc,vớianhnóđãtrởthànhđiểmnhấnquantrọngnhấttrongmộttuần,vàlàmộtphầnquantrọngtrongdanhtiếngcủaanh.

Emilyđãđiđếnchỗcămghétnhữngsựkiệnhàngtuầnnhưthếnày.Làmộtluậtsưđạidiệnchămchỉchomộtbảotàngnghệthuật,vàlàmộtngườirấtưasựkínđáo,riêngtư,điềucuốicùngtrênđờicômuốnlàmkhitrởvềnhàlàthamgiavàonhữngsựkiệngiảitrí.Ýtưởngcủacôvềmộtkhởiđầuhoànhảochomộtkỳnghỉcuốituầnlàmộtbuổitốiyêntĩnhtạirạpchiếuphim,chỉmìnhcôvàGreg.

Đâydườngnhưlàmộtmâuthuẫnkhôngthểnàogiảiquyếtđược:Gregmuốnnămmươihaibữatiệctốimỗinăm,Emilythìkhôngmuốnmộtbữatiệcnàocả.

GregnóirằngEmilynênnỗlựccốgắnghơnnữa.Anhbuộctộicôlàđangtrởthànhmộtkẻkhógần,phảnxãhội(anti-social).“Emkhônghềtrốntránhgiaotiếp,hayphảnxãhội”,cônói.“Emyêuanh,emyêugiađìnhmình,vàemcónhữngngườibạnthâncủaem.Emchỉkhôngyêunhữngbữatiệctốimàthôi.Ngườitakhôngliênkếtđượcvớinhautạinhữngbữatiệcđó—họchỉgiaothiệpmàthôi.Anhlàngườimaymắnvìemdànhtrọntấtcảnănglượngcủaemchoanh.Cònanh,anhvungvãinănglượngcủamìnhrakhắp

xungquanhchotấtcảmọingười”.

NhưngEmilysẽsớmrútlui,mộtphầnvìcôghétcãivã,nhưngcũngvìcôkhôngthựcsựchắcchắnvàobảnthân.“Cólẽmìnhđúnglàcótrốntránhgiaotiếp,phảnxãhộithật”,cônghĩ.“Cólẽcógìđókhôngổnởmình”.MỗilầncôvàGregtranhcãivềchuyệnnày,trongtâmtrícôlạitrànngậptrởlạinhữngkýứcvềnhữngngàycònnhỏ:vềviệctớitrườngvớicôđãkhókhănhơnrấtnhiềusovớicôemgáivữngvànghơnvềmặtcảmxúccủacônhưthếnào;vềviệccôđãlolắnghơnnhữngngườikhácđếnđâuvềnhữngvấnđềgiaotiếp,nhưlàmthếnàođểcóthểtừchốikhimộtaiđómờicôđichơivớitậpthểsaugiờhọctrongkhicôchỉmuốnvềnhà.Emilycórấtnhiềubạn—côluônluôncótàinăngtrongviệckếtbạn—nhưngcôchưabaogiờtụtậpđilạicùngcảnhómnhưnhiềungười.

Emilyđãthửđềxuấtmộtsựthỏahiệp:SẽthếnàonếuGregcóthểtổchứcnhữngbuổitiệctốicủaanhấythoảimáibấtkểkhinàocôcóviệcphảiđivắng,haytrởvềthămemgáimình?NhưngGregkhôngmuốntổchứccácbữatiệctốiđómộtmình.AnhyêuEmilyvàmuốnởbêncô,vàtấtcảmọingườikháccũngvậy,mộtkhihọđãcócơhộihiểucô.VậythìtạisaoEmilylạiphảirútlui?

Câuhỏinày,vớiGreg,khôngchỉlàvềvấnđềvềtìnhcảm.ViệcphảiởmộtmìnhvớianhnhưmộtloạiKryptonitevậy;nókhiếnanhcảmthấyyếuđuối.Anhđãmongđợiđếnmộtcuộcsốnghônnhâncủanhữngcuộcphiêulưuđượcchiasẻbởicảhaivợchồng.Anhđãtưởngtượngđếnmộtcặpđôiluônởtrungtâmcủamọithứ.Vàdùanhsẽkhôngbaogiờthừanhậnđiềunàyvớichínhmình,nhưngvớianh,hônnhâncónghĩalàkhôngbaogiờphảiởmộtmìnhnữa.NhưnggiờEmilygiờlạiđangnóivớianhrằnganhnêngiaothiệpmàkhôngcócô.Anhcảmthấynhưthểcôđangrútluikhỏimộtphầncănbảncủacuộchônnhânvậy.Vàanhtinrằngquảthậtcóđiềugìđókhôngổnvớivợmình.

“Liệucógìđókhôngổnvớimìnhkhông?”.CũngkhôngcógìđángngạcnhiênkhiEmilytựhỏimìnhcâuhỏinày,haykhiGregnhắmlờibuộctộinàyvàocô.Cólẽsựhiểulầmphổbiếnnhất—vàgâythươngtổnnhiềunhất—vềcácdạngtínhcách,đấylà:ngườingườinộilànhữngkẻanti-social(phảnxãhội);cònngườihướngngoạilànhữngngườipro-social—cónghĩalàquantâmđếnngườikhác.Nhưngnhưchúngtađãthấy,cảhaicôngthứcnàyđềusaicả;cảngườihướngngoạivàngườihướngnộiđềusocial(giaotiếp,tươngtác),theonhữngcáchkhácnhau.Thứcácnhàtâmlýgọilà“nhucầugầngũi”(“theneedforintimacy”)cómặtởcảngườihướngnộivàngườihướng

ngoại,nhưnhau.Trênthựctế,nhữngngườimàđềcaonhấtsựgầngũilạithườngkhôngphảilà,nhưcáchnhàtâmlýDavidBussđãnói,

“nhữngngườihướngngoạiồnào,quảnggiao,sức-sống-của-bữa-tiệc”.Họthườngsẽcóxuhướngcaohơnởbênmộtnhómnhỏnhữngngườibạnthânnhấtđịnh,ưathích“nhữngcuộcnóichuyệnchânthànhvàcóýnghĩahơnlànhữngbữatiệchoạtnáo”.HọcóxuhướngcaohơnlànhữngngườinhưEmily.

Ngượclại,nhữngngườihướngngoạicũngkhônghẳnkiếmtìmsựgầngũitừnhữnghoạtđộnggiaoducủahọ.“Nhữngngườihướngngoạicầnđếnngườikhácnhưmộtdiễnđànđểđápứngnhucầuvềảnhhưởngxãhội(socialimpact)củahọ,hệtnhưviệcmộtvịtướngcầnnhữngbinhlínhđểđápứngnhucầulãnhđạocủaôngấyvậy”,nhàtâmlýhọcWilliamGrazianonóivớitôi.“Khinhữngngườihướngngoạixuấthiệntạimộtbữatiệc,tấtcảmọingườiởđóđềusẽbiếtlàanhấyhoặccôấyđãtới”.

Nóimộtcáchkhác,mứcđộhướngngoạicủabạncóvẻsẽảnhhưởngđếnviệcbạncóbaonhiêubạn,nhưngnókhôngquyếtđịnhđượcviệcbạnsẽlàmộtngườibạntốtđếnđâu.Trongmộtnghiêncứutrên132sinhviêntạiĐạihọcHumboldtởBerlin,cácnhàtâmlýhọcJensAspendorfvàSusanneWilpersđãquyếtđịnhtìmhiểuvềtácđộngcủanhữngnéttínhcáchkhácnhaulênmốiquanhệcủacácsinhviênvớigiađìnhvàbèbạncủahọ.HọtậptrungvàocáigọilàcácnéttínhcáchNgũĐại(BigFive):MứcĐộHướngNội-HướngNgoại(Introversion-Extroversion);MứcĐộDễChịu(Agreeableness);MứcĐộCởiMởvớicácTrảiNghiệm(OpennesstoExperience);MứcĐộTậnTụy(Conscientiousness);vàMứcĐộỔnĐịnhvềmặtCảmXúc(EmotionalStability).(Rấtnhiềucácnhàtâmlýhọctinrằngtínhcáchconngườicóthểđượcchiathànhnămnhómdấuhiệutínhcáchlớnnày).

AspendorfvàWilpersdựđoánrằngnhữngsinhviênhướngngoạisẽcókhảnăngkếtbạnmớidễdànghơnnhữngngườihướngnội,vàđóchínhxáclàđiềuđãxảyra.Nhưngnếunhữngngườihướngnộiquảthựclàantisocialvànhữngngườihướngngoạipro-social,vậythìchắcbạnsẽthấynhữngsinhviênvớicácmốiquanhệhòathuận,ổnđịnhnhấtcũngđồngthờisẽlànhữngngườihướngngoạinhất.Nhưngđâyhoàntoànkhôngphảiđiềuđãxảyra.Thayvàođó,cácsinhviênvớinhữngmốiquanhệítmâuthuẫnnhấtlạilànhữngngườicóđiểmcaochoMứcĐộDễChịu(agreeableness).Nhữngngườidễchịulànhữngngườinồngấmvềmặttìnhcảm,ủnghộngườikhác,vàyêuthươngngườikhác;cácnhàtâmlýhọctínhcáchđãpháthiệnrarằng

nếubạnđặtnhữngngườinàytrướcmộtmànhìnhtoànchữlàchữ,họsẽchútâmlâuhơnnhữngngườikhácvàocácchữnhưquantâm,anủi,vàgiúpđỡ;vàdừnglạinhanhhơnnhiềunhữngngườikhácởcáctừnhưbắtcóc,tấncônghayquấyrối.CảngườihướngnộilẫnngườihướngngoạiđềucókhảnăngđạtđượcMứcĐộDễChịucaonhưnhau;khôngcómốiliênhệnàogiữatínhhướngngoạivàmứcđộdễchịucả.Điềunàygiảithíchtạisaomộtsốngườihướngngoạirấtthíchnhữngsựkíchthíchtừviệcgiaotiếp,nhưnglạikhônghòathuậnlắmvớinhữngngườigầngũinhấtvớimình.

Điềunàycũnggiúpgiảithíchtạisaomộtsốngườihướngnội—nhưEmily,ngườimàtàinăngtrongtìnhbạncủacôđãgợiýrằngcôlàmộtngườiđặcbiệtdễchịu—hàophóngchiasẻsựquantâmcủamìnhtớivớigiađìnhvànhữngngườibạnthân,nhưngghétnóichuyệnphiếm.VậynênkhiGregdánnhãnEmilylà“antisocial”,anhđãsailầm.Emilyđãnuôidưỡngcuộchônnhâncủacôtheođúngcáchbạnsẽmongchờmộtngườihướngnộidễchịusẽlàm,đólàbiếnGregtrởthànhtrungtâmtrongvũtrụgiaotiếpcủacô.

Chỉtrừnhữnglúccôkhônglàmthế.Emilycómộtcôngviệcđòihỏicao,vàcónhữnglúckhivềnhàbuổitốicôchỉcònlạirấtítnănglượng.CôluônhạnhphúckhiđượcnhìnthấyGreg,nhưngđôilúccôchỉmuốnđượcngồicạnhanhvàđọcsáchhơnlàrangoàiăntốivàcónhữngcuộcchuyệntròhuyênnáo.Chỉđơngiảnđượcởbênanhlàquáđủrồi.VớiEmily,đâylàđiềuhoàntoàntựnhiên,nhưngGreglạicảmthấytổnthươngkhithấyrằngEmilycóthểnỗlựccốgắnghướngngoạivìcácđồngnghiệpcủacô,nhưngkhôngthểlàmtươngtựvìanh.

Đâylàmộtcáchhànhxửphổbiếnđếnđauđớntrongcáccặpđôihướngngoại-hướngnộimàtôiphỏngvấn:nhữngngườihướngnộithìtuyệtvọngmongmuốnnhữngkhoảngthờigianthưgiãnvàsựthấuhiểutừngườibạnđờicủamình;nhữngngườihướngngoạithìkhátkhaosựbầubạn,vàgiậndỗikhinhữngngườikháccóvẻđanghưởnglợitừ“bảnthếtốtđẹpnhất”củangườibạnđờicủahọ.

Cóthểrấtkhókhănchonhữngngườihướngngoạiđểhiểuđượcrằngngườihướngnộicầnnạplạinănglượngnhiềuđếnthếnàosaomộtngàybậnrộn.Chúngtađềudễdàngcảmthôngđượcvớingườibạnđờithiếungủkhihọtrởvềnhà,quámệtđểthậmchícóthểnói;nhưnglạikhókhănhơnnhiềutrongviệcchấpnhậnđượcrằngviệcbịquákíchthíchtừmôitrườngcũngcóthểlàmcạnkiệtsứclựchọnhiềungangmứcnhưvậy.

Cũngcóthểrấtkhókhănchongườihướngnộiđểhiểuđượcrằngimlặngcó

thểgâytổnthươngnhiềuđếnthếnào.TôiđãtừngphỏngvấnmộtngườiphụnữtênSarah,mộtgiáoviêntiếngAnhsôinổivàrấtnăngđộng.ChồngcôlàBob,mộtngườihướngnộilàtrưởngkhoamộttrườngluật,luônbậnrộndành

hầuhếtthờigiancủamìnhtổchứccáchoạtđộnggâyquỹ,vàluônđổgụcmỗikhivềnhà.Sarahđãbậtkhócbởinỗiứcchếvàsựcôđộckhicôkểchotôivềcuộchônnhâncủamình.

“Khilàmviệc,anhấynăngđộngđếnđángkinhngạc”,côkể.“Tấtcảmọingườiđềunóivớitôirằnganhấyvuitínhđếnđâu,vàrằngtôithậtmaymắnkhicướiđượcanhấy.Còntôithìchỉmuốnbópcổngayhọ.Mỗitối,ngaysaukhichúngtôiđãdùngbữaxong,anhấysẽđứngbậtdậyvàlaudọnnhàbếp.Sauđóanhấysẽđọcbáomộtmìnhvàlàmviệcvớicácbứcảnhcủaanhấy,mộtmình.Tớikhoảngchíngiờ,anhấysẽvàophòngngủvàmuốnxemtivi,vàmuốnởbêncạnhtôi.Nhưngkểcảvàolúcđóanhấycũngkhôngthựcsựởbêntôi.Anhấymuốntôingảđầuvàovaianhấykhichúngtôicùngdánmắtvàomànhìnhtivi.Nóchỉlàmộtphiênbảnngườilớncủahaiđứatrẻngồichơicạnhnhau,nhưngđứanàolochuyệncủađứanấy”.SarahđangcốthuyếtphụcBobthayđổisựnghiệp.“Tôinghĩchúngtôisẽcómộtcuộcsốngtuyệtvờinếuanhấycómộtcôngviệcmàanhấycóthểngồibênchiếcmáytínhcảngày,nhưnganhấycứkiênquyếtlàmcáchoạtđộnggâyquỹ”,cônói.

Ởnhữngcặpđôinơingườicontrailàngườihướngnộivàngườicongáilàngườihướngngoại,nhưvớiSarahvàBob,chúngtathườngnhầmlẫngiữaxungđộttínhcáchvớisựkhácbiệtvềgiớitính,vàbuôngralờikhuyênthôngtháiquenthuộclà“SaoHỏa”cầnphảirútluivềhangđộngcủamìnhkhi“SaoKim”muốntươngtác32.Nhưngbấtkểlýdochonhữngsựkhácbiệtvềnhucầugiaotiếpnàycólàgì—bấtkểlàgiớitínhhaytínhcách—điềuquantrọngcầnnhớlàtacóthểgiảiquyếtchúng.Trongcuốnsáchcủamình,“TheAudacityofHope”chẳnghạn,TổngthốngObamađãtâmsựrằngởgiaiđoạnđầucủacuộchônnhângiữaôngvàMichelle,ôngđanglàmviệcvớibảnthảocuốnsáchđầutiêncủamình,và“thườngsẽdànhcảbuổitốitrongvănphònglàmviệc;thứtôicoilàmộtchuyệnrấtbìnhthường,nhưnglạikhiếnMichellecảmthấycôđơn”.Ônggánphongcáchnàycủamìnhvớiyêucầuđòihỏicaocủaviệcviếtsách,cũngnhưviệcđãđượcnuôidưỡngnhưmộtngườiconmột;vàrồinóirằngôngvàMichelleđãdầnhọc,quanhiềunămthángchungsống,cáchđểđápứngnhucầucủanhau,vàhọcnhìnchúngnhưnhữngyêucầuchínhđáng.

32Ámchỉđếncuốnsáchnổitiếng“MenArefromMars,WomenArefromVenus”(Tạmdịch:ĐànôngđếntừsaoHỏa,đànbàđếntừsaoKim)củatácgiảJohnGray,hướngdẫncáchđểnamgiớivànữgiớicóthểhiểuđượcnhau,đưaranhữnggiảiphápcụthểđểgiảiquyếtnhữngvấnđềphátsinhdosựkhácbiệttâmlýgiữaNamvàNữvềmọiphươngdiện.(Nguồn:Wikipedia)

Ngườihướngnộivàngườihướngngoạicũngcóthểgặprấtnhiềukhókhăntrongviệchiểucáchgiảiquyếtvấnđềcủanhau.MộttrongcáckháchhàngcủatôilàmộtluậtsưănmặcrấtgọngàngcótênCelia.Celiamuốnlyhôn,nhưngsợphảinóichochồngcôbiết.Côcócáclýdoxácđángchoquyếtđịnhcủamình,nhưngcôbiếtanhsẽcầuxincôởlại,vàcôsẽsuysụpvớiđầycảmgiáctộilỗi.Hơntấtcả,Celiamuốnthôngbáotinnàycủamìnhmộtcáchnhẹnhàng,cảmthôngnhấthếtmứccóthể.

Chúngtôiquyếtđịnhsẽchiavaitậpdượtcuộchộithoạinàycủahọ,vớitôiđóngvaichồngcủacô:“Emmuốnkếtthúccuộchônnhânnày”,Celianói.“Lầnnàyemthựcsựnghiêmtúcvềchuyệnđó”.

“Anhđãlàmtấtcảmọithứanhcóthểđểgiữmọithứlạivớinhau”,tôicầuxin.“Saoemcóthểlàmthếnàyvớianhchứ?”

Celiasuynghĩmộtlúc.

“Emđãdànhrấtnhiềuthờigiansuynghĩkỹvềchuyệnnày,vàemtinrằngđâylàquyếtđịnhđúng”,côtrảlờibằngmộtgiọngchắcchắn.

“Anhcóthểlàmgìkhôngđểkhiếnemđổiýđịnh?”tôihỏi.“Khônggìcả”,Celianóithẳngthừng.

Dừnglạimộtchútđểcảmnhậnnhữnggìchồngcôấysẽphảicảmnhận,tôiđãbịsốc.Côấyquámáymóc,quáthiếunhẹnhàng.Côấyđangsắpsửalydịvớitôicơmà—tôi,ngườichồngcủacôấytrongsuốtmườimộtnămqua!Chẳnglẽcôấykhôngcómộtchútquantâmnàohaysao?

TôiyêucầuCeliathửlạimộtlầnnữa,lầnnàyhãythểhiệnramộtchútcảmxúcnữa.“Tôikhôngthể”,cônó.“Tôikhôngthểlàmđược”.

Nhưngcôấyđãlàm.“Emmuốnchấmdứtcuộchônnhânnày”,cônhắclại.Giọngcônhưnấcnghẹnbởinỗibuồn.Côbắtđầuòalênkhóckhôngthểkiềmchếđược.

VấnđềcủaCeliakhôngphảilàsựthiếucảmxúc,màởchỗlàmthếnàođểthểhiệnrađượccảmxúcmàkhôngtrởnênmấtkiềmchế.Vớitaylấymộttờkhăngiấy,cônhanhchónglấylạibìnhtĩnh,vàquaytrởlạivớitácphonglạnhlùng,bình-thản-kiểu-luật-sưcủamình.Đâylàhaichếđộmàcôcóthểtruycậpdễdàngnhất—ápđảocảmxúchoặclạnhlùngvôcảm.

TôikểvớicácbạncâuchuyệnvềCeliavì,theorấtnhiềucách,côgiốngvớiEmilycũngnhưnhiềungườihướngnộikháctôitừngphỏngvấn.EmilyđangnóivớiGregvềnhữngbữatiệctối,khôngphảivềchuyệnlyhôn,nhưngphongcáchđốithoạicủacôphảngphấtgiốngvớicủaphongcáchcủaCelia.KhicôvàGregbấtđồng,giọngnóicủacôtrởnênchậm,đềuhơnvàbìnhthản,tháiđộcũngtrởnênmộtchútxacáchhơn.ĐiềuEmilyđangmuốnlàmlàgiảmthiểutốiđasựgâyhấn—côrấtkhôngthoảimáivớinhữngcơngiậndữ—nhưngcôlạihiệnranhưlàđangrútluivềmặtcảmxúc.Tronglúcđó,Greglạiđanglàmchínhxácđiềungượclại,càngtậptrungvàoviệcgiảiquyếtvấnđềgiữahọ,anhcànglúccànglêngiọngvànghecóvẻhunghănghơnkhinói.Emilycàngcóvẻnhưđangrútlui,Gregcàngcảmthấycôđộc,rồitổnthương,rồigiậndữ.Gregcàngtrởnêngiậndữ,Emilylạicàngthấytổnthươngvàchánnảnhơn,vàthếlạicôlạicàngthumìnhvàosâuhơn.Chẳngmấychốchọđãbịkhóachặttrongmộtvònglặphủydiệtkhôngthểthoátrađược,mộtphầnlàbởicảhaingườiđềutinrằngmìnhđangtranhcãitheomộtphongcáchhợplý.

Cáchứngxửnàycólẽsẽkhônggâybấtngờchonhữngaiđãquenthuộcvớimốiquanhệgiữatínhcáchvànhữngphươngphápgiảiquyếtvấnđềtráingượcnhau.Cũngnhưđànôngvàphụnữthườngcónhữngcáchkhácnhauđểgiảiquyếtmâuthuẫn,giữanhữngngườihướngnộivàhướngngoạicũngvậy.Cácnghiêncứuđãgợiýrằngloạiđầutiênthườngcóxuhướngtránhmâuthuẫn,trongkhiloạithứhailạithiênvềgiảiquyếtvấnđềbằngcáchđốidiệntrựctiếpvớinó—họthườngrấtthoảimáivớinhữngkiểubấtđồngtrựcdiện,thậmchícảnhữngtìnhhuốngdễdẫnđếncãinhau.

Đâylàhaicáchtiếpcậntuyệtđốitráingượcnhau,vậynênchúnghẳnnhiênsẽtạoravachạmvàxíchmích.NếuEmilykhôngghétxungđộtnhiềuđếnthế,côđãkhôngphảnứngmạnhtớivậytrướccáchtiếpcậnkiểuđối-đầu-trực-diệncủaGreg;vànếuGregcótácphonghòanhãhơnmộtchút,biếtđâuanhđãcóthểthấytrântrọnghơnnỗlựccủaEmilytrongviệccốgiữchomọithứbìnhổn.Khihaingườiđãcóphongcáchgiảiquyếtxungđộtphùhợpvớinhau,mộttrậncãivãcóthểlàdịpđểmỗibênhiểuhơncáchnhìncủangườikia.NhưngGregvàEmilycóvẻlạihiểunhauíthơnđimỗilầnhọxảyratranhcãi,khimỗingườilạicãinhautheonhữngcáchmàngườikiakhông

tánthành.

Liệuhọthậmchícócònítthíchnhauhơnmộtchútmỗilầnnhưthếkhông,ítnhấtlàtronglúccãinhau?MộtnghiêncứutuyệtvờitiếnhànhbởinhàtâmlýhọcWilliamGrazianogợiýrằngcâutrảlờichocâuhỏinàycóthểlà:Có.Grazianođãchiamộtnhómsáumươimốthọcsinhnamthànhcácđộiđểchơimộttròchơibóngbầudụcgiảlập.Mộtnửasốứngviênđượcđượcgiaochochơitheomộtcáchđềcaosựcộngtác,trongđóhọđượcbảo:“Bóngbầudụccóíchlợichochúngta,bởivìđểchiếnthắngđượctrongbóngbầudục,cácthànhviêntrongđộiphảiphốihợpvớinhauthậttốt”.Nửacònlạiđượcchochơitheomộtcáchnhấnmạnhvàosựcạnhtranh,ganhđuagiữacácđội.Mỗihọcsinhsauđóđượcchoxemnhữngthôngtingiảlậpvềcácđồngđộivàcácđốithủcủahọởcácđộikhác,sauđóhọđượcyêucầuđánhgiáxemhọcảmthấythếnàovềcáccầuthủkia.

Sựkhácbiệtgiữanhữngngườihướngnộivànhữngngườihướngngoạilàkhôngthểtinđược.Nhữngngườihướngnộiđượcyêucầuchơitheocáchcộngtácđánhgiátấtcảcáccầuthủkhác—khôngchỉcácđồngđội,màcảcácđốithủcủahọnữa—tíchcựchơnsovớinhữngngườihướngnộichơitheocáchcạnhtranh.Nhữngngườihướngngoạithìlàmchínhxácđiềungượclại:họđánhgiátấtcảcácngườichơikháctíchcựchơnkhihọđượcchơitheocáchcạnhtranh.Khámphánàycóvẻtiếtlộmộtđiềurấtquantrọng:ngườihướngnộithíchnhữngngườihọgặptrongcácbốicảnhthânthiện;ngườihướngngoạithìlạiưanhữngaicạnhtranhvớihọ.

Mộtthínghiệmkhác,trongđórobotđượcchotươngtácvớinhữngbệnhnhânđộtquỵtrongnhữngbàitậpphụchồichuyểnđộng,cũngchonhữngkếtquảtươngtựđếnđángngạcnhiên.Cácbệnhnhânlàngườihướngnộiphảnhồilạitốthơn,vàtươngtáclâuhơnvớinhữngconrobotđượcthiếtkếđểnóivớimộtcungcáchnhẹnhàng,vỗvềkhíchlệ:“Tôibiếtlànórấtkhókhăn,nhưngnhớrằngnólàđểtốtchochínhông”,và“Tuyệtlắm,cứtiếptụclàmtốtnhưthếnhé!”.Nhữngngườihướngngoại,ngượclại,lạiluyệntậpmộtcáchchămchỉhơnkhiconrobotdùngnhữngngônngữcótínhcổvũ,tiếpsức,hùnghổhơn:“Anhcóthểlàmtốthơnthế,tôibiếtchắcmà!”,và“Tậptrungvàoviệcluyệntậpđi!”.

NhữngkhámphánàygợiýrằngcóthểGregvàEmilyđangphảiđốimặtvớimộtthửtháchkháthúvị.NếuGregthíchngườikháchơnkhihọhànhxửmạnhbạohaycạnhtranhquyếtliệt,vànếuEmilycảmthấytươngtựvớinhữngngườihaykhuyếnkhích,cộngtáchơn,vậylàmthếnàođểhọcóthểđiđếnmộtthỏahiệpchothếbếtắcvềcácbữatiệctốicủahọ—vàđiđếnđó

bằngmộtcáchhòabình?

MộtcâutrảlờithúvịđếntừmộtnghiêncứuvềkinhtếtạiĐạihọcMichigan,khôngphảivềcáccặpđôivớitínhcáchtráingượcnhau,màlàvềcácnhàđàmphán(negotiators)đếntừnhữngnềnvănhóakhácnhau—trongtrườnghợpnàylàngườiChâuÁvàngườiIsrael.SáumươisáusinhviênThạcsĩchuyênngànhQuảntrịKinhDoanh(MBA)đếntừHồngKônghoặcIsraelđượcyêucầuhãytưởngtượnghọđangsắpsửalàmlễcướitrongmộtvàithángtới,vàmuốnkếtthúcviệcsắpxếpvớinơiđặtthứcănchobuổitiệccưới.Buổi“họp”nàyđượcthựchiệnthôngquavideo.

Mộtvàitrongsốcácsinhviênđượcchoxemmộtđoạnvideomàtrongđóviêngiámđốccôngtyđồănrấtthânthiệnvàhaycười;trongkhinhữngngườikhácđượcxemmộtđoạnvideonơiviêngiámđốcliêntụcthểhiệntháiđộkhóchịuvàđốiđầuvớingườisinhviên.Nhưngthôngđiệpcủabênsảnxuấtđồăntrongcảhaiphiênbảnđềugiốnghệtnhau:Cómộtcặpvợchồngsắpcướikháccũngđangrấthứngthúvớicùngngàycướiđó,nêngiáphảibịđẩylên.Hoặclàbênanhchấpnhận,hoặclàkhônggìcả.

CácsinhviênđếntừHồngKôngphảnứngrấtkhácvớinhữngsinhviênđếntừIsrael.NhữngsinhviênchâuÁnàydễđồngývớiyêucầucủacácviêngiámđốcthânthiệnhơnrấtnhiềusovớiyêucầutừcácđốitáchunghăng;chỉcó14phầntrămlàsẵnsànglàmviệcvớicácviêngiámđốctỏrakhóchịu,trongkhi71phầntrămchấpnhậnthỏathuậntừngườiđốitáchaycười.NhưngnhữngngườiIsraelthìcóxuhướngchấpnhậnthỏathuậntừcảhailoạiđốitácnhưnhau.Nóimộtcáchkhác,vớinhữngnhàthươngthuyếtngườichâuÁ,phongcáchcũngquantrọngkhôngkémgìnộidung,trongkhinhữngngườiIsraelthìchútâmnhiềuhơnvàothôngtinđangđượctruyềntải.Họkhôngbịtácđộngbởicảsựthươngcảmlẫnsựhunghăngtrongcáchthểhiện.

Lờigiảithíchchosựkhácbiệtquárõrệtnàycólẽcóliênquanđếnviệchainềnvănhóađịnhnghĩasựtôntrọngnhưthếnào.Nhưchúngtađãthấytừchương8,rấtnhiềungườichâuÁthểhiệnsựtôntrọngbằngcáchgiảmthiểutốiđamâuthuẫn.NhưngnhữngngườiIsrael,theocácnhànghiêncứu,“thườngkhôngnhìnnhận[sựbấtđồng]nhưlàmộtdấuhiệucủasựthiếutôntrọng,màlàmộttínhiệuchothấyphíabênkiađãlolắngvàhếtlòngquantâmtớicôngviệcđangđượcbànthảo”.

ChúngtacũngcóthểnóiđiềutươngtựvềGregvàEmily.KhiEmilyhạgiọngvàtiếtchếcảmxúccủamìnhtronglúctranhcãivớiGreg,côấynghĩ

mìnhđangthểhiệnsựtôntrọngbằngcáchkhôngthểhiệncảmxúctiêucựcrangoài.NhưngGregthìlạinghĩcôấyđangrútlui,hoặctệhơn,làcôấychẳngthèmquantâm.Tươngtự,khiGregđểchocơngiậncủamìnhbùngnổ,anhphỏngđoánrằngEmilysẽcảmthấy,cũngnhưanhcảmthấy,rằngđâylàmộtcáchthểhiệnchânthànhvàlànhmạnhtrongcuộchônnhânhếtmựcgắnbócủahọ.NhưngvớiEmily,cứnhưthểGregbỗngđộtnhiênquaysangcáugiậnvớicôvậy.

Trongcuốnsáchcủamình:“GiậnDữ:ThứCảmXúcBịHiểuNhầm”(Anger:TheMisunderstoodEmotion),tácgiảCarolTavrisđãthuậtlạicâuchuyệnvềmộtconrắnhổmangrấtthíchcắnngườidânlàngnọ.Mộtngày,mộtvịswami—mộtngườiđãđạtđượcsựtựchủ—thuyếtphụcconrắnrằngcắnngườilàsaitrái.Conrắnthềsẽthôikhônglàmthếnữa,vàthựchiệnđúngnhưlờithề.Chẳngmấychốc,nhữngđứatrẻtronglàngtrởnêndạndầnvớiconrắn,vàbắtđầubàynhữngtròđánhđậphànhhạnó.Bịđauđớnvàcảngườiđẫmđầymáu,conrắnkêuthanvớivịswamivềviệcphảigiữlờihứađãdẫnnóđếnkếtquảnhưthếnào.

“Tanóingươikhôngđượccắn”,vịswamiđáp,“nhưngtachưabaogiờnóingươikhôngđượcrít”

“Rấtnhiềungười,cũnggiốngnhưconrắncủavịswami,khôngphânbiệtđượcgiữatiếngrítvàcúcắn”,

Tavrisnói.

Rấtnhiềungười—nhưGregvàEmily.Cảhaiđềucóthểhọcđượcrấtnhiềutừcâuchuyệncủavịswami:vớiGreglàhãythôicắn,vớiEmilylàhãybiếtđượcrằngcũngsẽkhôngsaonếuanhấy—vàcảchínhcônữa—rít.

Gregcóthểbắtđầubằngviệcthayđổinhữngnhậnđịnhcủaanhvềsựgiậndữ.Anhvẫntin,nhưphầnlớnchúngtađềutin,rằngtrútbỏcơngiậnsẽgiúpchúngtacảmthấynhẹnhõmhơn.Thứ“lýthuyếttrútbỏ”này—rằngcơngiậncứtíchtụlớndầntrongchúngtavàđếnmộtlúcnàođấychúngcóthểđượcxảrangoàimộtcáchlànhmạnh—đãxuấthiệntừtậnthờiHyLạpcổđại,đượclàmsốngdậytrởlạibởinhàtâmlýhọcFreud,vàbắtđầutrởnênnổitiếngtừgiaiđoạn“letitallhangout”(hãythoảimáithểhiệncảmxúcthậtcủabạn)củanhữngnăm1960,vớinhữngliệuphápnhưđấmbaocátvà“primalscream”.Nhưng“lýthuyếttrútbỏ”chỉđơngiảnlàmộtmyth—mộtđiềuđượcrộngrãitintưởng,mộtđiềunghecóvẻrấtcólý,nhưngrốtcụcvẫnhoàntoànkhônghềcóthật.Hàngrấtrấtnhiềucácnghiêncứuđãchỉra

rằng:trútgiậnkhônghềlàmdịucơngiậndữ;nótráilạicònkhơithêmchonó.

Chúngtasẽđềuđượctốthơnnếuchúngtakhôngđểchobảnthânmìnhrơivàotrạngtháigiậndữ.Đángkinhngạclà,cácnhàkhoahọcthầnkinh(neuroscientists)thậmchíđãthấyrằngnhữngngườisửdụngchấtBotox33,thứngăncảnhọthểhiệnnétmặtgiậndữ,cóvẻítcóxuhướnggiậndữhơnnhữngngườikhôngsửdụngnó,bởivìchỉhànhđộngcaumàythôicũngđãđủkíchhoạtthùyhạnhnhânsảnsinhranhữngcảmxúctiêucựcrồi.Vàsựgiậndữkhôngchỉcótáchạitànphátrongchỉmộtkhoảnhkhắclúcđó;màhàngnhiềungàysauđó,ngườitỏragiậndữvẫncònphảisửachữanhữngtổnthươngtrongquanhệmàmìnhđãgâyravớinhữngngườikhác.Bấtchấpảotưởngrấtnổitiếngvềnhữngcuộcânáinồngcháyngaysaukhicãinhaunảylửa,rấtnhiềucặpđôilạinóirằnghọcầnkhálâuthờigianmớicóthểcólạicảmgiácyêuthươngvớiđốitáccủamình.

33BotoxlàtênthươnghiệucủasảnphẩmBotulinumToxintypeAdocôngtyAllergan(Mỹ)sảnxuất.Lúcđầu,cácnhàphẫuthuậtmắtvànãodùngnóđểlàmtêliệtcáccơbắp,khôngchochúngcogiậtvìtácdụngchínhcủaBotoxlàngănchặnluồngxungđộngthầnkinh,làmyếuphầncơmặtdướilớpda.(Nguồn:http://dantri.com.vn/lam-dep/botox-phep-mau-trong-tre-hoa-da-163352.htm)

Gregcóthểlàmgìđểlấylạibìnhtĩnhkhianhthấycơngiậncủamìnhđangbắtđầutíchtụ?Anhcóthểthửhítmộthơithậtsâu.Anhấycóthểtạmnghỉmườiphút.Vàanhấycóthểtựhỏimìnhrằngthứđanglàmchoanhbựctứcđếnvậycóthựcsựquantrọnghaykhông.Nếulàkhông,vậythìanhấycóthểđểnóquamộtbên.Nhưngnếunóthựcsựquantrọng,vậythìanhấysẽmuốndiễnđạtnhucầucủamìnhkhôngphảidướidạngnhữngcôngkíchcánhân,màlànhữnglờibànluậntrungtính.“Emthậtlàphảnxãhội!”cóthểđượcchuyểnthành“Liệuchúngtacóthểtìmracáchnàosắpxếpcácngàynghỉcuốituầnmàvừaýcảhaiđứamìnhkhông?”.

LờikhuyênnàyvẫnđúngkểcảkhiEmilykhôngphảilàmộtngườihướngnộinhạycảm(khôngai,hướngnộihayhướngngoại,lạithíchbịápđảohoặcbịthiếutôntrọng),vậynhưngtìnhcờvợGreglạilàmộtngườiphụnữđặcbiệtnhạycảmvớisựgiậndữ.Vậynênanhcầnphảiđáplạingườivợtránh-xung-độtmàanhcó,khôngphảimộtngườivợthích-đối-đầu-trực-diệnmàcóthểanhđãmuốn,dùchỉtrongkhoảnhkhắctứcgiậncủacuộccãivã,làvợmình.

GiờhãyxemđếnphầncủaEmily.Côấycóthểlàmnhữnggìkhácđi?CôấyđãđúngkhiphảnđốikhiGregcắn—khianhtấncôngmộtcáchkhôngcôngbằng—thếnhưngcònnhữnglúcanhrítthìsao?Emilycóthểđốidiệnvớiphảnứngphảntácdụngcủachínhmìnhvớisựgiậndữ,trongđócóxuhướngrơivàomộtvònglặpcủacảmgiáctộilỗivàquayvềtrạngtháiphòngthủ.Chúngtađãbiếttừchương6

rằngrấtnhiềungườihướngnộiđãquentừbévớinhữngcảmgiáctộilỗirấtmạnhmẽ;chúngtacũngbiếtrằngchúngtathườngcóxuhướngướcđoánphảnứngcủanhữngngườikhácbằngnhữngphảnứngcủariêngchúngta.Bởivìmộtngườitránh-xung-độtnhưEmilysẽkhôngbaogiờ“cắn”haythậmchílàríttrừkhiGregthựcsựđãlàmgìđóvôcùngkinhkhủng;tớimộtmứcđộnàođó,côsẽcảmnhậnviệc“cắn”củaanhấycónghĩalàmìnhđangcựckỳcótộilỗi—mộttộilỗigìđó,bấtcứthứgì,aibiếtđược.CảmgiáctộilỗicủaEmilysẽkhóchịutớimứckhôngthểchịuđựngnổi,tớimứccôsẽcóxucáibịphóngđạilênbởisựgiậndữ.Điềunày,tấtnhiên,lạidẫnđếnmộtvònglặpđauđớnkháclàcôấythìđóngchặtsựđồngcảmtựnhiêncủamìnhlại,cònGregthìbịtổnthươngvìcảmthấymìnhđangkhôngđượclắngnghe.

VậyEmilycầnphảichấpnhậnrằngmọithứđềuổnkhicónhữnglúccôlàngườisai.Lúcđầucôcóthểsẽlúngtúngkhikhôngbiếtlúcnàomìnhsaithậtvàlúcnàothìmìnhkhôngsai;việcGregthểhiệnsựphànnàncủaanhvớicảmxúcmãnhliệtnhưvậycóthểkhiếnchoviệcphânbiệtnàytrởnênkhákhókhăn.NhưngEmilyphảicốgắngkhôngđượcđểmìnhbịkéovàobãilầynày.KhiGregđưaramộtluậnđiểmxácđáng,cônêncôngnhậnnó,khôngphảichỉđểlàmmộtđốitáctốtcủachồngcô,màcònlàđểtựdạybảnthâncôrằngmọithứđềuổnkểcảkhimìnhsai.Điềunàycónghĩalàcôsẽítbịtổnthươnghơn,vàcôdễcóthểchốngtrảlạinữa—khinhữnglờibuộctộicủaGreglàthựcsựkhôngcôngbằng.

Chốngtrảlại?NhưngEmilyghétmâuthuẫnvàcãivã.

Khôngsao.Côchỉcầntrởnênthoảimáihơnvớiâmthanhtiếngrítcủachínhmìnhmàthôi.Nhữngngườihướngnộicóthểsẽdodựkhiphảiphávỡsựhàihòayênbình,nhưng,nhưconrắntrởnênbịđộng,họcũngnênlolắngvớicùngmộtmứcđộnhưthếvềnhữnglờinóicayđộctừphíangườibạnđờicủahọ.Vàchốngtrảlạicũngkhôngnhấtthiếtsẽdẫnđếnsựtrảthù,nhưEmilyvẫnlosợ;thayvàođónócóthểkhuyếnkhíchGregrútluilạinữa.Côkhôngcầnphảithểhiệnmọithứmộtcáchquáhoànhtráng.Thôngthường,chỉmộtcâu“Cáiđókhôngổnvớiem”chắcnịchlàđược.

Thỉnhthoảng,Emilycũngcóthểsẽmuốnbướcrangoàivùngantoàncủamìnhmộtchút,vàthểhiệnsựgiậndữcủariêngmình.Hãynhớrằng,vớiGreg,cótranhcãitứclàcósựliênhệ.Cũnghệtnhưcáchcácvậnđộngviênhướngngoạitrongtròchơibóngbầudụccảmthấycóthiệncảmcaohơnvớinhữngđốithủcủamình,GregcóthểsẽcảmthấygầngũihơnvớiEmilynếucôcóthểkhoáclênmìnhdùchỉmộtchútvẻngoàicủamộtngườichơinhiệtthành,sẵnsàngđểchiếmlĩnhcảsânđấu.

EmilycũngcóthểvượtquasựkhóchịucủabảnthâncôtrướccáchhànhxửcủaGreg,bằngcáchtựnhắcmìnhrằnganhấythựcsựkhônghunghăngnhưnhữnggìanhấythểhiệnra.John,mộtngườihướngnộitôiphỏngvấn,cómộtmốiquanhệrấtđẹpvớingườivợnóngtínhcủamình,đãkểvớitôivớiviệcanhấyđãhọcđểlàmđiềunàynhưthếnàosauhaimươilămnămkếthôn:

KhiJenniferbắtđầutruyđuổitôivềviệcgìđó,côấythựcsựsẽtruyđuổitôi.Nếutôiđingủmàchưadọnbếp,buổisánghômsaucôấysẽhétlênvớitôi:“Cáibếpnàyquábẩnthỉu!”.Tôibướcvàovànhìnxungquanhcáibếp.Cókhoảngbahaybốncáicốcbỏngoàichưarửa,chỉcóthế,chẳngcógìmàbẩnthỉucả.Nhưngnhữngtấnbikịchkhicôấyphátđiênlênnhưthếnàylàrấttựnhiênvớicôấy.Đóchỉlàcáchcôấynói,“Trờiơi,khinàocócơhội,emsẽrấtcảmkíchnếuanhcóthểdọndẹplạicáibếpkỹhơnmộtchútxíunữa”.Nếucôấyđãnóinhưthếvớitôi,tôisẽđáplạilà“Anhrấtsẵnlòng,vàanhrấtxinlỗilàmìnhđãkhônglàmthếsớmhơn”.Nhưngbởivìcôấytấncôngtôinhưvũbãovớithứnănglượngkiểuđoàn-tàu-hỏa-đang-lao-hai-trăm-dặm-một-giờđó,tôilạimuốnthểhiệnralàmìnhcũngkhóchịu,muốnnói,“Thếà,tệnhỉ”.Nhưnglýdotôikhônglàmthếlàgìchúngtôiđãcướinhauđượchaimươilămnămrồi,vàtôiđãđiđếnmứchiểuđượcrằngJenniferkhôngđẩytôivàomộttìnhthếđe-dọa-đến-mạng-sốngkhicôấynóitheocáchnhưvậy.

Vậybíquyếtđểliênhệvớingườivợmạnhmẽcủaanhlàgì?Anhchocôấybiếtrằngnhữnglờinóicủacôlàkhôngthểchấpnhậnđược,nhưnganhđồngthờicũngcốgắnglắngngheýnghĩacủachúng.“Tôicốgắngsửdụngsựđồngcảmcủatôi”,anhnói.“Tôiloạibỏgiọngđiệucủacôấyrakhỏilờinói.Tôiloạibỏnhữngsựtấncôngrakhỏicảmgiáccủatôi,vàtôicốgắngđểhiểuđiềucôấymuốnnóivớimình”.

VàđiềuJennifermuốnnói,ẩndướinhữngtừngữdồn-dập-như-đoàn-tàu-hỏa-đang-laocủacô,thườngchỉlàrấtđơngiản:Hãytôntrọngem.Hãychútâmđếnem.Hãyyêuem.

GregvàEmilygiờđãcónhữnghiểubiếtquýgiávềviệclàmthếnàođểdànxếpđượcsựkhácbiệtgiữahaingườihọ.Nhưngvẫncònmộtcâuhỏinữahọcầntrảlời:ChínhxácthìtạisaohọlạicảmnhậnvềnhữngbữatiệctốingàythứSáuđókhácnhauđếnthế?ChúngtabiếtrằnghệthầnkinhcủaEmilyrấtdễrơivàotrạngtháiquátảikhicôbướcvàomộtcănphòngchậtkíntoànngườilàngười.VàchúngtacũngbiếtrằngGregcảmthấyhoàntoànngượclại:đượcthôithúcphảitớivớinhữngngườikhác,vớinhữngcuộctròchuyện,nhữngsựkiện,bấtcứthứgìgiúpanhcócáicảmgiácđược-nạp-lại-dopamine,tiến-lên-và-đoạt-lấy-nómànhữngngườihướngngoạiluônkhaokhát.Nhưngtahãyđàosâumộtchútnữavềbảnchấtcủanhữngcuộctángẫutrongtiệcrượucocktail.ChìakhóađểbắccầuchosựkhácbiệtgiữaGregvàEmilynằmởnhữngchitiếtnhỏhơn.

Vàinămtrước,bamươihaicặpngườihướngnộivàngườihướngngoại,tấtcảđềuchưatừnggặpnhaubaogiờ,đượcyêucầutiếnhànhnóichuyệnquađiệnthoạitrongmộtvàiphút.Đâylàmộtphầntrongloạtthínghiệmđượctiếnhànhbởinhàkhoahọcthầnkinh(neuroscientist)cótêntiếnsĩMatthewLieberman,khiđóvẫncònlàmộthọcviêncaohọctạiHarvard.Khihọcúpmáy,họđượcyêucầuthựchiệnmộtbảngcâuhỏichitiết,đánhgiáviệchọcảmthấyvàcưxửnhưthếnàotronglúcđốithoại.Bạnthíchđốitáctròchuyệncủamìnhtớimứcđộnào?Bạnđãtỏrathânthiệnđếnđâu?Bạnmuốntươngtácthêmvớingườiđóđếnmứcnào?Họcũngđồngthờiđượcyêucầuđặtmìnhvàotìnhhuốngcủangườiđốithoạicùnghọ:Đốitáctròchuyệncủabạncóvẻthíchbạntớimứcđộnào?Côấynhạycảmvớibạntớiđâu?Hoặccôấykhíchlệ,cổvũcuộcnóichuyệntớimứcđộnào?

Liebermanvàcácđồngsựcủaôngsosánhcáccâutrảlời,vàđồngthờicũnglắngnghelạibăngghiâmnhữngcuộctròchuyệnquađiệnthoạiđó,vàđưarađánhgiáriêngcủahọvềviệcmỗibênthíchbênkiatớimứcđộnào.Họpháthiệnthấyrằngnhữngngườihướngngoạithườngchínhxáchơnnhiềunhữngngườinộitrongviệcphánđoánxemngườibênkiacóthíchnóichuyệnvớimìnhhaykhông.Nhữngkhámphánàygợiýrằngngườihướngngoạigiỏihơntrongviệcgiảimãnhữngtínhiệugiaotiếpsovớingườihướngnội.Thoạttiên,điềunàycóvẻkhôngcógìđángngạcnhiên,Liebermanviết;nóchỉnhắclạinhữngsuyđoánthôngthườngcủaxãhộivềviệcngườihướngngoạiđọccáctìnhhuốnggiaotiếpgiỏihơn.Vấnđềduynhất,nhưLiebermanđãchỉrathôngquamộtbiếntấukháccủathínghiệmcủamình,rằngnhữngsuyđoánnàychưahẳnđãluônchínhxác.

Liebermanvàcácđồngsựcủaôngyêucầumộtnhómnhỏcácứngviênnghelạiđoạnbăngghiâmchínhcuộcđốithoạimàhọvừathựchiện—trướckhi

điềnvàobảngcâuhỏiđánhgiá.Ởnhómnày,ôngnhậnthấyrằngkhôngcósựkhácbiệtnàogiữangườihướngngoạivàngườihướngnộitrongkhảnăngphánđoánliệungườibênkiacóthíchnóichuyệnvớimìnhhaykhông.Câuhỏilà:Tạisao?

Câutrảlời:đólàvìcácứngviênđãnghelạibăngghiâmcuộcđốithoạiđượcphépgiảimãcáctínhiệugiaotiếptrongkhikhôngphảilàmgìkháccùnglúc.Vànhữngngườihướngnộicũnglànhữnggiảimãviênrấttốt,dựatheomộtvàinghiêncứuđượctiếnhànhtrướcthínghiệmcủaLieberman.Mộttrongcácnghiêncứuđóthậmchícònkhámphárađượcrằngngườihướngnộicòncóthểgiảimãtìnhhuốngtốthơnngườihướngngoạinữa.

Nhưngcácnghiêncứunàychỉđođạcviệcnhữngngườihướngnộigiỏiquansátcáctìnhhuốnggiaotiếpthếnào,chúngkhôngđođạcviệchọthamgiavàocáctìnhhuốnggiaotiếpđótốtđếnđâu.Việcthamgiayêucầunhữngyêucầunhữngthứtừnãorấtkhácsovớiviệcchỉquansát.Nóyêucầumộtdạngmultitasktrongnãobộ:khảnăngxửlýnhữngthôngtinởbộnhớngắnhạnngaylậptứcmàkhôngbịmấttậptrungbởinhữngthứkhác,cũngnhưkhôngbịquácăngthẳng.Đâylạichínhlàdạngchứcnăngcủanãomàngườihướngngoạilàmcựckỳgiỏi.Nóimộtcáchkhác,ngườihướngngoạithườngquảnggiaohơn,bởivìnãocủahọgiỏihơntrongviệcgiảiquyếtnhữngvụtranhgiànhgiữacácnhântốkhácnhauđểgiànhlấysựtậptrungcủahọ—đâycũngchínhxáclàthứmàcáccuộctròchuyệntrong-bữa-tiệc-tốicầnđến.Ngượclại,ngườihướngnộithườngcảmthấybịđẩylùibởinhữngsựkiệnxãhội,bởichúngbắthọphảichútâmđếnquánhiềungườicùngmộtlúc.

Hãycânnhắcđếnchuyệnchỉmộttươngtácxãhộiđơngiảnnhất—giaotiếpgiữachỉhaingườivớinhau—cũngcầnđếnhàngloạtthaotáckhácnhaurồi:giảinghĩanhữnggìngườikiađangnói;đọcngônngữcơthểvàbiểucảmtrênnétmặtcủahọ;mượtmàđổivaigiữanóivànghe;đáplạilờingườikianói;đánhgiáxemliệungườikiacóđanghiểuđiềumìnhnóikhông;quyếtđịnhxemngườikiacóđangthíchnóichuyệnvớimìnhhaykhông,và,nếukhông,tìmxemlàmthếnàocóthểcảithiệntìnhhìnhhoặcrútluikhỏicuộcnóichuyện.Cứnghĩđếnviệcphảicầnđếnbaonhiêunơ-ronnãođểtunghứngchừngđấycôngviệccùngmộtlúcxem!Vàđâymớichỉlàtrongmộtcuộcnóichuyệnmột-đối-mộtthôiđấy.Giờhãytưởngtượngloạithaotácmultitaskcầnđếntrongmộtbốicảnhnhóm,nhưởmộtbữatiệctốichẳnghạn,thìsẽcònđếnthếnào.

Vậynênkhinhữngngườihướngnộiđảmnhậnvaitròngườiquansát,như

khihọviếttiểuthuyết,hoặcsuyngẫmvềlýthuyếttrườngthốngnhất(unifiedfieldtheory)—hoặctrởnênđặcbiệtítnóitạinhữngbữatiệctối—họkhôngphảiđangthểhiệnmộtsựthiếunỗlựchaythiếunănglượng.Họchỉđơngiảnđanglàmđiềuphùhợpnhấtvớibảnchấtsinhhọccủahọmàthôi.

ThínghiệmcủaLiebermangiúpchúngtahiểurõhơnđiềugìkhiếnnhữngngườihướngnộigặpkhókhăntronggiaotiếp.Tuyvậy,nókhôngchỉchochúngtathấybằngnhữngcáchnào,ngườihướngnộicũngcóthểtỏasáng.

HãycânnhắcđếncâuchuyệnvềmộtanhchàngvớivẻngoàithiếuquyếtđoántênJonBerghoff.Jonlàmộtngườihướngnộiđiểnhình,hướngnộingaytừvẻngoàicủaanhtrởđi:gầygò,thanhmảnh;mũivàgòmácao;luôntrongtâmtrạngsuynghĩnghiêmtúcgìđó,trênkhuônmặtlàmộtcặpkínhdày.Anhkhôngphảilàkẻhaynóigìcholắm,vànhữnglúcanhnóithìanhđềuđãcânnhắctrướccựckỳkỹ

lưỡng,đặcbiệtlàkhianhởtrongmộtnhóm:“Nếutôiởtrongcùngmộtcănphòngvớimườingườikhác,vàtôicóthểlựachọngiữaviệcnóichuyệnhaykhôngnóichuyện”,anhnói,“tôisẽlàngườikhôngnóichuyện.Khimọingườihỏi,‘Saoanhấykhôngnóigìcảthế?’,tôisẽlàngườihọđangnóitới”.

Jonđồngthờicũnglàmộtngườibánhàngcựckỳxuấtsắc,vàđãlànhưthếkểtừkhianhcònởtuổithiếuniên.Vàomùahènăm1999,khivẫncònlàhọcsinhnămnhấttrunghọc,anhđãbắtđầulàmcôngviệccủamộtnhàphânphốicấpthấp,báncácsảnphẩmnhàbếpcủahãngCutco.Côngviệcnàyyêucầuanhđếntậntừngnhàkháchhàng,chàobándaolàmbếp.Đólàmộttrongnhữngtìnhhuốngbánhàngthânmậtnhấtcóthểcó,khôngphảitrongnhữngphònghọplớn,màlàtrongcănbếpcủamộtkháchhàngtiềmnăng,chàobánchohọnhữngsảnphẩmhọsẽdùnghàngngàyđểgiúpđưathựcphẩmlênbànăn.

Trongvòngtámtuầnđầutiêncủacôngviệc,anhđãbánđượclượngdaotươngđươngvới50.000đôlaMỹ.Anhmộtbướcbướclêntrởthànhmộttrongnhữngđạidiệnbánhàngxuấtsắcnhấtcủacảcôngty,vượtquahơn40.000nhânviênmớiđượctuyểndụngcùngnămđó.Đếnnăm2000,Jonđãkiếmvềchocôngtyhơn135.000đôlaMỹ,vàđếnlúcđóđãphávỡhơnhaimươilămkỷlụcbánhàngởcấpkhuvựccũngnhưtrêntoànquốc.Trongkhiđó,ởtrườnghọc,anhvẫnlàmộtcậuchàngngạigiaotiếp,thíchẩnmìnhtrongthưviệnvàogiờăntrưa.Nhưngchođếnnăm2002anhđãtìmkiếm,tuyểndụng,vàhuấnluyệnchohơnchínmươingườiđạidiệnbánhàngkhác,

vàgiatăngđịaphậnbánhàngcủacôngtylênđếnhơn500%sovớimộtnămtrướcđó.Kểtừđó,Jonđãkhởiđộngchươngtrình“GlobalEmpowermentCoaching”,dịchvụhuấnluyệnkỹnăngcánhânvàkỹnăngbánhàngcủariênganh.Tớingàyhômnay,anhđãthựchiệnhàngtrămbàiphátbiểu,seminarđàotạo,vàtưvấncánhânchohơn30.1ngườibánhàngvàcácgiámđốckhắpnơi.

ĐâulàbímậtthànhcôngcủaJon?Mộtgợiýquantrọngđếntừmộtthínghiệmbởinhàtâmlýhọcpháttriển(developmentalpsychologist)AvrilThorne,giờlàmộtgiáosưtạiĐạihọcCalifornia,SantaCruz.Thornetậphợpnămmươihaiphụnữtrẻtuổi—haimươisáutrongsốđólàngườihướngnội,haimươisáungườicònlạihướngngoại—vàgiaochomỗingườihọvàohaicặpnóichuyệnkhácnhau.Mỗingườisẽcómườiphútđểđốithoạivớimộtđốitáccócùngloạitínhcáchvớivớimình,sauđóthựchiệnmộtcuộctròchuyệnvớiđộdàitươngđươngvớidạngtínhcáchtráingượcvớimình.CáccộngsựcủaThorneghiâmlạicáccuộcđốithoại,vàsauđóyêucầunhữngngườithamgianghelạibăngghiâmcuộctròchuyệncủamình.

Quátrìnhnàytiếtlộmộtvàikhámphákhángạcnhiên.Nhữngngườihướngnộivàngườihướngngoạiđềuthamgiavàocuộctròchuyệnnhiềunhưnhau,chothấyrằngýtưởng“ngườihướngnộiluônnóiíthơn”làkhôngđúng.Nhưngnhữngcặphướngnộithườngcóxuhướngtậptrungvàochỉmộthoặchaichủđềnóichuyệnrấtnghiêmtúc,trongkhinhữngcặphướngngoạichọnnhữngchủđềnhẹnhàngvàđadạnghơnnhiều.Thôngthường,nhữngngườihướngnộibànluậnvềcácvấnđề,hoặccácxungđộthọgặpphảitrongcuộcsốngcủahọ:trườnghọc,côngviệc,tìnhbạn,vânvân.Cólẽbởisựưathíchvềnhữngcuộctròchuyệnvềrắcrốinày,họthườngcóxuhướngnhậnlấyvaingườikhuyênbảo,lầnlượttưvấnchonhauvềvấnđềđangđượcnhắcđến.Nhữngngườihướngngoại,ngượclại,lạithườngcóxuhướngcaohơntrongviệcđưaranhữngthôngtinthôngthườngvềbảnthânhọ,đểnhanhchóngthiếtlậpđiểmchungvớingườikia:“Ồ,chịmớinuôimộtchúcúnà?Mộtngườibạncủaemcũngcómộtbểcábiểncựckỳhoànhtrángluôn!”.

NhưngđiểmđặcbiệtthúvịnhấttrongthínghiệmcủaThornelàviệchaidạngquýtrọnglẫnnhaunhiềuđếnthếnào.Nhữngngườihướngnộikhinóichuyệnvớingườihướngngoạiđãchọnnhữngchủđềvuitươihơn,họcũngbáocáolạilàhọbắtđầucuộcnóichuyệndễdànghơn,vàmiêutảviệctròchuyệnvớinhữngngườihướngngoạinhư“mộthítkhíthởtronglành”(“abreathoffreshair”).Ngượclại,ngườihướngngoạicảmthấyrằnghọcóthểthưgiãnnhiềuhơnvớinhữngđốitáclàngườihướngnội,vàcảmthấythoảimáihơntrongviệctâmsựnhữngrắcrốicủahọ.Họkhôngcảmthấyáplực

phảicốtỏravuivẻmộtcáchgiảtạo.

Đâylànhữngkiếnthứcvềgiaotiếprấtbổích.Ngườihướngnộivàngườihướngngoạithấykhákhóchịuvềnhau,nhưngnghiêncứucủaThorneđemlạigợiývềviệcmỗibêncóthểđemlạichobênkianhiềuthếnào.Ngườihướngngoạicầnbiếtrằngngườihướngnội—nhữngngườithườngcóvẻkhinhkhỉnhcoithườnghoặccaongạo—cóthểlạiquálàhạnhphúckhiđượcdẫntheotớinhữngnơivui-vẻ-nhẹ-nhàng,khôngquánghiêmtúc;vàngườihướngnội,nhữngngườiđôilúccảmthấysựưathíchnóivềnhữngvấnđềvàrắcrốicủamìnhcóthểkhiếnhọtrởnênđángchán,nênbiếtrằnghọđangkhiếnchonhữngngườikháccảmthấyantoànđểcũngnóichuyệnnghiêmtúchơn.

NghiêncứucủaThornecũngđồngthờigiúpchúngtahiểuhơnvềthànhcôngđángkinhngạccủaJonBerghoff.Anhđãbiếnniềmhamthíchvớinhữngchủđềtròchuyệnnghiêmtúccủamình,cộngvớiviệcnhậnlấyvaitrò“ngườikhuyênbảo”thayvì“ngườithuyếtphục”trongcuộcnóichuyện,thànhmộtdạngliệupháptrịliệutâmlýchonhữngkháchhàngtươnglaicủaanh.“Tôitừlâuđãsớmkhámphárarằngngườitamuahàngtừtôikhôngphảibởihọhiểutôiđangbángì”,Jongiảithích.“Họmuavìhọcảmthấytôiđanghiểuhọ”.

Jonđồngthờicũngthuđượclợiíchtừxuhướngtựnhiêncủaanhtrongviệcđặtrấtnhiềucâuhỏivàlắngnghekỹcàngtừngcâutrảlời.“Tôiđiđếnđượcmứccóthểbướcvàonhàmộtaiđó,vàthayvìcốthuyếtphụcchàobánhọmuadao,tôihỏihọcảtrămcâuhỏimộtlúc.Tôicóthểduytrìcảmộtcuộcđốithoạichỉbằngcáchhỏiđúngcáccâuhỏi”.Ngàynay,trongnhữnglớphuấnluyệnkỹnăngcủamình,Joncũnglàmđiềutươngtự.“Tôicốtruycậpvàobướcsóngcủangườitôiđanglàmviệcvới.Tôichútâmvàonhữngnănglượnghọđangphátra.Tôicóthểlàmthếrấtdễbởingaytừđầutôiđãluônởtrongđầumìnhrấtnhiềurồi”.

Nhưngkhôngphảikỹnăngbánhàngcầnrấtnhiềukhảnănglàmmọingườiphấnkhích,khiếnhọhàohứnghaysao?TheoJonthìkhông.“Rấtnhiềungườitinrằngđểbánđượchàngthìcầnphảilàmộtngườinóinhanh,hoặclàmộtngườibiếtcáchdùngtácphonghấpdẫnđểthuhútkháchhàng.Nhữngthứđócầnđếnmộtkiểugiaotiếphướngngoại.Trongcôngviệcbánhàng,cómộtsựthậtmàaicũngbiếtrằng“chúngtacóđếnhaitaivàchỉcómộtmiệngmàthôi,bởivậynênhãydùngchúngtheođúngtỷlệhợplý”.Tôitinrằngtrongnhữngthứkhiếnmộtaiđóthậtsựgiỏitrongviệcbánhànghaytưvấn—thứsốmột,quantrọngnhấtđấylàhọphảithựcsựgiỏitrongviệclắng

nghe.Khitôinhìnvàonhữngngườibánhàngđứngđầutrongcôngtycủatôi,khôngmộtcáinàotrongsốnhữngphẩmchấthướngngoạiđólạilàchìakhóadẫnđếnthànhcôngcủahọcả”.

VàgiờhãyquaytrởlạivớitìnhhuốngbếtắcgiữaGregvàEmily.Chúngtachođếngiờđãthuthậpđượchaimảnhthôngtinquantrọng:thứnhất,sựchánghétcủaEmilydànhchoviệcmultitaskgiữacáccuộcđốithoạilàthật,vàcóthểlýgiảiđược;vàthứhai,khinhữngngườihướngnộiđượcthoảimáitròchuyệntheocáchriêngcủahọ,họsẽtạonhữngkếtnốisâusắcvàthúvịvớinhữngngườikhác.

ChỉkhihọđãchấpnhậnhaithựctếtrênthìGregvàEmilyvớicóthểtìmramộtcáchđểphávỡthếbếtắcnàycủahọ.Thayvìchỉchútâmvàovấnđềsốlượngcácbữatiệctốihọnêncó,họnênbắtđầubànluậncảvềhìnhthứccủacácbữatiệcnàynữa.Thayvìxếpmọingườingồitấtcảquanhmộtbàntrònlớn,thứsẽyêucầuđếnviệcmultitaskqualạigiữađủcáccuộcchuyệntrògiữatấtcảmọingườimàEmilycựckỳghét,tạisaolạikhôngphụcvụbữatốitheophongcáchtiệcđứng(buffet),vớimọingườiănvàchuyệntròtángẫutheonhữngnhómnhỏtrênghếsofahoặcnệmtrảitrênsàn?ĐiềunàysẽgiúpGregđượcmặcsứctunghoànhởvịtrítrungtâmcănphòngquenthuộccủaanhấy,vàgiúpEmilyđượcởvịtríquenthuộccủacôbênrìacănphòng,nơicôcóthểcónhữngcuộcchuyệntrògầngũi,thânmật,một-đối-mộtmàcôthựcsựưathích.

Khivấnđềnàyđãđượcgiảiquyết,cặpđôinàygiờđãđượctựdođểbànluậnvềcâuhỏilớnhơn,gaigóchơn,đólà:họnêntổchứcbaonhiêubữatiệclàvừa?Saumộthồibànqualuậnlại,họđồngývớinhauvềmứchaibuổitốimỗitháng—tứchaimươitưbữatiệctốimỗinăm—thayvìnămmươihai.Emilythựcsựvẫnkhônghàohứnggìvớinhữngsựkiệnkiểunày.Nhưngcôthỉnhthoảngvẫnthíchthúvớinóbấtchấpbảntínhcủamình.VàGregthìđượctổchứcnhữngbuổitiệctốimàanhvẫnluônvôcùngthíchthú,đượcsốngđúngvớidanhtiếngcủamình,vàđượcởbênngườianhyêuthươngnhất—tấtcảtrongcùngmộtlúc.

11.VỀNHỮNGNGƯỜITHỢLÀMGIẦYVÀNHỮNGVỊTƯỚNG

LàmthếnàoĐểNuôiDạyNhữngĐứaConTrầmTínhCủaBạn,trongmộtThếGiớiKhôngThểNgheThấyChúng

Vớibấtcứthứgìcònnontrẻvàmỏngmanh,phầnquantrọngnhấtcủacôngviệclàởsựkhởiđầucủanó;bởiđólàthờiđiểmkhitínhcáchđượcthànhhình,vàấntượngmàtamongđợisẽđượctiếpnhậntuyệtđốihơncả.

—PLATO,CộngHòa(TheRepublic)

MarkTwainđãtừngkểcâuchuyệnvềmộtngườiđikhắpcảthếgiớiđểtìmchođượcvịtướngvĩđạinhấttừngsốngtrênđời.Khingườiđónhậnđượctinrằngngườiôngmuốntìmđãchếtvàtớithiênđườngrồi,ôngduhànhtớitậnCổngThiênđườngđểtìmvịtướngkia.ThánhPeterchỉchoôngtớimộtngườiđànôngdángvẻhếtsứctầmthường.

“Đâyđâuphảilàvịtướngvĩđạinhấttrongtấtcảcácvịtướng!”ngườinọphảnđối.“Tôibiếtngườinàykhiôngtacònsốngởtrầnthế,vàôngtachỉlàmộtngườithợlàmgiàybìnhthườngthôi!”.

“Tabiếtđiềuđó”,thánhPeternói,“nhưngnếukhicònsốngôngtađãlàmmộtvịtướng,thìôngtasẽlàngườivĩđạinhấttrongsốhọ”.

Tấtcảchúngtanênnhậnbiếtnhữngngườithợlàmgiàymàđúngrađãcóthểlànhữngvịtướngvĩđại.Điềuđócónghĩalàtậptrungvàonhữngđứatrẻhướngnội,nhữngngườimàtàinăngcủahọthườngbịchegiấu,bấtkểlàởnhà,ởtrườnghọc,haytrênsânchơi.

Hãycânnhắcđếncâuchuyệncảnhbáonày,đượckểchotôibởitiếnsĩJerryMiller,mộtnhàtâmlýhọctrẻem(childpsychologist)tạiTrungTâmTrẻEmvàGiaĐình(CenterfortheChildandtheFamily)tạiĐạihọcMichigan.Tiếnsĩ/BácsĩMillercómộtbệnhnhântênEthan,mộtcậubéđượcbốmẹmangtớiđểnhờbácsĩchữatrịtrongbốndịpkhácnhau.Mỗilần,haivịphụhuynhlạinóilêncùngmộtnỗisợrằngcógìđókhôngổnvớiconcủahọ.Vàmỗilần,tiếnsĩMillerlạiphảitrấnanhọrằngEthanlàmộtđứatrẻhoàntoànbìnhthường.

Lýdochonỗilosợnàycủahọbắtđầucũngrấtđơngiản.Ethankhiđóđã7tuổi,vàđứaemtrai4tuổicủacậubéđãđánhthắngcậubévàilầnrồi.Ethan

khônghềđánhlại.Chamẹcậu—cảhaiđềuthuộcdạngngườiquảnggiao,lãnh-đạovớinhữngchứcvụcấpcaotạicáctậpđoànlớnvàmộtniềmđammêlớnchocácmônthểthaothiđấugolfvàtennis—đềuthấyổnvớisựhunghăngcủađứaconút,nhưnglosợvềsựthụđộngcủaEthancóthể“sẽtrởthànhcâuchuyệncuộcđờinó”saunày.

KhiEthanlớndầnlên,bốmẹcậuvẫnnỗlựcvôvọngtrongviệcgửigắmtinhthầnchiếnđấuvàotrongcậu.Họgửicậuđếnsânđấubóngchàyvàsânvậnđộngbóngđá,nhưngEthanchỉmuốnvềnhàvàđọcsách.Cậuthậmchícònkhônghềcạnhtranhởtrườnghọc.Mặcdùrấtthôngminh,cậuvẫnlàmộthọcsinhchỉgiànhchủyếuđiểmB.Cậuđãcóthểlàmtốthơn,nhưngchọnviệctậptrungvàocácthúvuicủamình,đặcbiệtlàviệclắpghépmôhìnhxehơi.Cậucómộtvàingườibạnthânthiết,nhưngchưabaogiờnhiệttìnhthamgiavàonhữnghoạtđộngtươngtáctậpthểtronglớp.Khôngthểnàolýgiảinổihànhvikhóhiểucủacon,bốmẹcủaEthanlosợrằngcậucóthểđãbịtựkỷ.

NhưngvấnđềcủaEthan,tiếnsĩMillernói,khôngphảilàhộitựkỷ,màlàtrườnghợpđiểnhìnhcủamộtcalệchtônggiữabốmẹvàconcái.Ethancao,gầygò,vàkhônghềcóvócdángthểthao;cậutrônghệtnhưmộttênmọtsáchđiểnhình.Bốmẹcậuđềurấtmạnhmẽ,rấtquảnggiao,nhữngngười“luônluôncười,luônluônnóichuyệnvớingườikháctronglúckéoEthanđisauhọ”.

HãysosánhnhữnglolắngcủahọvềEthanvớisựđánhgiátừtiếnsĩMiller:“CậubéấylàmộtđứatrẻkiểuHarryPotterđiểnhình—luônluônđọc”,tiếnsĩMillernóimộtcáchphấnkhởi.“Cậubéthíchthúvớibấtkểdạngchơinàocầnđếnnhiềutrítưởngtượng.Cậuấythíchchếtạo,lắpghépmọithứ.Cậubéđócórấtnhiềuthứcậumuốnnóichobạnbiếtvề.Cậunhócchấpnhậnchamẹcậunhiềuhơnmứchọchịuchấpnhậncậu.Cậukhônghềđánhgiáhọlà“cóbệnhlývềtínhcách”,chỉlàkhácbiệtsovớicậumàthôi.Mộtđứatrẻnhưthếtrongmộtgiađìnhkhácsẽlàmộtđứaconhoàntoànkiểumẫu”.

NhưngchamẹcủaEthanthìchưabaogiờnhìnđượccậubédướigócnhìnđó.ĐiềucuốicùngtiếnsĩMillerngheđượctừhọlàbốmẹcậucuốicùngđãthamvấnmộtnhàtâmlýhọckhác,ngườiđồngýsẽ“chữatrị”chocontraihọ.VàbâygiờđếnlượttiếnsĩMillerlạilàngườilolắngvềEthan.

“Đâyrõrànglàmộtcabệnh‘iatrogenic’”,ôngnói.“Đólàkhikhôngphảivìbệnh,màchínhhànhđộngđiềutrịmớilàthứkhiếnbạnphátbệnh.Vídụđiểnhìnhlàkhibạndùngliệuphápđiềutrịđểcốbiếnmộtđứatrẻđồngtính

trởthành“thẳng”.Tôirấtlochocậubéđó.Bốmẹcậulànhữngngườiquantâmvàthựcsựcóýtốt.Họcảmthấyrằngnếukhôngcóđiềutrị,họsẽkhôngthểchuẩnbịđủtốtchoconmìnhsaunàykhinóvàođời.Rằngthằngbécầnnhiềulửahơnnữatrongnó.Cólẽđoạncuốiđócũngcómộtphầnđúng;tôikhôngbiếtnữa.Nhưngdùđúnghaykhông,tôithựctâmtinrằngthayđổiđượccậubélàchuyệnkhôngthể.Tôilorằnghọsẽđangtừviệccómộtđứatrẻhoàntoànkhỏemạnhlạigâyrathươngtổnnặngnềchocảmgiácvềbảnthân(senseofself)củacậubémàthôi”.

Tấtnhiên,khôngnhấtthiếtphảicósựlệchtônglớnđếnvậymỗikhimộtcặpbốmẹhướngngoạicómộtđứaconhướngnội.Vớimộtchútđểtâmvàthấuhiểu,bấtcứbậcchamẹnàocũngcóthểhợptôngvớiconcáimìnhdùchúngcóbấtcứdạngtínhcáchnào,tiếnsĩMillernói.Nhưngchamẹcầnphảinínnhịnsởthíchriêngcủamìnhmộtchút,đểcóthểnhìnthấyđượcthếgiớitừgócnhìncủađứacontrầmtínhcủamình.

HãythửxemxéttìnhhuốngcủaJoycevàcôcongáibảytuổicủacô,Isabel.Isabellàmộtcôbécóvócdángnhỏnhắn,mớihọclớphai,thíchđixăng-đanlấplánhvàđeonhữngvòngtaynhiềumàubằngcaosutớitrường.Côbécóvàingườibạnrấtthânmàbérấttintưởng,vàcôbéhòađồngđượcvớihầuhếtnhữngđứatrẻkháctronglớp.Isabellàdạngngườisẽvòngtayômlấymộtngườibạnvừatrảiquamộtngàykhônghay;côbéthậmchícònđemtặngquàsinhnhậtcủamìnhchoquỹtừthiệnnữa.Đólàlýdotạisaomẹcôbé,Joyce,mộtngườiphụnữcuốnhút,tốtbụngvớimộtkhiếuhàihướcxuấtsắcvàmộttháiđộ“cáigìcũngchơihết”,lạilúngtúngđếnvậytrướcrắcrốicủaIsabeltạitrườnghọc.

Ởlớpmột,Isabelthườngtrởvềnhàmàđắmchìmtronglolắngvềmộtkẻbắtnạtbạnkháctronglớp,ngườisẽhétnhữngcâubìnhphẩmrấtácđộcvàobấtcứaiđủnhạycảmđểthấybấtbìnhvềhànhđộngcủaconbé.Kểcảkhiđứabéthíchbắtnạtkiahaythíchănhiếpnhữngbạnkhác,Isabelvẫndànhhànggiờphântíchýnghĩatừngtừtronglờinóicủakẻbắtnạt,xemýđịnhthựcsựcủacôbéđólàgì,kểcảviệcliệukẻbắtnạtđócóphảichịuđựnggìởnhàkhôngđểđếnmứckhiếnnóhànhxửkinhkhủngđếnvậyởtrườnghọc.

Khiđãlênđếnlớphai,Isabelbắtđầuyêucầumẹmìnhđừngsắpxếplịchchơicủacôbévớicácbạnkhácmàkhôngthamkhảovớicôbétrước.Thôngthườngcôbésẽthíchởnhàhơn.KhiJoyceđếnđónIsabelởtrường,côthườngthấynhữngbégáikháctụtậplạithànhtừngnhómvàIsabelthìđứngtáchriêngmộtchỗtrênsânchơi,némbóngvàorổmộtmình.“Conbéchỉđơngiảnlàkhôngchịuthamgiavớinhữngđứatrẻkhác.Tôiđãphảidừng

việctớiđónconmộtthờigian”,Joycenhớlại.“Nólàmộtcảnhtượngquábuồnkhiphảichứngkiến”.Joycekhôngthểhiểuđượctạisaocôcongáidễthương,tốtbụngcủamìnhlạimuốndànhnhiềuthờigianđếnvậyđểởmộtmình.CôlolắnglàcógìđókhôngổnvớiIsabel.Bấtchấpvềviệccôvẫnluôntinrằngcongáimìnhcómộtbảntínhcảmthôngtựnhiên,nhỡracókhinàoIsabellạikhôngcókhảnăngliênhệvớingườikhácthìsao?

ChỉđếnkhitôiđưaragợiýrằngcóthểcôbécủaJoycelàmộtngườihướngnội,vàgiảithíchtừđócónghĩalàgì,JoycemớibắtđầusuynghĩkhácđivềnhữnggìIsabeltrảinghiệmởtrườnghọc.VàtừgócnhìncủaIsabel,mọithứthựcrachẳnghềđánglongạimộtchútnàocả.“Cháucầnmộtkhoảngnghỉkhỏitrườnghọc”,saunàycôbénóivớitôi.“Ởtrườnghọcrấtkhókhănbởivìcórấtnhiềungườitrongcùngmộtphòng,vậynênnókhiếnmìnhcảmthấyrấtlàmệt.Cháusẽpháthoảngnếumẹcháulênkếhoạchđichơivớicácbạnmàkhôngnóivớicháutrước,bởivìcháukhôngmuốnlàmtổnthươngcácbạnấy.Nhưngcháuthấythàởnhàcònthíchhơn.Ởnhàbạn,cháusẽphảilàmnhữngthứngườikhácmuốncháulàm.Cháuvẫnthíchđiđâyđiđóchơivớimẹcháusaugiờhọc,vìcháucóthểhọcđượcrấtnhiềutừmẹ.Mẹđãsốnglâuhơncháunhiều.Chúngcháu(mẹvàcôbé)cónhữngcuộcnóichuyệnsâusắc.Cháuthíchcónhữngcuộcnóichuyệnsâusắc,bởivìnókhiếnngườitacảmthấyhạnhphúchơn”.34

Isabelđangnóivớichúngta,bằngtấtcảsựthôngtháicủatuổi-lên-lớp-haicủacôbé,rằngnhữngngườihướngnộicóliênhệvớinhữngngườikhác.Tấtnhiênlàhọcóchứ.Họchỉlàlàmđiềuđótheocáchriêngcủahọmàthôi.

34Chúthíchcủatácgiả:MộtvàingườikhiđọccuốnsáchnàytrướckhinóđượcxuấtbảnđãbìnhluậnrằngđoạntríchtrêntừIsabelkhôngthểnàolàthậtđược—“khôngmộtđứabémớihọclớphainàolạinóikiểunàycả!”.Nhưngđóquảthựclànhữnggìcôbéđãnóivớitôi.

GiờkhiJoyceđãhiểuđượcnhucầucủaIsabel,mẹvàcongáiđãcóthểcùngvuivẻsuynghĩcùngnhau,đểđưaracácchiếnlượcphùhợpđểgiúpIsabelcóthểtậnhưởngnhữngngàyđihọccủamìnhtốthơn.“Trướckia,tôicólẽsẽbắtIsabelphảirangoàivàgặpgỡmọingườivàotấtcảmọilúcnàorảnhrỗi,nhồinhétvàotấtcảnhữnggiờtrốngngoàigiờhọccủaconbévớiđủcácthểloạihoạtđộng”,Joycenói.“Giờtôiđãhiểuđượcrằngviệcđihọcvớiconbéđãrấtcăngthẳngrồi,vậynênchúngtôicùngsuytínhvớinhauxemviệcgiaoduđếnmứcđộbaonhiêulàhợplý,vàkhinàothìnêngiaodu”.JoycekhôngphiềnlòngchuyệnIsabelmuốnởtrongphòngmìnhmộtmìnhsaugiờhọc,hayrờikhỏimộtbữatiệcsinhnhậtsớmhơnmộtchútsovới

nhữngđứatrẻkhác.CôđồngthờicũnghiểuđượcrằngvìbảnthânIsabelkhôngthấyđiềunàycógìlàvấnđềcả,nêncũngchẳngcólýdogìmàcôlạiphảicoinólàvậy.

Joyceđồngthờicũngđãcóđượcnhữngkiếnthứcsâuhơnvềviệclàmthếnàođểgiúpcôcongáibébỏngcủamìnhquảnlýchuyệngiaothiệptrênsânchơitốthơn.Mộtlần,Isabelrấtlolắngvềchuyệnnênchiasẻthờigiancủacôbégiữacácbạnthếnàokhimộtsốngườibạncủabékhôngưalẫnnhau.“Bảnnăngđầutiêncủatôi”,Joycenói,“sẽlànói‘Ôi,đừngcólo!Cứchơihếtvớitấtcảđi!’.NhưnggiờtôiđãhiểurằngIsabellàmộtdạngngườikhác.Conbégặpkhókhăntrongviệcvạchrachiếnlượcđểcóthểgiaotiếpvớitấtcảchừngđấyngườicùnglúckhiởtrênsânchơi.Vậynênchúngtôicùngbànluậnvềviệcconbésẽchơicùngvớiaivàvàolúcnào,vàchúngtôitậpdượttrướcnhữnggìconbécóthểnóivớicácbạnđểgiúpcácbạnlàmlànhvớinhau”.

Mộtlầnkhác,khiIsabelđãlớnhơnmộtchút,côbécảmthấyrấtbuồnkhicácbạncủacôbéngồiởhaibànkhácnhautrongphòngăntrưa.Ởmộtbànlànhữngngườibạntrầmtínhhơncủacôbé,bàncònlạilànhữngkẻhướngngoạicủalớphọc.Isabelmiêutảnhómthứhailà“ồnào,luônluônnóichuyện—Ôi!”.Nhưngcôbébuồnbởingườibạnthânnhấtcủacôbé,Amanda,rấtthíchngồiở“bàncủabênđiên”,kểcảkhicôbénàycũnglàbạnvớicácbégáikhácở“bàncủabênthoảimáivàbìnhtĩnhhơn”nữa.Isabelcảmthấyrấtphânvân.Côbénênngồiđâuđây?

ÝnghĩđầutiêncủaJoycelàcái“bàncủabênđiên”nghecóvẻvuihơnnhiều.NhưngcôhỏiIsabellàcôbéthíchbênnàohơn.Isabesuynghĩtrongmộtphútrồinói,“CólẽthỉnhthoảngconsẽquangồivớiAmanda,nhưngconthựcsựthíchđượcyêntĩnhhơnmộtchút,vàđượctạmnghỉvàogiờtrưakhỏitấtcảmọithứ”.

“Tạisaoconlạimuốnlàmthếchứ?”Joycenghĩ.Nhưngcôđãkịpkìmmìnhlạitrướckhinóilớncâuđấyra.“Mẹnghĩthếcũngđược”,cônóivớiIsabel.“NhưngbạnAmandacũngvẫnquýconmà.Bạnấychỉrấtthíchbànbênkiamàthôi.Nhưngđiềuđókhôngcónghĩalàbạnấykhôngthíchcon.Vàconcũngnêncóchomìnhnhữngkhoảngthờigianbìnhyêntĩnhlặngmàconcầnnữa”.

Hiểurõsựhướngnội,Joycenói,đãthayđổihoàntoàncáchcôlàmmẹ—vàcôkhôngthểtinđượclàmìnhđãmấtlâuđếnthếđểnhậnrađiềuđó.“KhitôithấyIsabelsốngthậttuyệtvờikhiđượclàchínhmình,tôitôntrọngnó,

kểcảkhicảtoànbộthếgiớicónóivớiconbérằngnónênngồiởbànbênkia.Trênthựctế,nhìncáibànđótừconmắtcủacongiúptôisuynghĩlạivềviệcnhữngngườikháccóthểnhìnnhậntôinhưthếnào,vàviệctôinênnhìnnhậnrõvàquảnlýđượcchếđộmặcđịnhhướngngoạicủamình,đểkhônglỡmấtcơhộiởbênnhữngngườinhưcôcongáituyệtvờicủatôi”.

JoycecũngđồngthờiđãđiđếnchỗtrântrọngcáchsốngnhạycảmcủaIsabel.“Isabelcómộttâmhồnrấtchínchắn”,cônói.“Bạnsẽquênmấtviệcconbémớichỉlàmộtđứatrẻ.Khitôinóichuyệnvớicon,tôikhôngcảmthấymìnhbịthuhútvàoviệcdùngcáikiểunóiđặcbiệtngườitavẫndùngđểnóivớitrẻcon,vàtôicũngkhôngthayđổicáchdùngtừngữcủamình.Tôinóichuyệnvớiconbénhưcáchtôisẽnóichuyệnvớibấtkỳngườilớnnào.Conbérấtnhạycảm,rấtgiàulòngquantâmtớingườikhác.Nólolắngchosựhạnhphúccủanhữngngườikhác.Conbécũngcóthểdễdàngbịápđảohoàntoànbởimộtthứgìđó,nhưngtấtcảnhữngđặcđiểmnàyđicùngvớinhau,vàtôiyêutấtcảchúngởcongáimình”.

Joycelàmộtngườimẹtậntâmnhưmọingườimẹkhácmàtôiđãtừnggặp,nhưngcôđãgặpphảiđôichútkhókhăntrongviệcnuôidạycongáimình,bởisựkhácbiệttrongtínhcáchgiữahọ.Liệucôđãcóthểtậnhưởngmộtsựhòahợptựnhiênhơngiữachamẹ-concáinếubảnthâncôcũnglàmộtngườihướngnộikhông?Khôngnhấtthiết.Cácbậcchamẹhướngnộicũngcóthểphảiđốimặtvớinhữngkhókhăncủariênghọ.Đôilúcnhữngkýứcđaukhổvềthủanhỏcóthểlàthứràocảnlớnnhất.

EmilyMiller,mộtnhânviênxãhội(socialworker)tạiAnnArbor,Michigan,cókểvớitôivềmộtcôbécôđãtừngchữatrị,Ava,ngườicótínhrụtrècaotớimứcnókhiếncôbékhôngthểkếtbạnhaytậptrungtronglớpđược.Gầnđây,côbéđãkhóckhiđượcmờithamgiamộtnhómcùngháttrướclớp,vàmẹcôbé,Sarah,đãquyếtđịnhtìmđếnsựtrợgiúpcủaMiller.KhiMilleryêucầuSarah,mộtnhàbáokinhtếthànhđạt,cùngthamgianhưmộtngườicộngtáctrongviệcchữatrịcủaAva,Sarahđãbậtkhóc.Bảnthâncôcũngđãtừnglàmộtđứatrẻrụtrènhútnhát,vàcôcảmthấytộilỗikhitinrằngmìnhđãtruyềnchoAvagánhnặngkinhkhủngnàycủamình.

“Giờtôiđãcóthểchegiấunótốthơn,nhưngtôicũngkhôngkhácgìcongáimìnhvậy”,côgiảithích.“Tôicóthểtiếpcậnbấtcứai,nhưngchỉkhitôiđangtrốnđằngsaucuốnsổghichépcủanhàbáomàthôi”.

PhảnứngcủaSarahkhôngphảilàquálạthườnggìvớinhữngbậcchamẹgiả-hướng-ngoạicủanhữngđứatrẻrụtrè,nhútnhát,Millernói.Sarahkhông

chỉđangsốnglạituổiấuthơcủachínhmình,màcôcònđangsuyđoánrằngAvahẳnphảiđangtrảiquanhữngthứtươngđươngnhưtrongnhữngkýứctệnhấtcủacôvậy.NhưngSarahcầnphảihiểurằngcôvàAvakhôngphảilàmột,kểcảkhihọcóvẻcùngthừahưởngmộttínhkhígiốngnhau.Thứnhất,Avacònchịuảnhhưởngtừcảbốcôbénữa,cũngnhưđủthứnhântốtừmôitrườngbênngoàikhác,nêntínhkhícủacôbéchắcchắnsẽcómộtcáchthểhiệnkhácvớiSarah.ĐaukhổtrongquákhứcủaSarahkhôngnhấtthiếtcũngsẽphảilặplạiởcongáicô,vàthựctếsẽlàrấtcóhạichoAvakhicứmặcđịnhsuyđoánnhưvậy.Vớisựđịnhhướngđúngđắn,Avacóthểđạtđếnđiểmkhisựnhútnhátrụtrècủacôbéchẳngcònlàgìhơnlàmộtsựphiềnphứcnhỏnhặtvàthỉnhthoảngmớixuấthiện.

NhưngkểcảcácbậcchamẹnhưEmily,nhữngngườivẫncònrấtnhiềuviệcphảilàmđểnângcaosựtựtincủachínhmình,cũngcóthểgiúpđỡconcáimìnhcựckỳlớn,theolờiMiller.Lờikhuyêntừnhữngbậcchamẹbiếttrântrọngcảmgiáccủaconcáimìnhlàvôcùngđángtincậy.Nếucontraibạncảmthấylolắngvềngàyđihọcđầutiêncủamình,sẽrấtcóíchkhichocậubébiếtrằngbạncũngđãtừngcảmthấytươngtựkhibạnbắtđầuđihọc,vàthậmchíbâygiờthỉnhthoảngvẫncảmthấyvậy,ởchỗlàm;nhưnghứavớiconrằngmọiviệcsẽdầntrởnêndễdànghơntheothờigian.Kểcảkhicậubékhôngtinbạn,bạncũngsẽđưaratínhiệurằngbạnhiểuvàchấpnhậncậubé.

Bạnđồngthờicũngcóthểdùngsựđồngcảmcủamìnhđểgiúpbảnthânquyếtđịnhkhinàothìbạnnênkhuyếnkhíchconđốimặtvớinỗisợcủamình,vàkhinàothìviệcnàysẽlàvượtquásứcchịuđựngcủacon.Vídụ,SarahcóthểbiếtrằngviệcháttrướclớpsẽlàmộtbướcđiquáđộtngộtvàquálớnđểAvacóthểlàmngaylậptức.Nhưngcôcũngcóthểđồngthờicảmthấyrằnghátởnơiriêngtưvớivớinhómnhỏvàgầngũivàhiểucongáimình,hayvớinhữngngườibạnđángtincậycủacôbé,sẽlàmộtbướctiếnđầutiêncóthểxửlýđược,kểcảkhiAvacóthểphảnđốilúcđầu.Côcóthể,nóimộtcáchkhác,ngầmcảmnhậnđượckhinàothìcầnthúcépAva,vàđếnmứcđộnàothìlàhợplý.

NhàtâmlýhọcElaineAron,ngườimàcáccôngtrìnhvềtínhnhạycảmtôiđãmiêutảởchương6,cóđềxuấtmộtsốcâutrảlờimớichonhữngcâuhỏinàykhibàviếtvềJim,mộttrongnhữngngườichatuyệtvờinhấtmàbàbiết.Côcongáiđầutiên,Betsy,thìgiốnghệtanh,nhưngngườiconcáithứhai,Lily,thìnhạycảmhơn—mộtnhàquansátsắcsảo,nhưngcũngđầylolắngvềthếgiớicủacôbé.JimlàmộtngườibạncủaAron,vậynênanhbiếttấtcảvềtínhhướngnộivàsựnhạycảm.AnhtrântrọngcáchsốngcủaLily,nhưng

cùnglúcđócũngkhôngmuốncôbélớnlênthànhmộtngườiluônrụtrè,nhútnhát.

Vậynên,Aronviết,anh“quyếttâmgiớithiệucôbétớivớimọiđiềuvuithúmớicủacuộcsống,từnhữnglànsóngbiển,leocây,vànhữngmónănmớitrongcácdịpđạigiađìnhđoàntụ,bóngđá,vàkhuyếnkhíchcôbéđadạnghóatủquầnáocủacôbéthayvìchỉmặcmộtloạitrangphụcthoảimáiduynhất.Ởhầuhếtmọitrườnghợp,Lilylúcđầunghĩnhữngtrảinghiệmmớilạnàykhôngphảilàmộtýhay,vàJimluônluôntôntrọngýkiếncủacôbé.Anhkhôngbaogiờbắtépconphảilàmgì,mặcdùanhcóthểrấtcósứcthuyếtphục.Anhchỉđơngiảnlàchiasẻgócnhìncủaanhvềmộttìnhhuốngvớicôbé—cảsựantoànlẫnnhữngđiềuvuithúđượcbaogồmtrongđó,haysựtươngđồngcủanóvớinhữngthứmàcôbéđãthíchtừtrướcđó.Anhsẽđợiđếnkhithấytiasánglấplánhtrongmắtcongáimìnhnóirằngcôbémuốnthamgiacùngnhữngngườikhác,kểcảkhicôbéchưathểlàmđiềuđó.

“Jimluônluônđánhgiánhữngtìnhhuốngnàyrấtcẩntrọng,đểđảmbảorằngcôbésẽkhôngtuyệtđốichỉthấysợhãi,màcòncóthểtrảinghiệmcảmgiácvuithíchvàthànhcôngnữa.Đôilúcanhgiữcongáilạichođếnkhicôbéchắcchắnđãrấtsẵnsàng.Trêntấtcả,anhluôngiữsựmâuthuẫnởbêntrong,khôngđểchonótrởthànhmâuthuẫngiữaanhvàcongái…Vànếucôbéhaybấtkỳaikháccóbìnhluậnvềsựtrầmtínhhaysựlưỡnglự,chầnchừcủacô,câutrảlờingaylậptứccủaJimsẽlà“Đóchỉđơngiảnlàphongcáchcủaconthôi.Nhữngngườikháccóthểcóphongcáchkháccủahọ.Nhưngđâylàphongcáchcủacon.Conthíchlàmmọithứtừtừvàchắcchắn”.Jimđồngthờicũngbiếtrằngmộtphầntrongphongcáchcủacôbélàlàmbạnvớibấtcứaibịnhữngngườikháctrêuchọc,làmnhữngcôngviệccủamìnhmộtcáchrấtcẩnthận,đểýtớimọithứđangdiễnratronggiađình,vàlàmmộtnhàchiếnthuậtbóngđágiỏinhấttrongtoànbộgiảiđấucủacôbé.

Mộttrongnhữngđiềutuyệtvờinhấtbạncóthểlàmchomộtđứatrẻhướngnộilàgiúpđỡnótrongviệcphảnứngvớinhữngđiềumớilạ.Hãynhớrằngngườihướngnộiphảnứngkhôngchỉvớinhữngngườimớigặp,màcònvớicảnhữngnơichốnmớivàcácsựkiệnmới.Vậynênđừngnhầmlẫngiữasựthậntrọngcủaconbạntrongnhữngtìnhhuốngmớivớiviệcnókhôngcókhảnăngliênhệvớinhữngngườikhác.Nóđangcomìnhlạikhỏinhữngđiềumớihaysựkíchthíchquáđộ,chứkhôngphảirútluikhỏiviệcquanhệvớimọingười.Nhưchúngtađãthấytừchươngtrước,mứcđộhướngnội-hướngngoạikhôngliênquantớiviệcmộtngườicódễchịuhaykhôngtrongmắtngườikhác,hayviệcngườiđócóthíchsựgầngũi,thânmậtvớingười

kháckhông.Ngườihướngnộicũngcóxuhướngcaohệtnhưngườibêncạnhhọtrongviệcmuốntìmkiếmsựbầubạntừnhữngngườikhác,mặcdùsẽthườngởmứcđộnhỏhơn.

Chìakhóaởđâylàởviệcgiúpconbạntiếpxúcdầndầnvớinhữngtìnhhuốngmớivànhữngngườimới—hãyđểtâmtôntrọngcácgiớihạncủacon,kểcảchúngcóvẻhơicẩntrọngđếnquáđáng.Điềunàysẽkhiếncontựtinhơnlàhoặcbảovệnómộtcáchtháiquá,hoặcthúcépnóquánhiều.Hãychoconbiếtrằngcảmgiáccủaconlàbìnhthườngvàtựnhiên,nhưngđồngthờicũnggiúpconhiểurằngthựcsựchẳngcógìđángđểsợcả:“Bố/Mẹbiếtcóthểsẽhơikỳkhiphảichơichungvớiaiđóconchưatừnggặpbaogiờ,nhưngbố/mẹcálàcậubạnấysẽrấtthíchđượcchơiđuaxecùngvớiconnếuconrủbạnấy”.Hãyđitừtừởtốcđộcủaconbạn,đừngthúcgiụcnó.Nếunócònquánhỏ,hãygiúpgiớithiệubướcđầuvớicậubékianếubạnthấycầnthiết.Vàhãyởlạigầnbêncon—hoặc,trongtrườnghợpconcònthựcsựrấtnhỏ,hãygiúpđỡconmộtcáchnhẹnhàng,khíchlệtừphíasau—chođếnchừngnàoconbạncòncóthểthuđượclợiíchtừviệccóbạnởgầnbên.Khicậubécủabạnquyếtđịnhsẽmạohiểmbướcrangoàivùngantoàncủamìnhkhigiaotiếp,hãychoconbiếtbạnngưỡngmộnỗlựccủacon:“Mẹthấyconđãchủđộngtớilàmquenvớicácbạnmớingàyhômqua.Mẹbiếtđiềuđócóthểrấtkhókhăn,vàmẹtựhàovềcon”.

Mọithứcũngtươngtựnhưthếvớicáctìnhhuốngmới.Hãytưởngtượngmộtđứatrẻsợbiểnhơnnhiềunhữngbạncùnglứakháccủanó.Nhữngbậcchamẹgiàusuynghĩsẽnhậnrarằngnỗisợnàylàtựnhiên,vàthậmchícònlàthôngtháinữa;biểncảthựcsựlàchứađầynguyhiểm.Nhưnghọsẽkhôngchophépcôbédànhcảkỳnghỉhèchỉchơitrênnhữngbãicát,vàhọcũngsẽkhôngđộtngộtquẳngconxuốngnướcvàkỳvọngrằngnósẽbơi.Thayvàođó,họratínhiệuchothấyrằnghọhiểunỗibấtancủacon,trongkhivẫnkhíchlệcontiếntừngbướcnhỏmột.Cóthểhọsẽchơitrênbờcáttrongmộtvàingàyvớitiếngsóngbiểnvỗbờcònởcáchxamộtkhoảngcáchantoàn.Rồimộtngàyhọsẽtiếpcậnbờnước,cólẽvớiđứatrẻngồitrênvaimộttronghaichamẹ.Họđợichođếnkhithờitiếtêmả,hoặckhisóngthấp,đểkhuyếnkhíchconnhúngxuốngnướcchỉmộtngónchân,rồicảbànchân,rồingậptớiđầugối.Họkhôngvộivàng,khôngthúcgiục;mỗibướcthậtnhỏđócủahọcũnglàmộtbướcnhảykhổnglồtrongthếgiớicủađứatrẻrồi.Rồiđếncuốicùngthìcôbéconđócũngđãhọcbơiđượcnhưmộtconcá,thìcôbéấysẽđạtđếnmộtbướcchuyểnquantrọngkhôngchỉtrongmốiquanhệgiữacôbévớinước,màcảvớinỗisợcủachínhcôbénữa.

Dầndầnconbạnsẽthấyrằngcũngđángđểđấmthủngbứctườngcủasự

thiếuthoảimáibanđầuđểtớiđượctớisựvuithíchởphíabênkia.Côbésẽhọcđượccáchtựđấmthủngbứctườngđóbằngchínhsứcmình.NhưtiếnsĩRubin,giámđốcTrungTâmvềTrẻem,CácmốiQuanHệvàVănhóa(theCenterforChildren,RelationshipsandCulture)tạiĐạihọcMaryland,viết:“Nếubạnluônluôngiữvữngviệcgiúpđỡconbạnhọccáchđiềukhiểncảmxúcvàhànhvicủamìnhbằngmộtcáchnhẹnhàngvàkhíchlệ,mộtđiềukhálàkỳdiệusẽbắtđầuxuấthiện:đếnmộtlúc,bạnsẽcóthểthấycongáimìnhbắtđầutựkhẽtrấnanbảnthân:“Đámtrẻkiacóvẻđangchơirấtvui.Mìnhcũngcóthểtớiđó”.Cậubéhoặccôbéđóđanghọccáchtựđiềukhiểnnỗisợvàsựlolắngcủachínhmình”.

Nếubạnmuốnconbạnhọcđượcnhữngkỹnăngnày,đừngbaogiờđểcôbénghethấybạngọicôbébằngnhữngtừngữ“nhútnhát/rụtrè”:côbésẽtinvàotêngọiđóvàbắtđầucoisựluôncăngthẳng,lolắngcủamìnhlàmộttínhcáchcốđịnhhơnlàmộtcảmxúctựcôbécóthểđiềukhiển.Bảnthâncôbécũngbiếtrấtrõrằng“nhútnhát,rụtrè”(shy)làmộttừngữtiêucựctrongxãhộicủachúngta.Trêntấtcả,tuyệtđốiđừngbaogiờlàmconphảithấyhổthẹnvớisựnhútnhát,rụtrècủamình.

Nếubạncóthể,sẽlàtốtnhấtnếudạychoconnhữngkỹnăngtự-thuyết-phục-bản-thântừkhiconcònrấtnhỏ,khinhữngdịnghịvềviệcngầnngạitronggiaotiếpvẫncònchưanhiều.Hãylàmtấmgươngchoconquaviệcchàonhữngngườimớiquenmộtcáchbìnhtĩnhvàthânthiện,vàquaviệctụtậpvớinhữngngườibạncủachínhbạn.Tươngtự,hãymờimộtvàibạncùnglớpcủacontớinhàbạnchơi.Nhẹnhàngchoconbiếtrằngkhiconởcùngnhữngngườikhác,conkhôngđượcthìthầmhaytúmlấyốngquầnbạnmỗikhiconcầngiaotiếpvớibạnvềmộtnhucầugìđó;concầnphảinóilớn.Hãyđảmbảorằngnhữngđốitácgiaotiếpcủaconbạnđềudễchịuthânthiện,bằngcáchchọnlấynhữngđứatrẻkhôngquáhunghăng,vànhữngnhómchơisẽtạocảmgiácthânthiệnchocon.Choconchơivớinhữngđứabénhỏtuổihơnnếuđiềunàygiúpcậubétựtinhơn;hoặcvớinhữngđứatrẻlớntuổihơnnếuđiềunàygiúpcậunhóccóđộnglựcphấnđấu.

Nếucậunhóckhôngchơiđượcvớimộtđứatrẻnàođó,đừngcốbắtépnó;bạnsẽmuốnhầuhếtmọitrảinghiệmgiaotiếpđầutiêncủaconđềulànhữngtrảinghiệmtíchcực.Hãysắpxếpđểconbướcvàocácmôitrườnggiaotiếpmớicàngtừtừcàngtốt.Khibạnvàcontớimộtbữatiệcsinhnhật,vídụvậy,hãynóitrướcvớiconvềviệcbữatiệcsẽtrôngnhưthếnào,vàđứatrẻnênchàocácbạnkhácrasao(“Đầutiênhãynói‘Chúcmừngsinhnhậtnhé,Joey’,saođónói‘Chào,Sabrina’”).Vàhãyđảmbảorằngbạnsẽtớiđótừsớm.Sẽdễhơnnhiềukhilàmộttrongnhữngvịkháchđếnđầutiên,nhưthế

conbạncóthểcảmthấynhưthểnhữngngườikhácđanggianhậpvàomộtkhônggianmàmìnhđang“sởhữu”,thayvìphải“độtnhập”vàomộtnhómđôngđúcđãởđótừtrước.

Tươngtự,nếuconbạnlolắngvềviệcnămhọcmớisắpbắtđầu,hãyđưacontớixemtrướcphònghọcvà,lýtưởngnhất,sẽlàgặpgỡmột-đối-mộtvớigiáoviêncũngnhưnhữngngườilớnvớivẻngoàithânthiệnkhác,vídụnhưhiệutrưởnghoặcnhữnggiáoviêntưvấn(guidancecounselors),nhânviênbảovệvànhânviênphụcvụcăng-tin.Bạncóthểnhẹnhàngđềcậpđếnchuyệnnày:“Conchưabaogiờnhìnthấyphònghọcmớicủaconnhỉ?Saogiờchúngtakhôngláixetớivàtạtvàonhìnquađómộtchút?”.Cùngtìmhiểutrướcxemphòngvệsinhởđâu,nộiquyđểravàođólàgì,từlớphọctớicăng-tinđiđườngnào,vàxebuýtcủatrườngsẽđónconởchỗnàosaukhitanhọc.Sắpxếpcácngàyđichơicủacontrongkỳnghỉhèvớinhữngđứatrẻhợptínhcontronglớp.

Bạncũngđồngthờicóthểdạyconnhữngchiếnlượcgiaotiếpđơngiảnđểgiúpconvượtquanhữngkhoảnhkhắckhóxử.Hãykhuyếnkhíchcontỏratựtinkểcảkhiconkhôngthựcsựcảmthấynhưvậy.Balờinhắcđơngiảnđểnhớlà:mỉmcười,đứngthẳngngười,vàkhinóikhônglảngtránhánhnhìncủađốiphương.Dạyconbạncáchtìmkiếmnhữngkhuônmặtthânthiệntrongmộtđámđông.Bobby,mộtembébatuổi,khôngtớitrườngmẫugiáotrongthànhphốcủamìnhbởivìtớigiờrachơicảlớprờibỏkhônggiankhépkínantoàncủaphònghọcvàchơitrênsânthượngvớinhữngđứatrẻlớnhơnởcáclớptrên.Cậubécảmthấybịđedọatớimứccậuchỉmuốntớitrườngvàonhữnghômtrờimưakhikhôngphảilênchơitrênsânthượngnữa.Chamẹcậuđãgiúpcậutìmhiểuxemnhữngđứatrẻnàocậucóthểthấythoảimáikhichơicùng,cũngnhưgiúpcậubéhiểurằngcómộtđámtrẻlớnhơnchơibờiồnãxungquanhkhôngnhấtthiếtphảilàmhỏngcuộcchơivuicủachínhcậu.

Nếubạnthấymìnhchưasẵnsàngchotấtcảnhữngđiềunày,hoặctinrằngđứatrẻcủabạncóthểcầnthêmnhữngtrảinghiệmluyệntậpnhiềuhơnnữa,hãyhỏibácsĩnhikhoađịađiểmcủamộtlớpdạykỹnănggiaotiếp(socialskillsworkshop)tạinơibạnsống.Nhữnglớphọcnàydạytrẻemcáchgianhậpnhóm,tựgiớithiệubảnthânvớinhữngngườibạnmới,vàcáchđọcngônngữcơthểcũngnhưbiểuhiệntrênnétmặt.Vàhọcóthểgiúpconbạnđịnhhướngởthứmàvớirấtnhiềutrẻemhướngnộilàphầnkhónhấttrongcuộcsốnggiaotiếpcủachúng:nhữngngàyđihọcởtrường.

ĐólàmộtbuổisángthứBavàothángMười,vàcáclớpnămtạimộttrường

tiểuhọccôngtạithànhphốNewYorkđangbắtđầumộtbàihọcvềbanhánhchínhcủachínhphủMỹ.Bọntrẻngồixếp-chân-bằng-tròntrênmộttấmthảmtrongmộtgócphòngthắpđènsángrựcrỡ,trongkhigiáoviêncủacácem,ngồitrênmộtchiếcghếvớicuốnsáchgiáokhoatrướcmặt,dànhmộtvàiphútđểgiảithíchnhữngkháiniệmcơbản.Sauđólàthờigianchocáchoạtđộngnhómđểápdụngbàihọc.

“Lớphọctrởnênrấtbừabãilộnxộnsaugiờăntrưa”,côgiáonói.“Cókẹocaosudínhdướiđáybàn,baobìthứcănởkhắpmọinơi,vàbimbimthìrơiđầytrênsàn.Chúngtađâumuốnlớphọcmìnhbừabãilộnxộnđếnvậy,phảikhông?”

Cáchọcsinhlắcđầu,không.

“Hômnaychúngtasẽlàmgìđóvềchuyệnnày—cùngvớinhau”,côgiáonói.

Côchialớpthànhbanhóm,mỗinhómbảyem:mộtnhóm“lậppháp”(legislative),vớinhiệmvụbanhànhnhữngđiềuluậtvềnộiquyứngxửtronggiờăntrưa;mộtnhóm“hànhpháp”(executive),nhữngngườiphảiquyếtđịnhxemsẽthựcthinhữngluậtđãđượcđưaranhưthếnào;vàmộtnhóm“tưpháp"(judicial),nhữngngườisẽphảiđưaramộthệthốngđểxétxửcácbạntrẻđãănuốngbừabãi.

Bọntrẻhàohứngchiaravềcácnhómcủamình,ngồitụtậplạithànhbacụmlớn.Khôngcầnphảidịchchuyểnbấtcứmộtbộbànghếnàocả.Vìhầuhếtchươngtrìnhđượcthiếtkểđểthuậntiệnchohoạtđộngnhóm,cácbànhọcđãđượcsắpxếpsẵnthànhtừng“khối”bảybàncảrồi.Cảcănphòngrộlêntiếngbànluậnsôinổi.Mộtvàiđứatrẻbannãytronggiờhọctỏvẻbuồnchánmuốnchếttrongbàigiảngkéodàimườiphút,giờcũngđanghăngsaytranhluậnvớicácbạnkháctrongnhómmình.

Nhưngkhôngphảitấtcảcácemđềunhưvậy.Khibạnnhìntổngthểtấtcảbọntrẻnhưmộtkhốilớn,đâycóvẻnhưmộtcănphòngđầyắpcácchúcúnconđangchơiđùahếtsứcvuivẻ.Nhưngkhibạnchútâmvàotừngcánhân—nhữngđứatrẻnhưMaya,mộtcôbétócđỏcộtsaugáy,đeokínhgọngkimloại,vàmộtnétbiểucảmmơmộngtrênmặt—bạnsẽcómộtbứctranhhoàntoànkhácbiệt.

ỞnhómcủaMaya,nhóm“hànhpháp”,mọingườiđềutranhnhaunóicùngmộtlúc.Mayathìrútluivềphíasau.Samantha,caolớnvàbéotốttrong

chiếcáophôngmàutímcủaem,đảmnhậnnhiệmvụđiềuhành“phiênhọp”.Côbélôitừtrongtừtrongba-lôcủamìnhramộttúibánhmìvànói:“Chỉaiđangcầmchiếctúinàymớiđượcnóinhé!”.Cáchọcsinhchuyềntaynhaucáitúibánhmìtừba-lôcủacôbé,vàlầnlượtđónggópsuynghĩcủamình.Chúngnhắctôinhớđếnnhữngđứatrẻtrong“ChúaRuồi”(TheLordoftheFlies)khichuyềntaynhaumột-cách-dân-chủchiếcvỏốcđểlầnlượtnói,ítnhấtlàtrướckhimọithứtrởnênhỗnloạn.

Mayacóvẻhoàntoànchìmtrongsợhãikhichiếctúitớiđượctaycôbé.

“Tớđồngý”,côbénói,rồivộivàngdúinóchongườingồicạnh,nhưthểcáitúilàmộtcủkhoaitâyđangnóngrẫylênvậy.

Chiếctúiđivòngquanhbànvàilầnliền.MỗilầnMayađềuchuyềnnóngaychobạnngồibêncạnhcủamình,khôngnóigìhết.Cuốicùngthìcuộcthảoluậncũngkếtthúc.Mayacóvẻcăngthẳng.Chắccôbéthấyxấuhổ,tôiđoánvậy,khibiếtmìnhchẳngthamgiađượcgìcả.Samanthađọctừquyểnsổcủacôbédanhsáchcáccơcấuhànhphápmàcảnhómvừanghĩraxong.

“Quytắcthứnhất”,côbénói.“Nếubạnphạmluật,bạnsẽkhôngđượcrachơi…”“Khoanđã!”Mayangắtlời.“Tớcómộtýnày!”

“Nóiđi,”Samanthanói,cóvẻhơicóchútthiếukiênnhẫn.NhưngMaya,nhưrấtnhiềungườihướngnộinhạycảm,cóvẻđãquáquenthuộcvớinhữngdấuhiệukhônghàilòngdùlànhỏnhấttừngườikhác,nhậnbiếtngayđượcsựsắclạnhtronggiọngnóicủaSamantha.Côbémởmiệngrađểnói,nhưnglạicúimặtthậtthấp,chỉđểnóiramộtthứgìđólẩmbẩmkhôngngherađược.Khôngaicóthểngherõcôbévừanóigì.Cũngkhôngmộtaithèmcốgắnglàmthế.Côbénổitiếngnhấttrongnhóm—vượtxahàngnămánhsángsovớinhữngđứatrẻkhác,vớivócdángthongọnvàbộtrangphụchợpthờitrang—thởdàingaongán.Mayanóinhỏdầnvìlúngtúng,vàcôbénổitiếngthìnói,“OK,Samantha,cậucóthểtiếptụcđọcđiđượcrồiđấy”.

Giáoviênsauđóyêucầunhóm“hànhpháp”tómtắtlạicôngviệccủahọ.Tấtcảmọingườiđềutranhnhauđểnói.Tấtcảmọingười,trừMaya.Samanthalạiđảmnhậncôngviệcđiềuhànhnhưthườnglệ,giọngnóicủacôbévượttrộilênsovớinhữngbạnkhác,chođếnkhicảnhómđềuchịuyênlặng.Bảnbáocáocủacôbékhônghợplýgìcholắm,nhưngcôbétỏratựtinvàthânthiện,dễgầntớimứcnócóvẻchẳngcònquantrọngnữa.

Maya,vềphầnmình,lạingồithumìnhlạiởngoàilềcủanhóm,viếtđiviết

lạitênmìnhtrêncuốntập,vớinhữngconchữinhoalớnthậtđậmnét,nhưthểđểkhẳngđịnhlạidanhtínhthậtcủachínhmình,trướchếtlàvớichínhbảnthâncôbé.

Trướcđó,giáoviêncủaMayađãnóivớitôirằngcôbéthựcralàmộthọcsinhcótưduyvàcựcthôngminh,thườngluôntỏasángtrongnhữngbàitậpviếttiểuluậncủamình.Côbécũnglàmộtvậnđộngviênbóngmềm(softball,mộttròchơigầntươngtựvớibóngchày)bẩmsinh.Vàcôbérấttốtbụngvớicácbạnkhác,thườnggợiýcácbạnhọccònkémđểmìnhgiúpđỡ,kèmcặpvềmặthọctập.NhưngkhôngmộtcáinàotrongsốnhữngphẩmchấttíchcựccủaMayađượcthểhiệnrõratrongbuổisánghômđó.

Bấtcứbậcchamẹnàocũngsẽkhôngthểlấylàmvuilòngkhibiếtrằngđâylạilàtrảinghiệmvềhọctập,vềgiaotiếp,vàvềchínhbảnthâncủaconmình.Mayalàmộtngườihướngnội;côbéđãphảiởtrongmôitrườngkhôngdànhchomình,trongmộtlớphọcồnàovàquákíchthích,nơinhữngbàihọcđượcdạytrongnhữngnhómlớn.Giáoviêncủacôbénóivớitôirằngcôbésẽcóthểlàmtốthơnrấtnhiềutrongmộtmôitrườngbìnhtĩnh,nơicôbécóthểlàmviệcvớinhữngđứatrẻkhác“cócùngmứcđộchămchỉvàđểtâmtớitừngchitiếtnhỏ”,vànơimàphầnlớnnhấttrongngàysẽđượcdànhchocáchoạtđộngcánhân.Mayacầnphảihọccáchkhẳngđịnhbảnthânmạnhmẽhơntrongnhóm,tấtnhiên,nhưngliệunhữngtrảinghiệmnhưtôiđãchứngkiếncóthểdạycôbékỹnăngấykhông?

Sựthậtlàrấtnhiềutrườnghọcđượcthiếtkếđểdànhchongườihướngngoại.Nhữngngườihướngnộicầnđếnnhữngcáchgiảngdạykhácvớingườihướngngoại,cáchọcgiảvềgiáodụcJillBurrussvàLisaKaenzigtạiĐạihọcWilliamandMaryđãviếtvậy.Vàquáthườngxuyên,“ngườihọctiếpnhậnđượcrấtít,chỉtrừviệcliêntụcđượckhuyênlàphảitrởnênquảnggiaovàhòađồnghơn”.

Chúngtathườngcóxuhướngquênrằngkhôngcógìtuyệt-đối-thiêng-liêng,bất-khả-xâm-phạmởviệchọctheonhómlớncả,vàrằngchúngtasắpxếphọcsinhnhưvậykhôngphảivìnólàcáchtốtnhấtđểhọc,màvìnógiúptiếtkiệmchiphí,vànếukhôngthìchúngtaphảilàmgìvớitụinhỏkhinhữngngườilớnphảiđilàmđây?Nếuđứatrẻcủabạnthíchlàmviệcđộclậpvàgiaotiếptheokiểumột-đối-một,vậythìchẳngcógìkhôngổnvớicôbécả;côbéchỉđơngiảnlàkhôngphùhợpvớimôhìnhgiáodụcđangthắngthếhiệngiờmàthôi.Mụcđíchcủatrườnghọcnênlàđểchuẩnbịchobọntrẻtốtnhấtchophầncònlạicủacuộcđờichúng,nhưngquáthườngxuyên,thứbọntrẻcầnphảichuẩnbịlạilàđểsốngsótquađượcchínhnhữngngàyhọcở

trường.

Môitrườngởtrườnghọccóthểrấtphitựnhiên,đặcbiệtlàtừgócnhìncủamộtđứatrẻhướngnộiyêuthíchlàmviệctậptrungvàonhữngdựáncậubéđặcbiệtquantâmtới,haychỉgiaotiếpvớimộthayhaingườibạntrongcùngmộtthờiđiểmthôi.Buổisáng,cửaxebuýtmởvàthảđámhànhkháchcủanóxuốngvàomộtđámđôngồnào,chenlấnxôđẩy.Cáclớphọclýthuyếtthìbịthốngtrịbởinhữngcuộcthảoluậnnhóm,nơigiáoviênthúcépcậuphảinóilớn.Cậuăntrưatrongnhữngtiếngnóichuyệnầmĩcủacăng-tin,nơicậuphảichenlấnđểcóđượcmộtchỗngồitrongmộtbànănchậtkínngười.Tệhơncả,córấtítthờigianđểsuynghĩhaysángtạo.Kếtcấucủamộtngàygầnnhưđượcđảmbảođểtriệttiêudầnnănglượngcủacậuhơnlàkíchthíchnó.

Tạisaochúngtacóthểchấpnhậnthứtìnhhuốngmột-kích-cỡ-cho-tất-cảnàynhưmộtđiềuhiểnnhiên,trongkhichúngtabiếtquárõrằngngườilớnchúngtađâucótựtổchứcmìnhtheocáchnày?Chúngtathườngtrầmtrồngưỡngmộtrướcviệcnhữngđứatrẻhướngnội,mọtsáchkhilớnlênbỗng“lộtxác”trởthànhnhữngngườilớntựtinvàhạnhphúc.Chúngtathíchnghĩvềnónhưmộtquátrìnhtiếnhóakỳdiệu.Tuynhiên,cólẽkhôngphảiđứatrẻđãthayđổi,màlàchínhmôitrườngxungquanhnókìa.Khiđãlàngườilớn,họđượcquyềnchọnlựasựnghiệp,bạnđời,vànhữngnhómbèbạnphùhợpvớitínhcáchhọnhất.Họkhôngbịbắtbuộcphảisốngtrongbấtcứnềnvănhóanàohọkhôngthíchnữa.Cácnghiêncứutronglĩnhvựcđượcbiếtđếnvớicáitên“độtươnghợpgiữaconngười-môitrường”(“person-environmentfit”)chothấyrằngconngườitathànhcôngkhi,theolờicủanhàtâmlýhọcBrianLittle,họ“đượcthamgiavàonhữngcôngviệc,nhữngvaitròhoặcnhữngbốicảnhphùhợpvớitíchcáchcủahọ”.Điềungượclạicũngđồngthờiđúng:trẻemsẽngừnghọckhichúngcảmthấymìnhbịđedọavềmặtcảmxúc.

KhôngaihiểuđiềunàyrõhơnLouAnneJohnson,mộtcựusĩquanhảiquânvàgiáoviênnổitiếngvìđãđàotạođượcmộtvàitrongsốnhữngthiếuniêngặpnhiềurắcrốinhấttạihệthốngtrườngcôngởCalifornia(MichellePfeifferđãđóngvaicôtrongbộphim“DangerousMinds”).TôitớithămJohnsontạicănnhàcủacôởNewMexico,đểtìmhiểunhiềuhơnvềkinhnghiệmdạytrẻemởđủmọiloạitínhcách.

Johnsonrấtcókỹnăngtrongviệclàmviệcvớinhữngtrẻemnhútnhát,rụtrè—mộtđiềukhônghềlàtìnhcờ.Mộttrongnhữngkỹnăngcủacôlàchiasẻvớicáchọcsinhviệcbảnthâncôcũngđãtừngbẽnlẽn,nhútnhátđếnđâu.

Kýứcsớmnhấtvềtrườnghọccủacôlàviệcbịbắtphảiđứngtrênghếkhicònhọcmẫugiáovìcôchỉthíchngồitronggócvàđọcsách,vàgiáoviêncủacôkhiđómuốncô“tươngtácvớicácbạn”nhiềuhơnnữa.“Rấtnhiềutrẻemnhútnhát,rụtrèsẽrấtsungsướngkhikhámphára

rằnggiáoviêncủacácemcũngđãtừngrụtrè,nhútnhátnhưcácembâygiờvậy”,cônóivớitôi.“TôinhớmộtcôbéhếtsứcnhútnháttronglớptiếngAnhởcấpIIIcủatôi,ngườimàmẹcủacôbéđãcảmơntôihếtsứcvìtôiđãbảovớicôbérằngtôitinvềsausaunàynữaemchắcchắnsẽthànhcônglớntrongcuộcsống,vậynênđừngcólongạikểcảkhiemkhôngtỏasángởtrườnghọc.Mẹcôbénóirằngmộtlờibìnhluậnđócủatôithôiđãthayđổihoàntoàntháiđộđốivớicuộcsốngcủacongáibà.Hãytưởngtượng—mộtlờinóibìnhthườngnhưthếcũngcóthểcósứctácđộnglớntớivậylênmộtđứatrẻdịudàng,rụtrè”.

Khikhuyếnkhíchcáctrẻemrụtrè,nhútnhátnói,Johnsonchobiết,sẽcóíchnếuđưaranhữngchủđềcósứclôicuốntớimứccácemquênmấtcảnỗisợcủamình.Côđưaralờikhuyênlànênyêucầucácemhọcsinhbànluậnvềnhữngchủđề“nóng”như“Contraicócuộcsốngdễdànghơnnhiềucongái”.Johnson,ngườithườngxuyênlàmộtthựchiệnnhữngbàiphátbiểuvềgiáodục,bấtchấpnỗisợnóitrướcđámđôngmãntínhcủamình,biếtrõràngrằngđiềunàycóhiệuquảđếnthếnào.“Tôivẫnchưathểvượtquahếtsựnhútnhát,rụtrècủamình”,cônói.“Nóvẫnngồiđótrongmộtgóc,cấttiếnggọitôi.Nhưngtôirấttâmhuyếtvớiviệcthayđổicáctrườnghọccủachúngta,vậynênniềmđammêcủatôiđãchiếnthắngsựnhútnhátrụtrèmỗikhitôibắtđầumộtbàinói.Nếubạntìmthấymộtthứgìđógiúpkíchthíchlòngđammêtrongbạn,haycungcấpchobạnmộtthửtháchhấpdẫn,bạnsẽquênđimấtbảnthântrongmộtlúc.Nócứnhưlàmộtkỳnghỉcủacảmxúcvậy”.

Nhưngđừngmạohiểmbắtcácemphảidiễnthuyếttrướclớp,trừkhibạnđãcungcấpđủchocácemnhữngcôngcụcầnthiếtđểbiết,vớisựtựtinhợplý,rằngmọithứsẽsuônsẻcả.Hãychocácemtậpluyệnvớimộtthànhviênkhácvàtrongnhữngnhómnhỏ,vànếuchúngvẫncònquáhoảngsợthìđừngbắtépchúng.Cácchuyêngiatinrằngnhữngtrảinghiệmtiêucựcvềnóitrướcđámđôngkhicònnhỏcóthểđểlạinỗisợsânkhấukéodàicảđời.

VậykiểumôitrườnghọctậpnhưthếnàosẽlàtốtnhấtchonhữngMayacủathếgiớinày?Trướchếtlàmộtvàigợiýchocácgiáoviên:

·Đừngnghĩvềsựhướngnộinhưthứgìđócầnđượcchữatrị.Nếumộtđứatrẻhướngnộicầnsựgiúpđỡởcáckỹnănggiaotiếp,hãydạynóhoặcgợiý

mộtnơiđàotạonàođóbênngoàilớphọc,cũnghệtnhưcáchbạnsẽlàmkhimộtemhọcsinhcầnđượcphụđạothêmvềtoánhayngoạingữvậy.Nhưnghãymừngchocácemvìviệclàchínhbảnthâncácem.“Lờigópýđiểnhìnhnhấttronghọcbạcủarấtnhiềutrẻemlà‘TôiướcgìMollycóthểnóinhiềuhơnnữatronglớp’”.PatAdams,cựuhiệutrưởngcủatrườngchuyênEmerson(EmersonSchoolforgiftedstudents)tạiAnnArbor,Michigannóivớitôi.“Nhưngởđây,chúngtôicómộthiểubiếtrằngrấtnhiềutrẻemcócáchsốngnộitâm.Chúngtôicókhuyếnkhichcácemrakhỏivỏnhiềuhơn,nhưngchúngtôicũngkhôngquáquantrọngchuyệnđó.Chúngtôicoicáchọcsinhhướngnộiđơngiảnnhưnhữngngườicómộtphongcáchhọckhác”.

·Cácnghiêncứuđãchỉrarằngmộtphầnbatớimộtphầnhaitrongchúngtalàngườihướngnội.Điềunàycónghĩalàbạncónhiềuhọcsinhhướngnộitronglớphơnlàbạnnghĩ.Kểcảtừnhữngđộtuổirấtnhỏ,mộtsốngườihướngnộiđãrấtgiỏitrongviệccưxửnhưnhữngngườihướngngoại,khiếnchoviệcxácđịnhđượchọkhókhănhơnnhiều.Hãycânbằnggiữacácphươngphápdạyđểphụcvụđúngnhucầucủatấtcảcácemtronglớpcủabạn.Ngườihướngngoạithíchđượcchuyểnđộng,nhữngkíchthích,vàcáccôngviệchoạtđộngnhóm.Ngườihướngnộithìưanhữnggiờgiảngbài,nhữngquãngthờigiannghỉngơiyêntĩnh,vànhữngdựánđộclập.Hãyhòatrộnchúngmộtcáchcôngbằng.

·Nhữngngườihướngnộithườngcómộthoặchainiềmđammêsâusắcmàđôikhikhôngđượccácbạnbècủahọchiasẻ.Đôilúchọcònbịngườixungquanhkhiếnmìnhcảmthấythậtquáiđảnvìcónhữngniềmhamthíchmạnhmẽtớivậy,trongkhitrênthựctếcácnghiêncứuđãchỉrarằngchínhdạngxúccảmmãnhliệtnàylạilàđiềukiệntiênquyếtchosựpháttriểntàinăngsaunày.Hãykhenngợinhữngemhọcsinhnàyvìniềmđammêcủacácem,khuyếnkhíchchúng,vàgiúpchúngtìmranhữngngườibạncócùngđammê,nếukhôngphảitrongphònghọc,thìlàởbênngoài.

·Mộtchútcôngviệchoạtđộngnhómlàhoàntoànổnvớingườihướngnội,thậmchílàcòncóíchchohọnữa.Nhưngnónênđượcdiễnratrongnhữngnhómnhỏ—cặpđôihoặcnhómbangườimàthôi—vànênđượcthiếtkếrõràngđểmỗiđứatrẻđềubiếtvaitròcủamình.RogerJohnson,đồnggiámđốccủaTrungTâmHọcTậpCộngTác(CooperativeLearningCenter)tạiĐạihọcMinnesota,nóirằngnhữnghoạtđộngnhómquymônhỏ,đượcquảnlýtốtlàđặcbiệtcóíchchonhữngtrẻemrụtrè,hoặchướngnội,bởi“họthườnghếtsứcthoảimáinóichuyệnvớimộthoặchaingườibạncùnglớpđểtrảlờimộtcâuhỏi,hoặcđểhoàntấtmộtcôngviệc,nhưngsẽkhôngbaogiờ

nghĩđếnchuyệngiơtayhoặcđứnglênnóitrướccảlớp.Việcnhữnghọcsinhnàycócơhội‘phiêndịch’nhữngsuynghĩcủamìnhthànhngônngữlàhếtsứcquantrọng”.HãytưởngtượngxemtrảinghiệmcủaMayacóthểđãkhácđếnđâunếunhómcủacôbénhỏhơn,vànếuaiđóđãbỏchútthờigianđểnóirằng:“Samantha,cậusẽđảmtráchnhiệmvụđiềuhànhcuộchộithảo.Maya,cònviệccủacậulàghichéplạiýkiếncủatấtcảmọingườivàđọclạichocảnhómnhé”.

·Mặtkhác,cũnghãynhớđếncảnghiêncứuvềLuyệnTậpCóChủĐíchcủaAndersEricssonởchương3.Trênrấtnhiềulĩnhvực,sẽkhôngthểđạtđượctrìnhđộlãoluyệnnếukhôngbiếtcáchlàmviệcmộtmình.Hãyđểcảcáchọcsinhhướngngoạicủamìnhhọctậptừnhữnghọcsinhhướngnội.Hãydạytấtcảbọntrẻcáchlàmviệcđộclập.

·Đừngxếpnhữnghọcsinhítnóivàocáckhuvực“hoạtđộngmạnh”tronglớp,giáosưgiaotiếp(communicationsprofessor)JamesMcCroskeynói.Họsẽkhôngnóinhiềuhơnkhiởtrongnhữngkhuvựcđó;họsẽchỉcảmthấybịđedọanhiềuhơnvàsẽgặpkhókhănhơntrongviệccốtậptrung.Hãykhiếnmọithứdễdànghơnđểtrẻemhướngnộicóthểthamgiacùngvớilớp,nhưngđừngquáthúcép.“Bắtépnhữngtrẻđangđặcbiệtsợhãiphảinóitrướclớplàcóhại”,McCroskeyviết.“Nósẽlàmgiatăngsựsợhãivàsuygiảmsựtựtin”.

·Nếutrườngcủabạncómộtchínhsáchtuyểnsinhchọnlọc,hãynghĩkỹhailầntrướckhiđưaraquyếtđịnhnhậphọcchobọntrẻdựatrênthànhtíchcủacácemtrongnhữnghoạtđộngnhóm.Rấtnhiềutrẻemhướngnộithumìnhlạivàovỏốctrongnhữngnhómngườilạ,vàbạnthậmchísẽkhôngthểnhìnranhữngđứatrẻđósẽcóthểthểhiệntốtđếnthếnàokhichúngthấythưgiãnvàthoảimái.

Vàsauđâylàmộtvàigợiýdànhchocácôngbốbàmẹ.Nếubạnđãđủmaymắnđểcóquyềnlựachọnviệcconbạnsẽđihọcởđâu,bấtkểlàbằngcáchtìmkiếmcáctrườngchuyênđặcbiệt(magnetschool),chuyểnnhàtớinơigầnmộttrườngcôngmàbạnthích,haygửicontớimộttrườngtưhoặcmộttrườngxứđạo(parochialschool)nàođó,bạncóthểtìmkiếmmộtngôitrườngmà:

·tưởngthưởngchonhữngniềmhamthíchcánhânvàchútrọngvàopháttriểnsựtựlập

·thựchiệnnhữnghoạtđộngnhómởmứcđộvừaphảivàtrongnhữngnhóm

nhỏ,đượcđiềuhànhkỹlưỡng

·đềcaonhữngđứctínhnhưsựtốtbụng,quantâm,cảmthông,tưcáchcôngdântốt

·cươngquyếtcónhữnglớphọcvàhànhlangđúngnềnếp,kỷluật

·đượctổchứcthànhnhữnglớphọcnhỏ,yêntĩnh

·chọncácgiáoviêncókhảnăngthấuhiểumộttínhcáchnhútnhát/nghiêmtúc/hướngnội/nhạycảm

·tậptrungnhữnghoạtđộnghọctập/thểthao/ngoạikhóavàonhữngchủđềđặcbiệthấpdẫnvớiconbạn

·thựcthimạnhmẽnhữngchươngtrìnhchốngnạnbắtnạthọcđường

·chútrọngvàoviệcxâydựngmộtnétvănhóakhoandungvàthựctế

·thuhútnhữngtrẻemcócùngsởthích,vídụnhưnhữngemhamhọc,nhữngemcóthiênhướngnghệthuậthoặcnhữngemhammêthểthao,tùyvàosởthíchcủaconbạn.

Tựtaylựachọnmộttrườngchoconcóthểlàviệcbấtkhảthivớirấtnhiềugiađình.Nhưngbấtkểtrườngbạnchọnlàgì,vẫncòncórấtnhiềuthứbạncóthểlàmđểgiúpđứaconhướngnộicủabạnthànhcông.Tìmhiểuxemnhữngmônhọcnàolàmconhăngháinhất,vàđểchoconthoảimáihọcchúng;hoặcvớisựtrợgiúptừcácgiasư,hoặcvớinhữngchươngtrìnhngoạikhóanhưhộichợkhoahọc(sciencefairs)haycáclớpviếtsángtạo(creativewriting).Đốivớinhữnghoạtđộngnhóm,hãytậpchoconbiếtcáchtìmkiếmnhữngvaitròthíchhợpvớimìnhtrongnhữngnhómlớnhơn.Mộttrongnhữngưuđiểmcủahoạtđộngnhóm,kểcảvớingườihướngnội,lànóđemđếnrấtnhiềuvịtríkhácnhauđểmỗingườilựachọn.Hãythúcgiụcconbạnchiếmthếchủđộng,vàgiànhlấytráchnhiệmlàmngười-ghi-chép,người-vẽ-tranh,hoặcbấtkểvaitrògìhấpdẫnconbạnnhiềunhất.Sựthamgiavớitậpthểsẽtrởnênthoảimáihơnnhiềukhiconbiếtrõrằngmìnhsẽđónggópđiềugìchocảnhóm.

Bạncũngcóthểđồngthờigiúpcontậpnóilớndõngdạchơn.Choconbiếtrằngsẽổnnếuconcầncóthờigianđểtậphợpsuynghĩcủamìnhtrướcmỗikhinói,kểcókhitrôngcóvẻnhưthểmọingườikhácđangrấtnônnóngmuốnđượcnhảyvàocuộctranhluận.Cùnglúcđó,hãykhuyênconrằng

đónggópýkiếnngaytừđầucuộcthảoluậnthìsẽdễhơnnhiềusovớiviệcđợitấtcảmọingườinóixongtrướcvàđểchoáplựccứtăngdầnkhiconđợiđếnlượtmình.Nếuconkhôngchắcphảinóigì,hoặckhôngthoảimáivớiviệcphảimạnhmẽđứnglênnói,hãygiúpconsửdụngđúngthếmạnhcủamình.Liệuconcóxuhướnghayhỏinhữngcâuhỏisâusắckhông?Hãykhenngợiphẩmchấtnàyởcon,vàdạyconrằngđặtranhữngcâuhỏitốtthườnghữuíchhơnlàđưaranhữngcâutrảlời.Liệuconcóthườngnhìnmọithứtừgócnhìnđộcđáocủariêngmìnhhaykhông?Hãydạyconđiềunàycógiátrịthếnào,vàbànluậnvớiconvềviệcconcóthểchiasẻquanđiểmcủamìnhvớicácbạnkhácrasao.

Hãykhámphánhữngtìnhhuốngcóthậttrongcuộcsống:vídụ,bốmẹcủaMayacóthểcùngngồixuốngvớiconvàtìmxemlàmcáchnàocôbécóthểxửlýnhữngbàitậpnhóm-tư-phápkhácđi.Hãythửnhậpvai(role-play)cùngcontậpdượtxem,trongnhữngtìnhhuốngcàngcụthểcàngtốt.Mayacóthểtậpdượttrướcđểbiếtxemnhữngtừngữnhưthếnàosẽphảidùngkhinói“Tớsẽlàngườighichép!”,hoặc“Sẽthếnàonếuchúngtađặtraluậtlàbấtcứainémvỏbánhkẹolênsànsẽphảidànhmườiphúttronggiờăntrưađểnhặtrác?”.

ĐiềukhócủaviệcnàylàởchỗkhiếnMayacởimởhơnvàkểlạichobạnnhữnggìdiễnratrongmỗingàyhọccủacôbé.Kểcảkhichúngthườnghaycởimởvớichamẹ,nhiềuđứatrẻvẫnsẽkhôngchiasẻvềnhữngtrảinghiệmkhiếnchúngthấyxấuhổ.Đứatrẻcủabạncàngnhỏ,côbécàngcókhảnăngcởimởcaohơnvớichamẹ,bởithếbạnnênbắtđầuchutrìnhnàycàngởnhữngnămđầutiênconđihọccàngtốt.Hãyhỏiconbạnnhữngthôngtinnàybằngmộtcáchnhẹnhàng,khôngphánxét,vớithôngtincụthể,rõràng.Thayvìhỏi“Ngàyhômnaycủaconthếnào?”,hãythử“HômnayconđượclàmgìtronggiờhọcToán?”.Thayvìhỏi“Concóthíchcôgiáocủaconkhông?”,hãyhỏi“Conthíchđiểmgìởcôgiáo?”.Hãyđểconcóthờigiansuynghĩtrướckhitrảlời.Tránhviệchỏi,bằngcáigiọnglạcquantháiquácủachamẹởkhắpmọinơi,rằng“Hômnayconđếntrườngcóvuikhông?!”.Côbésẽcảmthấyáplựcphảitrảlờilà“có”.

Nếucôbévẫnkhôngmuốnnói,vậythìhãyđợicon.Đôilúccôbésẽcầnhànggiờđểgiảmbớtsứcéptrướckhicảmthấysẵnsàng.Bạncóthểsẽthấyrằngcôbéchỉcởimởtrongnhữngkhoảnhkhắcấmcúng,thưgiãn,nhưlúcđitắmhoặcgiờđingủ.Nếuđólàtìnhhuống,hãyđảmbảorằngbécóthêmnhiềukhoảnhkhắcthoảimáinhưthếnữatrongngày.Vànếuconbạnchịutâmsựvớinhữngngườikhác,nhưmộtngườitrôngtrẻđángtincậy,mộtngườicô/dì,hoặcmộtngườianh/chịlớntuổihơncủamình,nhưnglạikhông

phảivớibạn,vậythìhãydẹplòngtựtrọngcủabạnquamộtbênvàkiếmtìmsựgiúpđỡ.

Cuốicùng,cốgắngđừngquálolắngnếutấtcảcácdấuhiệuđềugợiýrằngđứatrẻhướngnộicủabạnkhôngphảilàcôbé/cậunhócnổitiếngnhấttrường.Sẽlàcựckỳquantrọngchotínhcáchvàsựpháttriểntronggiaotiếpcủaconnếunócómộthayhaitìnhbạngắnbókhăngkhít,cácnhàtâmlýhọcpháttriểnởtrẻemđãnóivớichúngtanhưvậy,nhưngnổitiếngthìkhônghẳnlàcầnthiết.Rấtnhiềutrẻemhướngnộilớnlêntrởthànhnhữngngườicókỹnăngxãhộixuấtsắc,mặcdùhọthườngcóxuhướng

thamgiavàocácnhómtheocáchriêngcủahọ—đợimộtlúctrướckhihọnhảyvào,hoặcthamgiachỉtrongmộtkhoảngthờigianngắn.Khôngsaohết.Conbạncầnhọcnhữngkỹnănggiaotiếpvàkếtbạn,chứkhôngcầntrởthànhhọcsinhquảnggiaonhấttrường.Điềunàykhôngcónghĩalàsựnổitiếngthìkhôngcógìlàvui.Bạncólẽsẽướcmuốnđiềuđóchocon,cũnghệtnhưviệcbạnmongướcconcómộtvócdángngoạihìnhđẹp,mộtbộócthôngminh,haymộttàinăngthểthaonàođấy.Nhưnghãyđảmbảorằngbạnđangkhôngápđặtnhữngmongmuốncủariêngmìnhlêncon,vàhãynhớrằngcórấtnhiềuconđườngđểdẫnđếnmộtcuộcsốngthỏamãn.

Rấtnhiềutrongsốnhữngconđườngđónằmởnhữngđammêbênngoàitrườnghọc.Trongkhinhữngngườihướngngoạicóxuhướngcaohơntrongviệcnhảytừthúvuinàysangsởthíchnọ,ngườihướngnộithườngrấttrungthànhvớiniềmyêuthíchcủamình.Điềunàychohọmộtlợithếkhổnglồkhihọlớnlên,bởivìlòngtựtinthựcsựđếntừnănglựcvàhiệuquảlàmviệccao,chứkhôngphảingượclại.Cácnhànghiêncứuđãtìmrarằngviệcthamgiasâusắcvàtrungthànhvớimộthoạtđộngnàođấyđãđượcchứngminhlàmộtconđườngđểdẫntớihạnhphúc.Nhữngtàinăngvàniềmđammêđượcpháttriểnđầyđủcóthểlàmộtnguồntựtincựclớnchoconbạn,bấtkểviệccậubécócảmthấymìnhkháccácbạnđếnthếnào.

Vídụ,Maya,côbéđãlặngthinhtớivậytrongnhóm“hànhpháp”,thíchvềnhàngaysaumỗigiờhọcvàđọcsách.Nhưngcôbécũngđồngthờithíchmônbóngmềm,vớitấtcảnhữngáplựcgiaotiếpvàáplựcthànhtíchcủanó.Côbévẫnnhớđượcngàycôbéđượcchọngianhậpđộisaukhiđãthamgiacácbuổithituyển.Mayađãsợđếnđiếngngười,nhưngcôbécũngđồngthờicảmthấyrấtmạnhmẽ—đủmạnhđểquậttrúngtráibóngvớimộtcúđánhquyếtđoán,đầyuylực.“Cháuđoántấtcảnhữnglầnluyệntậpđócuốicùngđãcókếtquảrồi”,côbénhớlạisauđó.“Lúcđócháuđãkhôngthểngừngmỉmcườiđược.Cháuđãvôcùngvuisướngvàtựhào—vàđólàmộtcảm

giáccháusẽkhôngbaogiờquên”.

Tuyvậy,vớicácbậclàmchamẹ,khôngphảilúcnàocũngdễdàngđểbiếtđượcđâulànơinhữngcảmgiáchàilòngmãnhliệtnàysẽxuấthiện.Vídụ,bạncóthểsẽcảmthấymìnhnênkhuyếnkhíchconchơibấtcứmônthểthaonàocóthểgiúpnócảithiệntìnhbạnvàdanhtiếngởnơigiađìnhbạnsống.Vàđiềuđólàhoàntoànổn,nếuthằngbécũngthấythíchvàchơigiỏiđượcmônthểthaođó,nhưMayavớimônbóngmềmvậy.Nhữngmônthểthaođồngđộicóthểlàmộtnguồnlợituyệtvờichobấtkỳai,đặc

biệtlàchonhữngemmàtrongcáctìnhhuốngkhácsẽkhôngthoảimáivớiviệcgianhậpnhóm.Nhưnghãyđểchođứatrẻcủabạnđượctựchọntrướcnhữnghoạtđộngnàomànóthíchnhất.Nócóthểsẽkhôngthíchbấtcứmônthểthaođồngđộinào,vàđiềuđócũngchẳngsaohết.Hãygiúpcontìmlấynhữnghoạtđộngnơiconsẽđượcgặpgỡnhữngđứatrẻkhác,nhưngđồngthờicũngcórấtnhiềukhônggianriêngchomình.Hãytraudồithếmạnhtrongtínhcáchthiênbẩmcủađứabé.Nếuniềmđammêcủanócóvẻquácôđộctheoýbạn,hãynhớrằngkểcảnhữnghoạtđộngrấtsolonhưvẽtranh,thiếtkếmáymóc,hayviếtvănsángtạo(creativewriting)cũngcóthểđưađếnnhữngcộngđồngvớinhữngngườicùngsởthíchđầynhiệthuyếtkhác.

“Tôibiếtnhữngemnhỏđãtìmđượcnhữngngườikhác”,tiếnsĩMillernói,“bằngcáchchiasẻnhữngsởthíchquantrọngnhấtvớimình:chơicờ,nhữngtròchơinhậpvaiphứctạp,thậmchílàbànluậnvềnhữngmốiquantâmchungsâusắcnhưtoánhaylịchsử”.RebeccaWallace-Segall,ngườidạymộtlớpviếtsángtạodànhchotrẻemvàthiếuniên,vàlàgiámđốccủatổchứcWritopiaLabtạiNewYork,nóirằngnhữnghọcsinhđăngkýcáclớphọccủacô“thườngkhôngphảilànhữngđứatrẻsẽsẵnsàngnóihànggiờvềthờitranghaynhữngngườinổitiếng.Nhữngđứatrẻđóítcóxuhướngtớinhữngnơinhưnơiđây,cólẽlàbởichúngítthíchthúvớiviệcphântíchvàđàosâusuynghĩhơn—đókhôngphảilà“vùngantoàn”củachúng.Nhữngđứatrẻbị-gọi-lànhútnhátởđâythườngrất“khát”đượcthảoluậnvàđưaranhữngýtưởngmới,phântíchtìmtòichúng,hànhđộngtheochúng,và,nghịchlýthay,khichúngđượctươngtácvớinhautheocáchnày,chúngkhônghềtỏranhútnhátvàrụtrèmộtchútnàocả.Chúngđangkếtnốivớinhau,nhưngởmộtlĩnhvựcsâusắchơnnhiều,mộtnơimànhiềubạncùnglứakháccủachúngsẽcoilà‘chánphèo’hoặc‘nghĩđếnlàthấymệt’”.Vànhữngđứatrẻnàycũngcó‘chuirakhỏivỏ’khichúngthấysẵnsàng;phầnlớncácemởWritopiađọcnhữngtácphẩmcủamìnhtạicáchiệusáchởđịaphương,vàmộtsốlượnglớnđếnkinhngạccácemnàyđãgiànhđượcnhữnggiảithưởngcấpquốcgiadanhgiátrongcáccuộcthiviết.

Nếuconbạncóxuhướngphảichịuđựngkhibịkíchthíchquáđộ,vậythìcũngsẽlàmộtýhaynếubạnchoconchọnnhữnghoạtđộngnhưnghệthuậthaychạyđườngdài,nhữngmônphảiítphảichịuáplựckhithểhiện/biểudiễnhơn.Nhưngdùvậy,nếucôbélạibịthuhútbởinhữnghoạtđộngmàcầnđếnviệcbiểudiễn,bạnvẫncóthểgiúpcontỏasáng.

Khicònlàmộtđứatrẻ,tôirấtyêuthíchmôntrượtbăngnghệthuật.Tôicóthểdànhhànggiờliềntrênsânbăng,lượntheonhữnghìnhsốtám,xoaytrònliêntụcmộtcáchvuivẻ,haynhảyvọtmìnhlênbaytrongkhôngtrung.Nhưngvàongàythiđấu,tôiđãlàmộtthảmhọa.Tôiđãkhônghềngủmộtđêmtrướcđó,vàđãthấtbạitệhạitrongnhữngphabiểudiễnmàtrướcđókhitậptôicóthểlàmđượcdễdàng.Đầutiêntôitinđiềumọingườinóivớitôi—rằngđólàvìtôiđãlolắngquánhiềutrướcgiờthiđấu,hệtnhưmọingườikhác.Nhưngrồilâusauđó,tôiđượcxemmộtcuộcphỏngvấntrêntivivớivậnđộngviêntrượtbăngđoạthuychươngvàngKatarinaWitt.Cônóirằngnhữngcăngthẳngtrướcthiđấulạilàthứchocôsựphấnkhíchcôcầnđểthắngđượcchiếchuychươngvàngkia.

TôikhiđóđãbiếtrằngmìnhvàKatrinalàhaidạngsinhvậtkhácnhauhoàntoàn,nhưngphảitốnđếnhàngchụcnămsauđótôimớihiểurađượctạisao.Nỗicăngthẳngcủacôấychỉêmnhẹvừađủđểkíchthíchkhiếncôthấyháohức,còncủatôithìsiếtchặttớimứcđủlàmtôinghẹtthở.Vàolúcđó,ngườimẹrấtquantâmcủatôiđãhỏiýkiếncácbàmẹcóconcùngđithitrượtbăngkhácvềviệccongáicủahọđươngđầuvớiáplựctrướckhithinhưthếnào,vàquaytrởvềvớinhữnghiểubiếtmớimàbàhyvọngsẽkhiếntôithấytốthơn.ConbéKristennócũngđangsợlắm,mẹbảovậy.VàmẹcủaRenéecũngbảorằngnóđãrấtsợđêmtrướchômthiđấu.NhưngtôibiếtrõKristenvàRenée,vàtôichắcchắnlàhọkhônghềhoảngsợđếnmứcnhiềunhưtôi.

Tôinghĩcólẽsẽcóíchnếukhiđótôithấuhiểuvềbảnthânmìnhhơn.Nếubạnlàphụhuynhcủamộtvậnđộngviêntrượtbăngtươnglai,hãygiúpcôbéchấpnhậnrằngcôbésẽrấthoảngsợtrướcgiờthiđấu,nhưngđừngkhiếncontinrằngnhữngsựlolắngđósẽảnhhưởngđếnthànhtíchthiđấucủacon.Điềucôbéđósợnhấtlàthấtbạingaygiữachốnđôngngười.Côbécần“gâytê”dầnchínhmìnhvớinỗisợnày,bằngcáchtrởnênquenvớiviệcthiđấu,vàkểcảvớiviệcthấtbạinữa.Hãykhuyếnkhíchcôbéthamgianhữngcuộcthiđấuchứaítrủiroởthậtxanhà,nơicôbésẽlàmộtngườikhôngaibiếtvàcóthuacũngkhôngsợbịbẽmặtvớingườiquen.Hãyđảmbảolàcôbéđãđượctậpluyệnkỹcàng.Nếucôbéđangcóýđịnhthiđấutrênmộtsânbăngkhôngquenthuộc,cốgắngđểcôbéđượctậpluyệntrướctrênđóvàilần.Hãynóivớiconvềtấtcảnhữngkhảnăngxấucóthểxảyra,vàcáchgiải

quyếtchúng:OK,kểcảnếuconthấtbạivàvềcuốithìsaonào?LiệuTráiĐấtcóbịhủydiệtkhông?.Vàhãygiúpcontưởngtượngtrongđầuthậtcụthểcảmgiácsẽthếnàokhiconbiểudiễnmànthiđấucủamìnhthậtxuấtsắc.

Giảiphóngmộtniềmđammêcóthểlàmthayđổicảmộtcuộcđời,khôngchỉtrongquãngthờigianconbạnởtiểuhọchaytrunghọchayphổthông,màcònxahơnnữanhiều.HãycânnhắcđếncâuchuyệncủaDavidWeiss,mộttaytrốngvàlàmộtnhàbáoâmnhạcchuyênnghiệp.DavidlàmộtvídụrõràngvềviệcmộtaiđókhilớnlêncóthểcảmthấynhưCharlieBrown,nhưngkhitrưởngthànhvẫntạodựngđượcchomìnhmộtcuộcđờiđầyắpsángtạo,hiệuquảcôngviệc,vàđầyýnghĩa.Anhcómộttậphợpbạnbèrấtlớnvàthúvị,vàsốngởthànhphốNewYork,màtheoýanhlànơisôiđộngnhấtchomộtkẻđammêâmnhạc.Nếubạnđánhgiácuộcsốngbằngthangđođiểnhìnhvềtìnhyêuvàcôngviệc,vậythìDavidchắcchắnlàmộtthànhcôngrựcrỡ.

Nhưng,ítnhấtlàvớiDavid,khôngphảilúcnàocũngrõràngrằngrồimộtngàycuộcsốngcủaanhsẽthànhcôngtớivậy.Khicònnhỏ,anhđãtừngrấtnhútnhát,rụtrèvàvụngvềtronggiaotiếp.Nhữngthứhấpdẫnvớianhnhất,âmnhạcvàviếtlách,lạikhôngcógiátrịgìtrongmắtnhữngngườianhcoilàquantrọngnhấtvớimìnhkhiđó:cácbạncùnglứacủaanh.“Mọingườiluônnóivớitôi:‘Đâylànhữngnămthángđẹpnhấtcủacuộcđờiemđấy!’”,anhnhớlại.“Vàtôisẽtựnghĩvớimình:‘Emhyvọnglàkhông!’.Tôighéttrườnghọc.Tôicònnhớmìnhđãnghĩ,tôichắcchắnsẽphảikiếmcáchrờikhỏinơiđây.KhitôilớpSáu,bộphim‘RevengeoftheNerds’đượccôngchiếu,vàtôitrôngkhôngkhácgìmộtkẻvừabướcratừdànnhânvậtcủabộphim.Tôibiếtmìnhthôngminh,nhưngtôiđãlớnlênởvùngngoạiôDetroit,nơicũnggiốngnhưchínmươichínphầntrămcònlạicủacảnướcMỹ:nếubạncóngoạihìnhưanhìnvàcóchơithểthao,sẽkhôngcóailàmphiềnbạn.Nhưngkhibạncóvẻquáthôngminh,đấylạisẽkhôngphảilàthứkhiếnbọntrẻkínhtrọngbạn.Chúngsẽlạicóxuhướngcốgắng“vùidập”bạnvìđiềuđónữa.Thôngminhlàkhảnăngtuyệtvờinhấtcủatôi,vàtôichắcchắnđãrấtthíchthúsửdụngnó,nhưngnóđồngthờicũnglàthứbạnphảicốgắngkiềmchếvàgiấugiếmthậtcẩnthận”.

Vậylàmthếnàomàanhđãtừđómàtớiđượcđây?ChìakhóachotươnglaituyệtvờicủaDavidchínhlàởdàntrống.“Đếnmộtthờiđiểm”,Davidnói,“tôibỗnghoàntoànvượtquađượctấtcảnhữngthứkìmkẹpthủanhỏđócủatôi.Vàtôibiếtchínhxáclýdotạisao:đólàvìtôiđãbắtđầuchơitrống.Nhữngchiếctrốnglànguồncảmhứngcủatôi.ChúnglàYodacủatôi.KhitôicònởcấpII,bannhạcjazzcủabêntrườngcấpIIItớibiểudiễnchochúng

tôi,vàtôinghĩngayrằngtrongcảđámđó,ngườingầunhấttrongtươnglaidàithậtdàisaunàysẽlàngườichơitrống.Vớitôi,nhữngtaytrốngcũnggiốngnhưnhữngvậnđộngviênthểthaovậy,nhưnglànhữngvậnđộngviênâmnhạc,vàtôithìyêuâmnhạc”.

Lúcđầu,vớiDavid,chơitrốnghầuhếtchỉlàđểđượcchấpnhậnvềmặtxãhội:từkhibắtđầuchơitrống,anhđãkhôngcònbịđuổirakhỏicácbữatiệcbởiđámdânchơithểthaolựclưỡngđôcontogấpđôianhnữa.Nhưngchẳngmấychốc,nótrởthànhmộtthứsâusắchơnnhiều.“Tôiđộtnhiênnhậnrarằngđâycũnglàmộthìnhthứcthểhiệnbảnthânthôngquanghệthuật,vànóđãkhiếntôikinhngạcvôcùng.Khiđótôimườilămtuổi.Vàđólàlúctôiquyếtđịnhsẽtiếptụcmãimãitheođuổinó.Cảcuộcđờitôiđãđượcthayđổinhờdàntrốngcủatôi,vànóvẫnchưahềdừnglại,chotớitậnhômnay”.

Davidvẫnnhớchínhxáccảmgiácthếnàokhimìnhvẫncònchíntuổi.“Tôicảmthấynhưgiờmìnhcóthểliênhệtrựctiếpvớingườiđó,bảnthểquákhứcủatôiấy”,anhnói.“Bấtkểkhinàotôilàmgìđómàtôinghĩlàthậtngầu,vídụnhưlàtôiđangởthànhphốNewYorktrongmộtcănphòngđầyngười,vàtôiđangphỏngvấnAliciaKeyschẳnghạn,tôisẽgửingượcmộtthôngđiệpvềquákhứtớingườiđó,vàchocậubéấybiếtrằngmọithứrồiđềusẽtrởnêntốtđẹpcả.Tôicảmthấyrằngkhitôi9tuổi,tôiđãnhậnđượcnhữngtínhiệutừchínhmìnhtrongtươnglai,vàđólàmộttrongnhữnglýdođãgiúptôicóđượcsứcmạnhđểkhôngbỏcuộc.Tôiđãcóthểtạorađượcmộtvònglặpkỳdiệunàygiữatôibâygiờvàtôicủahồiđó”.

MộtđiềukhácnữađãchoDavidsứcmạnh,đấylàchamẹcủaanh.Họíttậptrungvàoviệcpháttriểnsựtựtincủaanhhơnlàđảmbảorằnganhsẽtìmđượccáchđểlàmviệcthậthiệuquả.Khôngquantrọngthứanhhamthíchlàgì,miễnlàanhtheođuổinóvàthíchthúkhilàmnó.Chacủaanhlàmộtngườihâmmộbóngbầudụccuồngnhiệt,Davidnhớlại,nhưng“ngườicuốicùngtrênđờisẽhỏitôi‘Saoconlạikhôngởtrênsânbóngbầudụcchứ?’làbốtôi”.CómộtthờigianDavidluyệntậpchơipiano,rồiđànviôlôngxen(cello).Khianhthôngbáovớichamẹrằnganhmuốnchuyểnsangchơitrống,họđãrấtngạcnhiên,nhưngkhônghềlưỡnglựhaydodự.Họtrântrọngniềmđammêmớicủaanh.Đóchínhlàcáchhọtrântrọngcontraimình.

NếucâuchuyệnvềsựbiếnđổikỳdiệucủaDavidWeissnhắcbạnnhớlạivềchínhcuộcđờimình,cómộtlýdochođiềuđó.ĐâylàmộtvídụhoànhảochothứnhàtâmlýhọcDanMcAdamsgọilàmộtcâuchuyệncuộcđờicứu

rỗi(aredemptivelifestory)—vàlàmộtdấuhiệucủatinhthầnlànhmạnhvàsựhạnhphúc.

TạiTrungtâmNghiênCứuvềCuộcSốngFoley(theFoleyCenterfortheStudyofLives)tạiĐạihọcNorthwestern,McAdamsnghiêncứunhữngcâuchuyệnmọingườikểvềchínhmình.Chúngtađềuviếtnhữngcâuchuyệncuộcđờicủamìnhnhưnhữngcuốntiểuthuyết,McAdamstinlàvậy,vớimởđầu,mâuthuẫn,nhữngbướcngoặtđịnhmệnh(turningpoint),vàkếtthúc.Vàcáchchúngtamiêutảvềcáckhókhăntrongquákhứảnhhưởngsâusắcđếnviệcchúngtathỏamãnđếnđâuvớicuộcsốnghiệntạicủachúngta.Nhữngngườikhônghạnhphúcthườngcóxuhướngnhìnnhữngkhókhăntrongquákhứnàynhưnhữngtạpchấtlàmpháhỏngnhữngthứđúngrađãcóthểrấthạnhphúc(“Tôikhôngbaogiờcònnhưtrướcđượcnữasaungàyvợtôibỏtôirađi”);trongkhinhữngngườilớncóhiệuquảlàmviệccaolạinhìnchúngnhưnhữngđiềuphúclànhđượccảitrangthànhđiềukhôngmay(“Cuộclyhônlàđiềuđauđớnnhấtđãtừngxảyravớitôi,nhưngtôihạnhphúchơnnhiềuvớingườivợmớicủatôihiệngiờ).Nhữngngườisốngđượcnhiềunhấtcuộcsốngcủamìnhnhậnrarằngcuộcsống—traolạichogiađình,xãhội,vàởmứcđộcuốicùngnhất,chochínhhọ—thườngtìmthấyýnghĩacủacuộcsốngtrongchínhnhữngchướngngạicủanó.Theomộtcáchnàođó,McAdamsđãthổimộtluồngsinhkhímớivàomộttrongnhữngtrithứccổvĩđạinhấtcủathầnthoạiphươngTây:đólànơilàmchúngtavấpngãchínhlànơicấtgiấunhữngkhobáucủachúngta.

VớirấtnhiềungườihướngnộinhưDavid,tuổithiếuniênlànơivấpngãlớnnhất,làbụirậmrốiloạnvàtốitămcủasựtựtinthấpthảmhạivànhữngnỗilolắngvềkémgiaotiếpámảnhthườngtrực.Ởtrunghọccơsởvàphổthông,thứđánggiánhấtlàsựhoạtbátvàtínhquảnggiao;nhữngphẩmchấtnhưsâusắcvànhạycảmthìkhôngcógiátrịgìmấy.NhưngrấtnhiềungườihướngnộiđãthànhcôngtrongviệctạonênnhữngcâuchuyệncuộcđờituyệtvờinhưcủaDavidWeiss:nhữngkhoảnhkhắcCharlieBrowncủachúngtalàcáigiácầnthiếtchúngtacầntrả,đểcóthểđượcthoảimái,hạnhphúcchơinhữngchiếctrốngcủachúngtasuốthàngthậpkỷsauđótrongtươnglai.

KẾTLUẬNXứsởDiệuKỳ

Xãhộicủachúngtachỉtônvinhvàđềcaocáchsốnghướngngoại,coiđólàchuẩnmựcđạođức.Chúngtangăncản,kiềmchếconngườitronghànhtrìnhkhaiphácõinộitâm,hànhtrìnhkiếmtìmmộttrọngtâmthựcsựbêntrongmình.Dođó,chúngtatựđánhmấttrọngtâmcủamình,vàrồilạiphảibỏcôngkiếmtìmnómộtlầnnữa.

—ANAÏSNIN

Bấtkểbạncóphảilàmộtngườihướngnội,haylàmộtngườihướngngoạiyêuquý,gắnbóhoặccộngtácvớimộtngườihướngnội;tôiđềuhyvọngrằngbạnsẽthấynhữnghiểubiếtđượctrìnhbàytrongcuốnsáchnàyhữuíchvớicuộcsốngriêngcủamình.Dướiđâylàmộtphácthảosơbộđểbạnmangtheobênmình:

Tìnhcảmmớilàthứthựcsựquantrọng,bạnkhôngcầnbắtbuộcphảihòađồngvớitấtcả.Trântrọngnhữngngườibạngắnbóvàthươngyêu;cộngtácvớinhữngđồngnghiệpmàbạnyêumếnvàtôntrọng.Kiếmtìmtrongtấtcảnhữngngườimớiquenbiết,ailàngườibạnyêuquý,vàailàngườilàmbạnthấythíchthúmỗikhiởbên.Vàđừngbậntâmđếnviệcphảilàmthânvớitấtcảmọingười.Cóthêmnhữngmốiquanhệquảthựcđemlạichotanhiềuhạnhphúc,điềunàyđúngvớicảnhữngngườihướngnội;nhưnghãynhớrằng,chấtluôncaohơnlượng.

Bíquyếtcủacuộcsốnglàbạnphảibiếtđặtmìnhdướiđúngloạiánhsángthíchhợp.Vớimộtsốngười,đólàánhhàoquangcủasânkhấu;vớimộtsốkhác,đólạilàánhđènhọcbênmộtchiếcbàngiấy.Hãytậndụngsứcmạnhbẩmsinhcủachínhmình—sứcmạnhcủasựnhẫnnạivàchuyêncần,củakhảnăngtậptrungcaođộ,củacáinhìnthấuhiểubảnchất,vàcủasựnhạycảm,tinhtế—vàdùngchúngđểlàmnhữngviệcmàbạnưathích,nhữngcôngviệcthựcsựcóýnghĩa:giảiquyếtvấnđề;đàosâutưduy;haysángtạonghệthuật.

Hãycốtìmravàlàmđiềuphùhợpnhấtvớinănglựccủabảnthânmàbạncóthểcốnghiếnchoxãhội.Hãycứlàm,kểcảkhinếuviệcđóđòihỏibạnphảidiễnthuyếttrướcđôngngười,gặpgỡvàtạodựngcácmốiquanhệ,haybấtkỳmộthoạtđộngnàokháckhiếnbạncảmthấykhôngthoảimái.Nhưnghãy

chấpnhậnrằngchúngsẽrấtkhókhăn;vậynênhãytìmcáchrènluyệnvàpháttriểnnhữngkỹnăngđểkhiếnchúngdễdànghơn,vàhãytựtưởngthưởngchomìnhkhicôngviệckhókhănđóđãhoàntất.

BỏcôngviệclàmdẫnchươngtrìnhTVđinếunókhôngphảithứbạnmuốn,thayvàođóhãyđilấymộttấmbằngvềkhoahọcnhânvăn.NhưngnếudẫnchươngtrìnhTVlạilàviệcbạnưathích,thìhãyhọccáchtạochomìnhmộttácphongthậthướngngoạiđểvượtquađượcnhữngkhókhăncủacôngviệc.Hãynhớquytắcnàykhitạolậpmộtmốiquanhệ:mộtmốiquanhệchântìnhđánggiágấptrămlầnmộtđốngnhữngtấmdanhthiếplạnhlẽo.Hãyvềnhàthậtnhanhsaugiờlàm,ngảngườirathoảimáitrênchiếcghếsofa.Hãytậnlựckhaithácnhững“điểmphụchồi”.

Tôntrọngnhucầugiaotiếpcủanhữngngườibạnyêuthương;vàtôntrọngởchínhbạnniềmhamthíchhướngđếnsựtĩnhlặng,đơnđộc(hoặcngượclại,nếubạnlàmộtngườihướngngoại).

Hãydùngthờigianrảnhcủamìnhlàmnhữngthứmàbạnthích,chứkhôngphảinhữngthứmàbạnnghĩmìnhnênlàm.HãycứởnhàvàodịpNămmới,nếuđólàđiềulàmbạnthấythoảimái.Dẹphếtnhữngcuộchọphộiđồng.Băngquađườngthậtnhanhđểkhỏiphảitángẫunhữngcâuchuyệnvônghĩavớimộtngườiquennàođấycóthểtìnhcờbắtgặpbạn.Đọcsáchđi.Nấuăn.Hoặcchạybộ.Viếtmộtcuốnsách.Hãytựđặtramộtthỏathuậnvớibảnthânvềmộtsốlượngtốithiểunhữngsựkiệnxãhộibạnphảithamgia,đểđổilạikhôngphảicảmthấytộilỗikhirútluikhỏicácsựkiệnkhác.

Nếuconbạnlàmộtđứatrẻtrầmtính,hãygiúpđỡđểchúngcóthểứngphótốtvớinhữngtìnhhuốngbấtngờhaynhữngngườichúngmớigặplầnđầu;nhưngngoàinhữngviệcđóra,xinhãycứđểchochúnglàchínhmình.Hãyvuimừngkhiconmìnhcómộttưduyđộcđáo.Hãytựhàobởichúngsẽcómộtlươngtâmlànhvữngvànhữngtìnhbạntrungthành.Đừngmongchochúngbiếtchạytheosốđông;thayvàođó,xinhãytạođiềukiệnđểchúngcóthểtheođuổiđammêcủachínhmình.Vàhãymừngchoconkhichúnggặtháiđượcthànhquảtừnhữngđammêđó,dẫuchochúngcólàthànhquảtrêndàntrốngcủamộtbannhạc,thànhquảởmônbóngmềm,haythànhquảtrênnhữngtrangsách.

Nếubạnlàmộtgiáoviên,hãyluôntrântrọngnhữnghọcsinhhòađồng,thânthiệnvàcóýthứcthamgiacùngtậpthể.Nhưnghãyđừnglãngquêncảnhữnghọcsinhnhútnhát,hiềnlành,thíchlàmviệcđộclập;nhữngemcóniềmđammêxuấtpháthoàntoàntừsởthíchcủabảnthânvớicácdungdịch

hóahọc,vớisơđồphânloạiđiểuhọccủaloàivẹt,hayvớinềnnghệthuậtcủathếkỷ19.Đóchínhlànhữngnghệsĩ,nhữngkỹsư,nhữngbộóccủatươnglai.

Nếubạnlàmộtnhàquảnlý,hãynhớrằng,mộtphầnhaitớimộtphầnbatrongsốnhânlựccủabạnrấtcóthểlànhữngngườihướngnội,bấtkểlàhọcóthểhiệnrangoàiđiềuđóhaykhông.Hãynghĩthậtkỹtrướckhibạnquyếtđịnhkhônggianlàmviệccủavănphòngcôngtymình.Đừngmongchờviệcnhữngngườihướngnộisẽhàohứngvềnhững“vănphòngmở”hoàntoànkhôngcóbiêngiới,hay,cũngnhưthế,vềnhữngbữatiệc,haynhữnghoạtđộngxâydựngnhóm(team-building).Hãybiếtdùngđúngsứcmạnhcủanhữngngườihướngnội—đâylànhữngngườisẽgiúpbạntrongnhữnghoạtđộngphảiđàosâusuynghĩ:tưduyvàphântích,xâydựngchiếnlượckinhdoanh,giảiquyếtnhữngvấnđềphứctạp,vàtìmthấymỏvàngởnhữngnơibạnítngờtớinhất.

Và,hãybiếtnhậnrõsựnguyhiểmcủaTưduyNhómMới.Nếusựsángtạolàthứmàbạncần,hãyyêucầucácnhânviêncủabạnlàmviệcmộtcáchđộclậptrướckhichiasẻýkiếncủahọ.Nếubạnmuốntrítuệcủađámđông,hãytậphợphọlạiquamạngInternet,hoặcyêucầuhọtrìnhbàyýtưởngdướidạngviết,vàđảmbảorằngmỗingườichỉđượcbiếtđếnýtưởngcủangườikhácsaukhitấtcảmọingườiđềuđãcócơhộiđượcđónggópýkiếncủariêngmình.Giaotiếpmặt-đối-mặtđúnglàrấtquantrọng,bởinóxâydựnglòngtingiữacácthànhviên,nhưngảnhhưởngcủađámđôngcũngtạonênnhữngcảntrởkhôngthểtránhkhỏitớitưduysángtạo.Hãysắpxếpđểcácnhânviênchỉphảigiaotiếpmột-đối-một,hoặctrongnhữngnhómnhỏ,thânthiện.Đừngnhầmlẫngiữakhảnănghùngbiệnvàsựtựtinvớinhữngýtưởngtốt.Nếubạncómộttậpthểnhânviênxôngxáo,hănghái,chủđộng(vàtôihyvọnglàbạncómộttậpthểnhưthế),hãynhớrằnghọcóthểsẽhoạtđộngtốthơndướisựđiềuhànhcủamộtlãnhđạohướngnộibiếtlắngnghe,hơnlàdướisứcảnhhưởngmạnhmẽcủamộtngườihướngngoạisôinổithuhútvàkiểmsoátđámđông.

Bấtkểbạnlàai,hãynhớđinhninhrằnghìnhthứckhôngphảibaogiờcũnghoàntoànphảnánhnộidung.Cómộtsốngườihànhxửnhưnhữngngườihướngngoại,nhưngnhữngnỗlựcđólàmtiêutốncủahọrấtnhiềunănglượng,làmsailệchtínhxácthựctrongcáchànhđộng,thậmchígâyảnhhưởngđếnsứckhỏethểchấtcủahọ.Nhữngngườikháccóvẻthiếuhòađồngvàítthânthiện;chẳngcầngìđếnai;nhưngcõitưduycủahọlạilàmiềnđấtvôcùngrộnglớnvàđầyhấpdẫn.Vậynênnếulầntớibạngặpmộtaiđóvớigươngmặtbìnhthảnvàmộtgiọngnóinhỏnhẹ,hiềnlành;cóthểngaylúc

đó,trongđầucôấyđangphágiảimộtphươngtrình,sángtácmộtbảnxô-nát,hoặcthiếtkếmộtchiếcmũ.Côấy,rấtcóthể,đangkhaiphásứcmạnhcủasựlặngim.

Chúngtađãbiếtđếntrongtruyềnthuyếtvàtrongtruyệncổtíchrằngcórấtnhiềuloạisứcmạnhkhácnhautrênthếgiớinày.Đứatrẻnàycóthểđượctraochomộtthanhgươmánhsáng,trongkhivớiđứatrẻkia,đólạilàsựgiáodụctừmộtvịphápsưtàiba.Bíquyếtthựcsựkhôngphảilàcốtậphợptấtcảmọiloạisứcmạnhkhácnhaumàbạncóthểtiếpcận,màlàsửdụngthậtđúngvàtốtloạisứcmạnhmàbạnđượcthiênphúcho.Nhữngngườihướngnộilànhữngngườiđượctraochochiếcchìakhóagiúpmởcánhcửatớinhữngkhuvườnbímậtrộnglớnvàmàumỡ.SởhữumộtchiếcchìakhóanhưvậycũnggiốngnhưAlicekhicôbérơixuốngHangthỏ.AlicekhônghềlựachọnviệcmìnhsẽđếnXứsởDiệukỳ—nhưngcôbévẫnbiếnchuyếnđiđótrởthànhmộtcuộcphiêulưumớilạ,kỳdiệu,vàđộcnhấtcủariêngmình.

LewisCarrollcũnglàmộtngườihướngnộiđấy,tiệnthểbạncũngnênbiết.Nếukhôngcóông,chúngtađãchẳngcó“AliceởXứsởDiệukỳ”.Vànếubạnđãđọcđếnđây,thìchắcđiềunàycũngchẳngcógìđángngạcnhiênnữanhỉ?

Lờiđềtặng

Ôngtôilàmộtngườiđànôngvớigiọngnóinhỏnhẹvàmộtcặpmắthiềntừ;cùngmộtniềmđammêmãnhliệtvớisáchvànhữngýtưởng.Ôngluônxuấthiệntrongbộđồcompleđen,vàcómộtcáchkhéoléođếntuyệtvờiđểtìmthấyvàkhenngợibấtcứthứgìđángkhenngợiởmọingười,đặcbiệtlàtrẻnhỏ.ỞkhuBrooklynnơiôngphụngsựvớitưcáchthầyturabbi(mộtthầyđạoDoThái),trênhèphốluôncómộthàngdàinhữngngườiđànôngvớinhữngchiếcmũđen,nhữngphụnữvớiváydàichấmgối,vàcảnhữngđứatrẻngoanngoãnvàlễphép—mặcdùcóthểkhôngphảilúcnàochúngcũngnhưvậy.Trênđườngđếnnhàthờđểgiảngđạo,ôngtôisẽluônchàonhữngngườiđiqua,từtốnkhenngợitríthôngminhcủamộtđứatrẻnày,chiềucaocủađứakia,hayhiểubiếtcủamộtđứakhácvềnhữngtìnhhìnhthờisự.Trẻemyêuquýông,ngườikinhdoanhkínhtrọngông,vànhữngkẻlạclốitìmđếnông.

Nhưngthứmàôngthíchlàmnhấtlàđọcsách.Trongcănhộnhỏcủamình,nơikểtừsaukhigóavợôngđãsốngmộtmìnhsuốthàngchụcnăm,tấtcảmọiđồđạcđềuphảirờibỏcôngdụngbanđầucủachúngđểphụcvụnhưnhữngchỗđễchứađựnghàngchồngsách.Ôngtôisẽngồiđó,dướihàngánh

đènhuỳnhquangsángrựcrỡbênchiếcbànbếp,nhấpmộtngụmtràLiptonvànhấmnhápmộtmiếngbánhngọt,vớimộtcuốnsáchđểmởrộngtrướcmặttrêntấmkhăntrảibàntrắngmuốt.Trongnhữngbàigiảngđạocủamình,ôngsẽchiasẻvớicácđạohữuthànhquảtừnhữngcuốnsáchmớimìnhđãnghiềnngẫmnghiêncứusuốtmộttuầntrướcđó.Ônglàmộtngườinhútnhát,luôngặpkhókhănkhiphảinhìnthẳngvàomắtkhángiả,nhưngluônrấttựtinvàkhôngngầnngạitronghànhtrìnhkhaiphátôngiáovàtrithứccủamình.Khiôngnói,ngườikéođếnđôngtớiđộngườitachỉcóthểđứngchenchúctrongphònggiảngđạochậtchộiđểđượcngheông.

Nhữngthànhviêncònlạitronggiađìnhtôiđềuchịuảnhhưởngtừông.Trongnhàchúngtôi,đọcsáchlàhoạtđộnggiađìnhthườngxuyênnhất.CứmỗichiềuthứBảychúngtôisẽtúmtụmvớinhaulạibênnhữngcuốnsách,trongcănphòngnghỉcủagiađình.Đólàđiềutuyệtvờinhấtcủacảhaithếgiới:Bạncóđượccảmgiácấmápantoànkhicógiađìnhởbên,nhưngbạncũngđượctunghoànhkhắpnơitrongmảnhđấtphiêulưurộnglớnngaytrongchínhtâmtrímình.

Vậynhưngđếnnhữngnămsắpbướcvàotuổithànhniên,tôiđãbắtđầuphảitựhỏiliệutấtcảnhữngviệchamthíchđọcsáchnàycóđánhdấutôilà“quákhácbiệt”trongmắtmọingườikháckhông,mộtnghingờcóvẻđãđượcxácthựctrongmộtchuyếnđicắmtrạivớilớpnămtôimườituổi,khitôithấymộtcôbévớicặpmắtkínhdày,tráncao,kiênquyếttừchốibuôngquyểnsáchmìnhđangđọcxuốngđểthamgiacùngmọingườivàongàyđầutiên(cũnglàquantrọngnhất)củakỳcắmtrại,vàngaylậptứcđãbịtẩychay,nhữngngàycắmtrạicònlạivớicôbéấyphảinóilàmộtđịangụcbởisựcáchlycủaxãhội.Tôicũngcựckỳmuốnđượcđọcsáchlúcđó,nhưngđãquyếtđịnhsẽkhôngchạmđếnnhữngcuốnsáchmìnhmangtheotrongbalô(mộtviệckhiếntôicảmthấyrấttộilỗi,nhưthểnhữngcuốnsáchấycầnđếntôi,vàtôiđãlạibỏrơichúng).Tôiđãthấycôbécứtiếptụcđọcđóbịcoilà“mọtsách”và“nhútnhát”;nhữngđặcđiểmmàchínhtôicũngcó,vàbiếtrằngmìnhphảitìmcáchđểchegiấu.

Saukỳnghỉhèđó,tôibắtđầuthấycóchútkémthoảimáihơnvớisởthíchđọcsáchcủamình.ĐếncấpIII,rồiđếnđạihọc,vàrồiđếnkhilàmmộtluậtsưtrẻ,tôiđãluôncốgắnghếtsứcđểkhiếnmìnhtrôngcóvẻhướngngoạihơnvàít“mọtsách”hơnmìnhthựcsựlà.

Nhưngrồikhilớndầnlên,tôihọctậptừchínhtấmgươngcủaôngmình.Ôngtôilàmộtngườitrầmtính,vàlàmộtngườivĩđại.Khiôngmấtởtuổi94,sausáumươihainămđứngsaubụcgiảngkinh,sởcảnhsátthànhphố

NewYorkđãphảicấmtấtcảmọiphươngtiệnlưuthôngtrêncácconđườngxungquanhkhuBrooklynnơiôngsống,đểcóthểcóchỗđứngchohàngđoàndàinhữngngườiđếntiễnđưaônglầncuốicùng.Ônghẳnsẽphảirấtngạcnhiênnếuđượcbiếtđiềunày.Đếnbâygiờ,tôivẫnnghĩ,mộttrongnhữngđiềuvĩđạinhấtởôngchínhlàsựkhiêmtốncủamình.

Cuốnsáchnàyđượcdànhtặng,bằngtấtcảtìnhyêu,đếngiađìnhtuổiấuthơcủatôi.Tớimẹcủacon,vớilòngnhiệtthànhvôbờbếncủamìnhvềnhữngcuộcnóichuyệnnhẹnhàngbênbànăn;mẹđãtặngchochúngcontìnhthângiađìnhấmáp.Conthậtmaymắnkhiđãcómộtngườimẹtậntâmvớigiađìnhmìnhđếnnhườngvậy.Tớibốcủacon,mộtbácsĩtậntụy,ngườiđãbằnghànhđộngcủachínhmìnhdạychoconniềmvuikhingồihànggiờbênbànhọc,sănđuổikiếnthức;nhưngcũnglàngườisẵnsàngngừngtaykhỏicôngviệc,đểgiớithiệuvớiconmộtbàithơyêuthích,haymộtthínghiệmkhoahọchấpdẫn.Tớianhvàchịcủaem,ngườitớingàyhômnàyvẫnchiasẻvớiemsựnồngấmyêuthươngkhiđượclớnlêntronggiađìnhnhỏvàtrongcănnhàđầykhôngkhívănchươngcủachúngta.Tớibàcủacon,vìsựquảquyết,dũngcảm,vàtìnhyêuthươngbàđãdạychochúngcon.

Vàđểtưởngnhớtớingườiôngđãkhuấtcủaconngườiđãnóibằngcáchthậttuyệtvờicủamình,ngônngữcủasựlặngim.

Vàighichúvềcáctừngữ‘Introvert’và‘Extrovert’

Cuốnsáchnàylàvềsựhướngnội(introversion)từmộtgócnhìnvănhóa.Mốiquantâmchủyếucủanólàvềsựphâncựcđãcótừrấtlâugiữa“conngườicủahànhđộng”(manofaction)và“conngườicủasuynghĩ”(manofcontemplation),vàvềviệcchúngtacóthểgiúpthếgiớinàytrởnêntốthơnđếnthếnàonếucómộtsựcânbằnghơnvềquyềnlựcgiữahailoạingườinày.Nóchútâmvàonhữngngườitựnhậnramìnhđangnằmđâuđótrongtậphợpnhữngphẩmchấtsau:thíchsuynghĩsâusắc,vậndụngtríóc,hamđọcsách,khiêmtốn,nhạycảm,thậntrọng,nghiêmtúc,haytrầmngâm,tinhtếkhônkhéo,sốngnộitâm,hướngvàobêntrong,hiềnlành,điềmtĩnh,thíchtìmsựđơnđộc,nhútnhátrụtrè,ngạimạohiểm,dễbịtổnthươngbởilờilênánhoặcxúcphạm(thin-skinned).“Imlặng”cũngcònlàvềtậphợpnhữngngườiđốilậphoàntoànvớinhữngconngườikểtrênnữa:những“conngườicủahànhđộng”,nhữngngườisôinổitựtin,quảnggiao,thânthiệnvàdễgần,thíchgiaotiếp,dễphấnkhích,thíchápđảovàchiphối,mạnhmẽquảquyết,chủđộng,thíchmạohiểm,khôngngạibịlênánhayxúcphạm(thick-skinned),hướngrabênngoài,vuivẻnhẹnhàngkhôngquánghiêmtúc,gandạ,vàthoảimáikhiởvịtrítrungtâmcủamọisựchúý.

Đâylànhữngphạmtrùrấtrộnglớn,tấtnhiên.Rấtítcánhânnàolạinhậndiệnmìnhhoàntoànchỉthuộcvềmộtnhómnàyhoặcmộtnhómkia.Nhưnghầuhếtchúngtađềunhậnranhữngdạngngườinàyngaylậptức,bởihọđóngnhữngvaitròrấtcóýnghĩatrongnềnvănhóacủachúngta.

Cácnhàtâmlýhọctínhcáchhiệnnaycóthểcókháiniệmvềsựhướngnộivàhướngngoạikhácvớicáchtôidùngtrongcuốnsáchnày.NhữngngườiủnghộcáchphânloạiNgũĐại(BigFive)thườngcoinhữngnéttínhcáchnhưxuhướngthiênvềtưduy,cómộtthếgiớinộitâmphongphú,mộtlươngtâmmạnhmẽ,cómộtvàimứcđộlolắng(đặcbiệtlàsựnhútnhát),vàmộtbảnchấtngại-mạo-hiểmnhưlànhữngthứthuộcvềcáclĩnhvựctâmlýkhátáchbiệtvớitínhhướngnội.Vớihọ,nhữngđặcđiểmtínhcáchnàycóthểrơivàonhóm“mứcđộcởimởvớitrảinghiệm”(opennesstoexperience),“mứcđộtậntụy”(conscientiousness),và“mứcđộdễhoảngloạnlolắng”(neuroticism).

Cáchdùngtừngữ“hướngnội”(introvert)củatôilàcốýdùngtheomộtnghĩarộnghơn,lấytừnhữngkiếnthứctrongtâmlýhọcNgũĐại,nhưngđồngthờicũngbaogồmcảnhữngsuynghĩcủatâmlýhọcJung(Jungianpsycology)vềthếgiớinộitâm“hấpdẫnđếnvôtận”vànhữngtrảinghiệmđộclậpcủangườihướngnội;cácnghiêncứucủaJeromeKaganvềmứcđộphảnứngvàlolắngcao(xinxemchương4và5);cáccôngtrìnhcủaElaineAronvềsựnhạycảmtrongxửlýthôngtintừthụcảm(sensoryprocessingsensitivity),vàmốiquanhệcủanóvớisựtậntụy,nhữngcảmxúcmạnhmẽ,sựhướngvàobêntrong,vàmứcđộsâusắctrongviệcxửlýthôngtin/cảmgiác(xinxemchương6);cũngnhưrấtnhiềucácnghiêncứukhácvềsựkiêntrìvàmứcđộtậptrungcủangườihướngnộitrongviệcgiảiquyếtvấnđề,rấtnhiềutrongsốchúngđãđượctómtắtmộtcáchtuyệtvờitrongcáccôngtrìnhcủaGeraldMatthews(xinxemchương7).

Quảthựcvậy,tronghơnbanghìnnăm,nềnvănminhphươngTâyđãliênkếtnhữngphẩmchấttrênđâyvớihàngloạtcáctínhtừ.NhưnhànhânchủnghọcC.A.Valentineđãviết:

CáctruyềnthốngvănhóaphươngTâybaogồmcảsựđadạngtrongconngườicánhân,thứcóvẻđãtồntạirấtlâu,đãlantruyềnvàbámrễsâusắctrongvănhóa.Dạngthứcphổbiếnnhấtcủanólàkháiniệmvề“conngườicủahànhđộng”,mộtconngườithựcdụng,thựctế,hoặcquảnggiao,trongthếtráingượcvới“conngườicủasuynghĩ”,kẻtưduy,ngườimơmộng,kẻlýtưởnghóa,hoặcnhữngcánhânnhútnhátrụtrè.Nhữngdanhtínhđượcdùngrộngrãinhấtgắnvớitruyềnthốngnàylà“ngườihướngngoại”và

“ngườihướngnội”.

CáchđịnhnghĩacủaValentinevềsựhướngnộibaogồmcảnhữngdấuhiệumàcácnhàtâmlýhiệnnaysẽphânloạivào“mứcđộcởimởvớitrảinghiệm”(“kẻtưduy”,“kẻmơmộng”),“mứcđộtậntụy”(“lýtưởnghóa”),và“mứcđộdễhoảngloạnlolắng”(“nhữngcánhânnhútnhátrụtrè”).

Mộtloạtcácnhàthơ,nhàkhoahọc,vàcáctriếtgiacũngđồngthờicóxuhướnggộpcácđặcđiểmtínhcáchnàylạivớinhau.Suốttừsách“Chúasángthế”(Genesis),cuốnsáchđầutiêntrongKinhThánh,chúngtađãcóJacobthíchtưduy(một“ngườiđànônglặnglẽởtronglều”,ngườisaunàytrởthành“Israel”,nghĩalà“kẻvậtlộnvớiChúa”)trongcuộcđấuanhemvớingườianhtraicủaông,Esauhunghăng(một“thợsăntàinăng”và“conngườicủanơiđấtrộng”).Trongquákhứxaxưađiểnhình,nhữngngườithầythuốcHippocratesvàGalenđãđưaratuyênbốnổitiếnglàtínhcáchchúngta—vàcảđịnhmệnhcủachúngta—làmộthệquảđặcbiệtcủanhữngloạidịchcơthểcủachúngta,rằngviệccóthừamáuvà“mậtvàng”giúpchúngtalạcquanhoặcnóngtính(tứchướngngoạiổnđịnhhoặchướngngoạilolắng);vàviệccónhiềuđờmdãicùng“mậtđen”khiếnchúngtabìnhtĩnhhoặcusầu(tứchướngnộiổnđịnhhoặchướngnộilolắng).Aristotleđãghilạirằngmộttínhcáchhayusầuthườngđicùngvớisựnổitiếngtrongnhữnglĩnhvựcnhưtriếthọc,thơcahaycácmônnghệthuật(ngàynaychúngtacóthểphânloạiđiềunàyvàonhóm“mứcđộcởimởvớitrảinghiệm”).NhàthơthếkỷmườibảyJohnMiltonkhiviếtIlPenseroso(“KẻTưduy”)vàL’Allegro(“NgườiVuivẻ”)đãsosánh“conngườihạnhphúc”vuivẻởthônquêvàhàohứngkhiởthànhthịvới“conngườisuynghĩ”thườngrảobướctrầmngâmquanhữngkhurừngđêmvànghiêncứutrongnhững“tòathápcôđộc”.(Lạimộtlầnnữa,ngàynay,nhữnglờimiêutảcủaIlPenserososẽđúngkhôngchỉvớitínhhướngnộimàcòncảvới“mứcđộcởimởvớitrảinghiệm”và“mứcđộdễhoảngloạnlolắng”nữa).TriếtgiangườiĐứcthếkỷmườichínSchopenhauerđãđốichiếugiữanhững“ngườitinhthầntốt”(đầysinhlực,chủđộng,vàdễcảmthấychán)vớiloạingườiưathíchcủaông,“ngườithôngminh”(nhạycảm,giàutrítưởngtượng,vàusầu).“Hãynhớkỹlấyđiềunày,tấtcảnhữngconngườicủahànhđộngkiêuhãnhkia!”,ngườiđồnghươngcủaông,HeinrichHeine,tuyênbố.“Tấtcảcácngườirốtcuộcthìcũngchẳnglàgìngoạitrừlànhữngcôngcụvôthứcchonhữngconngườicủatưduy!”.

Bởivìsựphứctạptrongcáccáchđịnhnghĩanày,lúcđầutôiđãđịnhsángtạoracáchgọitêncủariêngmìnhchotậphợpnhữngnéttínhcáchnày.Saucùngthìtôilạiquyếtđịnhkhônglàmthế,mộtlầnnữacũnglạibởivìnhững

lýdovănhóa:cáctừngữintrovert(hướngnội)vàextrovert(hướngngoại)cólợithếlàđượcbiếtđếnrộngrãivàcótínhkhơigợicao.Mỗilẫntôithốtrachúngtạimộtbữatiệctối,hoặcvớimộtngườingồicùnghàngghếtrênmáybay,lậptứccóngaymộtcơnlũàoạtnhữnglờitâmsựvàchiêmnghiệmđếntừhọ.Cũngvìnhữnglýdotươngtự,tôiđãchọndùngcáchviếtphổthông“extrovert”thayvì“extravert”nhưbạnvẫnhaythấyxuấthiệnnhiềutrongnhữngvănbảnnghiêncứukhoahọc.

Lờighinhận

TôisẽkhôngthểhoàntấtđượcImlặngnếukhôngcósựgiúpđỡcủavôsốbạnbè,ngườithântronggiađình,cũngnhưcácđồngnghiệp,trongđóbaogồm:RichardPine,cònđượcbiếtđến(vớitôi)như“Super-AgentRSP”:ngườiđạidiệnvănhọc(literaryagent)thôngminhnhất,hiểubiếtnhất,vàtốtbụngnhấtmàmộttácgiảsáchcóthểhyvọngđượclàmviệcvới.RichardhoàntoàntinvàoImlặng,thậmchícònrấtlâutrướccảtôi.Vàanhvẫntiếptụcgiữniềmtinđó,trongsuốt7nămtrờiròngrãmàtôicầnđểtiếnhànhcácnghiêncứuvàviếtnó.Tôicoianhkhôngchỉnhưmộtngườiđạidiện,màcònlàmộtđồngsựtrongsựnghiệpcủatôi.TôicũngđồngthờirấtvuikhiđượclàmviệcvớiđộingũởInkWellManagement,trongđócóEthanBassoff,LyndseyBlessing,vàCharlieOlsen.

TạinhàxuấtbảnCrown(CrownPublishers),tôiđãcóvinhhạnhđượclàmviệccùngMollySternphithườngvàtậpthểnhânviênsiêu-hạngcủacô.RachelKlaymanthìcólẽphảilàbiêntậpviênxuấtsắcvàtậntâmnhấttrongcảngànhcôngnghiệpxuấtbản.Côđãởđótừhaigiờchiềuchotớihaigiờsáng,pháthiệntừngchỗsainhỏtrongcáchlậpluậnvàtừnglỗibénhấttrongcáchdiễnđạtcủatôi,vàđãđấutranhchocuốnsáchnàymộtcáchkhôngmệtmỏi.TôiđồngthờicũngvôcùngbiếtơnsựhàophóngvôcùngcủaMaryChoteborskyvàJennaCiongoli,cùngvớitàinăngbiêntậpđếntuyệtvờicủahọ.VàtôicũngđãrấtmaymắnđượclàmviệccùngvớimộtbiêntậpviênbênngoàinhưPeterGuzzardi,ngườicómộtnănglựcbẩmsinhcựctốttrongviệckhiếnnhữnglờiphêbìnhnghethậtdễchịu.Xingửilờicảmơntừtậnđáylòngtớitấtcảcácbạn.Cuốnsáchnàysẽchỉbằngmộtgóccáibóngcủanóbâygiờnếukhôngcónhữngnỗlựccủamọingười.

CũngđặcbiệtcảmơnRachelRokickivàJulieCeplerchosựsángtạovànhiệttìnhhọđãmangtớichomụcđíchcủaImlặng.VàcảmơncảPattyBerg,MarkBirkey,ChrisBrand,StephanieChan,TinaConstable,LauraDuffy,SongheeKim,KyleKolker,RachelMeier,AnnsleyRosner,vàtấtcảmọingườikhácnữatrongtậpthểtuyệtvờiởCrown.

TôicũngđãhếtsứcmaymắnđượccộngtácvớiJoelRickett,KateBarkercùngtoànbộcácthànhviênxuấtsắccủaViking/PenguinU.K.

NhữngconngườituyệtvờiởTEDđãtrântrọngýtưởngtrongcuốnsáchnày,vàchotôimộtcơhộiđểnóivềchúngtạibuổihộithảotạiTEDLongBeachvàonăm2012.TôirấtbiếtơnChrisAnderson,KellyStoetzel,JuneCohen,TomRielly,MichaelGlass,NicholasWeinbergvàtoànthểTEDteam.

BrianLittle,ngườimàcáccôngtrìnhtôiđãtríchdẫnởchương9,đãtrởthànhmộtngườithầyvàmộtngườibạntuyệtvờicủatôi.TôigặpBrianởgiaiđoạnđầutrongcôngtácnghiêncứucủamình,khitôiđếnxinôngmộtcuộcphỏngvấn.Ôngđãchotôikhôngchỉcuộcphỏngvấnmàcả,trongcácnămsauđó,mộtlớpseminarcủariêngtôivềtâmlýhọctínhcách.Tôitựhàokhiđượclàmộttrongsốrấtnhiềuhọctròvàbạncủacủaông.

ElaineAron,ngườicócôngtrìnhtôiđãtríchdẫnởchương6,đãtruyềncảmhứngchotôirấtnhiềuvớicôngtrìnhcảđờicủabà;vàđãchotôirấtnhiềuthờigian,kiếnthức,vàcảcáccâuchuyệncuộcđờicủabànữa.

Tôiđãnhờđếnsựủnghộvànhữnglờikhuyênhữuíchcủavôsốbạnbè,trongđócó:MarciAlboher,GinaBianchini,TaraBracco,JanisBrody,GregBylinksy,DavidCallahan,HelenChurko,MarkColodny,EstieDallett,BenDattner,BenFalchuk,ChristyFletcher,MargoFlug,JenniferGandinLe,RhondaGarelick,MichaelGlass,VishwaGoohya,LeeatGranek,AmyGutman,HillaryHazan-Glass,WendeJaeger-Hyman,MahimaJoishy,EmilyKlein,ChrisLe,RachelLehmann-Haupt,LoriLesser,MargotMagowan,CourtneyMartin,FranvàJerryMarton,FurahaNorton,ElizabethO’Neill,WendyParis,LeannePaluckReiss,MartaRenzi,GinaRudan,HowardSackstein,MarisolSimard,DaphnaStern,RobinStern,TimStock,JillianStraus,SamSugiura,TomSugiura,JenniferTaub,KateTedesco,RutiTeitel,SeinenuThein,JacquetteTimmons,MarieLenaTupot,SamWalker,DanielWolff,vàCaliYost.Đặcbiệt,đặcbiệtcựckỳcảmơntớiAnnaBeltran,MaritzaFlores,vàElizaSimpson.

Tôiđặcbiệtbiếtơnsựkiênnhẫncủamộtvàitrongsốnhữngngườibạnlâunhấtvàthânthiếtnhấtcủatôi:MarkColodny,JeffKaplan,HitomiKomatsu,CathyLankenau-Weeks,LawrenceMendenhall,JonathanSichel,BrandeStellings,JudithvanderReis,RebeccavàJeremyWallace-Segall,vàNaomiWolf,ngườivẫnởgầnbêntôidùchúngtôikhôngcómấythờigiantròchuyện,chứchưanóiđếnchuyệnđếnthămnhautrongsuốtnhữngnămtôi

viếtcuốnsáchnàyvàsinhhaiconcủatôi.

Cámơncảcácbạnnữa,nhữngđồngthànhviênvớitôitạiInvisibleInstitute,nhữngngườiđãthườngxuyênchotôicảmhứngvàliêntụckhiếntôikinhngạc:GaryBass,ElizabethDevita-Raeburn,AbbyEllin,RandiEpstein,SheriFink,ChristineKenneally,JudithMatloff,KatieOrenstein,AnnieMurphy

Paul,PamelaPaul,JoshuaPrager,AlissaQuart,PaulRaeburn,KathyRich,GretchenRubin,LaurenSandler,DeborahSiegel,RebeccaSkloot,DebbieStier,StacySullivan,MaiaSzalavitz,HarrietWashington,vàTomZoellner.

Chonhữngnguồncảmhứngmàtôisẽsẵnsàngđónghộplạivàbánnếucóthể,xincámơnnhữngchủnhâncủacănnhànhỏtạiAmagansett:Alison(Sunny)WarrinervàJeanneMclemore.VìlýdotươngtựvớiEvelynvàMichaelPolesny,chủsởhữucủaquáncafékỳdiệuDomaCafétạiGreenwichVillage,nơitôiđãviếthầuhếtcuốnsáchnày.

CũngđồngthờicámơnnhữngngườiđãgiúpđỡtrênrấtnhiềuphươngdiệnđểcuốnImlặngcóthểđượcramắtđộcgiả:NancyAncowitz,MarkColodny,BillCunningham,BenDattner,AaronFedor,BorisFishman,DavidGallo,ChristopherGlazek,SuzyHansen,JaymeJohnson,JenniferKahweiler,DavidLavin,Ko-ShinMandell,AndresRichner,JillEllynRiley,GretchenRubin,GregorySamanez-Larkin,StephenSchueller,SreeSreenivasan,RobertStelmack,LindaStone,JohnThompson,CharlesYao,HelenWan,GeorgiaWeinberg,vàNaomiWolf.

Tôinợmộtmónnợđặcbiệtlớnvớinhữngngườitôiđãtríchdẫn,mộtvàitrongsốhọđãtrởthànhbạncủatôi:MichelAnteby,JayBelsky,JonBerghoff,WayneCascio,HungWeiChien,BoykinCurry,TomDeMarco,RichardDepue,TiếnsĩJaniceDorn,AndersEricsson,JasonFried,FrancescaGino,AdamGrant,WilliamGraziano,StephenHarvill,DavidHofmann,RichardHoward,JadziaJagiellowicz,RogerJohnson,JerryKagan,GuyKawasaki,CameliaKuhnen,TiffanyLiao,RichardLippa,JoannaLipper,AdamMcHugh,MikeMika,EmilyMiller,JerryMiller,QuinnMills,PurviModi,JosephNewman,PrestonNi,CarlSchwartz,DaveSmith,MarkSnyder,JacquelineStrickland,AvrilThorne,DavidWeiss,MikeWei,vàShoyaZichy.

Cònrấtnhiều,rấtnhiềungườinữamàtênhọkhôngđượcnhắcđếntrongImlặng,nhưngđãrấthàophóngchotôithờigianvàhiểubiếtcủahọ,thôngqua

cáccuộcphỏngvấnvànhữngphươngpháptươngtựkhác,vànhữngngườiđãgiúpthayđổilớncácsuynghĩcủatôi:MarcoAcevedo,AnnaAllanbrook,AndrewAyre,DawnRiversBaker,SusanBlew,JonathanCheek,JeremyChua,DaveColeman,BenDattner,MatthewDavis,ScottDerue,CarlElliott,BradFeld,KurtFischer,AlexForbes,DonnaGenyk,CaroleGrand,StephenGerras,LennyGucciardi,AnneHarrington,NaomiKarten,JamesMcElroy,RichardMcNally,GregOldham,ChristopherPeterson,LiseQuintana,LenaRoy,Chris

Scherpenseel,HershShefrin,NancySnidman,SandyTinkler,VirginiaVitzthum,E.O.Wilson,DavidWinter,vàPattiWollman.Xincámơntấtcả.

Trêntấtcảtôicámơngiađìnhmình:LawrencevàGailHorowitz,BarbaraSchnipper,vàMitchellHorowitz,nhữngngườitôiđãviếtvềtrongLờiđềtặng;Lois,Murray,vàSteveSchnipper,nhữngngườiđãkhiếnthếgiớinàytrởthànhmộtnơiấmáphơn;StevevàGinaCain,nhữngngườianhchịemtuyệtvờicủatôitạibờTây,vàngườikhôngaisánhbằng,HeidiPostlewait.

ĐặcbiệtcámơntớiAlvàBobbiCain,nhữngngườiđãchotôinhữnglờikhuyên,cácđịachỉliênlạc,vànhữngtưvấnchuyênmônquýgiátrongquátrìnhtôiviếtvànghiêncứu,vàlànhữngngườiđãliêntụckhiếntôihyvọngrằngmộtngàynàođótôicũngsẽlàmộtngườithônggiatậntâmvàhỗtrợchomộtngườitrẻnàođónhưhọđãlàmvớitôivậy.

VàchoGonzoyêuthươngcủatôi(a.k.a.Ken),ngườicóthểlàkẻhàophóngnhấttrênTráiĐất,vàcũnglàngườibảnhbaonhất.Trongsuốtnhữngnămtôiviếtcuốnsáchnày,anhđãbiêntậpbảnthảogiúptôi,màisắccácýtưởnggiúptôi,phatràchotôi,chọcchotôicười,mangchotôisôcôla,chămsócvườncâycủachúngtôi,làmlộntungcảthếgiớicủaanhlênđểtôicóthờigianviếtlách,giữchocuộcsốngcủachúngtôiluônrựcrỡvàvuitươi,vàđãđưachúngtôibiếnkhẩncấpkhỏiBerkshires.Anhcũng,tấtnhiên,chotôiSammyandElishku,những“kẻ”đãchấtđầyngôinhàchúngtôivớixetảiđồchơi,vàchấtđầytráitimchúngtôibằngtìnhyêu.

Chúthích

GIỚITHIỆU:HAICỰCBẮC–NAMCỦATÍNHCÁCHCONNGƯỜI

1.Montgomery,Alabama.Ngày1thángMườiHai,năm1955:ForanexcellentbiographyofRosaParks,seeDouglasBrinkley,RosaParks:ALife(NewYork:Penguin,2000).MostofthematerialinQuietaboutParksisdrawnfromthiswork.

AnoteaboutParks:Somehavequestionedthesingularityofheractions,pointingoutthatshe’dhadplentyofcivilrightstrainingbeforeboardingthatbus.Whilethisistrue,there’snoevidence,accordingtoBrinkley,thatParksactedinapremeditatedmannerthatevening,orevenasanactivist;shewassimplybeingherself.MoreimportantforQuiet’spurposes,herpersonalitydidnotpreventherfrombeingpowerful;onthecontrary,itmadeheranaturalatnonviolentresistance.

2.“HaicựcBắc–Namcủatínhcách”:WinifredGallagher(quotingJ.D.Higley),“HowWeBecomeWhatWeAre,”TheAtlanticMonthly,September1994.(Higleywastalkingaboutboldnessandinhibition,notextroversionandintroversionperse,buttheconceptsoverlapinmanyways.)

3.Nóđiềukhiểnviệcchúngtathựchiệnthườngxuyênđếnđâucáchoạtđộngnhưtậpthểthao:RobertM.Stelmack,“OnPersonalityandArousal:AHistoricalPerspectiveonEysenckandZuckerman,”;MarvinZuckermanvàRobertM.Stelmack,OnthePsychobiologyofPersonality:EssaysinHonorofMarvinZuckerman(SanDiego:Elsevier,2004),trang22.CarolineDavis,“MotivationstoExerciseasaFunctionofPersonalityCharacteristics,Age,andGender,”PersonalityandIndividualDifferences19,no.2(1995):trang165–174.

4.ngoạitình:DanielNettle,Personality:WhatMakesYoutheWayYouAre(NewYork:OxfordUniversityPress,2007),trang100.SeealsoDavidP.Schmitt,“TheBigFiveRelatedtoRiskySexualBehaviourAcross10WorldRegions:DifferentialPersonalityAssociationsofSexualPromiscuityandRelationshipInfidelity,”EuropeanJournalofPersonality18,no.4(2004):trang301–319.

5.làmviệchiệuquảmàkhôngcầnngủ:WilliamD.S.Killgore,“TheTraitofIntroversion-ExtraversionPredictsVulnerabilitytoSleepDeprivation,”JournalofSleepResearch16,no.4(2007):trang354–363.XemcảDanielTaylorvàRobertM.McFatter,“CognitivePerformanceAfterSleepDeprivation:DoesPersonalityMakeaDifference?”PersonalityandIndividualDifferences34,no.7(2003):trang1179–1193;vàAndrewSmithvàAndreaMaben,“EffectsofSleepDeprivation,Lunch,andPersonalityon

Performance,Mood,andCardiovascularFunction,”PhysiologyandBehavior54,no.5(1993):trang967–972.

6.họctừnhữngsailầmtrongquákhứ:Xemchương7.

7.đặtnhữngcanhbạclớntrênthịtrườngchứngkhoán:Xemchương7.

8.làmmộtnhàlãnhđạogiỏi:Xemchương2.

9.đặtnhữngcâuhỏinhư:“Nếutrongtrườnghợpđóthìmọiviệcsẽrasao?”:Xemchương

3vàchương7.

10.nhữngchủđềđượcnghiêncứunhiềunhất:AsofMay2,2010,inthePSYCINFOdatabase,therewere9,194entrieson“extraversion,”6,111on“introversion,”and12,494ontheoverlappingsubjectof“neuroticism.”Therewerefewerentriesfortheother“Big5”personalitytraits:opennesstoexperience,conscientiousness,andagreeableness.Similarly,asofJune14,2010,aGooglescholarsearchfoundabout64,700articleson“extraversion,”30,600on“extroversion,”55,900on“introversion,”and53,300on“neuroticism.”ThepsychologistWilliamGraziano,inane-maildatedJuly31,2010,referstointroversion/extroversionas“the300lb.gorillaofpersonality,meaningthatitisbigandcannotbeignoredeasily.”

11.trongKinhThánh:Xem“ANoteonTerminology.”

12.mộtsốnhànghiêncứutâmlýtiếnhóa:Xemchương6.

13.mộtphầnbachotớimộtphầnhaidânsốnướcMỹlànhữngngườihướngnội:RowanBayne,inTheMyers-BriggsTypeIndicator:ACriticalReviewandPracticalGuide(London:ChapmanandHall,1995),47,findstheincidenceofintroversionat36percent,whichisinturndeterminedfromIsabelMyers’sownstudyfrom1985.Amorerecentstudy,publishedbythe

CenterforApplicationsofPsychologicalTypeResearchServicesin1996,sampled914,219peopleandfoundthat49.3percentwereextrovertsand50.7percentwereintroverts.See“EstimatedFrequenciesoftheTypesintheUnitedStatesPopulation,”abrochurepublishedbytheCenterforApplicationofPsychologicalType(CAPT)in1996and2003.Thatthepercentageofintrovertsfoundbythesestudiesrosefrom36percentto50.7percentdoesn’tnecessarilymeanthattherearenowmoreintrovertsintheUnitedStates,accordingtoCAPT.Itmaybe“simplyareflectionofthepopulationssampledandincluded.”Infact,awhollyseparatesurvey,thisoneusingtheEysenckPersonalityInventoryandEysenckPersonalityQuestionnaireratherthantheMyers-Briggstest,indicatesthatextraversionscoreshave

increasedovertime(from1966to1993)forbothmenandwomen:seeJeanM.Twenge,“BirthCohortChangesinExtraversion:ACross-TemporalMeta-Analysis,1966–1993,”PersonalityandIndividualDifferences30(2001):735–48.

14.Mỹlàmộttrongsốnhữngnướchướngngoạinhấttrênthếgiới:Thishasbeennotedintwostudies:

(1)JuriAllikandRobertR.McCrae,“TowardaGeographyofPersonalityTraits:PatternsofProfilesAcross36Cultures,”JournalofCross-CulturalPsychology35(2004):13–28;and(2)RobertR.McCraeandAntonioTerracciano,“PersonalityProfilesofCultures:AggregatePersonalityTraits,”JournalofPersonalityandSocialPsychology89:3(2005):407–25.

15.Ngườihaynói,vídụ:WilliamB.SwannJr.andPeterJ.Rentfrow,“Blirtatiousness:Cognitive,Behavioral,andPhysiologicalConsequencesofRapidResponding,”JournalofPersonalityandSocialPsychology81,no.6(2001):1160–75.

16.Tốcđộnóicũngảnhhưởng:HowardGilesandRichardL.StreetJr.,“CommunicatorCharacteristicsandBehavior,”inM.L.KnappandG.R.Miller,eds.,HandbookofInterpersonalCommunication,2nded.(ThousandOaks,CA:Sage,1994),103–61.(Butnotesomegoodnewsforintroverts:slowspeechcanbeperceivedashonestandbenevolent,accordingtootherstudies.)

17.ngườinóilớnthườngđượcđánhgiálàthôngminhhơn:DelroyL.PaulhusandKathyL.Morgan,“PerceptionsofIntelligenceinLeaderless

Groups:TheDynamicEffectsofShynessandAcquaintance,”JournalofPersonalityandSocialPsychology72,no.3(1997):581–91.

18.mộtnghiêncứukhôngchínhthức:LaurieHelgoe,IntrovertPower:WhyYourInnerLifeIsYourHiddenStrength(Naperville,IL:Sourcebooks,2008),3–4.

19.địnhluậtvạnvậthấpdẫn:GaleE.Christianson,IsaacNewton(OxfordUniversityPress,LivesandLegaciesSeries,2005).

20.thuyếttươngđối:WalterIsaacson,Einstein:HisLifeandUniverse(NewYork:Simon&Schuster,2007),4,12,18,2,31,etc.

21.“TheSecondComing”củaW.B.Yeats:MichaelFitzgerald,TheGenesisofArtisticCreativity:Asperger’sSyndromeandtheArts(London:JessicaKingsley,2005),69.XemcảIraProgoff,Jung’sPsychologyandItsSocialMeaning(London:Routledge,1999),111–12.

22.cácbảndạkhúccủaChopin:TadSzulc,ChopininParis:TheLifeandTimesoftheRomanticComposer(NewYork:Simon&Schuster,2000),69.

23.bộtiểuthuyết“Đitìmthờigianđãmất”củaProust:AlaindeBotton,HowProustCanChangeYourLife(NewYork:VintageInternational),1997.

24.PeterPan:LisaChaney,Hide-and-SeekwithAngels:ALifeofJ.M.Barrie(NewYork:St.Martin’sPress,

2005),2.

25.cáctiểuthuyết“Mộtchíntámtư”và“Trạisúcvật”củaOrwell:Fitzgerald,TheGenesisofArtisticCreativity,89.

26.CharlieBrown:DavidMichaelis,SchulzandPeanuts:ABiography(NewYork:Harper,2007).

27.“Schindler’sList”,“E.T.”,và“CloseEncountersoftheThirdKind”:JosephMcBride,StevenSpielberg:ABiography(NewYork:Simon&Schuster,1997),57,68.

28.Google:KenAuletta,Googled:TheEndoftheWorldasWeKnowIt(NewYork:Penguin,2009),32

29.HarryPotter:InterviewofJ.K.RowlingbyShelaghRogersandLaurenMcCormick,CanadianBroadcastingCorp.,October26,2000.

30.“CảE=mc2lẫn‘Thiênđườngđãmất’đềukhông”:WinifredGallagher,I.D.:HowHeredityandExperienceMakeYouWhoYouAre(NewYork:RandomHouse,1996),26.

31.phầnlớncácgiáoviêntinrằng:CharlesMeisgeieretal.,“ImplicationsandApplicationsofPsychologicalTypetoEducationalReformandRenewal,”ProceedingsoftheFirstBiennialInternationalConferenceonEducationoftheCenterforApplicationsofPsychologicalType(Gainesville,FL:CenterforApplicationsofPsychologicalType,1994),263–71.

32.CarlJungđãxuấtbảnmộtcuốnsáchbomtấn:CarlG.Jung,PsychologicalTypes(Princeton,NJ:PrincetonUniversityPress,1971;originallypublishedinGermanasPsychologischeTypen[Zurich:RascherVerlag,1921]),seeesp.330–37.

33.phầnlớncáctrườngđạihọcvàcáccôngty,tậpđoànhàngđầutrênthếgiới:E-mailtotheauthor,datedJuly9,2010,fromLeahL.Walling,director,MarketingCommunicationsandProductMarketing,CPP,Inc.

34.ngườihướngnộivàhướngngoạicầnnhữngmứcđộkíchthíchkhácnhau…Rấtnhiềungườisợnóichuyệnphiếm:XemPHẦNHAI:“BẢNCHẤTSINHHỌCCỦABẠN,BẢNCHẤTTHỰCSỰCỦABẠN?”

35.hướngnộikhôngphảilàmộttừđồngnghĩavớiẩndậthaykhinhngười.:Introversionisalsovery

differentfromAsperger’ssyndrome,theautismspectrumdisorderthatinvolvesdifficultieswithsocial

interactionssuchasreadingfacialexpressionsandbodylanguage.IntroversionandAsperger’sbothcaninvolvefeelingoverwhelmedinsocialsettings.ButunlikepeoplewithAsperger’s,introvertsoftenhavestrongsocialskills.ComparedwiththeonethirdtoonehalfofAmericanswhoareintroverts,onlyoneinfivethousandpeoplehasAsperger’s.SeeNationalInstituteofNeurologicalDisordersandStroke,AspergerSyndromeFactSheet,

http://www.ninds.nih.gov/disorders/asperger/detail_asperger.htm.

36.ngườihướngnộivôcùngrõrệt,E.M.Forster:SunilKumar,ACompaniontoE.M.Forster,vol.1(NewDelhi:AtlanticPublishersandDistributors,2007).

37.“tìnhyêugiữangườivớingườiởsắctháituyệtđốinhấtcủanó.”:E.M.Forster,HowardsEnd(London:EdwardArnold,1910).

38.Nhútnhát,rụtrèlànỗisợsựkhôngchấpnhậncủaxãhội:ElaineN.Aronetal.,“AdultShyness:TheInteractionofTemperamentalSensitivityandanAdverseChildhoodEnvironment,”PersonalityandSocialPsychologyBulletin31(2005):181–97.

39.đôilúcchúnggiaonhau:Manyarticlesaddressthisquestion.See,forexample,StephenR.Briggs,

“Shyness:IntroversionorNeuroticism?”JournalofResearchinPersonality22,no.3(1988):290–307.

40.“Mộtkẻnhưthếchắcchắnsẽchỉcóthểkếtthúcmìnhtrongmộtnhàthươngđiên”:WilliamMcGuireandR.F.C.Hall,C.G.JungSpeaking:InterviewsandEncounters(Princeton,NJ:PrincetonUniversityPress,1977),304.

41.PhầnLanlàmộtquốcgianổitiếnghướngnội:AinoSallinen-Kuparinenetal.,WillingnesstoCommunicate,CommunicationApprehension,Introversion,andSelf-ReportedCommunicationCompetence:FinnishandAmericanComparisons.CommunicationResearchReports,8(1991):57.

42.Rấtnhiềungườihướngnộicũng“đặcbiệtnhạycảm”:Xemchương6.

CHƯƠNG1:THERISEOFTHE“MIGHTYLIKEABLEFELLOW”

1.Thờigian:năm1902…đãtừngkìmchânchínhôngtrongquákhứ:GilesKempandEdwardClaflin,DaleCarnegie:TheManWhoInfluencedMillions(NewYork:St.Martin’sPress,1989).The1902dateisanestimatebasedontheroughcontoursofCarnegie’sbiography.

3.“Trongnhữngngàymàphòngtắmvàđànpianocònlànhữngthứvôcùngxaxỉ”:DaleCarnegie,TheQuickandEasyWaytoEffectiveSpeaking(NewYork:PocketBooks,1962;revisedbyDorothyCarnegiefromPublic

SpeakingandInfluencingMeninBusiness,byDaleCarnegie).

4.“NềnVănHóaCủaĐứcTính”sang“NềnVănHóaCủaTínhCách”:WarrenSusman,CultureasHistory:TheTransformationofAmericanSocietyintheTwentiethCentury(Washington,DC:SmithsonianInstitutionPress,2003),271–85.SeealsoIanA.M.Nicholson,“GordonAllport,Character,andthe‘CultureofPersonality,’1897–1937,”HistoryofPsychology1,no.1(1998):52–68.

5.Thậmchítừngữtínhcách(personality)vẫncònchưatồntạitrongtiếngAnhchođếntậnthếkỷthứ18:Susman,CultureasHistory,277:Themodernideaofpersonalityemergedintheearlytwentiethcenturyandcameintoitsownonlyinthepost–WorldWarIperiod.By1930,accordingtotheearlypersonalitypsychologistGordonW.Allport,interestinpersonalityhadreached“astonishingproportions.”SeealsoSolCohen,“TheMentalHygieneMovement,theDevelopmentofPersonalityandtheSchool:TheMedicalizationofAmericanEducation,”HistoryofEducationQuarterly32,no.2(1983),123–49.

6.Vàonăm1790,chỉcókhoảng3%…hơnmộtphầnbadânsốtoànquốcđãlànhữngcưdânthànhthị:AlanBerger,TheCity:UrbanCommunitiesandTheirProblems(Dubuque,IA:WilliamC.BrownCo.,1978).SeealsoWarrenSimpsonThompsonetal.,PopulationTrendsintheUnitedStates(NewYork:GordonandBreachSciencePublishers,1969).

7.“Tấtcảchúngtakhôngthểđềusốnghếtởthànhphố”:DavidE.Shi,TheSimpleLife:PlainLivingandHighThinkinginAmericanCulture(Athens,GA:UniversityofGeorgiaPress,1985),154.

8.“Lýdomộtngườinàyđượcthăngchứchaymộtngườikhácbịxãhộitảnglờvàtẩychay”:RolandMarchand,AdvertisingtheAmericanDream:MakingWayforModernity,1920–1940(Berkeley:UniversityofCaliforniaPress,1985),209.

9.ThePilgrim’sProgress:JohnBunyan,ThePilgrim’sProgress(NewYork:OxfordUniversityPress,2003).SeealsoElizabethHaiken,VenusEnvy:AHistoryofCosmeticSurgery(Baltimore:JohnsHopkinsUniversityPress,1997),99.

10.mộtconngườivôcùngkhiêmtốn…“khôngbaogiờbịvấybẩnbởiuyquyền”:AmyHenderson,“MediaandtheRiseofCelebrityCulture,”OrganizationofAmericanHistoriansMagazineofHistory6(Spring1992).

11.Mộtcuốnsáchkhuyênbảokhánổitiếngxuấtbảnnăm1899:OrisonSwettMarden,Character:TheGrandestThingintheWorld(1899;reprint,KessingerPublishing,2003),13.

12.Nhưngđếnnăm1920,nhữngcuốnsáchtự-giúp-đỡ-bản-thânnổitiếng…“Đólàcáchxâydựng

danhtiếngchomộtnhâncách”:Susman,CultureasHistory,271–85.

14.TạpchíSuccessvàcảtuầnbáoTheSaturdayEveningPost:CarlElliott,BetterThanWell:AmericanMedicineMeetstheAmericanDream(NewYork:W.W.Norton,2003),61.

15.mộtkỹnăngbíẩnkháccótên“sứcquyếnrũ”:Susman,279.

16.“Nhữngngườiđingangquangoàiphố”:HazelRawsonCades,“ATwelve-to-TwentyTalk,”Women’s

HomeCompanion,September1925:71(citedbyHaiken,p.91).

17.hếtthảyngườidânMỹđềubịámảnhbởinhữngminhtinhmànbạc:In1907therewerefivethousandmovietheatersintheUnitedStates;by1914therewere180,000theatersandcounting.Thefirstfilmsappearedin1894,andthoughtheidentitiesofscreenactorswereoriginallykeptsecretbythefilmstudios(inkeepingwiththeethosofamoreprivateera),by1910thenotionofa“moviestar”wasborn.Between1910and1915theinfluentialfilmmakerD.W.Griffithmademoviesinwhichhejuxtaposedclose-upsofthestarswithcrowdscenes.Hismessagewasclear:herewasthesuccessfulpersonality,standingoutinallitsgloryagainsttheundifferentiatednobodiesoftheworld.Americansabsorbedthesemessagesenthusiastically.ThevastmajorityofbiographicalprofilespublishedinTheSaturdayEveningPostandCollier’satthedawnofthetwentiethcenturywereaboutpoliticians,businessmen,andprofessionals.Butbythe1920sand1930s,mostprofileswerewrittenaboutentertainerslikeGloriaSwansonandCharlieChaplin.(SeeSusmanandHenderson;SeealsoCharlesMusser,TheEmergenceofCinema:TheAmericanScreento1907[Berkeley:UniversityofCaliforniaPress,1994],81;andDanielCzitrom,MediaandtheAmericanMind:FromMorsetoMcLuhan[ChapelHill:UniversityofNorthCarolinaPress,1982,p.42].)

18.“GiấymỏngvânlụacủaEaton’sHighland”:Marchand,Advertisingthe

AmericanDream,11.

19.“Khắpnơixungquanh,mọingườiđềuđangâmthầmđánhgiábạn”:JenniferScanlon,InarticulateLongings:TheLadies’HomeJournal,Gender,andthePromisesofConsumerCulture(Routledge,1995),209.

20.“Nhữngánhmắtvôcùngnghiêmkhắcđangbủavâylấybạnngaychínhlúcnàyđây!”:Marchand,AdvertisingtheAmericanDream,213.

21.“Đãbaogiờthửtựchàobánchínhbạnchochínhbạnchưa?”:Marchand,209.

22.“Hãyđểgươngmặtcủabạnbộclộsựtựtin,chứkhôngphảilolắng!”:Marchand,AdvertisingtheAmericanDream,213.

23.“khátkhaođượchạnhphúc,đượcthànhcông,đượcchiếnthắng”:ThisadraninCosmopolitan,August1921:24.

24.“Tôiphảilàmthếnàođểcóthểtrởnênnổitiếnghơnđây?”:RitaBarnard,TheGreatDepressionandtheCultureofAbundance:KennethFearing,NathanaelWest,andMassCultureinthe1930s(Cambridge,UK:CambridgeUniversityPress,1995),188.SeealsoMarchand,AdvertisingtheAmericanDream,210.

25.–cảhaigiớitínhđềuthểhiệnphầnnàosựkínđáo,dèdặt…cóthểbịcoilà“lạnhnhạt”:Patricia26A.McDaniel,ShrinkingVioletsandCasparMilquetoasts:Shyness,Power,andIntimacyintheUnitedStates,1950–1995(NewYork:NewYorkUniversityPress,2003),33–43.

26.Vàothậpkỷ1920,nhàtâmlýhọccótầmảnhhưởng…“Nềnvănminhđươngđạicủachúngta

…cóvẻđặtgiátrịcaohơnvàonhữngconngườihùnghổ”:Nicholson,“GordonAllport,Character,andtheCultureofPersonality,1897–1937,”52–68.SeealsoGordonAllport,“ATestforAscendance-Submission,”JournalofAbnormal&SocialPsychology23(1928):118–36.Allport,oftenreferredtoasafoundingfigureofpersonalitypsychology,published“PersonalityTraits:TheirClassificationandMeasurement”in1921,thesameyearJungpublishedPsychologicalTypes.Hebeganteachinghiscourse“Personality:ItsPsychologicalandSocialAspects”atHarvardUniversityin1924;itwasprobablythefirstcourseinpersonalityevertaughtintheUnitedStates.

27.ChínhJung…“khơidậyrấtnhiềuáccảmcủaxãhộivớiloạingườinày”:C.G.Jung,PsychologicalTypes(Princeton,NJ:PrincetonUniversityPress,1990;reprintof1921edition),403–5.

28.HộichứngIC,nhưnósaunàyđượcbiếtđếnrộngrãi…“miễnlàbạncóđủchấtđểchốnglưngchonó”:Haiken,27VenusEnvy,111–14.

29.bấtchấpgiọngđiệulạcquancủabàibáonày…“Mộttínhcáchlànhmạnhchomọiconemcủachúngta”:McDaniel,ShrinkingViolets,43–44.

30.Nhữngbậcphụhuynh—hoàntoàncóýtốt…đồngýrằng:EncyclopediaofChildrenandChildhood

inHistoryandSociety:“Shyness,”http://www.faqs.org/childhood/Re-So/Shyness.html.

31.Mộtsốcònngăncấm…đểcácemhọcđượccáchhòanhậpvàovới:DavidRiesman,TheLonelyCrowd(GardenCity,NY:DoubledayAnchor,reprintedbyarrangementwithYaleUniversityPress,1953),esp.79–85and91.Seealso“ThePeople:Freedom—NewStyle,”Time,September27,1954.

32.Nhữngtrẻemhướngnội…“sựpháttriểntínhtìnhbấtbìnhthườngnào”:WilliamH.Whyte,TheOrganizationMan(NewYork:Simon&Schuster,1956;reprint,Philadelphia:UniversityofPennsylvaniaPress,2002),382,384.

33.TổngGiámSựHànhChính(provost)củađạihọcHarvard,PaulBuck:JeromeKarabel,TheChosen:TheHiddenHistoryofAdmissionandExclusionatHarvard,Yale,andPrinceton(Boston:HoughtonMifflin,2005),185,223.

34.“Chúngtôigầnnhưkhôngcóviệcgìđểdùngđếnnhữngloạingườingườihướngnội‘siêuthôngminh’”:Whyte,TheOrganizationMan,105.

35.Vịtrưởngkhoanày…“vàsẽđỡhơnrấtnhiềunếuhọcóthểtạomộtấntượngtốt”:Whyte,TheOrganizationMan,212.

36.“CùngbánIBM”:HankWhittemore,“IBMinWestchester—TheLowProfileoftheTrueBelievers.”NewYork,May22,1972.Thesingingendedinthe1950s,accordingtothisarticle.Forthefullwordsto“SellingIBM,”seehttp://www.digibarn.com/collections/songs/ibm-songs.

37.Nhữngngườicònlạitrongbiênchếnhânviên…quảngcáoincủaEquanilnóirõ:LouisMenand,

“HeadCase:CanPsychiatryBeaScience?”TheNewYorker,March1,2010.

38.Vàonhữngnăm1960,quảngcáothuốcanthầnSerentil:Elliott,BetterThanWell,xv.

39.Hướngngoạilàthànhtốcótrongcảtừngnhiễmsắcthểcủamỗichúngta:KennethR.Olson,“WhyDoGeographicDifferencesExistintheWorldwideDistributionofExtraversionandOpennesstoExperience?TheHistoryofHumanEmigrationasanExplanation,”IndividualDifferencesResearch5,no.4(2007):275–88.SeealsoChuanshengChen,“PopulationMigrationandtheVariationofDopamineD4Receptor(DRD4)AlleleFrequenciesAroundtheGlobe,”EvolutionandHumanBehavior20(1999):309–24.

40.đếchếLaMã,nơicónhữngngườimàvớihọhìnhphạtnặngnềnhấtlàbịtrụcxuấtrakhỏithànhphố:MihalyiCsikszentmihalyi,Flow:ThePsychologyofOptimalExperience(NewYork:HarperPerennial,1990),165.

41.ThậmchícảnhữngcuộcphụchưngThiênChúagiáoởMỹ,từtậngiaiđoạnthờikỳĐạiTỉnhThứcđầutiên:Longbeforethatsilver-tonguedChautauquaspeakerturnedDaleCarnegie’sworldupsidedown,religiousrevivalsweretakingplaceunderhugetentsalloverthecountry.Chautauquaitselfwasinspiredbythese“GreatAwakenings,”thefirstinthe1730sand1740s,andthesecondintheearlydecadesofthenineteenthcentury.TheChristianityonofferintheAwakeningswasnewandtheatrical;itsleadersweresales-oriented,focusedonpackingfollowersundertheirgreattents.Ministers’reputationsdependedonhowexuberanttheywereinspeechandgesture.

ThestarsystemdominatedChristianitylongbeforetheconceptofmoviestarsevenexisted.ThedominantevangelistoftheFirstGreatAwakeningwasaBritishshowmannamedGeorgeWhitefieldwhodrewstanding-room-onlycrowdswithhisdramaticimpersonationsofbiblicalfiguresandunabashedweeping,shouting,andcryingout.ButwheretheFirstGreatAwakeningbalanceddramawithintellectandgavebirthtouniversitieslikePrincetonandDartmouth,theSecondGreatAwakeningwasevenmore

personality-driven;itsleadersfocusedpurelyondrawingcrowds.Believing,asmanymegachurchpastorsdotoday,thattooacademicanapproachwouldfailtopacktents,manyevangelicalleadersgaveuponintellectualvaluesaltogetherandembracedtheirrolesassalesmenandentertainers.“Mytheology!Ididn’tknowIhadany!”exclaimedthenineteenth-centuryevangelistD.L.Moody.

Thiskindoforatoryaffectednotonlystylesofworship,butalsopeople’sideasofwhoJesuswas.A1925advertisingexecutivenamedBruceFairchildBartonpublishedabookcalledTheManNobodyKnows.ItpresentedJesusasasuperstarsalesguywho“forgedtwelvemenfromthebottomranksofbusinessintoanorganizationthatconqueredtheworld.”ThisJesuswasnolamb;thiswas“theworld’sgreatestbusinessexecutive”and“TheFounderofModernBusiness.”ThenotionofJesusasarolemodelforbusinessleadershipfellonextraordinarilyreceptiveears.TheManNobodyKnowsbecameoneofthebest-sellingnonfictionbooksofthetwentiethcentury,accordingtoPowell’sBooks.SeeAdamS.McHugh,IntrovertsintheChurch:FindingOurPlaceinanExtrovertedCulture(DownersGrove,IL:IVPBooks,2009),23–25.SeealsoNealGabler,Life:TheMovie:HowEntertainmentConqueredReality(NewYork:VintageBooks,1998),25–26.

42.nhữngcưdânMỹbắtđầungưỡngmộhànhđộng:RichardHofstadter,Anti-IntellectualisminAmericanLife(NewYork:VintageBooks,1962);see,forexample,pp.51and256–57.

43.chiếndịchtranhcửtổngthốngnăm1828:NealGabler,Life:TheMovie,28.

44.JohnQuincyAdams,tìnhcờ:StevenJ.Rubenzeretal.,“AssessingtheU.S.PresidentsUsingtheRevised

NEOPersonalityInventory,”Assessment7,no.4(2000):403–20.

45.“Sựtôntrọngmàchúngtacódànhchonhữngtínhcáchcánhân”:HaroldStearns,AmericaandtheYoungIntellectual(NewYork:GeorgeH.DuranCo.,1921).

46.“Thậtkỳlạkhinghĩvềmứcđộchúý”:Henderson,“MediaandtheRiseofCelebrityCulture.”

47.đilangthangnhưnhữngđámmâytrôivôđịnh:WilliamWordsworth,“IWanderedLonelyasa

Cloud,”1802.

48.đắmmìnhtrongsựtĩnhlặngcủaWaldenPond:HenryDavidThoreau,Walden,1854.

49.SốlượngnhữngngườiMỹtựcoimìnhlànhútnhát,rụtrè:BernardoCarducciandPhilipG.

Zimbardo,“AreYouShy?”PsychologyToday,November1,1995.

50.“Chứngrốiloạnlolắngxãhội”…mộtphầnnămdânsố:M.B.Stein,J.R.Walker,andD.R.Forde,“SettingDiagnosticThresholdsforSocialPhobia:ConsiderationsfromaCommunitySurveyofSocialAnxiety,”AmericanJournalofPsychiatry151(1994):408–42.

51.PhiênbảnmớinhấtcủacuốnDiagnosticandStatisticalManual(DSM-IV):AmericanPsychiatricAssociation,DiagnosticandStatisticalManualofMentalDisorders,4thed.(DSM-IV),2000.See300.23,“SocialPhobia(SocialAnxietyDisorder)”:“Thediagnosisisappropriateonlyiftheavoidance,fear,oranxiousanticipationofencounteringthesocialorperformancesituationinterferessignificantlywiththeperson’sdailyroutine,occupationalfunctioning,orsociallife,orifthepersonismarkedlydistressedabouthavingthephobia.…Infearedsocialorperformancesituations,individualswithSocialPhobiaexperienceconcernsaboutembarrassmentandareafraidthatotherswilljudgethemtobeanxious,weak,‘crazy,’orstupid.Theymayfearpublicspeakingbecauseofconcernthatotherswillnoticetheirtremblinghandsorvoiceortheymayexperienceextremeanxietywhenconversingwithothersbecauseoffearthattheywillappearinarticulate.…Thefearoravoidancemustinterferesignificantlywiththeperson’snormalroutine,occupationaloracademicfunctioning,orsocialactivitiesorrelationships,orthepersonmustexperiencemarkeddistressabouthavingthephobia.Forexample,apersonwhoisafraidofspeakinginpublicwouldnotreceiveadiagnosisofSocialPhobiaifthisactivityisnotroutinelyencounteredonthejoborintheclassroomandthepersonisnotparticularlydistressedaboutit.”

52.“Sẽlàkhôngđủ…nếubạnchỉcóthểngồibênbànmáytính”:DanielGoleman,WorkingwithEmotionalIntelligence(NewYork:Bantam,2000),32.

53.vẫnchiếmvịtríhàngđầutrongsốcácsáchbánchạynhất:See,forexample,

http://www.nationalpost.com/Business+Bestsellers/3927572/story.html.

54.“tấtcảmọinóichuyệnđềulàđểbánhàngvàtấtcảmọisựbánhàngđềuphảiquanóichuyện”:MichaelErard,Um:Slips,Stumbles,andVerbalBlunders,andWhatTheyMean(NewYork:Pantheon,2007),156.

55.vớihơn12.500câulạcbộtrảikhắp113nướckhácnhautrênthếgiới:http://www.toastmasters.org/MainMenuCategories/WhatisToastmasters.aspx(accessedSeptember

10,2010).

56.VideoquảngcáochowebsitecủaToastmasters:

http://www.toastmasters.org/DVDclips.aspx(accessedJuly29,2010).Clickon“Welcometo

Toastmasters!Theentire15minutestory.

CHƯƠNG3:KHISỰCỘNGTÁCGIẾTCHẾTTÍNHSÁNGTẠO

1.“Tôilàmộtconngựachỉcóthểmangmộtbộyêncương”:AlbertEinstein,in“ForumandCentury,”vol.84,pp.193–94(thethirteenthintheForumseriesLivingPhilosophies,acollectionofpersonalphilosophiesoffamouspeople,publishedin1931).

2.“5thángBa,1975”:ThestoryofStephenWozniakthroughoutthischapterisdrawnlargelyfromhisautobiography,iWoz(NewYork:W.W.Norton,2006).ThedescriptionofWozasbeingthe“nerdsoul”ofApplecomesfromhttp://valleywag.gawker.com/220602/wozniak-jobs-design-role-overstated.

3.mộtloạtcácnghiêncứuvềbảnchấtcủatínhsángtạo:DonaldW.MacKinnon,“TheNatureandNurtureofCreativeTalent”(WalterVanDykeBinghamLecturegivenatYaleUniversity,NewHaven,Connecticut,April11,1962).SeealsoMacKinnon,“PersonalityandtheRealizationofCreativePotential,”PresidentialAddresspresentedatWesternPsychologicalAssociation,Portland,Oregon,April1964.

4.Mộttrongnhữngkhámpháquantrọngnhấtcủahọ:See,forexample,(1)

GregoryJ.Feist,“AMeta-AnalysisofPersonalityinScientificandArtisticCreativity,”PersonalityandSocialPsychologyReview2,

no.4(1998):290–309;(2)Feist,“AutonomyandIndependence,”EncyclopediaofCreativity,vol.1(SanDiego,CA:AcademicPress,1999),157–63;and(3)MihalyCsikszentmihalyi,Creativity:FlowandthePsychologyofDiscoveryandInvention(NewYork:HarperPerennial,1996),65–68.Therearesomestudiesshowingacorrelationbetweenextroversionandcreativity,butincontrasttothestudiesbyMacKinnon,Csikszentmihalyi,andFeist,whichfollowedpeoplewhosecareershadproventhemtobeexceptionallycreative“inreallife,”thesetendtobestudiesofcollegestudentsmeasuringsubjects’creativityinmorecasualways,forexamplebyanalyzingtheirpersonalhobbiesorbyaskingthemtoplaycreativitygameslikewritingastoryaboutapicture.It’slikelythatextrovertswoulddobetterinhigh-arousalsettingslikethese.It’salsopossible,asthepsychologistUweWolfradtsuggests,thattherelationshipbetweenintroversionandcreativityis“discernableatahigherlevelofcreativityonly.”(UweWolfradt,“IndividualDifferencesinCreativity:Personality,StoryWriting,andHobbies,”EuropeanJournalofPersonality15,no.4,[July/August2001]:297–310.)

5.HansEysenck:HansJ.Eysenck,Genius:TheNaturalHistoryofCreativity(NewYork:CambridgeUniversityPress,1995).

6.“Sựsángtạo—tráitimcủamộtnềnkinhtếtrithức”:MalcolmGladwell,“WhyYourBossesWanttoTurnYourNewOfficeintoGreenwichVillage,”TheNewYorker,December11,2000.

7.“Khôngaitrongchúngtathôngminhbằngtấtcảchúngta”:WarrenBennis,OrganizingGenius:TheSecretsofCreativeCollaboration(NewYork:BasicBooks,1997).

8.“Michelangelocũngphảicónhữngphụtá”:ClayShirky,HereComesEverybody:ThePowerofOrganizingWithoutOrganizations(NewYork:Penguin,2008).

9.họcànglúccàngtổchứcnhânsựcủamìnhthànhnhữngteams(đội,nhóm):SteveKoslowskiandDanielIlgen,“EnhancingtheEffectivenessofWorkGroupsandTeams,”PsychologicalScienceinthePublicInterest7,no.3(2006):77–124.

10.Tớinăm2000,theoướctínhđãcó:DennisJ.Devine,“Teamsin

Organizations:Prevalence,Characteristics,andEffectiveness,”SmallGroupResearch20(1999):678–711.

11.ngàynaygầnnhưtấtcảbọnhọđềulàmthế:FrederickMorgesonetal.,“LeadershipinTeams:AFunctionalApproachtoUnderstandingLeadershipStructuresandProcesses,”JournalofManagement36,no.1(2010):5–39.

12.91%cácquảnlýcấpcaotintưởngrằng:Ibid.

13.ChuyênviêntưvấnStephenHarvillnóivớitôirằng:Authorinterview,October26,2010.

14.trên70%nhânviênngàynay:Davis,“ThePhysicalEnvironmentoftheOffice.”SeealsoJamesC.McElroyandPaulaC.Morrow,“EmployeeReactionstoOfficeRedesign:ANaturallyOccurringQuasi-FieldExperimentinaMulti-GenerationalSetting,”HumanRelations63,no.5(2010):609–36.SeealsoDavis,“ThePhysicalEnvironmentoftheOffice”:open-planofficesare“themostpopularofficedesign”today.SeealsoJoyceGannon,“FirmsBettingOpen-OfficeDesign,AmenitiesLeadtoHappier,MoreProductiveWorkers,”Post-Gazette(Pittsburgh),February9,2003.SeealsoStephenBeacham,RealEstateWeekly,July6,2005.Thefirstcompanytouseanopenplaninahigh-risebuildingwasOwensCorning,in1969.Today,manycompaniesusethem,includingProctor&Gamble,Ernst&Young,GlaxoSmithKline,Alcoa,andH.J.Heinz.http://www.owenscorning.com/acquainted/about/history/1960.asp.SeealsoMatthewDavisetal.,“ThePhysicalEnvironmentoftheOffice:ContemporaryandEmergingIssues,”inG.P.HodgkinsonandJ.K.Ford,eds.,InternationalReviewofIndustrialandOrganizationalPsychology,vol.26(Chichester,UK:Wiley,2011),193–235:“…therewasa‘widespreadintroductionofopen-planandlandscapedofficesinNorthAmericainthe1960sand1970s.’”ButseeJenniferAnnMcCusker,“IndividualsandOpenSpaceOfficeDesign:TheRelationshipBetweenPersonalityandSatisfactioninanOpenSpaceWorkEnvironment,”dissertation,OrganizationalStudies,AlliantInternationalUniversity,April12,2002(“theconceptofopenspacedesignbeganinthemid1960swithagroupofGermanmanagementconsultants,”citingKarenA.Edelman,“TakeDowntheWalls,”AcrosstheBoard34,no.3[1997]:32–38).

15.Lượngdiệntíchdànhchomộtnhânviênđãgiảm:RogerVincent,“OfficeWallsAreClosinginonCorporateWorkers,”LosAngelesTimes,December15,2010.

16.“Đãcómộtbướcchuyểntừ‘Tôilàmviệc’sang‘ChúngTôilàmviệc’”:PaulB.Brown,“TheCaseforDesign,”FastCompany,June2005.

17.Đốithủcạnhtranhvớiông,hãngnộithấtvănphòngHermanMiller,Inc.:“NewExecutiveOffice-scapes:MovingfromPrivateOfficestoOpenEnvironments,”HermanMillerInc.,2003.

18.Vàonăm2006,TrườngKinhTếRosstrựcthuộcĐạihọcMichigan:DaveGershman,“BuildingIs‘HeartandSoul’oftheRossSchoolofBusiness,”mlive.com,January24,2009.SeealsoKyleSwanson,

“BusinessSchoolOffersPreviewofNewHome,SlatedtoOpenNextSemester,”MichiganDaily,September15,2008.

19.Theomộtbảnđiềutratoànquốctiếnhànhnăm2002:ChristopherBarnes,“WhatDoTeachersTeach?ASurveyofAmerica’sFourthandEighthGradeTeachers,”conductedbytheCenterforSurveyResearchandAnalysis,UniversityofConnecticut,CivicReportno.28,September2002.SeealsoRobert

E.Slavin,“ResearchonCooperativeLearningandAchievement:WhatWeKnow,WhatWeNeedtoKnow,”ContemporaryEducationalPsychology21,no.1(1996):43–69(citing1993nationalsurveyfindingsthat79percentofelementaryschoolteachersand62percentofmiddleschoolteachersmadesustaineduseofcooperativelearning).Notethatin“reallife,”manyteachersaresimplythrowingstudentsintogroupsbutnotusing“cooperativelearning”perse,whichinvolvesahighlyspecificsetofprocedures,accordingtoane-mailsenttotheauthorbyRogerJohnsonoftheCooperativeLearningCenterattheUniversityofMinnesota.

20.“cáchhọc‘cộngtác’”:BruceWilliams,CooperativeLearning:AStandardforHighAchievement(ThousandOaks,CA:Corwin,2004),3–4.

21.JanetFarrallvàLeonieKronborg:JanetFarrallandLeonieKronborg,“LeadershipDevelopmentfortheGiftedandTalented,”inFusingTalent—GiftednessinAustralianSchools,editedbyM.McCannandF.Southern(Adelaide:TheAustralianAssociationofMathematicsTeachers,1996).

22.“ĐằngnàothìcácnhânviênbâygiờcũngđãbêcảcuộcđờicủahọlênFacebookvàTwitterrồi”:RadiointerviewwithKaiRyssdal,“AreCubiclesGoingExtinct?”,Marketplace,fromAmericanPublicMedia,December15,2010.

23.Mộtlượngđặcbiệtlớnnhữngngườiyêuthíchmáytínhthờikỳđầutiên:SarahHolmesandPhilip

L.Kerr,“TheITCrowd:TheTypeDistributioninaGroupofInformationTechnologyGraduates,”AustralianPsychologicalTypeReview9,no.1(2007):31–38.SeealsoYairAmichai-Hamburgeretal.,“‘OntheInternetNoOneKnowsI’manIntrovert’:Extraversion,Neuroticism,andInternetInteraction,”CyberPsychologyandBehavior5,no.2(2002):125–28.

24.“Aitronggiớicôngnghệcũngđềubiếtmộtlẽhiểnnhiênrằngmãnguồnmởthuhútnhữngngườihướngnội”:DaveW.Smith,e-mailtotheauthor,October20,2010.

25.“Làmthếnàocậubéđó,ngườitôiđãtừngđánhbạitrướcđórấtdễdàng”:SeeDanielCoyle,TheTalentCode(NewYork:BantamDell,2009),48.

26.banhómngườichơiviolinchuyênnghiệp:K.AndersEricssonetal.,“TheRoleofDeliberatePracticeintheAcquisitionofExpertPerformance,”PsychologicalReview100,no.3(1993):363–406.

27.“Nghiêmtúctựhọcmộtmình”:NeilCharnessetal.,“TheRoleofDeliberatePracticeinChessExpertise,”AppliedCognitivePsychology19(2005):151–65.

28.Cácsinhviênđạihọchaytựhọcmộtmình:DavidGlenn,“NewBookLaysFailuretoLearnonColleges’Doorsteps,”TheChronicleofHigherEducation,January18,2001.

29.Thậmchíkểcảnhữngvậnđộngviênxuấtsắccủacácmônthểthaođồngđội:StarkesandEricsson,“ExpertPerformanceinSports:AdvancesinResearchonSportsExpertise,”HumanKinetics(2003):67–71.

30.Trongrấtnhiềulĩnhvực,Ericssonnóivớitôi:Interviewwiththeauthor,April13,2010.

31.cầnkhoảngmườingàngiờLuyệnTậpCóChủĐích:Bytheageofeighteen,thebestviolinistsintheBerlinMusicAcademystudyhadspentanaverageofover7,000hourspracticingalone,about2,000hoursmorethanthegoodviolinists,and4,000hoursmorethanthemusicteachers.

32.“lònghamthíchtòmòvàviệcquátậptrungvàomộtsởthíchcóvẻrấtlạ

vớinhữngngườiđồngtranglứacủahọ”:Csikszentmihalyi,Creativity,177.

33.“bởiviệctậpchơinhạchayhọctoán”:Ibid.,65.

34.MadeleineL’Engle:Ibid.,253–54.

35.“NgàiBabbagekínhmến”:CharlesDarwin,TheCorrespondenceofCharlesDarwinVolume2:1837–1843(Cambridge,England:CambridgeUniversityPress,1987),67.

36.TròChơiCuộcchiếnLậpTrình:ThesearedescribedinTomDeMarcoandTimothyLister,Peopleware:ProductiveProjectsandTeams(NewYork:DorsetHouse,1987).

37.Mộtkhốilượngkhổnglồthôngtinvềcácvănphòngmở:See,forexample,thefollowing:(1)VineshOommenetal.,“ShouldHealthServiceManagersEmbraceOpenPlanWorkEnvironments?AReview,”AsiaPacificJournalofHealthManagement3,no.2(2008).(2)AoifeBrennanetal.,“TraditionalVersusOpenOfficeDesign:ALongitudinalFieldStudy,”EnvironmentandBehavior34(2002):279.(3)JamesCMcElroyandPaulaMorrow,“EmployeeReactionstoOfficeRedesign:ANaturallyOccurringQuasi-FieldExperimentinaMulti-GenerationalSetting,”HumanRelations63(2010):609.(4)EinarDeCroonetal.,“TheEffectofOfficeConceptsonWorkerHealthand

Performance:ASystematicReviewoftheLiterature,”Ergonomics,48,no.2(2005):119–34.(5)J.Pejtersenetal.,“IndoorClimate,PsychosocialWorkEnvironmentandSymptomsinOpen-PlanOffices,”IndoorAir16,no.5(2006):392–401.(6)HermanMillerResearchSummary,2007,“It’sAllAboutMe:TheBenefitsofPersonalControlatWork.”(7)PaulBelletal.,EnvironmentalPsychology(LawrenceErlbaum,2005),162.(8)Davis,“ThePhysicalEnvironmentoftheOffice.”

38.conngườicóthểhọctốthơnsaukhiđidạo:MarcG.Bermanetal.,“TheCognitiveBenefitsofInteractingwithNature,”PsychologicalScience19,no.12(2008):1207–12.SeealsoStephenKaplanandMarcBerman,“DirectedAttentionasaCommonResourceforExecutiveFunctioningandSelf-Regulation,”PerspectivesonPsychologicalScience5,no.1(2010):43–57.

39.Mộtnghiêncứukhác,lấytừtrên38,000laođộngtríthức:Davisetal.,“ThePhysicalEnvironmentoftheOffice.”

40.Kểcảkhảnăngmultitask…cũngchỉlàmộtnhầmtưởngsailầm:JohnMedina,BrainRules(Seattle,WA:PearPress,2008),87.

41.BackboneEntertainment:MikeMika,interviewwiththeauthor,July12,2006.

42.ReebokInternational:KimberlyBlanton,“DesignItYourself:PleasingOfficesLaidOutbytheWorkersWhoUseThemCanBeaBigAdvantageWhenCompaniesCompeteforTalent,”BostonGlobe,March1,2005.

43.Trongsuốtmườinăm,kểtừnăm2000:TEDxMidwestTalk,October15,2010.Also,e-mailtotheauthor,November5,2010.

44.Kafka,vídụ:AnthonyStorr,Solitude:AReturntotheSelf(NewYork:FreePress,2005),103.

45.ThậmchícảconngườivuivẻhơnKafkarấtnhiềucótênTheodorGeisel:JudithMorganandNeilMorgan,Dr.SeussandMr.Geisel:ABiography(NewYork:DaCapo,1996).

46.ngườilàmquảngcáohuyềnthoạiAlexOsborn:AlexOsborn,YourCreativePower(W.Lafayette,IN:PurdueUniversityPress,1948).

47.groupbrainstormingkhôngthựcsựcóhiệuquả:MarvinD.Dunnetteetal.,“TheEffectofGroupParticipationonBrainstormingEffectivenessforTwoIndustrialSamples,”JournalofAppliedPsychology47,no.1(1963):30–37.

48.khoảngbốnmươithínghiệmkhác:See,forexample,PaulA.MongeauandMaryClaireMorr,“ReconsideringBrainstorming,”GroupFacilitation1,no.1(1999):14.SeealsoKaranGirotraetal.,“IdeaGenerationandtheQualityoftheBestIdea,”ManagementScience56,no.4(April2010):591–605.(Thehighestlevelinnovationcomesfromahybridprocessinwhichpeoplebrainstormontheirownbeforesharingideaswithcolleagues.)

49.“nhữngdoanhnhânhẳnphảimấttrírồi”:AdrianFurnham,“TheBrainstormingMyth,”BusinessStrategyReview11,no.4(2000):21–28.

50.brainstormquamạngInternet:PaulMongeauandMaryClaireMorr,“ReconsideringBrainstorming.”

51.Điềutươngtựcũngđúngvớicácnghiêncứumangtínhhànlâm:Charlan

NemethandJackGoncalo,“CreativeCollaborationsfromAfar:TheBenefitsofIndependentAuthors,”CreativityResearchJournal17,no.1(2005):1–8.

52.tinrằngnhómcủahọlàmviệctốthơnnhiều:KeithSawyer,GroupGenius:TheCreativePowerofCollaboration(NewYork:BasicBooks,2007),66.

53.nỗisợbịbẽmặtởnơicôngcộng:SusanK.OptandDonaldA.Loffredo,“RethinkingCommunication

Apprehension:AMyers-BriggsPerspective,”JournalofPsychology134,no.5(2000):556–70.

54.haiđộibóngrổcủaNCAA:JamesC.MooreandJodyA.Brylinsky,“SpectatorEffectonTeamPerformanceinCollegeBasketball,”JournalofSportBehavior16,no.2(1993):77.

55.NhàkinhtếhọchànhviDanAriely:DanAriely,“What’stheValueofaBigBonus?”NewYorkTimes,November19,2008.

56.GregoryBerns:TheSolomonAschandGregoryBernsexperimentsaredescribedinGregoryBerns,Iconoclast:ANeuroscientistRevealsHowtoThinkDifferently(Boston,MA:HarvardBusinessPress,2008),59–81.SeealsoSandraBlakeslee,“WhatOtherPeopleSayMayChangeWhatYouSee,”NewYorkTimes,June28,2005.AndseeGregoryS.Bernsetal.,“NeurobiologicalCorrelatesofSocialConformityandIndependenceDuringMentalRotation,”BiologicalPsychiatry58(2005):245–53.

57.hoạtđộngmạnhởthùyhạnhnhân:Infact,insomeiterationsoftheexperiment,wherethevolunteersplayedwithagroupofcomputersratherthanwithagroupofpeople,theiramygdalaestayedquietevenwhentheydisagreedwiththecomputers.Thissuggeststhatpeoplewhodon’tconformsuffernotsomuchthefearofbeingwrongastheanxietyofbeingexcludedfromthegroup.

58.tươngtácmặt-đối-mặttrựctiếpgiúpgâydựngniềmtin:BelindaLuscombe,“WhyE-MailMayBeHurtingOff-LineRelationships,”Time,June22,2010.

59.rằngdânsốđôngđúccóliênquanmậtthiếtđếnmứcđộsángtạo:JonahLehrer,“HowtheCityHurtsYourBrain,”BostonGlobe,January2,2009.

60.tạoranhữngvănphòngmở“linhhoạt”:Davisetal.,“ThePhysicalEnvironmentoftheOffice.”

61.TạiPixarAnimationStudiosBillCapodagli,“MagicintheWorkplace:HowPixarandDisneyUnleashtheCreativeTalentofTheirWorkforce,”Effectif,September/October2010:43–45.

62.Tươngtự,ởMicrosoft:MichelleConlin,“Microsoft’sMeet-My-MoodOffices,”BloombergBusinessweek,September10,2007.

CHƯƠNG4:LIỆUTÍNHCÁCHCÓPHẢILÀSỐPHẬN?

Mộtghichúchungvềchươngnày:Chương4cóđềcậpđếncáccôngtrìnhcủanhàtâmlýhọcJeromeKaganvềmứcđộphảnứngcao(highreactivity).Mộtsốnhàtâmlýhọchiệnđạisẽchorằngđâylàmộtđiểmgiaonhaugiữatínhhướngnộivàmộtđặcđiểmtínhcáchkháccótên“dễhoảngloạnlolắng”(neuroticism).Vìđểđảmbảomụcđíchdễđọc,tôiđãkhônggiảithíchsựphânbiệtnàytrongvănbản.

1.Ởmộttrongnhữngnghiêncứunhưvậy,bắtđầutừnăm1989:ThisstudyisdiscussedatlengthinJeromeKaganandNancySnidman,TheLongShadowofTemperament(Cambridge,MA:HarvardUniversityPress,2004).

2.“LờimiêutảcủaCarlJungvềtínhhướngnộivàhướngngoại”:Ibid.,218.

3.Tom,khépkín,vàRalph,hướngngoại:JeromeKagan,Galen’sProphecy(NewYork:BasicBooks,1998),158–61.

4.Mộtsốngườinóirằngtínhkhílànềnmóng:Seehttp://www.selfgrowth.com/articles/Warfield3.html.

5.mộtcơquanrấtquantrọngtrongnãobộ:KaganandSnidman,TheLongShadowofTemperament,10.

6.Khicáiđĩabayđồchơikiatrôngcóvẻnhưnóđanglaothẳngvàogiữamặtbạn:ThisimagecomesfromanonlinevideowithJosephLedoux,ascientistatNYUwhostudiestheneuralbasisofemotions,especiallyfearandanxiety.See“FearfulBraininanAnxiousWorld,”Science&theCity,http://www.nyas.org/Podcasts/Atom.axd(accessedNovember20,

2008).

7.“sựchútâmđềphòng”:“PsychotherapyandtheHighlySensitivePerson”,tácgiả:ElaineN.Aron,(NewYork:Routledge,2010),trang14.

8.Chúngthựcsựchuyểnđộngmắtnhiềuhơn:Variousstudieshavedocumentedthesetendenciesinhigh-reactivechildren.See,forexample,JeromeKagan,“Reflection-ImpulsivityandReadingAbilityinPrimaryGradeChildren,”ChildDevelopment363,no.3(1965):609–28.SeealsoEllenSiegelman,“ReflectiveandImpulsiveObservingBehavior,”ChildDevelopment40,no.4(1969):1213–22.Thesestudiesusetheterm“reflective”ratherthan“high-reactive,”butit’sasafebetthatthey’retalkingaboutthesamegroupofchildren.Siegelmandescribesthemas“preferringlow-risksituationsgenerallybutchoosingharder,moresolitaryintellectualtasks…lessmotoricallyactive,andmorecautious”(p.1214).(Similarstudieshavebeendoneonadults;seechapters6and7.)

9.Cáctrẻemcómứcđộphảnứngcaocũngđồngthờicóxuhướngsuynghĩvàcảmxúcsâusắc:ElaineAron,TheHighlySensitiveChild:HelpingOurChildrenThriveWhentheWorldOverwhelmsThem(NewYork:BroadwayBooks),2002.

10.Nếumộtđứabécómứcđộphảnứngcaovôtìnhlàmhỏngđồchơicủamộtđứabékhác:SeethestudiesbyGrazynaKochanskareferredtoinchapter6.

11.mộtnhómtrẻemnênchiasẻmộtthứđồchơimàaicũngmuốnnhưthếnào:WinifredGallagher

(quotingKagan),“HowWeBecomeWhatWeAre.”TheAtlanticMonthly,September1994.

12.mắtxanh,haybịdịứng…gầyvàcókhuônmặtdàihơnsovớinhữngngườikhác:Kagan,Galen’s

Prophecy,160–61.

13.CứlấycácbộphimcủaDisneylàmvídụ:Ibid.,161.

14.tínhhướngnộivàhướngngoạicónềntảngsinhlýhọc:DavidG.Winter,Personality:AnalysisandInterpretationofLives(NewYork:McGraw-Hill,1996),511–16.

15.cókhoảng40đến50phầntrămlàdoditruyền:ThomasJ.BouchardJr.andMattMcGue,“GeneticandEnvironmentalInfluencesonHumanPsychologicalDifferences,”JournalofNeurobiology54(2003):4–5.

16.thuyếtưusinhvàthuyếtNgườidatrắngthượngđẳngcủaĐứcQuốcXã:Thishasbeenwrittenaboutinvariousplacesincluding,forexample,PeterD.Kramer,ListeningtoProzac(NewYork:Penguin,1993),150.

17.“Tôiđãbịlôituộtđi,dẫucógàothéthayđấmđácũngvôích,bởichínhnhữngsốliệucủatôi”:

Gallagher(quotingKagan),“HowWeBecomeWhatWeAre.”

18.Nhữngpháthiệncủaôngvềnhữngtrẻemcómứcđộphảnứngcao:Kramer,ListeningtoProzac,154.

19.KaganđưatôivàovănphòngcủaôngbêntrongSảnhĐườngWilliamJames:IconductedaseriesofinterviewswithJeromeKaganbetween2006and2010.

20.đãtừngtựmiêutảbảnthânkhicònnhỏlàmộtcậubéluônlolắng:JeromeKagan,AnArgumentforMind(NewHaven,CT:YaleUniversityPress,2006),4,7.

21.sợnóitrướcđámđônglànỗisợsốmộtởMỹ:VictoriaCunningham,MortyLefkoe,andLeeSechrest,“EliminatingFears:AnInterventionthatPermanentlyEliminatestheFearofPublicSpeaking,”ClinicalPsychologyandPsychotherapy13(2006):183–93.

22.Hộichứngsợphátbiểutrướcđôngngườicórấtnhiềunguyêndo:GregoryBerns,Iconoclast:ANeuroscientistRevealsHowtoThinkDifferently(Boston,MA:HarvardBusinessPress,2008),59–81.

23.nhữngngườihướngnộiđặcbiệtsợnóitrướcđámđônghơnnhiềusovớinhữngngườihướngngoại.:SusanK.OptandDonaldA.Loffredo,“RethinkingCommunicationApprehension:AMyers-BriggsPerspective,”JournalofPsychology134,no.5(2000):556–70.SeealsoMichaelJ.Beatty,James

C.McCroskey,andAlanD.Heisel,“CommunicationApprehensionasTemperamentalExpression:ACommunibiologicalParadigm,”CommunicationMonographs65(1998):197–219.SeealsoPeterD.

MacintyreandKimlyA.Thivierge,“TheEffectsofSpeakerPersonalityonAnticipatedReactionstoPublicSpeaking,”CommunicationResearchReports12,no.2(1995):125–33.

24.,trungbìnhkhoảngmộtnửatrongsốcáclýdotạonênsựđadạng:DavidG.Winter,Personality,512.

25.donhiệtđộhayđộẩm:NatashaMitchell,“JeromeKagan:TheFatherofTemperament,”radio

interviewwithMitchellonABCRadioInternational,August26,2006(accessedathttp://www.abc.net.au/rn/allinthemind/stories/2006/1722388.htm).

26.“leoquahàngrào…nguyhiểmvàphấnkhích”:Gallagher(quotingLykken),“HowWeBecomeWhatWeAre.”

27.“Trườngđạihọcluônđầynhữngngườihướngnội”:Interviewwiththeauthor,June15,2006.

28.nếuđượcnuôidưỡngbởinhữnggiađìnhquantâmnhiềuđếnconcái…“cácnhánhkhácnhautrêncùngmộtcànhcâytínhcách”:WinifredGallagher,I.D.:HowHeredityandExperienceMakeYouWhoYouAre(NewYork:RandomHouse,1996),29,46–50.SeealsoKaganandSnidman,TheLongShadowofTemperament,5.

29.cơchếđểtrẻemđạtđượccảmgiácvềsai-đúngcủamình:GrazynaKochanskaandR.A.Thompson,“TheEmergenceandDevelopmentofConscienceinToddlerhoodandEarlyChildhood,”inParentingandChildren’sInternalizationofValues,editedbyJ.E.GrusecandL.Kucynski(NewYork:JohnWileyandSons),61.SeealsoGrazynaKochanska,“TowardaSynthesisofParentalSocializationandChildTemperamentinEarlyDevelopmentofConscience,”ChildDevelopment64no.2(1993):325–47;GrazynaKochanskaandNazanAksan,“Children’sConscienceandSelf-Regulation,”JournalofPersonality74,no.6(2006):1587–1617;GrazynaKochanskaetal.,“GuiltandEffortfulControl:TwoMechanismsThatPreventDisruptiveDevelopmentalTrajectories,”JournalofPersonalityandSocialPsychology97,no.2(2009):322–33.

30.bikịchcủamộttínhcáchtáobạovàtrànđầynănglượng:Gallagher,I.D.,46–50.

31.mangtên“LýThuyếtHoaPhongLan””:DavidDobbs,“TheScienceofSuccess,”TheAtlanticmagazine,2009.SeealsoJayBelskyetal.,“VulnerabilityGenesorPlasticityGenes?”MolecularPsychiatry,2009:1–9;MichaelPluessandJayBelsky,“DifferentialSusceptibilitytoRearingExperience:TheCaseofChildcare,”TheJournalofChildPsychologyandPsychiatry50,no.4(2009):396–404;PluessandBelsky,“DifferentialSusceptibilitytoRearingExperience:ParentingandQualityChildCare,”DevelopmentalPsychology46,no.2(2010):379–90;JayBelskyandMichaelPluess,“BeyondDiathesisStress:DifferentialSusceptibilitytoEnvironmentalInfluences,”PsychologicalBulletin135,no.6(2009):885–908;BruceJ.EllisandW.ThomasBoyce,“BiologicalSensitivitytoContext,”CurrentDirectionsinPsychologicalScience17,no.3(2008):183–87.

32.trởnêntuyệtvọng,lolắng,vàsợsệt:Aron,PsychotherapyandtheHighlySensitivePerson,3.Seealso

A.Engfer,“AntecedentsandConsequencesofShynessinBoysandGirls:A6-yearLongitudinalStudy,”inSocialWithdrawal,Inhibition,andShynessinChildhood,editedbyK.H.RubinandJ.B.Asendorpf(Hillsdale,NJ:LawrenceErlbaum,1993),49–79;W.T.Boyceetal.,“PsychobiologicReactivitytoStressandChildhoodRespiratoryIllnesses:ResultsofTwoProspectiveStudies,”PsychosomaticMedicine57(1995):411–22;L.Gannonetal.,“TheMediatingEffectsofPsychophysiologicalReactivityand

RecoveryontheRelationshipBetweenEnvironmentalStressandIllness,”JournalofPsychosomaticResearch33(1989):165–75.

33.Quảthựcthế,mộtphầntưtrongsốnhữngđứatrẻcó-mức-độ-phản-ứng-caocủaKagan:E-mailfromKagantotheauthor,June22,2010.

34.đượcdạybảotốt,đượcchamẹquantâm,vàcómộtmôitrườnggiađìnhổnđịnh:See,forexample,Belskyetal.,“VulnerabilityGenesorPlasticityGenes?”,5.SeealsoPluessandBelsky,“DifferentialSusceptibilitytoRearingExperience:TheCaseofChildcare,”397.

35.Chúngtốtbụng,tậntìnhvàcẩnthận:Aron,TheHighlySensitiveChild.

36.Chúngkhôngnhấtthiếtsẽtrởthànhnhữnglớptrưởng,khốitrưởng:AuthorinterviewwithJayBelsky,April28,2010.

37.thếgiớicủaloàikhỉrhesus:StephenJ.Suomi,“EarlyDeterminantsofBehaviour:EvidencefromPrimateStudies,”BritishMedicalBulletin53,no.1(1997):170–84(“high-reactiveinfantscross-fosteredtonurturantfemalesactuallyappearedtobebehaviourallyprecocious.…Theseindividualsbecameespeciallyadeptatrecruitingandretainingothergroupmembersasalliesinresponsetoagonisticencountersand,perhapsasaconsequence,theysubsequentlyrosetoandmaintainedtoppositionsinthegroup’sdominancehierarchy.…Clearly,high-reactivityneednotalwaysbeassociatedwithadverseshort-andlong-termoutcomes,”p.180).SeealsothisvideoontheAtlanticMonthlywebsite:(http://www.theatlantic.com/magazine/archive/2009/12/the-science-of-success/7761/),inwhichSuomitellsusthat“themonkeyswhohadthatsameshortalleleandgrewupwithgoodmothershadnoproblemswhatsoever.Theyturnedoutaswellorbetterthanmonkeyswhohadtheotherversionofthisgene.”(NotealsothatthelinkbetweentheshortalleleoftheSERTgeneanddepressioninhumansiswelldiscussedbutsomewhatcontroversial.)

38.cóliênkếtvớimứcđộphảnứngcaovàtínhcáchhướngnội:SethJ.Gillihanetal.,“AssociationBetweenSerotoninTransporterGenotypeandExtraversion,”PsychiatricGenetics17,no.6(2007):351–54.SeealsoM.R.Munafoetal.,“GeneticPolymorphismsandPersonalityinHealthyAdults:ASystematicReviewandMeta-Analysis,”MolecularPsychiatry8(2003):471–84.AndseeCecilieL.Lichtetal.,“AssociationBetweenSensoryProcessingSensitivityandthe5-HTTLPRShort/ShortGenotype.”

39.suyđoánrằngnhữngcáthểkhỉrhesuscó-mức-độ-phản-ứng-caonày:Dobbs,“TheScienceofSuccess.”

40.côgáivịthànhniênvớialenngắntronggenSERT…ítlolắnghơnsovớinhữngngườikhácsaunhữngngàybìnhyên:Belskyetal.,“VulnerabilityGenesorPlasticityGenes?”

41.nhưngđiềunàychỉtiếptụcđúngkhichúnglênnămtuổi:ElaineAron,PsychotherapyandtheHighlySensitivePerson,240–41.

42.tốthơnnhiềusovớinhữngđứatrẻkhác:Boyce,“PsychobiologicReactivitytoStressandChildhoodRespiratoryIllnesses:ResultsofTwoProspectiveStudies.”SeealsoW.ThomasBoyceandBruceJ.Ellis,“BiologicalSensitivitytoContext:I.Evolutionary-DevelopmentalTheoryoftheOriginsandFunctionsofStressReactivity,”Developmentand

Psychopathology27(2005):283.

43.AlenngắntronggenSERTcũngđồngthời:SeeJudithR.HombergandKlaus-PeterLesch,“LookingontheBrightSideofSerotoninTransporterGeneVariation,”BiologicalPsychiatry,2010.

44.“nhữngthủythủluônquábậnrộnnhìnxuốngdướilànnước”:Belskyetal.,“VulnerabilityGenesor

PlasticityGenes?”

45.“Côngsứcvànỗlựchọbỏrathựcsựcóthểtạonênsựkhácbiệt”:AuthorinterviewwithJayBelsky,April28,2010.

CHƯƠNG5:VƯỢTQUACẢTÍNHCÁCH

1.“Sựthíchthúxuấthiệnởchínhbiêngiới”:MihalyCsikszentmihalyi,Flow:ThePsychologyofOptimalExperience(NewYork:HarperPerennial,1990),52.

2.cănphòngkhôngcửasổcùngTiếnsĩCarlSchwartz:IconductedaseriesofinterviewswithDr.Schwartzbetween2006and2010.

3.dấuvếtcủatínhcáchcómứcđộhướngngoạicaohoặcthấpchưabaogiờbiếnmấtởtuổitrưởngthành:CarlSchwartzetal.,“InhibitedandUninhibitedInfants‘GrownUp’:AdultAmygdalarResponsetoNovelty,”Science300,no.5627(2003):1952–53.

4.Nếubạntừnglàmộtđứabécó-mức-độ-phản-ứng-cao:Foragoodoverviewoftherelationshipbetweentheamygdalaandtheprefrontalcortex,seeJosephLedoux,TheEmotionalBrain:TheMysteriousUnderpinningsofEmotionalLife(NewYork:Simon&Schuster,1996),chapters6and8.SeealsoGregoryBerns,Iconoclast:ANeuroscientistRevealsHowtoThinkDifferently(Boston,MA:HarvardBusinessPress,2008),59–81.

5.tự-nói-chuyện-với-bản-thânđểđịnhtâmlạitrongnhữngtìnhhuốnggâycăngthẳng:KevinN.Ochsneretal.,“RethinkingFeelings:AnfMRIStudyoftheCognitiveRegulationofEmotion,”JournalofCognitiveNeuroscience14,no.8(2002):1215–29.

6.cácnhàkhoahọcđãsắpxếpđểmộtconchuột:Ledoux,TheEmotional

Brain,248–49.

7.HansEysenck:DavidC.Funder,ThePersonalityPuzzle(NewYork:W.W.Norton,2010),280–83.

8.Hơnthếnữa,mứcđộphấnkhíchcaotrongnãokhôngphảilúcnàocũng:E-mailfromJeromeKagantotheauthor,June23,2010.

9.Vàcũngcórấtnhiềuloạiphấnkhíchnữa:E-mailfromCarlSchwartztotheauthor,August16,2010.Alsonotethatintrovertsseemnottobeinabaselinestateofhigharousalsomuchassusceptibletotippingoverintothatstate.

10.nhữngngườihâmmộbóngđácuồngnhiệtluônthèmmuốnsựphấnkhíchđếntộtđộ:E-mailfromJeromeKagantotheauthor,June23,2010.

11.ngườihướngnộiđúnglàcónhạycảmhơnsovớingườihướngngoại:Thishasbeenwrittenaboutinmanyplaces.See,forexample,RobertStelmack,“OnPersonalityandArousal:AHistoricalPerspectiveonEysenckandZuckerman,”inOnthePsychobiologyofPersonality:EssaysinHonorofMarvinZuckerman,editedbyMarvinZuckermanandRobertStelmack(Pergamon,2005),17–28.SeealsoGeraldMatthewsetal.,PersonalityTraits(Cambridge,UK:CambridgeUniversityPress,2003),169–70,186–89,329–42.SeealsoRandyJ.LarsenandDavidM.Buss,PersonalityPsychology:DomainsofKnowledgeAboutHumanNature(NewYork:McGrawHill,2005),202–6.

12.nướcchanh:Funder,ThePersonalityPuzzle,281.

13.mứcâmlượngđượcchọnbởinhữngngườihướngngoại:RussellG.Geen,“PreferredStimulationLevelsinIntrovertsandExtroverts:EffectsonArousalandPerformance,”JournalofPersonalityandSocialPsychology46,no.6(1984):1303–12.

14..Họcóthểsăntìmnhữngngôinhàdựatrêntínhcáchcủacácthànhviêntronggiađình:ThisideacomesfromWinifredGallagher,HouseThinking:ARoom-by-RoomLookatHowWeLive(NewYork:HarperCollins,2006).

15.nhữngngườihướngnộihoạtđộnghiệuquảhơnngườihướngngoạikhithiếungủ:WilliamKilgoreetal.,“TheTraitofIntroversion-ExtraversionPredictsVulnerabilitytoSleepDeprivation,”JournalofSleepResearch16,

no.4(2007):354–63.

16.Nhữngngườihướngngoạingáingủđằngsauvô-lăng:Matthews,PersonalityTraits,337.

17.Sựquá-phấn-khíchcóthểlàmảnhhưởngtớikhảnăngtậptrung:GeraldMatthewsandLisaDorn,“CognitiveandAttentionalProcessesinPersonalityandIntelligence,”inInternationalHandbookofPersonalityandIntelligence,editedbyDonaldH.SaklofskeandMosheZeidner(NewYork:PlenumPress,1995):367–96.Or,asthepsychologistBrianLittleputsit,“extravertsoftenfindthattheyareabletohandlecrammingforspeechesorbriefingsinawaythatwouldbedisastrousforintroverts.”

18.sâuthêmvàotrạngtháikinhsợ,khiếphãi,vàhổthẹn:Berns,Iconoclast,59–81.

CHƯƠNG6:“FRANKLINLÀNHÀCHÍNHTRỊ,NHƯNGELEANORNÓIRATỪLƯƠNGTÂM”

1.“Mộtngườiđànôngrụtrè,nhútnhátchắcchắnsẽrấtghét”:CharlesDarwin,TheExpressionsoftheEmotionsinManandAnimals(Charleston,SC:BiblioBazaar,2007),259.

2.BuổisángChủNhậtngàylễPhụcSinh,1939,tạiĐàiTưởngNiệmLincoln,Mỹ:Mydescriptionoftheconcertisbasedonfilmfootageoftheevent.

3.Vànóđãcóthểsẽkhôngbaogiờtới,nếukhôngcóEleanorRoosevelt…háttạiĐàiTưởngNiệmLincoln:AllidaM.Black,CastingHerOwnShadow:EleanorRooseveltandtheShapingofPostwarLiberalism(NewYork:ColumbiaUniversityPress,1996),41–44.

4.“Cómộtthứgìđórấtđặcbiệt”:TheAmericanExperience:EleanorRoosevelt(PublicBroadcastingSystem,AmbricaProductions,2000).Seetranscript:http://www.pbs.org/wgbh/amex/eleanor/filmmore/

transcript/transcript1.html.

5.Họgặpnhaukhiôngmớihaimươituổi:BlancheWiesenCook,EleanorRoosevelt,VolumeOne:1884–1933(NewYork:VikingPenguin,1992),esp.125–236.SeealsoTheAmericanExperience:EleanorRoosevelt.

6.côngtrìnhkhoahọcđầutiêncủabàđượcxuấtbảnnăm1997:ElaineN.AronandArthurAron,“Sensory-ProcessingSensitivityandItsRelationtoIntroversionandEmotionality,”JournalofPersonalityandSocialPsychology3,no.2(1997):345–68.

7.Khicònlàmộtcôbé…Bàquyếtđịnhphảitìmhiểuchora:ThebiographicalinformationaboutAroncomesfrom(1)interviewwiththeauthor,August21,2008;(2)ElaineN.Aron,TheHighlySensitivePerson:HowtoThriveWhentheWorldOverwhelmsYou(NewYork:BroadwayBooks,1996);(3)Elaine

N.Aron,TheHighlySensitivePersoninLove:UnderstandingandManagingRelationshipsWhentheWorldOverwhelmsYou(NewYork:BroadwayBooks,2000).

8.TrướctiênAronphỏngvấnbamươichínngười…mộtbóngđènđiệnhơimộtchútquásáng.:AronandAron,“Sensory-ProcessingSensitivity.”SeealsoE.N.Aron,“RevisitingJung’sConceptofInnateSensitiveness,”JournalofAnalyticalPsychology49(2004):337–67.SeealsoAron,TheHighlySensitivePerson.

9.Họcảmgiácnhữngxúccảmcựckỳmạnh:Inlaboratorystudies,lookingatpicturesdesignedtocreatestrongpositiveornegativeemotions,theyreportedfeelingmoreemotionallyarousedthannonsensitivepeople.SeeB.Acevedo,A.Aron,andE.Aron,“SensoryProcessingSensitivityandNeuralResponsestoStrangers’EmotionalStates,”inA.Aron(Chair),HighSensitivity,aPersonality/TemperamentTrait:LiftingtheShadowofPsychopathology,symposiumpresentedattheAnnualMeetingoftheAmericanPsychologicalAssociation,SanDiego,California,2010.SeealsoJadziaJagiellowicz,ArthurAron,ElaineAron,andTurhanCanli,“FasterandMoreIntense:EmotionProcessingandAttentionalMechanismsinIndividualswithSensoryProcessingSensitivity,”inAron,HighSensitivity.

10.mộtnhómcácnhàkhoahọctạiĐạihọcStonyBrook:JadziaJagiellowiczetal.,“SensoryProcessingSensitivityandNeuralResponsestoChangesinVisualScenes,”SocialCognitiveandAffectiveNeuroscience,2010,doi.10.1093/scan/nsq001.

11.vọnglạinhữngkhámphácủaKagan:JeromeKagan,“Reflection-ImpulsivityandReadingAbilityinPrimaryGradeChildren,”ChildDevelopment363,no.3(1965):609–28.SeealsoEllenSiegelman,

“ReflectiveandImpulsiveObservingBehavior,”ChildDevelopment40,no.4(1969):1213–22.

12.“Nếubạnnghĩtheonhữngcáchphứctạphơn”:Interviewwiththeauthor,May8,2010.

13.đặcbiệtcảmthông:AronandAron,“Sensory-ProcessingSensitivity.”SeealsoAron,“RevisitingJung’sConceptofInnateSensitiveness.”SeealsoAron,TheHighlySensitivePerson.AndseethefollowingfMRIstudies:Acevedo,“SensoryProcessingSensitivityandNeuralResponsestoStrangers’EmotionalStates.”AndseeJadziaJagiellowicz,“FasterandMoreIntense:EmotionProcessingandAttentional

MechanismsinIndividualswithSensoryProcessingSensitivity.”Notethatmanypersonalitypsychologistswhosubscribetothe“Big5”theoryofpersonalityassociateempathynotwithsensitivity(aconstructthatisgainingattention,butisrelativelylesswellknownthantheBig5),butwithatraitknownas“Agreeableness”andevenextroversion.Aron’sworkdoesnotchallengetheseassociations,butexpandsthem.OneofthemostvaluableaspectsofAron’sworkishowradically,andfruitfully,shereinterpretspersonalitypsychology.

14.nhữngngườicónhữnggenditruyềnthườngđượcgắnvớitínhnhạycảmvàtínhhướngnội:SethJ.Gillihanetal.,“AssociationBetweenSerotoninTransporterGenotypeandExtraversion,”PsychiatricGenetics17,no.6(2007):351–54.SeealsoM.R.Munafoetal.,“GeneticPolymorphismsandPersonalityinHealthyAdults:ASystematicReviewandMeta-Analysis,”MolecularPsychiatry8(2003):471–84.

15.chohọxemnhữngbứcảnhvềcáckhuônmặtsứtsẹo:DavidC.Funder,ThePersonalityPuzzle(NewYork:W.W.Norton,2010),citingA.R.Haririetal.,“SerotoninTransporterGeneticVariationandtheResponseoftheHumanAmygdala,”Science297(2002):400–403.

16.nhữngkhuônmặtngườiđangthểhiệnnhữngtrạngtháicảmxúcmạnhmẽ:Acevedo,“SensoryProcessingSensitivityandNeuralResponsestoStrangers’EmotionalStates.”SeealsoJadziaJagiellowicz,“FasterandMoreIntense:EmotionProcessingandAttentionalMechanismsinIndividualswithSensoryProcessingSensitivity.”

17.Vàonăm1921,FDRmắccănbệnhbạiliệt…ngườidânMỹđangphảichịuđựngkhổsởrasao.:Cook,EleanorRoosevelt,VolumeOne,125–236.

SeealsoTheAmericanExperience:EleanorRoosevelt.

18.Mộtngườiphụnữtốtbụngđưamộtmónđồchơichomộtđứabé…“mốiquanhệtốtvớichamẹ,thầycôvàbạnbè”:GrazynaKochanskaetal.,“GuiltinYoungChildren:Development,Determinants,andRelationswithaBroaderSystemofStandards,”ChildDevelopment73,no.2(March/April2002):461–82.SeealsoGrazynaKochanskaandNazanAksan,“Children’sConscienceandSelf-Regulation,”JournalofPersonality74,no.6(2006):1587–1617.SeealsoGrazynaKochanskaetal.,“GuiltandEffortfulControl:TwoMechanismsThatPreventDisruptiveDevelopmentalTrajectories,”JournalofPersonalityandSocialPsychology97,no.2(2009):322–33.

19.mộtnghiêncứumàĐạihọcMichigantiếnhànhnăm2010:S.H.Konrathetal.,“Changesin

DispositionalEmpathyinAmericanCollegeStudentsOverTime:AMeta-Analysis,”Personalityand

SocialPsychologyReview,August2010,e-publicationaheadofprint(accessedathttp://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/20688954).

20.cóliênhệvớisựthịnhhànhcủacácphươngtiệntruyềnthôngxãhội:PamelaPaul,“FromStudents,LessKindnessforStrangers?”NewYorkTimes,June25,2010.

21.khicácbạncủacôbịtrêuchọc:ElaineAron,TheHighlySensitiveChild(NewYork:RandomHouse,2002),18,282–83.

22.tiểuthuyếtgiaEricMalpass:EricMalpass,TheLongLongDances(London:Corgi,1978).

23.Nhữngngườihướngnộicó-mức-độ-phản-ứng-caoramồhôinhiềuhơn:V.DePascalis,“OnthePsychophysiologyofExtraversion,”inOnthePsychobiologyofPersonality:EssaysinHonorofMarvinZuckerman,editedbyMarvinZuckermanandRobertM.Stelmack(SanDiego:Elsevier,2004),22.SeealsoRandyJ.LarsenandDavidM.Buss,PersonalityPsychology:DomainsofKnowledgeAboutHumanNature(NewYork:McGraw-Hill,2005),199.

24.nhữngkẻđiênrồ/sociopathsnằmởđiểmcựcxanhấttrênthangđomứcđộ“mát”/coolnày:Van

K.Tharpetal.,“AutonomicActivityDuringAnticipationofanAverseToneinNoninstitutionalizedSociopaths,”Psychophysiology17,no.2(1980):123–28.SeealsoJosephNewmanetal.,“ValidatingaDistinctionBetweenPrimaryandSecondaryPsychopathywithMeasuresofGray’sBISandBASConstructs,”JournalofAbnormalPsychology114(2005):319–23.

25.nhữngkẻđiênrồ/sociopathslànhữngkẻcóthùyhạnhnhânbịtổnthương:YalingYangetal.,“LocalizationofDeformationsWithintheAmygdalainIndividualswithPsychopathy,”ArchivesofGeneralPsychiatry66,no.9(2009),986–94.

26.Máypháthiệnnóidối…thínghiệmmứcđộdẫntruyềncủada:Theyalsomeasurebreathing,pulserate,andbloodpressure.

27.bởimứcnhịptim“siêucool”củaôngtrongkhicấtcánh:WinifredGallagher,I.D.:HowHeredityandExperienceMakeYouWhoYouAre(NewYork:RandomHouse,1996),24.

28.CorineDijk:CorineDijkandPeterJ.DeJong,“TheRemedialValueofBlushingintheContextofTransgressionsandMishaps,”Emotion9,no.2(2009):287–91.

29.“Mộtcáiđỏmặtxuấthiệnngaytronghaihoặcbagiây”:BenedictCarey,“HoldYourHeadUp:A

BlushJustShowsYouCare,”NewYorkTimes,June2,2009:D5.

30.“Bởivìkhôngthểnàođiềukhiểnviệcđỏmặttheoýmuốnđược”:Ibid.

31.Keltnerđãtìmkiếmnguồngốccủacảmgiácxấuhổởconngười…vẫncòntốthơnlàđểtâmquáít:DacherKeltner,BorntoBeGood:TheScienceofaMeaningfulLife(NewYork:W.W.Norton,2009),74–96.

32.“Loạingười‘nhạycảm’hoặc‘phảnứng’…‘cơhộichỉđếngõcửamộtlầnthôi”:ElaineAron,

“RevisitingJung’sConceptofInnateSensitiveness,”337–67.

33.haimươibảyđặcđiểm:AuthorinterviewwithElaineAron,August21,2008.

34.khi30phầntrămcònlạilànhữngngườihướngngoại:Aron,

PsychotherapyandtheHighlySensitivePerson,5.

35.Hơnmộttrămgiốngloàikhác…nhữnggìđangxảyraxungquanhmình:MaxWolfetal.,“EvolutionaryEmergenceofResponsiveandUnresponsivePersonalities,”ProceedingsoftheNationalAcademyofSciences105,no.41(2008):15825–30.SeealsoAron,PsychotherapyandtheHighlySensitivePerson,2.

36.cónhómcủariêngchúng:DavidSloanWilson,EvolutionforEveryone:HowDarwin’sTheoryCan

ChangetheWayWeThinkAboutOurLives(NewYork:BantamDell,2007),110.

37.“quyluậtbù-trừ”(trade-offtheory)trongtiếnhóa:DanielNettle,“TheEvolutionofPersonalityVariationinHumansandOtherAnimals,”AmericanPsychologist61,no.6(2006):622–31.

38.KhiWilsonthảnhữngchiếcbẫybằngkimloại:Wilson,EvolutionforEveryone,100–114.

39.mộtloàiđộngvậtcótênTrinidadianguppy:Nettle,“TheEvolutionofPersonalityVariationinHumansandOtherAnimals,”624.SeealsoShyrilO’Steenetal.,“RapidEvolutionofEscapeAbilityinTrinidadianGuppies,”Evolution56,no.4(2002):776–84.Notethatanotherstudyfoundthatboldfishdobetterwithpredators(butthesewerecichlidsinfishtanks,notpikeinstreams):BrianR.SmithandDanielT.Blumstein,“BehavioralTypesasPredictorsofSurvivalinTrinidadianGuppies,”BehavioralEcology21,no.5(2010):65–73.

40.cộngđồngducanhducư:DanEisenbergetal.,“DopamineReceptorGeneticPolymorphismsandBodyCompositioninUndernourishedPastoralists:AnExplorationofNutritionIndicesAmongNomadicandRecentlySettledAriaalMenofNorthernKenya,”BMCEvolutionaryBiology8,no.173(2008),

doi:10.1186/1471-2148-8-173.Seealso:http://machineslikeus.com/news/adhd-advantage-nomadic-tribesmen.

41.nhữngconngườihướngngoạicónhiềubạntìnhhơn…cũngcóxuhướngphạmtộinhiềuhơn.Nettle,“TheEvolutionofPersonalityVariationinHumansandOtherAnimals,”625.SeealsoDanielNettle,Personality:

WhatMakesYoutheWayYouAre(NewYork:OxfordUniversityPress,2007).

42.NhưJungđãsuyđoántừgầnmộtthếkỷtrướcđây:CarlJung,PsychologicalTypes,vol.6ofTheCollectedWorksofC.G.Jung(Princeton,NJ:PrincetonUniversityPress,1971),559.

43.nhữngđặcđiểmtínhcáchgiúpnângcaokhảnăngsinhtồncủacảtậpthể:See,forexample,

NicholasWade,“TheEvolutionoftheGodGene,”NewYorkTimes,November15,2009.

44.“Hãygiảsửtrongmộtđànlinhdương”:ElaineAron,“BookReview:UntoOthers:TheEvolutionandPsychologyofUnselfishBehavior,”January2007,ComfortZoneOnline:http://www.hsperson.com/pages/3Feb07.htm.

45.“nhữngthànhviên“diềuhâu”và“bồcâu”củamộtgiốngloài:ElaineAron,“AFutureHeadline:‘HSPs,theKeytoHumanSurvival?’”August2007,ComfortZoneOnline:http://www.hsperson.com/pages/1Aug07.htm.

46.Chimbạcmálớn(greattitbirds):Nettle,“TheEvolutionofPersonalityVariationinHumansandOtherAnimals,”624–25.SeealsoSloanWilson,EvolutionforEveryone,110.

47.“Nếubạngửimộtngườihướngnộitớimộtbuổilễhaymộtsựkiện”:DavidRemnick,“TheWildernessCampaign,”TheNewYorker,September13,2004.

48.“Hầuhếtmọingườitronggiớichínhtrị”:JohnHeilemann,“TheComebackKid,”NewYorkmagazine,May21,2006.

49.“Nólàvềsựsốngcòncủacảhànhtinh”:BenjaminSvetkey,“ChangingtheClimate,”EntertainmentWeekly,July14,2006.

50.“nhóm“cácvịvuachiếnbinh”và“nhữngngườiquânsưgiáosĩ””:Aron,“RevisitingJung’sConceptofInnateSensitiveness.”

CHƯƠNG7:TẠISAOPHỐWALLSỤPĐỔVÀWARRENBUFFETTTHÀNHCÔNG?

1.Chỉvừangaysauthờiđiểm7:30:Alan’sstoryandthedescriptionofDornandherhousearebasedonaseriesoftelephoneande-mailinterviewswiththeauthor,conductedbetween2008and2010.

2.Lịchsửngànhtàichínhđầyắpcácvídụ:Therearealsomanyexamplesfrommilitaryhistory.“Hurrah,boys,we’vegotthem!”GeneralCusterfamouslyshoutedatthebattleofLittleBighornin1876—justbeforehisentireunitoftwohundredmenwaswipedoutbythreethousandSiouxandCheyenne.GeneralMacArthuradvancedinthefaceofrepeatedChinesethreatsofattackduringtheKoreanWar,costingalmost2millionliveswithlittlestrategicgain.StalinrefusedtobelievethattheGermanswouldinvadeRussiain1941,evenafterninetywarningsofanimpendingattack.SeeDominic

D.P.Johnson,OverconfidenceandWar:TheHavocandGloryofPositiveIllusions(Cambridge,MA:HarvardUniversityPress,2004).

3.VụsátnhậpgiữaAOLvàTimeWarner:NinaMonk,FoolsRushIn:SteveCase,JerryLevin,andtheUnmakingofAOLTime-Warner(NewYork:HarperCollins,2005).

4.Họtựbảovệbảnthânmìnhtốthơn:ThepsychologyprofessorRichardHoward,inaninterviewwiththeauthoronNovember17,2008,notesthatintrovertstendtodown-regulatepositiveemotionsandextrovertstendtoup-regulatethem.

5.hệviền(limbicsystem)củachúngta:Notethatthesedaysmanyscientistsdislikethephrase“limbicsystem.”Thisisbecausenoonereallyknowswhichpartsofthebrainthistermrefersto.Thebrainareasincludedinthissystemhavechangedovertheyears,andtodaymanyusethetermtomeanbrainareasthathavesomethingtodowithemotion.Still,it’sausefulshorthand.

6.“Không,không,không!Đừngcólàmviệcđó”:See,forexample,AhmadR.Hariri,SusanY.Bookheimer,andJohnC.Mazziotta,“ModulatingEmotionalResponses:EffectsofaNeocorticalNetworkontheLimbicSystems,”NeuroReport11(1999):43–48.

7.thứkhiếnngườihướngngoạilàngườihướngngoại:RichardE.LucasandEdDiener,“Cross-CulturalEvidencefortheFundamentalFeaturesofExtraversion,”JournalofPersonalityandSocialPsychology79,no.3

(2000):452–68.SeealsoMichaelD.Robinsonetal.,“ExtraversionandReward-RelatedProcessing:ProbingIncentiveMotivationinAffectivePrimingTasks,”Emotion10,no.5(2010):615–26.

8.Họđãđượcchứngminhlàcóthamvọngkinhtế,chínhtrị,vàkhoáilạcchủnghĩa(hedonistic)lớnhơnnhiều:JoshuaWiltandWilliamRevelle,“Extraversion,”inHandbookofIndividualDifferencesinSocialBehavior,editedbyMarkR.LearyandRichH.Hoyle(NewYork:GuilfordPress,2009),39.

9.Chìakhóacóvẻnằmởcảmxúctíchcực:SeeLucasandDiener,“Cross-CulturalEvidencefortheFundamentalFeaturesofExtraversion.”SeealsoDanielNettle,Personality:WhatMakesYoutheWayYouAre(NewYork:OxfordUniversityPress,2007).

10.Nềntảngcơbảncủasự“saysưa”:RichardDepueandPaulCollins,“NeurobiologyoftheStructureofPersonality:Dopamine,FacilitationofIncentiveMotivation,andExtraversion,”BehavioralandBrainSciences22,no.3(1999):491–569.SeealsoNettle,Personality:WhatMakesYoutheWayYouAre.

11.Dopaminelà“chấthóahọcphầnthưởng”:DepueandCollins,“NeurobiologyoftheStructureofPersonality:Dopamine,FacilitationofIncentiveMotivation,andExtraversion.”SeealsoNettle,Personality:WhatMakesYoutheWayYouAre.SeealsoSusanLang,“PsychologistFindsDopamineLinkedtoaPersonalityTraitandHappiness,”CornellChronicle28,no.10(1996).

12.nhữngkhámphábướcđầuđãrấtđángkinhngạc:Someofthefindingsinthislineofresearchhavebeencontradictoryorhavenotbeenreplicated,buttogethertheyposeanimportantavenueofinquiry.

13..Trongmộtthínghiệm,RichardDepue:DepueandCollins,“NeurobiologyoftheStructureofPersonality:Dopamine,FacilitationofIncentiveMotivation,andExtraversion.”

14.nhữngngườihướngngoạithắngtrongcáctròcácược:MichaelX.Cohenetal.,“IndividualDifferencesinExtraversionandDopamineGeneticsPredictNeuralRewardResponses,”CognitiveBrainResearch25(2005):851–61.

15.Mộtnghiêncứukhácnữalạichỉrarằngphầnmedialorbitofrontal

cortex:ColinG.DeYoungetal.,“TestingPredictionsfromPersonalityNeuroscience:BrainStructureandtheBigFive,”PsychologicalScience21,no.6(2010):820–28.

16.ngườihướngnội“cómứcđộphảnứngthấphơn”…“khôngphảigãychânmớitớiđượcchúng”:Nettle,Personality:WhatMakesYoutheWayYouAre.

17.“Điềunàyquảthựcquátuyệtvời!”:MichaelJ.Beattyetal.,“CommunicationApprehensionasTemperamentalExpression:ACommunibiologicalParadigm,”CommunicationMonographs65(1988):

reportingthatpeoplewithhighcommunicationapprehension“valuemoderate…successlessthando

thoselowinthetrait.”

18.“Tấtcảmọingườiđềuchorằngưutiênhơnvàocáccảmxúctíchcựclàtốt”:RichardHowardinterviewwiththeauthor,November17,2008.HowardalsopointedtothisinterestingtakebyRoyF.Baumeisteretal.,“HowEmotionsFacilitateandImpairSelf-Regulation,”inHandbookofEmotionRegulation,editedbyJamesJ.Gross(NewYork:GuilfordPress,2009),422:“positiveemotioncansweepasidethenormalrestraintsthatpromotecivilizedbehavior.”

19.Mộtbấtlợikháccủasựsaysưa:Notethatthissortofrisk-takingbehaviorisinwhatDanielNettle(Personality:WhatMakesYoutheWayYouAre,83)calls“thesharedterritory”ofextroversionandanotherpersonalitytrait,conscientiousness.Insomecasesconscientiousnessisthebetterpredictor.

20.chếtbởitainạngiaothôngkhiđangláixe…chođếntáihôn:Nettle,Personality:WhatMakesYoutheWayYouAre.SeealsoTimoLajunen,“PersonalityandAccidentLiability:AreExtroversion,NeuroticismandPsychoticismRelatedtoTrafficandOccupationalFatalities?”PersonalityandIndividualDifferences31,no.8(2001):1365–73.

21.nhữngngườihướngngoạilàthườngcóxuhướngthái-quá-tin:PeterSchaefer,“OverconfidenceandtheBigFive,”JournalofResearchinPersonality38,no.5(2004):473–80.

22.chúngtađãcóthểlàmtốthơnvớinhiềuphụnữ:See,forexample,

SheelahKolhatkar,“WhatifWomenRanWallStreet?”NewYorkMagazine,March21,2010.

23.mộtdấuhiệurõrệtđểnhậnbiếtnhữngngườisẽdám“chơilớn”trênthịtrườngtàichính:CameliaM.KuhnenandJoanY.Chiao,“GeneticDeterminantsofFinancialRiskTaking,”PLoSONE4(2):e4362.doi:10.1371/journal.pone.0004362(2009).SeealsoAnnaDreberetal.,“The7RPolymorphismintheDopamineReceptorD4Gene(DRD4)IsAssociatedwithFinancialRiskTakinginMen.”EvolutionandHumanBehavior30,no.2(2009):85–92.

24.Khiphảiđốimặtvớiviệckhảnăngchiếnthắnglàrấtthấp:J.P.Roiseretal.,“TheEffectofPolymorphismattheSerotoninTransporterGeneonDecision-making,MemoryandExecutiveFunctioninEcstasyUsersandControls,”Psychopharmacology188(2006):213–27.

25.Mộtnghiêncứukhác,tiếnhànhtrênsáumươitưnhàbuônkhácnhau:MarkFentonO’Creevyetal.,Traders:Risks,Decisions,andManagementinFinancialMarkets(Oxford,UK:OxfordUniversityPress,2005),142–43.

26.trìhoãnphầnthưởngtứcthờiđểhướngđếnmónlợilâudài,mộtkỹnăngsốngquantrọng,:JonahLehrer,“Don’t,”TheNewYorker,May18,2009.SeealsoJacobB.Hirshetal.,“PositiveMoodEffectsonDelayDiscounting,”Emotion10,no.5(2010):717–21.SeealsoDavidBrooks,TheSocialAnimal(NewYork:RandomHouse,2011),124.

27.Ởmộtnghiêncứu,cácnhàkhoahọcchocáctìnhnguyệnviênđượclựachọn:SamuelMcClureetal.,“SeparateNeuralSystemsValueImmediateandDelayedMonetaryRewards,”Science306(2004):503–7.

28.Mộtnghiêncứutươngtựcũnggợiýrằng:Hirsch,“PositiveMoodEffectsonDelayDiscounting.”

29.Ấyvậynhưngchínhnhữngcáchtínhtoánsailầm:WallStreet’sjudgmentwascloudedbyastrangebrewof(1)lemming-likebehavior,(2)theopportunitytoearnlargetransactionfees,(3)thefearoflosingmarketsharetocompetitors,and(4)theinabilitytoproperlybalanceopportunityagainstrisk.

30.Quánhiềuquyềnlựcđượctậptrungvàotaynhữngngườithích-mạo-hiểmhunghăng:Interviewwiththeauthor,March5,2009.

31.“Tronghaimươinăm,ADN”:FareedZakaria,“ThereIsaSilverLining,”Newsweek,October11,2008.

32.VincentKaminski:StevenPearlstein,“TheArtofManagingRisk,”TheWashingtonPost,November8,2007.SeealsoAlexeiBarrionuevo,“VincentKaminski:SoundingtheAlarmButUnabletoPrevail,”in“10EnronPlayers:WhereTheyLandedAftertheFall,”TheNewYorkTimes,January29,2006.AndseeKurtEichenwald,ConspiracyofFools:ATrueStory(NewYork:Broadway,2005),250.

33..HãythửtưởngtượngbạnđượcmờitớiphòngthínghiệmcủaNewman:C.M.PattersonandJosephNewman,“ReflectivityandLearningfromAversiveEvents:TowardaPsychologicalMechanismfortheSyndromesofDisinhibition,”PsychologicalReview100(1993):716–36.Carriersofthes-variantofthe5HTTLPRpolymorphism(whichisassociatedwithintroversionandsensitivity)havealsobeenshowtobefastertolearntoavoidpenalizingstimuliinpassiveavoidancetasks.SeeE.C.Fingeretal.,“TheImpactofTryptophanDepletionand5-HTTLPRGenotypeonPassiveAvoidanceandResponseReversalInstrumentalLearningTasks,”Neuropsychopharmacology32(2007):206–15.

34.ngườihướngnộiđược“thiếtkếrađểđiềutrakỹcàng”:JohnBrebnerandChrisCooper,“StimulusorResponse-InducedExcitation:AComparisonoftheBehaviorofIntrovertsandExtroverts,”JournalofResearchinPersonality12,no.3(1978):306–11.

35.bạncàngdễrútrađượcbàihọctừnó:Indeed,it’sbeenshownthatoneofthecrucialwaysthatwelearnistoanalyzeourmistakes.SeeJonahLehrer,HowWeDecide(NewYork:HoughtonMifflinHarcourt,2009),51.

36.Nếubạnbắtépnhữngngườihướngngoạiphảidừnglạiđểsuynghĩ…phảnứngthếnàovớinhữngdấuhiệucảnhbáonguyhiểmtươngtựtrongtươnglai:Interviewwiththeauthor,November13,2008.Anotherwaytounderstandwhysomepeopleworryaboutrisksandothersignorethemistogobacktotheideaofbrainnetworks.InthischapterIfocusedonthedopamine-drivenrewardsystemanditsroleindeliveringlife’sgoodies.Butthere’samirror-imagebrainnetwork,oftencalledthelossavoidancesystem,whosejobistocallourattentiontorisk.Iftherewardnetworkchasesshinyfruit,thelossavoidancesystemworriesaboutbadapples.Thelossavoidancesystem,liketherewardnetwork,isadouble-edgedsword.Itcanmakepeopleanxious,unpleasantlyanxious,soanxiousthattheysitoutbull

marketswhileeveryoneelsegetsrich.Butitalsocausesthemtotakefewerstupidrisks.Thissystemismediatedinpartbyaneurotransmittercalledserotonin—andwhenpeoplearegivendrugslikeProzac(knownasselectiveserotoninreuptakeinhibitors)thataffectthelossavoidancesystem,theybecomemoreblaséaboutdanger.Theyalsobecomemoregregarious.Thesefeaturescoincideuncannily,pointsouttheneurofinanceexpertDr.RichardPeterson,withthebehaviorofirrationallyexuberantinvestors.“Thecharacteristicsofdecreasedthreatperceptionandincreasedsocialaffiliation[resultingfromdrugslikeProzac]mirrorthedecreasedriskperceptionandherdingofexcessivelybullishinvestors,”hewrites.“Itisasifbubbleinvestorsareexperiencingapartialdeactivationoftheirbrains’lossavoidancesystems.”

37.mứcđộthểhiệncủangườihướngnộivàhướngngoạitrongnhữngthaotácgiảiquyếtvấnđềphứctạp:DalipKumarandAshaKapila,“ProblemSolvingasaFunctionofExtraversionandMasculinity,”PersonalityandIndividualDifferences8,no.1(1987):129–32.

38.Ngườihướngngoạicóđiểmsốcaohơn:AdrianFurnhametal.,“Personality,CognitiveAbility,andBeliefsAboutIntelligenceasPredictorsofAcademicPerformance,”LearningandIndividualDifferences14(2003):49–66.SeealsoIsabelBriggsMyersandMaryH.McCaulley,MBTIManual:AGuidetotheDevelopmentandUseoftheMyers-BriggsTypeIndicator(PaloAlto,CA:ConsultingPsychologistsPress,1985),116;seealsotheMyers1980studyreferredtoinAllanB.Hill,

“DevelopmentalStudentAchievement:ThePersonalityFactor,”JournalofPsychologicalType9,no.6(2006):79–87.

39.Mộtnghiêncứutrên141sinhviênđạihọc:EricRolfhusandPhilipAckerman,“AssessingIndividualDifferencesinKnowledge:Knowledge,Intelligence,andRelatedTraits,”JournalofEducationalPsychology91,no.3(1999):511–26.

40..Ngườihướngnộinhậnđượcmộtsốlượngbằngtốtnghiệp,vịtrídẫnđầucủahọcbổngNationalMeritScholarship,chìakhóaPhiBetaKappalớnhơngấpnhiềulầnsovớingườihướngngoại:

G.P.Macdaid,M.H.McCaulley,andR.I.Kainz,AtlasofTypeTables(Gainesville,FL:CenterforApplicationsofPsychologicalType,1986),pp.483–85.SeealsoHill,“DevelopmentalStudentAchievement.”

41.HọvượtmặtngườihướngngoạitrongbàikiểmtravềĐánhGiáKhảNăngTưDuySuyXétWatson-Glaser:JoannaMoutafi,AdrianFurnham,andJohnCrump,“DemographicandPersonalityPredictorsofIntelligence:AStudyUsingtheNEOPersonalityInventoryandtheMyers-BriggsTypeIndicator,”EuropeanJournalofPersonality17,no.1(2003):79–84.

42.Ngườihướngnộikhôngthôngminhhơnngườihướngngoại:AuthorinterviewwithGeraldMatthews,November24,2008.SeealsoD.H.SaklofskeandD.D.Kostura,“Extraversion-IntroversionandIntelligence,”PersonalityandIndividualDifferences11,no.6(1990):547–51.

43.đặcbiệtlàcáccôngviệccầnphảithựchiệndướiáplựcthờigianhoặcxãhộihayphảilàmnhiềuviệccùnglúc:GeraldMatthewsandLisaDorn,“CognitiveandAttentionalProcessesinPersonalityandIntelligence,”inInternationalHandbookofPersonalityandIntelligence,editedbyDonaldH.SaklofskeandMosheZeidner(NewYork:PlenumPress,1995),367–96.SeealsoGeraldMatthewsetal.,PersonalityTraits(Cambridge,UK:CambridgeUniversityPress,2003),ch.12.

44.tậptrungsựchútâmcủamìnhtheonhữngcáchkhácnhau…tựhỏi“whatif”:DebraL.Johnsonetal.,“CerebralBloodFlowandPersonality:APositronEmissionTomographyStudy,”TheAmericanJournalofPsychiatry156(1999):252–57.SeealsoLeeTilfordDavisandPederE.Johnson,“AnAssessmentofConsciousContentasRelatedtoIntroversion-Extroversion,”Imagination,CognitionandPersonality3,no.2(1983).

45.mộttròchơixếphìnhrấtkhó:ColinCooperandRichardTaylor,“PersonalityandPerformanceonaFrustratingCognitiveTask,”PerceptualandMotorSkills88,no.3(1999):1384.

46.mộtloạtcácmêcungintrêngiấy:RickHowardandMaeveMcKillen,“ExtraversionandPerformanceinthePerceptualMazeTest,”PersonalityandIndividualDifferences11,no.4(1990):391–96.SeealsoJohnWeinman,“NoncognitiveDeterminantsofPerceptualProblem-SolvingStrategies,”PersonalityandIndividualDifferences8,no.1(1987):53–58.

47.RavenStandardProgressiveMatrices:VidhuMohanandDalipKumar,“QualitativeAnalysisofthePerformanceofIntrovertsandExtrovertsonStandardProgressiveMatrices,”BritishJournalofPsychology67,no.3(1976):391–97.

48.nhữngđặcđiểmtínhcáchcủacácnhânviênmộttổngđàiđiệnthoại:Interviewwiththeauthor,February13,2007.

49.nếubạnđangtuyểnmộnhânviênchomộtngânhàngđầutư:Interviewwiththeauthor,July7,2010.

50.nhữngngườiđànôngkhiđượcchoxemnhữngbứchìnhkhiêugợi:CameliaKuhnenetal.,“NucleusAccumbensActivationMediatestheInfluenceofRewardCuesonFinancialRiskTaking,”NeuroReport19,no.5(2008):509–13.

51.mọingườihướngngoạiđềuluôn…luôncảnhgiáctrướcnhữnghiểmhọa:Indeed,manycontemporarypersonalitypsychologistswouldsaythatthreat-vigilanceismorecharacteristicofatraitknownas“neuroticism”thanofintroversionperse.

52.sựcảnh-giác-trước-nguy-hiểmcóvẻlàmộtđặcđiểmcủamộtnéttínhcáchkhác:Butharmavoidanceiscorrelatedwithbothintroversionandneuroticism(bothtraitsareassociatedwithJerryKagan’s“highreactivity”andElaineAron’s“highsensitivity”).SeeMaryE.Stewartetal.,“PersonalityCorrelatesofHappinessandSadness:EPQ-RandTPQCompared,”PersonalityandIndividualDifferences38,no.5(2005):1085–96.

53.“Nếubạnmuốnxácđịnhxem”:canbefoundathttp://www.psy.miami.edu/faculty/ccarver/sclBISBAS.html.IfirstcameacrossthisscaleinJonathanHaidt’sexcellentbook,TheHappinessHypothesis:FindingModernTruthinAncientWisdom(NewYork:BasicBooks,2005),34.

54.“cảmthấyđộclậpvớimôitrườngxãhội”:MihalyiCsikszentmihalyi,Flow:ThePsychologyofOptimalExperience(NewYork:HarperPerennial,1990),16.

55.“Cáclýthuyếttâmlýhọcthườngmặcđịnhrằng”:MihalyiCsikszentmilhalyi,TheEvolvingSelf:APsychologyfortheThirdMillennium(NewYork:HarperPerennial,1994),xii.

56.bạncóthểsẽthấyrằngnănglượngcủabạndườngnhưlàvôtận:Thesamegoesforhappiness.Researchsuggeststhatbuzzandotherpositiveemotionsseemtocomealittleeasiertoextroverts,andthatextrovertsasagrouparehappier.Butwhenpsychologistscomparehappyextrovertswith

happyintroverts,theyfindthatthetwogroupssharemanyofthesamecharacteristics—self-esteem;freedomfromanxiety;satisfactionwiththeirlifework—andthatthosefeaturespredicthappinessmorestronglythanextroversionitselfdoes.SeePeterHillsandMichaelArgyle,“Happiness,Introversion-ExtraversionandHappyIntroverts,”PersonalityandIndividualDifferences30(2001):595–608.

57.“GiảiPhóngNgườiHướngNgoạiBênTrongBạn”:BusinessWeekonlinecolumn,November26,2008.

58.ChuckPrince:ForanaccountofChuckPrince’spersona,see,forexample,MaraDerHovanesian,“RewiringChuckPrince,”BloombergBusinessWeek,February20,2006.

59.SethKlarman:ForinformationonKlarman,see,forexample,CharlesKlein,“KlarmanTopsGriffinasInvestorsHuntfor‘MarginofSafety,’”BloombergBusinessWeek,June11,2010.SeealsoGeraldineFabrikant,“ManagerFretsOverMarketbutStillOutdoesIt,”NewYorkTimes,May13,2007.

60.MichaelLewis:MichaelLewis,TheBigShort:InsidetheDoomsdayMachine(NewYork:W.W.Norton,2010).

61.WarrenBuffett:WarrenBuffett’sstory,asrelatedinthischapter,comesfromanexcellentbiography:AliceSchroeder,TheSnowball:WarrenBuffettandtheBusinessofLife(NewYork:BantamBooks,2008).

62.“thẻghiđiểm”:SomepsychologistswouldrelateWarrenBuffett’sself-directionnotnecessarilytointroversionbuttoadifferentphenomenoncalled“internallocusofcontrol.”

CHƯƠNG8:QUYỀNLỰCMỀM

1.MikeWei:TheinterviewswithMikeWeiandothersfromCupertino,relatedthroughoutthischapter,wereconductedwiththeauthoratvariousstagesbetween2006and2010.

2.,theomộtbàibáocótên“TheNewWhiteFlight”:SueinHwang,“TheNewWhiteFlight,”WallStreetJournal,November19,2005.

3.53ngườiđãđượclọtvàodanhsáchvòngbánkếtđểnhậnhọcbổng

NationalMeritScholarship

…caohơnmứctrungbìnhtrêntoànnướcMỹtới27phầntrăm.:MontaVistaHighSchoolwebsite,asofMay31,2010.

4.Nóichuyệnđơngiảnkhôngphảilàmộttrọngtâm:RichardC.Levin,“TopoftheClass:TheRiseofAsia’sUniversities,”ForeignAffairs,May/June2010.

5.tờSanJoseMercuryNewschođăngmộtbàibáo:SarahLubman,“EastWestTeachingTraditionsCollide,”SanJoseMercuryNews,February23,1998.

6.“cáctrườngđạihọcnênhọccáchlắngngheâmthanhcủasựtĩnhlặng”:HeejungKim,“WeTalk,ThereforeWeThink?ACulturalAnalysisoftheEffectofTalkingonThinking,”JournalofPersonalityandSocialPsychology83,no.4(2002):828–42.

7.TờTheJournalofResearchinPersonalityđãđăng:RobertR.McCrae,“HumanNatureandCulture:ATraitPerspective,”JournalofResearchinPersonality38(2004):3–14.

8.CưdânMỹlàmộtphầntrongsốnhữngngườihướngngoạinhấttrênthếgiớinày.:See,forexample,DavidG.Winter,Personality:AnalysisandInterpretationofLives(NewYork:McGraw-Hill,1996),459.

9.mộtnghiêncứusosánhcáctrẻemtừtámtớimườituổi:XinyinChenetal.,“SocialReputationandPeerRelationshipsinChineseandCanadianChildren:ACross-CulturalStudy,”ChildDevelopment63,no.6(1992):1336–43.SeealsoW.RayCrozier,Shyness:Development,ConsolidationandChange(Routledge,2001),147.

10.họcsinhphổthôngởTrungQuốcnóilạivớicácnhànghiêncứu:MichaelHarrisBond,BeyondtheChineseFace:InsightsfromPsychology(NewYork:OxfordUniversityPress,1991),62.

11.MộtnghiêncứukhácyêucầunhữngngườiMỹgốcÁvàngườiMỹgốcÂu:Kim,“WeTalk,ThereforeWeThink?”

12.tháiđộcủangườichâuÁtrướcviệcnói:See,forexample,HeejungKimandHazelMarkus,“FreedomofSpeechandFreedomofSilence:AnAnalysisofTalkingasaCulturalPractice,”inEngagingCultural

DifferencesinLiberalDemocracies,editedbyRichardK.Shwederetal.(NewYork:RussellSageFoundation,2002),432–52.

13.nhữngcâutụcngữđếntừphươngĐông:SomeofthesecomefromtheepigraphofthearticlebyHeejungKimandHazelMarkus,citedabove.

14.kỳthijinshi(進⼠-tiếnsĩ)củatriềuMinh:NicholasKristof,“TheModelStudents,”NewYorkTimes,May14,2006.

15.cáctưthếthểhiệnquyềnthế:JonathanFreemanetal.,“CultureShapesaMesolimbicResponsetoSignalsofDominanceandSubordinationthatAssociateswithBehavior,”NeuroImage47(2009):353–59.

16.“Chỉcónhữngngườiđếntừmộttruyềnthốngthẳngthắn”:HarrisBond,BeyondtheChineseFace,53.

17.taijinkyofusho:CarlElliott,BetterThanWell:AmericanMedicineMeetstheAmericanDream(NewYork:W.W.Norton,2003),71.

18.cácnhàtuhànhPhậtgiáoởTâyTạngcóthểtìmthấysựanlànhtrongtâmtrí:MarcKaufman,

“MeditationGivesBrainaCharge,StudyFinds,”WashingtonPost,January3,2005.

19.“Sựlễđộ,phéplịchsựcủahọtừlâuđãđượcbiếtđến”:LydiaMillet,“TheHumblestofVictims,”NewYorkTimes,August7,2005.

20.phươngTâyhóa:See,forexample,XinyinChenetal.,“SocialFunctioningandAdjustmentinChinese

Children:TheImprintofHistoricalTime,”ChildDevelopment76,no.1(2005):182–95.

21.MộtnghiêncứusosánhnhữngthiếuniênMỹgốcÂuvàcácthiếuniênMỹgốcÁ:C.S.HuntsingerandP.E.Jose,“ALongitudinalInvestigationofPersonalityandSocialAdjustmentAmongChineseAmericanandEuropeanAmericanAdolescents,”ChildDevelopment77,no.5(2006):1309–24.Indeed,thesamethingseemstobehappeningtoChinesekidsinChinaasthecountryWesternizes,accordingtoaseriesoflongitudinalstudiesmeasuringchangesinsocialattitudes.Whileshynesswasassociatedwithsocialandacademicachievementforelementaryschoolchildrenasrecently

as1990,by2002itpredictedpeerrejectionandevendepression.SeeChen,“SocialFunctioningandAdjustmentinChineseChildren.”

22.NhàbáoNicholasLemann:“JewsinSecondPlace,”Slate,June25,1996.

23.“A…E…U…O…I”:ThesevowelswerepresentedoutoftheusualsequenceatPrestonNi’sseminar.

24.Gandhi,theonhưcuốntựtruyệncủaông:ThestoryofGandhirelatedinthischaptercomesprimarilyfromGandhi:AnAutobiography:TheStoryofMyExperimentswithTruth(Boston:BeaconPress,1957),esp.6,20,40–41,59,60–62,90–91.

25.BàithiTIMSS:IoriginallylearnedaboutthisfromMalcomGladwell,Outliers:TheStoryofSuccess(NewYork:LittleBrownandCompany,2008).

26.Vídụ,vàonăm1995,nămđầutiêncuộcthiTIMSSđượctổchức:“PursuingExcellence:AStudyof

U.S.Eighth-GradeMathematicsandScienceTeaching,LearningCurriculum,andAchievementinInternationalContext,InitialFindingsfromtheThirdInternationalMathematicsandScienceStudy,”

U.S.DepartmentofEducation,NationalCenterforEducationStatistics,PursuingExcellence,NCES97-198(Washington,DC:U.S.GovernmentPrintingOffice,1996).

27.Vàonăm2007,khicácnhànghiêncứuthốngkê:TIMSSExecutiveSummary.ThenationswhosestudentsfilloutmoreofthequestionnairealsotendtohavestudentswhodowellontheTIMSStest:ErlingE.Boeetal.,“StudentTaskPersistenceintheThirdInternationalMathematicsandScienceStudy:AMajorSourceofAchievementDifferencesattheNational,ClassroomandStudentLevels”(ResearchRep.No.2002-TIMSS1)(Philadelphia:UniversityofPennsylvania,GraduateSchoolofEducation,CenterforResearchandEvaluationinSocialPolicy).Notethatthisstudywasbasedon1995data.

28.nhàtâmlýhọcgiaothoavănhóa(cross-culturalpsychologist)PriscillaBlinco:PriscillaBlinco,“TaskPersistenceinJapaneseElementarySchools,”inWindowsonJapaneseEducation,editedbyEdwardR.Beauchamp

(Westport,CT:GreenwoodPress,1991).MalcolmGladwellwroteaboutthisstudyinhisbookOutliers.

CHAPTER9:KHINÀOTHÌBẠNNÊNTỎRAHƯỚNGNGOẠIHƠNMỨCBẠNTHỰCSỰLÀ?

1.HãygặpgiáosưBrianLittle:ThestoriesaboutBrianLittlethroughoutthischaptercomefromnumeroustelephoneande-mailinterviewswiththeauthorbetween2006and2010.

2.Hippocrates,Milton,Schopenhauer,Jung:PleaseseeANoteontheWordsIntrovertandExtrovertformoreonthispoint.

3.WalterMischel:Foranoverviewoftheperson-situationdebate,see,forexample,DavidC.Funder,ThePersonalityPuzzle(NewYork:W.W.Norton,2010),118–44.SeealsoWalterMischelandYuichiShoda,

“ReconcilingProcessingDynamicsandPersonalityDispositions,”AnnualReviewofPsychology49(1998):229–58.Infurthersupportofthepremisethattheretrulyissuchathingasafixedpersonality:Weknownowthatpeoplewhoscoreasintrovertsonpersonalityteststendtohavedifferentphysiologiesandprobablyinheritsomedifferentgenesfromthosewhomeasureasextroverts.Wealsoknowthatpersonalitytraitspredictanimpressivevarietyofimportantlifeoutcomes.Ifyou’reanextrovert,you’remorelikelytohaveawidecircleoffriends,haveriskysex,getintoaccidents,andexcelatpeople-orientedworklikesales,humanresources,andteaching.(Thisdoesn’tmeanthatyouwilldothesethings—onlythatyou’remorelikelythanyourtypicalintroverttodothem.)Ifyou’reanintrovert,you’remorelikelytoexcelinhighschool,incollege,andinthelandofadvanceddegrees,tohavesmallersocialnetworks,tostaymarriedtoyouroriginalpartner,andtopursueautonomousworklikeart,research,math,andengineering.Extroversionandintroversionevenpredictthepsychologicalchallengesyoumightface:depressionandanxietyforintroverts(thinkWoodyAllen);hostility,narcissism,andoverconfidenceforextroverts(thinkCaptainAhabinMoby-Dick,drunkwithrageagainstawhitewhale).Inaddition,therearestudiesshowingthatthepersonalityofaseventy-year-oldcanbepredictedwithremarkableaccuracyfromearlyadulthoodon.Inotherwords,despitetheremarkablevarietyofsituationsthatweexperienceinalifetime,ourcoretraitsremainconstant.It’snotthatourpersonalitiesdon’tevolve;Kagan’sresearchonthemalleabilityofhigh-

reactivepeoplehassinglehandedlydisprovedthisnotion.Butwetendtosticktopredictablepatterns.Ifyouwerethetenthmostintrovertedpersoninyourhighschoolclass,yourbehaviormayfluctuateovertime,butyouprobablystillfindyourselfrankedaroundtenthatyourfiftiethreunion.Atthatclassreunion,you’llalsonoticethatmanyofyourclassmateswillbemoreintrovertedthanyourememberthembeinginhighschool:quieter,moreself-contained,andlessinneedofexcitement.Alsomoreemotionallystable,agreeable,andconscientious.Allofthesetraitsgrowmorepronouncedwithage.Psychologistscallthisprocess“intrinsicmaturation,”andthey’vefoundthesesamepatternsofpersonalitydevelopmentincountriesasdiverseasGermany,theUK,Spain,theCzechRepublic,and

Turkey.They’vealsofoundtheminchimpsandmonkeys.

Thismakesevolutionarysense.Highlevelsofextroversionprobablyhelpwithmating,whichiswhymostofusareatourmostsociableduringourteenageandyoungadultyears.Butwhenitcomestokeepingmarriagesstableandraisingchildren,havingarestlessdesiretohiteverypartyintownmay

belessusefulthantheurgetostayhomeandlovetheoneyou’rewith.Also,acertaindegreeofintrospectionmayhelpusagewithequanimity.Ifthetaskofthefirsthalfoflifeistoputyourselfoutthere,thetaskofthesecondhalfistomakesenseofwhereyou’vebeen.

4.cuộcsốnggiaotiếpxãhộilàmộtmàntrìnhdiễn:See,forexample,CarlElliott,BetterThanWell:AmericanMedicineMeetstheAmericanDream(NewYork:W.W.Norton,2003),47.

5.JackWelchđãkhuyêntrongchuyêntrangđiệntửcủatờBusinessWeek:JackWelch,“ReleaseYourInnerExtrovert,”BusinessWeekonline,November26,2008.

6.LýThuyếtVềNétTínhCáchTựDo(FreeTraitTheory):ForanoverviewofFreeTraitTheory,see,forexample,BrianR.Little,“FreeTraits,PersonalProjects,andIdeo-Tapes:ThreeTiersforPersonalityPsychology,”PsychologicalInquiry7,no.4(1996):340–44.

7.“Tothineownselfbetrue”(betruetoyourownself—hãysốngthậtvớichínhmình)”:Actually,thisadvicecomesnotsomuchfromShakespeareasfromhischaracterPoloniusinHamlet.

8.mộtnhàtâmlýhọcnghiêncứu(researchpsychologist)tênRichardLippa:RichardLippa,“ExpressiveControl,ExpressiveConsistency,andtheCorrespondenceBetweenExpressiveBehaviorandPersonality,”JournalofBehaviorandPersonality36,no.3(1976):438–61.Indeed,psychologistshavefoundthatsomepeoplewhoclaimnottobeshyinawrittenquestionnairearequiteadeptatconcealingthoseaspectsofshynessthattheycancontrolconsciously,suchastalkingtomembersoftheoppositesexandspeakingforlongperiodsoftime.Buttheyoften“leak”theirshynessunwittingly,withtensebodyposturesandfacialexpressions.

9.cácnhàtâmlýhọcgọilà“tự-giám-sát-bản-thân”(self-monitoring):MarkSnyder,“Self-MonitoringofExpressiveBehavior,”JournalofPersonalityandSocialPsychology30,no.4(1974):526–37.

10.họcònđồngthờiítcăngthẳnghơnkhilàmthếnữa.:JoyceE.BonoandMeredithA.Vey,“PersonalityandEmotionalPerformance:Extraversion,Neuroticism,andSelf-Monitoring,”JournalofOccupationalHealthPsychology”12,no.2(2007):177–92.

11.“Điểmhồiphục”làtừngữgiáosưLittledùng:See,forexample,BrianLittle,“FreeTraitsandPersonalContexts:ExpandingaSocialEcologicalModelofWell-Being,”inPerson-EnvironmentPsychology:NewDirectionsandPerspectives,editedbyW.BruceWalshetal.(Mahwah,NJ:LawrenceErlbaumAssociates,2000).

12.“một“ThỏathuậnVềNétTínhCáchTựDo”(“aFreeTraitAgreement”)”:See,forexample,BrianLittleandMaryannF.Joseph,“PersonalProjectsandFreeTraits:MutableSelvesandWellBeings,”inPersonalProjectPursuit:Goals,Action,andHumanFlourishing,editedbyBrianR.Littleetal.(Mahwah,NJ:LawrenceErlbaumAssociates,2007),395.

13.“Laođộngcảmxúc”(“emotionallabor”)”:HowardS.Friedman,“TheRoleofEmotionalExpressioninCoronaryHeartDisease,”inInSearchoftheCoronary-Prone:BeyondTypeA,editedbyA.W.Siegmanetal.(Hillsdale,NJ:LawrenceErlbaumAssociates,1989),149–68.

14.nhữngngườithườngxuyênđènéncáccảmxúctiêucực:MelindaWenner,“Smile!ItCouldMakeYouHappier:MakinganEmotionalFace—orSuppressingOne—InfluencesYourFeelings,”ScientificAmericanMind,October14,2009,http://www.scientificamerican.com/article.cfm?id=smile-

it-could-make-you-happier.

CHƯƠNG10:KHOẢNGCÁCHTRONGGIAOTIẾP

1.nhữngngườimàđềcaonhấtsựgầngũi:RandyJ.LarsenandDavidM.Buss,PersonalityPsychology:DomainsofKnowledgeAboutHumanNature(NewYork:McGraw-Hill,2005),353.

2.“Nhữngngườihướngngoạicầnđếnngườikhácnhưmộtdiễnđàn”:E-mailfromWilliamGrazianototheauthor,July31,2010.

3.Trongmộtnghiêncứutrên132sinhviên:JensB.AspendorfandSusanneWilpers,“PersonalityEffectsonSocialRelationships,”JournalofPersonalityandSocialPsychology74,no.6(1998):1531–44.

4.néttínhcáchNgũĐại(BigFive):Agreeablenessisdefinedlaterinthischapter.“OpennesstoExperience”measurescuriosity,opennesstonewideas,andappreciationforart,invention,andunusualexperiences;“Conscientious”peoplearedisciplined,dutiful,efficient,andorganized;“EmotionalStability”measuresfreedomfromnegativeemotions.

5.đặtnhữngngườinàytrướcmộtmànhình:BenjaminM.Wilkowskietal.,“AgreeablenessandtheProlongedSpatialProcessingofAntisocialandProsocialInformation,”JournalofResearchinPersonality40,no.6(2006):1152–68.SeealsoDanielNettle,Personality:WhatMakesYoutheWayYouAre(NewYork:OxfordUniversityPress,2007),chapteronagreeableness.

6.CảngườihướngnộilẫnngườihướngngoạiđềucókhảnăngđạtđượcMứcĐộDễChịucaonhư

nhau:Underthe“BigFive”definitionsofpersonality,extroversionandagreeablenessarebydefinition

orthogonal.See,forexample,ColinG.DeYoungetal.,“TestingPredictionsfromPersonalityNeuroscience:BrainStructureandtheBigFive,”PsychologicalScience21,no.6(2010):820–28:“Agreeablenessappearstoidentifythecollectionoftraitsrelatedtoaltruism:one’sconcernfortheneeds,desires,andrightsofothers(asopposedtoone’senjoymentofothers,whichappearstoberelatedprimarilytoExtraversion).”

7.đốidiệntrựctiếpvớinó:See,forexample:(1)DonaldA.LoffredoandSusanK.Opt,“ArgumentationandMyers-BriggsPersonalityTypePreferences,”paperpresentedattheNationalCommunicationAssociationConvention,Atlanta,GA;(2)RickHowardandMaeveMcKillen,“ExtraversionandPerformanceinthePerceptualMazeTest,”PersonalityandIndividualDifferences11,no.4(1990):391–96;(3)RobertL.GeistandDavidG.Gilbert,“CorrelatesofExpressedandFeltEmotionDuringMaritalConflict:Satisfaction,Personality,ProcessandOutcome,”PersonalityandIndividualDifferences21,no.1(1996):49–60;(4)E.MichaelNussbaum,“HowIntrovertsVersusExtrovertsApproachSmall-GroupArgumentativeDiscussions,”TheElementarySchoolJournal102,no.3(2002):183–97.

8.MộtnghiêncứutuyệtvờitiếnhànhbởinhàtâmlýhọcWilliamGraziano:WilliamGrazianoetal.,“Extraversion,SocialCognition,andtheSalienceofAversivenessinSocialEncounters,”JournalofPersonalityandSocialPsychology49,no.4(1985):971–80.

9.robotđượcchotươngtácvớinhữngbệnhnhânđộtquỵ:SeeJeromeGroopman,“RobotsThatCare,”TheNewYorker,November2,2009.SeealsoAdrianaTapusandMajaMataric,“UserPersonalityMatchingwithHands-OffRobotforPost-StrokeRehabilitationTherapy,”inExperimentalRobotics,vol.39ofSpringerTractsinAdvanceRobotics(Berlin:Springer,2008),165–75.

10.mộtnghiêncứuvềkinhtếtạiĐạihọcMichigan:ShirliKopelmanandAshleighShelbyRosette,“CulturalVariationinResponsetoStrategicEmotionsinNegotiations,”GroupDecisionandNegotiation17,no.1(2008):65–77.

11.Trongcuốnsáchcủamình:“GiậnDữ:ThứCảmXúcBịHiểuNhầm”:CarolTavris,Anger:TheMisunderstoodEmotion(NewYork:Touchstone,1982).

12.Nhưng“lýthuyếttrútbỏ”chỉđơngiảnlàmộtmyth:RussellGeenetal.,“TheFacilitationofAggressionbyAggression:EvidenceagainsttheCatharsisHypothesis,”JournalofPersonalityandSocialPsychology31,no.4(1975):721–26.SeealsoTavris,Anger.

13.nhữngngườisửdụngchấtBotox:CarlZimmer,“WhyDarwinWouldHaveLovedBotox,”Discover,October15,2009.SeealsoJoshuaIanDavisetal.,“TheEffectsofBOTOXInjectionsonEmotional

Experience,”Emotion10,no.3(2010):433–40.

14.bamươihaicặpngườihướngnộivàngườihướngngoại:MatthewD.LiebermanandRobertRosenthal,“WhyIntrovertsCan’tAlwaysTellWhoLikesThem:MultitaskingandNonverbalDecoding,”JournalofPersonalityandSocialPsychology80,no.2(2006):294–310.

15.Nóyêucầumộtdạngmultitasktrongnãobộ:GeraldMatthewsandLisaDorn,“CognitiveandAttentionalProcessesinPersonalityandIntelligence,”inInternationalHandbookofPersonalityandIntelligence,editedbyDonaldH.SaklofskeandMosheZeidner(NewYork:Plenum,1995),367–96.

16.giảinghĩanhữnggìngườikiađangnói:LiebermanandRosenthal,“WhyIntrovertsCan’tAlwaysTellWhoLikesThem.”

17.thínghiệmbởinhàtâmlýhọcpháttriển(developmentalpsychologist)AvrilThorne:AvrilThorne,“ThePressofPersonality:AStudyofConversationsBetweenIntrovertsandExtraverts,”JournalofPersonalityandSocialPsychology53,no.4(1987):718–26.

CHƯƠNG11:VỀNHỮNGNGƯỜITHỢLÀMGIẦYVÀNHỮNGVỊTƯỚNG

SomeoftheadviceinthischapterisbasedoninterviewsIconductedwithmanycaringteachers,schooladministrators,andchildpsychologists,andonthefollowingwonderfulbooks:

ElaineAron,TheHighlySensitiveChild:HelpingOurChildrenThriveWhentheWorldOverwhelmsThem(NewYork:BroadwayBooks),2002.

BernardoJ.Carducci,Shyness:ABoldNewApproach(NewYork:HarperPaperbacks,2000).

NatalieMadorskyElmanandEileenKennedy-Moore,TheUnwrittenRulesofFriendship(Boston:LittleBrown,2003).

JeromeKaganandNancySnidman,TheLongShadowofTemperament(Cambridge,MA:HarvardUniversityPress,2004).

BarbaraG.MarkwayandGregoryP.Markway,NurturingtheShyChild(NewYork:St.

Martin’sPress,2005).

KennethH.Rubin,TheFriendshipFactor(NewYork:Penguin,2002).

WardK.Swallow,TheShyChild:HelpingChildrenTriumphOverShyness(NewYork:TimeWarner,2000).

1.MarkTwainđãtừngkểcâuchuyện:ThiscomesfromDonaldMackinnon,whobelieved(butwasnot100percentcertain)thatMarkTwaintoldthisstory.SeeDonaldW.MacKinnon,“TheNatureandNurtureofCreativeTalent,”(WalterVanDykeBinghamLecturegivenatYaleUniversity,NewHaven,CT,April11,1962).

2.câuchuyệncảnhbáo…tiếnsĩJerryMiller:Iconductedseveralin-personande-mailinterviewswithDr.Millerbetween2006and2010.

3.EmilyMiller:IconductedseveralinterviewswithEmilyMillerbetween2006and2010.

4.ElaineAron:ElaineN.Aron,PsychotherapyandtheHighlySensitivePerson(NewYork:Routledge,2010),18–19.

5.tiếnsĩJerryMiller:Rubin,TheFriendshipFactor.

6.“ngườihọctiếpnhậnđượcrấtít”:JillD.BurrussandLisaKaenzig,“Introversion:TheOftenForgotten

FactorImpactingtheGifted,”VirginiaAssociationfortheGiftedNewsletter21,no.1(1999).

7.Cácchuyêngiatinrằngnhữngtrảinghiệmtiêucựcvềnóitrướcđámđông:GregoryBerns,Iconoclast:ANeuroscientistRevealsHowtoThinkDifferently(Boston,MA:HarvardBusinessPress,2008),77.

8.Ngườihướngngoạithíchđượcchuyểnđộng,nhữngkíchthích,vàcáccôngviệchoạtđộngnhóm:IsabelMyersetal.,MBTIManual:AGuidetotheDevelopmentandUseoftheMyers-BriggsTypeIndicator,3rded.,2ndprinting(PaloAlto,CA:ConsultingPsychologistsPress,1998),261–62.SeealsoAllenL.Hammer,ed.,MBTIApplications:ADecadeofResearchontheMyers-BriggsTypeIndicator(PaloAlto,CA:ConsultingPsychologistsPress,1996).

9.điềukiệntiênquyếtchosựpháttriểntàinăng:Seechapter3,especiallyontheworkofAndersEricsson.

10.“họthườnghếtsứcthoảimáinóichuyệnvớimộthoặchaingườibạn”:E-mailfromRogerJohnsontotheauthor,June14,2010.

11.Don’tseatquietkidsin“highinteraction”areas:JamesMcCroskey,“QuietChildrenintheClassroom:OnHelpingNotHurting,”CommunicationEducation29(1980).

12.nhưngnổitiếngthìkhônghẳnlàcầnthiết:Rubin,TheFriendshipFactor:“Researchfindingsdonotsuggestthatpopularityisthegoldenroutetoallmannerofgoodthings.Theresimplyisnotmuchevidencethatitguaranteessocialoracademicsuccessinadolescence,youngadulthood,orlaterlife.…Ifyourchildfindsoneotherchildtobefriend,andthepairclearlyhavefuntogetherandenjoyeachother’scompanyandaresupportivecompanions,goodforhim.Stopworrying.Noteverychildneedstobepartofabig,happygang.Noteverychildneedsmanyfriends;forsome,oneortwowilldo.”

13.thamgiasâusắcvàtrungthànhvớimộthoạtđộngnàođấy:I.McGregorandBrianLittle,“PersonalProjects,Happiness,andMeaning:OnDoingWellandBeingYourself,”JournalofPersonalityandSocialPsychology74,no.2(1998):494–512.

14.nhàtâmlýhọcDanMcAdams:JackJ.Bauer,DanP.McAdams,andJenniferL.Pals,“NarrativeIdentity

andEudaimonicWell-Being,”JournalofHappinessStudies9(2008):81–104.

VÀIGHICHÚVỀCÁCTỪNGỮ‘INTROVERT’VÀ‘EXTROVERT’

1.nhànhânchủnghọcC.A.Valentine:C.A.Valentine,“MenofAngerandMenofShame:LakalaiEthnopsychologyandItsImplicationsforSociologicalTheory,”Ethnologyno.2(1963):441–77.IfirstlearnedaboutthisarticlefromDavidWinter’sexcellenttextbook,Personality:AnalysisandInterpretationofLives(NewYork:McGraw-Hill,1996).

2.Aristotle:Aristoteles,ProblematicaPhysicaXXX,1(Bekker953A10ff.),astranslatedinJonathanBarnes,TheCompleteWorksofAristotle,theRevisedOxfordTranslationII(Princeton,N.J.:Bollingen,1984).

3.JohnMilton:CitedinDavidG.Winter,Personality:AnalysisandInterpretationofLives(NewYork:McGraw-Hill,1996),380–84.

4.Schopenhauer:ArthurSchopenhauer,“Personality,orWhataManIs,”inTheWisdomofLifeandOtherEssays(NewYorkandLondon:Dunne,1901),12–35(originalworkpublished1851);citedinWinter,Personality,384–86.