thuis in de bijbel

Thuis in de

BijbelOude meesters, grote verhalen

Th

uis

in d

e Bijbel

Abraham en Sara, Jozef en zijn jaloerse broers, de verloren zoon: het zijn bekende figuren uit bijbel-verhalen vol spanning en emotie. Maar wie was Elisa en wat overkomt hem als hij achter de ploeg staat? Op welke manier wordt Jakob begraven en hoe gaat het met de Emmausgangers? In dit boekje kunt u op verrassende wijze (opnieuw) kennis maken met de grote verhalen uit de Bijbel. Kunstenaars uit de Lage Landen gebruikten als geen ander de eigen, vertrouwde omgeving als decor van bijbelse geschiedenissen. Bijbelverhalen spelen zich niet af in verre warme streken maar in gewone dorpen en steden. Zo kan de volkstelling te Betlehem plaatsvinden in een Vlaams dorpje en zien we Jezus op bezoek bij Marta en Maria in een deftige zeventiende-eeuwse woning. En soms gaan de inwoners van de Lage Landen zo ver dat zij zichzelf een rol laten spelen in een bijbelse geschiedenis. Bijbelse verhalen zijn niet alleen onderwerp van spectaculaire schilderijen. We vinden ze ook op prenten, kasten, wiegen en tabaksdozen. De Bijbel was in de Lage Landen altijd dichtbij. Thuis in de Bijbel laat dit zien en brengt zo bijbelverhalen onder de aandacht van mensen van nu.

| 3

Inhoud

Voorwoord 4Rieuwerd Buitenwerf en Marieke van Schijndel

Thuis in de Bijbel 6Marius van Leeuwen

Bijbellezen in de Gouden Eeuw 16John Exalto

Grote verhalen in de Lage Landen 26Ludo Beheydt

Bijbelse prenten 44Anne Jaap van den Berg

Landschap en bijbelverhaal: hoofdrol of bijrol? 68 Dunja Nadjézjda Hak

Bijbelverhalen in het dagelijkse leven 92 Dunja Nadjézjda Hak

De Bijbel op een broeksknoop 118 Tanja Kootte

Om verder te lezen 142

Colofon 144

4 |

Voorwoord

De Bijbel staat vol mooie, ontroerende en vaak ook spannende geschiedenissen. Ze zijn van generatie op generatie aan elkaar voorgelezen en doorgegeven. Tot op de dag van vandaag.

Toch zien we dat de kennis van deze verhalen steeds meer begint te verdwijnen. Dat is jammer, want door het vertel-len van bijbelverhalen worden ook de culturele tradities en christelijke waarden doorgegeven, die aan de basis lig-gen van onze samenleving. Het belang hiervan is evident: steeds minder Nederlanders zijn op de hoogte van hun eigen culturele achtergrond, die zo sterk beïnvloed is door deze tradities.

Naar aanleiding van het 200-jarig jubileum van het Neder-lands Bijbelgenootschap in 2014 zetten het Nederlands Bijbelgenootschap en Museum Catharijneconvent zich sa-men in om het rijke erfgoed van de grote verhalen, de bij-belverhalen, dóór te geven. Thuis in de Bijbel. Oude meesters, grote verhalen brengt bekende en minder bekende bijbel-verhalen op een aansprekende en verrassende wijze onder de aandacht. Dit project ligt ons na aan het hart. Museum Catharijneconvent beschouwt het tenslotte als zijn opdracht inzicht te geven in de universele en cultu-rele waarde van het christendom en de Bijbel en de in-vloed daarvan op de Nederlandse samenleving in heden en verleden. Het Nederlands Bijbelgenootschap wil de Bijbel dichtbij mensen brengen.

| 5

Thuis in de Bijbel. Oude meesters, grote verhalen laat op een bijzondere manier zien hoe de Bijbel in de Gouden Eeuw, de hoogtijdagen van onze nationale geschiedenis, dichtbij mensen stond. Schilders waren als het ware de vertalers van de bijbelteksten, door de verhalen te plaatsen in ei-gentijdse context. Hollandse en Vlaamse meesters schil-derden bijbelfiguren in kroegen, op de markt, in huis en al werkend op het platteland. Ook in geïllustreerde bijbels en op alledaagse voorwerpen werden bijbelverhalen levendig in beeld gebracht. De bijbelse verhalen waren in de Gou-den Eeuw alom tegenwoordig. Thuis in de Bijbel is hiervan een weerslag en brengt deze belangrijke verhalen op-nieuw dichtbij.

Rieuwerd Buitenwerfdirecteur Nederlands Bijbelgenootschap

Marieke van Schijndeldirecteur Museum Catharijneconvent

Jona en de vis (detail van de kaart met de uittocht uit Egypte), Daniel Stoopendaal, uit: Biblia […], Dordecht-Amsterdam, 1714, Bibliotheek Nederlands Bijbelgenootschap, Haarlem, 31”1714”-Stat(Keur)B

6 |

1

| 7De Bijbel heeft in de loop der eeuwen stevig zijn stempel gedrukt op de Nederlandse cultuur. De cultuur in bredere zin: de taal die we spreken, de waarden die we hanteren. En in engere zin:

in kunstuitingen en maaksels van allerlei soort duiken tot op de dag van vandaag thema’s uit de Bijbel op. Je moet goed thuis zijn in dat boek wil je een flink deel van wat bijvoorbeeld in onze musea te zien valt begrijpen. Maar was men in vroeger eeuwen dan zo goed thuis in de Bij-bel?

Bekend met centrale noties en verhalenTot het eind van de Middeleeuwen was dat maar in be-perkte mate het geval. De Bijbel als dat handzame boek dat menigeen tegenwoordig in huis heeft, was onbekend. Daar zou pas na de uitvinding van de boekdrukkunst ver-andering in komen. Tot dan konden slechts enkelen zich zoiets kostbaars veroorloven als een afschrift van heel de Bijbel. Ook de meeste geestelijken hadden hooguit be-schikking over een selectie eruit. Het was al heel wat als je een kopie had van het Lectionarium, de aan de Latijnse bij-bel, de Vulgaat, ontleende verzameling evangelie- en brief-lezingen, die volgens vast rooster klonken in de mis. Die onbekendheid met de Bijbel zelf betekende ech-ter niet dat het gewone volk niets van de Bijbel wist. Het is waarschijnlijk, aldus C.C. de Bruin in zijn klassieke studie De Statenbijbel en zijn voorgangers uit 1937, dat de missiona-rissen die de Lage Landen in de vroege Middeleeuwen ker-stenden, bij hun prediking ‘de bekendste gedeelten van de Schrift’ niet alleen in het Latijn hebben voorgelezen, maar

In fluweel gebonden Deux-Aes-bijbel, Leiden 1608, Bibliotheek Nederlands Bijbelgenootschap, Haarlem, 34”1608”-Deux(Paed)

Thuis in de Bijbel

Marius van Leeuwen

| 85Daarom zei Abram tegen Lot: ‘Waarom zouden we

ruziemaken, jij en ik, of jouw herders en de mijne? We zijn

toch familie? Het is maar beter dat we uiteengaan. Het

hele land ligt voor je open. Als jij naar links gaat, ga ik naar

rechts; als jij naar rechts gaat, ga ik naar links.’ Genesis 13: 9-10

Afscheid van Abraham en Lot, Pieter Jansz. Post, ca. 1630, olieverf op doek, 63 x 62,5 cm, Frans Hals Museum, Haarlem, os 95-86, foto

Tom Haartsen

Afscheid te midden van vee

Nergens anders dan in de Lage Landen zijn schilde-rijen met vee erop zo populair. En in de Bijbel loopt heel wat vee rond. Zo lezen we dat Abram veel vee

heeft. Zijn neef Lot, die op dat moment nog bij hem woont, bezit ook al zo veel schapen, geiten en runderen. Dat le-vert ruzie op tussen hun herders. Abram stelt voor om uit elkaar te gaan. Lot kiest voor de Jordaanvallei en trekt naar het oosten; Abram blijft in Kanaän wonen. Deze geschie-denis biedt genoeg stof voor een bijzonder veestuk, waar-bij de schilder behalve de bekende koeien, schapen en paarden ook kamelen heeft toegevoegd. Op de achter-grond zien we hoe de vrouwen van Abram en Lot elkaar ten afscheid omhelzen. Beiden zijn gekleed in een eigen-tijds, zeventiende-eeuws kostuum. Het tafereel is geplaatst in een geïdealiseerde, landelij-ke omgeving, compleet met een modieuze ruïne, waarover de schilder een Italiaans licht laat schijnen. De compositie lijkt wat uit balans. Dat komt doordat er aan de rechter-kant van dit schilderij een stuk is afgesneden. (tgk)

| 87‘Gooi het net aan stuurboord uit,’ riep Jezus, ‘dan lukt het

wel.’ Ze wierpen het net uit en er zat zo veel vis in dat ze het niet omhoog konden trekken.’

Johannes 21: 6

Vissen bij het strand met de won-derbaarlijke visvangst, Marcus Ormea, ca. 1625-1630, olieverf op doek, 117 x 168,5 cm, Openbaar Centrum voor Maatschappelijk Welzijn, Brugge, O.S.116.1

Visvangst in de Noordzee

Schubben glanzen, schelpen fonkelen en zeesterren glimmen; als juwelen zijn verschillende zee- en ri-viervissen uitgestald op de voorgrond van dit schil-

derij. Levensecht is de vangst weergegeven. Dit schilderij van Marcus Ormea is het vroegst bekende voorbeeld van een visstilleven aan het strand. Op de achtergrond is de tweede wonderbaarlijke visvangst afgebeeld, een van de wonderen die Jezus verricht. Het wonder aan het Meer van Tiberias is moeiteloos verplaatst naar de Noordzee. Ondanks verschillende pogingen vis te vangen, komen Petrus en de andere leerlingen met lege handen thuis. Jezus verschijnt nadat hij uit de dood is opgestaan en ge-biedt hen nogmaals de zee op te gaan en de netten uit te gooien. Tot hun verbazing vangen zij meer dan zij kunnen herbergen. Op het schilderij staat Jezus aan de vloedlijn. Petrus staat in het water en waadt naar hem toe. Ondertussen worden manden vol vis door vissers het strand op gedra-gen. Hollandse duinen glooien aan de kust en in de verte is een kerk zichtbaar. Het torentje van de kerk lijkt op het Angelustorentje van de Oude Kerk van Scheveningen.(dnh)

| 89Tobias ging samen met de engel op weg. Zijn hond

kwam achter hen aan.Tobit 6: 2

Landschap met Tobias en de en-gel, Abraham Bloemaert, ca. 1630, olieverf op doek, 65,3 x 54,5 cm, Centraal Museum, Utrecht, 21031

Tobias in Utrecht

In de omgeving van Utrecht staan in de zeventiende eeuw veel duiventillen. De schilder Abraham Bloemaert maakt er tekeningen van, evenals van boe-

renhuizen, bomen en gereedschappen, wanneer hij in de omgeving van Utrecht rondtrekt. In zijn atelier gebruikt hij die beelden om ze te verwerken in eigen composities. De eigen leefomgeving, in de vorm van de duiventil tussen de bomen en het boerenhuis op de voorgrond, én de fan-tasie van de bergen in de verte, vormen samen het decor voor een bijbelverhaal. De jonge Tobias wordt door zijn vader Tobit op reis ge-stuurd om geld op te halen. Hij zoekt daarvoor een reisge-noot die zich aandient in de persoon van ene Azarias. Ook Tobias’ hondje gaat mee. Bij zijn terugkomst blijkt Azarias de engel Rafaël zelf te zijn geweest. Die heeft hem al die tijd beschermd. Waartegen? Dat wordt misschien wel ge-symboliseerd door de duiventil. De uitdrukking ‘duiven op zolder houden’ betekent in die tijd zoveel als ‘bordeel hou-den’. Rafaël behoedt de jonge man voor onkuisheid. Ge-huwd met de vrome Sara keert hij terug naar zijn vader Tobit en moeder Anna. Het verhaal van Tobias en Anna, Tobit en Sara, beschreven in het apocriefe boek Tobit, is erg geliefd in de zeventiende eeuw. (tgk)

| 99Pilatus liep weer naar buiten en zei: ‘Ik zal hem hier buiten

aan u tonen om u duidelijk te maken dat ik geen enkel bewijs van zijn schuld heb

gevonden.’ Johannes 19: 4

Passiespel op de Grote Markt in Antwerpen, Gillis Mostaert I, 1550-1600, olieverf op paneel, 117 x 176 cm, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen Lukas - Art in Flanders vzw, KMSKA 681, foto Hugo Maertens

(On)recht op de Grote Markt

Donkere wolken pakken zich samen boven Antwer-pen. Op het bordes van het oude stadhuis toont Pilatus Jezus aan het volk. Een bont gezelschap

verzamelt zich op de Grote Markt: joden, moslims, Spaan-se soldaten, kooplieden, geestelijken en hoogwaardig-heidsbekleders. Op de voorgrond staat een zigeunerin met haar kinderen. Een groepje in het zwart geklede burgers, vermoedelijk de opdrachtgevers van dit schilderij, staat aan de rechterzijde en kijkt naar de twee misdadigers die worden afgevoerd. Iedereen is afgeleid door het schouw-spel; zakkenrollers doen goede zaken. Is dit schilderij een weergave van een verkleedpartij in het centrum van Antwerpen; de opvoering van een pas-siespel door een theatergezelschap? Volgens recent on-derzoek valt dit te betwijfelen. Het schilderij zou een ver-wijzing zijn naar de Spaanse onderdrukking en de grote vervolging van ketters in de Nederlanden halverwege de zestiende eeuw. Een aantal herkenbare geestelijke en we-reldlijke leiders afgebeeld op het schilderij, onder wie ko-ning Filips II, zou daarop wijzen. De veroordeling van Jezus zou symbool staan voor de veroordeling van protestanten destijds. (dnh)

144 | UitgaveUitgeverij WBOOKS, Zwollei.s.m. Museum Catharijneconvent, Utrechten het Nederlands Bijbelgenootschap, HaarlemDeze uitgave verschijnt ter gelegenheid van de ten-toonstelling Thuis in de Bijbel, Oude meesters, grote verhalen (8 februari t/m 10 augustus 2014). Helaas kunnen niet alle werken uit dit boek getoond worden op de tentoonstelling.

AuteursLudo Beheydt, Anne Jaap van den Berg, John Exalto, Dunja Nadjézjda Hak, Tanja G. Kootte, Marius van Leeuwen

RedactieAnne Jaap van den Berg/ Nederlands Bijbelgenootschap Dunja Nadjézjda Hak/ Museum Catharijneconvent Tanja G. Kootte/ Museum Catharijneconvent

Bureauredactie en eindredactieInge Schriemer/ Museum Catharijneconvent

BeeldredactieKees van Schooten/ Museum Catharijneconvent

OntwerpManifesta, Rotterdam (Ad van der Kouwe, Inge Croes-Kwee)

FotografieFoto’s van objecten uit de collectie van Museum Catharijneconvent zijn gemaakt door Ruben de Heer.Foto’s van objecten uit de collectie van het Nederlands

Colofon

Bijbelgenootschap gemaakt door Sandra Haverman.Foto’s van objecten uit andere collecties zijn afkomstig van bij de afbeeldingen vermelde instellingen en foto-grafen.

FotoverantwoordingVoorzijde: Echtpaar in een landschap, Ferdinand Bol, 1647-1650, olieverf op doek, 102,3 x 91,8 cm, Dordrechts Museum, DM/948/126, bruikleen Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE)Pagina 2 en achterzijde: Biblia dat is de gantsche H. Schrifture..., Weduwe J. van Someren e.a., Amsterdam 1684, Museum Catharijne Convent, Utrecht, RMCC od21

Informatie over WBOOKS is te vinden opwww.wbooks.com Informatie over Museum Catharijneconvent is te vinden op www.catharijneconvent.nl Informatie over het Nederlands Bijbelgenootschap is te vinden op www.bijbelgenootschap.nl

© 2014 WBOOKS, Zwolle

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautoma-tiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in eni-ge vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mecha-nisch, door fotokopieën, opnamen, of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestem-ming van de uitgever.

NUR 694ISBN 978 94 625 8009 1

Thuis in de

BijbelOude meesters, grote verhalen

Th

uis

in d

e Bijbel

Abraham en Sara, Jozef en zijn jaloerse broers, de verloren zoon: het zijn bekende figuren uit bijbel-verhalen vol spanning en emotie. Maar wie was Elisa en wat overkomt hem als hij achter de ploeg staat? Op welke manier wordt Jakob begraven en hoe gaat het met de Emmausgangers? In dit boekje kunt u op verrassende wijze (opnieuw) kennis maken met de grote verhalen uit de Bijbel. Kunstenaars uit de Lage Landen gebruikten als geen ander de eigen, vertrouwde omgeving als decor van bijbelse geschiedenissen. Bijbelverhalen spelen zich niet af in verre warme streken maar in gewone dorpen en steden. Zo kan de volkstelling te Betlehem plaatsvinden in een Vlaams dorpje en zien we Jezus op bezoek bij Marta en Maria in een deftige zeventiende-eeuwse woning. En soms gaan de inwoners van de Lage Landen zo ver dat zij zichzelf een rol laten spelen in een bijbelse geschiedenis. Bijbelse verhalen zijn niet alleen onderwerp van spectaculaire schilderijen. We vinden ze ook op prenten, kasten, wiegen en tabaksdozen. De Bijbel was in de Lage Landen altijd dichtbij. Thuis in de Bijbel laat dit zien en brengt zo bijbelverhalen onder de aandacht van mensen van nu.

thuis in de bijbel

Documents