Thuis in verandering

An Katrien SodermansSofie VanasschePromotor: Prof. Dr. Koen MatthijsCederdialogen, dinsdag 19 maart 2013

StructuurDEEL 1: MACRO-CONTEXT• Oorzaken en gevolgen van recente ontwikkelingen in de private

leefwereld • Kinderen en ouderlijke scheiding

DEEL 2: ONDERZOEKSRESULTATEN• Kinderen en echtscheiding• Verblijfsregeling en gezinssamenstelling• Gezinsprocessen binnen nieuwsamengestelde gezinnen met diverse

verblijfsregelingen• De verblijfsregeling• Focus op verblijfsco-ouderschap • Het welzijn van kinderen en ouders in verschillende verblijfsregelingen

DEEL 3: DISCUSSIE

Vanaf ongeveer 1965• Ten opzichte van de na-oorlogse periode:

o Minder en later kinderen,o Minder en later huwen,o Meer echtscheidingen,o Meer geboortes buiten het huwelijk,o Meer ongehuwd samenwonen, op alle leeftijden.

• Forse toename van het opleidingsniveau en van de tewerkstelling buitenshuis van vrouwen.

• Naast het kerngezin, komen er veel andere gezinstypes bij. Dus geen uniformisering, maar meer diversiteit, heterogeniteit en flexibiliteit.

Vertaalt zich in ‘modern’ woordgebruik...• Bezoek- en zorgouders,• Stiefkinderen en halfbroers,• Mee-moeders en halfzussen,• Gezags- en verblijfsouders,• Latrelaties en hola’s,• Ex-partners en vogelnestgezinnen,• Spitsuurgezinnen en gelijkeseksehuwelijken,• Mozaïekgezinnen en valieskinderen,• Kinderloze vrouwen en vaderloze gezinnen.

Longitudinaal echtscheidingscijfer (1955-2004)

Longitudinaal echtscheidingscijfer in België, 1955 - 2004

0

5

10

15

20

25

30

35

1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29 31 33 35 37 39 41

huwelijksduur (in jaren)

Per

cent

age

ontb

onde

n hu

wel

ijken

2000

1995

1990

1985

1980

1975

1970

1965

1960

1955

2004

Kinderen en ouderlijke scheidingINLEIDING

Enkele cijfers voor België• Bij twee derde van de echtscheidingen zijn kinderen

betrokken (FOD Justitie, 2011).

• Ruim 20% van de 0- tot 17-jarigen in het Vlaamse Gewest heeft een scheiding van de ouders meegemaakt (Lodewijck, 2005):o 11% echtscheiding,o 3% feitelijke scheiding,o 6% decohabitatie, o 1% overlijden.(± 250.000 kinderen)

Verblijfsregeling na scheiding• Echtscheidingswetgeving:

o 1995: gezagsco-ouderschap,o 2006: verblijfsco-ouderschap.

• Geen officieel cijfermateriaal beschikbaar voor België.

• Verblijfsregeling bepaalt of gezinstransities bij moeder of vader zich binnen het huis(houden) van het kind situeren.

Gezinssituaties na scheiding• Kinderen worden op een steeds jongere leeftijd

geconfronteerd met een echtscheiding van hun ouders:• Groter deel van kindertijd/jeugd met gescheiden ouders.

• 4 jaar na scheiding (kinderen <14 jaar bij scheiding):• 44% woont samen met een stiefouder,• 56% woont in een eenoudergezin.

• (Verdere?) toename doorheen de tijd van aandeel kinderen met (nooit-gehuwde) gescheiden ouders.

• Twee structurele componenten:• Gezinssamenstelling,• Verblijfsregeling.

Gezinssamenstelling na scheiding• Toename doorheen de tijd van aandeel gescheiden

mannen en vrouwen dat nieuwe partnerrelatie aangaat.• Hertrouw wordt vervangen door post-maritaal

samenwonen:o Hertrouw instabieler dan eerste huwelijk,o Ongehuwde relaties instabieler dan gehuwde relaties.

• Scheiden op jongere leeftijd: vaker kind in nieuwe partnerrelatie:o Kinderen vaker halfbroer/zus.

• Ouders ontmoeten elkaar steeds vaker op de relatiemarkt:o Kinderen vaker stiefbroer/zus.

Kinderen en ouderlijke scheidingONDERZOEKSRESULTATEN

Twee databronnen• Scheiding in Vlaanderen:

o Steekproef van 1/3 intacte en 2/3 ontbonden huwelijken waarin beide (ex-)partners, een gezamenlijk kind, een ouder van iedere partner en nieuwe, inwonende partners werden bevraagd (2008-2010).

o www.scheidinginvlaanderen.be • Leuvens Adolescenten en Gezinnenonderzoek:

o Jaarlijkse bevraging van Vlaamse middelbare scholieren sedert 2008, reeds 4 rondes voltooid.

o Informatie over 7056 12- tot 18-jarigen uit 52 secundaire scholen uit verschillende provincies.

o www.kuleuven.be/lago

Kinderen en ouderlijke scheiding: wat zijn de gevolgen?

Kinderen doen het minder goed na een scheiding

• Externaliserende problemen:o Agressie, vandalisme, delinquentie.

• Internaliserende problemen:o Stress, depressiviteit, angst, zelfbeeld.

• Slechtere schoolprestaties:o Studievoortgang, spijbelen, toekomstverwachting.

• Riskante gewoonten:o Roken, drinken, drugs.

Verklarende factoren

Þ De gevonden scheidingseffecten kunnen meestal verklaard worden door verschillen in: o De ouder-kindrelatieo De opvoedingsstijl o Voortdurende ouderlijke ruzie o Financiële moeilijkhedeno Cumulering van veranderingeno Een slecht functionerende thuisoudero Niet nakomen van afspraken ouders

=> Ook binnen de groep van kinderen met gescheiden ouders kunnen deze factoren het verschil maken

Knipperlichten voor het beleid- Divorce divide: Ongelijke ontwikkeling van huwen en

scheiden naargelang van sociale status:o Hoge sociale status: meer huwen, minder scheiden,o Lage sociale status: minder huwen, meer scheiden.o Echtscheiding als motor van de (re)productie van sociale

ongelijkheid: selectie en coping/resourceso Kwetsbare groep die wel lijdt onder de complexe gezinssituaties

verdient beleidsmatig extra aandacht:

- Toename ouderlijk conflict na echtscheiding door grotere nadruk op gezamenlijke verantwoordelijkheid na scheiding?

Kinderen en ouderlijke scheidingVERBLIJFSREGELING & GEZINSSAMENSTELLING

Binucleaire gezinssituaties (in %)Voltijds = 100%

Deeltijds = 1-99% SiV LAGO

Voltijds = 67-100%Deeltijds = 33- 66%

SiV LAGO

Voltijds bij alleenstaande moeder 18.5 17.5 32.9 32.5

Voltijds bij alleenstaande vader 3.3 2.9 4.2 5.1

Voltijds bij moeder en stiefvader 15.9 15.4 32.1 33.1

Voltijds bij vader en stiefmoeder 3.7 2.5 5.1 4.3

Deeltijds bij alleenstaande moeder,deeltijds bij alleenstaande vader 12.6 14.3 6.2 6.7

Deeltijds bij moeder en stiefvader,deeltijds bij alleenstaande vader 12.9 13.0 6.4 5.7

Deeltijds bij alleenstaande moeder,deeltijds bij vader en stiefmoeder 14.8 15.3 5.7 6.1

Deeltijds bij moeder en stiefvader,deeltijds bij vader en stiefmoeder 18.5 19.2 7.5 6.7

Toenemende complexiteit• Verblijfsco-ouderschap impliceert vaker samenwonen met een nieuwe

partner van moeder en/of vader.• Verblijfsco-ouderschap impliceert meer kinderen in

nieuwsamengestelde gezinnen:o Gescheiden moeders met deeltijds inwonende kinderen starten vaker een

nieuwe samenwoonrelatie dan gescheiden moeders met voltijds inwonende kinderen,

o Gescheiden vader met deeltijds inwonende kinderen starten niet minder vaak een nieuwe samenwoonrelatie dan gescheiden vaders met niet-inwonende kinderen.

• Verblijfsco-ouderschap impliceert meer residentiële ouderfiguren voor kinderen, met risico op rolambiguïteit:o Minder voltijds samenwonend met stiefvader, meer deeltijds samenwonend

met stiefvaders(naast deeltijdse vader),o Minder niet samenwonend met stiefmoeder, meer deeltijds samenwonende

met stiefmoeder (naast deeltijdse moeder).

Kinderen en ouderlijke scheidingGEZINSPROCESSEN BINNEN NIEUWSAMENGESTELDE

GEZINNEN

Een netwerk van gezinsrelaties: moederverblijf

Een netwerk van gezinsrelaties: vaderverblijf

Een netwerk van gezinsrelaties: verblijfsco-ouderschap

De relatie met ouders en stiefouders• Kinderen rapporteren over het algemeen goede relaties met

ouders én stiefouders, vooral wanneer ze er mee samenwonen:o Deeltijds = voltijds voor relatie met moeder en stiefvader,o Deeltijds < voltijds voor relatie met vader en stiefmoeder,o Frequentst goede relatie met ouder én stiefouder zelfde geslacht in

verblijfsco-ouderschap.• Goede relatie met ouder belangrijk voor goede relatie met diens

partner.• Relatie met ouder en stiefouder van hetzelfde geslacht staan

niet in concurrentie.• Betrokkenheid stiefouder bij opvoeding:

o Niet gerelateerd aan relatie stiefkind met stiefouder,o Positief gerelateerd aan relatie stiefouder met stiefkind.

De relatie met ouders en stiefouders• Conflicten binnen de nieuwe partnerrelatie kleuren af op de

stiefouder-stiefkindrelatie.• Conflicten tussen ex-partners hangen niet samen met de

stiefouder-stiefkindrelatie.• Relatie tussen ouder en stiefouder van hetzelfde geslacht

positief gerelateerd aan de stiefouder-stiefkindrelatie: bondgenoten.

• Inwonende kinderen stiefmoeder negatief gerelateerd aan stiefmoeder-stiefkindrelatie.

• Algemeen: o Hoofdzakelijk samenhang tussen gezinsrelaties binnen hetzelfde

huishouden, o Grotere spanning tussen moeder- en stiefmoederrol dan tussen

vader- en stiefvaderrol.

De relatie tussen ouders en stiefouders• Opvoedingsgerelateerde communicatie tussen ex-partners

is algemeen beperkt:o Frequentst in verblijfsco-ouderschap.

• Opvoedingsgerelateerde communicatie tussen ex-partners impliceert vaak ook opvoedingsgerelateerd conflict.

• Gescheiden moeders en vaders vormen vaak een nieuwe ouderlijke eenheid met hun nieuwe partner: o Deeltijds versus voltijds samenwonen met het kind maakt enkel

verschil in betrokkenheid voor stiefmoeders.

De relatie tussen ouders en stiefouders• Ouderlijke eenheid tussen ex-partners en binnen nieuwe

partnerrelatie zijn onafhankelijk van elkaar, evenals de kwaliteit van beide relaties.

• Opvoedingsgerelateerde communicatie is een onderdeel van een goede partnerrelatie én van een goede relatie tussen ex-partners.

• Goede relatie tussen ex-partners belangrijk voor goede relatie tussen ouder en stiefouder van hetzelfde geslacht.

Gezinsrelaties en het welzijn van kinderen in nieuwsamengestelde gezinnen

• Goede relatie met ouders én stiefouders belangrijk voor verschillende welzijnsdimensies.

• Relatie met stiefvader vaak nog belangrijker dan relatie met vader, ook binnen verblijfsco-ouderschap.

• Ouderlijk conflict negatief gerelateerd aan het welzijn van kinderen.

• Conflicten binnen de nieuwe partnerrelatie niet gerelateerd aan het welzijn van kinderen.

Beleidsgerelateerde vragen• Toename stiefgezinnen versus weinig tot geen juridische

omkadering.• Betrokkenheid nieuwe partners bij opvoeding versus

stiefouder weinig tot geen rechten en plichten:o Algemeen principe bijzondere affectieve band voor behoud recht

op contact met stiefkind na verbreken partnerrelatie voldoende?

• Gezagsco-ouderschap sinds 1995 versus weinig tot geen opvoedingsgerelatereerde communicatie tussen ex-partners binnen nieuwsamengestelde gezinnen.

• Samen blijven opvoeden hangt ook samen met frequenter conflict:o Nood aan meer ondersteuning?

Referenties• FOD Justitie (2011). De jaarlijkse statistieken van de hoven

en de rechtbanken. Brussel.• Lodewijckx, E. (2005). Kinderen en scheiding bij hun

ouders in het Vlaamse Gewest. Eenanalyse op basis van Rijksregistergegevens. CBGS-Werkdocument, 2005/7.

Kinderen en ouderlijke scheidingDe verblijfsregeling

Bij wie wonen kinderen na de scheiding?• Bevraagd met een verblijfskalender:

Bij wie wonen kinderen na de scheiding?% Type

Altijd bij mama 29,767%

moederverblijfMeestal bij mama (o.a. weekendregeling) 37,3

Ongelijkmatig verdeeld verblijf, meer bij mama 5,9

24,5% verblijfsco-ouderschap

Perfect gelijkmatig verdeeld verblijf (50-50) 16,6

Ongelijkmatig verdeeld verblijf, meer bij papa 2,1

Meestal bij papa (o.a. weekendregeling) 3,98,5%

vaderverblijfAltijd bij papa 4,6

Bij wie wonen kinderen na de scheiding?

Naar jaar van de scheiding(%) Totaal 1990-1995 1996-1999 2000-2005 2006-2011

Moederverblijf 67,0 78,9 79,7 63,5 57,2

Verblijfsco-ouderschap 24,5 11,3 14,9 27,6 32,9

Vaderverblijf 8,5 9,9 5,5 8,9 9,9

Kenmerken van gezinnen in diverse verblijfsregelingen

Factoren die de kans verhogen op

Verblijfsco-ouderschap moederverblijf vaderverblijf

Beide ouders hoog opgeleidVader hoger opgeleid dan moeder

Beide ouders laag opgeleidMoeder hoger opgeleid dan vader

Beide ouders laag opgeleidVader hoger opgeleid dan moeder

Kinderen gemiddelde leeftijd (4-16)

Jongere kinderen of oudere kinderen (>16)

Oudere kinderen (>16)

Recente scheidingen Minder recente scheidingen Minder recente scheidingen

ASO BSO BSOKleiner gezin Groter gezin Groter gezinJongens in gezin Meisje in gezin Jongen in gezin

Het profiel van gezinnen met verblijfsco-ouderschap

Verschuivingen in het profiel van gezinnen met verblijfsco-ouderschap (tov de periode voor 1995)

• Sociale diffusie van verblijfsco-ouderschap:• Niet meer uitsluitend hoog opgeleide ouders, maar ook gemiddeld

opgeleide ouders,• Oorzaken? Veranderd normatief klimaat en nieuwe wetten.

• Bifurcatie van verblijfsco-ouderschap:• Weinig ruziënde koppels die resoluut kiezen voor samen opvoeden

van kinderen (= co-ouderschap) versus …• Koppels waar de conflicten hoog oplopen (= parallel ouderschap).• Oorzaken?

Vaker opgelegd door rechter (tegen de wil van één ouder), Gepercipieerd als ouderlijk recht, Terminologie “gelijkmatig verdeeld verblijf” creëert verwarring.

Kinderen en ouderlijke scheidingFocus op verblijfsco-ouderschap

Hoe vaak verhuizen kinderen in verblijfsco-ouderschap?

Aantal keer

verhuizen/maand% Cumulatief %

2 7 7

4 61 68

6 2 70

8 21 91

12+ 10 100

Wanneer en hoe verhuizen kinderen in verblijfsco-ouderschap?

• Wanneer verhuist men het vaakst? o Maandag voor school, vrijdag na school, woensdagavond.

• Hoe maakt men de transitie? o 53% door ouders,o 20% via de school,o 27% alleen.

• Hoe lang duurt de verplaatsing?o Minder dan 30 minuten: 80%,o 30 minuten tot één uur: 12%,o Langer dan één uur: 8%.

• Hoe vaak hebben co-ouders onderling contact? o 50% heeft wekelijks contact, 25% heeft (bijna) nooit contact.

Hoe tevreden zijn kinderen in verblijfsco-ouderschap?

• 83% is tevreden met de verblijfsregeling.• 64% van de meisjes en 39% van de jongens vindt het

verhuizen niet leuk.• 33% van de meisjes en 16% van de jongens ervaart te

weinig ruimte in het huis van de moeder.• Levenstevredenheid is niet verschillend van kinderen in

moederverblijf.

Kinderen en ouderlijke scheidingHet welzijn van kinderen en ouders in verschillende

verblijfsregelingen

Twee tegengestelde hypothesen• Kinderen hebben nood aan continuïteit na de scheiding:

o Verblijfsco-ouderschap faciliteert goede relatie met beide ouders,o Verblijfsco-ouderschap beperkt de structurele gevolgen van een

ouderlijke scheiding (ouderlijke hulpbronnen, financiële aspecten). Verblijfsco-ouderschap werkt stressverlagend .

• Kinderen hebben nood aan stabiliteit na de scheiding:o Verblijfsco-ouderschap vraagt continue aanpassing,o Verblijfsco-ouderschap verhoogt kans op ‘nieuwe’ gezinsleden,o Verblijfsco-ouderschap kan het vriendennetwerk onder druk zetten.

Verblijfsco-ouderschap werkt stressverhogend

De verblijfsregeling en de ouder-kindrelatie

altijd m

ama

meestal m

ama

verblijf

sco-oudersc

hap

meestal p

apa

altijd pap

a0

5

10

15

20

25

Relatie moeder-kind relatie vader-kind

Verblijfsco-ouderschap en welbevinden van kinderen

• Co-ouderschap zorgt voor een betere relatie met vader én moeder in vergelijking met kinderen die voltijds bij één ouder wonen, dit is positief voor hun welbevinden.

• Toch zijn kinderen in co-ouderschap gemiddeld genomen niet gelukkiger dan kinderen die bij hun moeder wonen.

• Mogelijke verklaring: Het frequent verhuizen, de aanpassing aan twee huizen werkt het positieve effect van de goede ouder-kindrelatie tegen.

Gevaren bij verblijfsco-ouderschap• Veel ouderlijk conflict:

o Verhoogde kans door frequenter contact tussen ouders,o Kinderen belanden ‘in’ het conflict,o Oplossing: verhuizen via de school.

• Geen goede relatie tussen kind en één ouder:o Wet stelt ‘behoud van goede relatie’ voorop maar wat

als er geen goede relatie was?,o Kinderen met een slechte relatie met vader / goede

relatie met moeder zijn ongelukkiger in verblijfsco-ouderschap.

Verblijfsco-ouderschap en welbevinden van moeders

• In vergelijking met voltijdse moeders…

o Zien co-moeders hun kinderen minder vaak,o Hebben ze een even goede relatie met hun kinderen,o Ervaren ze minder open communicatie met hun kinderen,o Hebben ze een actiever sociaal leven,o Vinden ze sneller en vaker een nieuwe partner,o En zijn ze even gelukkig.

Verblijfsco-ouderschap en welbevinden van vaders

• In vergelijking met niet-residentiele vaders…

o Zien co-vaders hun kinderen vaker,o Hebben ze een betere relatie met hun kinderen,o Ervaren ze meer conflictueuze communicatie met hun

kinderen, o Hebben ze een even actief sociaal leven, o En zijn ze even gelukkig.

Verblijfsco-ouderschap: Sterkte-zwakte analyse

Goede ouder-kind relatieOuders kunnen opvoedingstaken delen

Continuering van het gezinssysteem

Frequent verhuizen Aanpassen aan twee gezinssituatiesVriendschappen die verwateren

Kind als inzet van vechtscheidingKinderen gevangen in conflictKinderen ingezet als boodschapper

Nieuwe ouders, broers, zussenKinderen leren zich vlot aanpassen

Sociaal leven van ouders

Sterktes Zwaktes

Kansen Bedreigingen

Enkele reflecties op het huidige gezinsbeleid• Wettelijke invoering van co-ouderschap als standaard

versus zelfselectie door ‘relatiebekwame’ koppels?• Is de toename van conflict onder co-ouders een

verontrustende evolutie? • Is co-ouderschap vooral in belang van het kind of vooral in

het belang van moeders en vaders? En zijn al deze belangen met elkaar verbonden?