tibor-Živković-crkvena-organizacija-u-srpskim-zemljama

SPISAK SKRA]ENICA

Alexias Anne Comnenae Alexias, ed. D. R.

Reinsch – A. Kambylis, I – II, Berolini

2001.

Anonymi Annales Ragusini Anonymi, ed. S. Nodi-

lo, Zagrabiae 1883, 1 – 163.

Acta Albaniae Acta et Diplomata res Albaniae mediae

aetatis illustrantia, I – II, ed. E. Sufflay,

Vindobonae 1903, 1918.

Basler, Arhitektura \. Basler, Arhitektura kasnoanti~kog do-

ba u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 1972.

Basler, Arheolo{ki spomenici \. Basler, Arheolo{ki spomenici kr{}an-

stva u Bosni i Hercegovini do XV. stolje-

}a, Kr{}anstvo srednjovjekovne Bosne,

ured. @. Pulji} – F. Topi}, Sarajevo

1991, 1 – 9.

BZ Byzantinische Zeitschrift

Boba, Djelovanje I. Boba, Djelovanje slavenskih apostola

sv. Konstantina i Metoda i po~etak bo-

sanske biskupije, Kr{}anstvo srednjovje-

kovne Bosne, ured. @. Pulji} – F. Topi},

Sarajevo 1991, 125 – 142.

8

Buli} – Bervaldi, Kronotaksa II F. Buli} – J. Bervaldi, Kronotaksa spljet-

skih nadbiskupa (od razorenja Solina do

polovice XI. v.), Zagreb 1913.

VAHD Vijesnik za arheologiju i historiju dalma-

tinsku

VZA Vijestnik kr. hrvatsko-slavonsko-

dalmatinskog Zemaljskog arkiva

VINJ I I Vizantijski izvori za istoriju na-roda Jugoslavije, I, prir. B. Ferjan-

~i}, Beograd 1959.

VINJ III Vizantijski izvori za istoriju na-

roda Jugoslavije, III, ured. G. Ostro-

gorski – F. Bari{i}, Beograd 1966.

VINJ IV Vizantijski izvori za istoriju na-roda Jugoslavije, IV, ured. G. Ostro-


Gay, Italie J. Gay, L’Italie méridionale et l’empire

byzantin, Paris 1904.

Gelzer, Ungerduckte H. Gelzer, Ungerduckte und wenig be-

kannte Bistümerverzeichnisse, BZ 2

(1893) 22 – 72.

GGB Godi{wak grada Beograda

GZM Glasnik Zemaqskog muzeja

Goldstein, Hrvatski I. Goldstein, Hrvatski rani srednji vijek,

Zagreb 1995.

Grani}, Osnivawe B. Grani}, Osnivawe arhiepiskopi-je u gradu Justiniana Prima 525 godine posle Hr., GSND 1/2 (1926) 113 – 134.

Gruber, O dukljansko-barskoj D. Gruber, O dukljansko-barskoj i dubro-

va~koj nadbiskupiji do polovice XIII sto-

lje}a, VZA 14 (1912) 1 – 5.

9

Grumel, Annexion V. Grumel, L’annexion de l’Illyricum

oriental, de la Sicilie et de la Calabre au

patriarcat de Constantinople, Recherches

de science religieuse 40 (1952) 191 –

200.

GSND Glasnik Skopskog Nau~nog dru{tva

GSUD Glasnik Srpskog U~enog dru{tva Dabinovi}, Dr`avnopravni odnos A. Dabinovi}, Dr`avnopravni odnos Hrva-

ta prema Isto~nom carstvu, Rad HAZU

270 (1941) 49 – 148.

Dandolo Andreae Danduli ducis Venetiarum Chro-

nica per extensum descripta aa. 46 – 1280

d.C., ed. E. Pastorello, Bologna 1938.

DOP Dumbarton Oaks Papers

DAI I Constantine Porphyrogenitus De admini-

strando imperio, ed. R. J. H. Jenkins –

Gy. Moravcsik, I – II, Washington 1967.

De them. Constantino Porfirogenito De thematibus,

ed. A. Pertusi, Citta’ del Vaticano 1952.

De cerim. De cerimoniis aulae byzantinae, ed. I.

Reiske, Bonnae 1829.

Einh. Einhardi Annales, ed. G. Pertz, MGH SS

I, Hannoverae 1826, 135 – 218.

Engel, Povjest I. H. Engel, Povjest Dubrova~ke Repu-

blike, Dubrovnik 1903.

@ivkovi}, Ju`ni Sloveni T. @ivkovi}, Ju`ni Sloveni pod vizantijskom vla{}u (600 – 1025),

Beograd 2002.

@ivkovi}, O prvim glavama T. @ivkovi}, O prvim glavama Le-

topisa Popa Dukqanina, Istorij-

ski ~asopis 44 (1997) 11 – 34.

10

@ivkovi}, Sloveni T. @ivkovi}, Sloveni i Romeji, Be-

ograd 2000.

@ivkovi}, Taktikon Taktikon Uspenskog i tema Dalma-cija, I^ 48 (2001) 9 – 43.

Zbornik I Diplomati~ki zbornik kraljevine Hrvat-

ske, Dalmacije i Slavonije, I, ured. M.

Kostren~i}, Zagreb 1967.

Zbornik II Diplomati~ki zbornik kraljevine Hrvat-

ske, Dalmacije i Slavonije, II, ured. T.

Smi~iklas, Zagreb 1904.

Zbornik IV Diplomati~ki zbornik kraljevine Hrvat-

ske, Dalmacije i Slavonije, IV, ured. T.


Zeiller, Origines J. Zeiller, Les origines chrétiennes dans

les provinces danubiennes de l’empire

romain, Paris 1918.

ZRVI Zbornik radova Vizantolo{kog in-

stituta

Zusätze Die Zusätze in der Handschrift des Jo-

hannes Skylitzes Codex Vindobonensis

hist. graec. LXXIV, ed. B. Proki},

München 1906.

Ioh. Diac. La cronaca veneziana del Diacono Gio-

vanni, Cronache Veneziane antichissime,

ed. G. Monticolo, Roma 1890, 59 – 171.

ISN I Istorija srpskog naroda, I, ured. S.

]irkovi}, Beograd 1981.

ICG I Istorija Crne Gore, Titograd 1967.

I^ Istorijski ~asopis

Kali}, Crkvene prilike J. Kali}, Crkvene prilike u srpskim zemqama do stvarawa arhiepiskopi-je 1219. godine, Sava Nemawi} – Sve-

11

ti Sava, istorija i predawe, ured.

S. ]irkovi}, Beograd 1979, 27 – 53.

Kati~i}, Memoriae R. Kati~i}, Vetustiores ecclesiae spala-

tensis memoriae, SHP 17 (1987) 17 – 51.

Kati~i}, Aedificaverunt R. Kati~i}, Aedificaverunt Ragusium et

habita verunt in eo. Tragom najstarijih

dubrova~kih zapisa, Uz po~etke hrvat-

skih po~etaka, Split 1993, 131 – 160.

Klai}, Povijest N. Klai}, Povijest Hrvata u ranom sred-

njem vijeku, Zagreb 1971.

Kova~evi}, Spomenici J. Kova~evi}, Sredwovekovni epi-grafski spomenici Boke Kotorske

II, Spomenik SAN 105 (1956) 1 – 11.

Kova~evi}, Natpisi J. Kova~evi}, Srednjevekovni latinski

natpisi u Boki Kotorskoj, Boka 5 (1973)

35 – 52.

Ko{}ak, Pripadnost V. Ko{}ak, Pripadnost isto~ne obale Ja-

drana do splitskih sabora 925 – 928, Hi-

storijski zbornik 33 – 34 (1981) 291 – 355.

Kronika Toma Arhi|akon, Kronika, ured. V. Riso-

mondo, Split 1960. Kukuljevi} – Sakcinski, Zbornik Diplomati~ki zbornik kraljevine Hrvatske

s Dalmacijom i Slavonijom, I, ured. I.

Kukuljevi} Sakcinski, Zagreb 1874.

Letopisi Stari srpski rodoslovi i letopisi,

ured. Q. Stojanovi}, Beograd –

Sremski Karlovci 1927.

Liber pontif. Liber pontificalis, ed. L. Duchesne, I –

III, Paris 1955.

LMS Letopis Matice srpske

Loma, Sutelica A. Loma, Sutelica – toponomasti~-ki tragovi latinskog hri{}anstva u unutra{wosti prednemawi}ke

12

Srbije, Istorijski glasnik 1 – 2

(1987) 7 – 28.

Luccari Copioso ristretto de gli Annali di Ravsa

libri quattro di Giacomodi Pietro Lucca-

ri, Venetia 1605.

Ljetopis Ljetopis Popa Dukljanina, ed. V. Mo{in,

Zagreb 1950.

Maku{evò, Izslhdovaniù V. Maku{evò, Izslhdovaniù obò istori~eskihò pamùtnikahò i bóto-pisatelùhò Dubrovnika, Sanktpe-

terburgò 1867.

Mandi}, Pokr{tenje D. Mandi}, Pokr{tenje Hrvata, Rasprave

i prilozi iz stare hrvatske povijesti, Rim

1963, 109 – 144.

Maksimovi}, Pokr{tavawe Q. Maksimovi}, Pokr{tavawe Srba i Hrvata, ZRVI 35 (1996) 155 – 174.

Mango, Byzantium C. Mango, Byzantium the Empire of the

New Rome, London 1998.

Mango – Scott C. Mango – R. Scott, The Chronicle of

Theophanes, Oxford 1997.

Medini, Starine M. Medini, Starine dubrova~ke, Dubrov-

nik 1935.

Miju{kovi}, Qetopis S. Miju{kovi}, Qetopis Popa Du-kqanina, Titograd 1967.

Miracula Les plus anciens recueils des miracles de

saint Demetrius, I – II, ed. P. Lemerle,

Paris 1979.

Nesbitt – Oikonomides, Seals Catalogue of Byzantine Seals at Dumbar-

ton Oaks and in the Fogg Museum of Art,

ed. J, Nesbitt – N. Oikonomides, I – III,

Washington, D. C. 1991 – 1996.

Novellae Corpus iuris civilis, Novellae, ed. R.

Schoell, Berolini 1912.

13

Notitia dignitatum Notitia dignitatum, ed. O. Seeck, Frank-

furt am Main 1962.

Notitiae Notitiae episcopatuum ecclesiae constan-

tinopolitanae, ed. J. Darouzès, Paris 1981.

Orbini Mauro Orbini, Il Regno de gli Slavi, Pe-

saro 1601.

Ostrogorski, Istorija G. Ostrogorski, Istorija Vizanti-je, Beograd 1969.

Putanec, Refleksi V. Putanec, Refleksi starodalmatoroman-

skog pridjeva sanctus u onomastici obal-

ne Hrvatske, Slovo 13 (1963) 137 – 176.

Ragnina Annali di Ragusa del magnifico ms.

Nicolò di Ragnina, ed. S. Nodilo, Zagra-

biae 1883, 166 – 301.

Rapani}, Doba @. Rapani}, Predromani~ko doba u Dal-

maciji, Split 1987.

Ra~ki, Documenta Documenta historiae chroaticae perio-

dum antiquam illustrantia, ed. F. Ra~ki,

Zagrabiae 1877.

Resti Chronica Ragusina Junii Restii (ab origi-

ne urbis usque ad annum 1451), ed. S.

Nodilo, Zagrabiae 1893, 1 – 315.

Salonitana Historia Salonitana maior, ed. N. Klai},

Beograd 1967.

Seals I – III Catalogue of Byzantine Seals at Dumbar-

ton Oaks and in the Fogs Museum of Art,

ed. J. Nesbitt – N. Oikonomides, I – III,

Washington 1991 – 1996.

Sergejevski, Mokro D. Sergejevski, Bazilika u Mokrom,

GZM 15/16 (1961) 211 – 228.

Skok, Dolazak P. Skok, Dolazak Slovena na Mediteran,

Split 1934.

14

Skok, Slavenstvo P. Skok, Slavenstvo i romanstvo na ja-

dranskim otocima, Zagreb 1950.

Snegarov, Istoriù I. Snegarov, Istoriù na Ohridska-ta arhiepiskopiù, I, Sofiù 1924.

SHP Starohrvatska prosvijeta

Scyl. Ioannis Scylitzae Synopsis historiarum,

rec. I. Thurn, Berolini 1973.

Syntagma -

, ed. , . I –

VI, 1852 – 1859.

Tubero Ludovici Cervarii Tuberonis patritii Rha-

cusini ac abbatis congregationis Meliten-

sis Commentaria suorum temporum, I –

II, Rhacusii 1784.

Theoph. Theophanis Chronographia, I – II, ed. C.

de Boor, Lipsiae 1883.

Theoph. Cont. Theophanes Continuatus, ed. I. Bekke-

rus, Bonnae 1838.

Thomas Thomas Archidiaconus: Historia Saloni-

tana, ed. F. Ra~ki, Zagrabiae 1894.

Ferluga, Uprava J. Ferluga, Vizantiska uprava u Dalmaciji, Beograd 1957.

Clement The Long Life of Saint Clement of Ohrid,

ed. I. G. Iliev, Byzantinobulgarica 9

(1995) 62 – 120.

CMH II The Cambridge Medieval History, ed. H.

M. Gwatkin – J. P. Whitney, vol. II,

Cambridge 1913.

[ev~enko, Byzantium I. [ev~enko, Byzantium and the Slavs,

Byzantium and Europe, First Internatio-

nal Byzantine Conference, Delphi 20 –

24 July 1985, Athens 1987, 101 – 113.

15

[i{i}, Letopis F. [i{i}, Letopis Popa Dukqani-na, Beograd 1928.

[i{i}, Povijest F. [i{i}, Povijest Hrvata u vrijeme narod-

nih vladara, Zagreb 1925.

16

PREDGOVOR

Istraìvawe crkvene organizacije na prostoru srpskih

zemaqa ranog sredweg veka veoma je oteàno ve} zbog same ~i-

wenice {to su sa~uvani izvori malobrojni. Pre svega iz tog

razloga srpska istoriografija se slabije doticala ove teme, a

po~etke srpske crkvene organizacije istraìvala uglavnom od

vremena Stefana Nemawe. Istoriografija je zasnovana na iz-

vorima, a kako za razdobqe ranosredwovekovne srpske istorije

uop{te ima malo gra|e, tako je i najranija crkvena organizaci-

ja posmatrana tek kao mogu}nost, dok se o wenoj izgradwi i

prvobitnom razvoju nije temeqito raspravqalo.

Me|utim, u istorijskim izvorima za razdobqe ranog

sredweg veka, koji sadrè podatke sa {ireg prostora Balkan-

skog poluostrva i Mediterana, ponekad se mogu uo~iti ulomci

koji ukazuju na tragove crkvene organizacije i koji pa`qivom

rekonstrukcijom mogu da dovedu do mawe ili vi{e pouzdanih

zakqu~aka. Stoga je neophodno posmatrati problem iz daleko

{ire perspektive uz svu pa`wu prema krupnim crkveno-prav-

nim pitawima koja su potresala Istok i Zapad. Nalaze}i se iz-

me|u Carigrada i Rima, srpske zemqe su morale da trpe odre|e-

ne uticaje. Zadatak istori~ara je da uo~i crkvene tokove izme-

|u Istoka i Zapada koji su proticali preko Balkanskog poluo-

strva, i da uz pomo} poznatog objasni nepoznato slede}i modele

vremena i zakonitosti dru{tva toga doba.

Pitawe najranije crkvene organizacije u srpskim zemqa-

ma nije mogu}e obraditi bez istraìvawa istovremene crkvene

organizacije u Hrvatskoj, kao i crkvene organizacije u dalma-

tinskim gradovima koji su nastavili da traju i posle srpsko-hr-

vatske seobe u Ilirik. Ovo pitawe je neraskidivo povezano sa

politi~kim i crkvenim odnosima Carigrada i Rima, odnosno

17

Vizantije i Franaka. Otuda je bilo neophodno odgovoriti na

vi{e pitawa koja se nalaze na periferiji teme koja je u sredi-

{tu zanimawa ove kwige, ali bez kojih ne bi mogla da bude ob-

ra|ena su{tinska problematika najranije crkvene organizaci-

je u srpskim zemqama.

Uprkos skromnom broju istorijskih izvora, kao i wiho-

voj razu|enosti po poreklu, mestu nastanka i vrednosti, nesum-

wivo je mogu}e utvrditi nekoliko kqu~nih ~inilaca bitnih za

uspostavqawe crkvene organizacije u ranom sredwem veku.

Osnovno pitawe stawa crkvene organizacije na prostoru neka-

da{weg Ilirika neposredno pre naseqavawa Srba uglavnom

pruà jasne odgovore. Tako|e, sa mo`da ne{to mawe uspeha, mo-

gu}e je izvesti prili~no siguran sud o vremenu pokr{tavawa

Srba. Pra}ewem razvoja crkve u Dalmaciji, a potom i u Hrvat-

skoj, uo~avaju}i zakonitosti i obrasce dru{tvenih kretawa,

tako|e je mogu}e u velikoj meri prepoznati ove ili sli~ne to-

kove u srpskim zemqama. Svakako, daleko vi{e mogu da se osve-

tle prilike u primorskim srpskim kneèvinama – Zahumqu,

Travuniji i Dukqi, nego u Srbiji (sa Bosnom), ali trenutno po-

znavawe pisanih izvora ne dozvoqava izvo|ewe krupnijih za-

kqu~aka. Do novih saznawa o crkvenoj organizaciji u Srbiji i

Bosni mogu da dovedu iskqu~ivo novi arheolo{ki nalazi, bilo

da su u pitawu sakralne gra|evine, pokretni materijal ili nat-

pisi.

Korisnim savetima, primedbama i razgovorima o

pojedinim pitawima autoru su veliku i nesebi~nu pomo}

pruìli Jovanka Kali}, dopisni ~lan SANU, prof. Qubomir

Maksimovi}, dopisni ~lan SANU i prof. Radivoj Radi}.

Tako|e, autor je zahvalan na pomo}i Slavici Merenik,

upravniku biblioteke Istorijskog instituta, kao i

bibliotekarima Jeleni Krxavac i Milici Jovan~i}evi}.

AUTOR

Beograd, april, 2004.

18

UVOD

Dosada{wa istraìvawa

Davne 1870. godine Svetozar Niketi} je u Glasniku Srp-

skog u~enog dru{tva objavio studiju koja je bila prvi nau~ni

poku{aj prikaza celovitog razvitka srpske crkve.1 Ovaj pio-

nirski rad, uprkos velikom pi{~evom trudu, nije ostao li{en

odre|enih nedostataka, {to je posebno izraèno u odeqku o

najranijem razdobqu crkvene organizacije i pokr{tavawu Sr-

ba, gde su autorove pretpostavke izre~ene u obliku isuvi{e si-

gurnih sudova, bez dovoqne kritike izvora. Tako, na primer,

autor kaè: “ne znamo da li je u X i XI veku srpska crkva bila pravoslavna ili katoli~ka”.2 Zakqu~ak da se pravoslavqe u XII

veku utvrdilo u Srbiji pra}en je i veoma ta~nom primedbom:

“kako se ovo dogodilo, mi ne znamo”.3 Rad Svetozara Niketi}a

nije nai{ao na odjek u onovremenoj srpskoj istoriografiji.

Srpska istoriografija je pitawe prvobitne srpske cr-

kve uglavnom ostavqala postrance. Ne{to vi{e pa`we bilo je

posve}eno samom ~inu pokr{tavawa Srba, ali se u tom okviru

uglavnom i ostajalo.4 Tri decenije posle Svetozara Niketi}a,

1 S. Niketi}, Istorijski razvitak srpske crkve, GSUD 10 (1870) 81 – 163. 2 Ibid. 93. O pravoslavnoj i katoli~koj crkvi moè da se govori tek od vreme-

na posle 1054. godine. S. Niketi} je ovde najpre imao u vidu poloàj srpske

crkve prema Rimu i Carigradu, odnosno izrazio je nedoumicu iz kog pravca

je srpska crkva primala hri{}anske uticaje. 3 Ibid. 101.

4 Npr. \. Sp. Radojičić, La date de la conversion des Serbes, Byzantion 22 (1952) 253 –

256; Q. Maksimovi}, Pokr{tavawe Srba i Hrvata, ZRVI 35 (1996) 155 – 174

( = Maksimovi}, Pokr{tavawe).

19

dalmatinski episkop Nikodim Mila{ stavio je sebi u zadatak

da ispita stawe crkvene organizacije u Dalmaciji i wenom ne-

posrednom zale|u po~ev od najranijih vremena, ali je wegovo

delo za ovo razdobqe veoma siroma{no vaqanim nau~nim apa-

ratom i optere}eno zadatim ciqem pisca sadrànim u samom

naslovu wegovog dela Pravoslavna Dalmacija.5 Sli~an metodo-

lo{ki pristup zadrào je isti pisac u svome delu Ston u sred-wim vijekovima,6 gde je tako|e isuvi{e zakqu~aka izvedeno na

osnovu pretpostavki, a ne istorijskih ~iwenica. Ocenu Mila-

{eve kwige Pravoslavna Dalmacija dao je 1903. godine Jovan Ra-

doni},7 tako da je weno mesto u istoriografiji odavno utvr|eno

i nema potrebe na ovom mestu podse}ati na sve mane ovog dela.

Studije Svetozara Niketi}a i Nikodima Mila{a o srp-

skoj crkvi, odnosno dalmatinskoj crkvi, ostaju do danas jedini,

uprkos navedenih nedostataka, ozbiqniji poku{aji da se sa~ini

celovit prikaz razvoja srpske crkve od najranijih vremena. Za

razdobqe najranije crkvene organizacije u Srbiji za nauku su

tako|e malo upotrebqive dve kra}e studije iz istorije srpske

crkve R. Gruji}a8 i A. Gavrilovi}a.9 U obimnijim sintetskim

delima, kao {to su Istorija Srba K. Jire~eka10 ili Istorija srpskog naroda,11 pitawe najranije crkvene organizacije kod

Srba ili u Srbiji, ovla{no je dodirnuto i ukqu~eno je u op{ta

pitawa srpske istorije tog razdobqa. Brojna pitawa ostavqena

su bez odgovora. Najvi{e se postiglo u razmatrawu samog pokr-

5 N. Mila{, Pravoslavna Dalmacija, Novi Sad 1901. Za razdobqe VIII i IX

veka Nikodim Mila{ je koristio jedinstvene izvorne podatke pripisuju}i

ih tzv. Kon~arevi}evom letopisu. Me|utim, ovo delo, izuzev Mila{a, nika-

da nije bilo dostupno istraìva~ima, a struktura vesti izaziva sumwu u wi-

hovu verodostojnost. M. Peki}, Manastir Krka, postanak, Kosovska Mitro-

vica 2002, 40 – 51, pokazao je da je Kon~arevi}ev Letopis - falsifikat. 6 N. Mila{, Ston u sredwim vijekovima, Dubrovnik 1914.

7 J. Radoni}, N. Mila{, Pravoslavna Dalmacija, Novi Sad 1901, LMS 212

(1901) 114 – 115. 8 R. Gruji}, Pravoslavna srpska crkva, Beograd 1921.

9 A. Gavrilovi}, Istorija srpske pravoslavna crkve, Beograd 1930.

10 K. Jire~ek, Istorija Srba, I, Beograd 1922, 130.

11Istorija srpskog naroda I, ured. S. ]irkovi}, Beograd 1981, 152 – 153

(=ISN I).

20

{tavawa Srba iako i ovi zakqu~ci zahtevaju dodatno preispi-

tivawe.12

U novije vreme na pravce istraìvawa najranije crkvene

organizacije u Srbiji ukazala je J. Kali} studijom Crkvene prilike u srpskim zemqama do stvarawa arhiepiskopije 1219. godine.13 Tako|e zna~ajna je i rasprava V. Popovi}a, Episkopska sedi{ta u Srbiji od IX i X veka.14 Monografija M. Jankovi}, Epi-skopije i mitropolije srpske crkve u sredwem veku, bavi se is-

kqu~ivo razdobqem XII do XV veka, bez osvrta na prethodni raz-

voj crkvene organizacije na prostoru srpskih zemaqa.15

O stawu crkvene organizacije na prostoru dana{we Bo-

sne i Hercegovine u vreme ranog sredweg veka pisano je mo`da

i mawe nego o istom pitawu kada je re~ o srpskim zemqama.16

Spisi crkvene provenijencije ~esto su neupotrebqivi za nau~-

nu raspravu jer su isuvi{e optere}eni unapred zadanim ciqem

istraìva~a – naj~e{}e da dokaù pripadnost Bosne latin-

skom zapadu ili preterano nagla{avaju}i wenu crkvenu poseb-

nost oli~enu kroz “crkvu bosansku”.17 Svode}i dosada{wa is-

traìvawa najranije istorije crkve u Bosni, moè se naàlost

zakqu~iti da osim pretpostavki, naj~e{}e zasnovanih na

12

O ovom pitawu videti u poglavqu: Pokr{tavawe Srba i Hrvata. 13

J. Kali}, Crkvene prilike u srpskim zemqama do stvarawa arhiepiskopije 1219. godine, Sava Nemawi} – sveti Sava, istorija i predawe, ured. S. \ir-

kovi}, Beograd 1979 (= Kali}, Crkvene prilike) 27 – 53. 14

V. Popovi}, Episkopska sedi{ta u Srbiji od IX do XI veka, Godi{wak gra-

da Beograda 25 (1978) 33 – 40. 15 M. Jankovi}, Episkopije i mitropolije srpske crkve u sredwem veku, Beo-

grad 1985. 16

Vrednije studije o crkvenoj organizaciji u Bosni, naàlost sa malo

podataka o prilikama u ranom sredwem veku su, S. \irkovi}, Pravoslavna crkva u sredwovekovnoj srpskoj dràvi, Srpska pravoslavna crkva 1219 –

1969, Spomenica o 750-godi{wici autokefalnosti, Beograd 1969, 35 – 51; B.

Nilevi}, Srpska pravoslavna crkva u BiH do obnove Pe}ke patrijar{ije,

Sarajevo 1990, 11 – 13. 17

Videti npr. F. Ra~ki, Bogumili i patareni, Rad JAZU 7 (1869) 84 – 179; Rad JA-

ZU 8 (1869) 121 – 187; Rad JAZU 10 (1870) 160 – 263; P. Babi}, Crkvene prilike u

srednjovjekovnoj Bosni, Kr{}anstvo srednjovjekovne Bosne, ured. @. Pulji} – F. Topi},

Sarajevo 1991, 93 – 117; A. Matani}, Pitanje povijesti veze izme|u starovjekovnih mani-

hejaca i srednjovjekovnih dualisti~ko-gnosti~kih kr{}anskih heretika, Kr{}anstvo sred-

njovjekovne Bosne, ured. @. Pulji} – F. Topi}, Sarajevo 1991, 143 – 156.

21

konfesionalnom na~inu mi{qewa, nikakvog ~vrstog zakqu~ka

nema.18

Skromna literatura o srpskoj crkvi ranog sredweg veka

posledica je, nesumwivo, nedostatka izvora, odnosno srazmerno

malog broja relevantnih dokumenata, narativnih tekstova ili

natpisa. Uprkos ~iwenici da istorijska nauka danas ne raspo-

laè nijednim novim pisanim izvorom koji bi boqe osvetlio

pitawe najranije crkvene organizacije kod Srba, ~ini se da je

pa`qivijom analizom ve} objavqenih izvora, uz opreznu upo-

trebu raznovrsnih podataka srodnih nau~nih disciplina – pre

svega arheologije i filologije – mogu}e uspostaviti odre|enu

sliku o pravcima {irewa hri{}anstva prema srpskim zemqama

i po~ecima crkvene organizacije.

Namera pisca ove kwige nije da kona~no presudi da li je

pre Stefana Nemawe postojala razvijena crkvena organizacija

u Srbiji ili srpskim zemqama, jer je na tom prostoru takva or-

ganizacija po prirodi stvari, odnosno zakonitostima dru{tve-

no-pravnog poretka ranog sredweg veka, morala da postoji, ve}

da ukaè na dru{tvena kretawa koja su uticala i doprineli

razvoju najranije crkvene organizacije. Osvetqavawem ovog

procesa sti~e se uvid u tokove dru{tvenog razvoja kod Srba u

ranom sredwem veku, o primqenom nasle|u antike, odnosno o

izloènosti Srba politi~kim strujawima na razme|u Istoka i

Zapada. Dru{tveni tokovi ukazuju na mesto jedne dràve u ukup-

nom civilizacijskom krugu odre|enog vremena, a wihovim uo~a-

vawem moè da se dopre do odgovora i na ona pitawa o kojima

pisani izvori }ute.

O problemu izvora

Najtamnije razdobqe srpske sredwovekovne istorije

trajalo je od naseqavawa srpskog plemena na Balkansko poluo-

strvo do pred kraj XI veka. Oskudne vesti narativnih izvora o

18

Izuzetan primer slabog metodolo{kog i nau~nog pristupa, I. Boba, Djelo-

vanje slavenskih apostola sv. Konstantina i Metoda i po~etak bosanske biskupije, Kr-

{}anstvo srednjovjekovne Bosne, ed. @. Pulji} – F. Topi}, Sarajevo 1991, 125 – 142 (

= Boba, Djelovanje).

22

najranijoj srpskoj dràvi, odnosno srpskim kneèvinama u za-

le|u dalmatinske obale, mogu da budu dopuwene malim brojem

isprava, uglavnom papske kancelarije, o ~ijoj verodostojnosti

se ~esto raspravqalo u istoriografiji.19 Politi~ka pro{lost,

odnosi sa susedima, unutra{we prilike, crkvena organizacija

i svakodnevni ìvot ranosredwovekovne Srbije, ostaju za sada

najve}im delom pod velom pretpostavki. Bezmalo jedini op-

{irniji narativni izvor za ovo razdobqe i prostor ostaje De

administrando imperio cara Konstantina VII Porfirogenita (945

– 959).20 Nepouzdanost podataka dubrova~kih hroni~ara za raz-

dobqe ranog sredweg veka,21 kao i Popa Dukqanina22 ili Tome

19

O pojedina~nim dokumentima i wihovoj vrednosti za istoriografiju na-

pisan je veliki broj rasprava. Osnovna literatura sabrana je u komentarima

slede}ih zbirki dokumenata: Diplomati~ki zbornik kraljevine Hrvatske s Dalmaci-

jom i Slavonijom, ured. I. Kukuljevi} – Sakcinski, I, Zagreb 1874 ( = Kukuljevi} Sak-

cinski, Zbornik); Documenta historiae chroaticae periodum antiquam illustrantia, ed. F.

Ra~ki, Zagrabiae 1877 ( = Ra~ki, Documenta); Diplomati~ki zbornik kraljevine Hrvat-

ske, Dalmacije i Slavonije, ured. M. Kostren~i}, I, Zagreb 1967 (= Zbornik I); Diploma-

ti~ki zbornik kraljevine Hrvatske, Dalmacije i Slavonije, II, ured. T. Smi~iklas, Zagreb

1904 ( = Zbornik II); Acta et Dillpomata res Albaniae mediae aetatis illustrantia, I – II,

ed. E. Sufflay, Vindobonae 1903 ( = Acta Albaniae). Najva`nije rasprave navodi,

Kali}, Crkvene prilike, 27 – 53. 20

Constantine Porphyrogenitus De administrando imperio, ed. R. J. H. Jenkins – Gy.

Moravcsik, I – II, Washington 1967 (= DAI); Vizantijski izvori za istoriju naro-da Jugoslavije, prir. B. Ferjan~i}, Beograd 1959 ( = VINJ II). 21

Vrlo uop{ten ali sistemati~an pregled dubrova~kih vrela dao je, I. H. En-

gel, Povjest Dubrova~ke Republike, Dubrovnik 1903 (prev. I. kan. Stojanovi}) VII-

XXII (= Engel, Povjest); tako|e, N. Nodilo, Prvi ljetopisci i davna historiografija du-

brova~ka, Rad JAZU 65 (1883) 92 – 128 ( = Nodilo, Prvi ljetopisci). Veoma je kori-

stan, posebno za sticawe uvida u neobjavqene istorijske spise dalmatinskih

pisaca, S. Gliubich, Dizionario biografico degli uomini illustri della Dalmazia, Vienna

1856. 22 F. [i{i}, Letopis Popa Dukqanina, Posebna izdawa SKA 67, Beograd

1928 (= [i{i}, Letopis); Ljetopis Popa Dukljanina, ured. V. Mo{in, Zagreb 1950

(= Ljetopis); S. Miju{kovi}, Qetopis popa Dukqanina, Titograd 1967 (= Mi-

ju{kovi}, Qetopis). O{tru kritiku Dukqaninovog dela izneo je jo{, I. Ku-

kuljevi}, Kronika hrvatska iz XII vieka, Arhiv za povjesnicu jugoslovensku 1 (1851) 3.

Ovakav stav donekle je ublaìo, F. Ra~ki, Ocjena starijih izvora za hrvatsku i srb-

sku poviest Srednjega Vieka, Knjièvnik 1 (1864) 221, smatraju}i da je uprkos slabe

istorijske vrednosti, Letopis dobar izvor za geografiju Gorwe Dalmacije. V. Jagi}, Historija knjièvnosti naroda hrvatskoga i srpskoga, I, Zagreb 1867, 113 –

117, sloìo se sa mi{qewem Kukuqevi}a i Ra~kog, ali je Letopis posma-

trao najpre kao kwièvno delo. Istini najbliù ocenu vrednosti Letopisa

iskazao je S. Novakovi}, Srpske oblasti X i XII veka, GSUD 48 (1880) 2; Idem,

23

Arhi|akona,23 uzrokovala je da su wihovi spisi ~esto zanemari-

vani u istoriografiji, bez podrobnijeg ulaèwa u celokupan

sadràj, iako u wima ~esto ima i pouzdanih i jedinstvenih po-

dataka za razdobqe ranog sredweg veka.

Tuma~e}i najraniju pro{lost srpskih zemaqa istori~ar

je suo~en sa dve osnovne skupine izvora koji se gotovo nepomir-

qivo razilaze. S jedne strane to su dela vizantijskih pisaca

koji su svoje ume}e pisawa hronike ili istorije ba{tinili na

najboqim tradicijama antike i rane Vizantije, dok se na drugoj

strani suo~ava s delima latinskih pisaca iz Dalmacije, poput

dubrova~kih analista, Tome Arhi|akona i Popa Dukqanina, ko-

ji, re|e (Toma Arhi|akon) ili ~e{}e (Dukqanin, dubrova~ki

analisti) nekriti~ki unose u svoja dela sve ono {to im se u~ini

da bi moglo da bude od koristi i opravda wihove stavove o odre-

|enim bitnim pitawima postavqenim u sr` wihovog dela.24

Problem slabije vrednosti narativnih izvora sa prosto-

ra Dalmacije nesumwivo je posledica civilizacijskog propada-

wa koje je zadesilo Dalmaciju posle slovenskog naseqavawa i

koje je trajalo po svoj prilici do po~etka IX veka. Dok vizan-

tijski pisci nastoje da pruè proverene podatke, naj~e{}e iz

Prvi osnovi slovenske kwièvnosti me|u balkanskim Slovenima, Beograd

1893, 182 – 183, koji je prihvatio wegovu vrednost kao pouzdanog izvora za ge-

ografiju srpskih zemaqa, a zatim utvrdio da mu se moè pripisati odre|ena

istorijska verodostojnost za razdobqe od XI do XII veka. Sli~no, ISN I, 194,

nap. 32 (S. ]irkovi}). Najzad, Miju{kovi}, Qetopis, 35 – 37, 116, bio je izu-

zetno kriti~an prema Letopisu, dok je N. Radoj~i}, Dru{tveno ure|ewe kod Srba u ranom sredwem veku – prema Barskom rodoslovu, GSND 15/16 (1936) 4,

bio sklon da poveruje u ta~nost vesti Letopisa ne{to vi{e od drugih isto-

ri~ara. Za noviju literaturu o ovom pitawu, videti, T. @ivkovi}, O prvim glavama Letopisa Popa Dukqanina, Istorijski ~asopis 44 (1997) 14 – 15,

nap. 17 – 28 ( = @ivkovi}, O prvim glavama) 23

Thomas Archidiaconus: Historia Salonitana, ed. F. Ra~ki, Zagrabiae 1894 (= Tho-

mas); Toma Arhi|akon, Kronika, ured. V. Rismondo, Split 1960 ( = Kronika). Za ocenu

vrednosti dela Tome Arhi|akona, Historia Salonitana, videti, M. Barada, Dal-

matia Superior, Rad JAZU 270 (1949) 101 – 108; N. Klai}, Povijest Hrvata u ranom

srednjem vijeku, Zagreb 1971, 22 – 25 ( = Klai}, Povijest). 24

Trebalo bi voditi ra~una da dubrova~ki analisti, Pop Dukqanin i Toma

Arhi|akon nisu pisci podjednake vrednosti. U wihovim delima postoje i te

kako pouzdani odlomci, obi~no wima savremeni, ali kada je re~ o pitawima

iz dubqe pro{losti wihova pouzdanost naglo opada. Ipak, ~ak i u tom po-

gledu oni se i daqe razlikuju, pa Toma Arhi|akon ostaje svakako naju~eniji

i najspremniji pisac iz ove skupine.

24

svoga vremena (Porfirogenit, Kinam, Skilica, Zonara, Kekav-

men)25 dotle ne{to pozniji dalmatinski pisci, koji pi{u posle

dugog razdobqa kulturnog opadawa, uspostavqaju istorijske ve-

ze izme|u svoga vremena i vremena naseqavawa Slovena, premo-

{}uju}i ih legendama, tradicijom i domi{qawima. Takav pri-

stup bio je uslovqen wihovim tada{wim potrebama – Toma Ar-

hi|akon zarad dokazivawa starine Splitske arhiepiskopije, a

Pop Dukqanin da bi u~vrstio prava prvenstva dukqanske dina-

stije nad okolnim slovenskim (srpskim) kneèvinama.26

Docniji dubrova~ki pisci Anonim,27 Tubero,28 Nikola

Rawina,29 Mavro Orbin,30 Jakob Lukarevi},31 Junije Rasti},32 te- 25

Ioannis Scylitzae Synopsis historiarum, rec. I. Thurn, Berolini 1973; Ioannis Zonarae

epitomae historiarum, libri XVIII, rec. M. Pinder, Bonnae 1897; Cecaumenii Strategi-

con, ed. B. Wassiliewsky – V. Jernstedt, St Petersbourg 1896 ( = Cecaumenii Strategi-

con); Ioannis Cinnami epitome, rec. A. Meineke, Bonnae 1836. Za ocenu vrednosti

Skilice, Kekavmena i Zonare, videti: Vizantijski izvori za istoriju naro-da Jugoslavije, III, ured. G. Ostrogorski – F. Bari{i}, Beograd 1966 (= VINJ

III) 52 – 54; 191 – 193; 245. Za Kinama, pogledati, Vizantijski izvori za isto-riju naroda Jugoslavije, IV, ured. G. Ostrogorski – F. Bari{i}, Beograd

1971, 1 – 105 ( = VINJ IV); Za op{tu ocenu vizantijskih pisaca, videti, C.

Mango, Byzantium the Empire of the New Rome, London 1998, 233 – 255 ( = Mango,

Byzantium). 26 Jo{ je, A. Dabinovi}, Dràvnopravni odnos Hrvata prema Isto~nom carstvu, Rad HA-

ZU 270 (1941) 59 ( = Dabinovi}, Dràvnopravni odnos) oprezno pretpostavio "da je

Dukljanin manje smatrao Hrvate krvnim, a vi{e pravnim nasljednicima Visigota i osobi-

to Ostrogota."; sli~no, @ivkovi}, O prvim glavama, 21, nap. 52. 27

Annales Ragusini Anonymi, ed. S. Nodilo, Zagrabiae 1883, 1 – 163 (= Anonymi). Vi-

deti komentar za Anonima i druge dubrova~ke horni~are, M. Medini, Starine

Dubrova~ke, Dubrovnik 1935, 1 – 27 (= Medini, Starine). Rus, V. Maku{evò,

Izslhdovaniù obò istori~eskihò pamùtnikahò i bótopisatelùhò Dubrovni-ka, Sanktpeterburgò 1867 ( = Maku{evò, Izslhdovaniù), isuvi{e je verovao

najstarijim dubrova~kim letopiscima. 28

Ludovici Cervarii Tuberonis patritii Rhacusini ac abbatis congregationis Melitensis

Commentaria suorum temporum, I – II, Rhacusii 1784, posebno kwiga I, 18 – 22; 188

– 206 ( = Tubero). Za istoriju svoga vremena (1490 – 1522 ) on je pouzdan izvor;

upor. Engel, Povjest, IX. 29

Annali di Ragusa del magnifico ms. Nicolò di Ragnina, ed. S. Nodilo, Zagrabiae

1883, 166 – 301 ( = Ragnina). 30

Mauro Orbini, Il Rego de gli Slavi, Pesaro 1601 (= Orbini). 31

Copioso ristretto de gli Annali di Ravsa libri quattro di Giacomodi Pietro Luccari, Ve-

netia 1605 ( = Luccari). Zanimqivo je da Engel, Povjest, XVII, Lukarevi}a smatra

za najpoznatijeg dubrova~kog istori~ara ali “i megju svijem najnepouzdaniji”. 32

Chronica Ragusina Junii Restii (ab origine urbis usque ad annum 1451), ed. S. Nodi-

lo, Zagrabiae 1893, 1 – 315 (= Resti).

25

è da najstarije razdobqe dubrova~ke pro{losti objasne le-

gendama.33 Tako se oko crkve Sv. Stefana u Dubrovniku splela

neverovatna pri~a o bosanskom kraqu Stefanu i wegovoj èni,

kraqici Margareti,34 koja se vremenom dogra|ivana provla~i-

la kroz brojna dela dubrova~kih pisaca.35

Posebno je zna~ajna legenda o osnivawu Dubrova~ke ar-

hiepiskopije ~ije po~etke dubrova~ki pisci stavqaju u vreme

arhiepiskopa Dukqe – Jovana, koji je posle razarawa svoga gra-

da (navodno u vreme bugarskog cara Samuila, 976 – 1014) pribe-

ì{te na{ao u Dubrovniku i postav{i episkop preneo i prava

Dukqanske arhiepiskopije na Dubrovnik.36 Junije Rasti} pri-

dodaje na margini svoga dela 980. godinu uz podatak da je papa

Benedikt VII (973 – 984) potvrdio Jovanu arhiepiskopsku titu-

lu za Dubrovnik.37 Sli~no postupaju Lukarevi} i Anonim - Jo-

annes primo Arciepiscopo di Ragusa.38 S. Nodilo je smatrao da je

ovaj podatak umetnut docnije, jer je zabeleèn pod 980. godinom,

33 Tako je, na primer, legenda o sv. Ilarionu datirana u 802. godinu; Anonymi,

11 – 14; Ragnina, 188 – 191. S druge strane, Resti, 15, sv. Ilariona ispravno sta-

vqa u IV vek. 34

Anonymi, 16 – 18; Orbini, 346 – 347; Luccari, 5; Ragnina, 193 – 195; Resti, 27 – 28. O

kraqici Margareti, videti, F. [i{i}, O Hrvatskoj kraljici Margareti, Dubrovnik 1929 35

Legenda o kraqici Margareti kod pomenutih pisaca datirana je razli~i-

to; tako, Anonymi, 16 – 18, stavqa wen boravak u Dubrovniku u 819 – 827. Ano-

nima sledi Ragnina, 195. Sli~no razmi{qa i Lukarevi}, po{to posle izla-

gawa o Margariti pomiwe upad arabqanskog zapovednika Save koji je spa-

lio ju`nodalmatinske gradove, a taj doga|aj je bio oko 840. godine; upor. DAI

I, 29.88 – 93, gde su spojena dva napada Arabqana – jedan iz 840. i drugi iz 866. go-

dine. Orbini, 346 – 347, stavqa boravak kraqice Margarete u Dubrovniku u XI

vek i smatra je udovicom hrvatskog kraqa Kre{imira II. S druge strane, Resti,

27 – 28, smatra da je epizoda sa kraqicom Margaretom bila oko 940. godine. 36

Ragnina, 202; Resti, 30. Ostala je zabeleèna tradicija da su kotorski, ul-

ciwski, sva~ki i barski episkop prilikom putovawa na jedan crkveni sabor

u Splitu pretrpeli brodolom i da je kao posledica toga usledila papska od-

luka da se u ju`noj Dalmaciji ustanovi posebna arhiepiskopija; upor. Tho-

mas, 43 – 44. Ljetopis fra Nikole La{vanina, ed. J. Jeleni}, GZM 26 (1914) 363, datira

ovaj brodolom u 1030. godinu, a navodi ~etiri episkopa Gorwe Dalmacije:

kotorskog, antibarskog, ulciwskog i sva~kog. “Od tada arhiepiskop posta u Antibaru kome se one ~etiri crkve podloì{e”. 37

Resti, 30. 38

Luccari, 9; Anonymi, 23.

26

dok slede}i odeqak po~iwe sa 975. godinom, a zatim ponovo do-

lazi podatak pod 980. godinom.39

Junije Rasti} se u svome delu kroz hronologiju i doga|aje

kre}e prili~no sigurno po{to kraj Samuilovog prodora u Dal-

maciju dovodi u vezu sa pohodom Vasilija II na Sardiku {to je

bugarskog cara navelo da se vrati u Bugarsku.40 Ovo otkriva we-

gov metodolo{ki postupak, gde je on porede}i vizantijskog pi-

sca Kedrena (tj. Skilicu) i dubrova~ke zapise, stavio doga|aje

u istorijski kontekst. Neki drugi izvori zadràvaju ime Jova-

na kao prvog arhiepiskopa Dubrovnika, ali ga ne dovode u vezu

sa Dukqom ve} Epidaurom i vremenom doseqavawa Slovena,41

{to je nesumwivo ta~nija verzija.42

Obja{wewe za ime Raguze, od gr~ke re~i lausa, sa zna~e-

wem strma stena, zadràva se kod svih dubrova~kih ili dalma-

tinskih pisaca kao istorijska ~iwenica, iako je u pitawu veo-

ma stara tradicija, koju prenosi jo{ Konstantin Porfiroge-

nit polovinom X veka.43 Obja{wewe za teritorijalne dobitke 39

Anonymi, 23, nap. 1. 40

Resti, 30. 41

Tako, Milecije, u: Ragnina, 174. Isto, MSS italiani CI. 7 Nº 984, Bibl. Marciana:

“Relatione della Republica di Ragusa l’anno 1624”, objavqeno u: G. Novak, O dubro-

va~koj republici god. 1624. Anali zavoda za povijesne znanosti Jugoslovenske akade-

mije znanosti i umjetnosti 13 – 14 (1976) 9, “Ioannes arcipiscopus Epidaurensis”... 42

R. Kati~i}, Aedificaverunt Ragusium et habita verunt in eo. Tragom najstarijih du-

brova~kih zapisa, Uz po~etke hrvatskih po~etaka, Split 1993, 157 – 158 (= Kati~i},

Aedificaverunt) rekonstruisao je pribliàn tekst originalnog dubrova~kog

zapisa koji je posluìo kao predloàk Konstantinu Porfirogenitu, Popu

Dukqaninu, Tomi Arhi|akonu i dubrova~kom pesniku Mileciju, odakle

proisti~e da je pomenuti Jovan bio arhiepiskop Epidaura, koji je posle ra-

zarawa grada zajedno sa izbeglicama osnovao Dubrovnik. Na starinu i ras-

prostrawenost legende o osnivawu Dubrovnika ukazuje i poveqa ùpana Be-

qaka i wegovog brata Radi~a Sankovi}a Dubrov~anima iz 1391. godine gde se

uspostavqa veza izme|u Cavtata (Epidaura) i Dubrovnika koja seè iz vre-

mena slovenske seobe; upor. F. Miklosich, Monumenta serbica, Vienna 1858, N°

204, “…na Captath pri mori esty bily grady stari D$brovniky polagy j$pe ko-navalyske, koöm$ grad$ pristohùe j$pa konavaoska, i bhùe m$ plemenito ta j$pa i dr$ge zemyle i mhsta, i kada se ony stari grady ras$ i op$sth…”. O

porodici Sankovi} videti, J. Miju{kovi}, Humska vlasteoska porodica Sankovi}i, I^ 11 (1960) 17 – 54. 43

Anonymi, 3 – 8, 10, 18, pomiwe Castel de Lave vi{e puta ali ne ulazi u etimo-logiju same re~i; Ragnina, 173, podrobno obja{wava mutaciju L u R (Lausa = Ragusa); isto, Resti, 16; Tubero, 193, Lavusa in Rhacusam mutata; ukratko, Luccari, 1. Najstarija zabeleèna verzija ove legende je kod Konstantina Porfiro-

27

Dubrovnika prema Travuniji i Zahumqu iznedrilo je zaista te-

{ko shvatqivu hronolo{ku zbrku, ali i pojavu gotovo sigurno

nepostoje}ih vladara.44 Borba za crkveni uticaj na podru~jima

izvan gradskih zidina na{la je odraza i u delima dalmatinskih

pisaca koji su posegli u duboku pro{lost traè}i tamo niti

kojima bi prilike iz svoga vremena ili bliè pro{losti, do-

veli u sklad – na primer Jovan Ravewanin i wegov crkveno-or-

ganizacioni rad,45 legenda o Ursu Konfesoru,46 sabor na Duvaw-

skom poqu47 – sve su to u mawoj ili ve}oj meri ve{ta~ke nara-

tivne tvorevine koje su iz vrlo odre|enih potreba na{le svoje

mesto kod dalmatinskih pisaca.48

S druge strane, podaci najstarijih srpskih rodoslova i

letopisa, kao i ìtija srpskih vladara, prenose hronolo{ki

redukovanu pro{lost, kako u pogledu dinasti~ke istorije i

predaka, tako i u pogledu politi~ke istorije.49 Srpski pisci

poznaju iskqu~ivo dinastiju Nemawi}a, pa ukoliko bi moderna

istoriografija oslawala svoja saznawa o srpskoj pro{losti

iskqu~ivo na wima, do{la bi do zakqu~ka da pre Nemawi}a

srpske dràve nije ni bilo i da se od rimskog cara Licinija do

Bele Uro{a gotovo ~itav jedan milenij nepovratno zaturio.50

Isto pravilo uo~ava se i po pitawu crkvene organizacije, gde

se postanak srpske arhiepiskopije sa sedi{tem u @i~i dovodi

genita, DAI I, 29.217 – 220, a zapisana je 949. godine; Ljetopis, 70, tako|e navodi Lausium = Ragusium. 44

O ovim borbama dubrova~ki pisci uglavnom preuzimaju podatke iz dela Popa Dukqanina, ali ima zapisa koji ukazuju i na postojawe dubrova~ke tra-dicije; upor. Medini, Starine, 24. 45

Thomas, 33 – 34; Kronika, 24. Iako legenda o Jovanu Ravewaninu sadrì i istorijske ~iwenice, wegova titula arhiepiskopa je plod pi{~eve kon-strukcije. O ovom pitawu bi}e vi{e re~i kasnije. 46

F. [i{i}, Povijest Hrvata u vrijeme narodnih vladara, Zagreb 1925, 308, nap. 21 ( = [i{i}, Povijest). 47

Ljetopis, 50 – 56. 48Veoma o{tru kritiku dubrova~kih Letopisa dao je Nodilo, Prvi ljetopisci, 92

– 128. Maku{evò, Izslhdovaniù, 214, uo~io je da podaci iz letopisa koji se

odnose na vreme od VIII do XII veka ukazuju na wihovo crkveno poreklo. 49

Stari srpski rodoslovi i letopisi, ured. Q. Stojanovi}, Beograd – Sr.

Karlovci 1927 (= Letopisi ) passim. Arhiepiskop Danilo i drugi, @ivoti kraqeva i arhiepiskopa srpskih, uredio \. Dani~i}, Zagreb 1866, passim.

Jitió kraly srybyskÿixy, deo prvi, ured. I. Pavlovi}, Beograd 1877, passim. 50 Npr. Letopisi, 177, 185, 191, itd.

28

u vezu i sa osnivawem 12 episkopija, odakle bi neminovno sle-

dio zakqu~ak da je Srbija do vremena Save Nemawi}a u crkve-

nom pogledu bila neure|ena zemqa.

Muk sredwovekovnih srpskih izvora o politi~kim i

crkvenim pitawima u srpskim zemqama tokom ranog sredweg

veka, o~igledno je imao opravdawe na isteku XII i tokom XIII ve-

ka, a bio je posledica vrlo odre|enih, sloènih, politi~kih i

crkvenih okolnosti.

Ipak, u pojedinim izvorima moè se primetiti da je pi-

sana zaostav{tina iz X ili XI veka postojala, ali da je iz nekih

za sada nepoznatih razloga tiho nestala iz docnijih istorij-

skih ili kwièvnih dela srpskih, a samim tim i poznijih dela

vizantijskih i dalmatinskih pisaca. Tako Pop Dukqanin, te-

meqno opisuju}i borbu dukqanskog kneza Dobroslava (tj. Ste-

fana Vojislava) sa dra~kim strategom, nesumwivo koristi slo-

venski izvor budu}i da u svoje ina~e latinsko delo ubacuje slo-

venske re~i, kada Dobroslavqev sin Gojislav u àru borbe nije

prepoznao svoga oca i umalo ga usmrtio, a otac povikao Boè Po-

miluj.51

Iako je Dukqanin svoje delo prvobitno sastavio na slo-

venskom (srpskom) jeziku, navedeni citat nije preuzet iz prvo-

bitne slovenske verzije Letopisa ve} iz slovenskog izvora ko-

jim se prilikom sastavqawa te prvobitne verzije koristio.

Govore}i o dolasku Bugara Dukqanin najverovatnije

koristi bugarski izvor koji se bavio, izme|u ostalog, i naseqa-

vawem Bugara, donose}i veoma podrobne podatke o ustrojstvu

bugarskog plemena – hagan Kris i devet kneèva pod wim.52 Kod

istog pisca nalaze se i jedinstvene vesti o srpsko-bugarskom su-

kobu sa kraja VII veka u koji su Srbi bili uvu~eni kao saveznici

Carstva.53 Tragovi postojawa jedne takve Bugarske hronike mogu

se uo~iti i kod Skilice koji u svoj gr~ki tekst ubacuje sloven-

ske re~i izgovorene od uspani~enih bugarskih vojnika prili-

kom sukoba vizantijskog cara Vasilija II i bugarskog cara Jova-

na Vladislava 1017. godine, “” (beìte, car).54

51

Ljetopis, 91. 52

Ljetopis, 44 – 45. 53

Ljetopis, 45 – 46. 54

Scyl. 356.46.

29

Odavno je uo~eno da je izgleda postojala i jedna Tre-biwska hronika koja je mogla da nastane ve} po~etkom XI veka,

kojom se Dukqanin tako|e koristio.55 U delu Mavra Orbina po-

stoji podatak o Cataro Città di Bosna56 kao i kod Lukarevi}a Kate-

ra di Bosna, 57 koji je stradao prilikom pohoda bugarskog cara

Samuila. To su, pored Porfirogenita58 jedini izvori koji uop-

{te znaju za postojawe bosanskog grada Katere.59 [tavi{e, Or-

bin i Lukarevi} koriste ovaj podatak da bi objasnili ime pri-

morskog Kotora jer su iz onog bosanskog stigli Nedor, Miro-

slav i Vuka{in koji su “pomogli svojim znawem i ume}em da se izgradi Kotor”. Podatak o uni{tewu grada Dukqe tokom istog

pohoda tako|e je mogao da bude preuzet iz nepoznatog sloven-

skog izvora, mo`da upravo iz one iste Bugarske hronike koja se

bavi i naseqavawem Bugara i koja je mogla da nastane u Ohridu

izme|u 1018. i 1037. godine.60 Potvrda o pohodu Samuila na ju-

55

Medini, Starine, 33. Da je zaista postojao dobro izra|en spis na koji se Du-

kqanin oslawao beleè}i vesti o sukobu sina Stefana Vojislava, Gojisla-

va, sa knezom Qutovidom kod brda Klobuka (isto~na Hercegovina) svedo~e

citati koji su kod Dukqanina sa~uvani – “Ingenia tua nullatenus me pertur-

bant...” i “Currite commilitones et socii, currite, quoniam Lutovid cecidit et mortuus

est.”; Ljetopis, 92. Trebiwska hronika nastala je, prema istraìvawima M.

Medinija, oko 1020. godine; upor. M. Medini, Kako je postao Ljetopis popa Duklja-

nina, Rad HAZU 273 (1942) 113, 155 – 156. 56

Orbini, 298. 57

Luccari, 9. U ovom istom odeqku Lukarevi} pomiwe i primorski grad Ko-

tor koji je postradao tokom istog Samuilovog pohoda. 58

DAI I, 32.151 (). 59

Orbin je koristio podatak o bosanskom Kotoru iz Geografije Gerarda Ru-

dingera, kwiga 2, upravo kao i Lukarevi}. Orbin doslednije koristi izvor i

kaè da je bosanski Kotor apresso Bagnaluca. Orbin dodaje da je podatke o do-

lasku Nedora, Miroslava i Vuka{ina u dalmatinski Kotor prona{ao kod

Mihaila Salowanina. O Rudingeru i Mihailu Salowaninu videti, Mavro Orbini, Kraqevstvo Slovena, ured. S. ]irkovi}, Beograd 1968, 397, 409. O

identifikaciji bosanskog Kotora (Katere), videti, VINJ II, 59, nap. 203. 60 Zakqu~ak o vremenu nastanka ove Bugarske hronike izveden je na osnovu

podataka koji su sa~uvani kod Mihaila Devolskog u wegovim dopunama Ski-

lice; upor. B. Proki}, Die Zusätze in der Handschrift des Johannes Skylitzes Codex

Vindobonensis hist. graec. LXXIV, München 1906 ( = Zusätze). Naime, sve dopune se

odnose na vreme do 1037. godine (sa izuzetkom dve dopune za 1072/1073. godi-

nu), a to je godina kada je arhiepiskop Ohrida, Sloven Jovan, umro, a nasledio

ga na tronu Ohrida Grk Lav. Tada je i slovenska pisana tradicija, odràvana

30

`nodalmatinske gradove, ~iji je opis sa~uvan kod Popa Dukqa-

nina,61 nalazi se i u legendi o sv. Trifunu, u kojoj se kaè da je

prilikom osvajawa Kotora, Samuilo odneo sve~eve mo{ti.62

Pismenost je u sredwem veku bila povezana sa crkvom i

wenim ustrojstvom. Osnovne kwige koje su prepisivane i bile

dostupne bavile su se biblijskim i crkvenim temama, odnosno

li~nostima iz crkvenog kulta. Pored ovakvih spisa u Vizanti-

ji je u ranom sredwem veku jedan imu}niji gra|anin obi~no po-

sedovao ne{to patristi~ke literature, jednu ili dve hronike,

te obavezno jedan tuma~ snova (Sanovnik).63 Bio je to kulturni

obrazac vremena i sasvim je izvesno da je prodirao i u ju`no-

slovenske zemqe koje su bile pod neposrednim politi~kim i

kulturnim uticajem Vizantije. Svakako, on je mogao da bude ute-

meqen tek po{to je i hri{}ansko dru{tvo u tim zemqama, pre

svega u dalmatinskom zale|u, ~vr{}e ustrojeno, a to je moglo da

bude, najkasnije, ve} od X veka.

Kod Ju`nih Slovena pismenost na materwem jeziku otpo-

~ela je krajem IX veka u Bugarskoj64 i odatle se {irila prema

Srbiji i srpskim kneèvinama tokom narednih stole}a. Ona je

bila saobrazna sa {irewem crkvene organizacije, pa bi stoga

bilo prirodno za o~ekivati da je na prostoru srpskih kneèvi-

u Ohridskoj, odnosno Bugarskoj arhiepiskopiji, koja je mogla da iznedri jed-

nu takvu Bugarsku hroniku, po svoj prilici sputana u daqem delovawu. 61

Ljetopis, 78 – 80. 62

G. Gelcich, Estratto dalla “Legenda de miser San Tryphon martire confalon et pro-

tector della cittade de Catharo”, Storia documentata della Marinerezza Bocchese, Ra-

gusa 1889, 84. Gel~i} smatra (Gelcich, op. cit. 81, nap. 1) da je legenda sastavqe-

na oko 1000. godine. Me|utim, ona pouzdano poti~e iz kasnijeg vremena jer

pisac doslovce kaè: Certo Samuel je podigao pobunu protiv romanskog cara

Vasilija. Tokom pobune tiranisao je granicu Bugara i Makedonije i opusto-

{iv{i neke gradove Dalmacije stigao je sa vojskom do Kotora odakle je od-

neo telo sv. Trifuna. Za savremenika bugarski car Samuilo (976 – 1014) si-

gurno nije mogao da bude “neki Samuel” pa taj izraz i jeste pokazateq da je

Legenda sastavqena znatno kasnije, mo`da u XIII ili XIV veku. U svakom slu-

~aju, po{to se u Legendi pomiwe i pobeda cara Vasilija nad tiraninom, Le-genda je nastala posle 1025. godine. 63

Mango, Byzantium, 239. 64 U~enici ]irila i Metodija, Kliment, Angelar i Naum, prispeli su u Be-

ograd oko 885. godine, odakle su otpravqeni bugarskom knezu Mihailu Bori-

su. Od tog trenutka otpo~iwe slovenska pismenost i temqniji razvoj crkve-

ne organizacije u Bugarskoj. Upor. The Long Life of Saint Clement of Ohrid, ed. I.

G. Iliev, Byzantinobulgarica 9 (1995) 62 – 120 ( = Clement).

31

na ve} u XI veku postojala znatna produkcija spisa lokalnog po-

stawa – npr. @itije sv. Vladimira ili pretpostavqena Tre-biwska hronika. Miroslavqevo jevan|eqe, nastalo oko 1185.

godine, a pisano jednim delom u Ra{koj, nesumwivo potkrepqu-

je tezu o znatnom sredi{tu slovenske pismenosti koje je, da bi

takvo delo nastalo, moralo da ima dugu tradiciju. I zaista, u

buli antipape Klimenta III od 8. januara 1089. godine, kojom se

episkop Bara, Petar, potvr|uje za arhiepiskopa dioklejsko-

barskog, pomiwu se i slovenski manastiri (...omnia monasteria

tam Dalmatinorum quam Graecorum atque Sclanorum...).65

Nestanak ranije pisane zaostav{tine u docnijim delima

nastalim pod Nemawi}ima posledica je promene teì{ta po-

liti~ke mo}i koja sa Dukqe i Primorja prelazi na unutra-

{wost, odnosno Ra{ku. Tako bi i muk nemawi}kih izvora o ra-

nijoj pro{losti bio posledica politi~ke odluke, ali ujedno i

pokazateq da je kqu~ razvoja crkvenog ustrojstva i pismenosti

u prethodnom razdobqu bio u Primorju, a ne u Ra{koj.66

Vizantijski i zapadni pisci tako|e pruàju srazmerno

malo vesti o prilikama u Dalmaciji ili unutra{wosti nekada-

{weg Ilirika. Ve} pomiwani Konstantin Porfirogenit u

svome delu O upravqawu carstvom, ostavio je poneku vest koja

se moè iskoristiti za razmatrawe pokr{tavawa Srba i Hrva-

ta, kao i podatke o hri{}anskim kultovima u nekim od dalma-

tinskih gradova. Ostali vizantijski pisci koji se bave prosto-

rom ju`noslovenskih kneèvina poti~u iz ne{to docnijeg vre-

mena – Kekavmen (XI vek), Kinam (XII vek) i Skilica (XI vek).

Predmet wihovog zanimawa uglavnom je politi~ka istorija,

dok se crkvenih pitawa uop{te ne doti~u. Na strani zapadnih,

latinskih pisaca, izdvaja se Jovan \akon, sekretar mleta~kog

du`da (umro 1008/1009. godine) koji tako|e izvrsno dopuwava

pisawe Konstantina Porfirogenita oskudnim, ali dragocenim

vestima o stawu hri{}anstva kod Hrvata i Neretqana.67

Od posebnog zna~aja su i pisma papske kancelarije hrvat-

skim vladarima iz posledwe ~etvrtine IX veka koja pruàju do-

65

Acta Albaniae I, Nº 68. 66

Suprotno, ISN I, 217 (D. Bogdanovi}). 67

La cronaca veneziana del Diacono Giovanni, Cronache Veneziane antichissime, ed.

G. Monticolo, Roma 1890, passim ( = Ioh. Diac.).

32

voqno podataka za dubqe prosu|ivawe o tokovima hri{}aniza-

cije u sklopu {ire politi~ke delatnosti slovenskih kneèva.68

U red ovako va`nih izvora spadaju i odluke Prvog i Drugog

splitskog sabora (925; 928. godine).69

Oskudna izvorna gra|a doprinela je da problem poli-

ti~ke istorije ranosredwovekovnih srpskih zemaqa ni izdale-

ka nije re{en, kao {to nisu raspletena mnoga druga pitawa ko-

ja se ti~u, izme|u ostalog, i crkvenog razvoja u tim zemqama.

Sam problem crkvene organizacije u ranosredwovekovnoj srp-

skoj dràvi, odnosno srpskim zemqama, naàlost, mora da bude

razmatran na pojedinim, neretko slabo pouzdanim odlomcima.

Ovo pitawe je povezano i sa stawem crkvene organizacije u su-

sednim slovenskim zemqama, Hrvatskoj i Bugarskoj, o ~emu je

sa~uvano ne{to vi{e pouzdanijih izvora. Naposletku, pre nego

{to se i otvori pitawe crkvene organizacije potrebno je oce-

niti stawe crkvenih prilika na {irem prostoru Balkanskog

poluostrva u doba pozne antike, a zatim utvrditi vreme pokr-

{tavawa Srba i Hrvata, jer od tog vremena tek moè da po~ne

da se razmi{qa o mogu}oj crkvenoj organizaciji na prostoru

koji su oni naselili.

68

Zbornik I, Nº 4 – 14; 17 – 18. 69

Zbornik I, Nº 23; Nº 26.

33

ILIRIK - STAWE CRKVENE ORGANIZACIJE

U POZNOJ ANTICI

Uspon i pad crkvenog `ivota na prostoru Ilirika (dije-ceze i prefekture)70 stoji u neposrednoj vezi sa promenqivim

politi~kim okolnostima kojima su provincije u ovoj oblasti

bile izlo`ene. Sirmijum, Singidunum, Viminacijum, Nais i

Salona, bili su ve} sredinom IV veka jaka sredi{ta hri{}an-

stva. Iz vremena ranog hri{}anstva u Iliriku i Dalmaciji

ostala su kao svedo~anstvo o prisustvu hri{}anskog kulta ime-

na mu~enika.71 Iz Dalmacije su, sv. Venancije, prvi episkop Sa-

lone, sv. Dujam (Domnius) tako|e episkop Salone iz po~etka IV

veka i wegov sapatnik sv. Anastasije (tj. sv. Sta{); iz Panonije

su, episkop Siscije (Siska) sv. Kvirin, stradao tako|e pod Dio-

klecijanom, zatim sv. Polion koji je mu~en u Cibali (Vinkov-

ci); iz Sirmijuma su, sv. Irinej episkop Sirmijuma, sv. Herma-

gora (slov. Mohor ili Mogor), sv. Anastasija, sv. Fortunat, sv.

Donat, sv. Klaudije, sv. Kastorije, sv. Simfronijan, sv. Niko-

strat i sv. Simplicije – svi sa po~etka IV veka.72 Iz Singudunu-

ma su bili sv. Sinerot, sv. Demetrije, sv. Hermil, sv. Stratonik

70

Literaturu o Iliriku i administrativnim podelama ove oblasti tokom

Rimskog carstva, videti, ISN I, 96, nap. 6 (M. Mirkovi}); T. @ivkovi}, Slo-veni i Romeji, Beograd 2000, 24, nap. 2 ( = @ivkovi}, Sloveni). 71

O razvoju hri{}anstva u Iliriku, videti, J. Zeiller, Les origines chrétiennes

dans les provinces danubiennes de l'empire romain, Paris 1918 (= Zeiller, Origines);

ISN I, 99 – 102 (M. Mirkovi}); za ranovizantijsko razdobqe, videti, L. Duc-

hesne, L’Illyricum ecclésiastique, BZ 1 (1892) 531 – 550; F. Dvornik, Les Slaves,

Byzance et Rome au IXe siècle, Paris 1926, 60 – 105. 72

[i{i}, Povijest, 152.

34

– svi stradali po~etkom IV veka, a poreklom sa Istoka.73 Iz

Ni{a je sv. Prokopije, poreklom iz Egipta, stradao pod Dio-

klecijanom, ~ije su mo{ti bile netaknute u ovom gradu do 1072.

godine kada su Ugri {aku preneli u Sirmijum.74 Iz Ulpijane u

Dardaniji su sv. Flor i sv. Laur.75

Na osnovu potpisa u~esnika Prvog vaseqenskog sabora

odrànog u Nikeji 325. godine poznati su episkopi Dakos iz

Dardanije76 i Domnije iz Sirmijuma.77 Spisak u~esnika sabora u

Sardiki 347. godine, tako|e pruà podatke o episkopima: Gau-

dencije iz Naisa,78 Ursacije iz Singidunuma,79 pristalice Ari-

jeve jeresi osu|eni na ovom Saboru; zatim pravoverni episko-

pi, Amasit iz Viminacijuma (kod sela Stari Kostolac),80 Zo-

sim iz Horeum Margija (\uprija),81 Vital iz Akve (kod Praho-

va),82 Makedonije iz Ulpijane (dan. Gra~anica kod Lipqana),83

Zosim iz Lihnide (Ohrid).84

Na Tre}em saboru u Efesu 431. godine, sa prostora sredi-

{weg i severnog Ilirika bili su prisutni samo Konstantin iz

Diokleje (ep. civitatis Diocletianorum) i Pavle iz Dardanije.85 Ni-

su poznati razlozi zbog ~ega nisu bili prisutni drugi episko-

pi – npr. Naisa, Singidunuma ili Viminacijuma.

Mreà episkopija u severnom i sredi{wem delu Balkan-

skog poluostrva bila je u usponu sve do 441. godine kada dolazi

do velike provale Huna i razarawa najve}eg broja iliri~kih

gradova. Stradali su Viminacijum, Margum, Sirmijum i Ni{,

73

Upor. ISN I , 99 – 100 (M. Mirkovi}), sa navedenom literaturom u nap. 10. 74 Upor. J. Kali}, Beograd u sredwem veku, Beograd 1967, 42. Ruku sv. Proko-

pija vratio je u Ni{ vizantijski car Manojlo Komnin 1162. godine; Ioannis

Cinnami epitome rerum ab Ioanne et Alexio Comnenis gestarum, ed. A. Meineke, Bon-

nae 1836, 227.1 – 4 ( = Ioan. Cin.); VINJ IV, 74. 75

Zeiller, Origines, 103, nap. 2. 76

Mansi II, col. 696. 77

Ibid. 78

Mansi III, col. 39. 79





Ibid. 84

Ibid. 85

Mansi IV, col. 1365.

35

dok je stanovni{tvo odvedeno preko Dunava.86 Tako ve} na ê-

tvrtom saboru u Halkedonu 451. godine sa iliri~kog prostora

bio je prisutan samo Evandro, episkop Diokleje (ep. Diocliae,

).87

Poseban pe~at na razvoj crkvene organizacije u Iliriku

utisnuo je papa Ino}entije I (401 – 417) koji je 17. maja 412. godi-

ne opunomo}io, kao svoga vikara, solunskog arhiepiskopa Rufa

predaju}i mu crkvenu vlast nad Ahajom, Tesalijom, Starim i

Novim Epirom, Kritom, Sredozemnom i Priobalnom Dakijom,

Mezijom, Dardanijom i Prevalisom.88 Me|utim, ve} 385/386. go-

dine, kako proisti~e iz pisma pape Siricija (384 – 399) episko-

pu Soluna Anisiju, solunski episkop je dobijao potvrdu iz Ri-

ma da ima pravo da rukopolaè episkope u Iliriku.89 Ovom od-

lukom pape Siricija zapravo je utemeqen budu}i papski vika-

rijat u Solunu koji je kona~no, 412. godine, uspostavio papa

Ino}entije I. [to se ti~e Dalmacije, ona je svakako bila u nad-

le`nosti episkopa Salone.

Vizantijski car Justinijan I (527 – 565) Novelom XI, od

14. aprila 535. godine, izdvojio je ispod vlasti solunskog pap-

skog vikara provincije Priobalnu i Sredozemnu Dakiju, Prvu

Meziju, Dardaniju, Prevalis, Drugu Makedoniju i deo Druge Pa-

nonije, a sedi{te novouspostavqene arhiepiskopije smestio u

tek izgra|eni grad Justinijanu Primu (dan. Cari~in grad kod

Lebana).90 Papa Vigilije (537 – 555) potvrdio je carevu odluku

86 Prisci Fragmenta, ed. L. Dindorf, Historici graeci minores I, Lipsiae 1870, Frg. 2,

280.20 – 281.6; Frg. 8, 291.9 – 15; upor. @ivkovi}, Sloveni, 59 – 60. 87

Mansi VI, col. 575. 88

Acta Albaniae I, Nº 7. Osnovne podatke, sa starijom literaturom, pruà: D.

Gruber, O dukljansko-barskoj i dubrova~koj nadbiskupiji do polovice XIII stolje}a, Vje-

snik 14 (1912) 1 – 5 (= Gruber, O dukljansko-barskoj); B. Grani}, Osnivawe arhie-piskopije u gradu Justiniana Prima 535 godine posle Hr., GSND 1/2 (1926) 117

(= Grani}, Osnivawe). 89


Corpus iuris civilis, Novellae, ed. R. Schoell, Berolini 1912, Nov. XI, 94 (= Novel-

lae). Crkvena sredi{ta pomenutih provincija su: Dacia mediterranea – Serdica,

Dacia ripensis – Ratiaria, Moesia prima – Viminacium, Dardania – Justiniana Prima,

Praevalis – Scodra, Macedonia secunda – Stobi, Pannonia secunda – Bassiana (u no-

veli pogre{no zapisana kao Bacensi est civitate); me|utim, trebalo bi da stoji

civitas Bassianensis; upor. Grani}, Osnivawe, 127, nap. 45; videti i, V. Popovi},

Le dernier évêque de Sirmium, Revue des études augustiniennes 21 (1975) 103.

36

i arhiepiskopa Justinijane Prime imenovao svojim namesni-

kom za te zemqe.91

Me|utim, ve} 18. marta 545. godine Justinijan izdaje No-

velu CXXXI92 kojom ukida samostalnost arhiepiskopije sa sedi-

{tem u Justinijani Primi i stavqa je u nadle`nost rimskog pa-

pe koji preko svoga vikara vr{i delegiranu jurisdikciju na

tom podru~ju.93 Nema razloga za sumwu da je do{lo do nekih no-

vih crkveno - organizacionih promena na podru~ju ove arhiepi-

skopije sve do kraja wenog postojawa, po~etkom VII veka.

Papa Grigorije Veliki (590 – 604) uputio je arhiepisko-

pu Justinijane Prime, 592, 594. i 596. godine pisma iz kojih se

jasno vidi i crkveno-pravni polo`aj ove arhiepiskopije, odno-

sno wena pot~iwenost rimskom papi.94 Posledwi put papa se

obratio arhiepiskopu Justinijane Prime 602. godine {to je

ujedno i posledwa vest koja potvr|uje postojawe ove arhiepi-

skopije.95

Teritorija arhiepiskopije Justinijane Prime zauzimala

je najve}im delom prostor dijeceze Dakije (provincije Prio-

balna i Sredozemna Dakija, Dardanija, Mezija i Prevalitana) u

sklopu prefekture Ilirik, Druga Makedonija bila je u sklopu

dijeceze Makedonije,96 dok je Druga Panonija ulazila u sastav

dijeceze Ilirik.97 U trenutku kada je Justinijan 535. godine po-

vla~io granice arhiepiskopije sa sedi{tem u Justinijani Pri-

mi ovakva raspodela provincija sigurno je bila posledica i od-

re|ene politi~ke odluke, jer su u to vreme Goti gospodarili za-

padnim delom Balkanskog poluostrva, odnosno Dalmacijom, ali

91 Grani}, Osnivawe, 126 – 127; Zeiller, Origines, 385 i daqe; Kali}, Crkvene prilike, 27. 92

Novellae, CXXXI, 655 – 656. 93 Grani}, Osnivawe, 129. 94

Mansi IX, col. 1093 – 1094. 95

Mansi X, col. 329. 96

Novellae, CXXXI, 655, izostavqa Drugu Makedoniju, dok “deo Druge Panoni-

je” postaje prosto Panonija bez bli`e naznake. Zeiller, Origines, 164, smatra da je

do tog vremena Druga Makedonija bila spojena sa provincijom Dardanijom. 97 Stara rimska dijeceza Ilirik podeqena je na zapadni i isto~ni deo. Is-

to~ni deo nazvan je prefekturom i sastojao se od dve dijeceze: Dakije i Ma-

kedonije. Zapadni deo poznat je pod imenom dijeceza Ilirik. Upor. P. Lemer-

le, Invasions et migrations dans les Balkans depuis la fin de l’epoque romaine jusqu’au

VIIIe siècle, Revue historique 211 (1954) 265 – 273.

37

je docnije, tokom sredweg veka, dovela do veoma zanimqivog ras-

pleta na latinskom zapadu kada dijeceza Ilirik, a ne prefek-tura Ilirik ostaje ta na osnovu koje se crkveno sredi{te Ili-rika dovodi u vezu sa Sirmijumom (dan. Sremska Mitrovica).

Tako jedina crkveno-pravna veza koja dijecezu Ilirik

povezuje sa Justinijanom Primom i wenim nekada{wim opse-

gom ostaje provincija Druga Panonija, ~ije je crkveno sredi-

{te, po{to je Sirmijum bio pod vla{}u Gepida do 567. godine,

preme{teno u Basijanu, a koje je vra}eno u Sirmijum najkasnije

u vreme Metodija, oko 872. godine, pod sasvim druga~ijim poli-

ti~kim okolnostima. Otuda najverovatnije i pretenzije odre-

|enih crkvenih lica u ranom sredwem veku (npr. Piligrim i

takozvani lor{ki falsifikati, pismo pape Jovana VIII sloven-

skom knezu Mutimiru) prema zemqama ju`no od Dunava (Mezija,

Dardanija, Sredozemna i Priobalna Dakija) ba{tine crkveno-

pravni osnov upravo na ovoj ~iwenici, polaze}i od Sirmijuma

kao episkopskog sedi{ta koje je bilo u sastavu dijeceze Ili-

rik. Drugim re~ima, sredwovekovni pisci ne prave razliku iz-

me|u prefekture Ilirik i dijeceze Ilirik. Vizantijska tra-

dicija, pak, crkvenu organizaciju prefekture Ilirik uzima

kao osnovu kada 1019/1020 - 1025. godine, poveqama Vasilija II

(976 – 1025) prenosi prava arhiepiskopa Justinijane Prime na

episkopa, odnosno arhiepiskopa Ohrida.98

Crkvene prilike u Iliriku, kako zapadnom tako i isto~-nom, neraskidivo su bile zavisne od politi~kih okolnosti da-tog trenutka. Kada je car Justinijan sproveo reorganizaciju cr-kve u isto~nom Iliriku 535. godine, bio je uslovqen gotskom vla{}u u Dalmaciji i Saviji i tamo{wom crkvenom organiza-cijom na koju nije mogao da vr{i uticaj.99 Iste godine zapo~eo je Justinijan Gotski rat pa se te{ko mo`e oteti utisku da stva-rawe arhiepiskopije u Justinijani Primi nije stajalo u vezi sa ratnim pripremama. Justinijan je `eleo da pre po~etka sukoba

98

H. Gelzer, Ungerduckte und wenig bekannte Bistümerverzeichnisse, BZ 2 (1893) 42 –

46 (= Gelzer, Ungerduckte); Notitiae episcopatuum ecclesiae constantinopolitanae, ed.

J. Darouzès, Paris 1981, 13.834 – 856 ( = Notitiae). 99

Na osnovu spisa crkvenog sabora u Saloni iz 530. godine u Dalmaciji su

postojale slede}e episkopije: Salona, Iader, Arba, Siscia, Epidaurum, Scardona,

Narona, Bistua, Martaritana, Sarnia. Ovima su na Saboru u Saloni 533. godine pri-

dodate: Sarsenteron, Muccar, Ludrum (tj. Burnum); upor. Kukuljevi}-Sakcinski, Zbor-

nik, Nº 239 i Nº 240. Upor. K. Patsch, Nahogjaji novaca, GZM 12 (1900) 555 – 556.

38

ima ~vrstu crkvenu i upravnu organizaciju na teritoriji koja se grani~ila sa gotskim posedima u Dalmaciji. Istovremeno, zapadne granice novouspostavqene arhiepiskopije ~inile su nesumwivo i politi~ku granicu Carstva prema Gotima.

Ve} Novelom VIII iz 535. godine, Justinijan je onemogu-

}io provincijske upravnike da postavqaju svoje predstavnike

po gradovima,100 a zna~aj episkopa za upravni aparat Carstva

jo{ ja~e je istakao Novelom CXXVIII iz 545. godine kojom se

episkopima daje pravo da preuzmu fiskalne i druge du`nosti

gradskih dekuriona,101 ~ime je minimalizovana uloga gradskih

saveta i predstavnika poznoanti~ke gradske administracije, a

oslonac funkcionisawa gradova potra`en u o~igledno stabil-

noj i ~vrstoj crkvenoj hijerarhiji.102 Preuzimawe svetovnih

funkcija u provincijskoj upravi od strane crkvenih lica, a na

podstrek cara, odnosno carigradske vlade, dodatno oja~ava

pretpostavku da spisak provincija pod Justinijanom Primom

zapravo odslikava granicu Carstva prema Gotima, odnosno

Dalmaciji. Primer Justinijane Prime nije usamqen, jer je Ju-

stinijan sli~ne zahvate izvr{io i u Kartagini103 i Raveni, tj.

sve tri arhiepiskopije su pretrpele bitne promene u odnosu na

do tada zvani~nu crkvenu hijerarhiju.104

Kartagina i Ravena bili su gradovi tek osvojeni, prva,

Kartagina, bila je zauzeta posle slamawa Vandala u severnoj

Africi 533. godine, dok je Ravena preoteta Gotima ne{to ka-

snije, 540. godine, i slu`ila je kao vojni centar sve do kraja ra-

ta u Italiji. U oba slu~aju prime}uje se te`wa da granice cr-

kvenih nadle`nosti prate granice provincija. Istovetan je

slu~aj sa Justinijanom Primom, sa tom razlikom {to ona nije

bila ponovo osvojena, ve} je wenim osnivawem oja~ana uprava

Carstva preko crkvene hijerarhije u dane neposredno pred po-

~etak rata sa Gotima i ponovnog osvajawa Dalmacije.

100

Novellae, VIII, cap. IV, 68.31 – 36. 101

Novellae, CXXVIII, cap. XV, 641.34 – 642.32. 102

Upor. F. Kurta, Limes and Cross: The Religious Dimension of the Sixth-century Da-

nube Frontier of the Early Byzantine Empire, Starinar 51 (2001) 48. 103

Novellae, XXXVII, 244.20 – 245.41, iz avgusta 535. godine. 104

Upor. R. A. Markus, Carthage – Prima Justiniana – Ravenna: An Aspect of Justi-

nian’s Kirchenpolitik, Byzantion 49 (1979) 278.

39

Presudnu ulogu za izbor samog sredi{ta arhiepiskopije

nedaleko od sela Taurisijuma, gde je podignuta Justinijana

Prima, svakako je imala okolnost da je car Justinijan tu bio

ro|en, ali bi on u svakom slu~aju, radi uskla|ivawa celokup-

nih upravnih i crkvenih prilika u Iliriku, a najpre zbog po-

grani~nog poloàja Ilirika prema Gotima, na tom prostoru

uspostavio arhiepiskopiju. Izbor wenog sredi{ta bio je samo

olak{an ~iwenicom da je sam car bio rodom odatle.105

Kada je vizantijska vojska u Italiji po~ela da posustaje

u iscrpquju}em odmeravawu snaga sa kraqem Gota, Totilom,106

Justinijan je Novelom CXXXI iz 545. godine ograni~io samo-

stalnost (tj. autokefalnost) arhiepiskopa Justinijane Prime.

Bio je to politi~ki ustupak rimskom papi ~ija mu je podr{ka

bila dobrodo{la u kriti~noj fazi rata sa Gotima u Italiji.107

Iz Justinijanove vizure on je ponovo uspostavqao jedinstvo ne-

kada{weg Rimskog Carstva tako da je mogao, usled promewenih

politi~kih okolnosti, da vrati jurisdikciju Rima nad episko-

pijama koje su bile pod Justinijanom Primom, rukovode}i se

pre svega potrebom ja~awa vojnog poloàja Carstva u Italiji

preko rimskog pape i uticaja koji je on mogao da ima na tamo-

{we stanovni{tvo.108 îni se da su Justinijanove nade o ujedi-

105 Prokopije kaè da je Justinijan sagradio Justinijanu Primu “oduùju}i se na taj na~in svojoj roditeqki”, a po{to je grad bio veliki i mnogoqudan,

odabran je da bude i arhiepiskopsko sredi{te; upor. Procopii Caesariensis ope-

ra omnia, I – IV, ed. G. Wirth, Bellum Vandalicum, Bellum Gothicum, Bellum Persi-

cum, De aedificiis, Historia arcana, Lipsiae 1962 – 1964, De aedificiis, 105.6 – 9;

105.18 – 23; VINJ I, 56. 106

Uop{teno, The Cambridge Medieval History, ed. H. M. Gwatkin – J. P. Whitney,

vol. II, Cambridge 1913, 15 – 17 ( = CMH II). 107

Za odnos italijanskog stanovni{tva prema Velizarovim ili Narzesovim

trupama, pre svega na osnovu pisawa Kasiodora i Prokopija, videti, J. Moor-

head, Italian Loyalities During Justinian’s Gothic War, Byzantion 53 (1983) 582, 596.

Vizantija se ve} od 544. godine nalazila u izuzetno te{koj vojnoj situaciji u

Italiji. Totila je u jesen 545. po~eo da opseda Rim, a Velizar se preko Rave-

ne i Dalmacije uputio u Dra~ gde je ~ekao vojna poja~awa iz Carigrada. Vr-

hunac potiskivawa vizantijskog uticaja u Italiji bilo je ponovno zauzima-

we Rima od strane Totile 17. decembra 547. godine; upor. Procopii BG III, 22. 108

Me|utim, ovaj Justinijanov ustupak papi Vigiliju nije bio dovoqan pa je

na carevo nare|ewe papa u novembru 545. godine odveden na Siciliju, a oda-

tle u Carigrad gde je prispeo 547. godine; upor. Theophanis Chronographia, I –

II, ed. C. de Boor, Lipsiae 1883, I, 225.12-13 ( = Theoph. I).

40

wewu crkava bile uzaludne pa je papu Vigilija ozloje|eni car

jednim iznenadnim hap{ewem 551. godine ponovo podsetio da

u~ini ono {to je od wega ranije traìo.109

Tako Novela CXXXI iz 545. godine postaje pravni osnov

za sva daqa pitawa u sporewima oko crkvenih nadle`nosti u

ovim oblastima. Daqi razvoj politi~kih okolnosti, pre svega na

Zapadu, u Italiji, dove{}e tokom VIII i IX veka do promena i u ju-

risdikciji nad ve}im delom Balkanskog poluostrva {to se mora-

lo odraziti i na crkvene prilike kod Slovena (Srba i Hrvata).

Provale Slovena i Avara u drugoj polovini VI veka,

uzrokovale su nova razarawa i nesumwivo doprinele kona~nom

raspadu crkvene organizacije. Prilikom prve opsade Soluna

584. godine, pomiwu se crkvena lica i gra|ani koji su raspozna-

vali znake varvarskog (slovenskog) dozivawa,110 {to upu}uje na

zakqu~ak da su u pitawu izbeglice iz ve} opusto{enih predela

Ilirika.111 Crkvena lica, pomenuta u ovakvom sklopu doga|aja

bila bi u tom slu~aju dokaz da je krajem VI veka u severnom i

sredi{wem Iliriku ve} otpo~eo proces raspadawa crkvenog

tkiva. Arheolo{ki podaci sa lokaliteta kao {to su Medijana

(Ni{), Gradina na Jelici, Kolovrat kod Prijepoqa, Justinijana

Prima (Cari~in grad) i mnogi drugi, pokazuju zamirawe rano-

hri{}anskih bazilika krajem VI odnosno po~etkom VII veka.112

U istoriografiji je jo{ uvek ostalo nere{eno pitawe

{ta se desilo sa Dalmacijom nakon Justinijanovih osvajawa

537. godine, odnosno po{to su Goti kona~no isterani iz ove

oblasti. îwenica je da ne postoji nijedan pisani izvor koji bi

pouzdano posvedo~io o upravnom poloàju Dalmacije u struktu-

109

Theoph. I, 225.18-21. Teofan je ovo drugo hap{ewe pape Vigilija tako|e

stavio u 547. godinu ali je ono zaista bilo 551. godine; upor. C. Mango – R.

Scott, The Chronicle of Theophanes, Oxford 1997, 328, nap. 4 (= Mango-Scott). 110

Les plus anciens recueils des miracles de saint Demetrius, I – II, ed. P. Lemerle, Pa-

ris 1979, I, 12, 128.2 ( = Miracula); VINJ I, 176. 111

Upor. @ivkovi}, Sloveni, 106. 112

O bazilikama na prostoru dana{we Srbije postoji brojna literatura.

Videti npr. M. Milinkovi}, Arheolo{ka istraìvawa Gradine na Jelici u 1989. i 1994. godini, Zbornik radova Narodnog muzeja (â~ak) 24 (1994) 49 –

58; I. Nikolajevi}, Ranohri{}anske krstionice u Jugoslaviji, ZRVI 9

(1966) 223 – 253; V. Kondi} – V. Popovi}, Cari~in grad, utvr|eno naseqe u vizantijskom Iliriku, Beograd 1977.

41

ri Carstva tokom VI (posle 537. god.) ili po~etka VII veka. Sta-

rija mi{qewa podrobno je izneo J. Ferluga u svojoj studiji Vi-zantiska uprava u Dalmaciji, zakqu~iv{i da je Dalmacija za

vreme Justinijana najverovatnije bila uzdignuta u rang prokon-

zularne provincije i da nije bila pot~iwena nijednoj prefek-

turi.113 D. Mandi} je prili~no ubedqivo pokazao da je Dalmaci-

ja u upravnom smislu potpadala pod Ravenskog egzarha. U svakom

slu~aju, nesumwivo je dokazao da je u smislu crkvene organiza-

cije Dalmacija potpadala pod rimskog papu i da je on vr{io po-

tvr|ivawe arhiepiskopa Salone.114

Me|utim, kako sledi iz crkvene politike Justinijana I,

koji je te`io da granice arhiepiskopija saobrazi granicama

dijeceza, a episkopija prema provincijalnim granicama, treba-

lo bi o~ekivati da je i Dalmacija, budu}i da je imala arhiepi-

skopsko sedi{te u Saloni, bila sedi{te dijeceze. Ta dijeceza

mogla je da bude samo dijeceza Ilirik, koja je jo{ od vremena

Dioklecijana potpadala pod prefekturu Italiju, jer samo pod

tim okolnostima mogao je episkop Siska da potpada pod arhie-

piskopa Salone.115

Jo{ Konstantin Porfirogenit podse}a da je Dalmacija

bila najva`nija od svih zapadnih provincija,116 upravo kao {to

u spisu O temama napomiwe da je Dalmacija zemqa Italije.117 Ova

dva careva iskaza navode na razmi{qawe da je Dalmacija u VII i

VIII veku, u upravnom smislu, potpadala pod egzarha Ravene.

Naizgled suprotno ovome, savremenik zbivawa, Proko-

pije, bele`i da su Slovene koji su 547. godine pre{li preko Du-

nava i prodrli sve do Dra~a, pratile na sigurnom odstojawu

trupe iliri~kih arhonata, tj. iliri~kih oficira, vojnih zapo-

vednika.118 Upad Avara 597. godine, koji je tekao najve}im delom

prostorom nekada{we (rimske) Dalmacije, nije mogao biti

113 J. Ferluga, Vizantiska uprava u Dalmaciji, Beograd 1957, 34 – 37 (= Fer-

luga, Uprava). 114

D. Mandi}, Dalmacija u Ravenskom egzarhatu od sredine 6. do sredine 8. stolje}a,

Rasprave i prilozi iz stare hrvatske povijesti, Rim 1960, 32 – 50. 115

Vidi nap. 98. 116

DAI I, 30.11-13. 117

Constantino Porfirogenito De thematibus, ed. A. Pertusi, Citta’ del Vaticano 1952,

9.35 – 36 ( = De them.) 118

BG III, 29, 423.3 – 13; VINJ I, 38.

42

spre~en, ali je bio pra}en od Guduina koji je bio pod komandom

stratega Priska iz prefekture Ilirik.119 U sklopu ovog izla-

gawa pre bi se moglo re}i da je Dalmacija potpadala pod pre-

fekta Ilirika.

Pitawe crkvenih nadle`nosti u Dalmaciji potpuno je

jasno: Salona je bila arhiepiskopski centar, ba{tine}i taj po-

loàj na osnovu ~iwenice da je u poznom Rimskom carstvu Dal-

macija bila u sklopu dijeceze Ilirik, a Salona je bila sedi{te

ove dijeceze.120 Mo`da je najuverqiviji dokaz da je Dalmacija i

u upravnom smislu potpadala pod nekada{weg prefekta Itali-

je, koji se od Justinijanovog vremena naziva egzarh Ravene, jeste

taj da su na prostoru celokupnog Ilirika postojale istovreme-

no dve arhiepiskopije – Justinijana Prima i Salona. Po{to je

utvr|eno da arhiepiskopije prate granice dijeceza, o~igledno

da je Dalmacija u upravnom smislu, kao deo dijeceze Ilirik,

potpadala pod nekada{weg prefekta Italije, tada egzarha Ra-

vene, dok je Justinijana Prima potpadala pod prefekta Iliri-

ka (docnije, u VII veku, eparha Soluna).121

U sa~uvanim spisima odluka sa dva crkvena Sabora

odràna u Saloni navedene su episkopije na osnovu kojih je

mogu}e utvrditi granice tada{we provincije Dalmacije. Na

Prvom crkvenom saboru u Saloni 530. godine, bili su prisutni:

arhiepiskop Salone, episkop Zadra, episkop Raba, episkop Si-

ska,122 episkop Epidaura, episkop Skradina, episkop Narente,

episkop Bistue, episkop Sarnije i episkop Martaritane.123 Na

Drugom saboru u Saloni 532/533. godine ova lista episkopa pro-

{irena je sa episkopima: Sarsenterona, Ludruma u Mukara, ali

me|u potpisnicima nema episkopa Epidaura.124 Bio je to raspo-

red dalmatinskih episkopija u vreme gotske vlasti na prostoru

Dalmacije i nije poznato da li je on zadràn i posle 537. godine

119

Theophylacti Simoccattae Historiae, ed. C. de Boor – P. Wirth, Stutgardiae 1972,

VII 12, 265. 120

Notitia dignitatum, ed. O. Seeck, Frankfurt am Main 1962, 108.7; 109.28 – 32 ( =

Notitia dignitatum). 121

Videti, T. @ivkovi}, Ju`ni Sloveni pod vizantijskom vla{}u (600 –

1025), Beograd 2002, 210, nap. 600, sa tamo navedenom literaturom ( = @ivko-

vi}, Ju`ni Sloveni). 122

Sisak je bio sedi{te provincije Savije; upor. Notitiae dignitatum, 105.83. 123

Kukuljevi} - Sakcinski, Zbornik, Nº 239. 124

Kukuljevi} - Sakcinski, Zbornik, Nº 240.

43

kada je Vizantija preuzela politi~ki nadzor nad ovim prosto-

rom po{to je potisnula Isto~ne Gote iz Dalmacije.

Pisma pape Grigorija Velikog episkopima Dalmacije

svedo~e o opstanku pojedinih episkopija koje su zabeleène

530. i 532/533. godine na I i II saboru odrànom u Saloni. Izme-

|u 590 – 602. godine papa Grigorije Veliki odràvao je prili~-

no obimnu prepisku sa episkopima Salone, prvo neposlu{nim

Natalom, a zatim sa Maksimom.125 U papskim pismima upu}enim

pojedinim episkopima sa prostora Dalmacije ili prefekture

Ilirik u razdobqu od 590. do 602. godine, pomenute se, pored

Salone, slede}e episkopije: Zadar,126 Epidaur,127 Risan,128 Ska-

dar,129 Dukqa,130 Justinijana Prima.131

Provincija Savija bila je u pozno doba Rimskog carstva

u sastavu dijeceze Ilirik,132 pa je shodno ovome u crkvenom smi-

slu pripadala arhiepiskopiji Saloni koja je ujedno bila i se-

di{te iliri~ke dijeceze. Kada su od isto~no-rimskih careva

Goti dobili na upravu Dalmaciju, Saviju i Italiju, prakti~no

je razgra|eno rimsko upravno ure|ewe, jer je izvan gotske vla-

sti ostala Druga Panonija, dok Sredozmeni i Priobalni No-

rik, kao i Prva Panonija odavno vi{e nisu postojale. Justini-

125

Npr. Mansi IX, col. 1039 – 1040; 1068; 1090; 1170; Mansi X, col. 350. 126

Mansi X, col. 32, pismo kleru, gra|anima i vojnicima Zadra iz 596. godine;

Mansi X, col. 59, 93, 102, pisma Sabinijanu, episkopu Zadra. 127

Mansi IX, col. 1119, u pismu pod|akonu (carigradskom?) Antoninu, od no-

vembra 592. godine, pomenut je Florencije, svrgnuti episkop Epidaura; Man-

si X, col. 93, u pismu episkopu Zadra Sabinijanu iz 597. godine, pomenut je

biv{i episkop Epidaura Florencije. 128

Mansi IX, col. 1050, pismo Sebastijanu, episkopu Risna, od februara 590.

godine; Mansi IX, col. 1212, papa nudi, 595. godine, proteranom episkopu Risna

Sebastijanu jednu od upra`wenih episkopija na Siciliji. 129

Mansi IX, col. 1057, u pismu episkopu Malhusu, od marta 591. godine, pome-

nut je Stefan, episkop Skadra; Mansi X, col. 330, pismo Konstanciju, episko-

pu Skadra, iz 602. godine. 130

Mansi X, col. 329, u pismu Jovanu, episkopu Justinijane Prime, iz 602. godi-

ne, papa pomiwe Pavla, episkopa Dukqe, i savetuje ga da ovoga zatvori u ne-

ki manastir budu}i da je optuèn da je prisvojio neke crkvene stvari; Mansi

X, col. 330, u pismu Konstanciju, episkopu Skadra, pomenut je i Pavle, svrg-

nuti episkop Dukqe. 131

Mansi X, col. 330, u pismu Konstanciju, episkopu Skadra, iz 602. godine, po-

menut je i Jovan, episkop Justinijane Prime; Mansi X, col. 329, pismo Jovanu,

episkopu Justinijane Prime, iz 602. godine. 132

Notitia dignitatum, 109.30.

44

jan je, pripajaju}i provinciju Drugu Panoniju prefekturi Ili-

rik, izvr{io zapravo razgrani~ewe sa Gotima, a u upravnom

smislu iliri~koj prefekturi pripojio deo iliri~ke dijeceze.

Sve ove promene u crkvenim nadle`nostima, kako na zapadu ta-

ko i na istoku, svedo~anstvo su o politi~kim promenama koje su

zahtevale prilago|avawe i u ravni crkvene organizacije. Ove

promene dokaz su da je episkopalna organizacija uvek bila usa-

gla{avana sa upravnom strukturom, odnosno provincijskim

granicama.

Arheolo{ki tragovi crkvene arhitekture koji postoje

na prostoru dana{we Srbije i Bosne i Hercegovine pokazuju

prekid postojawa tokom VI ili samog po~etka VII veka. Wihov,

gotovo istovremeni prekid trajawa, ukazuje na jedno kratko-

trajno razdobqe na razme|u VI i VII veka, kada je do{lo do napu-

{tawa sakralnih objekata od kojih ve}ina nikada kasnije nije

obnovqena.133

Snaàn pokazateq da je bilo dodira izme|u Slovena i

romanizovanog hri{}anskog stanovni{tva jeste izuzetno ~esta

pojava da se brojne bazilike, koje nemaju sredwovekovni sloj,

nalaze na lokalitetima koje su stanovnici do dana{wih dana

zvali Crkvina. Takav slu~aj zabeleèn je na primer u Oborci-

ma, severoisto~no od D. Vakufa,134 u Mokrom kod Li{tice,135 u

Nerezima kod sela Tasov~i}i na dowoj Neretvi,136 @itomisli-

}u kod Mostara,137 Cimu kod Mostara,138 îtluku,139 Doqanima

133

V. Skari}, Altertümer von Gradac in der Lepenica (Bosnien), GZM 44 (1932) 1 –

21; N. Masla}, Zlatni nalazi u kr{}anskoj bazilici u selu Turbetu, GZM 44 (1932) 31 –

33; D. Sergejevski, Bazilika u Mokrom, GZM 15/16 (1961) 211 – 228 ( = Segejevski,

Mokro); Idem, Staro-hri{}anska bazilika u Klobuku, GZM 9 (1954) 189 – 210; I. Ev.

Kujundzi}, Najnovije rimske iskopine u Mo{unju, GZM 28 (1916) 477 – 496; K. Pa~,

Arheolo{ko-epigrafska istraìvawa povjesti rimske provincije Dalma-cije, GZM 18 (1906) 151 – 182; \. Basler, Arhitektura kasnoanti~kog doba u Bosni i

Hercegovini, Sarajevo 1972, 67 – 136 (= Basler, Arhitektura), pruà pregled 46 ka-

snoanti~kih crkava sa prostora dana{we BiH. 134

\. Basler, Bazilika u Oborcima. Arheolo{ka problematika i konzervatorski zahvat,

Na{e starine 7 (1960) 59 – 72. 135

Sergejevski, Mokro, 211 – 227. 136

D. Sergejevski, Bazilike u Nerezima i Docu, GZM 14 (1959) 163 – 173. 137

T. An|eli}, Crkvina, @itomisli}, Mostar – kasnoanti~ka bazilika, Arheolo{ki pregled

12 (1970) 144 – 147; Idem, @itomisli}, Mostar – kasnoanti~ka bazilika, Arheolo{ki

pregled 13 (1971) 74 – 75.

45

kod Biha}a,140 Klobuku kod Qubu{kog,141 Lepenici (25 km zapad-

no od Sarajeva, Gradac), Majdanu kod Mrkowi} – Grada,142 Malom

Mo{uwu (8 km jugoisto~no od Travnika),143 Otinovcima na Ku-

presu.144

Neprekinuta nit se}awa stanovni{tva da je na odre|e-

nom prostoru u ili blizu wihovog naseqa postojala sakralna

gra|evina, sa~uvana u toponimu Crkvina, najverovatnije u

odre|enom broju slu~ajeva ukazuje na postojawe starosedela~-

kog stanovni{tva koje su Sloveni (Srbi ili Hrvati) zatekli

po naseqavawu. Sve ove bazilike pokazuju zajedni~ku osobe-

nost, a to je da su sve prestale da budu u funkciji po~etkom VII

veka. Dakle, bez obzira na to da li se pored wih o~uvalo staro-

sedela~ko stanovni{tvo koje je ìvelo pored Slovena, bazili-

ke prestaju da budu u upotrebi. U pojedinim slu~ajevima svetost

mesta je nagla{ena ~iwenicom da Sloveni pribegavaju sahra-

wivawu u ovim biv{im sakralnim objektima ili neposredno

oko wih.

U bazilici kod îtluka bilo je sekundarnog ukopavawa

koje je arheolo{ki opredeqeno u vreme pre X veka.145 Ukopava-

wa u prostor bazilike posle wenog ru{ewa bilo je i u bazili-

ci na Crkvini kod @itomisli}a.146 Priloga u ovim grobovima

nije bilo. U Cimu kod Mostara prona|ene su jagodi~aste nau-

{nice koje su grubo opredeqene u vreme IX – XII veka147 Ipak,

ostaje ~iwenica da je u pitawu sahrawivawe ukopavawem, a ne

spaqivawem. Sloveni mrtve spaquju, iako nije pouzdano da svi

138

T. An|eli}, Crkvina, Cim, Mostar – kanosanti~ka bazilika i srednjevjekovni nalazi,

Arheolo{ki pregled 9 (1967) 140 – 145; P. Leko – T. An|eli}, Crkvina, Cim, Mostar –

kasnoanti~ka bazilika i srednjevjekovni nalazi, Arheolo{ki pregled 8 (1966) 142 – 144. 139

I. Bojanovski, Crkvina, îtluk, [ipovi – nekropola, Arheolo{ki pregled 3 (1961) 105 –

111 ( = Bojanovski, Crkvina). 140

Basler, Arhitektura, 83 – 84. 141

Ibid. 85. 142

W. Radimski, Rimska naseobina u Majdanu kod Varcar – Vakufa, GZM 5 (1893)

331 – 341. 143

Basler, Arhitektura, 94 – 95; 144

Ibid. 109. 145

Bojanovski, Crkvina, 105 – 111. 146

T. An|eli}, Crkvina, @itomisli}, Mostar – kasnoanti~ka bazilika, Arheolo{ki pregled

12 (1970) 144 – 147. 147

P. Leko – T. An|eli}, Crkvina, Cim, Mostar – kasnoanti~ka bazilika i srednjevjekov-

ni nalazi, Arheolo{ki pregled 9 (1967) 141.

46

Sloveni na istovetan na~in sahrawuju svoje mrtve.148 Neka ple-

mena su mogla da praktikuju ukopavawe mrtvih i pre dodira sa

hri{}anstvom, iako bi ovakav obi~aj trebalo najpre posmatra-

ti kao hri{}anski uticaj. Arheolo{ki podaci za ovde pomenu-

te bazilike ukazuju na to da su Sloveni vrlo brzo u ranom sred-

wem veku prihvatili od hri{}ana na~in sahrawivawa pokojni-

ka, tim pre po{to su vrlo ~esto grobovi orijentisani u pravcu

zapad – istok. Takav slu~aj je tako|e na Crkvini u Cimu kod

Mostara ili na Crkvini kod @itomisli}a, istok – zapad.

U prostorijama gra|evine na severnoj strani lokaliteta

Grudine kod Bugojna (îpuqi}i) na|eni su tragovi ogwi{ta sa

slovenskom keramikom.149 Nalazi iz Breze, gde je u okviru bazi-

like prona|eno dosta slovenske keramike u vreme kada su zido-

vi jo{ uvek bili o~uvani,150 ukazuju na to da su Sloveni zanema-

rivali svetost objekta profani{u}i wegovu namenu, a da na

tom podru~ju nije do{lo do dodira sa starosedeocima.

Na prostoru dana{we Srbije tako|e je poznat ve}i broj

starohri{}anskih crkava – u kastelima Nove, Smorna, Talija-

ta,151 zatim ~ak pet bazilika na lokalitetu Gradina na planini

Jelici kod â~ka,152 najmawe {est bazilika na Cari~inom gra-

du,153 u Novopazarskoj bawi154 i na u{}u Sebe~evske reke u Ra-

148

Nekropole u okolini Varne, Bugarska, pokazuju da je hri{}anski ritus

prilikom ukopavawa bio veoma slabo prihva}en u razdobqu od VIII do X ve-

ka. Sahrawivawe spaqivawem i ukopavawem gotovo je ravnopravno zastu-

pqeno; upor. D. I. Dimitrov, Pogrebalniùt obred pri rannobôlgarskite ne-kropoli vô varnensko (VIII – X v.), IAI 34 (1974) 51 – 52. Na prostoru rano-

sredwovekovne hrvatske dràve – oko Zadra i Skradina, tako|e je arheolo-

{ki potvr|eno spaqivawe pokojnika; upor. I. Goldstein, Hrvatski rani srednji vi-

jek, Zagreb 1995, 111, sa nap. 91 – 95 ( = Goldstein, Hrvatski). 149

V. Pa{kvalin, Grudine, îpolji}i kod Bugojna – Nastavak istraìvanja starohri{}an-

ske bazilike, Arheolo{ki pregled 10 (1968) 159 – 162. 150

D. Sergejevski, Iskopavanje bazilike u Brezi, Arheolo{ki pregled 1 (1959) 93 – 95. 151

M. Vasi}, Le limes protobyzantin dans la province de Mésie Première, Starinar

45/46 (1995) 49 – 50. 152

M. Milinković, Die byzantinische Höhenanlage auf der Jelica in Serbien – ein Bei-

spiel aus dem Nördlichen Illyricum des 6. Jh., Starinar 51 (2001) 92 – 117. 153

^. Vasi}, Bazilika C na Cari~inom Gradu – nov predlog rekonstrukcije osnove, Starinar 36 (1985) 203 – 213. 154

A. Jovanovi}, Arheolo{ka istraìvawa u Novopazarskoj bawi, Novopa-

zarski zbornik 19 (1995) 31, 51, 62 – 64.

47

{ku,155 u Remezijani,156 kod Gra~anice,157 “Nebeske stolice” na

Kopaoniku.158

Na izmaku antike i u praskozorje sredwega veka crkvena

organizacija se u isto~nom i zapadnom Iliriku odràla tek

mestimi~no. Dalmatinska obala ostala je rasadnik hri{}an-

skog u~ewa i budu}e crkvene organizacije koja }e ni}i na ru{e-

vinama starog crkvenog ustrojstva. Vizantijski gradovi na Cr-

nom moru odigra}e sli~nu ulogu prema Bugarima.159 Ostaci ro-

manizovanog stanovni{tva u pojedinim oblastima Balkanskog

poluostrva ostavqenog bez crkvene organizacije verovatno ne-

}e odigrati presudnu ulogu u razvijawu hri{}anstva kod tek

prispelih paganskih Srba i Hrvata. Oba ova ratni~ka plemena,

a posebno Srbi, zatekli su hri{}anska sredi{ta napu{tena i

poru{ena.

155

M. Popović, The Early Byzantine Basilica at Ras, Starinar 48 (1997) 91 – 107. 156

S. Gu{i}, Urbanizam Remezijane od I – VI v., Saop{tewa 19 (1987) 24 – 35. 157

M. Parovi} – Pe{ikan, Anti~ka Ulpijana prema dosada{wim istraì-vawima, Starinar 32 (1982) 61 – 63. 158

G. To{i}, “Nebeske stolice” starohri{}anska bazilika na Kopaoniku,

Poveqa 2 (2001) 126 – 128. 159 Vizantijski gradovi na Crnom moru, pre svih Mesemvrija, odigrali su bez

sumwe zna~ajnu ulogu zra~e}i civilizacijske uticaje prema Bugarima. Na

tom prostoru prepleli su se i privredni interesi prido{lica i Carstva.

Mo`da najva`niju potvrdu ove komunikacije treba traìti u pe~atima vi-

zantijskih carinika koji su u Mesemvriji postojali ve} od po~etka VIII veka;

upor. N. Oikonomides, Silk Trade and Production in Byzantium from the Sixth to the

Ninth Century: The Seals of Kommerkiarioi, DOP 40 (1986) 44, 47; Catalogue of

Byzantine Seals at Dumbarton Oaks and in the Fogg Museum of Art, I, ed. J, Nesbitt –

N. Oikonomides, I – III, Washington, D. C. 1991 – 1996, I, Nº 77.5 – 77.11 ( = Seals).

48

KARTA 1 JUSTINIJANA PRIMA I SALONA

51

ILIRIK IZME\U RIMA I CARIGRADA

Izme|u 630. i 634. godine, na {irokom prostoru nekada-

{we rimske provincije Dalmacije, zatim Gorwe Mezije, Darda-

nije i Prevalitane, naselili su se Srbi i Hrvati kao savezni-

ci Carstva na koje to isto Carstvo nije moglo da vr{i bilo ka-

kav zna~ajniji uticaj.160 Preostalo romejsko stanovni{tvo bi-

lo je uglavnom prepu{teno samo sebi, jedva podr`ano od sredi-

{we vlasti u Carigradu, najpre u priobaqu Dalmacije, preko

egzarha Ravene ili duksa Istre. Pod takvim okolnostima odnos

sa Srbima i Hrvatima u prvim godinama po wihovom naseqava-

wu zavisio je najve}im delom i od ume{nosti gradskih prvaka

da sa prido{licama prona|u zajedni~ki interes i time gradove

sa~uvaju od mogu}ih napada. Uistinu, Srbi i Hrvati nisu otvo-

reno napadali same gradove, ali je najverovatnije bilo sukoba

U daqem izlagawu pojam Ilirik ozna~ava prostor nekada{we rimske

provincije Dalmacije i vizantijske prefekture Ilirik, odnosno

geografski prostor ju`no od Save i Dunava kojim se savremenim jezikom

naziva Balkansko poluostrvo. 160

O razlozima koji su Srbe i Hrvate doveli na Balkansko poluostrvo, kao

i o wihovom polo`aju u odnosu na Vizantiju, videti, @ivkovi}, Ju`ni Slo-veni, 275 – 287, sa tamo navedenom starijom literaturom.

52

oko gradskog zemqi{ta pogodnog za obra|ivawe na koje su jedna

i druga strana polagale pravo.

Prilike u Dalmaciji su se krajem vladavine cara

Iraklija (610 – 641) polako smirivale, o ~emu svedo~i i podu-

hvat izvesnog opata Martina koga je papa Jovan IV (640 – 642)

snabdevenog novcem poslao u Dalmaciju i Istru da otkupi zaro-

bqene hri{}ane i prikupi mo{ti mu~enika.161 Iako je u isto-

riografiji bilo mi{qewa da ovaj poduhvat ukazuje na to da su

Srbi i Hrvati tada jo{ uvek bili pagani,162 ~ime se zapravo do-

vodio u sumwu iskaz Konstantina Porfirogenita da ih je car

Iraklije odmah po naseqavawu pokrstio, ovaj podatak zapravo

svedo~i da je do smirivawa prilika u Dalmaciji do{lo ve} oko

640/641. godine, po{to je jedno crkveno lice iz Italije moglo

da boravi u Dalmaciji i nesmetano stupi u dodir sa Slovenima

radi otkupa zarobqenih hri{}ana.

Daleko je bitniji podatak da je opat Martin prikupqao

mo{ti mu~enika.163 Ovo je pouzdano svedo~anstvo da je u to vre-

me veliki broj dalmatinskih gradova bio potpuno napu{ten,

jer je odno{ewe sve~evih mo{tiju iz jednog grada siguran znak

da je naseqe prestalo da postoji.164 Opat Martin je u svojoj na-

meri i uspeo, jer je poznato da je papa Jovan IV u Lateransku ka-

pelu Sv. Stefana, koja od tog vremena mewa ime u Sv. Venanci-

ja, polo`io mo{ti sv. Venancija i sv. Dujma.165 Na mozaiku ove

161

Liber pontificalis, ed. L. Duchesne, I - III, Paris 1955, I, 330.1-3 ( = Liber pontif.)

“Hic temporibus suis misit per omnem Dalmatiam seu Histriam multas per sanctissi-

mum et fidelissimum Martinum abbatem propter redemptionem captivorum qui deprae-

dati erant a gentibus.” 162

Klai}, Povijest, 195; D. Mandi}, Pokr{tenje Hrvata, Rasprave i prilozi iz stare hrvat-

ske povijesti, Rim 1963, 114 ( = Mandi}, Pokr{tenje). 163

Liber pontif. I, 330.4 – 6; Thomas, 29. 164

Ovo je posebno jasno u slu~aju kada zavojeva~ posle spaqivawa osvojenog

grada odnosi sve~eve mo{ti. Tako je u~inio bugarski car Samuilo prilikom

napada na Kotor oko 1009. godine, odnev{i mo{ti sv. Trifuna, koje su sta-

novnici Kotora posle 1014. godine, preko vizantijskog cara, uspeli da po-

vrate; upor. Estratto dalla Leggenda di S. T., Storia documentata della marinerezza

bocchese, ed. G. Gelcich, Ragusa 1889, 84. Na istovetan na~in postupio je Samu-

ilo prilikom osvajawa Larise 985. godine, kada je stanovni{tvo preselio u

Bugarsku, a mo{ti sv. Ahilija preneo u Prespu; upor. Scyl. 330.95 – 330.6. O

zna~aju sveta~kih mo{tiju u sredwem veku, videti, G. Suboti}, Pe}ki patri-jarh i ohridski arhiepiskop Nikodim, ZRVI 21 (1982) 215 – 216. 165

Liber pontif. I, 330.4 – 5.

53

kapele prikazani su likovi slede}ih svetaca: Venancija, Ana-

stasija, Maura, Dujma, Asterija, Septimija |akona, Paulinija-

na, Telija, Antiohijana i Gajana.166 Time je potvr|ena i isto-

ri~nost misije opata Martina i ona je ujedno jedna od najpou-

zdanijih koja svedo~i o stawu u Dalmaciji sredinom VII veka.167

Kratak izve{taj o misiji opata Martina tako|e pokazuje

da je Dalmacija u crkvenom smislu potpadala pod rimskog papu

i da je on u skladu sa svojim mogu}nostima poku{avao da vr{i

odre|enu ulogu u toj oblasti. Tokom boravka opata Martina u

Dalmaciji nema traga misionarskom radu ili organizacionoj

delatnosti pri dalmatinskoj crkvi, ali je ispuwewe wegovog

zadatka pokazateq da su se politi~ke okolnosti posle naseqa-

vawa Slovena u velikoj meri uravnoteìle. Moglo bi se re}i

da je starawe o prilikama u Dalmaciji bilo prepu{teno crkve-

nim ili svetovnim licima koja su prevashodno pripadala admi-

nistrativnoj zoni zapadnih oblasti Carstva.

Toma Arhi|akon beleì da su stanovnici Splita bili

uznemiravani od Slovena i da su tom prilikom zatraìli po-

mo} od carigradskih vlasti. Wihovoj molbi je udovoqeno pa su

“carevi u Konstantinopoqu” uputili carsku naredbu (iussio)

kneèvima Gota (tj. Slovena) da ne uznemiravaju stanovnike

Splita i da na wih ne diù oru`je, {to su ovi i poslu{ali.168

Svakako, ostaje mogu}nost da je ova Tomina vest zasnovana na

docnijoj splitskoj tradiciji, pa je u istoriografiji ona razli-

~ito posmatrana. A. Dabinovi} je smatrao da je ona istorijski

pouzdana i da se odnosi na razdobqe izme|u 681. i 685. godine.169

G. Novak, tako|e je smatrao da je vest ta~na, ali je datirao u

vreme cezara Varde i Mihaila III (856 – 866) odnosno Vasilija I

166

Liber pontif. I, 330.3 – 6; Upor. [i{i}, Povijest, 284, nap. 39. Reprodukcija moza-

ika u: F. Buli} – J. Bervaldi, Kronotaksa spljetskih nadbiskupa (od razorenja Solina do

polovice XI. v.), Zagreb 1913, Tab. III ( = Buli} – Bervaldi, Kronotaksa II). 167

Na mozaiku u kapeli sv. Venancija prikazano je progawawe hri{}ana, ve-

rovatno u Dalmaciji, {to bi moglo da se odnosi upravo na vreme neposredno

pred naseqavawe Srba i Hrvata, kada je Dalmacija bila izloèna avarskim

upadima; upor. E. Mâle, The Early Churches of Rome, London 1960, 74. 168

Thomas, 32 – 33; Historia Salonitana maior, ed. N. Klai}, Beograd 1967, 93 ( = Sa-

lonitana). 169

A. Dabinovi}, Dràvnopravni odnos Hrvata prema isto~nom carstvu, Rad HAZU

270 (1941) 63.

54

i wegovih sinova Lava i Aleksandra (867 – 886).170 V. Ko{}ak je

smatrao da su u pitawu Lav V i Konstantin (813 – 820).171 Me|u-

tim, jo{ je F. [i{i} pretpostavio da su u pitawu Iraklije i

Iraklona (638 – 641), {to je usvojio i donekle modifikovao J.

Ferluga.172 N. Klai}, ne ulaze}i u raspravu o ovom doga|aju, uzi-

ma da se on zaista odigrao i to najverovatnije sredinom VII ve-

ka.173 Suprotno mi{qewe, da vest nije ta~na, zastupao je M. Su-

i}.174

Ukupna saznawa o politi~kim okolnostima kakve su bi-le u Vizantiji od 630. do 670. godine, dozvoqavaju zakqu~ak da je Carstvo jo{ uvek imalo snage da po potrebi interveni{e iz Carigrada i u prostorno udaqenoj Dalmaciji, {to ide u prilog mi{qewu da je do obra}awa stanovnika Splita carigradskim carevima zaista moglo da do|e. Ovo se posebno odnosi na vreme vladavine Konstansa II (641 – 668) koji je, po~ev od 658. godine, teì{te carske politike sa Istoka pomerio na Zapad. Od 654. godine za savladara je krunisan carev sin Konstantin. Budu}i da je Konstans II 661. godine krenuo iz prestonice u koju se vi{e nikada ne}e vratiti, izgleda da pomenuto poslanstvo najpre treba datirati u razdobqe izme|u 654. i 661. godine, a najvero-vatnije izme|u 657. i 661., odnosno od vremena poja~ane vojne politike Carstva prema Slovenima Balkanskog poluostrva.175 Ovome je i{lo u prilog i to {to je u Kalifatu trajao gra|an-ski rat izme|u Muavije i Alija (656 – 661. godine).176

Jedan podatak, zabeleèn kod Konstantina Porfiroge-

nita, da je rimski papa, koji je i poslao episkope Hrvatima za

zadatkom da ih pokrste, sklopio ugovor sa Hrvatima, ukazuje na

to da je u politi~kom smislu smirivawe prilika u Dalmaciji u

velikoj meri ostavqeno crkvi na starawe. Ugovor je, prema

Porfirogenitu, sadràvao odredbu da Hrvati ne}e provaqiva-

ti u tu|e zemqe i da }e ratovati samo u slu~aju ako budu napad-

170

G. Novak, Nekoja pitanja iz istorije srednjevjekovnoga Splita, SHP 2 (1928) 32. 171

V. Ko{}ak, Pripadnost isto~ne obale Jadrana do splitskih sabora 925 – 928, HZ 33

– 34 (1981) 304 ( = Ko{}ak, Pripadnost). 172

[i{i}, Povijest, 282, nap. 35; Ferluga, Uprava, 43. 173

Klai}, Povijest, 120. 174

M. Sui}, Ostaci limitacije na{ih primorskih gradova u ranom srednjem vijeku, SHP

5 (1956) 13. 175

Theoph. I, 347.6-7. 176

Theoph. I, 345.8 – 347.20.

55

nuti. U slu~aju sukoba, Hrvatima }e pobedu doneti Bog i Petar,

Hristov u~enik.177

Nepoznat je izvor koji je Konstantin Porfirogenit is-

koristio za ovaj iskaz. Do cara je najpre mogao da do|e preko vi-

zantijskog ~inovnika koji mu je i prikupqao osnovne podatke

za Dalmaciju i Hrvate, ali je mogao da bude ve} u to vreme i po-

sledica dalmatinske legende. Ipak, na grobu pape Agatona (678

– 681) zabeleène su slede}e re~i: “Antistes summus Agatho sedis

apostolicae foedera firma tenet...” – pa bi se moglo re}i da su pape

o~igledno sklapale neke “~vrste ugovore”.178 Ovaj natpis poslu-

ìo je S. Saka~u da zakqu~i kako je ovaj ugovor sa Hrvatima

sklopio upravo papa Agaton.179 Kritiku Saka~eve teorije dao je

Q. Karaman,180 iako se ne{to docnije na wu vratio i osnaìo je

V. Markoti}.181

Pre nego {to uop{te poku{a da se datira ova Porfiro-

genitova vest, trebalo bi se kriti~ki odrediti prema woj – da

li je dosledno preneta iz hrvatske tradicije preko carevog in-

formatora ili je u pitawu careva konstrukcija. Trebalo bi dr-

àti na umu da su Srbi i Hrvati do{li na Balkansko poluostr-

vo kao saveznici Carstva sa vrlo jasnim zadatkom da kao pro-

tivteà Avarima odrè red na tim prostorima.182 îni se da su

oni ovaj zadatak i ispunili, jer posle 626. godine Avari ne pro-

vaquju ju`no od Save i Dunava. Nesumwivo je da je odre|eni ugo-

vor morao da bude sklopqen sa poglavarima ovih plemena. Ma-

glovito se}awe Hrvata koje prenosi Konstantin Porfiroge-

nit izgleda da u osnovi sadrì istiniti doga|aj.

177

DAI I, 31.39 – 42; videti i raspravu, R. Kati~i}, “Bog Hrvata” u Konstantina

Porfirogenita, Uz po~etke hrvatskih po~etaka, Split 1993, 13 – 23, u kojoj je razja-

{weno sporno pitawe da li je u pitawu paganski bog Hrvata ili Bog u hri-

{}anskom smislu. 178

Liber pontif. I, 358, nap. 35. 179

S. Saka~, Ugovor pape Agatona i Hrvata proti navalnom ratu (oko g. 679), Croatia

sacra 1 (1931) 1 – 84. 180

Lj. Karaman, O spomenicima VII i VIII stolje}a u Dalmaciji i o pokr{tenju Hrvata,

Viestnik Hrvatskoga arheolo`koga dru`tva n. s. 22 – 23 (1941 – 1942) 109 – 110. 181

V. Markoti}, Ho ton Hrobaton Theos, Porphyrogenitus’ God of the Croats, Radovi

hrvatskog povijesnog instituta u Rimu, I – II (Mandi}ev zbornik) Rim 1965, I, 11 – 37. 182 M. ]orovi} - Qubinkovi}, Odnosi Slovena centralnih oblasti Balkana i Vizantije od VII do XII veka, Materijali 9 (1972) 81 – 100; @ivkovi}, Ju`ni Sloveni, 297 – 298.

56

Dakle, sporazum koji Porfirogenit pomiwe mogao bi da

bude onaj sporazum o savezu (foedus) koji su Hrvati sklopili sa

Carstvom kada su se naselili na Balkansko poluostrvo, a koji

je ovde prikazan kao sporazum rimske crkve sa tek pokr{tenim

paganima. Takav jedan ugovor politi~ke sadrìne mogli su da

sklope samo carski ~inovnici koji su bili poslati zajedno sa

sve{tenicima. Datirawe ovog ugovora moralo bi da pada u vre-

me pape Honorija (625 – 638) za ~ijeg su pontifikata Hrvati

bili pokr{teni. Posle 638. godine Iraklijevi odnosi sa Ri-

mom su pomu}eni i takvo stawe }e potrajati sve do wegove smr-

ti 641. godine. Najverovatnije je da je ugovor zaista postojao i

da je sklopqen neposredno po naseqavawu Hrvata i trebalo bi

ga datirati u vreme izme|u 630. i 638. godine. Ime svetog Petra

kao za{titnika hri{}ana {irom sveta bilo je prili~no ~esto

kori{}eno u VI i VII veku. U crkvi Sv. Petra u Rimu nalazi se

mozaik iz VI veka sa natpisom: “Neka neprijateqi rimskog ime-na budu uni{teni u ~itavom svetu snagom Sv. Petra”.183 Na

istom mozaiku prikazano je progawane hri{}ana u Dalmaci-

ji.184 Ova predstava nesumwivo se odnosi na vreme avarsko-slo-

venskih upada u Dalmaciju tokom prve dve decenije VII veka.

Tako sporadi~ne vesti o politi~kim prilikama u Dal-

maciji prvih decenija po naseqavawu – misija opata Martina,

naredba carigradskih careva Slovenima u zale|u Splita, ugo-

vor Hrvata sa papskom stolicom – pokazuju da su tokovi svako-

dnevnog ìvota u ovoj provinciji vrlo brzo ponovo postali

podno{qivi, a da je krupnu ulogu odigrala crkva, kao i da je

oslonac romanskim stanovnicima Dalmacije najpre dolazio iz

Italije, odnosno zapadnih oblasti Carstva. U to vreme jo{

uvek nije ni moglo da do|e do sukoba nadle`nosti Rima i Cari-

grada nad Ilirikom, jer je najve}i deo te provincije bio istrg-

nut ispod pune vlasti Carstva. Nad onim {to se nije posedova-

lo nije ni moglo da do|e do sukoba.

Vizantijski hroni~ari VIII i IX veka pokazali su slabo

zanimawe za prostor Balkanskog poluostrva. Tek ne{to vi{e

podataka pruàju oni o zapadnim oblastima Carstva (Italija,

Sicilija) i svoju pa`wu okre}u Istoku gde se tokom ~itavog

183

Upor. P. Brown, The Rise of Western Christendom, Cambridge (MA) 1996, 134. 184

Vidi nap. 166.

57

ovog razdobqa vodila promenqiva borba sa Arabqanima. Kri-

ti~ni, i za Carstvo od ìvotne va`nosti, doga|aji na Istoku

zasenili su mawe bitne doga|aje na Zapadu. Tako|e je i pojava

ikonoklazma, nesumwivo jednog od najva`nijih unutra{wih su-

koba tokom vizantijske istorije, opteretila savremene pisce i

predodredila smer wihovih interesovawa koja sa politi~kog

poqa klize prema verskim pitawima. âk i da je u delima iko-

noklasti~kih pisaca bilo vesti o prilikama u Dalmaciji, ~i-

wenica je da je pobedom ikonofila dobar deo kwièvnog opusa

ikonoklasta jednostavno sa wihovom propa{}u zanemaren i

vremenom tiho nestao.185

Ikonoklazam je nesumwivo imao odre|eni uticaj i na to-

kove hri{}anizacije kod Srba i Hrvata. Dalmacija je opstala

kao deo Carstva od vremena srpsko-hrvatskog naseqavawa i kao

takva primala je sve one crkvene uticaje i raspre koje su se vo-

dile {irom Vizantije. Kao periferna oblast ona verovatno

nije bila odve} zanimqiva sukobqenim stranama, ikonodulima

i ikonofilima, ali su odjeci tih sukoba morali i u woj da iza-

zovu odre|ena kome{awa.

Vizantijski car Lav III je 726. godine prvi put otvoreno

istupio protiv kulta ikona,186 otpo~iwu}i tako vi{e od stole-

}a dugo razdobqe verskih razmirica, kako u samoj Vizantiji,

tako i sa papstvom. Kao posledica nove verske politike Cari-

grada, sa kojom se rimski papa nije slagao, do{lo je do izdvaja-

wa Ilirika ispod crkvene jurisdikcije Rima i wegovog pripa-

jawa, zajedno sa ju`nom Italijom, Carigradskoj patrijar{iji.

Naàlost, spiskovi episkopija koje su tokom ovog razdobqa bi-

le pod tronom Carigrada nisu sa~uvane. Izuzetak ~ini nauci

dobro poznat Codex Parisianus 1555a (Tacticon de Boor) gde su pri-

beleène i one episkopije koje su nekada potpadale pod rim-

skog papu, a u wemu navedene kao podlo`ne Carigradskoj patri-

jar{iji.187 Datirawe ovog spiska episkopija u nauci jo{ uvek

nije usagla{eno. Najranije predloèno datirawe je u 733. godi-

185

O pitawu narativnih izvora koje su sastavqali ikonoklasti videti ko-

mentare, Mango-Scott, passim. 186

Theoph. I, 404.3-4. G. Ostrogorski, Istorija Vizantije, Beograd 1969, 170 (

= Ostrogorski, Istorija). 187

Notitiae, 3.257 – 276; 3. 294 – 308; 3.619 – 726.

58

nu, iako se naj~e{}e uzima da je spis nastao posle 787. i pre 805.

godine.188

Ono {to se pouzdano moè re}i jeste da je ovaj spis na-

stao posle izdvajawa Ilirika ispod papske stolice i wegovog

pot~iwavawa Carigradskoj patrijar{iji, po{to su u wemu za-

beleèni gradovi koji su dotle bili pod Rimom – na primer,

Regij, Sirakuza, Solun, Korint, Atina, odnosno slede}e arhie-

piskopije: Gortina (Krit), Solun (Makedonija), Nikopoq

(Stari Epir), Dra~ (Novi Epir), Larisa (Druga Tesalija), Ko-

rint (Peloponez), Atina (Helada).189

îwenica je da u to vreme izvesno postoje}e episkopije u

Iliriku, pre svega du` dalmatinske obale – Rab, Cres, Split i

Zadar – ovaj spis ne donosi. Wih, sasvim dosledno, ne beleè ni

kasnije Noticije iz X veka. Me|utim, Mihailo Sirijski, jako-

bitski patrijarh Antiohije iz XII veka, koji je pisao na osnovu

starijih izvora, beleì da su na takozvanom La`nom sedmom sa-

boru, odrànom u Nikeji 754. godine, bili prisutni i episkopi

iz Dalmacije.190 Nekoliko decenija kasnije, 787. godine, odràn

je na podstrek carice Irine i VII Vaseqenski sabor u Carigra-

du gde je privremeno obnovqen kult ikona, a u~estvovali su: Jo-

van, episkop Salone,191 Urso, episkop Raba192 i Laurencije, epi-

skop Osora (Cres),193 dok je samo na jednoj sednici bio prisutan

i episkop Kotora.194

Izvorna gra|a koja pruà vesti o sukobu Lava III i Rima

oko po{tovawa ikona, ni{ta ne kazuje o izuzimawu Ilirika

ispod rimske crkve. Teofan, na primer, obja{wava da je sukob

188 Upor. M. A. Anastos, The Transfer of Illyricum, Calabria and Sicily to the Jurisdic-

tion of the Patriarchate of Constantinople in 732 – 733, Studi bizantini e neoellenici 9

(1957) 14 – 31; V. Grumel, L’annexion de l’Illyricum oriental, de la Sicilie et de la Ca-

labre au patriarcat de Constantinople, Recherches de science religieuse 40 (1952) 191

– 200 ( = Grumel, Annexion) stavqao je izdvajawe Ilirika u vreme pape Stefa-

na II (752 – 757). V. Laurent, L’erection de la métropole d’Athènes et le statut ecclésia-

stique de l’Illyricum au VIIIe siècle, REB 1 (1943) 58, smatrao je da je to bilo oko

733. godine. 189

Notitiae, 3, passim. 190

Michael le Syrien, Patriarche Jacobite d’Antioche (1166 – 1199), ed. J. B. Chabot, I – III, Paris 1901, II, 520. 191

Mansi XIII, col. 140, 388. 192

Mansi XIII, col. 141, 368, 388. 193

Mansi XIII, col. 141, 368, 388. 194

Mansi XIII, col. 373.

59

Rim – Carigrad nastao pre svega zbog crkvenih prihoda u Ju-

`noj Italiji, imenuju}i i doslovce rimskog papu kao onoga ko-

ji je prvi otpo~eo sukob uskra}uju}i caru prihode iz Rima i

Italije 724/25. godine.195 Pod 728. godinom Teofan pro{iruje

prethodnu vest re~ima da je papa “odvojio Rim, Italiju i sve za-padne zemqe od civilne i crkvene podlo`nosti Lavu i wegovoj dràvi”.196 Tako ovaj najop{irniji vizantijski izvor za razdo-

bqe VIII veka, iako nenaklowen ikonoklasti~kim carevima, a

posebno ne Lavu III, ne zbori ni re~i o izdvajawu ju`ne Italije

i Ilirika ispod crkvene vlasti Rima na podstrek Carigrada,

ve}, naprotiv, ovu odluku pripisuje rimskom papi.197

Re{ewe ovog pitawa moglo bi se potraìti osmatrawem

politi~kih prilika na {irem podru~ju Balkanskog poluostrva

odakle bi usledio i zakqu~ak o stawu crkvene organizacije.

Naime, jedine episkopije na Balkanskom poluostrvu zapadno od

Trakije, Helade i Peloponeza, bile su one u Dalmaciji gde je

vizantijska vlast postojala jo{ od 537. godine (prestanak got-

ske vlasti u Dalmaciji). Dalmacija je, pak, u upravnom smislu

posle proterivawa Gota najverovatnije bila pod iliri~kim

prefektom, a potom pod egzarhom Ravene, pa bi Teofanove re~i

da je papa u crkvenom pogledu otrgao “Italiju i sve zapadne ze-mqe”, morale da se odnose i na Dalmaciju. Drugo je pitawe ko-

liko je Teofan ta~no datirao ovaj doga|aj po{to postoje poka-

zateqi koji ukazuju da se to desilo za vreme pape Stefana II

(752 – 757)198 a ne Grigorija II (715 – 731) za ~ijeg pontifikata je

Teofan ovu promenu vremenski opredelio.

Uistinu, jedini izvori koji dozvoqavaju pretpostavku da

su dalmatinski episkopi bili pod Carigradom tokom druge po-

lovine VIII veka, jeste ve} pomenuta kratka vest Mihaila Si- 195

Theoph. I, 404.4 – 6. Bio je to papin odgovor na carevu naredbu o uklawawu ikona; upor. Theoph. I, 404.3 – 4; Liber pontif. I, 403.20 – 25, navodi da je carskom naredbom patrikije Pavle, koji je bio egzarh Ravene, poku{ao da ubije papu, jer ga je ovaj spre~avao da prikupi prihod i li{i crkve (koje su bile pod Ri-mom) wihovog prihoda, kao {to je to u~inio u drugim mestima. 196

Theoph.I, 408.23 – 25. Upor. Mango – Scott, 566 nap. 5, kritikuju ovu Teofa-novu vest kao pogre{nu uz obrazloèwe da su pape Grigorije II i Grigorije III ostali verni Vizantiji i da je do sukoba sa papstvom do{lo pedesetih go-dina VIII veka. 197

Ovakav Teofanov prikaz doga|aja mogao bi da bude posledica izvora ko-

jim se Teofan posluìo, koji bi u tom slu~aju bio ikonodulskog usmerewa. 198

Grumel, Annexion, 191 – 200.

60

rijskog o u~e{}u dalmatinskih episkopa u radu tzv. La`nog

sedmog sabora 754. godine i prisustvo episkopa Salone, Raba,

Osora i Kotora na Sedmom vaseqenskom saboru 787. godine.

Tre}i dokaz da je u jednom trenutku zaista do{lo do izdvajawa

Dalmacije (tj. Ilirika) ispod crkvene vlasti Rima, jeste poda-

tak da su u vreme Romana Lakapina (919 – 944) 925. i 928. godine

odràna dva crkvena sabora u Splitu na inicijativu Rima, {to

zna~i da u prethodnom razdobqu taj prostor u crkvenom smislu

nije bio pod Rimom.199 Splitski sabori su i mogli biti

odràni tek po{to je do{lo do sporazuma legata pape Jovana X

sa carigradskim patrijarhom Nikolom Mistikom o regulisawu

spornih pitawa isto~ne i zapadne crkve.200

Te`wa iz poznorimskog, odnosno ranovizantijskog peri-

oda, da se provincijalne granice saobraze sa crkvenim eparhi-

jama nastavqena je u Vizantiji i tokom VII veka. Noticija I, Ms.

Hierosol. Patr. 39, koja u osnovi prenosi stawe iz vremena cara

Iraklija (610 – 641),201 pokazuje da su mitropolijska sedi{ta

bila u nekada{wim carskim provincijama poznatim jo{ sa po-

~etka V veka. Prema ovoj Noticiji mitropolije su bile: Kapa-

dokija I i II, Azija, Evropa, Galatija I i II, Helespont, Lidija,

Bitinija, Pamfilija, Jermenija I i II, Helenopont, Paflagoni-

ja, Honorijada, Pont Polemonijak, Likija, Karija, Frigija Ka-

patijana, Frigija Salutarija, Likaonija, Pizidija, Pamfilija,

Lazika, Trakija, Evropa (Rodopi), Kikladska ostrva, Hem.202

Spis Notitia Dignitatum, nastao po~etkom V veka, pruà

potvrdu da su mitropolije carigradske crkve u VII veku bile te-

ritorijalno ustrojene na prethodnoj provincijalnoj podeli

Carstva. Sve gore navedene crkvene provincije koje su zabele-

ène u Noticiji I, nalaze se i u Notitia Dignitatum203 kao i u po-

199

O Prvom i drugom Splitskom saboru videti niè. 200

Nicholas I Patriarch of Constantinople Letters, ed. R. J. H. Jenkins – L. G.

Westerink, Washington 1973, Nº 77. U pismu bugarskom caru Simeonu,

carigradski patrijarh pomiwe da se sa papskim legatima dogovorio o osudi

~etvrtog braka, {to je po svemu sude}i pojednostavqeno prikazivawe

postignutog dogovora o crkvenom jedinstvu. 201

Notitiae, 7 – 9. 202

Notitiae, 1.6 – 38. 203

Notitia dignitatum, 2 – 5.

61

znijem Hijeroklovom Sinekdimu.204 Me|utim, neke provincije

koje su u V i VI veku bile sastavni deo Carstva, ne javqaju se u

Noticiji I. Pre svih, nedostaju one provincije koje su ulazile u

sastav arhiepiskopije Justinijane Prime, odnosno one sa pro-

stora sredi{weg Balkana koji u to vreme nije bio pod nepo-

srednom vla{}u Carigrada.

Po{to je poznato da su Salona i Justinijana Prima bile

u crkvenom pogledu pot~iwene rimskom papi, izvesno je da one

i nisu mogle iz tog pravnog razloga da budu pisane u Noticiji I

kao sastavni deo Carigradske patrijar{ije. Me|utim, kako je

~itavo Balkansko poluostrvo po~etkom VII veka, sa izuzetkom

dalmatinskih gradova, Trakije i delova dana{we Gr~ke, za

Carstvo bilo izgubqeno, ostaje nepoznanica {ta se zaista do-

godilo sa episkopijama sa ovog prostora i da li su neke od wih

nastavile da postoje.

^iwenica je da Vizantija tokom VII i VIII veka nije mo-

gla znatnije da uti~e na zbivawa u unutra{wosti Balkanskog

poluostrva, jer je gotovo neprekidno bila zauzeta ratom sa

Arabqanima na Istoku, a i Bugari su, po~ev od 680. godine,

predstavqali te{kog protivnika zapre~avaju}i vizantijski

povratak zapadno od Trakije i severo-isto~no od Makedonije.

Pod takvim okolnostima nije mogla da bude uspostavqena ni

crkvena organizacija, jer efektivne vlasti Vizantije u unutra-

{wosti nekada{we prefekture Ilirik nije ni bilo. Vizan-

tincima je preostala samo dalmatinska obala u ~ijem zale|u su

se naselili Srbi i Hrvati, tada saveznici protiv Avara, a za-

pravo samostalni gospodari na novonaseqenim teritorijama.

Jedini grad u unutra{wosti Makedonije koji je pomenut kao

episkopsko sedi{te bio je Stobi, ~iji je episkop Jovan bio

prisutan na VI Vaseqenskom saboru 680. godine.205 S razlogom se

mo`e postaviti pitawe da li je on ipak bio samo titularni

episkop, jer je sam grad prema arheolo{kim podacima prestao

da postoji po~etkom VII veka.206

204

Hieroclis Synecdemus et Notitiae graecae episcopatuum accedunt Nili Doxapatrii Noti-

tia patriarchatuum et locorum nomina imutata, ed. G. Parthey, Amsterdam 1967, 3 – 51. 205

Mansi XI, col. 645. 206 G. Ostrogorski, Vizantijski gradovi u ranom sredwem veku, Iz vizantij-

ske istorije i prosopografije, Beograd 1970, 78; @ivkovi}, Ju`ni Sloveni,

82, sa nap. 137 – 138.

62

Dalmacija je tako sve do VIII veka ostala na periferiji

politi~kih zbivawa. Posle pada Ravenskog egzarhata 751. godi-

ne i privremenog snaèwa Langobarda, ova oblast je u vojnom

pogledu ostala oslowena na sopstvene, o~igledno skromne vojne

snage. Brojni nalazi zlatnog novca Konstantina V u Dalmaciji,

koji je bez izuzetka kovan u Sirakuzi, pokazuje da je najverovat-

nije strateg Sicilije i ju`ne Italije bio taj na koga su vizan-

tijski gradovi u Dalmaciji najpre mogli da se oslone.207

Nije poznato kada je Dalmacija postala arhontija, ali je

izvesno da se to desilo pre isteka VIII veka.208 Po~etkom IX ve-

ka otpo~iwe i poja~an frana~ki pritisak na Dalmaciju, gde se

vode borbe sa promenqivim uspehom, tako da je kona~ano re{e-

we dostignuto tek Ahenskim mirovnim ugovorom iz 812. godi-

ne,209 kada su dalmatinski gradovi priznati Vizantiji i ubrzo

postali deo teme Dalmacije nastale na prostoru nekada{we ar-

hontije, dok je zale|e potpalo pod vlast Franaka.210 U svakom

slu~aju vlast Franaka nije zalazila dubqe na jug od Cetine gde

su bile i krajwe ju`ne granice Hrvatske. Neretqani i kneè-

vine prema Gorwoj Dalmaciji – Paganija, Zahumqe, Travunija i

Dukqa – ostale su interesnoj sferi Carstva.

Godina 812. moè tako da bude posmatrana kao kqu~na go-

dina i po pitawu crkvenih prilika u Dalmaciji. Naime, prela-

207Samo u Splitu postoji zbirka od 66 solida kovanih izme|u 760. i 775. godi-

ne u vreme savladarstva Konstantina V i Lava IV; upor. V. Delonga, Bizantski

novac u zbirci Muzeja hrvatskih arheolo{kih spomenika u Splitu, SHP 11 (1981) 202. U

Qubomiru, u Hercegovini, prona|ena je ostava od devet solida iz istog vre-

mena; upor. V. ]orovi}, Scripta minora, prired. B. Marinkovi}, Vaqevo 1998,

39, nap. 67. Nagla pojava vizantijskih solida na {irem prostoru Dalmacije

ukazuje na poja~ano prisustvo Vizantije i bliè dodire sa Slovenima. U hr-

vatskim grobovima iz Biskupije kod Knina, pokraj i u crkvi Sv. Marije na

Crkvini, prona|eni su tako|e solidi Konstantina V; upor. J. Werner, Zur Ze-

itstellung der altkroatischen Grabfunde von Biskupija – Crkvina (Marien kirche),

Schild von Steier, Band 15/16 (Festschrift Modrijan) Graz 1979, 237; J. Belo{evi},

Materijalna kultura Hrvata od 7 – 9. stolje}a, Zagreb 1980, 130 – 131. 208

U pitawu je jedan pe~at nepoznatog arhonta i spatara Dalmacije; za dati-

rawe videti, Byzantine Lead Seals, I – III, ed. G. Zacos – A. Veglery, Basel 1972, Nº

2673; Nesbitt – N. Oikonomides, Seals I, Nº 14.2; W. Seibt, Jadran Ferluga, L’ammini-

strazione bizantina in Dalmazia, Venezie 1978, JÖB 30 (1981) 338. 209

O frana~ko-vizantijskom sukobu u Dalmaciji, videti, @ivkovi}, Ju`ni Sloveni, 334 – 337, sa navedenom literaturom. 210

Einhardi Annales, ed. G. Pertz, MGH SS I, Hannoverae 1826, 199.26 – 39 (= Einh.).

63

mawem politi~kih lomili su se i crkveni uticaji. Franci su u

prvo vreme zastupali interese papstva, dok su Vizantinci shod-

no ovome morali da {tite svoje crkvene interese u Dalmaciji

poja~anom crkvenom politikom. Izgleda da je delatnost Vizan-

tije prema dalmatinskoj crkvi, odnosno gradovima koji su pred-

stavqali àri{ta crkvene organizacije, posvedo~ena nizom

primera preno{ewa sveta~kih mo{tiju sa Istoka u Dalmaciju.

Mo{ti svetaca predstavqale su u ranom sredwem veku

zalog sigurnosti grada koji ih je posedovao. Boànska sila je

preko sveca za{titnika ~uvala grad – po~ev od vremenskih ne-

pogoda, trgovinskog propadawa, pa do odbrane od zavojeva~a.

Uklawawe mo{tiju ozna~avalo je u osnovi i kraj jednog naseqa.

Toma Arhi|akon pripoveda kako su nekada{wi stanovnici Sa-

lone poùrili da mo{ti sv. Dujma prenesu iz Salone u Split.211

Odno{ewe mo{tiju pouzdan je znak da je Salona kona~no napu-

{tena krajem Iraklijeve vladavine, a wihovo dopremawe u

Split ozna~ilo je po~etak jednog novog naseqa.

Poja~ano zanimawe Carstva za Dalmaciju sledi i iz opi-

sa prenosa mo{ti sv. Anastasije, mu~enice iz Sirmijuma, iz

Carigrada u Zadar. Iako je prepis ovog izve{taja o prenosu mo-

{tiju sv. Anastasije iz poznijeg vremena, on je u istoriografi-

ji prihva}en kao veran originalu pa stoga i vesti koje donosi

jesu od velike va`nosti za istoriografiju.

Prema ovom spisu, godine 804., “kada su na svetu vladala dva cara”, boravili su u Carigradu kao mirovni izaslanici

frana~kog cara Karla zadarski episkop Donat i mleta~ki

du`d Beat, gde su “prona{li veliko blago...telo svete mu~eni-ce Anastasije.” Zatim sledi kratak izve{taj o propadawu Sir-

mijuma posle dugotrajne varvarske opsade, odakle su telo sv.

Anastasije “veliki hri{}ani, qudi istinske pobo`nosti, koji nisu èleli da bisere – presveto telo gore pomenute deve i mu-~enice Anastasije – ostave sviwama, da ih one ne izgaze i ne oskrnave”, preneli u Carigrad i tamo sakrili.

U Carigradu su ovi gra|ani Sirmijuma stupili u dodir

sa Beatom i Donatom i zamolili ih da im se pridruè na putu

za Dalmaciju. Kada su poslanici zavr{ili posao zbog kojeg su

do{li u Carigrad, krenuli sa wima natrag u Dalmaciju nose}i

211

Thomas, 34 – 35.

64

sa sobom i mo{ti sv. Anastasije. Zatim sledi prikaz putovawa,

“od provincije do provincije”, pra}en ~udima o izle~ewu guba-

vih, nepokretnih, slepih, sakatih i gluvih. Kada su stigli u Za-

dar izbio je sukob izme|u Beata i Donata oko mo{tiju, pa je na

kraju telo sv. Anastasije pripalo Mle~anima. Me|utim, nemir-

no more nije dozvolilo mleta~kom du`du da napusti vode oko

Zadra, te su mo{ti tako ostale u Zadru. Episkop Donat je telo

mu~enice 3. oktobra poloìo u crkvu Sv. Petra. 212

Stanovnici Sirmijuma koji se u pripovesti pomiwu, a

koji bi prema opisu morali da budu preìveli stanovnici Sir-

mijuma posle avarskog osvajawa 582. godine, svakako nisu mogli

da se sretnu sa Beatom i Donatom u Carigradu 804. godine. To

obrazloèwe, kojim se uspostavqa neposredna veza sa prethod-

nim posednicima mo{tiju sv. Anastasije, u funkciji je prikri-

vawa pravog razloga sticawa mo{tiju i identiteta darodavca.

U vreme kada je prepis Legende nastao ime cara Ni}ifora kao

pravog darodavca mo{tiju postalo je nebitno. Legende o

prenosu mo{tiju i ina~e prenose slavu onoga ko je mo{ti

dopremio u grad ili crkvu, a to je u ovom slu~aju episkop Donat.

U Legendi o prenosu mo{tiju sv. Anastasije Donat se po-

javquje kao crkveni stare{ina (praesul), najverovatnije u

zna~ewu episkopa (episcopus), i vrhovni stare{ina (archipraesul)

u zna~ewu arhiepiskopa (archiepiscopus), {to je siguran znak da

je ona zapisana i u prvobitnom obliku znatno posle 804. godine

u koju sam pisac sme{ta radwu. Prvi poznati arhiepiskop Za-

dra bio je Mihailo i wegovo ime i titula sa~uvani su na origi-

nalu parnice koju je presudio izme|u manastira Sv. Kr{evna i

Sv. Marije oko zemqe u Obrovcu 1134. godine.213 Stoga, pisana

verzija Legende mogla je da nastane samo posle 1134. godine.

Jo{ je G. Manojlovi} odavno utvrdio da izme|u 802. i 811.

godine nije dolazilo do izmene poslanstava izme|u Franaka i

Vizantije. Zakqu~ak G. Manojlovi}a bio je da se ovo desilo 807.

godine i da je darodavac bio car Ni}ifor.214 Zaista, 806. godine

212

Ra~ki, Documenta, 306 – 309. 213

Zbornik II, Nº 43. 214

G. Manojlovi}, O godini “Prijenosa sv. Anastasije u Zadar”, Zemaljski arkiv 3

(1901) 104 – 113. Dabinovi}, Kada je Dalmacija pala, 231, predlaè 811. godinu

uzimaju}i da tekstopisac Legende datira prema aleksandrijskoj hronologiji

u 804. godinu.

65

boravili su Donat i Beat u Didenhofenu kod Karla da mu kao

vazali polo`e zakletvu,215 pa su samo posle 806. godine i mogli

da budu upu}eni u Carigrad kao wegovi izaslanici da pregova-

raju o miru u Dalmaciji. Oni tamo, ~ini se, ni{ta nisu posti-

gli za ra~un Karla Velikog, ali su, izgleda, postigli sporazum

sa Ni}iforom, odnosno Carstvom, koji je zadovoqavalo obe

strane. Razlog wihove popustqivosti prema Vizantiji mogao

bi da bude i posledica vizantijskog vojnog pritiska, jer je 806.

godine patrikije Nikita sa flotom prispeo u Dalmaciju i Ve-

neciju,216 u~vrstiv{i ponovo vizantijski uticaj u tim krajevi-

ma. Ovo je Franke nateralo da 810. godine ponovo pokrenu

ofanzivu i na Veneciju i na Dalmaciju.217 Brz odgovor Carstva,

koje je u Dalmaciju uputilo stratega Kefalonije, Pavla,218 do-

veo je do vojne ravnote`e koja je kona~no i potvr|ena mirovnim

ugovorom u Ahenu 812. godine.

U sklopu vojno-politi~ke delatnosti cara Ni}ifora

prema Francima, trebalo bi posmatrati i izvor koji govori o

prenosu mo{tiju sv. Anastasije. Po svoj prilici su Venecija i

Dalmacija 806. godine bile pod vla{}u Franaka koji su to sta-

we poku{ali da ozvani~ne mirovnim pregovorima u Carigradu

kuda su se uputili i predstavnici vlasti u tim krajevima – Be-

at i Donat. O~igledno je da oni tamo ni{ta nisu postigli za

Franke, ali jesu za sebe, jer Nikita krajem iste godine dolazi

sa flotom u Dalmaciju i name}e vizantijsku vlast. Tom prili-

kom, mogli su Beat i Donat da pri povratku iz Carigrada done-

su mo{ti sv. Anastasije koje im je, kada su postigli sporazum sa

Vizantijom, car Ni}ifor poklonio. Time je Carstvo pokazalo

da ne namerava da se povu~e pred Francima iz Dalmacije i kao

znak za{tite Zadru, kao glavnom gradu vizantijske Dalmacije,

darovalo je mo{ti poznate sremske mu~enice Anastasije.

Nije poznato kako i kada su se u Zadru stekle mo{ti sv. Hrisogona (sv. Kr{evan) ali je to svakako bilo pre 948. godine kada wegove mo{ti pomiwe Konstantin Porfirogenit.219 To potvr|uje 986. godine u jednoj ispravi zadarski prokonzul Ma-

215

Einh. 193.11 – 14. 216

Einh. 193.37 – 40. 217

Einh. 197.16 – 18. 218

Einh. 197.18 - 20 219

DAI I, 29.277 – 278.

66

dije re~ima da sve~evo telo po~iva u Zadru. Crkva sv. Hrisogo-na posvedo~ena je ve} 918. godine u testamentu zadarskog priora Andrije,220 pa bi vreme prenosa mo{tiju iz Akvileje u Zadar trebalo traìti u IX veku. Budu}i da je prema legendi sv. Hrisogon bio u~iteq sv. Anastasije, u pitawu su sveci po{tovani u okviru jednog kulta, pa ne bi bilo neobi~no da su Mle~ani ve} 807/808. godine predali Hrisogonove mo{ti Donatu.221 Time je Zadar dobio o~iglednu podr{ku iz Carigrada i Venecije, ~ime je jasno stavqeno do znawa da }e grad biti energi~no brawen pred frana~kom pretwom.

Trogir je posedovao mo{ti sv. Laurencija arhi|akona,222 dok su u Kotoru bile pohrawene mo{ti sv. Trifuna.223 U Dubrov-niku su leàle mo{ti sv. Pankracija u crkvi Sv. Stefana.224

Nije mogu}e ta~no utvrditi kada su mo{ti ovih svetaca dospele u ove dalmatinske gradove, ali je vrlo izvesno da su one tamo pohrawene u sklopu vrlo odre|ene politike Carstva, koje je u jednom trenutku otpo~elo sna`nu ofanzivu u Dalmaciji, poku{avaju}i da se suprotstavi frana~kom uticaju. Tako je cr-kvena politika bila zapravo odraz politi~ke borbe. Franci su od 800. godine i miropomazawa Karla Velikog za cara poreme-tili dugo priznatu i jedinu mogu}u hijerarhiju hri{}anskih vladara na ~ijem je ~elu morao da bude jedan jedini car – rim-ski, a ~iji je pravni naslednik bio carigradski car. Dva car-stva i dva cara nisu bila poznata hri{}anskoj ekumeni i od tog vremena po~iwu sve ~e{}i i krupniji nesporazumi izme|u pap-stva i Carstva. Na{av{i sna`nog za{titnika u Francima, mo-gao je rimski papa da povede i ofanzivniju crkvenu politiku na isto~noj obali Jadrana, pre svega prema vizantijskim gradovi-ma koji su mu, ve} prema poznoanti~koj crkvenoj podeli, svaka-ko crkveno-pravno pripadali.

Prenos sveta~kih mo{tiju sa Istoka u Dalmaciju, na {i-

roki prostor od Zadra do Kotora, ukazuje na to da je Vizantija

220

Zbornik I, Nº 21. 221

Sv. Hrisogon bio je vicarius urbis Aquileiae i ìveo u vreme cara

Dioklecijana, koji je i naredio wegovo smaknu}e oko 304. godine. Telo mu je

bilo ba~eno u more, ali su ga talasi izbacili na obalu gde ga je prona{ao

sve{tenik Zoilus i sahranio. 222

DAI I, 29.261 – 262. 223

DAI I, 29.268 – 271. 224

DAI I, 29.235 – 236.

67

pored politi~ke akcije vodila i odre|enu versku politiku.

Ovakva politika Ni}ifora I mogla je da bude ostvarena ve} i

zbog ~iwenice da je on bio pravoverni car i nije pripadao sku-

pini ikonobora~kih careva koji su vladali do 842. godine. Sla-

bqewe vizantijskog uticaja prema dalmatinskim gradovima i

Porfirogenitova tvrdwa da su gradovi otpali ispod vizantij-

ske vlasti u vreme Mihaila II Amorijca, poklapa se sa vladavi-

nom ikonobora~kih careva (Lav V, 813 – 820; Mihailo Amori-

jac, 820 – 829; Teofilo 829 – 842) ~ija je crkvena politika bila

suprotstavqena papskoj, odnosno ikonofilskoj.

Dubrova~ki Anonim beleì da su Mle~ani oko 828. godi-

ne u Dubrovnik doneli sa Levanta jednu veliku ikonu Bogoro-

dice, slikanu gr~kim stilom (depenta a la grechexa).225 Uistinu,

ikona nije bila namewena Dubrov~anima, ve} samim Mle~ani-

ma, ali sticajem okolnosti, po{to ih je sre}a na putu posluì-

la, poklonili su ikonu i 100 dukata za izgradwu crkve posve}e-

nu Bogorodici. Nikola Rawina oboga}uje ovaj Anonimov pri-

kaz re~ima da je mi{qewe bilo da je ovu ikonu naslikao sami

Luka jevan|elista. Tako|e, Rawina izlaè o daqoj sudbini ove

ikone, pa mu je tako poznato da je 1160. godine preba~ena u drugu

crkvu i da je no{ena u procesiji.226

Dubrova~ka tradicija, zabeleèna kod Anonima, smatra

da su mo{ti sv. Petronile i sv. Domicile, kao i mo{ti svetog

Sergija, Nerea, Ahilea i Pankracija, dospele u Dubrovnik iz

Rima, odakle ih je doneo unuk kraqa Radoslava, Belo,227 dobro

poznat i na osnovu pisawa Popa Dukqanina, ali istorijski jo{

uvek nepotvr|ena li~nost.

Ostave li se po strani dubrova~ke legende, koje su u da-

na{wem obliku zapisane kasno, u najboqem slu~aju tek u XIV

veku, i te{ko mogu da pruè istorijski pouzdane podatke za

razdobqe ranog sredweg veka, ostaje op{ti utisak koji prenose,

a to je ~iwenica da je Vizantija prvih decenija IX veka poku{a-

la da svoj politi~ki primat na prostoru Dalmacije utvrdi i od-

re|enom verskom politikom. To je bilo jo{ uvek u vreme kada je

crkva bila jedinstvena, odnosno pre tzv. Fotijevog crkvenog

225

Anonymi, 18. 226

Ragnina, 196 – 197. 227

Anonymi, 4.

68

raskola 867. godine, koji }e prvi put ozbiqnije podeliti Rim i

Carigrad po crkvenim pitawima.228

U drugoj polovini IX veka, {ezdesetih godina, otpo~e}e

dugotrajna borba za crkveni primat u unutra{wosti Balkan-

skog poluostrva, gde }e se sna`no ukrstiti uticaji Rima i Ca-

rigrada na Borisovu Bugarsku. Na osnovu sa~uvane prepiske pa-

pe Nikole I sa bugarskim knezom Borisom, mogu}e je u prili~no

velikoj meri odrediti i stvarne mogu}nosti rimske crkve u

unutra{wosti Balkanskog poluostrva. Taj sukob nije otpo~eo

ex nihilo, ve} je bio logi~an nastavak i kulminacija

netrpeqivosti koje su otpo~ele prvih decenija IX veka, ta~nije

od onog vremena kada je rimski papa zadobio punu politi~ku

podr{ku Franaka, koja }e mu omogu}iti da prema Carstvu na-

stupa potpuno samostalno.

Ja~awe papskog uticaja, sada kao duhovnog vladara koji

ima pravo da postavqa cara Zapada (tj. Franaka) omogu}i}e pa-

pama iz sredine IX veka da poku{aju postepeno da ograni~e mo}

frana~kih episkopa i da centralizuju papsku vlast nad wima.

Sukobi Ludviga Pobo`nog (814 – 840), sa wegovom decom, Lota-

rom I (840 – 855), Ludvigom Nema~kim (umro 876) i Pipinom

(umro 838) stvorili su mogu}nost papi Grigoriju IV (827 – 844)

da se u taj sukob ume{a pruàju}i podr{ku Lotaru I, {to je iza-

zvalo veliki otpor najve}eg broja frana~kog sve{tenstva.229

Ovo je izazvalo daqe pogor{awe odnosa papstva sa Francima, pa

je Sergije II (844 – 847), izabran za papu bez saglasnosti Lotara

I, bio izloèn sna`nom pritisku tada vode}eg frana~kog vla-

dara, prihvataju}i na kraju da nijedan papa ne moè da bude iza-

bran bez pristanka cara i prisustva carskog predstavnika.230

Istovremeno, napadi Arabqana na Ju`nu Italiju zahte-

va}e od papa da ~uvaju u {to je mogu}e ve}oj meri skladne odnose

i sa Frana~kom i sa Vizantijom sjediwene pred zajedni~kom

opasno{}u od nevernika. Najzad, Vizantija je u vreme cezara

Varde i Mihaila III, a posebno u doba Vasilija I, doìvela voj-

ni i kulturni preporod {to je sve zajedno pripremilo teren za

ispoqavawe wene mo}i i uticaja i prema narodima koji su tada

228

Upor. Ostrogorski, Istorija, 228 – 229. 229

CMH III, ed. H. M. Gwatkin – J. P. Whitney – J. R. Tanner – C. W. Previté-Orton,

Cambridge 1968, 17 – 22 ( = CMH III); Liber pontif. II, 73 – 85. 230

CMH III, 29 – 30; Liber pontif. II, 86 – 105.

69

bili na wenoj periferiji, jedva pokr{teni ili jo{ uvek neod-

lu~ni iz kog pravca bi trebalo da prihvate novu veru. Takve

prilike nisu bile samo na Balkanskom poluostrvu, ve} i dale-

ko na severu u Velikomoravskoj kneèvini, ili na istoku pre-

ma nepreglednim stepama Rusije gde su Varjazi postepeno uspo-

stavqali budu}u mo}nu Kijevsku kneèvinu.

Sukob izme|u patrijarha Fotija i pape Nikole I sadrào

je u sebi jednu posebnu ideolo{ku dimenziju crkvenog i poli-

ti~kog primata na sveukupnom prostoru hri{}anskog sveta.

Krajwe oblasti wihovog uticaja koje jedni drugima nisu ospo-

ravali – papska prevlast u Frana~koj, ili vizantijska u Maloj

Aziji – nisu bile predmet wihovog sporewa, ali zato jesu one

zone gde su se isto~ne i zapadne oblasti susretale. Takav pro-

stor bio je pre svih nekada{wa prefektura Ilirik.

Tako je papa Nikola I 25. IX 860 (?) uputio pismo Solun-

skom arhiepiskopu kao svome vikaru da sebe tituli{e kao pap-

skog namesnika: “{irom Starog Epira, Novog Epira, Ilirika, Makedonije, Tesalije, Ahaje, Priobalne Dakije, Primorske Da-kije, Mezije, Dardanije i Prevalitane.”231 Ovim pismom je papa

Nikola I zapravo iskazao odlu~nost papske stolice da vrati u

nadle`nost Rima sve one oblasti koje su u vreme Lava III (ili

Konstantina V) bile izdvojene i podre|ene Carigradskoj pa-

trijar{iji. Bio je to poku{aj obnove papske vlasti u nekada-

{woj prefekturi Ilirik i ujedno najava budu}eg sukoba koji

}e se najpre odvijati prema Bugarskoj ~iji je vladar Boris 866.

godine obavestio papu Nikolu I da Bugarska namerava da preki-

ne crkvene odnose sa Carigradom i da se u crkvenom pogledu

stavi pod jurisdikciju Rima. Bila je to sjajna prilika tako da je

sam papa izjavio da je to najboqa stvar koja mu se dogodila “u posledwe vreme”.232

Istovremeno sa angaòvawem na Istoku rimske pape su

vodile i ne tako jednostavnu borbu sa frana~kim klerom. Zona

papskog uticaja na Zapadu bila je sredinom IX veka bitno uma-

wena. U Velikomoravskoj kneèvini je uticaj papa bio samo

formalan, jer je tamo postojao veliki pritisak frana~kih epi-

skopa; u samoj Frana~koj Ludvig II Pobo`ni ujedinio se sa svo-

231

Acta Albaniae I, Nº 54; Mansi XV, 162. 232

Liber. pontif. II, 164.20 – 23.

70

jim bratom Lotarom II u crkvenim stvarima ~ine}i i tamo sna-

`nu protivteù papskom uticaju.233

U Vizantiji je 866. godine ubijen cezar Varda, za{titnik

patrijarha Fotija, a na wegovo mesto do{ao je Vasilije, koji }e

godinu dana kasnije ubistvom Mihaila III zauzeti i carski

tron.234 Docnije, iste 866. godine, Boris - Mihailo obratio se

Rimu sa èqom da papa po{aqe misionare, pa je tako sukob na

relaciji Nikola I – Fotije skliznuo sa teolo{kog na politi~-

ko poqe. Papski izaslanik u Bugarskoj, episkop Formoz, otpo-

~eo je da postavqa sve{tenstvo i vr{i reorganizaciju bugarske

crkve, ~ime je Bugarska potpala pod uticaj Rima. Gledano na op-

{tem geopoliti~kom planu, papstvo je, drè}i Dalmaciju i Bu-

garsku, prakti~no izolovalo i unutra{wost Balkanskog poluo-

strva od vizantijskog uticaja.

Promena na carskom tronu u Carigradu donela je i pri-

vremeni obrt u crkvenim odnosima Vizantije i papstva. Vasi-

lije I je, re{avaju}i se qudi lojalnih biv{em imperatoru ili

cezaru Vardi, razre{io du`nosti i patrijarha Fotija, a na we-

govo mesto doveo Igwatija, svrgnutog 858. godine. Igwatije, ko-

ji je u crkvenim pitawima sledio politiku papske supremacije

uìvao je i tokom svog suàwstva nesumwivu podr{ku Rima,

ali ni on nije mogao da vodi politiku suprotnu politi~kim

prioritetima Carstva. Tako je ve} 869/870. godine postavio ar-

hiepiskopa Bugarske i naredio povla~ewe latinskog sve{ten-

stva.235 Izgleda da rimska crkva nije bila samo nevoqni u~esnik

u ovim pitawima, jer se Igwatije 872. godine àlio papi Ha-

drijanu II protiv isterivawa gr~kih sve{tenika iz Bugarske.236

Naslednik Hadrijana II, Jovan VIII (872 – 882), uo~io je da

izbor Igwatija za patrijarha ne}e dovesti do su{tinskih pro-

mena u sporewima Rima i Carigrada oko Bugarske, odnosno

Ilirika, pa se ve} 873. godine, nastavqaju}i politiku svojih

prethodnika, papa Nikole I i Hadrijana II (867 – 872), ume{ao i

u crkvene stvari u Srbiji, obra}aju}i se srpskom knezu Muti-

miru i traè}i da se kloni nekanonski postavqenih episkopa

i da se vrati u veru svojih predaka, budu}i da je doznao kako ne-

233

CMH III, 41 – 46. 234

Upor. Ostrogorski, Istorija, 229. 235

Mansi XVI, 414. 236

Mansi XVI, 413.

71

ki la`ni sve{tenici ure|uju crkvene prilike po svojoj voqi.

Stoga je traìo, podse}aju}i kneza Mutimira na pot~iwenost

wegovih predaka rimskom papi, da se Mutimir stavi pod juris-

dikciju episkopa Panonske dijeceze (Sirmijum).237

U to vreme u Sirmijumu je episkopski tron sv. Androni-

ka zauzimao Metodije. Nije poznato kako se srpski vladar po-

neo prema ovom papskom zahtevu, ali sled istorijskih doga|aja

opisanih kod Konstantina Porfirogenita u spisu O narodima

ukazuje na to da su se srpski vladari posle Mutimira

politi~ki uglavnom opredeqivali prema Vizantiji, pa bi i u

crkvenim pitawima oni najverovatnije potpadali pre pod Ca-

rigradsku patrijar{iju nego pod rimskog papu. Jedan od srpskih

prin~eva, Pribislavqev sin, Zaharija, boravio je u Carigradu

jo{ od detiwstva, gde je svakako morao da bude i obrazovan pod

neposrednim vizantijskim uticajem.238 Podaci sadràni u po-

menutom delu Konstantina Porfirogenita govore da su srpski

vladari do vremena Zaharije ( 920 – 926) {titili vizantijske

politi~ke interese protiv Bugara, dok su vladari koji su upra-

vqali Srbijom posle ponovnog osamostaqivawa od Bugara (oko

933), npr. âslav, preuzeli istovetnu ulogu prema Ugrima.239

Posle vi{e od decenije sukoba Vizantija je uspela da za-

drì Bugarsku crkvu pod svojim nadzorom, ali naslednici pape

Nikole I nisu odustajali od wegove energi~ne crkvene politi-

ke koju je vodio prema Iliriku. Uprkos potiskivawu papskog

uticaja papa Jovan VIII 16. aprila 878. (?) godine pi{e bugar-

skom caru Mihajlu da potvr|uje raspopqivawe evnuha Sergija.

“On se, budu}i rodom Sloven, a (iako) zapleten u (mreù) mno-gih poroka, dvoli~no do~epao sve{teni~ke slu`be te ga napo-sletku drugi razotkriju i wegov ga episkop tad (javno) osudi za

237

MGH, Epistolae VII, fr. 18, 282.24 – 30, “Qua propter ammonemus te, ut progenito-

rum tuorum secutus morem quantum potes ad Pannonensium reverti studeas diocesin.

Et quia illic iam Deo gratias a sede beati Petri apostoli episcopus ordinatus est, ad ip-

sus pastoralem redurras sollicitudinem.” M. Perojevi}, Ninski biskup Teodozije, Split

1922, 66 i daqe, mislio je da je re~ o hrvatskom knezu Mutimiru. Suprotno, J.

Srebrni}, Odnošaji pape Ivana X. prema Bizantu i Slavenima na Balkanu, Zbornik kra-

lja Tomislava, Zagreb 1925, 135; Isto, [i{i}, Povijest, 342, nap. 47; ISN I, 152, nap.

29. Ko{}ak, Pripadnost, 320 – 321, smatra da je u pitawu panonski knez Muti-

mir, ina~e nepoznat iz drugih izvora. Tako|e, Simeonova, Diplomacy, 300. 238

DAI I, 32.100 – 101. 239

@ivkovi}, Ju`ni Sloveni, 422 – 423.

72

prestupe, raspopiv{i ga. Nakon toga (ovog Sergija) (izvesni) Georgije koji je la`no sebi prigrabio episkopsku titulu, bez-o~no uzdigne do poloàja beogradskog (Belogradensem) episkopa {to mu se potvrdom pre|a{weg raspopqivawa oduzima.”240

Ovo pismo pape Jovana VIII pokazuje da je mimo rimskog

episkopa na prostoru nekada{we Gorwe Mezije delovala i vi-

zantijska crkva koja je sna`no podupirala i politi~ko delova-

we cara Vasilija Makedonca prema slovenskim dràvama na

prostoru Balkanskog poluostrva.

Naposletku, uo~i pomirewa Rima i Carigrada na tzv.

Fotijevom saboru, papa Jovan VIII je 16. aprila 878. godine, pro-

glasio sve gr~ke episkope i druge klerike u bugarskoj dijecezi

nelegitimnim, (usurpatores) i izop{tio ih iz crkve, jer su u

Iliriku, “koji sada naseqavaju Bugari”, sami sebi nedopu{te-

no nadenuli postavqewa. Papa im u istom pismu daje rok od 30

dana da napuste svoje tada{we crkvene poloàje.241 Ovim pi-

smom borba za crkvenu supremaciju nad Ilirikom, a pre svega

nad Bugarskom, doìvela je kulminaciju. Ishod je bio pomire-

we isto~ne i zapadne crkve na tzv. Fotijevom saboru novembra

879. godine.242

Tokom ~itavog IX veka papstvo je pokazalo snagu i ener-

giju samo tokom pontifikata Nikole I, Hadrijana II i Jovana

VIII. Slabost prema frana~kim vladarima, pa i sopstvenim mi-

tropolitima koji su ograni~avali vlast papstva, uzrokovala je

da nisu imali potpunu slobodu delovawa prema Iliriku. Vi-

zantija je, s druge strane, tokom druge polovine IX veka pokazi-

vala znake ubrzanog ja~awa, {to je tako|e bio ograni~avaju}i

~inilac papskom uticaju na prostoru Balkanskog poluostrva.

Spletom politi~kih okolnosti do{lo je 923. godine i do znat-

240

Acta Albaniae I, Nº 55; Mansi, XVII, 62. E. [uflaj je smatrao (Acta Albaniae I,

14 – 15) da je u pitawu episkop Berata u Albaniji (nekada{wi Pulheropo-

lis). Identifikacija Beograda sa Beratom u ovom slu~aju nije opravdana.

Kao prvo, bugarska crkva organizaciono jo{ uvek nije pre{la ni podru~je

Ohrida, a kamoli sredi{we Albanije ili Epira. Tako|e, albanski Beograd

je u sa~uvanim Noticijama carigradske crkve uvek bio podloàn arhiepi-

skopu Dra~a, a ovaj grad je nesumwivo bio sredi{te istoimene teme Vizan-

tijskog carstva. Stoga, dakle, Beograd koji papa pomiwe moè da bude samo

dana{wi glavni grad Srbije. 241


Upor. Ostrogorski, Istorija 235, nap. 1.

73

nijeg poboq{awa u odnosima isto~ne i zapadne crkve, pa je

Dalmacija u crkvenom pogledu, voqom cara Romana Lakapina

(920 – 944), potpala pod Rim. Kona~no, uspostaviv{i koliko-

toliko stabilnu crkvenu organizaciju u Dalmaciji, mogao je

rimski papa da se posveti daqem {irewu crkvenog uticaja na

zale|e, odnosno, prema Srbima i Hrvatima.

76

POKR[TAVAWE SRBA I HRVATA

Pitawe crkvene organizacije u srpskim zemqama ranog

sredweg veka sjediweno je sa posebnim problemom odre|ivawa

vremena pokr{tavawa Srba, crkveno-politi~kom delatno{}u

Rima ili Carigrada prema gradovima na dalmatinskoj obali i

vremenom obnove wihove crkve, da bi se tek potom moglo prosu-

|ivati o samoj crkvenoj organizaciji na prostoru srpskih kne-

èvina.

U osnovi, jedna skupina stru~waka smatra da je pokr{ta-

vawe Srba i Hrvata izvr{eno odmah po naseqavawu u vreme ca-

ra Iraklija (610 – 641) i da je bilo vrlo formalno, dok druga,

ina~e brojnija, prihvata IX vek i delatnost Franaka (prema Hr-

vatima) odnosno Vizantinaca (prema Srbima) kao presudan ~i-

nilac u pokr{tavawu.243 Sva ova mi{qewa zasnovana su, uglav-

nom, na spisu cara Konstantina Porfirogenita, De administran-

do imperio, gde su zastupqena ~ak tri iskaza o vremenu pokr{ta-

vawa i pravcu odakle je ono dolazilo.

U pitawu su slede}i odeqci DAI:

Poglavqe 29: “U vreme cara Vasilija, hristoqubivog ca-ra, oni su odaslali” (tj. Srbi, Hrvati, Zahumqani, Travuwani,

Konavqani, Diokle}ani i Pagani) “poslanike, mole}i i tra-è}i da oni koji su bili nekr{teni prime kr{tewe...”244

Poglavqe 30: (Po{to su Hrvati pobedili Franke i wi-

hovog vo|u Koceqa) “...zatraìli su sveto kr{tewe od episko-

243

Pregled literature i starijih mi{qewa daje, Maksimovi}, Pokr{tava-we, 155 – 174; videti, tako|e, @ivkovi}, Ju`ni Sloveni, 285 – 290. 244

DAI I, 29.70 – 72.

77

pa Rima i episkopi su bili poslati koji su ih pokrstili u vre-me Porina, wihovog arhonta.”245

Poglavqe 31: “Car Iraklije poslao je i doveo sve{teni-

ke iz Rima i jednog od wih u~inio arhiepiskopom i episkopom, druge presviterima i |akonima i pokrstio Hrvate. U to vreme ovi Hrvati su za arhonta imali Porgu.”246

Poglavqe 32: (Po{to je Iraklije naselio Srbe) “...doveo

je car sve{tenike iz Rima i pokrstio ih...”247

Iako su sva ~etiri poglavqa nastala iz pera istog pisca,

ili su pisana pod wegovim nadzorom, prime}uje se odre|eni ne-

sklad izme|u vesti koje pruàju. Prema jednoj verziji Hrvati su

pokr{teni u doba Iraklija; prema drugoj ovo pokr{tavawe se

odigralo prvih decenija IX veka i posledica je samostalnih hr-

vatskih odnosa sa Rimom, dok je prema tre}oj pokr{tavawe iz-

vr{eno u doba Vasilija I (867 – 886) uz ogradu da su do tada neki

Hrvati istina ve} bili pokr{teni. Naposletku, kod Srba je

naizgled sve jasno jer u poglavqu 32 car samo kaè da ih je Ira-

klije pokrstio poslav{i sve{tenike iz Rima. Dodu{e, Srbi su

ponovo zatraìli i dobili kr{tewe od Vasilija I u isto vreme

kada i Hrvati (poglavqe 29).

Konstantin Porfirogenit pomiwe pokr{tavawe Srba i

Hrvata u Dalmaciji i neposrednom zale|u i u @ivotu svoga de-

de Vasilija (Vita Basilii), uz napomenu da su ova plemena u vreme

Mihaila Mucavca (820 – 829) otpala ispod carske vlasti (upra-

vo kako navodi i u poglavqu 29 DAI), s tom razlikom {to u ovom

slu~aju navodi kako su odbacili sveto kr{tewe i ponovo se

vratili starim verovawima.248 U podrobnom ispitivawu vreme-

na pokr{tavawa Srba i Hrvata, na temequ vesti pribeleènih

u DAI, ovo nije bezna~ajna razlika i zapravo pomaè da se zao-

kruì celovita slika o procesu pokr{tavawa Srba i Hrvata.

245

DAI I, 30.88 – 90. 246

DAI I, 31.21-25. 247

DAI I, 32.27-29. 248

Theophanes Continuatus, ed. I. Bekkerus, Bonnae 1838, 288.11-289.2; 291.1-

292.13.

78

U novije vreme istaknuto je da proces pokr{tavawa Srba

i Hrvata nije bio ravnomeran, da je ~esto prekidan, kao i da se

pravac prodirawa smewivao – sa latinskog Zapada i vizantij-

skog Istoka.249 Ovakvo tuma~ewe je svakako najbli`e istini

ali isuvi{e uop{teno da bi moglo da bude ~vrst oslonac za is-

pitivawe crkvene organizacije u Srbiji ili Hrvatskoj. Po-

trebno je ta~nije odrediti osnovne parametre o vremenu pokr-

{tavawa Srba i Hrvata da bi se sa takve jedne osnove, razma-

tralo pitawe crkvene organizacije.

Pop Dukqanin, pisac takozvanog Barskog rodoslova ili

Letopisa, koji je pisao dva stole}a posle Porfirogenita, do-

nosi unekoliko druga~ije mi{qewe o vremenu pokr{tavawa

Slovena. Iako je prili~no te{ko na}i ~vrstu hronolo{ku ta~-

ku na osnovu koje bi se moglo datirati Dukqaninovo pisawe

kao i kriti~ki presuditi {ta su ~iwenice, a {ta legenda, op-

{ti stav pisca je da su prvi vladari doseqenih Gota (tj. Slove-

na) ostali pagani koji, dodu{e, u po~etku nisu progawali hri-

{}ane.250 Vreme pokr{tavawa Slovena Dukqanin je doveo u ve-

zu sa legendarnim kraqem Svetopelkom ~ije vreme vladavine

on stavqa u doba koje je neposredno sledilo misionarskom radu

solunske bra}e Konstantina i Metodija, dakle u posledwe dve

ili tri decenije IX veka. Zanemari li se na trenutak rasprava o

verodostojnosti Sabora na Duvawskom poqu, gde je izvr{ena i

crkvena organizacija Svetopelkovih zemaqa, bitno je ukazati

na ~iwenicu da doma}i pisac iz Dukqe do`ivqava vreme pokr-

{tavawa Slovena (odnosno Srba) Balkanskog poluostrva su-

{tinski jednako kao i Porfirogenit, samo u drugoj hronolo-

{koj percepciji.

Sli~nost izme|u Porfirogenitovog i Dukqaninovog

pisawa o pokr{tavawu Slovena (Srba) svodi se zapravo na pri-

sustvo carskih i papskih poslanika koji su odigrali, o~igledno

bitnu ulogu u ovom ~inu. Prema Porfirogenitu, Iraklije je

poslao sve{tenike iz Rima koji su pokrstili Srbe i Hrvate.

Car pisac tako|e navodi kako je i Vasilije I poslao Srbima

sve{tenike iz Carigrada. 249

Maksimovi}, Pokr{tavawe, 155 – 174; @ivkovi}, Ju`ni Sloveni, 303 – 305. 250

Ljetopis, 44. Sukobi sa hri{}anima po~iwu tek od vladavine tre}eg kraqa

Ratimira koji je vladao posle 680. godine; upor. Ljetopis, 46 – 47.

79

Jezgro pripovesti kod oba pisca ~ini podatak o dolasku

poslanika, svetovnih i duhovnih, iz Carigrada i Rima, sa zadat-

kom da izvr{e pokr{tavawe varvara. U osnovi oba pisca znaju

kako bi trebalo da se odvija ~in pokr{tavawa varvara, pa sa-

mim tim wihovo izlagawe i ne mora da ima istorijsku podlogu,

ve} je posledica primene poznatog obrasca. Ipak, ova dva izve-

{taja o pokr{tavawu Srba/Hrvata nisu jednake vrednosti.

Prednost je svakako na strani Porfirogenita, dok Dukqani-

nov izve{taj, jeste Dukqaninova samostalna tvorevina osmi-

{qena s vrlo jasnim ciqem.251

Iskaz Konstantina Porfirogenita o pokr{tavawu Hr-

vata u doba cara Iraklija, sadrì veoma bitne ~inioce koji ot-

krivaju i izvestan crkveno-organizacioni rad rimskih sve{te-

nika. Naime, car-pisac doslovce kaè da je Hrvatima tada po-

stavqen arhiepiskop i episkop, kao i brojni |akoni – {to go-

vori o nameri Iraklijevoj da pokr{tavawe Hrvata bude oba-

vqeno ne samo temeqno, ve} i da obezbedi zametak budu}e cr-

kvene organizacije.

Ipak, ne ~ini se mogu}im da je Iraklije iz Rima mogao da

uputi veliku grupu sve{tenika sa unapred odre|enim crkvenim

du`nostima. Gde bi taj arhiepiskop imao svoje sedi{te i koju

crkvenu organizaciju je mogao da preuzme? Gde bi trebalo da se-

di episkop? U kojim bi crkvama sluìli |akoni i ostali cr-

kveni prelati? Sva ova pitawa izazivaju opravdanu sumwu u Por-

firogenitovo tuma~ewe pokr{tavawa Hrvata. Rimski papa je,

na zahtev vizantijskog cara, mogao da po{aqe iskqu~ivo korepi-

skopa i nekoliko sve{tenika, sa zadatkom da izvr{i pokr{ta-

vawe prispelih varvara. Za svako daqe uspostavqawe budu}e

crkvene organizacije bilo je potrebno vreme i dugotrajan rad.

Me|utim, pripovest o pokr{tavawu Hrvata izgleda da

otkriva neke druge bitne pojedinosti. Naime, carev informa-

tor koji je preneo tradiciju o dolasku Hrvata, zatim re~ima

predstavio geo-politi~ku kartu Hrvatske sa svim wenim ùpa-

ma i gradovima, kao i delove iz politi~ke istorije – po svoj

prilici je iz istog izvora prikupio i vesti o wihovom pokr-

{tavawu. U tom slu~aju pojava (hrvatskog) arhiepiskopa i epi-

251

T. @ivkovi}, O takozvanom Saboru na Duvawskom Poqu, Zbornik za

istoriju BiH 4 (2003) u {tampi.

80

skopa, odgovara pre svega te`wi hrvatskih vladara iz posled-

wih decenija IX veka da, uz pomo} Rima ili Akvileje, ostvare

sopstvenu crkvenu organizaciju.252

Ovakvo sagledavawe koncepcije ovog poglavqa DAI nemi-

novno dovodi do zakqu~ka da je Konstantin Porfirogenit 949.

godine preneo hrvatsku tradiciju koja je nastala ne{to vi{e od

pola stole}a ranije na prostoru dalmatinske Hrvatske. Ujedno,

~itavo poglavqe 31 DAI o Hrvatima i wihovoj zemqi zasnivalo

se gotovo iskqu~ivo na izvoru (tj. informatoru) koji je bio u

neposrednoj vezi sa predstavnicima carske uprave u temi Dal-

maciji. Ovo bi tako|e zna~ilo da je ime cara Iraklija kao or-

ganizatora pokr{tavawa Hrvata predstavqalo ujedno i najsta-

riji sloj tradicije {iroko rasprostrawene kod samih Hrvata o

vremenu wihovog pokr{tavawa. Stoga, ime cara Iraklija u po-

glavqima o Srbima i Hrvatima nije posledica Porfirogeni-

tovog tuma~ewa wihove pro{losti – ve} slovenska tradicija

preneta do Carigrada i careve pisarnice. Srbi i Hrvati imali

su sredinom X veka jasnu predstavu o svome poreklu, vremenu do-

seqavawa kao i se}awe na stare vladare.

Vesti o pokr{tavawu Hrvata u poglavqima 29 i 30 DAI,

gde je pomenuta delatnost Vizantije, odnosno Franaka i Rima,

zapravo su primer koji potvr|uje da je pitawe pokr{tavawa u

ranom sredwem veku uvek bilo posledica politi~ke odluke.

Premo} Franaka u prvoj polovini IX veka u Hrvatskoj, a na ra-

~un Vizantije, oja~ana je i crkvenim ure|ewem nadziranim iz

frana~ke Akvileje, dok je povratak vizantijskog uticaja u Dal-

maciju u vreme Vasilija I, pra}en i crkvenom politikom Vizan-

tije prema Hrvatima, odnosno, potiskivawem frana~kog utica-

ja. Svako od ovih pokr{tavawa unosilo je novi dah i dodavalo

novi obol na tas u korist hri{}anstva, pa bi na primeru Hrva-

ta trebalo graditi predstavu o postepenoj izgradwi hri{}an-

skog dru{tva kod paganskih naroda koji su na talasu seobe naro-

da prispeli u civilizacijski krug hri{}anstva. Primeri pre-

romani~ke crkvene arhitekture u Hrvatskoj jasno pocrtavaju

ovaj proces.253

252

O ovom pitawu videti ni`e. 253

Za pregled crkvene arhitekture u Hrvatskoj i uticaje koje je trpela, vi-

deti, @. Rapani}, Predromani~ko doba u Dalmaciji, Split 1987 (= Rapani}, Doba).

81

[to se ti~e pokr{tavawa Srba, Konstantin Porfiroge-

nit ga na prvi pogled doìvqava druga~ije nego u slu~aju Hrva-

ta. Pomiwu}i pokr{tavawe Srba i Iraklijevu ulogu, car samo

kaè da su iz Rima do{li sve{tenici (), dok u slu~aju

Hrvata pravi gradaciju – arhiepiskop, episkop i |akoni. Lek-

sika otkriva zapravo da je car koristio srpski izvor (infor-

matora) za ovo pitawe i potvr|uje ve} iznetu pretpostavku da

su termini arhiepiskop, episkop i |akoni u poglavqu 31 DAI, posledica hrvatskog tuma~ewa sopstvenog pokr{tavawa u sklo-

pu politi~kih namera hrvatskih vladara iz posledwih decenija

IX veka kada su poku{avali da se izbore za samostalnu hrvatsku

crkvu.

Kod Srba je, dakle, preneta daleko ta~nija verzija se}a-

wa na pokr{tavawe iz vremena cara Iraklija. Gr~ki termin

zbirno defini{e svako crkveno lice ve}eg ~ina,

jer bi za niè sve{teni~ko zna~ewe bio upotrebqen termin

U crkvenoj hijerarhiji presviter je po zna~aju odmah

ispod episkopa, a ispred |akona. êsto kori{}ena zamena za

izraz presviter jeste (jerej).254 Stoga, u srpskoj tradiciji

iz sredine X veka koja je preneta kod Konstantina Porfiroge-

nita u 32. poglavqu DAI, doslovce je o~uvano se}awe o dolasku

sve{tenika visokog zvawa (ali ne episkopskog), koji su izvr-

{ili pokr{tavawe. Tako|e, suprotno od poglavqa o Hrvatima,

Porfirogenit pridodaje da su ovi sve{tenici ne samo pokr-

stili Srbe, ve} ih i veoma dobro nau~ili samoj slu`bi i Hri-

stovom u~ewu.255 îni se da bi ovaj podatak mogao da bude posle-

dica tuma~ewa Konstantina Porfirogenita.

Ve} u poslanici pape Agatona vizantijskom caru Kon-

stantinu IV 680. godine, povodom odràvawa VI Vaseqenskog sa-

bora, papa navodi “da mnogi od nas (tj. episkopi) sluè usred Langobarda, Slovena, Franaka, Gala, Gota, Britanaca.”256 Ima

li se u vidu geografski raspored pomenutih naroda, Sloveni,

izme|u Langobarda i Franaka, najpre mogu da budu oni na {i-

rem prostoru Karantanije, Istre ili Dalmacije.257 Delovawe

prema zapadnim Slovenima koji su ìveli izme|u Labe i Vi-

254

Pogledati,

255 DAI I, 32.27 – 29.

256 S. Agathonis papae Epistolae, ed. J. – P. Migne, PL 87 (1851) col. 1224 – 1225.

257 Upor. Vlasto, Entry, 188, sa nap. 122.

82

sle, odigrava}e se nekoliko vekova docnije. Tako u ovom pismu,

papa najverovatnije misli na Slovene Balkanskog poluostrva,

a po svoj prilici one bliè obali Jadranskog mora i zonama

uticaja urbanih sredi{ta Dalmacije. Na sadràj ovog papskog

pisma nedavno je upozorio i Q. Maksimovi} uz zakqu~ak da je u

rimskoj crkvi postojalo se}awe “na rani misionarski rad me|u Slovenima u isto~nojadranskom prostoru”.258

Mo`da dokaz za ovo mi{qewe najpre pruà pismo pape

Jovana X hrvatskom knezu Tomislavu i zahumskom vojvodi Miha-

ilu (Vi{evi}u) u kome napomiwe da su wihovi preci primili

hri{}anstvo od davnina, a ne u novije vreme (nouo tempore) po-

put Sasa u vreme pape Grigorija (Grigorije IV, 827 – 844). Ako

su prve decenije IX veka za papu Jovana X (914 – 928) nouo tempo-

re, onda pokr{tavawe Srba i Hrvata, jer su Tomislav i Mihai-

lo zapravo wihovi predstavnici, odnosno jednog wihovog dela

(Mihailo), za wega jeste bilo u VII ili VIII veku.

Da je misionarska delatnost papa prema varvarima {i-

rom Evrope bila razvijena u VII i VIII veku, pokazuje i pismo

Grigorija II (715 – 731) vizantijskom caru Lavu III (717 – 741) u

kome ga podse}a da su “divqi varvari postali milostivi, a on koji je bio milostiv postao je divaq” – misle}i na ikonobora~-

ku politiku carevu.259 Me|u divqim varvarima (koji su postali

milostivi) pomenutim u ovom obra}awu caru mogli bi da budu i

slovenski stanovnici dalmatinskog zale|a, tj. Srbi i Hrvati.

Fragmentarne vesti iz pomenutih papskih pisama jedno-

glasno upu}uju na zakqu~ak da su iz vizure Rima, Sloveni dal-

matinske obale ili zale|a, primili hri{}anstvo ve} u VII veku

– ta~nije vrlo brzo po naseqavawu. Ovakav stav, kako sledi na

osnovu analize poglavqa 31 DAI sasvim se podudara sa tradici-

jom Hrvata. Drugo je pitawe sadràja i kako je ta hri{}aniza-

cija zaista izgledala i ideolo{ki bila uspostavqena.

Sam ~in primawa hri{}anstva predstavqao je u sredwem

veku posledicu politi~ke, a ne duhovne odluke. Hijerarhija

hri{}anskih dràva i wenih vladara sledila je prili~no jasno

na~elo koje se jo{ od vremena poznog Carstva razvijalo i usa- 258 Maksimovi}, Pokr{tavawe, 171, nap. 73. 259

J. Goullard, Aux origines de l’iconoclasme. Le témoignage de Grégoire II, TM 3, Pa-

ris 1968, 297.268 – 269.

83

vr{avalo. Prema tom shvatawu vlast vasilevsa u Carigradu do-

lazila je od Boga, a on sam je imao pravo da postavqa i odre|uje

vladare drugim narodima.260 Hri{}anska dràva u sredwem ve-

ku ima zna~ewe, u dana{wem smislu, me|unarodno priznate dr-

àve. U zavisnosti od mo}i pojedinih vladara moglo je do}i do

odre|enih izmena u wihovom rasporedu, ali je su{tinski car u

Konstantinopoqu uvek bio i ostao na ~elu hri{}anskih vladara.

U jednom drugom Porfirogenitovom delu, De cerimoniis,

ostala je sa~uvana lista obra}awa vizantijskih careva stranim

vladarima. Duhovna bra}a, odnosno vladari koji su jednaki vi-

zantijskom caru, bili su samo vladari Germanije i Frana~ke

koji su svoje miropomazawe dugovali rimskom papi.261 Svi osta-

li hri{}anski vladari navedeni su u okviru geografskih celi-

na po odre|enom redosledu na koji upu}uje i obrazac kojim im

se carigradski vladari obra}aju. Tako srpskim i hrvatskim

vladarima car {aqe naredbu (kelevsis).262

Ova lista naredbi nije nastala u jednom odre|enom tre-

nutku ve} je u sebi sadràvala i ona obra}awa koja mo`da dati-

raju jo{ iz vremena Mihaila III pa sve do Konstantina Porfi-

rogenita (945 – 959) i wegovog sina i savladara Romana II (959 –

963).263 Na osnovu liste mogu se razaznati odnosi hri{}anskih

vladara prema Carigradu u okviru pojedinih geografskih celi-

na, na primer Balkanskog poluostrva i Kavkaza/Zakavkazja.

[irewe hri{}anstva me|u varvarima, doprinosilo je za-

pravo ja~awu vlasti samih vladara tih naroda, koji su legiti-

mitet svoje vlasti dugovali upravo priznawu koje je dolazilo

iz Carigrada. Kada su Srbi i Hrvati stigli na Balkansko polu-

ostrvo ovaj princip legitimiteta bio im je potpuno nepoznat i

prvobitni ~in pokr{tavawa nije imao potrebnu dubinu i smi-

sao kojim bi wihovim vladarima bio predo~en potpun sadràj

porekla wihove vlasti. Lav VI Mudri (886 – 912) beleì da su

Sloveni imali vladare koje su birali na osnovu li~ne hrabro-

sti kandidata i verovatno odre|enih ~inilaca koji su ga uzdi-

260

O sprezi svetovne sa duhovnom vla{}u u sredwovekovnom hri{}anstvu,

videti, D. Obolensky, The Byzantine Commonwealth, London 1971; G. Dagron, Em-

pereur et prêtre, Paris 1996, passim. 261

De cerim. 689. 6 – 12; 691.16 – 20. 262

De cerim. 691.8 – 13. 263 @ivkovi}, Ju`ni Sloveni, 363 – 364.

84

zali iznad ostalih uglednika, pa im je tek wegov otac, Vasilije

I, odredio vladare iz jedne loze.264

Hri{}ansko u~ewe i vladarska ideologija koja je prois-

ticala iz tog u~ewa bili su korisni za obe strane, kako za vla-

dara doskora{weg varvarskog naroda, tako i za Carigrad koji je

pravom izbora mogu}eg naslednika prestola, odnosno wegove

potvrde, imao pravo odluke i presudnog ~inioca koji je uvek

mogao da se ume{a u unutra{we stvari te dràve. Sukobi srp-

skih kneèvina o kojima prili~no nejasno pi{e Pop Dukqanin

posledica su, najverovatnije, borbe za primat wihovih vlada-

ra.265 Politi~ki proboj Zahumqa pod knezom Mihailom Vi{e-

vi}em na ra~un Srbije i wegovo politi~ko zbliàvawe sa Si-

meonovom Bugarskom tako|e je neposredan ishod borbe za

prvenstvo me|u srpskim kneèvinama.

Uvo|ewem vladarske ideologije u srpske kneèvine Vi-

zantija je zapravo utrla put daqem i sveobuhvatnijem razvoju

hri{}anstva. Postepeno je kod samih srpskih kneèva morala

da se pojavi potreba za razvojem crkvene organizacije, a shodno

ovome i da do|e do nastanka jednog zna~ajnijeg duhovnog centra

srpske kneèvine. Vrhunac shvatawa hri{}anske vladarske

ideologije desi}e se u Srbiji tek u vreme Stefana Nemawe,

{to se nije dogodilo ex nihilo, ve} usledilo kao prirodna kruna

na vi{evekovno sazrevawe misli o legitimitetu vlasti i we-

noj neposrednoj vezi sa hri{}anstvom kroz instituciju crkve.

Po~etne ideje o hri{}anskoj vladarskoj ideologiji pro-

dirale su u Srbiju najverovatnije pre isteka polovine IX veka.

Tada je Srbija, ne{to pre 848. godine, ukqu~ena u spoqnu poli-

tiku Vizantije prema Bugarskoj. Srpski vladari postaju bitan

oslonac antibugarske politike Vizantije i po~iwe vreme ra-

tova Srbije sa Bugarskom. Tokom dva rata 848 – 851. i 853/854.

godine, srpski vladari Vlastimir, odnosno Mutimir, suzbili

su bugarske napade i odràli se kao vizantijski {ti}enici.

264

Leonis Imperatoris Tactica, ed. J. – P. Migne, PG 107 (1863) col. 970; VINJ II,

260. Podatak o Slovenima u Taktici Lava Mudrog sasvim sigurno se ne odno-

si na Srbe i Hrvate, ve} na slovenska plemena sa {ireg prostora Gr~ke. Ovo

je o~igledno na osnovu Lavovog podse}awa da su u pro{losti ovi Sloveni

~esto dizali ustanke protiv Romeja, a poznato je da su to ~inili upravo Slo-

veni Peloponeza, Makedonije i Tesalije. 265

Ljetopis, 67 – 73.

85

Potomke te dinastije Vizantija je i daqe podràvala u burnim

vremenima Simeonove vladavine (893 – 927) kada je do{lo do

uzastopnih smena na srpskom prestolu posle Mutimirove smrti

891. godine.266

Upravo na primeru ovh promena na srpskom prestolu ja-

sno se moè prepoznati rukopis carigradske hri{}anske vla-

darske ideologije. Srpski vladari koje su Bugari uspevali po-

vremeno da postave na srpski presto vrlo brzo su mewali stranu

i vra}ali se pod skute Carigrada. Bila je ovo sasvim prirodna

reakcija jer su ve} tada sasvim dobro znali da legitimitet wi-

hove vlasti dolazi ne iz Preslava ili Pliske, ve} iz Carigrada

gde je sedeo car koji je imao jedinstveno pravo milosti da posta-

vqa odnosno priznaje vladare stranih hri{}anskih naroda.

Trebalo bi se podsetiti da je ve} sin Mutimirovog brata Gojnika, Petar, imao hri{}ansko ime, a u tom trenutku kada ga je Konstantin Porfirogenit pomenuo oko 855. godine, bio je jo{ uvek de~ak (). Najmla|i sin kneza Mutimira, Stefan, tako|e je poneo hri{}ansko ime i trebalo bi da je pripadao is-toj generaciji kao i Petar. Najverovatnije su obojica ro|ena ne{to pre 850. godine.267 Tako|e, svrgnuti srpski kneèvi uto-~i{te su naj~e{}e traìli u Hrvatskoj. Kada je stasao tamo se sklonio Petar, a kada je svrgao Mutimirovog sina Prvoslava, ovaj je tako|e zaklon potraìo u Hrvatskoj zajedno sa svojom bra}om Branom i Stefanom. Najzad, kada je Petar uklowen sa srpskog prestola, a potom, posle trogodi{we vladavine i Pa-vle, Branov sin, iz Carigrada je u Srbiju poslat Prvoslavqev sin Zaharija.268

Izbor prognanika da uto~i{te potraè u Hrvatskoj –

Petar, Pribislav, Bran, Stefan, Pavle – zatim u Bugarskoj –

Strojimir, Gojnik, (Klonimir, koji je ro|en u Bugarskoj, upra-

vo kao i wegov sin âslav) – odnosno Vizantiji – Zaharija –

svakako je imao politi~ku pozadinu, a okolnost da su ove zemqe

266 DAI I, 32.38 – 145. Upor. ISN I, 156 – 159 (S. ]irkovi}); @ivkovi}, Slove-ni, 99 – 101; @ivkovi}, Ju`ni Sloveni, 387 – 424. 267

Podrobnije o hronologiji ovih srpskih vladara, videti, @ivkovi}, Slo-veni, 100, nap. 307 i nap. 309. 268

DAI I, 32.57 – 108.

86

bile hri{}anske,269 sigurno je imala presudan uticaj na razvoj

misli o poreklu vlasti i hri{}anstvu kao neizostavnom delu

vladarske ideologije toga vremena. Drugim re~ima, prodor hri-

{}anske vladarske ideologije u Srbiju tekao je iz razli~itih

pravaca, sa zapada preko Hrvatske, odnosno Dalmacije, ili sa

istoka, iz Carigrada. Uz rudimentarnu crkvenu organizaciju u

samoj Srbiji, koja je morala da postoji makar u neposrednoj bli-

zini sedi{ta srpskog vladara, hri{}anska vladarska ideologi-

ja dogra|ivana je i uticajima koje su prenosili pretendenti na

srpski presto koji su najve}i deo ìvota proveli u hri{}an-

skim sredinama.

Pitawe legitimiteta srpskih vladara u prvoj polovini

X veka nastalo je po svoj prilici iz vrlo prakti~nih razloga

jer im je taj legitimitet bio presudno oru|e za ja~awe uticaja

nad ostalim srpskim kneèvinama, pre svega Zahumqem i Tra-

vunijom. Nije slu~ajno {to zahumski knez Mihailo Vi{evi}

u~estvuje u radu Prvog splitskog sabora 925. godine na kome je

izvr{ena i reorganizacija crkve u Dalmaciji.270 Svoj poloàj

odnosno legitimitet mogao je ovaj vladar da brani samo na la-

tinskom Zapadu, odnosno u Rimu, budu}i da je wegov isto~ni su-

sed, Srbija, bila u uticajnoj zoni Vizantije. U tom pravcu on

nije mnogo postigao jer je ve} 927. godine on vizantijski save-

znik i ~ak ratuje za ra~un Vizantije u ju`noj Italiji.271 Kod

Porfirogenita pak, pomenut je on kao konzul i patrikije272

{to ga posledi~no stavqa u ravan hri{}anskih vladara pod

okriqem Carstva. Bilo je to vreme kada je Srbija bila privre-

meno zauzeta od Bugara i Zahumqe je zauzelo ono mesto koje je

me|u srpskim kneèvinama do tada bilo odre|eno za arhonta

Srbije. Ve} po~etkom tridesetih godina X veka knez âslav us-

postavqa nezavisnot Srbije, a iz Carigrada mu stiè potvrda

legitimiteta.273

269 O razvoju hri{}anske vladarske ideologije u Hrvatskoj u posledwim de-

cenijama IX veka videti niè u poglavqu: Najstarija sredwovekovna crkve-na organizacija u Dalmaciji. 270

Codex I, Nº 23 – 24. 271Annales Beneventani, MGH SS II, ed. G. H. Pertz, Hannoverae 1829,175.23 –

24;@ivkovi}, Ju`ni Sloveni, 375 – 376. 272

DAI I, 33.16. 273

DAI I, 32.145.

87

Iako oskudni, navedeni podaci iz politi~kog ìvota

Srbije ukazuju na presudne uticaje hri{}anske vladarske ideo-

logije koja je svoje vrelo imala u Carigradu. Moè da se zakqu-

~i kako je prvobitno pokr{tavawe Srba i Hrvata bilo u vreme

wihovog doseqavawa ali da ono nije ostavilo bitnijeg traga na

potowe generacije doseqenika. Hri{}anstvo tada nije moglo

da podstakne krupnije promene u dru{tvenoj strukturi, pre sve-

ga vladarskih porodica,274 ve} je pre bilo nominalno i usmere-

no na gorwi vladarski sloj. Me|utim, drugi talas pokr{tavawa

usledio je polovinom IX veka, podjednako kod Srba i Hrvata, sa

tom razlikom {to su kod Hrvata presudnu ulogu tada odigrali

Franci i Akvilejska patrijar{ija, dok je kod Srba tu ulogu

preuzela Vizantija. Ovaj drugi talas pokr{tavawa doveo je do

krupnih dru{tvenih pomerawa, ta~nije, preoblikovawa ideje o

vlasti kneza ili arhonta, {to je moglo da bude dodatni motiv za

uspostavqawe crkvene organizacije.

274

O vladarskoj strukturi kod ranih Srba i Hrvata, videti, R. Kati~i}, Filolo-

{ka razmatranja uz izvore o za~ecima hrvatske dràve, Uz po~etke hrvatskih po~etaka,

Split 1993, 37 – 65.

88

NAJSTARIJA SREDWOVEKOVNA CRKVENA

ORGANIZACIJA U DALMACIJI

Najraniji podatak o po~ecima obnove crkvene organiza-

cije na prostoru Dalmacije posvedo~en je kod splitskog Tome

Arhi|akona (oko 1201 – 1268) u wegovoj Istoriji salonitanske crkve, napisanoj sredinom XIII veka.275 Prema Tomi, koji je pred

sebe postavio zadatak da pre svega dokaè starinu Splitske ar-

hiepiskopije, u Split je, po papskom nalogu, do{ao izvesni Jovan

Ravewanin da bi pristupio {irokom poslu organizacije crkve

i pokr{tavawu varvara.276 Nepoznati autor dela Historia Saloni-

tana maior, koji je zapravo kompilator Tominog dela, ~ak izri-

~ito navodi da je nalogodavac bio papa Jovan IV (640 – 642).277

Pojedini istraìva~i smatrali su da je Jovan Ravewanin

izmi{qena li~nost.278 Ukoliko se i dopu{tala istori~nost

wegovog delovawa obi~no se ono sme{talo u poznije vreme VIII

ili prve ~etvrtine IX veka.279 Me|utim, jo{ je D. Farlati mi-

slio da je Jovan Ravewanin prispeo u Split oko 650. godine,280

{to je S. Guwa~a pomerio ne{to niè na 642. godinu.281 Dakle,

275

Za kritiku dela Tome Arhi|akona, videti, Klai}, Povijest, 22 – 26. 276

Thomas, 24. 277

Salonitana, 94; upor. Klai}, Povijest, 26 – 28. 278

N. Klai}, Ivan Ravenjanin i osnutak splitske nadbiskupije, VAHD 65 – 67 (1971)

209 – 249. 279

Goldstein, Hrvatski, 136, zadràva neodlu~an stav bez èqe da podrobnije

objasni ovaj Tomin podatak. [i{i}, Povijest, 295, smatra da je Jovan Ravewanin

prispeo u Split posle pada Ravenskog egzarhata 751. godine. Videti i, Klai},

Povijest, 85, 123 – 125. 280

D. Farlati, Illyricum sacrum, III, Venezia 1765, 35. 281

S. Gunja~a, O Salonitansko-splitskoj crkvi i Hrvatima do prevlasti Splitske metropo-

lije (g. 928), Ispravci i dopune starijoj hrvatskoj historiji, II, Zagreb 1973, 77 – 126.

89

Tomina vest o delatnosti Jovana Ravewanina pro{la je u oceni

istoriografije dug put – od potpunog prihvatawa sa kolebawi-

ma u datirawu do potpunog odbacivawa.

F. [i{i} je skrenuo pa`wu na ~iwenicu da delatnost

Jovana Ravewanina ne moè da bude datirana u vreme VII veka

jer on nije mogao da prenese mo{ti sv. Dujma iz Salone u Split

budu}i da je nedavno to u~inio opat Martin i preneo ih u

Rim.282 Izgleda da ova primedba ipak nije opravdana jer Toma

opisuje Jovanov dolazak u Split u jednom poglavqu (XI),283 dok je

prenos mo{tiju opisan u narednom poglavqu (XII).284 U pitawu

su najverovatnije dva izvora kojima se Toma koristio i poku-

{ao da ih dovede u vezu.

Ovo je sasvim izvesno ve} i iz ~iwenice da je Toma u po-glavqu VIII opisao boravak opata Martina i prenos mo{tiju “mnogih svetaca” iz Dalmacije i Istre u Rim.285 Toma ~ak zna i to da je u Rimu, u crkvi Jovana Lateranskog, postojao mozaik sa likom sv. Dujma i sv. Anastasija.286 Svakako, u ìvotopisu pape Jovana IV, koji je sastavio Anastasije Bibliotekar u IX veku, delu koje je Tomi Arhi|akonu bilo poznato, sasvim jasno stoji da je papa Martin IV “fecit ecclesiam beatis martyribus Venantio,

Anastasio, Mauro et aliis multis martyribus, quorum reliquias de Dalma-

tia et Istria adduci praeceperat...”, {to zna~i da je Toma Arhi|akon svesno izbacio imena svetaca ~ije mo{ti je prikupio opat Martin, da bi wihova imena upotrebio u poglavqu koje se tica-lo delatnosti Jovana Ravewanina i osnivawa splitske crkve na temeqima propale salonitanske crkve. Bez mo{tiju sv. Dujma i sv. Sta{a, koji su slovili kao utemeqiteqi salonitanske cr-kve, Split bi te{ko mogao da stekne prvenstvo nad ostalim dalmatinskim gradovima kao crkveno sedi{te Dalmacije. Ote-àvaju}a okolnost za Split bila je i ~iwenica da je Zadar bio sedi{te vizantijske uprave u Dalmaciji.

Iz izvora koji je koristio Toma je izgleda namerno izo-stavio podatak da je Martin preneo i mo{ti sv. Dujma, upravo iz razloga da ne bi svoju docniju pripovest, zabeleènu u pogla- 282

[i{i}, Povijest, 295. 283

Thomas, 33. 284

Thomas, 34 – 35. 285

Thomas, 29. 286

Thomas, 29, “...fecit dipingi ymaginem beati Domini...ymaginem beati Anastasii in-

ter alios sanctos.”

90

vqu XII, o prenosu wegovih mo{tiju iz Salone u Split doveo u sumwu. Naime, prema legendi o prenosu sv. Sta{a i sv. Dujma, koja je postojala ve} u vreme Adama Pari`anina (XI vek) i we-govog boravka u Splitu u vreme arhiepiskopa Laurentija (1060 – 1099)287 prvi splitski arhiepiskop Jovan preneo je tela svetih Dujma i Sta{a upravo na na~in koji skra}eno prepri~ava Toma. Umesto straha od Slovena, koji pomiwe Toma, @itije (rukopis iz XVI veka) pomiwe Hrvate.288 Dakle, legenda o prenosu tela svetaca iz Solina u Split koju prenosi Toma ne stoji u uzajam-noj vezi sa izvorom kori{}enim u prethodnom poglavqu o sa-mom dolasku Jovana Ravewanina u Dalmaciju.

Legenda o prenosu sveta~kih mo{tiju iz razru{ene Sa-lone u Split, imala je za ciq da splitskoj crkvi obezbedi prav-no nasle|e Salonitanske arhiepiskopije. Problem primata bio je oja~an i ~iwenicom da je sedi{te vizantijske uprave u Dalmaciji bio Zadar, pa je samim tim i episkop ovog grada mo-gao da te`i i sticawu arhiepiskopskog zvawa. Mo`da je upravo taj sukob oko pravnog nasle|a arhiepiskopata Salone podsta-kao potrebu za oblikovawem legende o prenosu mo{tiju sv. Duj-ma i sv. Sta{a iz Salone u Split. U tom slu~aju Legenda je mo-gla da nastane ve} po~etkom IX veka, kada uticaj Akvilejske pa-trijar{ije postaje osetniji na prostoru severne Dalmacije.

Najvredniji podatak u ~itavoj pri~i o Jovanu Ravewani-nu jeste da je on iz Ravene. Trebalo bi se podsetiti da je raven-ski arhiepiskop Damjan (692 – 708) bio rodom iz Dalmacije (ex

Dalmatiarum fuit partibus).289 Ne treba gubiti iz vida ni ~iwenicu da je arhiepiskop Grada, Maksim (647 – 667), bio “origine Dalma-

tinus”.290 Iz ne{to docnijeg vremena je (oko 723. god.) sada izgu-

287

Thomas, 48, His temporibus Adam quidam Parisiensis, optime in artibus elimatus,

pergendo Athenas adGraecorum studia devenit Spalatum. Et cum fuisset a Laurentio

antistite honorifice susceptus, rogatus est ab eodem, ut passiones beatorum martyrum

Domnii et Anastasii, quae inculto fuerant antiquitus sermone conscriptae, luculenta face-

ret compositione nitere. Quod ille gratanti corde consensit, sumtoque themate a veteribus

historiis legendas utriusque martyris lepido satis dictamine innovavit. Hymnos etiam

composuit, ac quicquid de beato Domnio musice canitur, metrico sermone conscripsit. 288

Legende i kronike, ured. V. Gligo – H. Morovi}, Split 1977, 30 – 37. 289

Liber pontificalis ecclesiae Ravennatis, MGH SS rer. Lang. VI – IX, Hannoverae

1878, 365 – 366; upor. [i{i}, Povijest, 284. 290

Andreae Danduli ducis Venetiarum Chronica per extensum descripta aa. 46 – 1280

d.C., ed. E. Pastorello, Bologna 1938, 97.32 – 33 ( = Dandolo). Datirawe pontifi-

kata prema, Ioh. Diac. 84.18 – 21, 87.10 – 11.

91

bqeni pe~at egzarha Pavla, prona|en u blizini Splita.291 Svi ovi podaci govore o vrlo bliskim vezama sredwe Dalmacije, ili uop{te Dalmacije, sa Ravenom, odnosno, Ravenskim egzarha-tom.

Organizovana crkvena delatnost Vizantije prema Dal-

maciji i Slovenima dalmatinske obale mogla je najpre da bude

pokrenuta upravo iz Ravene. Posle pada Ravenskog egzarhata

751. godine crkvena delatnost iz ovog pravca okopnila je, da bi

ponovo bila obnovqena po~etkom IX veka pod patronatstvom

Franaka, ali sada iz novog sredi{ta – Akvilejske patrijar{i-

je. Stoga, Jovan Ravewanin mogao je u Dalmaciju da do|e iskqu-

~ivo pre 751. godine.

Osnivawe Splitske arhiepiskopije, koje se u istorio-

grafiji naj~e{}e stavqa u vreme odràvawa Prvog splitskog

sabora 925. godine,292 zna~ilo bi da je crkvena organizacija u Dal-

maciji od kraja VII veka bila bez poglavara – {to je, uzme li se u

obzir ~iwenica da je Vizantija neprekidno prisutna u Dalmaci-

ji i da je ova oblast igrala zna~ajnu politi~ku ulogu u sukobu iz-

me|u Franaka i Carstva po~etkom IX veka – te{ko zamisliti.

Vreme odràvawa Prvog splitskog sabora upadqivo se

podudara sa prethodnim sporazumom izme|u legata rimskog

pape i carigradskog patrijarha Nikole Mistike iz 923. godine,

koji se najverovatnije ticao i Dalmacije, odnosno wenog

povratka pod papsku jurisdikciju, pa bi shodno ovome, wegovo

odràvawe bilo upravo posledica ovog sporazuma. Odràvawe

Sabora proisteklo je iz potrebe za crkvenom reorganizacijom,

{to nikako ne zna~i da je tada stvorena arhiepiskopija. Tada je

crkvena organizacija u Dalmaciji samo prilago|ena novim po-

liti~kim okolnostima.

Anonimni pisac dela Historia Salonitana maior smatra da je

Jovana Ravewanina poslao papa Jovan IV. Nije nemogu}e da je to

posledica Anonimove intervencije u Tominom tekstu na osno-

vu wegovih hronolo{kih ra~unawa kojima se rukovodio. Od 640

– 751. godine na papskoj stolici sedeli su: Jovan IV (640 – 642),

Jovan V (685), Jovan VI (701 – 705) i Jovan VII (705 – 708). Po svoj

prilici }e u pitawu biti Jovan IV jer se, pored ostalog, u To- 291

I. Nikolajevi} – Stojkovi}, Solinski pe~at egzarha Pavla (723-726), ZR-

VI 7 (1961) 61 – 66. 292

Klai}, Povijest, 304.

92

minom izlagawu javqa ugledni gra|anin Sever koga on ve} po-

miwe, koji je Jovanu Ravewaninu ustupio svoju ku}u za crkveni

dom. ^itavo izlagawe ~vrsto je hronolo{ki povezano sa pret-

hodnim izlagawem o bekstvu stanovnika Salone u Split gde se

tako|e pomiwe ugledni gra|anin Sever. U pitawu je nesumwivo

jedan izvor kojim se Toma koristio.

Postavqa se pitawe koliko je pouzdana vest da je Jovan

Ravewanin organizovao salonitansku crkvu i u kojoj meri je za-

ista mogao da vr{i misionarsku delatnost prema Slovenima.

Podatak da je obnavqao crkve i postavqao episkope trebalo bi

da se odnosi na one oblasti koje su bile pod neposrednim nadzo-

rom Vizantije, odnosno dalmatinskih gradova – najpre Zadra i

Splita. Ovakva crkvena delatnost bila je mogu}a sredinom VII

veka kada je Vizantija vodila aktivnu politiku u Italiji gde

se sukobila sa Langobardima. U posledwoj ~etvrtini VII veka

wen uticaj na tim prostorima slabi, odnosno koleba se, a padom

Ravenskog egzarhata 751. godine izvesno vreme biva prigu{en.

Izdvajawem Ilirika ispod papske vlasti u vreme cara Lava III

(ili Konstantina V) onemogu}ena je i crkvena delatnost Rima

prema Dalmaciji. I iz ovog razloga, tako|e, Jovan Ravewanin je

mogao da boravi u Splitu iskqu~ivo pre isteka prve polovine

VIII veka.

Op{ti zakqu~ak jeste da su vesti o Jovanu Ravewaninu u

osnovi pouzdane, svakako protkane lokalnim legendama, pre

svega Splita, i da bi ih trebalo razumeti kao poku{aj Vizanti-

je prvih godina po naseqavawu Slovena da preko Ravenskog eg-

zarhata popravi crkvene i politi~ke prilike u Dalmaciji. Po-

litika Konstansa II (641 – 668) uklapa se u ovakvu sliku – jer

ovaj car, za razliku od svojih prethodnika, daleko vi{e pa`we

posve}uje zapadnim oblastima Carstva.293 Nesumwivo je sredi-

nom VII veka do{lo do poja~ane aktivnosti Vizantije u Dalma-

ciji, a samim tim i do odre|enih kretawa na poqu hri{}aniza-

cije Slovena. Tomine vesti nisu u neskladu sa politi~kim

okolnostima koje su bile na zapadu sredinom VII veka, a u sagla-

293

Theoph. I, 351.14 – 28; Pauli Historia Langobardorum, ed. L. Bethmann – G. Waitz,

MGH, Scriptores rerum Langobardicarum et Italicarum saec. VI – IX, Hannoverae

1878, 146.16 – 18, pru`a podrobnije podatke o carevom putu za Italiju; upor.

Ostrogorski, Istorija, 135 – 137.

93

sju su i sa ~iwenicom da egzarh Ravene 723 – 726. godine odràva

prepisku sa vizantijskim ~inovnicima u Dalmaciji.

Jedan drugi izvor, koji je potpuno nezavisan od Tomine

Istorije salonitanske crkve, nastao na Bra~u ispod pera Dujma

Hrankovi}a, tako|e ukazuje da je do odre|ene, skromne reorga-

nizacije crkve u Dalmaciji, do{lo ve} sredinom VII veka. Dujam

Hrankovi} je ro|eni Bra~anin i ìveo je u drugoj polovini

XIV i po~etkom XV veka. Wegov Opis ostrva Bra~a (Braciae In-

sulae Descriptio) sa~uvan je samo u jednom fragmentu (po~etak

spisa) koji je prona|en 1783. godine. Svoje delo pisao je 1405.

godine. Zanimqivo je da zna za sukobe Neretqana sa stanovni-

cima Bra~a i u tom smislu stoji nezavisno od Tome i Konstan-

tina Porfirogenita. Na jednom mestu kaè da se o nekim doga-

|ajima iz vremena Justinijana obavestio u codicibus antiquis, dok

je o padu Salone i Gotima, kao i o doseqavawu Slovena, ~itao u

porodi~nim spisima porodice Hrankovi} kojoj je i sam pripa-

dao. Opis sukoba sa Neretqanima mogao je da poti~e tako|e iz

mesne porodi~ne tradicije plemi}kih porodica i izve{taj o

ovim sukobima sasvim je u skladu sa vestima koje pruàju Kon-

stantin Porfirogenit i Venecijanska hronika Jovana \akona.

Natpis na koji se poziva Dujam Hrankovi} i koji je on u

fragmentima prona{ao na razvalinama grada [kripa na Bra-

~u, pa ga zatim sam sklopio i pro~itao, pouzdano govori o po-

stojawu crkvene organizacije na ovom dalmatinskom ostrvu.

Prema ovom natpisu izlazi da su gra|ani Bra~a podigli grad u

vreme pape Vitalijana (657 – 672) i cara Iraklija Konstansa

(641 – 668) dok je sve{tenik (presbyter) koji je osve{tao grad bio

izvesni Flor.

U samom tekstu pisac beleì da se, pre provale Nere-

tqana, ìvot vratio u kolote~inu u vreme vizantijskih careva

– kao da time èli da podvu~e po~etak jednog novog doba na-

pretka koje je prekinuto docnijim napadima Neretqana. U no-

vije vreme dokazano je da Neretqani u VIII veku po~iwu da se

naseqavaju na dalmatinska ostrva294 pa bi podatak o mirnom

razdobqu ìvota na ostrvu padao upravo od vremena Konstansa

II do pred kraj VIII veka.

294 Q. Maksimovi}, O vremenu dolaska Neretqana na dalmatinska ostrva,

ZFF 8/1 (1964) 145 – 152.

94

Pomen pape Vitalijana i cara Konstansa datira izgrad-

wu grada u razdobqe 657 – 668. godine i poklapa se sa onim vre-

menom kada je Konstans II napustio Carigrad i smestio se u Si-

rakuzi na Siciliji odakle je vladao Carstvom i kada su zapadne

pokrajine zadobile daleko vi{e pa`we nego ranije.295 Podatak

o sve{teniku Floru ukazuje na postojawe crkvene organizacije

na ostrvu neposredno po naseqavawu Slovena u Dalmaciju, pa

samim tim nije u suprotnosti sa pomenutom delatno{}u Jovana

Ravewanina na obnovi parohija salonitanske crkve. Iako je K.

Jire~ek pomi{qao da je ovaj natpis iz doba renesanse on ga je

ipak u su{tini prihvatio.296 Bitan je pi{~ev zakqu~ak da su

Bra~ani mirno ìveli pod carigradskim carevima (sub impera-

toribus Constantinopolitanis...) sve dok se nisu pojavili Neretqa-

ni.

Treba se podsetiti da Porfirogenit izri~ito kaè da

su Neretqani pokr{teni tek u doba cara Vasilija I,297 a Jovan

\akon ovim ratobornim gusarima posve}uje u vi{e navrata pa-

`wu u svojoj Hronici.298 Svi ovi podaci sasvim dobro se uklapa-

ju u pisawe Dujma Hrankovi}a. Izgleda da je ovo bio prili~no

dobar izvor, zasnovan, pre svega, na porodi~nim spisima ugled-

nih plemi}kih porodica sa Bra~a.

Na osnovu ve} pomiwanog pisma pape Agatona caru Kon-

stantinu IV u kojem stoji da mnogi episkopi sluè i me|u Slo-

venima, moè se tako|e zakqu~iti da je tokom druge polovine

VII veka zapo~ela odre|ena reorganizacija crkve u Dalmaciji,

jer je samo tako bilo mogu}e da iz takvih sredi{ta po~ne misi-

onarska delatnost u zale|u. Bez prisustva crkvene organizaci-

je u dalmatinskim gradovima, misionarska delatnost te{ko je

zamisliva u unutra{wosti. Opredequju}i crkvenu delatnost

Jovana Ravewanina u Dalmaciji u sredinu VII veka, sasvim je iz-

295

Theoph. I, 351.13, datira odlazak cara iz prestonice 6160. godinom (tj. 652.

godine). 296 K. Jire~ek, Romani u gradovima Dalmacije tokom sredweg veka, Zbornik

Konstantina Jire~eka, ured. G. Ostrogorski, Beograd 1962, 35 – 36, nap. 47.

[i{i}, Povijest, 284, uop{te ne sumwa u verodostojnost ovog natpisa. 297

DAI I, 36.9-10. 298

Ioh. Diac. 110.6-8; 112.10-12; 113.2-10; 115.4-5; 118.13-17; 120.5-12; 122.10-

123.5; 123.11-14; 153.16-23; 155.16-156.1; 157.26-160.17.

95

vesno da je ve} tada otpo~eo, verovatno veoma ograni~en, misio-

narski rad prema Srbima i Hrvatima u zale|u.

Dokaza za misionarski rad ili boravak sve{tenih lica

me|u Srbima i Hrvatima gotovo da i nema, iako postoji jedan

veoma zaimqiv podatak sadràn u odlukama Trulskog sabora

koji je Justinijan II (685 – 695; 705 – 711) odrào 691/692. godine

u Carigradu. Tako kanon XVIII donosi vrlo jasne i stroge odred-

be koje se ti~u onih sve{tenika koji su usled varvarskih pusto-

{ewa napustili svoje gradove. Jo{ ta~nije re~eno, ova odredba

nagla{ava da su varvarska razarawa ili proterivawe sve{te-

nika od strane varvara, tek izgovori onih crkvenih lica koja

ne èle da se vrate u svoje episkopije. Stoga, car nare|uje da ta-

kvi sve{tenici moraju da se vrate u svoja stara sedi{ta.299

Sli~na naredba podrobnije je obrazloèna u kanonu

XXXVII, sa tom razlikom {to iz we sledi da pojedini episkopi

jo{ uvek obavqaju svoju du`nost i postavqaju sve{tenike u svo-

joj eparhiji, iako je politi~ka vlast Carstva na tim podru~jima

izgubqena.300 U kanonu XXX, pak, stoji da se pojedine crkve na-

laze "kod varvara" i da u wima jo{ uvek sluè sve{tenici.301

Car Justinijan II svakako nije mogao da zahteva od crkve-

nih lica ono {to je nemogu}e. Dve va`ne stvari odlikuje sadr-

àj pomenutih kanona. Prvo, pomiwu se sve{tenici koji su iz-

begli usled varvarskih razarawa. Drugo, pomenuti su sve{teni-

ci koje su sami varvari (docnije) proterali. U pitawu su dakle

dve razli~ite stvari sme{tene u razli~ite vremenske okvire.

Iako nije potpuno sigurno da li se odrebe navedenih kanona od-

nose na balkanske ili azijske provincije (najverovatnije obe

oblasti), moè se pretpostaviti da su neki od pomenutih grado-

va po svoj prilici bili u evropskom delu Carstva. Uostalom sa

Arabqanima je vladao vrlo postojan mir po~ev od 679. do 691.

godine, kada ga je Justinijan II pogazio i otpo~eo rat koji }e po-

trajati do kraja wegove prve vladavine (685 – 695. godine).302

Sve{tenici koje su varvari proterali o~igledno su ne tako

davno napustili svoja crkvena sedi{ta. Me|u wima su mogli da

299

, ed. , . I-VI,

1852 – 1859 (= Syntagma) II, 314. 300

Syntagma II, 388. 301

Syntagma II, 369. 302

O sukobu sa Arabqanima, videti, Ostrogorski, Istorija, 145.

96

budu episkopi iz gradova Mezije koji su proterani od Bugara

posle wihovog naseqavawa 680. ili posle vizantijsko-bugar-

skog sukoba 688. godine.303 Neki su mogli da budu iz Makedonije

koja je izme|u 674. i 678. godine bila ne malo zahva}ena sloven-

sko-vizantijskim borbama oko Soluna.304 Naposletku, ~etvoro-

godi{wa arabqanska opsada Carigrada (674 – 678) tako|e je do-

vela do pusto{ewa delova Trakije odakle su pojedini episkopi

zaista mogli da se povuku.305

Ono {to je va`no i {to se mo`e zakqu~iti na osnovu po-

menutih odredbi Trulskog sabora, jeste ~iwenica da su prilike

692. godine bile druga~ije nego deceniju ili dve ranije. O~i-

gledno se stawe popravilo kada je car od sve{tenika mogao da

zahteva da se vrate u svoje gradove. [to je najva`nije, nisu u pi-

tawu samo gradovi koji su tada bili vra}eni pod vizantijsku

vlast, ve} i oni gradovi koji su se nalazili usred varvarske ze-

mqe. Otuda sledi zakqu~ak da je do{lo do odre|enog sporazuma

varvara (da li Slovena, Bugara ili Arabqana) sa Carstvom.

Samo u tom slu~aju je bilo mogu}e da car zahteva od crkvenih

lica da se vrate svojoj pastvi – bilo romejskoj, bilo varvarskoj.

U tom slu~aju Arabqani ne mogu da budu uzeti u obzir jer

ratni sukob Vizantija - Arabqani koji je po~eo 691. godine i

potrajao do 695. godine, iskqu~uje mogu}nost ure|ewa crkvenih

prilika u zemqama pod arabqanskom vla{}u. Tako ostaje izve-

snija mogu}nost da se pod varvarima pomenutim u ova dva kano-

na misli upravo na Slovene Balkana.306 Temeq koji je otvorio

mogu}nost povratka vizantijskih sve{tenika u wihova stara

sedi{ta bio bi u tom slu~aju, van svake sumwe, despotiki irini

(“carski mir”) koji je Konstantin IV sklopio sa vladarima “za-

padnih naroda” () 679. ili 680. godine.307 Pohod Ju-

stinijana II 688/89. godine na Sklavinije u Makedoniji,308 samo

303

Theoph. I, 356.18 – 359.25. 304

Miracula, II, 4, 209 – 221. 305

Theoph. I, 353.25 – 354.17. 306

Syntagma II, 395 – 396. Kanon XXXIX pomiwe Jovana, episkopa Kipra, koji

je u izgnanstvu u helespontskoj eparhiji gde je dospeo nakon arabqanskog

osvajawa Kipra. Ovaj kanon legalizuje wegov novi crkveni polo`aj i ne zah-

teva wegov povratak na Kipar niti ga razmatra kao mogu}nost. 307

Theoph. I, 356.1 – 8. 308

Theoph. I, 364.11 – 14.

97

je doprineo da se prilike u ovom delu Carstva poprave i time

otvori mogu}nost za povratak hri{}anskog sve{tenstva u razo-

rene gradove.

Potreba da se pomenute odredbe, kojima se sve{tenici

obavezuju da se vrate u svoje gradove, ~ak dva puta uvedu u odluke

Trulskog sabora, pokazuje da je za to postojao veoma jak razlog.

Wega nije tako te{ko prona}i. O~igledno je, po{to car isti~e

da nije nikakav vaqan razlog to {to su varvari sve{tenike

proterali ili su ovi usled razarawa gradova samovoqno oti-

{li, da ovaj izgovor car ne prihvata, a samim tim ni carigrad-

ski patrijarh. Izgleda da su crkvena lica jednostavno gledala

da se iz podru~ja koja su varvari zauzeli {to pre sklone i po

svoj prilici nikada tamo vi{e ne vrate. Tu, najverovatnije, le-

ì razlog usporenog pokr{tavawa Slovena na Poluostrvu –

bilo onih u Gr~koj ili onih u Dalmaciji, a posebno onih u Sr-

biji (sa Bosnom).

Zvani~ni stav Carstva je dakle bio da se Sloveni pokr-

{tavaju i da se sve{tenici zadrè i u oblastima koje su potpu-

no bile preplavqene varvarima, ali su crkvena lica koja su ovu

odluku imala da sprovedu u delo, o~igledno poznaju}i boqe

stvarne prilike u tim oblastima, gledala da na svaki na~in ovu

obavezu izbegnu. U svakom slu~aju navedeni kanoni Trulskog sa-

bora pokazuju da su 692. godine na Balkanskom poluostrvu iz-

gleda vladali prili~no ure|eni odnosi izme|u Carstva i Slo-

vena. U takvim okolnostima postojala je mogu}nost misionar-

skog rada me|u Srbima i Hrvatima.

Pravac misionarskog delovawa prema Srbima i Hrvati-

ma, ukoliko se ispituju odredbe Trulskog sabora, nije mogao da

te~e iz Carigrada ili Soluna, jer su, geografski gledano, izme-

|u vizantijskih poseda i Srba, leàle Sklavinije koje tada jo{

uvek nisu u potpunosti priznavale carsku vlast, a iza wih, u da-

na{woj Makedoniji, prostirale su se zemqe drugih slovenskih

plemena koja su sasvim sigurno bila potpuno nezavisna od Car-

stva i koja su fizi~ki razdvajala srpsko pleme od teritorije Vi-

zantije.309 Stoga je jedini mogu}i pravac misionarske delatno-

sti mogao da te~e iz dalmatinskih gradova, a u to vreme ta oblast

je u crkveno-pravnom smislu bila pot~iwena rimskom papi.

309


98

Iz tog razloga, odredbe Trulskog sabora koje se ti~u po-

vratka sve{tenika me|u varvare, najpre se odnose na prostor

Makedonije, Trakije i bugarskog dela Mezije (Moesia secunda), a

ne na prostor Dalmacije. To ipak ne mewa su{tinu ovih odred-

bi koje ukazuju na to da je Carstvo aktivno vodilo politiku

pokr{tavawa varvara, koja je mogla da se odvija i u Dalmaciji

iz pravca Zapada, a bila u na~elu podràvana od carigradskih

careva. Op{ta politika Carstva bila je da se podrì i pro{i-

ri postoje}a crkvena organizacija i u zemqama koje su politi~-

ki bile izgubqene.

U~eni Trogiranin Ivan Lu~i} (XVI vek) prona{ao je je-

dan misal koji je pripadao wegovom prastricu, tako|e Ivanu

Lu~i}u, odakle je pribeleìo zanimqiv podatak o temeqnoj

popravci crkve Sv. Marije na Poqani. Ispisao je ove podatke

na jednoj ceduqi (scheda) koju je prona{ao Farlati prikupqaju-

}i gra|u za svoj Illirycum sacrum.310 Tekst glasi: “Nota quod tempore d(omini) Theodosii imperatoris et semper augusti et d(omini) Petri epi-

scopi Traguriensis [...] comes Constantii filius et magni Severi nepos re-

paravit a fundamento ecclesiam s(anctae) Mariae de Platea, quae a suis

praedecessoribus constructa corruerat usque ad solum; et fuerunt mura-

torii de salina Isidorus, Demetrius, Melota et Theodorus etc. Et hoc fuit

inventum Spaleti in quadam chronica scriptum; et ego...MDXI.” Ne ta-

ko davno R. Kati~i} se temeqno pozabavio ovim ispisom i kri-

ti~ki utvrdio da su podaci koje pruà verodostojni i da se pou-

zdano mogu staviti u vreme vizantijskog cara Teodosija III (715

– 717).311

Ovaj dokument je izuzetno vaàn jer se u wemu nalazi ne-

koliko bitnih podataka. Prvo, jasno je da je nastavqen rad na

obnavqawu poru{enih crkava u blièm gradskom ageru, a sa-

mim tim ja~awe crkvene organizacije u neposrednom dalmatin-

skom zale|u. Drugo, veliki Sever koga pomiwe i Toma Arhi|a-

kon o~igledno je istorijska li~nost koja je bila izuzetno po-

{tovana dugo posle smrti budu}i da je pisac Hronike iz koje je

Ivan Lu~i} preuzeo podatke na{ao za shodno da napomene kako

je ktitor bio unuk velikog Severa. Tre}e, imena zidara sasvim

310

Farlati, Illyricum, IV, 306 – 307. 311

R. Kati~i}, Vetustiores ecclesiae spalatensis memoriae, SHP 17 (1987) 31 ( = Kati-

~i}, Memoriae).

99

su u skladu sa onovremenim imenima koja su postojala u Dalma-

ciji – Isidor, Melota, Dimitrije i Teodor. êtvrto, pomiwa-

we Petra, episkopa Trogira, ujedno je najraniji pomen episko-

pa Trogira i nesumwivo je ova episkopija bila obnovqena ve} u

drugoj polovini VII veka.

Titula comes ukazuje i na organizovanu administrativnu

vlast, a samim tim, posredno, i na prisustvo Carstva na tim

prostorima. Podatak da su majstori bili iz solane (ne iz Salo-

ne)312 ukazuje i na oporavak privrede u Trogiru koja je po~etkom

VII veka bila gotovo potpuno zamrla. Hronolo{ko-generi~ka

veza – obnoviteq crkve, tj. bezimeni komes, otac Konstantin,

deda Veliki Sever – besprekorno je usagla{ena sa podacima o

Velikom Severu Tome Arhi|akona. U pitawu je tre}a generaci-

ja od pada Salone, odnosno najmawe 60 godina.

Toma Arhi|akon, koji je teìo da u svome delu dokaè

starinu Splitske arhiepiskopije, nije uspeo da prona|e podat-

ke o najstarijim splitskim arhiepiskopima, ve} wihovo nabra-

jawe otpo~iwe sa Justinom, koji je postao arhiepiskop 840. go-

dine, zatim pomiwe Marina, koji je bio arhiepiskop u vreme

kraqa Karla (881 – 888) i hrvatskog kneza Branimira (oko 879 –

888), dok je slede}i arhiepiskop bio Jovan, 904. godine, u vreme

hrvatskog kneza Tomislava. Slede}i arhiepiskop koga Toma zna

bio je Martin 970. godine u vreme (vizantijskog) cara Teodosija

(?) i hrvatskog kraqa Drìslava.313

Katalog arhiepiskopa Splita koji je Toma umetnuo u

svoje delo iznena|uju}e je kratak ukoliko se na umu ima Tomina

op{ta namera da u svome delu dokaè starinu Splitske arhie-

piskopije. Car Teodosije koga Toma pomiwe 970. godine ne vla-

da Vizantijom, odnosno u to vreme na carigradskom tronu je Jo-

van Cimiskije (969 – 976), pa je stoga re~ o nekom arhiepiskopu

Salone iz V veka, odnosno iz vremena rimskog cara Teodosija II

Velikog (408 – 450), ili iz vremena vizantijskog cara Teodosija

III (715 – 717), {to se ~ini izvesnijim. 314

312

Npr. I. Goldstein, Bizant na Jadranu, Zagreb 1992, 93. 313

Thomas, 36 – 37. 314

Kati~i}, Memoriae, 30, tako|e smatra da je arhiepiskop Martin iz vremena

vizantijskog cara Teodosija III.

100

Kataloga splitskih arhiepiskopa sa~uvano je znatno vi-

{e i oni se prili~no razlikuju od kataloga Tome Arhi|akona.

Tzv. rukopis Propagande koji je {tampao Dominik Farlati sa-

drì imena 12 arhiepiskopa koji su stolovali u Saloni: Jovan

Ravewanin, Petar, Marjan, Martin, Lav, Petar, Justin, Janua-

rije, Frontinijan, Pavle, Martin, Drabal.315

Rukopis A Cutheis iz XV veka, plemi}ke porodice Gere-

mia, sadrì istovetan broj i redosled salonitanskih arhiepi-

skopa uz odre|ena obja{wewa za posledwu dvojicu sa spiska. Za

Martina kaè da je na~inio jedan veliki zlatni pehar, da je bio

Spli}anin, od oca koji je bio komes istog grada, dok za Drabala

navodi da je bio Spli}anin ali da je bio smewen jer je imao è-

nu i sinove koji su ìveli u arhiepiskopskom dvoru.316

Istovetan redosled arhiepiskopa sadrì i rukopis ex

Collectaneis Sfortiae, tako|e {tampan kod Dominika Farlatija, uz

dodatak da je pretposledwi arhiepiskop sa liste, Martin, sto-

lovao 970. godine.317

Me|utim, rukopis Simona Bewija (Bengni), Modru{kog

episkopa, iz 1513. godine, sadrì bitne razlike i bliì je ar-

hiepiskopskoj listi sa~uvanoj kod Tome Arhi|akona, iako ne-

{to bogatiji. Prvo je naveden posledwi arhiepiskop iz VII ve-

ka koji je umro tokom opsade grada, Teodor, zatim je arhiepi-

skopski tron bio upra`wen, bez bliè vremenske naznake, da

bi lista bila nastavqena sa Jovanom Ravewaninom, Justinom iz

890. godine, Martinom, Jovanom iz 914. godine, Martinom iz

970. godine, Petrom iz 990. godine, Pavlom iz 1015. godine i

Drabalom koji je izabran 1030. godine.318

Dominik Farlati je, prikupqaju}i gra|u za svoj Illyricum

sacrum, prikupio liste splitskih prelata ex Archivis Romanis, u

kojima su veoma ~esto uz imena arhiepiskopa pribeleène i go-

dine wihove vladavine. îni se da je redaktorski postupak Do-

315

Buli} – Bervaldi, Kronotaksa II, prilog B; Farlati, Illyricum sacrum, I, 320 – 321. 316

Buli} – Bervaldi, Kronotaksa II, prilog C; Farlati, Illyricum, I, 324. 317

Buli} – Bervaldi, Kronotaksa II, prilog D; Farlati, Illyricum, I, 327 – 328. 318

Buli} – Bervaldi, Kronotaksa II, prilog D; Farlati, Illyricum, I, 345. Zanimqivo je

da samo u ovom rukopisu postoji podatak o arhiepiskopu Teodoru koji je pre-

minuo tokom opsade Salone. U nauci je odavno izre~eno mi{qewe da je Si-

mon Bewi ovaj podatak prepisao iz starijeg izvornika bez sopstvenih pri-

medbi; upor. Buli} – Bervaldi, Kronotaksa II, 145.

101

minika Farlatija veoma nepouzdan jer je on, komentari{u}i

ove izvore, ubacivao podatke iz Letopisa Popa Dukqanina ili

Spisa o narodima Konstantina Porfirogenita, poku{avaju}i

da pru`i celokupnu hronolo{ku i istorijsku sliku toga vreme-

na. Bez uvida u originalne rukopise iz rimskih arhiva, koji se

ina~e zavr{avaju sa 1719. godinom,319 te{ko je razdvojiti {ta je

Farlati doslovce prepisao, a {ta je po svom ukusu doterao ili

dodao. U svakom slu~aju Jovana koji je iz Salone preneo crkve-

no sredi{te u Split, ne naziva Ravewaninom, iako na wega o~i-

gledno misli, a wegovu pojavu stavqa u 650. godinu, dok kraj we-

govog pontifikata opredequje u vreme oko 680. godine. U razdo-

bqe izme|u 680. i 774. godine Farlati stavqa slede}e arhiepi-

skope: Petra V, Martina II, Martina III, Formina, Georgija I,

Jovana VII, Vernakula, Dometa, Teodora IV, Vitala I, Georgija

II, Vitala II – ukupno 12. Navodno su se ovi episkopi nazivali

arhiepiskopima Salone, Dalmacije i Hrvatske.320

Za doba izme|u 774. i 830. godine, Farlati navodi tri ar-

hiepiskopa, Petra VI, Lava II i Ursa.321 Za Petra VII zna da je

stolovao od oko 830. do oko 840. godine. Zatim sledi Justin II

izme|u 840. i 860. godine,322 Georgije III (860 – 879),323 Marin III (

aliis Maximus V, 879 – 880),324 Teodor V i Lav III (880 – 892), Petar

VIII (892), Justin III (892 – 914), Jovan VIII (aliis Januarius II, II 914

– 940),325 Fruntinijan (Frontinijan) IV (940 – 970), Martin IV

319

Buli} – Bervaldi, Kronotaksa II, 144. 320

Buli} – Bervaldi, Kronotaksa II, prilog F; Farlati, Illyricum, I, 333. 321

Buli} – Bervaldi, Kronotaksa II, prilog F; Farlati, Illyricum, I, 333. 322

Justin II nije mogao da bude arhiepiskop/arhipresbiter/episkop Splita

izme|u 840. i 860. godine, jer se u darovnici kneza Trpimira od 4. marta 852.

godine javqa Petar, “Salonitane ecclesie archiepiscopus”; upor. Zbornik I, Nº 3. 323

Hronologija arhiepiskopata Georgija III ~ini se da nije pouzdana. Naime,

u pismu pape Jovana VIII od 10. maja 879. godine kleru i narodu Dalmacije, u

Splitu je pomenut arhiprezbiter (archipresbitero sancte sedis Salonitane) Jovan;

upor. Zbornik I, Nº 13. 324

Papa Stefan VI (885 – 891) u pismu episkopu splitske crkve Teodosiju iz

886/887. godine, pomiwe wegovog prethodnika Marina; upor. Zbornik I, Nº 17. 325

Ime i titulu potvr|uje papsko pismo iz oko 925. godine, “Joanni, sancte Sa-

lonitane ecclesie archiepiscopo”; upor. Zbornik I, Nº 22.

102

(970 – 1000),326 Petar IX (1000 – 1015), Martin V (1000 – 1024),

Pavle I (1015 – 1030),327 Drabal (1030 – 1050).328

Samu hronologiju splitskih arhiepiskopa (ukoliko su

uo{te svi zaista i bili arhiepiskopi) ne treba uzimati kao sa-

svim verodostojnu. Ona je izgra|ivana postepeno i dopuwavana

vekovima, iznedriv{i gotovo potpuno ure|enu hronologiju koja

najpre mo`e da se posmatra kao relativna, te je stoga vrednost

ovog spisa pre svega u samim imenima splitskih arhiepisko-

pa/episkopa, koja su najverovatnije uglavnom pouzdana. Wihova

brojnost i{la bi u prilog pretpostavci da je u Splitu crkvena

organizacija imala gotovo neprekinutu nit po~ev od oko 650.

godine, a samim tim da je postojala i mogu}nost delovawa split-

ske crkve izvan gradskog agera ili ~ak prema zale|u.

Saznawa o crkvenoj organizaciji u Dalmaciji u VIII veku

ostaju prili~no oskudna. Ona su zasnovana na nekoliko frag-

mentarnih vesti koje su sa~uvane u poznijim izvorima. Navede-

ni ulomci – pismo pape Agatona, bele{ke Tome Arhi|akona o

Jovanu Ravewaninu, podatak o obnovi crkve Sv. Marije kod

Trogira i pomen bra~kog sve{tenika u vreme cara Konstansa II

– jedini su podaci koji donekle svedo~e o reorganizaciji dal-

matinske crkve. Posmatrani u sklopu politi~ih okolnosti VII

i VIII veka, oni se ~ini prili~no pouzdanim, jer je Vizantija

sve do 751. godine, pre svega preko Ravenskog egzarhata (do 751.

godine) i duksa Istre (do 788. godine), mogla da vr{i uticaj u

Dalmaciji.

Podaci o u~e{}u dalmatinskih episkopa na Saborima

754. i 787. godine, dodatna su potvrda o postojawu crkvene orga-

nizacije u Dalmaciji. Drugo je pitawe, koje je ina~e od posebne

326

U jednoj sumwivoj ispravi od 9. februara 994. godine, izvesni Pincije,

ro|ak bugarskog cara, pomiwe Martina,”archiepiscopi Spalatensis”; upor. Zbor-

nik I, Nº 32. 327

Testament splitskog arhiepiskopa Pavla sa~uvan je u italijanskom pre-

vodu iz XVII veka, a datiran je u literaturi 1020. godinom (u tekstu 1002.

tre}eg indikta); upor. Zbornik I, Nº 41. 328

Buli} – Bervaldi, Kronotaksa II, prilog F; Farlati, Illyricum, I, 333 – 334. U jednoj

ispravi iz 1040. godine u kojoj splitski prior Ni}ifor nabraja kupqene ne-

kretnine zabele`eno je i ime savremenog mu arhiepiskopa – Lampredija, pa

bi u tom slu~aju Drabalov episkopat trebalo ograni~iti na vreme od oko

1030. do oko 1040. godine.

103

va`nosti, koliko je crkvena organizacija Dalmacije bila spo-

sobna da vr{i uticaj na Slovene ili da na prostoru slovenskih

kneèvina izgradi crkvenu organizaciju. U vreme VII ili VIII

veka potpuno je sporedno pitawe da li je crkveni poglavar

Splita nosio titulu arhiepiskopa, arhipresbitera, presbite-

ra ili episkopa – kako god bio titulisan i ko god da mu je tu ti-

tulu potvr|ivao odnosno dodeqivao, on je bio vrhovni crkveni

poglavar na {irem prostoru priobalne Dalmacije.

Dokaz da je upravo episkop Splita bio prvi me|u dalma-

tinskim episkopima jeste i wegov potpis na aktima VII Vase-

qenskog sabora odrànog u Carigradu 787. godine, gde je zabe-

leèn ispred ostalih dalmatinskih episkopa, sa titulom epi-

skop Salone329 – {to je zapravo dokaz da je ve} 787. godine posto-

jao zvani~an stav crkve da je splitski episkop naslednik solin-

skog episkopa.

Frawo Buli} i Josip Bervaldi su u svojoj Kronotaksi poku{avali da dokaù kako episkopa u Splitu ili dalmatin-

skim ostrvima nije bilo sve do IX veka, a da su se potomci Salo-

wana koji su posle razarawa grada sklonili na dalmatinska

ostrva, vratili tek ne{to pre 817. godine, kada je ina~e Vizan-

tija vr{ila razgrani~ewa sa Francima na prostoru Dalmaci-

je.330 Iako je Kronotaksa korisno delo sa dosta podataka, ono je

u komentarima prili~no slabo i u nau~nom smislu malo upo-

trebqivo.

Autori Kronotakse ispustili su iz vida dru{tvene i

ekonomske zakonitosti vremena o kojem su pisali – ranog sred-

weg veka. Pomiwu}i dalmatinske gradove koji su se odràli i

posle slovenskog naseqavawa, oni su smatrali da u bednim

uslovima u kojima su se wihovi stanovnici na{li nije bilo me-

sta ni za episkope niti za bilo kakvu crkvenu organizaciju.331

Ovakvo tuma~ewe potpuno odudara od duha vremena u ko-

jem su religijska ose}awa i praksa hri{}anskog kulta igrale

odlu~uju}u ulogu u ìvotu svakog gra|ana. Pored samih grad-

skih bedema koji su pruàli sigurnost i uto~i{te, upravo je

crkva ostala jedini stub oko kojeg se svio romanski ìvaq u

Dalmaciji. Konstantin Porfirogenit, beleè}i najuglednije 329

Mansi XIII, col. 140, 388. 330

Buli} – Bervaldi, Kronotaksa II, 148 – 149. 331

Ibid. 150.

104

izbeglice koje su osnovale Dubrovnik, pomiwe arhi|akona Va-

lentina.332 Ve} samo wegovo prisustvo u Dubrovniku, kao viso-

kog crkvenog lica, ukazuje na to da je kontinuitet crkvene orga-

nizacije odràvan i u narednim godinama. Pored arhi|akona

Valentina, tada je u Dubrovnik stigao i Valentin, otac proto-

spatara Stefana.333 Titula protospatara prvi put se u izvori-

ma javqa 718. godine kod Teofana – protospatar Sergije, stra-

teg Sicilije.334

Porfirogenitov Stefan Protospatar, ro|en u Dubrov-

niku, dokaz je o opstanku vizantijske vlasti u ju`noj Dalmaciji

i vezama sa Carigradom odakle je ovo zvawe Stefan mogao da

dobije. Iako je Porfirogenitova ra~unica o vremenu preseqa-

vawa stanovnika Epidaura neta~na, po{to on ra~una 500 godina

od svoga vremena, {to daje 449. godinu, to je samo privid. Okru-

gli brojevi u istorijskim izvorima uvek izazivaju sumwu, pa bi

se moglo re}i da je u pitawu zapis iz sredine X veka nastao na

osnovu starije dubrova~ke legende. Istorijska podloga Legen-de, s druge strane, potvr|ena je samim pomenom protospatara

Stefana koji nije bio me|u izbeglicama iz Epidaura, a koji je

izgleda ostavio odre|enog traga u Dubrovniku kada je Legenda

uz ime wegovog ina~e nepoznatog oca sa~uvala ime sina, upravo

zbog ~iwenice da je u pitawu bio carski protospatar.

U tamnom dobu druge polovine VII veka, kada je anti~ki

svet doìveo uru{avawe i trpeo nepovratne promene, jedina

institucija koja je najmawe promewena bila je crkva. Dalma-

tinski episkopi su mo`da privremeno bili odse~eni od Rima,

ali to {to nisu bili potvr|ivani od svete stolice sticajem ne-

povoqnih okolnosti, ne zna~i da nisu me|u crkvenim licima

birani arhijereji koji su mogli jednostavno da se zovu presbi-

terima, a da zapravo obavqaju episkopsku du`nost. Mo`da sve

to nije bilo sasvim u skladu sa crkvenim kanonima, ali je nu-

`da vremena u kojem su ìveli potisnula crkveno pravo na mar-

ginu kako bi se crkvena organizacija uop{te odràla. Ona je

bila svakako svedena na same gradove ili wihovu neposrednu

okolinu. Prido{lice, paganski Sloveni, odnosno Srbi i Hrva-

ti, zaustavili su se na obodima gradskih agera i kao verni save- 332

DAI I, 29.232. 333

DAI I, 29.232 – 233. 334

Theoph. I, 398.7.

105

znici Carstva doprineli da se ìvot postepeno normalizuje.

Otuda, nije bilo ni istorijskih razloga da crkvena organizaci-

ja po dalmatinskim gradovima privremeno prestane da postoji.

Ona je samo mogla da bude odse~ena od glavnih crkvenih sredi-

{ta – Rima, Ravene ili Carigrada – ali joj to nije smetalo da

bude o~uvana.

Analogija crkvenim prilikama u Dalmaciji mogla bi da

bude upravo crkvena organizacija u Heladi ili, jo{ boqe, u

Makedoniji. Iako su tamo dospeli Sloveni koji nisu bili save-

znici Carstva, ve} neprijatni do{qaci koji su traìli novu

zemqu za naseqavawe, na osnovu ûda sv. Dimitrija jasno je da

su veoma brzo stupili u dodir sa gra|anima i zapo~eli uzajamnu

trgovinu, dok su wihove vo|e vrlo brzo savladale gr~ki jezik i

povremeno boravile u Solunu.335 Istovetne prilike su vladale

kod tesalijskih Velegezita, dok Sloveni Peloponeza tako|e

nisu vr{ili pritisak na priobalne gradove Monemvasiju, Ko-

roni, Metoni, Arkadiopolis ili Patras.336

Crkvena organizacija se u Heladi odràla uprkos po~et-

nom neprijateqstvu izme|u Slovena i starosedelaca, a Vizan-

tija je relativno skromnim vojnim snagama, koje najverovatnije

brojem nisu prevazilazile gradsku miliciju u Dalmaciji, uspe-

li da odrè posede koji su im preostali. Drugo je pitawe vre-

mena {irewa crkvene organizacije na slovenska plemena u He-

ladi, Makedoniji, Tesaliji, Epiru ili Peloponezu jer je ono

zavisilo od drugih ~inilaca, pre svega ikonodulskog pokreta

koji je umrtvio rad mona{tva, osnovne karike u pokr{tavawu

vaskolikih varvara. S druge strane, Dalmacija je u crkvenom

pogledu oslonac traìla na Zapadu, u Rimu ili Raveni, gde ta-

kvih raspri nije bilo i gde je crkva mogla neprekidno da uti~e

na prido{le pagane.

Sveta~ki kultovi u Dalmaciji pokazuju izuzetno podvo-

jenost. Analizom imena svetaca moè se do}i do vrlo ograni~e-

nih zakqu~aka, budu}i da su kultovi svetaca povezani sa odre-

|enim geografskim celinama, politi~kim uticajima ili dru-

{tvenim kretawima. Pojedini sveta~ki kultovi zajedni~ki su

335

Miracula II, 4, 209.7 – 8; 209.29 – 32; upor. @ivkovi}, Ju`ni Sloveni, 212 – 213. 336

Upor. @ivkovi}, Ju`ni Sloveni, 115 – 117.

106

isto~noj i zapadnoj crkvi, ~ak i sinhroni, tako da je izuzetno

te{ko utvrditi pouzdane zakqu~ke. Najpre se ne{to vi{e mo-

`e zakqu~iti na osnovu kultova sv. Mihaila, Bogorodice, An-

drije i Dimitrija337 budu}i da su to vojni~ki sveci koju su to-

kom VII i VIII veka bili za{titnici carske vojske, a u Dalmaci-

ji je dugo vremena Vizantija bila jedina pomena vredna vojna si-

la. Tako|e, sv. Petar je naj~e{}e dovo|en u vezu sa zapadnim

hri{}anstvom budu}i da je bio prvi rimski episkop, odnosno

papa, kao {to je sv. Trifun338 (slov. Tripun) po{tovan u Koto-

ru, bio izrazito kult isto~ne crkve. Sli~an je slu~aj sa sv. Ste-

fanom, koji je za{titnik carske porodice i samog Carstva (Vi-

zantije)339 pa bi {irewe wegovog kulta najpre moglo da se dove-

de u vezu sa Vizantijom.340

Iako su se kulturni i crkveni uticaji u Dalmaciji sme-

wivali oni nisu nu`no morali da dovedu do promena imena za-

du`bine, crkve ili manastira koji su nosili ime odre|enog

sveca. Stoga bi sveta~ki kultovi morali da se prou~avaju u od-

re|enim hronolo{kim grupama, etapno, kako bi se na osnovu

wihovog pojavqivawa mogla pratiti poja~ana aktivnost zapad-

ne ili isto~ne crkve. Slojevi sveta~kih kultova u Dalmaciji

isuvi{e su bogati da bi se lako mogli razvrstati, tim te`e po-

{to su svedo~anstva sporadi~na i istoriografija je neretko

oslowena na fragmentarne vesti uz velike hronolo{ke prazni-

ne za koje nema pisanih izvora ili natpisa.

Srbi i Hrvati su prilikom doseqavawa u Dalmaciju za-

tekli starosedela~ko stanovni{tvo u priobalnom pojasu kao i

na jadranskim ostrvima. Mnogobrojni toponimi, oronimi i hi-

dronimi sa~uvani su u slaviziranom obliku starijih latinskih

izraza, o ~emu je podrobno pisao istaknuti filolog Petar

Skok.341

337

Upor. F. Dvornik, Les Slaves, Byzance et Rome, Paris 1926, 67. 338

I. Stjep~evi}, Katedrala sv. Tripuna u Kotoru, Split 1938, 3, sa nap. 1. 339

Videti npr. De cerimoniis aulae byzantinae, ed. I. Reiske, Bonnae 1829, 7.7 – 10;

129.6 – 9; 539.17 – 18; 550.1 – 12. 340

A. Dabinovi}, Kada je Dalmacija pala pod jurisdikciju carigradske patrijar{ije?,

Rad JAZU 239 (1930) 192 – 195, odredio je ~etiri vremenska razdobqa recep-

cije pojedinih kultova u Dalmaciji. 341

P. Skok, Slavenstvo i romanstvo na jadranskim otocima, Zagreb 1950 (= Skok, Sla-

venstvo).

107

Tokom svoga istraìvawa Petar Skok je uo~io jednu je-

zi~ku zakonitost nastalu na osnovu latinskog izraza sanctus i

slovenskog izraza svet¢ uz ime odgovaraju}eg sveca, tzv. sankto-

reme. Na primer, imena visova na Mqetu: Sutmiho (sanctus Mic-

hael), Sutilija (sanctus Ilias), Sutivan (sanctus Johannes),342 zatim

planina kod Dubrovnika Sutpetka (sancta Petronila);343 nazivi

naseqa, Sutivan (Bra~), Supetar (sanctus Petrus, Bra~, îovo),

Sumartin (sanctus Martinus, Bra~),344 Sutomi{}ica, od sv. Eufe-

mija (Ugqan)345, Stivan (Cres),346 Sustipawa luka (sanctus Step-

hanus, Veli Otok),347 Sutpavo (sanctus Paulus, deo mesta Ora{ca

kod Dubrovnika),348 Sutstipan (sanctus Stephanus, grad u ùpi

Dra~evici kod Dubrovnika),349 Sutmartindol (sanctus Martinus,

selo kod Zadra);350 tako|e, imena {koqa, uvala i rtova: Supo-

kra~ (sanctus Pancratius, [ipan, uvala),351 Majsan (sanctus Maxi-

mus, Kor~ula, {koq),352 Stivawska gora i Stivawsko poqe (Ve-

li Otok, toponimi),353 Stivan (Olib, lokva),354 Sambare (sanctus

Bartolomeus ili sancta Barbara, Olib, ~estice zemqe),355 Stomo-

rini lazi, tj. lazi koji pripadaju crkvi sancta Maria (Olib),356

Sutiona (kraj oko crkve Sv. Nikole, Lopud),357 Sumiho (Lopud,

342

Skok, Slavenstvo, 211; upor. V. Putanec, Refleksi starodalmatoromanskog pridjeva

sanctus u onomastici obalne Hrvatske, Slovo 13 (1963) 137 (= Putanec, Refleksi). 343

Putanec, Refleksi, 139. 344

Skok, Slavenstvo,164, 178. 345

Ibid. 106. Izgleda da je u oblasti Livna postojao istovetan toponim

Sudumschiçe (Sutom{}i}i); upor. Zbornik I, Nº 125, darovnica kraqa Zvonimi-

ra splitskoj crkvi od 16. 04. 1078. godine. 346

Skok, Slavenstvo, 39. 347

Ibid. 114. 348


Ibid. 139. 350

Ibid. 139. 351

Skok, Slavenstvo, 237. U jednoj privatnoj darovnici manastiru sv. Kr{evana

u Zadru iz 1070. godine, tako|e se pomiwe drugi toponim istog imena – Suc-

houra; upor. Zbornik I, Nº 85. 352


Ibid. 116. 354

Ibid. 83. 355

Ibid. 83. 356

Ibid. 83. 357

Ibid. 241.

108

ime predela na Sutmihajlu).358 Su}urac (sanctus Georgius, odno-

sno sv. Juraj, naseqe kod Splita),359 Sutandrija (sanctus Andreas,

ru{evine na Peqe{cu).360 Svi ovi nazivi nastali su stezawem

latinskog sanctus i imena sveca.361

Najve}i broj sanktorema koje su u tekstu navedene pripa-

da razdobqu ranog hri{}anstva, a sve do XV veka mnogi od sve-

taca koji se javqaju u wihovom korenu bili su zajedni~ki isto~-

noj i zapadnoj crkvi: sv. Eufemija, Barbara, Lovro (tj. Lauren-

tije), Martin, Pankracije, Petronila (Petka), Tekla, Marija,

Jovan, Marko, Pavle, Petar, Stefan, itd. Wihovo rasprostira-

we ograni~no je na obalnu liniju Jadranskog mora od Boke Ko-

torske do Zadra, uz nekoliko izuzetaka na prostoru Bosne i

Hercegovine i Srbije.362

Noviji toponimi nastali iz hri{}anskog kulta sadrè

slovenski pridev sveti i wihovo oblikovawe moralo bi se do-

vesti u vezu sa ve} pokr{tenim Slovenima. Ovi toponimi su

brojni i za razliku od prethodne grupe sa prefiksom sut – ili

st – geografski su rasprostraweni du` ~itave dalmatinske

obale, a nisu ograni~eni na prostor ju`no od Zadra kao u slu~a-

ju prefiksnih sloènica. Tako na Mqetu pored toponima sta-

rijeg sloja postoje i sv. Vlaho, sv. Vid, sv. Spas.363 Na Bra~u, po-

red pomenutih toponima starijeg postawa, ime jedne uvale Svi-

}uraj (Sv. Juraj),364 ukazuje na docnije imenovawe u vreme pokr-

{tenih Slovena. Severnodalmatinska ostrva gotovo bez izu-

zetka poznaju iskqu~ivo slovensku hri{}ansku toponimiju

mla|eg razdobqa: Pag, Rab, Cres, Osor, Krk, Lo{iw, gra|ene sa

pridevom sveti.365 Ova ~iwenica daje dodatnu teìnu vrednosti

Porfirogenitovog iskaza da su velika severnodalmatinska

ostrva bila neprekidno pod vla{}u Vizantije.366

358

Ibid. 241. 359

Ibid. 180, nap. 24. 360


Ibid. 137 – 176. Putanec je utvrdio 24 refleksa prideva sanctus u onomastici,

a ukupno je naveo 140 onomastika s elementom sut- u prvom delu sloènice. 362

O sanktoremama u BiH i Srbiji, videti niè. 363


Ibid. 178. 365

Ibid. 30, 32, 65, 73, et passim. 366

DAI I, 29.287 – 289.

109

Osobenost sa~uvanih toponima starije epohe, gra|ene od

latinskog sanctus i imena sveca, jeste da me|u wima nema fra-

na~kih svetaca ili onih koji su po{tovani u sveta~kom krugu

Akvilejske patrijar{ije. Ovom metodom pouzdano moè da se

dokaè da su hri{}anski toponimi sa prefiksom sut i st na-

stali pre po~etka IX veka, odnosno po svoj prilici vrlo brzo

po naseqavawu Srba i Hrvata. Odatle sledi zakqu~ak da su u

pojedinim naseqima du` dalmatinske obale zatekli starosede-

la~ko stanovni{tvo pored koga su se nastanili.

Tako|e, sude}i prema toponimima ovog tipa na Bra~u,

Ugqanu, Olibu i Mqetu, proisti~e da su se vrlo brzo, ve} to-

kom druge polovine VII veka, Sloveni ra{irili po sredwedal-

matinskim i ju`nodalmatinskim ostrvima. Tamo su zatekli jo{

uvek ìve sveta~ke kultove, pa samim tim ovo jeste potvrda da

je crkvena organizacija kod preostalog romanskog ìvqa u

Dalmaciji i na dalmatinskim ostrvima neprekinuta trajala od

vremena slovenskog naseqavawa tridesetih godina VII veka.

Razvoj crkvene organizacije u Dalmaciji u IX i X veku

Ikonoklasti~ka borba koja se rasplamsala u Vizantiji u

vreme Lava III i u prvoj fazi trajala do 787. godine kada je cari-

ca Irina privremeno uspostavila kult ikona, morala je da se

odrazi i u Dalmaciji. Carstvo je najpre preko Srba i Hrvata

moglo da uti~e na dalmatinske gradove da ih drì pod stalnim

politi~kim pritiskom spre~avaju}i ih da se u crkvenim pita-

wima sjedine sa rimskom crkvom, a od posledwih decenija VIII

veka da onemogu}e politi~ki savez sa Francima.367 Do ovog sa-

veza je i do{lo po~etkom IX veka, ali je on bio kratkotrajan i

ve} od 812. godine Carstvo je u potpunosti nadziralo dalmatin-

ske gradove.

Pored Splita i Dubrovnika, koji su izgleda ve} u VII od-

nosno VIII veku zaìveli kao glavni organizacioni crkveni

centri na prostoru severne i ju`ne Dalmacije, u izvorima se

pojavquju jo{ dva bitna sredi{ta – jedan je Nin, na teritoriji

367 @ivkovi}, Ju`ni Sloveni, 441.

110

Hrvatske, dok je drugi Dukqa, na prostoru Dukqanske kneèvi-

ne. Pojava ova dva nova sredi{ta tako|e je usko povezana sa po-

liti~kim prilikama. Nije slu~ajno da su oba nastala na prosto-

ru dve slovenske kneèvine, kao {to nije slu~ajan wihov spor

sa starim crkvenim sredi{tima – Splitom i Dubrovnikom. Is-

traìvawe uzroka wihovog sukoba doprinosi rasplitawu pita-

wa crkvene organizacije.

Nije poznato kada je Nin postao episkopija. Obi~no se

smatra da je organizacija Ninske crkve posledica frana~kog

delovawa prema Hrvatskoj neposredno posle Ahenskog mira

812. godine. Sukob koji je po~eo jo{ davne 784. godine u vreme

carice Irine i Konstantina VI kada je Karlo Veliki otpo~eo

otvoreno iskazivawe svojih pretenzija na Italiju, ovim mirov-

nim ugovorom kona~no je dovr{en. Odredbe mirovnog ugovora

odnosile su se i na prostor Dalmacije kao i na slovenska ple-

mena u neposrednom zale|u. Prema Ajnhardovom tekstu ugovora,

koji on prenosi u veoma op{tim crtama, Frana~ka priznaje

vlast Vizantije nad dalmatinskim gradovima, dok woj pripada

zale|e – ta~nije Hrvatska.368 Od tada se hrvatska kneèvina na-

lazi u vazalnom odnosu prema Frana~koj.

Ve} 817. godine jedno vizantijsko poslanstvo posredova-

lo je izme|u Slovena i stanovnika Dalmacije sa ciqem da uredi

pitawe granica. Nije poznato da li je ovo poslanstvo uspelo u

svojim namerama, ali iz pisma cara Mihaila II (820 – 829) Lu-

dvigu Frana~kom 824. godine, u kojem se on poziva na prethodni

mir, izgleda da su Vizantinci re{ili odre|ene grani~ne raz-

mirice izme|u gradova kao svojih podanika i Slovena (Hrvata)

kao frana~kih vazala.369

Pomenuto pismo vizantijskog cara Mihaila II Ludvigu

Pobo`nom od posebne je va`nosti. Poduè Mihailovo pismo

uglavnom se bavi ustankom Tome Slovena, pa se postavqa pita-

we zbog ~ega bi Mihailo tako podrobno poja{wavao udaqenom

Ludvigu kada je do{lo do Tomine uzurpacije, kako je rat tekao i

kako je Toma na kraju pobe|en. Zatim, po{to je kona~no fra-

na~kom vladaru izloìo doga|aje oko Tome, Mihailo prelazi

na glavno izlagawe re~ima: “Po{to nam je bog dao priliku sada

368

Vidi nap. 209 – 210. 369

Mansi, XIV, col. 416 – 422.

111

posle wegove ( tj. Tomine) smrti, za pomirewe i mir na{em (tj.

romejskom) narodu, pravedno je poslati tebi, Slavni, Teodora protospatara i stratega, Nikitu, arhiepiskopa Mire u Likiji, Fortunata, arhiepiskopa Venecije, Teodora, preuzvi{enog |a-kona i ekonoma sv. Sofije i Lava, na{eg kandidata, da potvrde prethodni mir (priorem pacem) i prijateqstvo izme|u vas i nas.”370

Kada je ve} uverio Ludviga u svoje prijateqske namere,

Mihailo na samom kraju pisma doti~e jo{ jedno va`no pitawe -

àli se na izbeglice iz Vizantije, ikonofile, dakle wegove

podanike, koji u Rimu vode èstoku borbu protiv ikonodula.371

U pismu se, dakle, mogu izdvojiti tri osnovne teme. Prva

je posve}ena Tomi i wegovoj nepravednoj uzurpaciji, ~ime se is-

ti~e legitimitet vlasti Mihaila II, a jo{ vi{e ispravnost we-

gove verske politike, jer on sam, dovr{avaju}i izlagawe o To-

mi, napomiwe da su od Tominog poraza svi hri{}ani u Carstvu

ujediweni i ponovo “in subjecitonem, quod ab eo est, imperii no-

stri”.372 Dakle, ovde provejavaju odre|eni religijski razlozi za

izlagawe ~itave pri~e o Tomi, kao i potreba da se naglasi da je

carska vlast posle Tominog poraza ponovo uspostavqena u ~i-

tavom Carstvu.

Druga tema je posve}ena obnavqawu mira koji je ranije ve} postojao i taj mir bi po svoj prilici bio onaj iz 817. godine koji je sklopio Lav V. Tre}a tema kojom se Mihailo u svome pi-smu bavi, ti~e se i su{tine problema. Naime, ugledni ikonofi-li iz Vizantije na{li su uto~i{te u Rimu, odakle su vodili èstoku borbu protiv ikonodula ~iji je najizrazitiji pred-stavnik bio, prirodno, sam car Mihailo II. Ikonofilima u Ri-mu najbliè poqe delawa bila je, svakako, Dalmacija, gde su i te kako ìvela se}awa na doba kada je ona u crkvenom pogledu potpadala pod Rim. Otuda je vrlo mogu}e da se Mihailo II pla-{io da }e ikonofili uspeti da podriju carsku vlast u Dalmaci-ji uz pomo} Franaka. Teofanov Nastavqa~ ovom zakqu~ku daje

370

Mansi, XIV, col. 419-420. 371

Mansi, XIV, col. 420; upor. J. Gay, L’Italie méridionale et l’empire byzantin, Paris

1904, 58 ( = Gay, Italie). 372

Mansi, XIV, col. 419. Sli~no tuma~i i, P. Lemerle, Thomas le Slave, TM 1, Paris

1965, 258, uz primedbu da u pismu obja{wen tok ustanka predstavqa zvani~an

stav carigradske vlade o tom doga|aju.

112

dodatnu teìnu, jer veli da su za vladavine Mihaila Saraceni napadali na Siciliju, Kalabriju i Langobardiju, vodio se rat za Krit, a Toma je opsedao Carigrad. Povrh svega, pisac dodaje da je tada i ~itava Dalmacija otpala od Romeja i (stanovnici) postado{e samoupravni () i pod svojim zakonima (sve do vremena Vasilija.

îni se da je izli{no dokazivati svu besmislenost izve-

{taja Teofanovog Nastavqa~a (odnosno samog Porfirogenita,

jer je to zapravo wegov stav) zato {to je sam Taktikon Uspen-skog spomenik vizantijske vlasti u Dalmaciji u vreme Teofila

i Mihaila III ve} zbog pomena arhonta i biv{ih arhonata Dal-

macije. Dakle, Teofanov Nastavqa~ je ovde, u najboqem slu~aju,

samo delimi~no u pravu. Izgleda da se zaista ne{to dogodilo u

Dalmaciji tokom vladavine Mihaila II, ali sasvim sigurno ta-

kvo stawe nije potrajalo do vremena Vasilija I. Stoga }e najpre

biti da se na osnovu pisma Mihaila II Ludvigu Frana~kom, mo-

è re}i da je jo{ tokom ustanka Tome Slovena i ratovawa Bor-

ne (odnosno Franaka) protiv Qudevita Posavskog, do{lo do

ukr{tawa vizantijskih i frana~kih interesa u Dalmaciji.

Francima je u prilog {irewu uticaja na Dalmaciju i{la pove-

zanost sa papstvom, dok je Mihailu II ikonoborstvo u najve}oj

meri kvarilo ra~une u Dalmaciji, odnosno u dalmatinskim gra-

dovima. Zbog toga se on i poziva toliko na ponovno (duhovno)

ujediwewe Carstva do koga je do{lo Tominim smaknu}em i is-

trajava na pot~iwenosti svih delova Carstva sopstvenom sve-

tovnom, ali i duhovnom autoritetu. Iz uvodne formule obra}a-

373

Theoph. Cont. 83.22-84.5. Me|utim, Symeon Magister, 621.20-22, samo kaè da

su u vreme Mihaila II okupirani Krit, Sicilija i Kikladska ostrva od stra-

ne Afrikanaca i Arabqana (Saracena). Isto ponavqaju i, Georgius Monac-

hus Cont. 789.1-4; Leo Grammaticus, 212.19-22; Theod. Meliteni, 146. Dakle, Dalma-

ciju i weno otpadawe pomiwe iskqu~ivo Teofanov Nastavqa~, pisac veoma

blizak Porfirogenitu (ako ne i sam Porfirogenit). Arabqanski pisac

Ibn-al-Atir, izgleda, ima druga~ije mi{qewe o caru Mihailu, po{to izri-

~ito kaè da je car posle arabqanskog napada na Siciliju i osvajawa dela

ostrva, odaslao veliku vojsku i flotu na Arabqane; upor. A. Vasiliev, Byzance

et les Arabes, II/1, Bruxelles 1950, 358.

113

wa frana~kom vladaru koji je nazvan (duhovnim) bratom Mihai-

la i Teofila nazire se i ravnopravan odnos dva carstva.374

Potpadawem Hrvatske pod frana~ku vrhovnu vlast, a

ostajawe dalmatinskih gradova pod vizantijskom vla{}u, uzro-

kovalo je nove politi~ke okolnosti koje su morale da se odraze

i na crkveno-pravna pitawa. Split, kao sedi{te arhiepiskopi-

je ili episkopije, koji je u politi~kom smislu pripadao Vizan-

tiji, nije smeo vi{e, sa gledi{ta Franaka, da zra~i svoj crkve-

ni uticaj na frana~ku teritoriju. U ovom slu~aju uop{te nije

bilo bitno da li i Split i Franci priznaju papsku stolicu (za

Split je to diskutabilno u ovom razdobqu) jer je osnovni pro-

blem bio politi~ke, a ne crkvene prirode. U svakom slu~aju po-

treba Franaka da u Hrvatskoj organizuju sasvim novi episkop-

ski centar u Ninu,375 pokazuje da je u prethodnom razdobqu cr-

kveni uticaj na Hrvatsku vr{en iz nekog drugog sredi{ta, po

svoj prilici iz Splita.

Najraniji pomen episkopije u Ninu jeste u pismu pape

Nikole I ninskom kleru (izme|u 858. i 867. godine), kojim papa

opomiwe da se crkva (u smislu episkopije) ne sme osnivati bez

saglasnosti papske stolice.376 U odlukama Drugog crkvenog sa-

bora u Splitu iz 928. godine, stoji podatak da crkva u Ninu nije

bila episkopija od starine ve} je imala arhipresbitera pod na-

zivom episkopa (Nonensis uero ecclesia non episcopum antiquitus, sed

archipresbiterum sub dictione episcopi...)377 {to bi zna~ilo da je u

doba frana~ke prevlasti u Hrvatskoj Ninska crkva dobila na

zna~aju. Su{tinski je jasno da je na podru~ju Nina, dakle u okvi-

ru Hrvatske kne`evine, pre isteka VIII veka postojala izvesna

374

Mansi, XIV, 417, “Michael et Theophilus, fideles in ipso Deo imperatores Romano-

rum, dilecto et honorabili fratri Hludovico, glorioso regi Francorum et Langobardorum

et vocato eorum imperatore.” 375

M. Perojevi}, Ninski biskup Teodosije, Split 1922, bio je uveren da su Franci

osnovali episkopiju u Ninu. [i{i}, Povijest, 309, stavqa osnivawe episko-

pije u Ninu u vreme vladavine Karla Velikog (768 – 814) ili wegovog na-

slednika Ludviga Pobo`nog (814 – 840). Klai}, Povijest, 206, smatra da je pokr-

{tavawe Hrvata otpo~elo odmah po~etkom IX veka, uz ogradu da “vrlo vjerojt-

no tada jo{ nije ni osnovana ninska biskupija”. Videti, tako|e, Goldstein, Hrvatski,

228 – 239. 376


Zbornik I, Nº 26.

114

crkvena organizacija, na osnovu koje su Franci po~etkom IX ve-

ka izgradili posebnu crkvenu organizaciju.

Grobovi hrvatskih velika{a u Biskupiji kod Knina, da-

tirani su pouzdano pre kraja VIII veka,378 dakle u vreme kada Hr-

vatska sasvim sigurno nije potpadala pod frana~ku vlast. Odje-

ci doskora{weg paganskog kulta i ~ak wegove prisutnosti u

ovim grobovima, iako su pokojnici sasvim sigurno bili hri-

{}ani, ukazuju na odve} temeqito primawe hri{}anstva. Me|u-

tim, uticaj paganskog kod Srba i Hrvata ostaje do punog sred-

weg veka, pa novac prona|en u grobovima nije presudan dokaz da

su kneèvi bili tek nedavno pokr{teni. Dobar putokaz je Du-

{anov zakonik gde se nalaze odredbe protiv o~igledno pagan-

skih obi~aja – npr. iskopavawa mrtvaca.379 Daleko je va`nije is-

ta}i ~iwenicu da su hrvatski velika{i na Biskupiji sahrawe-

ni u crkvi ili pokraj we (ju`no od crkve Sv. Marije). Po{to se

radi o grobovima sa bogatim prilozima (zlatne uzengije, ma~e-

vi, kvalitetna tkanina) nesumwivo je re~ o uglednim qudima,

mo`da i ~lanovima jedne velika{ke porodice.380

Postojawe crkve na tom prostoru nepobitno je dakle ve}

od kraja VIII veka, odnosno pre politi~ke prevlasti Franaka,

pa bi u tom slu~aju trebalo razmi{qati o crkvenom ure|ewu u

Hrvatskoj koje je podsticano i nadzirano iz Splita. Ovo je iz-

vesnije tim pre {to je Vizantija bila ta sa kojom su Hrvati

odràvali mirovne ugovore pre nego {to su do{li u bliì do-

dir sa Francima, dok krug frana~kih svetaca po{tovanih kod

Hrvata ili u dalmatinskim gradovima datira od vremena fra-

na~ke prevlasti nad Hrvatskom.381 U nekada{woj stonoj crkvi

378

Nalaze iz jednog groba u Biskupiji kod Knina prvi je opisao, F. Radi},

Grobna raka iz starohrvatske biskupske bazilike S. Marije u Biskupiji kod Knina, i u

njoj nadjeni mrtva~ki ostanci, SHP 2/2 (1896) 71 – 86. U sarkofagu je pored pokoj-

nika prona|en i zlatni novac Vasilija I iz vremena savladarstva wegovih

sinova Aleksandra i Lava. 379 Du{anov Zakonik 1349 – 1354, preveo, predgovor i uvod napisao N. Radoj-

~i}, Novi Sad 1950, 41, ~l. 20. 380

Ovakav zakqu~ak izneo je, J. Werner, Ranokarolin{ka pojasna garnitura iz Mo-

gorjela kod âpljine (Hercegovina), GZM 15/16 (1961) 241 – 242, u vezi sa sli~nim

materijalom iz Mogorjela kod âpqine. 381

U ispravama od IX do XI veka koje se ti~u Hrvatske i Dalmacije, ~esto se

nailazi na imena frana~kih svetiteqa; upor. [i{i}, Povijest, 308, nap. 21; isto,

115

Sv. Anselma u Ninu ~uvane su glave sv. Anselma i sv. Marcele,

svetaca izrazito po{tovanih u frana~koj crkvi.382

U darovnici kneza Mutimira iz 892. godine pomiwe se

crkva Sv. Marte pri wegovom dvoru u Bia}ima;383 dok su u jednoj

ispravi hrvatskog kraqa Kre{imira II iz oko 950. godine zabe-

leène crkva sv. Bartolomeja i sv. Martina – obe iz okoline

Salone.384 Ime episkopa Nina iz 892. godine, Aldefreda,385 ta-

ko|e svedo~i o frana~kom crkvenom uticaju. Isti je slu~aj i sa

pojavom |akona i docnije presbitera Gumperta.386

Misionarsku delatnost Franaka prema dalmatinskom za-

le|u, najpre u Hrvatskoj, potvr|uje i Konstantin Porfiroge-

nit beleè}i pripovest o svetom ~oveku Martinu koji je bora-

vio u Hrvatskoj u vreme kneza Trpimira(oko 839 – 852).387 To je

bilo, otprilike u isto vreme kada je na dvoru istog kneza bora-

vio ~uveni frana~ki propovednik u~ewa o predestinaciji Sak-

sonac Got{alk 846/848. godine.388

Politi~ki interes Franaka jeste bio da Hrvate odvoje

od svakog vizantijskog uticaja, pa bi uzdizawe Ninske crkve u

rang episkopije bilo u saglasnosti sa ovakvim politi~kim te-

`wama Franaka, naravno pod uslovom da tu crkvenu organiza-

ciju utemeqe i nadziru frana~ki misionari i sve{tenici.

Frana~ka prevlast u Hrvatskoj ozna~ila je zapravo drugu fazu

pokr{tavawa Hrvata i za vreme frana~ke vlasti po~iwu se na-

zirati obrisi hrvatske crkve sa sedi{tem u Ninu. Weno stva-

rawe i ja~awe uticaja tokom druge polovine IX veka bilo je po-

sledica politi~kih okolnosti, upravo kao i weno opadawe do

koga }e do}i posle 928. godine.

Maksimovi}, Pokr{tavawe, 164; Goldstein, Bizant, 134, smatra da se uglavnom

po{tuju orijentalni, tj. vizantijski sveci. 382

Kratak opis mo{tiju daje, I. Kukuljevi} – Sakcinski, Izvjestje o putovanju kroz

Dalmaciju u Napulj i Rim, Arkiv za povjestnicu jugoslavensku 4 (1857) 317. 383




Natpisi sa Gumpertovim imenom na|eni su u Stombratama u Bia}ima; vi-

deti, LJ. Karaman, Iz kolijevke hrvatske pro{losti, Zagreb 1930, 170, “Ego Gumpertus

Diacon[us]” i “[Ego Gu]mpertus presbite[r]. 387

DAI I, 31.4552. 388

L. Kati}, Saksonac Gottschalk na dvoru kneza Trpimira, (Poseban otisak Biha}a hr-

vatskog dru{tva za istraìvanje doma}e povijesti) Zagreb 1932, 8 – 9.

116

Crkveno-organizaciona delatnost dalmatinske crkve

tokom IX veka ne{to je boqe posvedo~ena izvorima. Oslonac

~ine pre svega papska pisma hrvatskim vladarima, episkopima

ili prvacima dalmatinskih gradova. U posledwoj ~etvrtini IX

veka Hrvatska je iz vi{e razloga postala zanimqiva papskoj

stolici. Naime, frana~ka vlast u Hrvatskoj prestala je da po-

stoji, a Vizantija nije imala snage da u potpunosti zameni Fra-

na~ku na prostoru Hrvatske. Privremeno se zadovoqiv{i pla-

}awem danka hrvatskim vladarima, oko 868. godine,389 a potom i

politi~kom prevla{}u u vreme Zdeslava Trpimirovi}a

878/879. godine,390 Vizantija ve} od 879. godine Branimirovom

uzurpacijom hrvatskog prestola gubi politi~ku prevlast na

tom prostoru.391 Samostalna Hrvatska postala je tako intere-

sna sfera crkvenih te`wi Rima. Osnov sukoba leào je u èqi

hrvatskog vladara da ima svog episkopa i da po svaku cenu iz-

begne crkvenu organizaciju na prostoru Hrvatske kojom bi bi-

lo upravqano iz Rima posredstvom arhiepiskopije u Splitu.

Dodatna oteàvaju}a okolnost bila je i ta {to su dalmatinski

gradovi – Zadar, Split, Trogir – potpadali u okvir vizantijske

teme Dalmacije, pa je iz ovih gradova, preko crkve, mogla i Vi-

zantija da vr{i politi~ki uticaj u Hrvatskoj.

U osnovi, hrvatski vladar je najverovatnije èleo da cr-

kveno bude povezan sa Rimom, kako bi spre~io svako daqe {ire-

we vizantijskog uticaja iz dalmatinskih gradova, a da, sa druge

strane, wegova crkvena organizacija bude nezavisna od split-

skog arhiepiskopa. Papska stolica ovakvu politiku nije dozvo-

qavala ni mnogo sna`nijim vladarima nego {to je to bio hrvat-

ski knez, jer se uvek smatralo da je crkva jedinstvena i da je na

wenom ~elu rimski papa koji potvr|uje izabrane arhiepiskope

i episkope. Zadràvaju}i pravo potvrde kandidata pape su ste-

kle odlu~uju}i politi~ki uticaj u zapadnim zemqama.

Branimir je na~inio prvi korak prema Rimu jednim pi-

smom koje nije sa~uvano ali je wegov sadràj delimi~no mogu}e

rekonstruisati na osnovu odgovora pape Jovana VIII od 7. juna

879. godine. U ovom pismu papa kaè da je primio Branimirovo

389

DAI I, 30.132 – 142. 390

O nasilnoj smeni na hrvatskom prestolu koju je izveo Zdeslav, prispev{i

u Hrvatsku iz Carigrada, pi{e Jovan \akon, Ioh. Diac. 125.9 – 11. 391

Ioh. Diac. 126.11 – 12.

117

pismo koje je doneo sve{tenik Jovan iz kojeg sledi da Branimir

gaji po{tovawe prema crkvi svetih apostola Petra i Pavla.

Iz papskog odgovora poznato je da je papa na Uskrs blagoslovio

Branimira i wegov narod.392

Istoga dana papa je otpravio jo{ jedno pismo naslovqe-

no “Teodosiju, ~asnom |akonu i izabranom (episkopu) svete nin-ske crkve”.393 I ovo pismo je odgovor na prethodno Teodosijevo

pismo papi koje tako|e nije sa~uvano, a u Rim ga je doneo isti

sve{tenik Jovan. Iz papinog odgovora kojim hvali o{troumqe

Teodosijevo da se ne prikloni kojoj drugoj strani, od koje bi mo-

gao da dobije episkopski ~in, moè se zakqu~iti kakav je bio

Teodosijev stav. Istovremeno, papa poziva Teodosija da do|e u

Rim i tu primi episkopsku posvetu.

Uz prethodna dva pisma papa je istoga dana poslao jo{

jedno naslovqeno “Svim ~asnim sve{tenicima i svom naro-du”.394 U ovom pismu pomenuto je pismo kneza Branimira ali ne

i Teodosijevo, {to govori pone{to i o papskoj politici. Papa

saop{tava sve{tenstvu da ga prima pod apostolsku stolicu i

traì od wih da ostanu verni sv. Petru.

Sadràj tri pomenuta pisma ukazuju na {iri plan pap-

skog delovawa prema Hrvatskoj, ali i na pravac razmi{qawa

hrvatskog kneza i episkopa Teodosija. Budu}i da je isti sve{te-

nik, Jovan, odneo pisma u Rim, sasvim je izvesno da su Branimir

i Teodosije nastupili zajedno u èqi da sprovedu odre|enu po-

litiku. Hrvatski knez je izrazio spremnost da se vrati u krilo

rimske crkve, odnosno saop{tio je papi da je to ve} u~iweno,

dok je ninski episkop uputio pismo daleko sloènije sadrì-

ne. On je izgleda obavestio papu o odluci da se hrvatska crkva

vrati pod rimsku jurisdikciju, {to je dokaz da je ona kao takva

postojala i pre 879. godine i bila pot~iwena nekom drugom cr-

kvenom centru – Akvilejskoj ili Carigradskoj patrijar{iji.

Istovremeno, Teodosije je u svome pismu nagovestio mo-

gu}nost da potvrdu svog episkopskog zvawa moè da zatraì i

iz nekog drugog crkvenog sredi{ta. U pitawu je o~igledno bilo

upozorewe koje je papa trebalo da shvati da se u crkvenim pita-

wima Hrvatska ima smatrati podre|ena rimskom papi, ali uz

392



Zbornik I, Nº 10.

118

uslov da ima svoga nezavisnog episkopa koji bi bio nadleàn za

crkvenu organizaciju na prostoru kneèvine Hrvatske. Ukoli-

ko bi ovaj zahtev u Rimu nai{ao na otpor, episkop Nina preti

obra}awem nekom drugom od koga bi mogao da dobije èqeno po-

sve}ewe.

Papa u pismu sve{tenstvu ne pomiwe pismo episkopa Teo-

dosija, ve} se drì pisma kneza Branimira. Kada na kraju pisma

papa kaè da se moli za sve{tenstvo i wihovog kneza, on namerno

izbegava da pomene Teodosija jer podrazumeva da samostalna hr-

vatska crkva ne postoji i da je on zapravo wen vrhovni pastir.

Tri dana posle upu}ivawa pomenutih pisama, papa 10. ju-

na 879. godine {aqe pismo “Prepo{tovanim dalmatinskim epi-skopima, Vitalu zadarskom, Dominiku osorskom i ostalim dal-matinskim episkopima kao i Jovanu presbiteru svete saloni-tanske stolice, svim sve{tenicima i stare{inama naroda, sta-novnicima Splita i Zadra i ostalih gradova”.395

Ovo pismo nosilo je veoma sna`nu politi~ku poruku. Pa-

pa opomiwe sve pomenute u zaglavqu pisma da se potrude i vra-

te u krilo rimske crkve, a da arhiepiskop, koga su oni izabra-

li, do|e u Rim i dobije posve}ewe. Papini zahtevi jasan su znak

da je dalmatinska crkva 879. godine izvan jurisdikcije Rima.

Zatim papa savetuje episkope da se ne pla{e sumwivog delova-

wa Grka ili Slovena prema wima, da bi u zavr{nici pre{ao u

o{triji ton prete}i iskqu~ewem iz crkve ukoliko episkopi

budu primali posve}ewe od nekog drugog, a ne iz Rima. I ovo pi-

smo dostavio je ve} pomiwani sve{tenik Jovan.

Pa`qiva analiza pojmova upotrebqenih za glavara

splitske crkve – prvo presbiter, a zatim arhiepiskop, sasvim

je u skladu sa op{tom porukom pisma. Nepriznat od Rima, a iza-

bran od crkvenog klera Dalmacije, on je u o~ima pape samo pres-

biter. Me|utim, ukoliko se dalmatinska crkva vrati u okriqe

rimske, jasno se saop{tava da }e taj crkveni glavar postati ar-

hiepiskop. Su{tina je ovde daleko va`nija od kanonske forme.

Presbiter i arhiepiskop su u ovom slu~aju po svojoj jurisdik-

ciji izjedna~eni, jedino je razlika u tome da li je to lice pri-

znato u Rimu ili nije.

395

Zbornik I, Nº 13.

119

Tokom 879. godine na Saboru u Carigradu izvr{eno je na

{irem crkvenom planu izmirewe isto~ne i zapadne crkve, pa su

se tako papske mogu}nosti u Dalmaciji poboq{ale.396 Papski

legati su na Saboru u Carigradu poku{ali da pokrenu pitawe

povratka pod papsku jurisdikciju onih oblasti koje su voqom

Lava III bile izdvojene ispod rimske crkve – {to se odnosilo,

pre svega, na ju`nu Italiju i Dalmaciju, odnosno Ilirik. Odgo-

voreno im je da pitawe granica dijeceza nije na dnevnom redu i

da ono traì posebnu raspravu, ali je iskazana spremnost da se

zajedno sa papskim legatima obrate caru koji }e to pitawe re-

{iti ukoliko ostanu netaknuti sveti kanoni.397

Re{ewe, koliko je poznato, tada nije prona|eno i ne}e ga

ni biti sve do vremena cara Romana I Lakapina i carigradskog

patrijarha Nikole Mistika, kada }e 923. godine do}i do

usagla{avawa stavova rimske i carigradske crkve.398 Me|utim,

na papama je bilo da nastave da poku{avaju da {ire svoj uticaj,

pa je u sklopu ove politike, kako je poznato na osnovu papinog

pisma iz 880. godine knezu Branimiru, episkop Teodosije bora-

vio u Rimu.399 Pregovori su se bez sumwe vodili oko Teodosije-

vog posve}ewa, ali ono tada nije izvr{eno, jer papa opomiwe,

da posle Teodosijevog povratka u Hrvatsku, Branimir po{aqe

poslanike koji }e papu izvestiti o Branimirovom stavu. Tek

onda bi, zakqu~uje papa, sveta stolica poslala izaslanike da

pred wima sav narod poloì zakletvu vernosti rimskoj crkvi.

Na osnovu ovog pisma moè se naslutiti da je Branimir

najverovatnije poslao Teodosija da pregovora sa papom oko pi-

tawa samostalne hrvatske crkve, i da je papin odgovor o~igled-

no bio negativan, jer u pismu isti~e da o~ekuje Branimirove

poslanike koji bi mu preneli stav hrvatskog kneza.

Posle 880. godine prepiska pape sa Branimirom i Teodo-

sijem najverovatnije je nastavqena, ali nije sa~uvana. Iz nekih

drugih dokumenata mogu}e je donekle osvetliti {ta se daqe do-

ga|alo. Izgleda da je Branimir sa svojim episkopom Teodosijem

396

Sabor je trajao od novembra 879. do marta 880. godine. Tom prilikom Fo-

tije se odrekao pretenzija Carigrada na bugarsku crkvu; upor. Ostrogorski,

Istorija, 235. 397

Mansi, XVIII, 488. 398

Vidi nap. 200. 399

Zbornik I, Nº 14.

120

nastavio da traì re{ewe za samostalnu hrvatsku crkvu.400 Pa-

pa Stefan VI 886/887. godine ukorio je Akvilejskog patrijarha

Valperta jer je prekora~io granice svoje jurisdikcije i potvr-

dio Teodosija kao splitskog arhiepiskopa.401 U drugom pismu,

tako|e iz 886/887. godine, papa se obra}a ninskom episkopu Teo-

dosiju {to je po smrti splitskog arhiepiskopa Marina preuzeo

upravu Splitske crkve primiv{i posvetu Akvilejskog patri-

jarha.402

Preuzev{i upravu nad Splitskom arhiepiskopijom, Teo-

dosije je morao da unosi bitne izmene u crkvenu politiku. On

vi{e nije bio samo vrhovni poglavar hrvatske crkve, ve} je pre-

uzeo kontrolu i nad celokupnom dalmatinskom crkvom. F. [i-

{i} je smatrao da je Teodosije zatraìo posve}ewe od Akvilej-

skog patrijarha povinuju}i se odredbama Sabora u Raveni iz

877. godine prema kojima je svaki novoizabrani episkop bio

obavezan da najkasnije tre}i mesec po smrti svoga prethodnika

primi od svoga mitropolite posve}ewe ili da se odrekne ~asti,

a posle pet meseci nije mogao vi{e da bude posve}en.403 Ciq od-

redbi je bio da obudovela crkva ne ostane duè vremena bez po-

glavara. Moè se re}i da je Teodosije ve{to iskoristio prili-

ku da dobije posve}ewe potpuno u skladu sa kanonima, a da opet

izbegne rukopoloèwe od strane rimskog pape.

Nije poznato {ta se doga|alo po pitawu crkvene organi-

zacije i jurisdikcije na {irem podru~ju Dalmacije tokom po-

sledwih decenija IX veka. Izvesno je da je Vizantija dràla

dalmatinske obalske gradove – Zadar, Trogir, Split, Dubrov-

nik, kao i velika severnodalmatinska ostrva Rab, Cres, Lo{iw

i Krk – dok je u zale|u bila Hrvatska kneèvina. Poglavar hr-

vatske crkve ostao je episkop Nina – iako je ta crkva o~igledno

ostala nepriznata od strane papske stolice. Arhiepiskop Sa-

lone posle Teodosijeve smrti postao je Petar,404 pa je tako ve}

892. godine propao Teodosijev poku{aj da isto crkveno lice ru-

400

Politi~ko tuma~ewe Branimirovog i Teodosijevog pona{awa prema Ri-

mu izgleda da do sada nije u potpunosti shva}eno; upor. [i{i}, Povijest, 384 –

387; Klai}, Povijest, 250 – 259; Goldstein, Hrvatski, 260 – 269. 401



[i{i}, Povijest, 385 – 386. 404

Zbornik I, Nº 20.

121

kovodi hrvatskom i dalmatinskom crkvom. U su{tini, wegova

zamisao je, pre svega, bila u sklopu te`wi hrvatskog kneza Bra-

nimira da preko svoga episkopa pro{iri uticaj na dalmatinske

gradove. Budu}i da su gradovi pripadali Vizantiji, ova te`wa

je te{ko mogla da bude i ostvarena – posebno ne posle crkvenog

Sabora u Carigradu 879. godine, kada je do{lo do izmirewa Ri-

ma i Carigrada.

Izvori iz razdobqa od 892. do 925. godine ne pruàju po-

datke o politi~kim prilikama u Dalmaciji i Hrvatskoj, ba{

kao ni o crkvenim pitawima. Me|utim, na osnovu odluka I i II

Splitskog sabora 925. odnosno 928. godine, moè se zakqu~iti

pone{to i o crkvenim prilikama koje su vladale nekoliko de-

cenija pre toga.

Kada su car Roman Lakapin i patrijarh Nikola Mistik odobrili da se Dalmacija vrati pod jurisdikciju rimskog pape, u Rimu je morala biti doneta odluka o reorganizaciji dalma-tinske crkve. Iako je novija hrvatska istoriografija tuma~ila ovaj doga|aj kao uspostavqawe splitske arhiepiskopije, u pita-wu je bila samo reorganizacija crkve budu}i da je ona gotovo dva stole}a bila pod nominalnom jurisdikcijom carigradskog patrijarha. O~igledno je bilo potrebno temeqno preispitati granice splitske arhiepiskopije, odrediti sufragane i ustano-viti kanonska pravila koja su u skladu sa crkvenim shvatawima zapadne crkve. Dugo prisustvo vizantijske uprave u crkvenim pitawima u dalmatinskoj crkvi moralo je da dovede do neusa-gla{enosti po odre|enim bitnim pitawima liturgije i samog pona{awa sve{tenstva. Uistinu, odredbe Prvog i Drugog splitskog sabora prili~no jasno ukazuju na to sa kojim se pro-blemima suo~ila splitska arhiepiskopija kada je vra}ena pod jurisdikciju Rima.

Na osnovu zakqu~aka Prvog sabora mogao bi se rekon-

struistati tok doga|aja neposredno pred odràvawe Sabora u

Splitu 925. godine. Prvo su hrvatski knez Tomislav i (zahum-

ski) knez Mihailo, zajedno sa velika{ima i dalmatinskim epi-

skopima zamolili papu da se udostoji i da im po{aqe svoje epi-

skope i pismeno uputstvo koje bi sadràlo na~ela hri{}anske

vere. Papa je na wihov zahtev poslao episkopa Ankone Jovana i

episkopa Pelestrine Lava, da se sastanu sa pomenutim osobama

i odrè sabor uz obavezu da “uklone neispravnosti i po kanonu

122

donesu bogougodne odluke”. Prevod sa~uvanog teksta zakqu~aka

Prvog splitskog sabora, glasi:

“Za vreme presvetog pape Jovana, kada su u provinciji Hrvatskoj i Dalmaciji vladali kraq Tomislav i knez Mihajlo. Dakle, u doba kada je na ~elu rimske crkve bio Jovan, po-menuti hrvatski kraq i Mihajlo, sa svojim velika{ima i dal-matinskim episkopima (pomenutim arhiepiskopom Jovanom Prvim splitskim, Forminom, Grigorijem i ostalim episkopi-ma) zamolili su zajedni~ki pomenutog uvaènog papu da se udo-stoji da im po{aqe svoje episkope i pismeno uputstvo, koje sa-drì na~ela hri{}anske vere. êsto pomiwani pontifeks pri-stao je na wihove zahteve i Jovana, uvaènog episkopa Ankone i Lava, episkopa Pelestrine uputio je, zajedno sa svojim pismima izuzetne re~itosti, da se sa pomenutim osobama, sudijama i epi-skopima sastanu i odrè sabor, uklone neispravnosti i po ka-nonu donesu bogougodne odluke. I ovi episkopi su, prethodno obi{av{i dalmatinske gradove i susrev{i se sa hrvatskim i srpskim velika{ima, pri-speli u Split gde su, sastav{i se sa sudijama (tj. ùpanima) i episkopima, odràli ~uveni sabor. Tamo su, uzdaju}i se u Boì-ju pomo}, odlu~ili da se pridràvaju slede}ih zakqu~aka: Budu}i da je u drevna vremena sveti Dujmo od strane apo-stola Petra poslat u Salonu da propoveda hri{}ansku veru, od-lu~eno je da sama crkva i grad, gde po~ivaju wegove mo{ti, ima prvenstvo nad svim crkvama ove provincije i da nose}i naziv mitropolije bude zakonski odabrana za nadre|enu svim episko-pijama; zatim, da se po zapovesti episkopa, koji Boìjom milo-{}u zauzima to mesto, odràva sabor i obavqa rukopoloèwe episkopa. Jer, Gospod je rekao da }e se tamo, gde je telo, okupiti i orlovi.405 Neka se u svim crkvama, za koje se zna da su imale episko-pe, a sada pak imaju dovoqan broj sve{tenika i naroda, opet po-stavi episkop, jer po odredbi otaca nije mogu}e u malim grado-vima ili selima osnivati episkopska sedi{ta, da se time epi-skopsko zvawe ne bi obezvredilo. Episkop, koji nema svoje se-

405

Lk 17,37

123

di{te, moè uz odobrewe mitropolita i ostalih episkopa da primi upra`wenu episkopiju. Po{to se granice koje su od strane otaca utvr|ene nikako ne smeju razmicati, neka se svaki episkop drì ozna~e-nih mu me|a i neka ni u kom slu~aju ne poseè za tu|om episko-pijom. Samo svojom sme upravqati, u woj posve}ivati crkve, ru-kopolagati sve{tenike. Neka se crkvena imovina, koju su darodavci prineli za spasewe du{e, a u slavu svetaca, nipo{to ne primewuje u sve-tovne svrhe, jer se stvar, koja je jednom posve}ena Bogu, ne sme vi{e namewivati qudskoj upotrebi. Crkva ili imovina koju su vernici pod kletvama darova-li putem poveqe glavnoj crkvi svetog apostola Petra, neka se toj svrsi ne uskra}uje, jer su i darodavci i same darovane stvari pod okriqem svetog Petra. Ako bi Boìjom voqom za vreme narodne bune poglavar provincije nastradao — budu}i da ono, {to je po~iweno od strane mnogih, ostaje neka`weno — oni koji znaju da su po ovoj optu`bi krivi moraju da dele milostiwu za du{u ubijenog. Ako je ubijeni neku crkvu posvetio, ili robove oslobodio, moraju da ih brane, a wegovu suprugu i decu usrdno da pomaù. Ako neki zlikovac nadahnut od ne~astivog namerno, kao Juda, ubije svog gospodara, neka mu se priveè kamen za vrat, a telo gvozdenim obru~em opa{e, pa neka tako u progonstvu ~ini pokoru. [to se ti~e dubrova~kog i kotorskog episkopa, kojima se zajedno o~igledno priznaje jedno sedi{te, neka tu episkopiju podele na jednake delove, i to tako da, ako jedan pastir pomenu-te episkopije umre, onaj drugi vodi brigu o crkvenim poslovi-ma u wegovoj episkopiji, sve dok se ne zaredi novi episkop. [to se ti~e episkopa Ulciwa, neka ostane zadovoqan u episkopiji za koju je zare|en i neka nijedan episkop ili sve{te-nik u woj ne drì misu, dok je wen episkop ne posveti po kanonu. Ako neki od gore pomenutih u woj u~ini protivno onome {to je prethodno re~eno, neka bude iskqu~en iz na{e zajednice. Neka se nijedan episkop na{e provincije ne usudi da una-predi ni u koje zvawe one koji znaju samo slovenski jezik. Ipak oni koji ve} jesu unapre|eni dopu{tamo da smeju Bogu sluìti samo u niìm redovima ili kao monasi. Neka nijedan episkop

124

ne dopusti takvom sve{teniku da drì misu u wegovoj episko-piji. Jedino, ako se javi nedostatak latinskih sve{tenika, neka se zamoli rimski papa, da takvim sve{tenicima dozvoli da na tom jeziku obavqaju sve{teni~ku slu`bu. Neka hrvatski episkop, kao i mi svi, zna da je pot~iwen mitropolijskoj crkvi. Ako kraq i hrvatski velika{i èle da pot~ine sve epi-skopije u okviru granica na{e mitropolije svom hrvatskom episkopu, neka niko od nas na celoj teritoriji wihove provin-cije ne obavqa kr{tewa, niti crkve posve}uje, niti sve{teni-ke zare|uje. Neka pak sami, zajedno sa svojim episkopom, odgova-raju za to pred Bogom, ako }e od toga da trpi sama hri{}anska vera. Na{a savest pred Bogom je ~ista. Neka niko ne drì mise u crkvi u kojoj je ubijen sve{te-nik, pre nego {to se odgovaraju}e kazni zlo~inac ili narod, a koja bi se ~inila samom episkopu odgovaraju}a. I neka sve{te-nici ne uni{tavaju crkvenu imovinu i neka se crkva, koja je jed-nom preuzeta, bez razloga ne napu{ta. Ako ko druga~ije u~ini, sve dok ne popravi upropa{}eno i ne preuzme svoju crkvu, neka bude izop{ten. Neka svoje ène ne teraju od sebe, jedino u slu~aju prequ-be. Ako se ko sa ènom rastavio, neka tako i ostane. I neka svi oni koji èle da budu savr{eni hri{}ani svoju decu daju na na-uku da ih ova posle odvra}aju od zabluda, jer }e radije slu{ati svoju decu nego strance. Sve{tenici, koji su oèweni, neka zadrè svoje ène, ali neka ìve kao brat i sestra. Ako bi se koji sve{tenik dru-gi put oènio, neka se izop{ti.

Po{to je tako odlu~eno, sveti rimski sinod odlu~io je da se sve gore napisano po redu iznese u pismu, preko svojih epi-skopa izaslanika i Petra, splitskog presbitera, papi na odo-brewe — da bi se, s Bo`jom voqom, a prema dogmi stare vere, sve {to je gore re~eno odlukom vrhovnog sve{tenika utvrdilo u dalmatinskim crkvama. Ali dok smo ~ekali da sve to okon~amo zakonito i u skladu sa starim obi~ajem... bilo je na{eg brata episkopa nin-skog èle}i da preuzme primat me|u dalmatinskim episkopima, no kad u tome nije uspeo, u apostolske u{i je ulio nepravedne

125

optu`be na ra~un pomenutog sabora. Zbog toga, a i po{to su glasnici razli~ite stvari izve{tavali o ovim stranama i po-{to pisma nisu isto govorila, rimska crkva na{la se u nedou-mici, a presveti Jovan je kao odgovor uputio pismo preko na{eg izaslanika. Sadràj wegovog pisma je slede}i: Jovan episkop, sluga slugu Boìjih, pre~asnom i presve-tom sabratu na{em Jovanu, arhiepiskopu svete salonitanske crkve i episkopu Forminu i svim wegovim episkopima sufra-ganima. Budu}i da je me|u vama do{lo do sva|e u prisustvu na{ih izaslanika, a oko crkvenih stvari, èlimo da se, do{av{i na apostolska vrata, u na{em prisustvu i u prisustvu na{ih epi-skopa potrudite da sve nesuglasice razre{ite. Jer, onda se po-stiè savr{ena vera: kada mi odobrimo — uz pomo} odredbi ka-nonskog prava — da se ispravi ono {to je u jednom trenutku na-re|eno. Naime, po{to smo primili va{a pisma, nismo odugovla-~ili sa istragom. I budu}i da je tu opisano veliko nezadovoq-stvo, postarali smo da tome stanemo na put — da bismo, kada ti i Grigorije, ili jedan va{ episkop sufragan, do|ete i sve nam po redu u na{em prisustvu izloìte, mogli da idu}i putem pravde izme|u nas re{imo ono {to je pravo. O ostalim pak kapitulima javqamo vam, u ovom izuzet-nom slu~aju, da {ta god su na{i episkopi izaslanici zajedno sa vama odlu~ili, neka budu potvr|eno sa na{e strane. Ali po{to smo zbuweni i po{to nismo mogli da donesemo zakqu~ak o gore re~enom, ni{ta dostojno vere kao crkvena odluka nije se moglo doneti.”406

Na Drugom splitskom saboru 928. godine, doneti su i ko-

na~ni zakqu~ci koji su se ticali nere{enog pitawa hrvatskog

episkopa.

“Stoga, po{to smo ~esto traìli isto, odnosno da dobi-jemo kona~nu odluku, dve godine kasnije, radi okon~awa ove stvari, rimski izaslanici na putu u Bugarsku (prikqu~iv{i ovo svojoj misiji) — uvaèni episkop Madelbert i ~asni knez Jo-

406

Kukuljevi} - Sakcinski, Zbornik, Nº 92.

126

van, knez Kume, kao i pisma koja slede — do{li su do nas. Pome-nuti izaslanici su tako stigli u na{ kraj i, po{to su po papi-nom nare|ewu imali obavezan zadatak, nastavili su u Bugarsku. Nakon {to je obavio misiju na uspostavqawu mira izme-|u Bugara i Hrvata, pre~asni Madelbert do{ao je na povratku do nas u splitskoj crkvi i sa nama, episkopima Jovanom, Formi-nom, Grigorijem odrào sabor (zajedno sa hrvatskim vladarem i wegovim velika{ima). Na sastanku sa wima, nakon {to je sve pojedinosti pre|a-{we prakse u provinciji objektivno preispitao, doneo je odlu-ku da se sve povlastice episkopa u svim episkopijama prema starim uredbama vrate na pre|a{we stawe. Prema tome:

Neka crkva sv. Dujma, jer je od po~etka imala prvenstvo, sve u okviru granica svoje episkopije prema kanonu obavqa.

Isto tako, svaka crkva ili grad, koji su episkopska sedi-{ta, neka ostanu takvi. Istovremeno, neka se redovno odràva episkopska stolica u ranije, od otaca utvr|enim okvirima epi-skopije: kako u zadarskoj episkopiji, tako i u ostalim dalma-tinskim episkopijama: rapskoj, kr~koj, creskoj na zapadu. Druge pak episkopije koje se nalaze na istoku, stonska, dubrova~ka i kotorska neka sve savr{eno prema dogmi katoli~ke vere oba-vqaju u okviru episkopija i svojih granica.

Za ninsku episkopiju zna se da nije od starine imala epi-skopa, ve} samo presbitera koji je podloàn episkopu. Zakon-ski stoji da ovaj episkop treba da se smesti na ~elo bilo koje od onih episkopija za koje svi znaju da su od ranih vremena imale episkopa — budu}i da su sve gusto naseqene i imaju, Bogu hvala, mnogo sve{tenstva i naroda — zna~i, bilo u skradinskoj, sisa~-koj ili, svakako, u delminskoj episkopiji.

Ako mu je pak tako mio episkopski teret, te mu jedna epi-skopija nije dovoqna, neka prihvati ogroman teret sve tri, ali na pogibao svoju i svoga stada. Jer, niti }e narod mo}i da uìva milosti episkopske ~asti po odredbama svetih otaca, niti }e ta~no ispuwavati svoju episkopsku du`nost, jer ih je te{ko obi}i zbog velikih me|usobnih udaqenosti. Prema papskom nare|ewu, vele~asni Madalbert je sve preispitao i prou~io, a potom dao svoje odobrewe i uspe{no zakqu~io s tim da niko nikada ovo ure|ewe ne prekr{i.

127

Sve ovo gore re~eno je, preko pomenutog izaslanika, bi-lo izloèno papi na uvid i on ga je, svojim pismima i slawem arhiepiskopskog pla{ta, boànskim autoritetom i autorite-tom sv. Petra potrvrdio.407

Zakqu~ci Prvog i Drugog splitskog sabora pruàju sa-

svim dovoqno podataka na osnovu kojih se moè do}i do veoma

izvesnih zakqu~aka o prethodnoj organizaciji dalmatinske i

hrvatske crkve, kao i o liturgi~kim i crkvenim odredbama koje

su vaìle u prethodnom razdobqu. Trebalo bi napomenuti da je

odluka Vizantije o vra}awu Dalmacije rimskom papi dovela i

do politi~kih potresa jer su u to vreme zahumski vladar Miha-

ilo, a po svoj prilici i hrvatski kraq Tomislav, bili vizan-

tijski suparnici – pre svega zbog wihovih interesa kojima se

Vizantija suprotstavqala. Sa jedne strane zahumski knez je vo-

dio probugarsku politiku svrstav{i se uz mo}nog bugarskog ca-

ra Simeona, a protiv Srbije kao vizantijskog saveznika, dok je

Tomislav imao aspiracije prema vizantijskim primorskim gra-

dovima, u prvom redu Splitu. Povrh politi~kih te`wi sloven-

skih glavara, nadgradila se i crkvena problematika, budu}i da

je hrvatski episkop, o~igledno nastavio nekada{wu crkvenu

politiku episkopa Nina, Teodosija, da dobije bilo samostalnu

hrvatsku crkvu, ili da, {to je jo{ izvesnije, zadobije sam arhie-

piskopski tron u Splitu, ~ime bi hrvatski knez makar posred-

nim putem zadobio snaàn uticaj u vizantijskim gradovima

Dalmacije.

Odluke Prvog sabora ograni~avaju i broj gradova u koji-

ma uop{te moè da bude postavqen episkop, {to implicira da

je potrebu za ovakvom odlukom iznedrila ne~ija te`wa da u

prethodnom razdobqu postavqa episkope i tamo gde ih ranije

nije bilo. Ova odredba se najpre morala odnositi na teritoriju

Hrvatske, jer je episkop Nina, {ire}i crkvenu organizaciju u

Hrvatskoj, poku{avao da stvori hijerarhijsko crkveno ure|ewe

jedne potpuno samostalne crkve. Odluka Sabora bila je da se u

mawim naseqima ne postavqaju episkopi kako se ne bi obezvre-

dilo episkopsko zvawe.408 Ovo je, po svoj prilici, bio tek izgo-

407


Potreba da se ova stara odredba poznata sa Vaseqenskih sabora pomene,

ukazuje na to da je bilo wenog kr{ewa na prostoru Dalmacije i Hrvatske.

128

vor budu}i da se traìo diplomatski na~in da se spre~i orga-

nizovawe hrvatske crkve.

U odluci koja sledi episkopi su upozoreni da ne mogu da

mewaju granice svojih episkopija, {to bi se tako|e najpre mo-

ralo odnositi na hrvatskog episkopa, ali verovatno i na epi-

skopa Zadra. Naime, Zadar je bio prestonica vizantijske Dal-

macije, dok je wegov episkop bio podre|en splitskom arhiepi-

skopu. Otuda je zaista mogao da stalno tiwa sukob izme|u ova

dva crkvena jerarha.

Odredbe koje se ti~u imovine zave{tane crkvi donete su

u ciqu za{tite crkvenih dobara. Poznat je slu~aj sa Pelopone-

za kada su slovenski glavari poku{avali da preotmu crkvi ono

{to su wihovi preci darovali.409 Ovakvih slu~ajeva je moralo

biti dosta ~im se Sabor bavio ovim pitawima i otkriva zapra-

vo da je u prethodnom razdobqu bilo darivawa crkve kao {to je

poznato i na osnovu Trpimirove darovnice iz 852. godine.410 Ta-

ko|e, ovim se spre~avalo ne{to {to je ve} bilo ra{ireno u

Frana~koj, da episkopi na samrti crkvenu imovinu ne razdele

svojoj deci.

U slu~aju kotorskog i dubrova~kog episkopa, ~iju pro-

blematiku je mogao da iznese najpre zahumski knez ~ija se zemqa

nalazila na granici ovih episkopija, odlu~eno je da to budu dve

episkopije. Istovremeno se episkop Ulciwa ostavqa u pre|a-

{wem stawu, uz napomenu da ne poku{ava da {iri svoju crkvenu

vlast izvan opsega svoje episkopije. Da li je episkop Ulciwa u

ovo vreme mogao da ima aspiracije na prostor u zale|u, ta~nije

prema dukqanskoj kneèvini, nije sasvim jasno.

Odredbe o zabrani slovenskog jezika u liturgiji izuzet-

no su zna~ajne jer ukazuju na to da je slovenska liturgija bila

veoma ra{irena i u samim dalmatinskim gradovima. Takvi sve-

{tenici, koji znaju samo slovenski jezik, mogli su da obavqaju

niè sve{teni~ke du`nosti ili da budu monasi. Samo u slu~aju

ukoliko ne bi bilo dovoqno latinskih sve{tenika, mogao je is-

409

T. @ivkovi}, Sloveni u @itiju sv. Nikona Metanoita, Zbornik Matice

srpske za istoriju 61 – 62 (2001) 9 – 26. 410

Zbornik I, Nº 3. Trpimirova darovnica jeste pozniji falsifikat ali u su-

{tini ~uva istorijsko jezgro, kao {to je pokazala N. Klai}, O Trpimirovoj da-

rovnici kao diplomati~kom i hisotirjskom dokumentu, VAHD 42 (1967) 124 i daqe;

Klai}, Povijest, 236 – 237.

129

kqu~ivo rimski papa da dozvoli slovenskom sve{teniku da

obavqa sve{teni~ku slu`bu.

Sasvim kratka odredba odnosila se i na hrvatskog epi-

skopa – vi{e upozorewe – neka zna da je pot~iwen mitropolij-

skoj crkvi (Split). U nastavku ove odredbe, dolazi se i do su-

{tine spora, jer saborski predstavnici odre|uju sankcije pro-

tiv hrvatskog vladara ukoliko poku{a da pot~ini mitropolij-

ske crkve svome episkopu. To je bio samo nastavak davno otpo-

~ete crkvene politike episkopa Teodosija, da se hrvatski epi-

skop postavi na ~elo ~itave dalmatinske crkve. Sankcije su, za

ono vreme, bile veoma te{ke, jer je zapre}eno da u tom slu~aju

ne}e biti ni kr{tewa, ni posve}ivawa crkvi, ni zare|ivawa

sve{tenstva.

Iz odredbe koja sankcioni{e ubistvo sve{tenika, jasno

je da se to doga|alo prili~no ~esto, kao {to se doga|alo da sve-

{tenik napusti svoju crkvu. Ove odredbe siguran su znak o ru-

dimentarnoj crkvenoj organizaciji u dalmatinskom zale|u, pre

svega na teritoriji hrvatske ili zahumske kneèvine. To bi ta-

ko|e moglo da zna~i da su u prethodnom razdobqu crkveni po-

glavari slovenskih kneèvina teìli da uspostave svoju cr-

kvenu organizaciju izvan jurisdikcije splitskog arhiepiskopa,

a samim tim i pape.

Iz saborskih odluka jasno je i da je sve{tenstvo koje je

sluìlo po crkvama izvan vizantijske teme Dalmacije, ali ve-

rovatno i u samoj temi, bilo zare|eno po gr~kim kanonima, bu-

du}i da su brojni sve{tenici imali ène i decu, {to su kanoni

zapadne crkve o{tro osu|ivali i zabrawivali. Svakako, znaju-

}i da je te{ko jednom naredbom razvgrnuti brojne brakove, {to

bi u su{tini bilo i nehri{}anski, saborski predstavnici su

odlu~ili da se takvo stawe zadrì, ali da brakovi vi{e ne budu

konzumirani i da se ne sklapaju novi.

Naposletku, u ciqu propovedawa novog kanonskog prav-

ca, sada pod nadzorom Rima, savetovano je da hri{}ani svoju de-

cu obrazuju kako bi wih, docnije, kada izu~e {kole, pre slu{a-

li nego strance. Pod strancima se imaju razumeti gr~ki ili

slovenski sve{tenici isto~ne crkve.

Ove odluke su poslate papi u Rim na potvr|ivawe. Dok su

dalmatinski episkopi ~ekali odgovor, do{lo je do diplomat-

skog pritiska ninskog episkopa koji je, najverovatnije potpo-

130

mognut od hrvatskog vladara, poku{ao ne samo da o~uva samo-

stalnu hrvatsku crkvu, ve} da sebe nametne kao vrhovnog pogla-

vara ~itave dalmatinske crkve. Na osnovu papskog odgovora, iz-

gleda da je do rasprave o ovom pitawu do{lo ve} i na Prvom sa-

boru, jer papa kaè da su se episkopi sva|ali pred wegovim po-

slanicima.

Prilikom povratka papskog poslanika Madalberta iz

Bugarske, gde je posredovao prilikom sklapawa mira izme|u

Hrvatske i Bugarske, ponovo je sazvan Sabor dalmatinskih epi-

skopa, na koji je bio pozvan i hrvatski knez sa svojim velika{i-

ma. Ime zahumskog kneza Mihaila ovoga puta nije pomenuto. On

je tada postao vizantijski saveznik o ~emu svedo~i visoka vi-

zantijska titula patrikija i prokonzula pomenuta kod Kon-

stantina Porfirogenita.411 Sabor je re{io da splitska crkva

ima da bude arhiepiskopska, a pod wom su rapska, kr~ka, creska,

stonska, dubrova~ka i kotorska episkopija. Za ninsku crkvu je

re~eno da je od davnina imala presbitera, a ne episkopa, pa se

predlaè da ninski episkop preuzme bilo koju od onih episko-

pija za koje se zna da su od ranih vremena imale episkopa – po-

{to su sve gusto naseqene i imaju dosta sve{tenstva – bilo

skradinsku, sisa~ku ili delminsku. Radi o~uvawa mira sa hr-

vatskim episkopom Sabor mu dozvoqava da zadrì pored ninske

i gore pomenute tri episkopije, uz upozorewe da to ne}e biti

dobro za pastvu po{to episkop ne}e mo}i da obilazi tako veli-

ku teritoriju.

Odluke Drugog splitskog sabora samo su delimi~no raz-

re{ile problem hrvatske crkve, odnosno wenog episkopa. U

osnovi, postignuta je saglasnost o nadle`nosti splitske arhie-

piskopije, od Raba na severu do Kotora na jugu, dok su tri epi-

skopije na prostoru hrvatske kneèvine – Skradin, Sisak i

Delma, ostavqene na raspolagawe hrvatskom episkopu. Ovo bi

nesumwivo zna~ilo da je odràn status quo – hrvatska crkva od

Rima nije dobila samostalnost, niti priznawe svoga episkopa,

dok su dalmatinski gradovi ostali pod jurisdikcijom Rima, a

politi~ki pot~iweni Vizantiji. Imaju li se u vidu odnosi

Carstva i Rima u vreme cara Romana Lakapina, druga~iju odlu-

ka papa i nije mogao da donese, jer je zauzvrat {to su mu vra}ene

411

DAI I, 33.16.

131

ingerencije na prostoru Dalmacije, morao da podrì vizantij-

sku politiku u Dalmaciji, odnosno wene interese na isto~noj

obali Jadrana.

Na osnovu prepiske episkopa Teodosija i hrvatskog kne-

za Branimira sa Rimom, kao i odredbi Prvog i Drugog split-

skog sabora, izgleda da su hrvatski kneèvi po~ev od 879. godi-

ne vodili borbu preko svoga episkopa u Ninu za uspostavqawe

bilo samostalne hrvatske crkve, bilo za nametawe svoga jerar-

ha za arhiepiskopa nad svim dalmatinskim episkopima. Rade}i

na tom planu hrvatski knez i wegov episkop morali su da razvi-

jaju crkvenu organizaciju na teritoriji Hrvatske, jer papa 928.

godine napomiwe kako skradinska, delminska i sisa~ka episko-

pija imaju brojno sve{tenstvo.

Ostaci crkvene arhitekture u Hrvatskoj koji su pouzda-

no datirani u vreme kneza Branimira, pokazuju izuzetan gradi-

teqski zamah. Crkve nisu bile monumentalne, ali su izgleda

bile brojne i svedo~e o organizacionoj delatnosti na prostoru

pod jurisdikcijom ninskog episkopa.412 îwenica da se u Brani-

mirovo vreme u Hrvatskoj grade brojne crkve mogla bi se uzeti

kao dokaz o intenzivnijem {irewu hri{}anstva u Hrvatskoj,

ali ovakav zakqu~ak nije dovoqan jer ne obja{wava su{tinu

iznenadne poja~ane sakralne graditeqske delatnosti. Daleko

je izvesnije posmatrati ovo pregnu}e kao posledicu {ireg po-

liti~kog plana hrvatskog vladara u kojem je bitnu ulogu igrala

hrvatska crkva, koja je, da bi mogla da figurira kao samostalna,

morala da ima i organizacionu strukturu. Stoga bi, izgradwu

brojnih crkava u Branimirovo vreme, koje su arheolo{ki loci-

rane na prostoru duèm od 200 kilometara,413 trebalo posma-

trati najpre kao posledicu èqe za organizovawem hrvatske

crkve, nego kao dokaz o poja~anoj hri{}anizaciji, jer da bi se

pristupilo tako sloènom procesu organizovawa jedne dràv-

ne institutcije kakva je crkva, pretpostavka je da je samo hri-

{}anstvo na tom prostoru bilo dovoqno ukoreweno.

412

O crkvenoj arhitekturi u ranosredwovekovnoj Hrvatskoj postoji obimna

literatura. Pogledati, I. Petricioli, Od Donata do Radovana, Split, 1990, passim; Ra-

pani}, Doba, passim; Goldstein, Hrvatski, 222 – 227. 413

Nalazi oltarnih pregrada na kojima su sa~uvani natpisi sa imenom kneza

Branimira nalaze sa na prostoru od Nina do Mu}a, severozapadno od Spli-

ta; upor. Goldstein, Hrvatski, 262.

132

Iz ~iwenica da su hrvatski vladari razmi{qali o neza-

visnosti sopstvene crkve proizilazi da je ta crkva morala bi-

ti i organizovana i da su pod ninskim episkopom bili sve{te-

nici te crkve. Odluke Prvog splitskog sabora ukazuju na to da

su sve{tenici ove hrvatske crkve slu`bu vr{ili na sloven-

skom jeziku, budu}i da papa savetuje Splitskom arhiepiskopu

Jovanu da iskoreni Metodijevu nauku i zabrawuje svaku upotre-

bu drugog jezika u crkvi osim latinskog.414 Iz istih ovih zahte-

va proisti~e i zakqu~ak da je ninska episkopija posle Teodosi-

ja dopala pod splitsku arhiepiskopiju, ali da je slu`ba u slo-

venskim oblastima (ne samo u Hrvatskoj) bila na slovenskom je-

ziku.

Zahtev pape Ninskom episkopu Teodosiju iz 887/888. go-

dine, da preduzme korake ka obnavqawu crkava koje su “varvar-skim besnilom uni{tene”,415 trebalo bi da se odnosi na ne tako

davno ru{ewe, odnosno da se ne ti~e onih crkava koje su postra-

dale prvih decenija VII veka tokom avarsko-slovenskih upada u

Dalmaciju ili neposredno po naseqavawu Slovena tridesetih

godina istog veka. Sakralne gra|evine iz VII veka bile su

uglavnom potpuno uni{tene, zarasle, a wihov materijal najve-

rovatnije razvu~en po okolnim naseqima. Papa je na umu mogao

da ima samo gra|evine koje su nedavno stradale, pa bi u tim cr-

kvama najpre trebalo tra`iti one koje su stradale ~etiri ili

pet decenija ranije, kada su, prema svedo~anstvu Konstantina

Porfirogenita, Srbi, Hrvati, Travuwani, Zahumqani i Du-

kqani, ustali protiv vizantijske vlasti i odrekav{i se hri-

{}anstva, mogli zaista da uni{te crkvene gra|evine na prosto-

ru svojih kne`evina.

414


Zbornik I, Nº 18.

133

KARTA 3, EPISKOPIJE 925. GODINE

136

NAJSTARIJA CRKVENA ORGANIZACIJA U SRPSKIM

ZEMQAMA DALMATINSKOG ZALE\A

Danas je pouzdano utvr|eno da je na prostoru severnog i

sredi{weg dela Balkanskog poluostrva ostao prili~no veliki

broj starosedelaca koje su Sloveni zatekli prilikom naseqa-

vawa.416 Wihov uticaj na Slovene zavisio je od nekoliko bitnih

faktora: u kojoj meri su oni sami bili organizovani, na kom

prostoru su se odràli i kakav odnos su Sloveni sa wima izgra-

dili.

[to se ti~e organizacije starosedelaca izvesno je da su

gradovi na ovom prostoru bili napu{teni jo{ i pre naseqava-

wa Slovena. Novija arheolo{ka istraìvawa ukazuju na to da

su, jo{ od sredine V veka posle napada Huna iz 441. godine, poje-

dini gradovi postajali zapravo seoska naseqa, u koja su se sklo-

nili okolni stanovnici prilagodiv{i wihovu do tada urbanu

strukturu svome na~inu ìvota. Ovakva naseqa postojala su u

Singidunumu i Cari~inom Gradu, po svoj prilicu u Ni{u i Ar-

si, a najverovatnije i u Margumu. 417

Sloveni su veoma rano do{li u dodir sa ovim starosede-

ocima o ~emu svedo~e slavizirana imena do tada rimskih nazi-

va gradova – Arsa – Rasa, Naissus – Ni{, Margum – Morava, Ulpiana

– Lipqan, Prisdiana – Prizren, Scupi – Skopqe, Astibo – [tip.

Sude}i prema hidronimima zadràlo se starosedela~ko sta-

novni{tvo du` ve}ih vodenih tokova sve do dolaska Slovena.

Latinskog su porekla Timacus – Timok, Drinus – Drina, Danubius

– Dunav, Savus – Sava, Pincus – Pek, Margum – Morava. Preslo-

venskog porekla su i Lim, Tara, Una (Oneus), Neretva (Narrenta).

416

@ivkovi}, Sloveni, 125 – 132. 417

Upor. @ivkovi}, Sloveni, 61, sa nap. 175 – 176 i tamo navedenom litera-

turom.

137

Brojni hidronimi i toponimi svedo~e da je Slovene u

wihovoj novoj postojbini do~ekalo starosedela~ko stanovni-

{tvo koje je o~igledno starije nazive prenelo Slovenima. Oro-

nimi su uglavnom slovenski, {to pokazuje da su imenovani od

stanovnika dolina, ~ime se dobija odgovor i na pitawe na ka-

kvim mestima su se Sloveni naseqavali.

Slovenski izrazi za ratarstvo i uop{te onda{wu pri-

vredu dosledni su kod pojmova koji su rasprostraweni do nad-

morske visine od 700 metara.418 Iznad ove nadmorske visine

terminologija iz privredne delatnosti, osobena za planinski

`ivot, u{la je u slovenski jezik iz vla{kog ili albanskog jezi-

ka, upravo kao {to je u susedne jezike iz slovenskog u{la poqo-

privredna terminologija.419 Takav je slu~aj sa rumunskim, al-

banskim, ma|arskim i donekle gr~kim jezikom.420 Na ovaj na~in

pojedini izrazi otkrivaju neke skrivene procese dru{tvenog

razvoja o kojima izvori }ute. Za pitawe crkvene terminologije

mogu}e je primeniti jednak metodolo{ki pristup i do}i do od-

re|enih zakqu~aka.

U srpskom jeziku ostalo je mno{tvo tragova koji ukazuje

na crkvene veze sa latinskim svetom. Tako su re~i oleum – uqe,

acetum – ocat, arsa – raka, paganus – paganin, altare – oltar, san-

ctus – sveti, vinum – vino, crux – krst, calendae – koleda, compater -

kum, monachus - monah, ecclesia – crkva, panis – pawa (hleb). Srp-

ski termin za Vizantince – Gryky, Gryci, razvio se iz latin-

skog Graecus, pa i sama titula vizantijskog cara pre-

vo|ena je kod Srba sa cary prema poznolatinskom caesar. Titula

kraq – kraly, dospela je me|u Slovene, pa i Srbe, tako|e sa Za-

pada od iskvarenog Carolus (Karlo Veliki).421

418 Upor. V. Popovi}, Albanija u kasnoj antici, Iliri i Albanci, ured. M.

Gara{anin, Beograd 1988, 242. @ivkovi}, Ju`ni Sloveni, 108 – 109. 419

Upor. P. Ivi}, Srpski narod i wegov jezik, Beograd 1981, 10; ISN I (P.

Ivi}) 127 – 132; P. Skok, Dolazak Slovena na Mediteran, Split 1934, 60 ( = Skok,

Dolazak). 420

Za slovenske pozajmice u gr~kom jeziku, videti, I. [ev~enko, Byzantium and

the Slavs, Byzantium and Europe, First International Byzantine Conference, Delphi 20-

24 July 1985, Athens 1987, 112 (= [ev~enko, Byzantium) sa procenom da je oko 275

slovenskih re~i u{lo u gr~ki jezik. 421

Obi~no se smatra da je slovenski izraz kraq nastao od imena frana~kog

kraqa Karla Velikog, a kao takav prvi put se javqa u @itiju Metodijevom,

napisanom krajem IX ili po~etkom X veka. Me|utim, najstariji sa~uvani ru-

138

Gr~ke re~i u srpskoj crkvenoj terminologiji, (j)episkop, (j)episkopija, ripida, ikona, pirg, i mnoge druge, dospele su u

srpski jezik znatno docnije, u doba kada Srbija stupa u ìvqe

politi~ke veze sa Vizantijom – ta~nije od kraja XI veka.422 U se-

vernoj Dalmaciji odoma}io se gr~ki termin kalu|er (kalogeros)

za monahe, dok se u ju`noj Dalmaciji – Dubrovnik, Boka – za mo-

nahiwu kaè domina, {to je izraz iz latinskog jezika.423 Ova

terminolo{ka razlika izuzetno je zna~ajna u svetlosti vizan-

tijske politi~ke uprave na prostoru ~itave Dalmacije. Naime,

sedi{te stratega bilo je jo{ od dvadesetih godina IX veka u Za-

dru i nesumwivo je vizantijska uprava uticala i na crkvena pi-

tawa. U ju`noj Dalmaciji pak, iako joj nije tako daleko jako vi-

zantijsko crkveno i vojno sedi{te Dra~, crkvena terminologi-

ja pretrpela je latinski uticaj. Terminolo{ke razlike na ma-

kro planu ukazuju na slabije vizantijsko prisustvo na ju`noj

obali isto~nog Jadrana.

[iroko rasprostraweni crkveni termini u srpskom je-

ziku dospeli iz latinskog otvaraju pitawe kako je do wihovog

ukorewivawa u srpskom jeziku uop{te do{lo. Da li su Srbi

prihvatili crkvenu terminologiju starosedelaca ili je ona

trag zra~ewa hri{}anskog uticaja i crkvene organizacije sa

kopis je iz XII – XIII veka. S druge strane, ma|arski izraz király nedvosmisle-

no pokazuje da su Ma|ari posle naseqavawa u Panoniju od Slovena primili

re~ kraq, tj. kralis; upor. Leksikon srpskog sredweg veka, ured. S. ]irko-

vi} – R. Mihaq~i}, Beograd 1999, 321. Najstariji zapis titule kraq poti~e

sa krune koju je ugarskom kraqu Gezi I darovao vizantijski car Mihailo VII

Duka (1071 – 1078) oko 1074 – 1076. godine, gde pored portreta ugarskog vla-

dara pi{e “”; upor. G. Moravcsik, Byzantium and the Magyars, Budapest

1970, sl. 7, str. 67.Re~ kraq pokazuje osnovnu vezu sa Slovenima Panonije i

Moravske, {to je posledica i dugoro~ne i uspe{ne politike Karla Velikog

prema tim oblastima. Otuda je ovaj izraz mogao da prodre u srpske i hrvat-

ske zemqe ne{to posle 907. godine kada su posle sloma Velikomoravske kne-

èvine i dolaska Ugara, izbeglice iz te zemqe dospele me|u Hrvate i Srbe;

upor. DAI I, 41. 23 – 25. 422

Procene o broju sredwogr~kih pozajmica u srpskom jeziku razlikuju se i

kre}u se od 200 do 1 000; upor. I. Popovi}, Novogr~ke i sredwegr~ke pozaj-mice u savremenom srpskohrvatskom jeziku, ZRVI 2 (1953) 200, smatra da je u

pitawu oko 200 izraza; M. Vasmer, Die Griechischen Lehnwörter im Serbo-Kroa-

tischen, Berlin 1944, 14 – 17, uzima da je u pitawu 680 re~i; [ev~enko, Byzantium,

106, uve}ava ovaj broj na oko 1 000 re~i (u srpskom i ruskom jeziku). 423

Skok, Dolazak, 144.

139

latinskog Zapada? Poznato je da su Srbi zaposeli prostor koji

je u jezi~kom smislu pripadao latinskom govornom podru~ju

{to otvara mogu}nost da su Srbi preko starosedelaca primili

latinsku crkvenu terminologiju. Me|utim, ovo bi trebalo pre-

lomiti kroz prizmu zate~enog stawa crkvene organizacije u ze-

mqama u kojima su se Srbi naselili.

Arheolo{ka svedo~anstva pouzdano kazuju da su poznoan-

ti~ke bazilike u unutra{wosti Ilirika sve odreda bile napu-

{tene ili poru{ene najkasnije po~etkom VII veka. Spiskovi

u~esnika Vaseqenskih sabora kao i spiskovi episkopija pod

Carigradskom patrijar{ijom, ne sadrè podatke o visokim cr-

kvenim prelatima koji bi sluìli na prostoru severnog i sre-

di{weg Ilirika u VII ili VIII veku. Otuda sledi zakqu~ak da

crkvene organizacije u najve}em delu Ilirika nije ni bilo.

Crkvena latinska terminologija koja je u{la u srpski je-

zik pokazuje tragove ìvog hri{}anskog kulta {to podrazume-

va svakodnevnu liturgijsku praksu - kum, raka, koleda, monah.

îwenica da kod starosedelaca crkvena organizacija nije po-

stojala u VII ili VIII veku iskqu~uje mogu}nost da su latinski

crkveni termini u{li u srpski jezik preko starosedelaca u pr-

vim decenijama po naseqavawu.

Druga mogu}nost je da su ovi termini dospeli u srpski je-

zik u vreme prodora hri{}anstva u srpske krajeve i bili odraz

ìve crkvene organizacije i razvijenog hri{}anskog kulta.

Krajwa hronolo{ka granica ovog doga|aja mora se postaviti

najmawe stole}e pre nego {to je do{lo do poja~anog gr~kog uti-

caja koji otpo~iwe krajem XI veka. U tom slu~aju najstarija cr-

kvena organizacija u srpskim zemqama, sude}i prema termino-

logiji, datira, najkasnije, iz druge polovine X veka, uz ogradu

da je mogla da po~ne jo{ u IX veku. P. Skok, na osnovu analize

crkvenih termina, izvodi zakqu~ak da je latinski crkveni uti-

caj na slovenske jezike u Iliriku izvr{en pre Fotijevog cr-

kvenog raskola.424 Veoma dobar primer predstavqa slava koja je

kod Srba izuzetno ra{irena, a prema dosada{wim istraìva-

wima prispela je kod wih najpre preko neposrednog dalmatin-

skog zale|a. 425

424

Skok, Dolazak, 145 – 146. 425

V. Skari}, Postanak krsnoga imena, GZM 32 (1920) 245 – 272.

140

Istorijski izvori pruàju malo vesti o crkvenoj termi-

nologiji kod Srba pre vremena Nemawi}a. Najraniju potvrdu

razvijenog hri{}anstva kod Srba pruà Konstantin Porfiro-

genit opisuju}i odnose srpskog arhonta Petra i bugarskog cara

Simeona. Naime, prilikom izmirewa sa Bugarima (897/898. go-

dine), Simeon je Petru postao kum (). 426 Opisuju}i sa-

mu Srbiju u poglavqu 32 Spisa o narodima, Porfirogenit je iz-

ri~ito naziva "kr{tena Srbija"427 da bi je razlikovao od "ne-

kr{tene" odnosno Bele Srbije koja je bila prapostojbina srp-

skog plemena. Upotreba ovog pojma ne bi bila mogu}a bez crkve-

ne organizacije. U tom slu~aju uspostavqawe crkvene organiza-

cije u Srbiji zbilo se pre 949. godine kada je Porfirogenit pi-

sao ovo poglavqe DAI. U~e{}e Mihaila Vi{evi}a, Zahumskog

kneza u radu Prvog splitskog sabora 925. godine, pomera ovu

hronolo{ku granicu za ~etvrt stole}a naniè i pribliàva

nas kraju IX veka kao sigurnom osloncu od kojeg bi trebalo za-

po~eti istraìvawe crkvene organizacije u srpskim zemqama.

Imena najstarijih poznatih crkava u srpskim zemqama

tako|e pokazuju latinske uticaje: Sancti Petro di campo u Trebi-

wu, Sv. Petar na Limu u Bijelom Poqu, Sv. Petar u Rasu. Sta-

rinu latinskih uticaja u srpskim zemqama dalmatinskog zale-

|a mogu}e je pratiti i onomasti~kim primerima izvedenim od

latinskog prideva sanctus upravo kao u slu~aju takvih toponima

na dalmatinskoj obali i jadranskim ostrvima. U sredi{woj Bo-

sni, upravo onom delu koji }e postati jezgro budu}e bosanske

dràve zabeleèni su toponimi Stomorina kod Sarajeva, po-

tok Sutmar u Gori u Dowoj Vogo{}i i Skuzmadaw u bosanskoj

Lepenici.428 U prva dva slu~aja mogu}a je osnova sancta Maria ili

sancta Marina, dok je u tre}em primeru mogu} prefiksni oblik i

od srpskohrvatskog svety ali i latinskog sanctus. U svakom slu-

~aju ovaj toponim sadrì Cosmas et Damianus. Daqe prema isto-

ku, u bosanskom Podriwu koje je u ranom sredwem veku ulazilo u

sastav Srbije, zabeleèn je hidronim Sutorina, potok pritoka

426

DAI I, 32.80 – 81. 427

DAI I, 32.149. 428

A. Loma, Sutelica – toponomasti~ki tragovi latinskog hri{}anstva u unutra{wosti prednemawi}ke Srbije, Istorijski glasnik 1 – 2 (1987) 9 – 10

( = Loma, Sutelica).

141

Zelenog Jadra, nedaleko od sela Moriwa, koji u osnovi ~uva

stariji oblik sancta Irena ili sancta Marina (Marina = Moriwe

?).429

U jugozapadnim delovima nekada{we Srbije zabeleèn

je toponim Sutivan na levoj obali Lima niè Bijelog Poqa.430

Nedaleko odatle ostalo je sa~uvano i ime sela Mojstir na de-

snoj obali pritoke Lima, Bistrici, blizu manastira Sv. Bogo-

rodice Bistri~ke, Nemawine zadu`bine.431 Mesto je prvi put

zabeleèno u XIII veku u poveqi kraqa Vladislava ovom mana-

stiru.432 A. Loma je uverqivo pokazao da toponimi ovakvog tipa

(Mojstir), koji su zabeleèni tako|e na dva mesta u Mitrova~-

kom Kola{inu (isto~ni i zapadni Mojstir),433 kao i selo Moj-

stir u isto~nom delu metohijskog Podgora,434 predstavqaju slo-

vensku izvedenicu iz vulgarnolatinskog monisterium (mana-

stir).435

Trebalo bi voditi ra~una da poznosredwovekovni oblik

naj~e{}e glasi manastir ili monastir, pa bi oblik mojstir po-

uzdano pripadao vremenu ranog sredweg veka. Tako|e je zani-

mqivo i ime manastira [udikova kod Budimqe koje je preko

romanskog stanovni{tva preneto Slovenima od prvobitnog la-

tinskog sanctus Jacobus.436 Sutelica, selo u desnom slivu Ibra

pod planinom @eqin, najverovatnije je izvedeno od latinskog

sanctus Elias (sv. Ilija), a po svoj prilici se odnosi na praznik

“mladog sv. Ilije”,437 i svakako bi ga trebalo opredeliti u raz-

dobqe ranog sredweg veka. Analogija postoji u Pivi gde je zabe-

leèno selo Stubica i u wemu potok Sutulija koji se uliva u

Vrbnicu, levu pritoku Pive. Istovetnog je postawa i lokali-

tet u Rije~anima zapadno od Nik{i}a, Suntulija.438 U kraju oko

429

Loma, Sutelica, 10. 430

Ibid. 11. 431

Ibid. 11. 432

Q. Stojanovi}, Spomenik SKA 3 (1890) 6. 433

M. Nedeqkovi}, Iz toponimije novopazarskog kraja, Novopazarski zbor-

nik 8 (1984) 154. 434

Sv. Stijovi}, Onomastika isto~nog dela Metohijskog Podgora, Onoma-

sti~ki prilozi 1 (1979) 317. 435

Loma, Sutelica, 11, 16 436

Ibid. 11. 437

Ibid. 17 – 19. 438

Ibid. 24.

142

Deève u Ra{koj ime sela Suti izvedeno je po svoj prilici od

latinskog sancti, uz koje je nekad moglo da stoji Petrus et Paulus,

Apostoli ili Cosmas et Damianus i sl.439 Kao najisto~nija ta~ka

rasprostirawa ovog oblika sa prefiksom sut- moè se ozna~i-

ti Sutica, desna pritoka Kubr{nice u gorwem toku kod Aran-

|elovca, od koje je 2 – 3 kilometra udaqen toponim Sveto Poqe

nedaleko od Topole.440

Pored toponima koji u sebi sadrè prefiks sut- koji ne-

dvosmisleno upu}uje na vezu slovenskog stanovni{tva sa sta-

trosedeocima u prvim vekovima po naseqavawu na Balkansko

poluostrvo, trebalo bi izdvojiti jo{ dva veoma zanimqiva to-

ponima koji ovu vezu dodatno osnaùju. Prvo je crkva pomenuta

u Svetoarhan|elskoj poveqi cara Stefana Du{ana na mratinü

crykvy gde izvr{ena metateza likvida ar > ra i pridevsko obra-

zovawe na jô- svedo~e o velikoj starini ovog imena.441 Tako bi u

pitawu bila crkva Sv. Martina.

Drugi primer je toponim Paskalica u poveqi kraqa

Stefana De~anskog manastiru Hilandaru, koji se nalazi kod

sela Videwa gde su ostaci crkve ili manastira posve}eni Vas-

krsewu. Ime bi trebalo da se izvodi od latinskog Pascalia (Us-

krs).442 Narodna tradicija ovu crkvu smatra za najstariju ne sa-

mo na prostoru Metohije ve} i ~itave Srbije.443

Svi navedeni primeri toponima ili hidronima nastalih

na osnovu veoma starog crkvenog kulta ukazuju na to da su Srbi

u prvobitnom jezgru svoje dràve – a to je prostor u slivu Lima,

Pive, Ibra i Tare – zatekli izvesnu skupinu starosedelaca.

Imena ovih reka, koja su sva preslovenskog porekla, nedvosmi-

sleno ovo potvr|uju. [tavi{e, pomenuti toponimi ukazivali bi

na opstajawe hri{}anstva kod preostalog romanskog stanovni-

{tva i bili pokazateq latentnog hri{}anskog uticaja na pri-

do{lice. Me|utim, arheolo{ki nalazi koji bi potvrdili pro-

duètak ìvota sakralnih objekata na prostoru srpskih zema-

qa gotovo da ne postoje. Od dve mogu}nosti o primawu hri{}an-

439

Ibid. 26. 440

Ibid. 27. 441

Ibid. 16. 442

Ibid. 16. 443

Zadu`bine Kosova, spomenici i znamewa srpskog naroda, ured. A. Jevti},

Prizren – Beograd 1987, 415.

143

skog nasle|a koje su u ovom poglavqu razmatrane – preko doma}eg

stanovni{tva ili {irewem hri{}anstva iz nekog drugog sredi-

{ta – izgleda da daleko vi{e temeqa ima ovo potowe. Ispitiva-

we latinskih termina u srpskoj crkvenoj terminologiji ukazuje

na to da je ìv hri{}anski kult kod Srba do{ao preko Zapada,

ta~nije preko Dalmacije. Presudnu ulogu imali su po svoj prili-

ci dalmatinski gradovi, Split, Dubrovnik i Kotor.

U pogledu misionarstva zapadne crkve na {irem prosto-

ru nekada{we rimske Dalmacije zanimqivi su ranosredwove-

kovni arheolo{ki nalazi sa prostora dana{we Bosne i Herce-

govine. Pa`wu pobu|uju nalazi dva pektorala, jednog iz Ri~ice

kod Kakwa, a drugog iz Kojenovice (Jabuka) kod Ustikoline na

Drini. Oba pektorala pripadaju takozvanom sirijskom tipu ko-

ji datira iz VII ili VIII veka.444 Nalazi ovakvog tipa pektorala

ukazuju na veze sa Vizantijom, najverovatnije preko Dalmacije i

po svoj prilici se mogu dovesti u vezu sa preslovenskim stanov-

ni{tvom. Ipak, te{ko je poverovati da je romansko stanovni-

{tvo duboko u unutra{wosti Dalmacije, kod Ustikoline, odno-

sno Kakwa, odràvalo bilo kakve veze sa primorskim gradovi-

ma u VII ili VIII veku. Jedino re{ewe bi moglo da bude da su ovi

pektorali iz po~etka VII veka, iz vremena pre slovenske seobe

na balkansko poluostrvo koja zapo~iwe oko 614. godine.

Daleko zna~ajniji nalaz je kop~a opasa~a nekog misionara

poreklom sa Rajne na kojoj se nalazi natpis: Sanctus, sanctus, san-

ctus, Dominus Deus Sabaoth, i potpis majstora: Tetgis faber me fecit.

Kop~a je prona|ena u Gorwim Vrbqanima kod Kqu~a, a datirana

je u drugu polovinu VIII veka. Ovaj nalaz bio bi ujedno i najsta-

rije svedo~anstvo delovawa neke frana~ke misije. U sklopu

istorijskih izvora trebalo bi datirawe pomeriti na prvu po-

lovinu IX veka, jer frana~ko misionarstvo otpo~iwe na samom

isteku VIII ili po~etkom IX veka {irewem frana~ke dràve na

Dalmaciju. Mo`da bi i nalaz ove kop~e trebalo dovesti u hro-

nolo{ku ravan sa ina~e najisto~nijim spomenikom frana~kog

misionarstva – crkvom u Vrutcima kod vrela Bosne iz IX – X

veka.445

444

\. Basler, Arheolo{ki spomenici kr{}anstva u Bosni i Hercegovini do XV. stolje}a, Kr-

{}anstvo srednjovjekovne Bosne, Sarajevo 1991, 4 ( = Basler, Arheolo{ki spomenici). 445

Basler, Arheolo{ki spomenici, 4.

144

Najzad, trebalo bi pomenuti i natpis prona|en kod ru-

{evina stare crkve Sv. Petra u Rapovini kod Livna: …ferre dig-

natus est at honore[m] beati Petri Ap[osto]li p[ro] remedio anime sue.446

Greda sa sli~nim natpisom prona|ena je i u samom gradu Livnu,

a nedaleko odatle je i nalaz fragmentarne arhitekture u Vrbi

kod Glamo~a, tako|e datiran u IX/X vek.447 Pribli`no istom

vremenu pripada i natpis prona|en na ru{evinama crkve u selu

Drenova kod Prijepoqa ...te Criste auctore pontifex – oko koga se u

nauci vodilo dosta rasprava.448 Romboidno slovo o koje je ka-

rakteristi~no za rani sredwi vek ostalo je gotovo jedini argu-

ment da je natpis iz ranosredwovekovnog razdobqa. Arheolo-

{ki radovi pokazali su da se ispod crkve iz XIII veka nalazila

preromani~ka crkva iz IX – XI veka.449 Uprkos svim nedoumic-

ma, izgleda da bi se mogli najpre opredeliti da je ovaj natpis

ipak iz ranog sredweg veka.

Najstariji dokument koji pomiwe crkvenu organizaciju u

ju`noj Dalmaciji, ali i u Srbiji i uop{te na prostoru srpskih

kne`evina, jeste bula pape Zaharija (741 – 752) od 16. juna 743.

godine. Prepis ove bule sa~uvan je na pergamentu, a pisan je ka-

rolinom. Danas se nalazi u Dr`avnom arhivu u Dubrovniku,

Be~ka skupina N 1. Wen najraniji pomen datira iz 1120. godine

446

M. Vego, Zbornik srednjovjekovnih natpisa Bosne i Hercegovine, IV, Sarajevo 1970,

N 259. Upor. M. Mandi}, Osvrt na kninske starine povodom djela Prof. J. Strzygowskog

“O razvitku starohrvatske umjetnosti”, GZM 40 (1928) 168; J. Kova~evi}, Tragovi jednog ranohri{}anskog obi~aja (inhumatio ad pedes) i drugi elementi prodo-ra kulture primorja u unutra{wost, Istorijski glasnik 1 – 2 (1955) 135. 447

Basler, Arheolo{ki spomenici, 5. 448

C. Patsch, Wissenschaftliche Mittheilungen aus Bosnien und der Hercegowina IV,

Wien 1896, 294 – 295, smatrao je da je ovaj natpis iz VIII ili IX veka; K.

Jire~ek, Istorija Srba I, Beograd 1952, 98, nap. 50, opredelio se za IX ili X

vek; A. Deroko – I. Zdravkovi}, Jo{ o kamenu sa natpisom iz Drenove kod Prijepoqa, Starinar 1 (1950) 183 – 184, datirali su natpis u kraj VIII i

po~etak IX veka. ICG I, 368 – 370 (J. Kova~evi}), datira u prve dve decenije

IX veka. Me|utim, jo{ je Lj. Karaman, Osvrti na neka pitanja iz arheologije i

povijesti umetnosti, Starohrvatska prosvjeta 2 (1952) 96 – 97, upozorio da bi natpis

po svojim epigrafi~kim osobinama mogao da bude iz ranohri{}anskog

razdobqa. Sli~no, I. Nikolajevi}, Dve bele{ke za istoriju Prevalisa,

ZRVI 20 (1981) 11. 449

B. Vulovi}, Kultna gra|evina u Drenovi i natpis TE CRISTE AUCTORE

PONTIFEX…, Ra{ka ba{tina 2 (1980) 7 – 26.

145

i u ispravi pape Kaliksta II, koja se tako|e smatra falsifika-

tom, nabrajaju se privilegije dubrova~ke arhiepiskopije.

Tekst koji je zanimqiv za ovu studiju glasi: “Zacharias

episcopus, seruus seruorum dei. Dilecto in Christo filio Andree, archiepi-

scopo sancte Pitauritane ecclesie. Constituimus te omnibus uite tue esse

pastorem te et successores tuos super istam prouinciam. In primis Zac-

hulmie regno et regno Seruulie Tribunieque regno, ciuitati namque Cata-

rinensi seu Rose atque Buduanensi, Auarorum, Liciniatensi atque Scordi-

nensi nec non Driuastinensi atque Polatensi cum ecclesiis atque parochi-

is eorum.” Zatim slede pouke o pona{awu budu}eg arhiepiskopa.

Ispod osnovnog teksta stoji: Scriptum per manum Theodori diaconi,

sacri palatii scriniarii. Ispod datuma: per manus Theophilacti, archidi-

aconi sancte apostolice sedis. Imena dvojice pisara su od velike

va`nosti za ispitivawe autenti~nosti ove poveqe.

Nauka je, na temequ analize teksta, odavno utvrdila da je

ova poveqa falsifikat450 iako je prema takvom stavu iskazana

odre|ena zadr{ka.451 Zanimqivo je svedo~anstvo prokuratora

dubrova~kog arhiepiskopa od 11. oktobra 1251452 koji prvenstvo

Dubrova~ke crkve nad Barskom, gradi upravo na temequ ovog

dokumenta za koji ka`e da je original uzeo Stefan Nemawa ka-

da je provalio u Dubrovnik i opqa~kao crkvu (1185).

Nesumwivo je da isprava ima sve potrebne elemente koje

i treba da ima jedna papska bula – {to, ponekad, kada su u pita-

wu falsifikati, nije slu~aj. U istoriografiji su poznati pri-

meri falsifikovawa papskih isprava, obi~no da bi se podr`a-

le pretenzije neke episkopije ili arhiepiskopije na teritori-

ju susedne crkvene organizacije. Pasavski falsifikati su sa-

svim dobar primer. Me|utim, ne treba gubiti iz vida da su fal-

sifikatori bili svesni da obmawivawe papske stolice nije la-

ko izvr{iti, posebno {to je svakom od visokih crkvenih prela-

ta bilo poznato da se u rimskom arhivu ~uvaju duplikati pap-

skih poveqa i da je svaki papa sa lako}om mogao da proveri na-

450

Tako, Acta Albaniae I, 11 – 12; Gruber, O dukljansko-barskoj, 24 – 26. 451

Kostren~i}, Zbornik, 1. V. Foreti}, Ugovor Dubrovnika sa srpskim velikim županom

Stefanom Nemanjom i stara dubrovačka djedina, RAD JAZU 283 (1951) 59 – 62. 452

Zbornik IV, 460.

146

vode falsifikatora.453 Takav jedan slu~aj je iz vremena Grigo-

rija VII Hildebranda (1073 – 1085), koji pi{e zetskom vladaru

Mihailu 9. januara 1078. godine, da nije na{ao podatke na koje

se ovaj poziva prilikom sukoba Dubrova~ke i Barske crkve.454

Ono {to je za ovu bulu va`no jeste ~iwenica da se na wu,

dodu{e ex silentio, docnije pozivaju dubrova~ki prelati brane}i

opseg svoje crkvene jurisdikcije – npr. papske bule iz 1022,

1076, 1102, 1120. godine. Da li je mogu}e da jedan falsifikovani

dokument iznedri takvu lavinu potowih falsifikata koji za

svoje tvrdwe nisu imali nijedan drugi argument nego samo bulu

pape Zaharije iz 743. godine? U svakom slu~aju, 1000. godine Jo-

van \akon navodi dubrova~kog arhiepiskopa koji je iza{ao da

se pokloni mleta~kom du`du.455

Budu}i i sam crkveno lice, pri tome savremenik doga|aja

i sekretar mleta~kog du`da, te{ko da je Jovan \akon jednog

episkopa mogao da zameni za arhiepiskopa. Prate}i itinerar

du`devog kretawa od Venecije dalmatinskom obalom prema Du-

brovniku, Jovan \akon pa`qivo navodi gradove u kojima je

du`d primao zakletve vernosti stanovnika i klera, navode}i

pri tome i episkope i arhiepiskope.456 Ta~nost wegovih podata-

ka za ove druge gradove je nesumwiva i pored dubrova~kog arhi-

episkopa on pomiwe samo jo{ jedno crkveno lice sa ovom viso-

kom titulom – arhiepiskopa Splita.457 Vredi ista}i da je naj-

stariji sa~uvani rukopis Venecijanske hronike nastao oko

1032. godine.

Godine 923. patrijarh Nikola Mistik i car Roman Laka-

pin ugovorili su sa papskim legatima u Carigradu povratak

Dalmacije pod rimsku crkvu. Odraz novog stawa usledio je ve}

925. i 928. godine, kada su upravo zbog promewenih crkveno-

pravnih odnosa, u Splitu odr`ana dva sabora na kojima su re-

{ena najva`nija pitawa rimske crkve u Dalmaciji. Ve} tada,

453

^ak i da pre reforme rimske crkve u vreme Ino}entija III (1198 – 1216) i

nije bio obi~aj da se ~uvaju duplikati poveqa, to falsifikatori iz udaqe-

nih gradova i provincija nisu mogli pouzdano da znaju. 454

Ra~ki, Documenta, Nº 158. 455

Ioh. Diac. 160.17. 456

Ioh. Diac. 156.23-160.20. Jovan \akon navodi slede}e episkope: Cresa, Za-

dra, Osora, Raba, Trogira i dva arhiepiskopa: Splita i Dubrovnika. 457

Ioh. Diac. 158.26.

147

pomenuti su Stonski, Kotorski i Dubrova~ki episkop – ali ne

i arhiepiskopi. Odluke Prvog i Drugog splitskog sabora su

autenti~ne i to je siguran kamen temeqac da se postanak dubro-

va~ke arhiepiskopije traì izme|u 928. i pre 1000. godine.

Ovome treba dodati i pisawe dubrova~kih hroni~ara. Ta-

ko Lukarevi} kaè da su Bugari prodrli u Srbiju i stigli u Dal-

maciju gde su uni{tili grad Dokleju, Drivast, Daw, Pqevqe,

Prijepoqe u vreme kraqa Samuila. Razorili su zatim i Ono-

go{t, Risan, Kotor, Kotor u Bosni, Ascrivio, a Jovan, arhiepi-

skop Diokleje, pobegao je kradomice u Dubrovnik. Ovog Jovana

su Dubrov~ani prihvatili za svoga episkopa, a on im je zapravo

svojim dolaskom u Dubrovnik preneo prava arhiepiskopije.458

U dugoj borbi Dubrova~ke i Barske crkve, tokom koje su

jedna drugoj preotimale prvenstvo, bio bi prili~no r|av di-

plomatski potez da jedan ugledni Dubrov~anin izvodi po~etke

Dubrova~ke arhiepiskopije na osnovu Barske kojoj samim tim

priznaje prvenstvo u starini. Samuilov pohod na Dalmaciju

obi~no se u literaturi datira 997 – 999. godine,459 iako za ova-

kvu hronologiju ne postoje dovoqno ubedqivi dokazi. Izvesno

je da je do pohoda do{lo posle 991. godine, jer u to vreme se jed-

no srpsko poslanstvu zaputilo vizantijskom caru,460 a po svoj

prilici i posle 1004. godine kada Vizantija preuzima inicija-

tivu u ju`noj Dalmaciji zauze}em Dra~a, {to je mogao da bude

glavni razlog Samuilove ofanzive radi spre~avawa {irewa

vizantijskog uticaja na Dukqu. Tako|e, mleta~ka intervencija

u Dalmaciji 1000. godine, dovela je zapravo da ja~awa vizantij-

skih pozicija, slabqewa mo}i hrvatskog kraqa i otvarawa {i-

rokog zapadnog fronta Samuilovoj dràvi. Mleta~ki pisac Jo-

van \akon beleì pa`qivo sve bitne vojno-politi~ke doga|aje

na isto~nojadranskoj obali, ali o pohodu Samuila ne zbori ni

458

Luccari, 9. 459

V. N. Zlatarski, Istoriù na pôrvoto bôlgarsko carstvo, I/2, Sofiù 1927,

705, sa nap. 3; S. Runciman, A History of the Bulgarian Empire, London 1930, 232;

Ferluga, Uprava, 88; Klai}, Povijest, 326;S. Pirivatri}, Samuilova dràva,

Beograd 1998, 113. 460

G. Ostrogorski, Srpsko poslanstvo Vasiliju II, Vizantija i Sloveni, Beo-

grad 1970, 147 – 158.

148

re~i. Budu}i da je on pisao do 1008. godine, kada je po svoj pri-

lici preminuo, izlazi da je do pohoda do{lo oko 1009. godine.461

Bula pape Zaharija donosi ime dubrova~kog arhiepisko-

pa – Andrej. Dubrova~ki hroni~ari uzimaju da se prvi arhiepi-

skop zvao Jovan. I tu, dakle, postoji bitno neslagawe. Obi~no

se u uspomeni crkvene organizacije ~uva ime prvog episkopa

ili arhiepiskopa.462 U tom slu~aju, falsifikovana bula pape

Zaharija pripisuje Andriji arhiepiskopsku titulu mewaju}i

prvobitni tekst (ukoliko je postojao) gde je moglo stajati bilo

presbyter, bilo episcopos. Svojevremeno je R. Kati~i} upozorio da

je episkop Jovan bio zapravo prvi arhiepiskop Epidaura i da ga

je docnija dubrova~ka tradicija pretvorila u prvog arhiepi-

skopa Dubrovnika.463

U svakom slu~aju ostaje sumwa da su Dubrov~ani mogli da

traè svoja prava nad odre|enim teritorijama u dubokom zale-

|u, a da za tako ne{to nisu imali vaqanih dokaza. Pop Dukqa-

nin prenosi tradiciju da je potomak kraqevske porodice, Belo,

do{av{i iz Italije, a preko Dubrovnika, sazidao crkvu Sv.

Petra u Rasu.464 Ni ta vest nije bez osnova uzme li se u obzir ~i-

wenica da se u buli pape Zaharija pomiwe Srbija kao jedna od

episkopija dubrova~ke arhiepiskopije. Sam Lukarevi} konsta-

tuje da su episkopi Srbije sufragani dubrova~ke crkve sa sedi-

{tem u Sv. Petru di Rassia, uz napomenu da je ta crkva u wegovo

vreme uni{tena od varvara (tj. Turaka), a nalazi se na terito-

riji Noviposar (Novi Pazar) na obali reke Ra{ke. Junije Rasti}

navodi da je jo{ papa Jovan VIII imenovao episkopa Bosne koga

je zarekao na poslu{nost dubrova~koj crkvi 880. godine.465

Hronolo{ki razu|eni dubrova~ki izvori spajaju razli~ite

vesti teè}i da pokaù kako je Srbija oduvek bila pod

dubrova~kim arhiepiskopom. Takvim pristupom potpuno je

zamagqena istorijska pozadina, ali se u dubokoj pozadini

461

Upor. T. @ivkovi}, O godini pohoda bugarskog cara Samuila na Dalmaci-ju, Istorijski ~asopis 49 (2003) 23 – 24. 462

Na primer, prvi splitski arhiepiskop Jovan Ravewanin kod Tome Arhi-

|akona. 463

Kati~i}, Aedificaverunt, 154. 464

Ljetopis, 71. 465

Resti, 63.

149

nazire stara tradicija dubrova~ke crkve o wenim

ingerencijama u srpskim zemqama zale|a.

Paleografska analiza bule pape Zaharija i struktura

izlagawa ukazuje na to da je u pitawu falsifikat. Ono {to se

najpre moè izdvojiti kao verodostojno jesu gore navedeni pi-

sari – Teodor i Teofilakt. Op{te je poznata stvar da je u VIII

veku nekoliko papa bilo gr~kog porekla, tako i sam Zaharija,

koji je ujedno bio posledwi papa Grk.466 Nije neobi~no da se za

wihovo vreme za na~elnike kancelarije postavqaju tako|e Gr-

ci, poput Teodora i Teofilakta. Neobi~no bi bilo da se dva

pisara gr~kog imena pojave na papskim bulama IX ili X veka.

Pojava ova dva Grka pri papskoj stolici, gotovo je neoboriv do-

kaz da je falsifikat nastao na osnovu jednog vaqanog papskog

dokumenta kojim je bio odre|en opseg dubrova~ke crkve. Ono

{to je sporno jeste titula dubrova~kog prelata (presbiter, ko-

repiskop, episkop ili arhiepiskop) i zemqe nad kojima ima ju-

risdikciju.

Papa Zaharija naziva Andreja sinom u Hristu (in Christo

filio) {to je prva bitna gre{ka falsifikatora, budu}i da se

uvek kaè, kako u isto~noj tako i u rimskoj crkvi, bratu u Hri-stu (naj~e{}e, venerabili fratri). Me|utim, svim drugim crkvenim

licima nièg ~ina od episkopskog, papa se uvek obra}a sa in

Christo filii, {to jeste trag koji treba slediti u slu~aju bule pape

Zaharija jer ukazuje na to da je na doti~nom mestu mogla stajati

bilo koja nià crkvena titula koju je falsifikator zamenio

sa arhiepiskopskom titulom.

Druga posebna gre{ka falsifikatora jeste da papa dode-

quje arhiepiskopsku ~ast Andreju i wegovim naslednicima –

{to pape nikada ne ~ine jer svaki novi arhiepiskop ili epi-

skop biva posve}en iz Rima. Ova gre{ka otkriva falsifikato-

rovu te`wu da odbrani jakim dokazom te`we koje iznosi u buli,

a one se odnose na zemqe pod Dubrova~kom crkvom koje je naveo

u daqem tekstu. Time se dolazi i do slede}eg falsifikatoro-

vog zahvata, a to je pro{irewe jurisdikcije Dubrova~ke crkve u

odnosu na originalni dokument na osnovu kojeg je izradio fal-

sifikat. 466

Jovan VI (701 – 705) i Jovan VII (705 – 707) bili su Grci; Sisinije (708),

Konstantin (708 – 715), Grigorije III (731 – 741) – bili su sirijskog porekla;

Upor. Liber pontif. I, 383.1; 385.1; 388.1; 389.1; 415.1; 426.1.

150

Potreba Dubrovnika da dokazuje starinu svoje arhiepi-

skopije kao i opseg koji je ona imala, nastala je o~igledno na

osnovu politi~kih i verskih prilika koje su je oteàvale ili

olak{avale. Poznato je da su episkopi imali pravo da u udaqe-

na podru~ja {aqu svoga zamenika – takozvanog korepiskopa

(chorepiscopos), koji je u su{tini imao ovla{}ewa episkopa. Za-

datak korepiskopa je prevashodno bio da razvije crkvenu orga-

nizaciju tamo gde je ona bila tek u povoju. Kao {to su episkopi

slali svoje zamenike tako su i pape slale svoje legate sa odre-

|enim ovla{}ewima. Katkad su oni imali samo da ispitaju sta-

we crkvene organizacije u odre|enoj oblasti, a katkad i da pre-

duzmu odre|enu delatnost kako bi se takva organizacija uspo-

stavila i u~vrstila. Oni nisu bili episkopi u pravom smislu

te re~i, ali su de facto obavqali upravo tu du`nost. Uostalom, u

vreme ikonoklazma episkopi u ju`noj Italiji i na Siciliji

imali su status samostalnih arhiepiskopa, a bili su sufragani

carigradskog patrijarha.467 Isti slu~aj je mogao da vaì i za

dalmatinske episkope, tj. Za Split i Dubrovnik.

Ukr{tawe svih podataka koji su izneti u vezi s poveqom

pape Zaharije dubrova~kom arhiepiskopu Andreju, dovodi do za-

kqu~ka da je i dubrova~ka crkva, upravo kao i splitska u svome

po~etku bila poverena jednom papskom poslaniku ili licu koje

je papa imenovao. Zbog ~ega to nije povereno npr. splitskom

episkopu prili~no je jasno kada se osmotri geografija dalma-

tinske obale i politi~ke okolnosti u ranom sredwem veku. Na-

ime, izme|u sredwe i ju`ne Dalmacije nalazila se kneèvina

paganskih Neretqana koja je fizi~ki razdvajala dve oblasti

pod vla{}u Vizantije. Prirodno je bilo i da ovaj drugi centar

u ju`noj Dalmaciji bude u nekom od gradova pod vizantijskom

upravom. Sasvim dobar kandidat bio je Dubrovnik.

Ostaje zakqu~ak da je bula pape Zaharija iz 743. godine

pozniji falsifikat koji se zasnivao na prvobitnoj poveqi

ovoga pape. Zemqe pod jurisdikcijom dubrova~kog prelata, koju

god da je titulu imao, geografski realno gravitiraju prema Du-

brovniku – to su pre svega Zahumqe i Travunija. U spisku nema

Bosne, {to je neobi~no vaàn podatak jer je ona sasvim sigurno

467

J. Darrouzès, Listes épiscopales du concile de Nicée (787), REB 33 (1975) 20, 24 –

26, 56 – 60, 63 – 64, 68 (Regijo, Katana, Taormina, Mesina, Panormo, Leontina).

151

do 949. godine, kada pi{e Konstantin Porfirogenit, bila sa-

stavni deo Srbije. Otuda se i Lukarevi}ev podatak o bosanskom

biskupu iz 880. godine, zapravo odnosi na Srbiju. Terminolo-

{ka zamena Bosne za Srbiju kod dubrova~kih hroni~ara je do-

sledna. U kontekstu pape Jovana VIII i postavqewa ovog episko-

pa trebalo bi posmatrati i pismo Jovana VIII srpskom knezu

Mutimiru o ~emu }e tako|e biti vi{e re~i docnije.

Nesumwivo je dakle da bula pape Zaharija jeste prvi trag

po~etaka crkvene organizacije u srpskim zemqama u dalmatin-

skom zale|u. Starost ove organizacije upravo se odslikava u ge-

ografskoj veli~ini episkopija koje se izjedna~avaju sa poli-

ti~kom teritorijom. Travunija, Zahumqe i Srbija pomenute su

kao kraqevine, upravo kneèvine, jer latinska re~ regno uop-

{te ozna~ava dràvu. Isti je slu~aj i sa Hrvatskom, gde se u naj-

ranijim poveqama uvek pomiwe jedan jedini hrvatski episkop.

Usavr{avawe crkvene organizacije, kada se episkopije dele i

nastaju nove, dolazi kasnije kako se crkvena organizacija bude

{irila. Na po~etku, takva sloènija podela mogla je da se iz-

vr{i samo u Primorju, u starim gradskim centrima koji su sta-

jali pod vizantijskom vla{}u, ali i u Stonu, koji je bio jedan od

glavnih gradova Zahumqana, a po svoj prilici i u gradu Dukqi,

pod vla{}u dukqanskih vladara.

Bula pape Zaharija koja je izgleda bila naslovqena na

dubrova~kog episkopa, po svom sadràju odgovara buli pape Be-

nedikta VIII (1012 – 1024) dubrova~kom arhiepiskopu Vitalu iz

1022. godine,468 kao i buli pape Grigorija VII (1073 – 1085) iz

1076. godine dubrova~kom arhiepiskopu Petru.469 Upore|ivawe

teksta ovih poveqa pokazuje da je podacima najbogatiji predlo-

àk imala bula pape Zaharija iz 743. godine, a da su druge dve

prakti~no prera|ene verzije istog, za sada nepoznatog predlo-

{ka.

Najpouzdaniji podatak u sve tri poveqe jeste kratak za-

pis na poveqi pape Grigorija VII gde je ostala bele{ka da je

prepis sa~iwen za vreme arhiepiskopa Bernarda 1197. godine.

Tako su ovo doba i politi~ko – crkvene okolnosti koje su vla-

dale u ju`noj Dalmaciji na isteku XII veka, zapravo putokaz ko- 468


Zbornik I, Nº 112.

152

ji treba slediti u razre{ewu pitawa interpolacija u poveqa-

ma iz 743. i 1022. godine.

Jedan od osnovnih pokazateqa jesu gradovi koji se u pove-

qama javqaju: Drivast i Polat (srp. sredwov. Pilot) prvi put

su pomenuti u Noticiji 10 kao sufragani dra~kog mitropoli-

te.470 Pomenuta papska poveqa iz 1022. godine ove gradove ne be-

leì, kao {to ih ne sadrì ni savremena joj poveqa Vasilija II

Ohridskoj arhiepiskopiji,471 {to bi najverovatnije zna~ilo da

su po~etkom XI veka ova dva grada bila pod Dra~kom mitropo-

lijom.

U zakqu~cima Drugog splitskog sabora iz 928. godine se-

di{ta episkopa u ju`noj Dalmaciji bila su samo u Stonu, Koto-

ru i Dubrovniku. Kada su Drivast i Polat postali episkopije

nije mogu}e re}i. U svakom slu~aju wihovo osnivawe moè da se

dovede u vezu sa delovawem Vizantije koja, po~ev od prvih godi-

na IX veka, izgra|uje tematsko ure|ewe u Dra~u.472 Upravnu re-

organizaciju pratila je nesumwivo i crkvena obnova, ali se ne

moè re}i kada je oblast ovih gradova wome bila zahva}ena.

Episkopi ovih gradova nisu u~estvovali u radu tzv. Fotijevog

sabora odrànom u Carigradu 879. godine. U svakom slu~aju po-

~etke ovih episkopija ne bi trebalo traìti pre isteka IX ve-

ka. Svi ovi podaci izgledaju sasvim dovoqni za zakqu~ak da na-

vodna poveqa pape Zaharije iz 743. godine nije mogla da sadrì

ime Polata i Drivasta.

[to se ti~e Skadra, on se tako|e javqa u Noticiji 10, da-

kle u vreme 969 – 976. godine, ali ne postoji bilo koji drugi iz-

vor koji bi postojawe ove episkopije pomerio u neko od pret-

hodnih stole}a. Iako je u pitawu veoma stara episkopija iz vre-

mena pre slovenskog naseqavawa, izvesno je da je kao takva pre-

stala da postoji po~etkom VII veka. Razvoj ove episkopije tre-

balo bi da je bio sli~an onom koji je pratio uzdizawe u rang

episkopije Polata i Drivasta. U svakom slu~aju do wene obnove

470

Notitiae, 10.614 – 615. Okvirno datirawe ove Noticije je vreme vizantij-

skog cara Jovana Cimiskija (969 – 976). 471

Gelzer, Ungerduckte, 42 – 46. 472

Za vreme osnivawa Dra~ke teme, videti, J. Ferluga, Sur la date de la création

du thème de Dyrrachium, Actes du XIIe congrès international d’etudes byzantines, Oc-

hride 10 – 16 septembre 1961, II, Beograd 1964, 83 – 92; T. @ivkovi}, Taktikon Uspenskog i tema Dalmacija, I^ 48 (2001) 40 – 41 ( = @ivkovi}, Taktikon).

153

je moralo do}i posle uspostavqawa teme Dra~. Tako bi i u ovom

slu~aju bilo jasno da poveqa iz 743. godine nije mogla da sadrì

ime ovog grada.

U slu~aju grada Kotora raspolaèmo zanimqivijim po-

dacima nego za Skadar, Drivast i Polat. Naime, episkop Koto-

ra u~estvovao je u radu VII Vaseqenskog sabora u Carigradu 787.

godine, gde je prispeo sa zaka{wewem jer se pojavio na samo jed-

noj sednici. Ovaj grad je tada bio najju`niji grad vizantijske

Dalmacije, tada verovatno samo arhontije, pa wegov poloàj u

poveqi pape Zaharije nije u suprotnosti sa istorijskim ~iwe-

nicama. U odlukama Drugog splitskog sabora papa napomiwe da

je ovaj episkop ~inio jednu episkopiju sa Dubrovnikom, gde bi u

slu~aju smrti jednog episkopa drugi preuzeo i wegovu episkopi-

ju. Kotorska episkopija sa~uvala je kontinuitet i u ranom sred-

wem veku, pa wen pomen u buli pape Zaharije nije neo~ekivan.

Sukob izme|u Dubrovnika i Kotora koji je potvr|en na osnovu

papske arbitraè iz 928. godine, ukazivao bi na to da je u zale-

|u ovih gradova prvih decenija X veka postojao hristijanizovan

prostor primamqiv obojici episkopa. Izgleda vrlo mogu}e da

pomen Kotora 743. godine nije u neskladu sa istorijskim ~iwe-

nicama.

U slu~aju grada Bara moè se sasvim izvesno zakqu~iti

da on nije mogao da se na|e me|u episkopijama podre|enim Du-

brovniku. U upravnom smislu Bar (tj. Antibar) potpadao je kao

i Ulciw pod temu Dra~, a u Noticiji 10 izri~ito je pomenut

kao pot~iwen mitropoliti Dra~a. Ne{to ranije, 949. godine,

Konstantin Porfirogenit ozna~ava Bar kao krajwu severnu

granicu teme Dra~, odnosno ju`nu granicu Dalmacije.473 Odred-

be Drugog splitskog sabora ne pomiwu Bar, ali se wegov epi-

skop javqa oko 1030. godine u vezi s brodolomom ~etvorice ju-

`nodalmatinskih episkopa, Kotora, Bara, Ulciwa i Sva~a, ko-

ji su po{av{i na sabor u Split u talasima na{li smrt.474 Razvoj

episkopije u Baru tako|e bi trebalo dovesti u vezu sa osniva-

wem teme Dra~, a ta~niju godinu wenog nastanka traìti u vre-

menu posle Fotijevog sabora 879. godine. Nije nemogu}e da je

ova episkopija opstala u VII veku i trajala neprekidno kroz ~i-

tav rani sredwi vek. 473

DAI I, 30.9. 474

Thomas, 43.

154

Suo~avawem izvora koji pruàju podatke o gradovima –

episkopijama sufraganima Dubrovnika sti~e se utisak da je pr-

vobitna poveqa pape Zaharije mogla da sadrì iskqu~ivo Ko-

tor. Kneèvine kojima papa i po~iwe nabrajawe oblasti koje

ulaze u opseg dubrova~kog prelata (In primis) Zahumqe, Srbija i

Travunija, po svoj prilici su bile predate na starawe dubro-

va~kom episkopu ili presbiteru 743. godine. Tako bi poveqa

pape Zaharije predstavqala najstariji trag o namerama crkve

da poja~a pokr{tavawe u srpskim zemqama. Istovremeno, ovaj

zakqu~ak bi i{ao u prilog mi{qewu onih nau~nika koji su iz-

dvajawe Ilirika ispod papske stolice stavqali u vreme Kon-

stantina V oko 756. godine.475

Razmatrawem poveqe dubrova~kom arhiepiskopu iz 1022.

godine, sti~e se uvid i u mogu}e izmene koje su na~iwene u fal-

sifikovanoj poveqi pape Zaharija iz 743. godine. Ovaj falsi-

fikat nastao je ne{to pre 1197. godine, budu}i da je sadràjnija

i bogatija od poveqe Grigorija VII iz 1076. godine. Ona je naj-

pre mogla da nastane posle 1185. godine kada je Stefan Nemawa

zauzeo Kotor i time prakti~no ~itavu teritoriju Dukqe pot~i-

nio vrhovnoj vlasti Srbije. Time je opseg delovawa dubrova~-

kog arhiepiskopa bitno umawen pa se u Dubrovniku pokrenulo

pitawe pribavqawa dokaza, pre svega pred papom, o nadle`no-

stima koje su novonastalom situacijom bile bitno umawene.

Otuda je, mo`da, iz dubrova~kih arhiva izvu~ena poveqa

pape Zaharija iz 743. godine koja je bila naslovqena na dubro-

va~kog episkopa kome je papa, u sklopu misionarske delatnosti

dubrova~ke crkve, mogao nominalno da dodeli jurisdikciju nad

neposrednim zale|em – Zahumqem i Travunijom. Termin kori-

{}en za grad Dubrovnik – Labusedi – trebalo bi da pokazuje sta-

rinu isprave jer je docniji naziv bio Rausa, Ragusa, {to podrob-

no obja{wava i Konstantin Porfirogenit 948/949. godine.476

Tako bi poveqa pape Zaharija u svakom slu~aju nastala pre zna-

~ajne promene u imenu Dubrovnika – Lausa = Ragusa. Uz ve} po-

menute potpisnike poveqe pape Zaharija, pisare Teodora i Te-

ofilakta, prvobitna poveqa dubrova~koj crkvi zaista je mogla

da bude iz VIII veka.

475

Vidi nap. 188. 476

DAI I, 29.217 – 222.

155

U Dukqi je, ba{ kao i u Ninu, tekao sli~an proces orga-

nizacije prvobitne samostalne crkve slovenske kneèvine,

iako je bio u ne{to druga~ijem kontekstu. Episkopi Dukqe po-

svedo~eni su veoma rano, jo{ u poznorimsko vreme, a u istorij-

skim izvorima javqaju se do pred samu slovensku seobu na Bal-

kansko poluostrvo po~etkom VII veka.477 U narednim decenijama

tokom burnih promena koje su zadesile i provinciju Prevali-

tanu ne ~uje se vi{e o episkopima Dukqe. Po svemu sude}i epi-

skopija je privremeno prestala da postoji.

U spiskovima episkopija pod Carigradskom patrijar{i-

jom Dukqa se javqa samo jedanput u Noticiji 10 ~ije datirawe je u

istoriografiji jo{ uvek predmet rasprava. @. Daruzes, uprkos

temeqnoj analizi Noticije 10, nije do{ao do kona~nog zakqu~-

ka, upozoravaju}i da je mogu}e datirawe od X do XIII veka.478

Me|utim, datirawe Noticije X olak{ano je ~iwenicom

da se pod Dra~kom arhiepiskopijom javqa Ohrid. Budu}i da je

Ohrid ve} od 885/886. godine va`no crkveno sedi{te bugarske

crkve, otuda postoji vrlo ograni~en vremenski raspon kada je

Ohrid mogao da pripada Dra~koj arhiepiskopiji. Posle rata sa

Samuilovim naslednicima, Vasilije II je 1019. i 1020. godine

ponovo uspostavio nekada{wu bugarsku crkvu iz vremena care-

va Petra i Samuila sa sredi{tem u Ohridu. Tako bi Ohrid mo-

gao da bude izvan organizacije bugarske crkve u veoma kratkom

periodu izme|u 971. godine i osvajawa Jovana Cimiskija, do 976.

godine kada je Samuilo obnovio bugarsku dràvu, a samim tim i

crkvenu organizaciju. Trebalo bi tako|e voditi ra~una o tome

da se u Noticiji 10 javqa i Dukqa pod Dra~kom arhiepiskopi-

jom, a ona je bila na teritoriji dukqanske kneèvine.

Naime, prema izvorima nastalim na prostoru Gorwe

Dalmacije, Letopisu Popa Dukqanina, dubrova~kim analisti-

ma i Legendi o prenosu mo{tiju sv. Trifuna, Samuilo je izvr-

{io jedan opseàn upad u Dalmaciju i tom prilikom uni{tio

Dukqu.479 Tada{wi dukqanski episkop, Jovan, koga poznaju is-

kqu~ivo dubrova~ki pisci, uto~i{te je prona{ao u Dubrovni-

477

Vidi nap. 130. 478

Notitiae, 116. 479

Ljetopis, 79 – 80; Orbini, 221 – 224; Ragnina, 202; Restii, 30; Luccari, 9; Estratto

dalla Leggenda di S. T., Storia documentata della marinerezza bocchese, ed. G. Gelcich,

Ragusa 1889, 84.

156

ku, gde je osnovao dubrova~ku arhiepiskopiju. Datirawe ovog

pohoda re{ava i pitawe hronolo{kog raspona za datirawe No-

ticije 10, odnosno onog wenog dela koji se odnosi na Dra~ku ar-

hiepiskopiju. Po{to je do ovog pohoda bugarskog cara najvero-

vatnije do{lo 1009. godine, izlazi da je lista episkopija u No-

ticiji 10 zabeleèna pod Dra~kom arhiepiskopijom, nastala

pre 1009. godine i da spisak datira iz vremena od 969. do 976. go-

dine, odnosno iz doba cara Cimiskija koji je pot~inio Bugar-

sku i ukinuo wenu arhiepiskopiju, pa bi u tom slu~aju na listi

mogli da figuriraju naporedo i Dukqa i Ohrid.480

U Noticiji 10 pod Dra~kom arhiepiskopijom nalazi se

15 episkopija. Ovoliki broj episkopija Dra~ nije imao nikada

pre i nikada posle ovog razdobqa. Izuzev Stefanijakona, Hu-

novije, Krona (Kroja) i Jelisosa (Qe{) – koji su od ranije o~i-

gledno potpadali pod temu Dra~ – Noticija 10 beleì dve gru-

pe episkopija – jedne prisajediwene Dra~koj arhiepiskopiji

izdvajawem od bugarske crkve – Glavinica, Oloneja, Ohrid,

êrnik, Berat (Pulheriopolis) i Gradica – i druge, izdvojene

ispod neke druge crkvene organizacije – Skadar, Drivast, Po-

lat (Pilot), Dukqa i Bar. Ova druga skupina episkopija mogla

je da pripada bilo Dubrovniku ili Dukqi. Na osnovu poznatih

izvornih podataka, koji su naàlost uglavnom legendarnog ka-

raktera ili ~ak falsifikati – {to se posebno odnosi na pap-

ske poveqe dubrova~koj crkvi – moè se zakqu~iti da je jedan

od ova dva centra sigurno predstavqao organizaciono crkveno

sredi{te za nekada{wu Prevalitanu, ali je te{ko re}i koji je

ta~no u pitawu.

Politi~ke okolnosti su u X veku, sve do Samuilovog vre-

mena, uglavnom bile stabilne i ~itav prostor Gorwe Dalmaci-

je priznavao je vrhovnu vlast Vizantije. Sam Konstantin Por-

firogenit podvla~i da se dra~ki temat prostire od Qe{a pre-

ma jugu, a da prostor severno od Qe{a i Ulciwa jeste sastavni

deo kneèvine Dukqe. Otuda se postavqa pitawe da li je 949.

godine, kada je ina~e ovaj podatak Porfirogenit zabeleìo,

Dukqa imala sopstvenu crkvenu organizaciju.

480

Notitiae, 7.643 – 647, pod Dra~em navodi samo Stefanijakon, Hunaviju,

Kron i Qe{. Upor. Notitiae 9.517 – 521, koja daje identi~an redosled episko-

pija pod Dra~em.

157

Gotovo stole}e ranije hrvatski kneèvi su iskazali sna-

`nu nameru da uspostave sopstvenu crkvu sa sedi{tem u Ninu.

Poku{aj je propao jer su se interesi Vizantije posle 923. godi-

ne poklopili sa papskim, pa je hrvatska crkva prakti~no bila

`rtvovana i ukqu~ena u op{tu zapadnu crkvu pod jurisdikci-

jom rimskog pape. U slu~aju Dukqe, politi~ke prilike su bile

bitno druga~ije. Za razliku od hrvatskih vladara, koji od 878.

godine otpo~iwu da se izmi~u vizantijskom uticaju, Dukqa je

ostala u interesnoj sferi Vizantije sve do pojave mo}nog bu-

garskog cara Samuila, iako je i tada weno otpadawe od Vizan-

tije bilo samo privremeno. Drugi bitan politi~ki ~inilac bi-

la je sama Bugarska kao neposredni sused Dukqe koja je na pro-

storu dana{we Albanije osnovala nekoliko episkopija, pa je

Vizantincima bilo u interesu da podrè crkvenu organizaciju

u Dukqi, bilo kao neposredno podre|enu Carigradu preko

dra~kog arhiepiskopa, bilo kao samostalnu izvan bugarskog

uticaja.

Pop Dukqanin navodi da je legendarni kraq Svetopelek

sahrawen u crkvi Sv. Marije u gradu Dukqi, a u istoj crkvi je na

tron postavqen wegov naslednik Svetolik gde je bio krunisan

i posve}en od arhiepiskopa i episkopa. “Od tog dana u{lo je u obi~aj da se u istoj crkvi biraju i posve}uju svi kraqevi ove ze-mqe” – zakqu~uje Dukqanin.481

Iako je u istoriografiji dokazano da je kraq Svetope-

lek legendarna li~nost, a najverovatnije i wegov tobo`wi na-

slednik Svetolik, ostaje otvoreno pitawe tvrdwe Popa Dukqa-

nina da se u toj crkvi u Dukqi vr{i obred krunisawa dukqan-

skih vladara. Sam obred krunisawa, odnosno uvo|ewa u vladar-

sku ~ast, nije nu`no povezan sa kraqevskom krunom koju je tek

Mihailo obezbedio iz Rima u posledwoj ~etvrtini XI veka, ve}

se mogao odnositi i na bilo koju niù vladarsku titulu i po-

sve}ewe dukqanskog vladara. U tom slu~aju ovaj obred je mogao

da se vr{i u Dukqi i u X veku. S druge strane, sahrawivawe du-

kqanskih vladara iz X veka vr{ilo se u crkvi Sv. Marije u

Krajini – {to je tako|e naznaka o postojawu crkvene organiza-

cije utemeqene na duòj tradiciji, odnosno praksi.

481


158

Senku na istinitost pisawa Popa Dukqanina ili dubro-

va~kih hroni~ara koji pomiwu Dukqu kao episkopski grad, ba-

ca pisawe daleko pouzdanijeg Konstantina Porfirogenita ko-

ji kao savremenik beleì 949. godine Dukqu kao napu{ten grad.

Porfirogenitov iskaz je pomalo neobi~an, jer uprkos zakqu~-

ku da je grad u wegovo vreme napu{ten, car nagla{ava da se do

wegovih dana on naziva Dukqa.482 Ovakav iskaz mogu} je ukoliko

je nedaleko od Dukqe postojalo naseqe koje je in continuo trajalo

jo{ od doseqavawa Slovena.

Takozvana Andreacijeva “poveqa” o izgradwi crkve Sv.

Trifuna, pomiwe slovenskog kneza (iudex) koji je stolovao u Du-

kqi (Duchia).483 Uprkos ~iwenici da je Legenda zapisana sra-

zmerno kasno, verovatno u XV ili XVI veku, izgleda da prenosi

prili~no dobru predstavu iz ranog sredweg veka, koja nije u su-

protnosti sa pisawem Konstantina Porfirogenita. O~igled-

no je ne tako daleko od anti~ke Dukqe postojalo naseqe gde je

veoma rano moglo da bude uspostavqeno crkveno sredi{te.

Svo|ewem svih izvora – doma}ih, gorwodalmatinskih i

vizantijskih – dopire se samo do jednog mogu}eg odgovora – da je

sedi{te dukqanske episkopije bilo izvan gradskih zidina u cr-

kvi Sv. Marije. Istovetan slu~aj zabeleèn je u slu~aju episko-

pije Ras koja je tako|e bila izvan gradskih zidina. Utvr|ewe

koje je moglo da pruì za{titu episkopiji Dukqi moglo je da

bude Ribnica – ona isto mesto gde je docnije prvi put kr{ten

Stefan Nemawa – ili neka druga utvrda arheolo{ki jo{ uvek

neustanovqena.484 Nije nemogu}e da se ime Dukqe o~uvalo u jed-

nom od tri naseqena grada kneèvine Dukqe koji Porfiroge-

nit naziva Lontodokla. U tom slu~aju anti~ka Dukqa i Lonto-

dokla leàle su u neposrednoj blizini.485

Veoma je indikativna i ~iwenica da je dukqanska kneè-

vina ponela ime po gradu koji je prema Konstantinu Porfiro- 482

DAI I, 35.10 – 11. 483

Instrumentum corporis nostri gloriosi confalonis sancti Tryphonis, Kwièvnost

Crne Gore od XII – XIX vijeka, Pisci sredwovjekovnog latiniteta, prir. D.

Sindik – G. Tomovi}, Cetiwe 1996, 18. 484 Mo`da je sedi{te crkvene organizacije na {irem prostoru anti~ke Du-

kqe u ranom sredwem veku bilo na Zlatici u Doqanima kod Podgorice;

upor. N. Bogosavqevi}, Manastir Zlatica, Doqani kod Podgorice, Podgo-

rica 2001, 31 – 37. 485

VINJ II, 64, nap. 233.

159

genitu napu{ten. Preno{ewe imena devastiranog toponima na

~itavu dràvu izuzetno je redak primer u istoriji i ukazuje na

o~uvawe, bilo crkvene organizacije u Dukqi ili wenoj nepo-

srednoj okolini, bilo na veliki broj starosedelaca koji su o~u-

vali ime uni{tenog naseqa.

Iako su mnoge ~iwenice oko sredwovekovnog grada i

episkopije Dukqe prili~no neodre|ene i prikupqene iz izvo-

ra razli~ite vrednosti, izgleda da bi se moglo zakqu~iti da je

u X veku u kneèvini Dukqi postojala crkvena organizacija.

Episkopija Dukqa (ali ne u anti~kom gradu Dokleji) trajala je

do 1009. godine kada je weno sedi{te razoreno tokom Samuilo-

vog pohoda i kada je ona prestala da postoji. Od tog vremena, od-

nosno od kada je uspostavqena politi~ka vlast duqanskih vla-

dara nad primorskim gradovima Gorwe Dalmacije, kao nasled-

nik Dukqe pojavi}e se Bar. Otuda i prirodna te`wa docnijih

dukqanskih vladara da kod rimskog pape za episkopa Barske cr-

kve isposluju arhiepiskopsku ~ast. Ova te`wa odvela ih je u su-

kob sa dubrova~kim arhiepiskopom koji je podru~je Dukqe sma-

trao svojom interesnom sferom, pri ~emu su se obe strane slu-

ìle ~esto i falsifikovanim papskim darovnicama.

Arheolo{ki tragovi sakralnih gra|evina na Ju`nom

Primorju, kao i sa~uvani epigrafski spomenici, prili~no ja-

sno svedo~e o o~uvanoj crkvenoj organizaciji koja se razvijala

na pre|a{woj ranovizantijskoj osnovi. Prva polovina IX veka

pokazuje izuzetnu graditeqsku aktivnost koja je zahvatila pre

svega prostor oko Boko-kotorskog zaliva i daqe prema Tivtu,

Baru i Ulciwu. Poznate su crkve Sv. Stefana u selu Vranovi-

}i, u Grbqu, s kojom se dovodi u vezu i natpis donatora Hurgosa

i Dane prona|en na Otoku,486 zatim crkva Sv. Sr|a, Nikole i

Dimitrija na \ur|evom brdu kod Tivta, gde je prona|en dona-

torski natpis |akona Albelina;487 fragment plastike iz istog

razdobqa prona|en na Prevlaci u novoj crkvi Sv. Trojice u ol-

486

J. Kova~evi}, Srednjevekovni latinski natpisi u Boki Kotorskoj, Boka 5 (1973) 46 (

= Kova~evi}, Natpisi); Idem, Sredwovekovni epigrafski spomenici Boke Ko-torske II, Spomenik SAN 105 (1956) 4 – 5 (= Kova~evi}, Spomenici ); Isto-rija Crne Gore, Titograd 1967, 327. 487

Kova~evi}, Natpisi, 47; Kova~evi}, Spomenici, 8 – 9; ICG I, 328.

160

taru kao spolija koji je pripadao nepoznatoj crkvi;488 fragmen-

ti crkvene plastike u crkvi Sv. Marije na Ratcu kod Bara;489

crkva u Ulciwu iz 813 – 820. godine ~iji je ktitor bila Guzma

(lat. Cosma, slavizirano Gusma);490 crkva Sv. Marije u Budvi,

posvedo~ena natpisom o osnivawu iz 840. godine;491 crkva Sv.

Petra u Bijeloj gde je prona|en fragment sa pomenom episkopa

Jovana;492 ostaci krstobrazne crkve Sv. Tome u Pr~wu;493crkva

Sv. Marije u Dukqi;494 trobrodna bazilika Sv. Petra na [ura-

wu u Kotoru;495 stara crkva Sv. Tripuna gde je prona|en i natpis

sa pomenom episkopa Jovana iz 809. godine.496

Sakralni spomenici i natpisi posve}eni wima ukazuju

da je do izuzetnog poleta hri{}anskog graditeqstva do{lo to-

kom prve polovine IX veka na prili~no velikom prostoru uz

obalu Ju`ne Dalmacije od Ulciwa, preko Bara, Budve i Tivta,

do Kotora i Prevlake. Pomen episkopa Kotora, Jovana, 809. go-

dine, nesumwivo je svedo~anstvo o starini i neprekinutom tra-

jawu kotorske episkopije tokom ranog sredweg veka. Tako|e,

neimarski poduhvati morali su biti posledica ekonomskog uz-

leta i stabilne vlasti na tom prostoru. Simbioza slovenskog

dru{tva sa urbanim latinskim ìvqem ju`nodalmatinskih

gradova, pouzdano je posvedo~ena u imenu ktitorki: Guzme i Da-

ne. Po~ev od IX veka hri{}anski uticaji strujali su sna`nije

prema unutra{wosti i bili podsticaj razvoju hri{}anstva u

slovenskom zale|u. Sli~nu sliku pruàju i podaci koji se ti~u

srpskih kneèvina Zahumqa i Travunije.

Podru~je Travunije i Konavala, koje je od sredine IX ve-

ka sastavni deo Travunije, grani~ilo se sa ~etiri politi~ke

488

Kova~evi}, Natpisi, 38; ICG I, 328. V. Kora}, Ostaci manastira Sv. Arhan-|ela Mihaila na Prevlaci, Starinar 51 (2001) 135 – 170. 489

ICG I, 355. 490

Ibid. 357. 491

Kova~evi}, Spomenici, 8. 492

Kova~evi}, Spomenici, 3; ICG I, 358. 493

Ibid. 328. 494

Ibid. 358. 495

Ibid. 330. 496

Kova~evi}, Spomenici, 2 – 3. Najverovatnije se isti episkop Jovan pomiwe

i na natpisu crkve Sv. Petra u Bijeloj. Videti i, J. Martinovi}, Najstariji sakralni

objekti u Kotoru, Glasnik Odjeqewa umjetnosti CANU 11 (1992) 167 – 198, gde je

~itawe hronologije natpisa promeweno, ~ini se bez vaqane argumentacije.

161

oblasti: vizantijskom temom Dalmacijom, kneèvinom Du-

kqom, kneèvinom Zahumqem i kneèvinom Srbijom. Najbli-

è kulturno sredi{te bio joj je vizantijski Dubrovnik sa ko-

jim se grani~ilo nedaleko od gradskih zidina. Svega tridesetak

kilometara u zale|u Dubrovnika leàlo je Trebiwe – glavni

grad trebiwske kneèvine. Sasvim je izvesno da je iz ovog raz-

loga i trebiwska kneèvina bila na pravcu {irewa crkvenih

uticaja koji su poticali iz Dubrovnika, pa samim tim, najvero-

vatnije, jedna od prvih srpskih oblasti koja je u{la u poqe po-

ja~anog pokr{avawa ili misionarske delatnosti.

U falsifikovanoj poveqi pape Zaharije iz 743. godine, o

~emu je ve} bilo re~i, ne pojavquje se sedi{te posebne episko-

pije u Travuniji, ve} je ~itava oblast u smislu dràve podre|e-

na dubrova~kom episkopu i ~ini jednu episkopiju. Ovo bi tako-

|e bio dopunski podatak u prilog autenti~ne podloge za falsi-

fikovanu povequ pape Zaharija iz 743. godine, jer episkopija

te godine nije mogla da postoji u Trebiwu ve} je ~itava oblast

stavqena u crkvenu nadle`nost dubrova~kog prelata.

Trebiwski vladari su, prema Konstantinu Porfiroge-

nitu, bili pod vla{}u srpskih kneèva sve do vremena kneza

Vlastimira koji je ènidbenim vezama svoje k}eri i sina tre-

biwskog gospodara Travuniju u~inio samostalnom kneèvi-

nom.497 Sedi{te dràvne organizacije ovog vladara bilo je Tre-

biwe, a crkveno u hramu Sv. Petra u Poqu (sancti Petri di Campo)

nedaleko od Trebiwa. U ovoj crkvi sahrawen je prema Popu Du-

kqaninu i dukqanski kraq Radoslav, brat kraqa Mihaila i

stric Bodinov.498

Li~nost kraqa Radoslava nije posvedo~ena drugim izvo-rima i hronolo{ki je gotovo nemogu}e umetnuti wegovu vlada-vinu izme|u vladavine kraqa Mihaila i kraqa Bodina. Naime, Mihailo je umro 1081. godine i prema Dukqaninu nasledio bi ga brat Radoslav koji je vladao 16 godina, odnosno do 1097. godi-ne.499 Pop Dukqanin kaè da je Bodin, dakle posle 1097. godine, upao u Ra{ku i tamo postavio za vladare dva ùpana sa svoga 497

DAI I, 34.7 – 10. 498

Ljetopis, 96. 499

Dodatnu nedoumicu o vladavini kraqa Radoslava stvara i fragment jedne osniva~ke poveqe manastira kod mesta Belem (dan. Plat u @upi dubrova~-koj), datiran (nesigurno) u 1058. godinu; upor. Zbornik I, Nº 62. [i{i}, Le-topis, 240 – 241, smatra ovu povequ falsifikatom.

162

dvora Vukana i Marka. Ra{ki knez Vukan javqa se u vizantij-skim izvorima kod Ane Komnine ve} oko 1090. godine500 pa je sa-mom tom ~iwenicom dovedena u pitawe hronologija Popa Du-kqanina. Po{to je Radoslav blizak vremenu Popa Dukqanina, te{ko je poverovati da ga je on izmislio. Stoga, trebalo bi prihvatiti da je Radoslav bio brat kraqa Mihaila, a da je vla-dao samo jednim delom dràve, kao {to je to bio obi~aj kod du-kqanskih vladara koji su svojim sinovima ili bra}i dodeqiva-li pojedine oblasti na upravu.501 Uostalom i mesto sahrawiva-wa svedo~i da Radoslav u trenutku smrti nije bio vladar, {to dodu{e Dukqanin i kaè jer navodi da se Radoslav ispred Bo-dina povukao u Trebiwe i tamo umro u dubokoj starosti.

Na osnovu celokupnog Dukqaninovog iskaza o kraqu Ra-doslavu, moè se zakqu~iti da je on sigurno bio brat kraqa Mihaila, da je upravqao jednim delom zemqe (mo`da zaista to-kom 16 godina, odnosno 1065 – 1081) i da je dolaskom Bodina na vlast morao da se povu~e u Trebiwe.502 U tom slu~aju crkva sv. Petra u Poqu kod Trebiwa posvedo~ena je pouzdano na samom isteku XI veka. Arheolo{ki nalazi godinu wene gradwe pome-raju za vi{e od jednog stole}a naniè, budu}i da je prilikom iskopavawa prona|en srebrni nov~i} vizantijskog cara Ni}i-fora II Foke (963 – 969). 503

Trag o postojawu ranije crkvene organizacije na prosto-

ru Travunije tako|e je ostavio Pop Dukqanin u jednom pogla-

vqu koje je hronolo{ki te{ko odrediti, kao {to je nemogu}e

utvrditi u kojoj meri je pripovedawe legendarnog karaktera, a

u kolikoj meri zasnovano na istorijskim doga|ajima. Re~ je o

izvesnom mladi}u Tihomilu iz kraja koji se zvao Sraga, a koji je

bio sin nekog sve{tenika iz sela Rabike. Po{to je gre{kom

tokom lova ubio omiqenu ku~ku svoga gospodara, Tihomil je po-

begao (srpskom) knezu âslavu kod koga se istakao u borbi sa 500

Anne Comnenae Alexias, ed. D. R. Reinsch – A. Kambylis, I – II, Berolini 2001, I, 226.8 – 9 ( = Alexiade). 501

Videti npr. Ljetopis, 74 – 75, 77, 88, 93, itd. 502

Pomenuta osniva~ka poveqa manastiru u Belemu, datirana u 1058. godinu, dozvoqava pretpostavku da je Radoslav vladao mo`da do 1072. godine kada je Bodin krunisan za bugarskog vladara tokom dukqansko-vizantijskog rata 1072 – 1075. godine. U tom slu~aju Radoslav je vladao (kao savladar) 1056 – 1072. god. 503

M. Popovi}, Manastir svetog Petra de Campo kod Trebinja, GZM 27/28 (1973) 321. Nedavno je, \. Jankovi}, Late Antique Triconchal Church of St. Apostles Peter and Paul Monastery near Trebinje, Glasnik Srpskog arheolo{kog dru{tva 18 (2002), izneo mi{qewe da je prvobitna crkva iz IV veka.

163

Ugrima. Ovo mu je donelo veliki ugled i upravu nad Drinskom

ùpanijom, a posle smrti kraqa âslava upravqao je Ra{kom

kao veliki ùpan.504

Podatak da je Tihomilov otac bio sve{tenik, i poznata

~iwenica da je Porfirogenitov âslav zaista bio srpski knez

(oko 933 – 944) ukazivao bi na postojawe crkvene organizacije u

Travuniji, budu}i da je wegov otac bio sve{tenik u jednom ma-

lom selu (vicus) Rabiki u oblasti Sraga.505 Selo Rabika (Rabi-

na) postoji i danas u okolini Nevesiwa.506

Pop Dukqanin pomiwe u Travuniji i crkvu Sv. Mihaila

u kojoj je navodno bio pokopan legendarni kraq Belo.507 Istom

vladaru Dukqanin pripisuje i gradwu crkve Sv. Petra u Rasu.

Iako u istoriografiji nije donet siguran sud o li~nosti kra-

qa Bela, a ponajmawe o vremenu wegove vladavine i delatnosti,

ostaje kao mogu}nost da je on najpre mogao da bude vladar sa sa-

mog kraja IX veka.508

Prema Popu Dukqaninu, ne{to posle 976. godine, odno-

sno smrti “gr~kog cara” (Jovan Cimiskije), u oblasti Travunije

postojalo je devet ùpa: Qubomir, Fatnica, Rudina, Kru{evi-

ca, Vrmo, Risena, Dra~evica, Kanali i Gernovica (@rnovica).

Na ovom prostoru arheolo{ki je utvr|eno 28 crkava iz sredwo-

vekovnog razdobqa.509 U imenima crkava kriju se i uticaji is-

to~ne ili zapadne crkve. Na primer, crkva Sv. Tripuna u Usko-

pqu ili crkva Sv. ]ekle u Orahu (Sv. Tekla), odaju nesumwivo

uticaje isto~ne crkve. Isti je slu~aj sa crkvom sv. Varvare u

\edi}ima i u Struji}ima, dok u Gorwem Grn~arevu postoji lo-

kalitet “Varvarin breg”.510 Brojne sredwovekovne crkve podig-

nute su na temeqima starijih crkvenih gra|evina, tako da svaka

zahteva posebno i podrobno arheolo{ko tuma~ewe. Upadqivo

je da su sve ove crkve pribli`no jednakih dimenzija. Wihova du-

504

Ljetopis, 64 – 69. 505

Ljetopis, 64. 506

Abecedni spisak naselja za period 1948 – 1990, Beograd 1991, 308. 507

Ljetopis, 72. 508

O kraqu Belu i hronologiji wegove vladavine, videti u poglavqu “Cr-kvena organizacija u Srbiji do po~etka XI veka”. 509

\. To{i}, Trebiwska oblast u sredwem vijeku, Beograd 1998, 47. 510

\. Odavi}, Neka zapaànja o arheolo{kom lokalitetu Varina gruda u Dìvarskom po-

lju kod Trebinja, Tribunia 6 (1982) 43.

164

ìna je izme|u 5 i 6 metara u proseku, a {irina 3 – 4 metra.

Uglavnom su zidane u suhozidu.511

Kneèvina Zahumqe tako|e je spadala u red srpskih pri-

morskih kneèvina. Grani~ila se sa Srbijom, vizantijskom te-

mom Dalmacijom, Travunijom i Paganijom. Sedi{te episkopije

bilo je 925. godine u Stonu, a organizaciono je ova crkva bila

pod Splitskom arhiepiskopijom. U politi~kom smislu bila je

nezavisna kneèvina koja je po~etkom X veka, u vreme kneza Mi-

haila Vi{evi}a, teìla da zauzme mesto Srbije kao vode}e srp-

ske kneèvine. Smr}u bugarskog cara Simeona, jakog saveznika

Zahumqa, Mihailo Vi{evi} je 927. godine postao eksponent vi-

zantijske politike. Nije poznato kako su se odvijali politi~ki

doga|aji u Zahumqu do isteka X veka, ali je izvesno da su pre-

vlast nad ovom oblasti imali kneèvi Srbije i Dukqe.

Episkopija u Stonu nesumwivo je trajala izvesno vreme

pre 928. godine kada se prvi put izri~ito pomiwe prilikom

Drugog splitskog sabora. Tragovi prethodne crkvene organiza-

cije posvedo~eni su nalazom fragmenta plastike iz IX – XI veka

prona|ene kod Imotskog u selu Gorici, a uzidane u novu crkvu

Sv. Stefana (Stjepana).512 Jo{ zna~ajniji su ostaci preroma-

ni~ke crkve Sv. Jurja u Jawini i latinski donatorski natpis sa

po~etka IX veka,513 kao i osmolisna crkva u O{qu, datirana u

razdobqe IX – XI veka.514 Da su O{qe bile vaàn centar, svedo-

~i i Konstantin Porfirogenit nabrajaju}i ovo mesto kao jedan

od gradova Zahumqana ().515

Arheolo{ka slika Zahumqa u pogledu sakralnih gra|e-

vina nagove{tava mogu}nost da su od IX veka na ovom prostoru

gra|ene crkve od tvrdog materijala i da se moè pretpostaviti

da je na tom prostoru postojala crkvena organizacija. Sredi-

{te ove organizacije bilo je u Stonu, glavnom gradu Zahumqa,

odakle se {irila s leve i desne strane doweg toka Neretve. U

511

O crkvama u okolini Trebiwa videti, Lj. Sparavalo, Srednjovjekovna groblja,

crkvine i crkve na podru~ju [ume trebinjske, Tribunia 5 (1979) 53 – 127. 512

ICG I, 345. 513

ICG I, 370, sl. 57. 514

ICG I, 342. T. Marasovi}, Ranosrednjovjekovna crkvica u O{lju kod Stona, Peristil

2 (1957) 85 – 90. 515

DAI I, 33.21.

165

poznoj antici ova oblast je tako|e imala razgranatu crkvenu

mre`u (vidi kartu 1) sa velikim brojem bazilika i ranohri-

{}anskih crkvi. Crkvena graditeqska delatnost u Zahumqu po-

kazuje da je oblast od IX veka bila zahva}ena i odre|enim eko-

nomskim napretkom koji je zapravo pre pravilo nego izuzetak

na {irokom prostoru od Istre do Ulciwa. Zahumqe u tom po-

gledu nije izuzetak ve} potvrda op{tih promena koje su zahva-

tile Primorje po~ev od druge polovine IX veka.

CRKVENA ORGANIZACIJA U SRBIJI

DO PO^ETKA XI VEKA

Uprkos ~iwenici da su Srbi jo{ u vreme cara Iraklija

stupili u dodir sa hri{}anstvom posredstvom sve{tenika koji

su im upu}eni iz Rima, o samom razvoju hri{}anstva u Srbiji

166

ili o pojavama koje bi pratile pretpostavqenu izgradwu cr-

kvene organizacije, u izvorima nije zabeleèn nijedan neposre-

dan podatak. Dodu{e, o Srbima je pre Konstantina Porfiroge-

nita jedino svedo~anstvo ostavio frana~ki analista Ajnhard u

sklopu izlagawa o propasti ustanka Qudevita Posavskog 822.

godine.516 Pro}i }e vi{e od jednog stole}a dok Srbi ponovo ne

budu pomenuti kao stanovnici dalmatinskog zale|a 925. godine,

u vreme odràvawa Prvog splitskog sabora.517 Ubrzo zatim

(949. godine) ostavio je i car Konstantin Porfirogenit svoje

svedo~anstvo o kratkoj istoriji Srba, dovr{avaju}i svoje izla-

gawe vladavinom kneza âslava.518 Zatim ponovo nastaje muk iz-

vora, podjednako latinskih i vizantijskih, da bi se srpsko ime s

kraja XI i po~etka XII veka ponovo javilo kod Jovana Skilice,

Skili~inog Nastavqa~a i Ane Komnine.519 Od tog vremena vi-

zantijski pisci ~e{}e beleè vesti o Srbima, iako su one naj-

~e{}e veoma saète i siroma{ne pojedinostima.

Iz ovog kratkog pregleda izvora koji se bave Srbima ili

ih makar pomiwu, moè se zakqu~iti da prostor srpskog pleme-

na uglavnom nije ulazio u poqe zanimawa latinskih i vizantij-

skih pisaca, a da je razlog tome najverovatnije leào u ~iweni-

ci da oni nisu igrali ulogu odlu~uju}eg politi~kog ~inioca u

razmiricama isto~nih i zapadnih sila. Shodno ovome, jo{ je

mawe bilo razloga da se sredwovekovni pisci bave sloènijim

pitawima srpske istorije, dru{tva, ili crkvene organizacije.

Uprkos tome {to je Ilirik oko 733. ili 756. godine bio

izdvojen ispod papske stolice, pitawe je koliko je u svakodnev-

nom ìvotu ova odluka imala uticaj na daqi razvoj dalmatin-

skih gradova i neposrednog zale|a. Latinski jezik, koji je u

516

Einh. 209.13-17, “Siscia civitate relicta, ad Sorabos, quae natio magnam Dalmatiae

partem obtinere dicitur, fugiendo se contulit.” 517

Ra~ki, Documenta, Nº 149, str. 190, Quo quum pervenientes dicti episcopi, Dalmati-

arum peragrantes civitates et (cum) Chroatorum atque Serborum proceribus convenien-

tes, congregatis in Spalato...” Za rasprave o tuma~ewu ovog odlomka, da li je pro-

ceres urborum ili proceres Serborum, videti, Goldstein, Hrvatski, 296, sa tamo na-

vedenom literaturom. 518

DAI I, 32. 519

Georgius Cedrenus Ioannis Scylitzae opera, ed. I. Bekker, Bonnae 1839, 543.11 –

14; (Ioannes Skylitzes Conti-

nuatus), ed. Th. Tzolaky, Thessalonice 1968, 162.18 – 20; Alexiade, II, 60.15 – 16;

115.10 – 11; 147.7 – 11; etc.

167

ovim gradovima nastavio da ìvi uprkos politi~koj prevlasti

Vizantije, odigrao je svakako presudnu ulogu i u hri{}anskom

kultu. âk i da je izvesna misionarska delatnost podràvana

od strane carigradske vlade, rad na terenu su preuzimali lo-

kalni sve{tenici koji su hri{}ansko u~ewe mogli da {ire po

jedinom wima poznatom modelu – na latinskom jeziku i uz oso-

benosti latinskog kulta. Srbija je bila zemqa na razme|u isto-

ka i zapada, posmatrana kao davno hristijanizovana, ali zapra-

vo bez stvarnog razvoja crkvene organizacije. Dok je Vizantija

polagala pravo na politi~ku prevlast, dotle je papska stolica

Srbiju smatrala svojom interesnom zonom. U su{tini, nijedna

strana nije mogla delotvorno da iskoristi svoje prednosti. Vi-

zantija je vekovima vojno bila sputana u borbi sa Arabqanima

na Istoku, dok je uticaj latinskog sve{tenstva iz dalmatin-

skih gradova bio sveden na zemqe u wihovom neposrednom zale-

|u. Tako je Srbija ostavqena svome samostalnom politi~kom i

kulturnom razvoju uz latinske ili vizantijski uticaje koji su

prodirali lagano i verovatno sa velikim oscilacijama.

Ve} u kratkoj Ajnhardovoj vesti o bekstvu Qudevita Po-

savskog Srbima sadràne su dva bitna podatka. Prvo, ne prime-

}uje se da frana~ki pisac uo~ava bilo kakvu osobenost kod Sr-

ba koja bi ih razlikovala od Hrvata, a koje o~igledno smatra za

hri{}ane – uostalom i sama hijerarhija vazalnih odnosa hrvat-

skog kneza, frana~kog markgrofa i frana~kog cara ovo jasno

pokazuje – pa bi se moglo zakqu~iti i da su za Ajnharda Srbi

hri{}ani najmawe u istoj meri koliko i Hrvati. Drugo, pome-

nut je grad jednog od srpskih prvaka kod koga se Qudevit sklo-

nio, pa bi to ujedno bio i najraniji pomen urbanog sedi{ta kod

Srba.520 Ove ~iwenice bi se trebalo dràti jer ona govori za-

pravo o organizacionoj strukturi srpske dràve.

Zanimqivo je da Srbija nije predmet sporewa pape i

carigradskog patrijarha u drugoj polovini IX veka, kada je iz

Rima ulagano dosta napora da se Bugarska stavi pod jurisdikci-

ju rimskog prvosve{tenika. Ipak, u pismu pape Jovana VIII srp-

skom knezu Mutimiru 873. godine, postoje naznake da je Vasili-

je I pristupio {irem planu pokr{tavawa Srba osporavaju}i

time prevlast rimskoj crkvi. Mutimir je upozoren da se vrati u

520

Einh. 209.16 – 17.

168

krilo crkve svojih roditeqa i da se obrati episkopu Sirmiju-

ma, tada najisto~nijem predstavniku stolice sv. Petra, budu}i

da su primorske episkopije, neposredno posle vizantijske in-

tervencije u Dalmaciji 867/868. godine, bile u potpunosti nad-

zirane od Vizantije. Iz istog pisma poznato je da su u Srbiji

boravili i gr~ki sve{tenici.521 Nesumwivo je sedamdesetih go-

dina IX veka do{lo do poja~anog vizantijskog prisustva na {i-

rem prostoru Balkanskog poluostrva. Raskol izme|u rimskog

pape i carigradskog patrijarha Fotija omogu}io je Vizantiji

da nesmetano {iri svoj crkveni uticaj izvan granica Carstva

prema srpskim kneèvinama.

Talas hri{}anizacije koji je zahvatio Srbiju u posled-

woj ~etvrtini IX veka na{ao je odraz i u poznatim imenima

~lanova vladaju}e porodice – Petar, Pavle, Zaharija, Stefan.

Wihov duì boravak kao izgnanika u carskoj Dalmaciji, Hrvat-

skoj, Bugarskoj ili Carigradu, morao je bitno da uti~e na raz-

voj hri{}anstva me|u srpskim vladarskim slojem. Ve} na iste-

ku IX veka u Srbiji je izgra|ena vladarska ideologija na teme-

qima hri{}anskog u~ewa koja je zahtevala i daqi razvoj crkve-

ne organizacije.

Me|utim, smr}u Vasilija I 886. godine, otpo~elo je pono-

vo razdobqe opadawa vizantijskog uticaja me|u Srbima. Lav VI

Mudri (886 – 912) nije imao vojni~ke i politi~ke sposobnosti

svoga oca, dok mu je kao takmac u Bugarskoj bio mo}ni Simeon

koji }e ~itavu svoju vladavinu podrediti jednom ciqu – da sam

postane car Romeja i preuzme sedi{te svetskog carstva. Srbija

je i tada, po~ev od 891. godine i smrti kneza Mutimira, odigra-

la ulogu vizantijskog saveznika, izgleda ve} tokom Prvog bu-

garsko – vizantijskog rata (894 – 896), kada je i kneèvi} Petar

preuzeo vlast. Tu ulogu igra}e Srbija sve do 926. godine i pada

pod bugarsku vlast, ali }e posle smrti Simeonove, kada Bugar-

ska i Vizantija tokom duge vladavine cara Petra (927 – 969) za-

laze u razdobqe dobrosusedskih odnosa, Srbija, obnovqena pod

âslavom, {tititi i jednu i drugu silu od upada Ugara.522 O da-

qem toku politi~kih prilika u Srbiji jedine podatke pruà

521

Vidi nap. 237. 522


169

Letopis Popa Dukqanina, ali se pri tuma~ewu srpskog ranog

sredweg veka istoriografija na ovaj spis veoma malo oslawala.

Na osnovu Porfirogenitovog poglavqa o Srbima te{ko

je uo~iti tragove bilo kakve crkvene organizacije u Srbiji.

Najva`niji je sam pridev koji car stavqa isred imena Srbije -

“kr{tena Srbija”,523 kojim on ne samo da

razdvaja teritoriju Bele Srbije na severu, ve}, budu}i da govo-

ri o svome vremenu, pru`a i podatak koji ozna~ava balkansku

Srbiju kao pokr{tenu zemqu. Ovo vi{e nije pisawe o hristija-

nizaciji iz perspektive pisca sredine X veka koji prenosi sta-

we iz doba cara Iraklija, ve} savremen podatak koji prenosi

stvarno stawe stvari. Srbija je, dakle, 949. godine, smatrana u

Carigradu za hri{}ansku zemqu.

U istom delu Porfirogenit napomiwe da je kne`evi}

Petar po preuzimawu vlasti sklopio mir sa Simeonom (896. go-

dine), i da je kao zalog mira postao kum (

) Simeonu. Nesumwivo je i ovo pokazateq o

utemeqenim hri{}anskim obi~ajima kod srpskog vladarskog

sloja na samom isteku IX veka. Dve godine ranije (894) Petar je

savladav{i uzurpatora, Mutimirovog sina Brana, ovoga osle-

pio rukovode}i se po svoj prilici onovremenim obi~ajima u

Vizantiji, gde su opasni pretendenti i pobuwenici ka`wavani

upravo na ovakav na~in.524

Najzad, postupak arhonta Mutimira, kada je oko 855. go-

dine razvlastio svoju bra}u Strojimira i Gojnika, ukazuje na

hri{}ansku tradiciju, budu}i da ih je, sasvim u skladu s hri-

{}anskim u~ewem, proterao iz zemqe. Trebalo bi se podsetiti

kako je tek pokr{teni Mihailo – Boris pobunu bugarskih veli-

ka{a dovr{io likvidacijom 52 vode}a boqara,525 uprkos papi-

nim opomenama da odmetnicima oprosti u skladu sa hri{}an-

skim obi~ajem.526 Suprotno ovome, Mutimirov postupak zaista

jeste bio u potpunosti hri{}anski – odmetnici su ka`weni

progonstvom. I sam razlog sukoba me|u bra}om, koji Porfiro-

523

DAI I, 32.149. 524

DAI I, 32.73 – 74. 525

Annales Bertiniani, MGH SS I, ed. G. Pertz, Hannoverae 1826, 474.5 – 8. 526

Responsa Nicolai I papae, Fontes Historiae Bulgaricae VII, Fontes Latini Historiae Bul-

garicae II, ed. I. Duj~ev – M. Vojnov – S. Li{ev – B. Primov, Serdicae 1960, 84, cap. 19.

170

genit lakonski svodi na Mutimirovu èqu da zavlada sam,527

trebalo bi traìti u vladarskoj ideologiji hri{}anstva, ~ime

su bo~ne grane vladarske ku}e izgubile uticaj i vlast. Tako bi

i ovaj doga|aj ukazivao na razvijenu vladarsku ideologiju kod

Srba ve} od druge polovine IX veka. Uostalom, ve} tada je jedan

od Mutimirovih sinova imao hri{}ansko ime – Stefan.528

U opisu politi~kih prilika u Srbiji s po~etka X veka

Porfirogenit pruà jo{ nekoliko uzgrednih vesti koje

oslikavaju stawe hri{}anskog u~ewa u Srbiji. Tako 917. godine

bugarske vojskovo|e hvataju srpskog arhonta Petra na prevaru

pozivaju}i se upravo na wegovo kumstvo sa bugarskim vladarem

i daju}i dodatne zakletve.529 Kada je Pavle, kao bugarski {ti}e-

nik savladao pretendenta na srpski presto Zahariju, Prvosla-

vqevog sina, koga je poslao Roman Lakapin, postupio je sasvim

hri{}anski proterav{i ga u Bugarsku.530

Svi ovi podaci koje prenosi Konstantin Porfirogenit,

a koji mogu da ukaù na primawe hri{}anskog u~ewa kod Srba,

jednoglasno upu}uju da je do ovog prodora do{lo ve} od sredine

IX veka. Naàlost, nijedan od ovih podataka ne pruà dokaze za

postojawe mogu}e crkvene organizacije u Srbiji. Ono {to je va-

`no jeste da se Ras sredinom IX veka pomiwe kao pograni~ni

grad, a iz ne{to docnijih izvora poznato je da se tu nalazilo se-

di{te bugarske episkopije po~etkom XI veka. U tom slu~aju mo-

è se samo zakqu~iti da se Srbija na svojoj samoj isto~noj gra-

nici sa Bugarskom grani~ila sa jednom od bugarskih episkopija

i da je od te me|e, ukoliko je uop{te postojala, morala da po~i-

we organizacija srpske crkve.

U razmatrawu prvobitne crkvene organizacije u Srbiji srpski gradovi Konstantina Porfirogenita zahtevaju podrob-nu analizu, budu}i da je veoma bitno oceniti da li su oni nastali kao privredna, upravna, crkvena ili vojna sedi{ta. Ukupan broj gradova u “kr{tenoj” Srbiji bio je mali – Desti-nik, ^rnovu{ki (grad), Me|ure~je, Dresnik, Lesnik i Salines.

527

DAI I, 32.59. 528

DAI I, 32.552. 529

DAI I, 32.96 – 97. 530

DAI I, 32.102 – 104.

171

Porfirogenit ovoj listi pridodaje jo{ dva grada u “zemqici” Bosni – Kateru i Desnik.531

Jedan pouzdan izvor iz 1308. godine, koji daje saèt pri-kaz svih oblasti srpskih zemaqa u vreme kraqa Milutina, iz-ri~ito kaè da u Srbiji nema gradova. U zna~ewu zapadnog gra-da to je svakako ta~no – budu}i da su gradovi u Italiji, Nema~-koj ili Francuskoj pre svega posebnim pravima svojih gra|ana imali druga~iji status u dràvi.532 Izgleda da pisac razmi{qa u kategoriji povlastica i staleà koji izdvajaju grad od nekog drugog naseqa koje to nije. On vrlo ispravno uvi|a da u drugom delu srpskog kraqevstva – u Dukqi i Dalmaciji zaista postoji sex civitates, ali da u ostatku kraqevstva nema drugih gradova osim velikog broja zamkova, utvrda i velikih sela (magne ville) od po 300 ili 400 ogwi{ta (domibus de lignis).533 Iako znatno po-zniji izvor, on odgovara slici koju su ostavili oni putopisci koji su pratili prolazak hodo~asnika sa Zapada kroz “bugarsku pustiwu”.534 Izve{taji vizantijskih pisaca s kraja XI veka, koji govore o pustim ravnicama Bugarske,535 samo su potvrda stawa koje je veoma dugo trajalo – velike nenaseqenosti sredi{weg dela Balkanskog poluostrva. U tom kontekstu moè se zakqu~i-ti da brojka od osam gradova u Srbiji X veka mo`da i ne pred-stavqa izbor najve}ih naseqa, ve} realan broj naseqa. Ipak, opustelost severne Srbije u XI veku bila je pre svega posledica upada Pe~enega, pa prilike iz XI veka ne mogu da se porede sa onim iz vremena Konstantina Porfirogenita. Uostalom, pro-stor koji opisuju latinski putopisci u XI ili XII veku nije ni ulazio u sastav “kr{tene Srbije” Konstantina Porfirogeni-ta.

Sporni ostaju motivi koji su doveli do nastajawa ovih

prvobitnih gradskih naseqa kod Srba. Nesumwivo je dràva

bila izdeqena na ùpe koje su morale da imaju gradove, makar i

malog obima, kao zalog za{tite ~itavog podru~ja. Kod Hrvata

531

DAI I, 32.149 – 151. 532

H. Pirenne, Medieval Cities, Their Origins and the Revival of Trade, Princeton 1952,

56; R. H. Hilton, English and French Towns in Feudal Society, Cambridge 1995, 6 – 7;

@ivkovi}, Sloveni, 123 – 126. 533

Anonymi Descriptio Euroae Orientalis, ed. O. Górka, Cracoviae 1916, 32.1 – 5. 534

Chronicon s. Andreae castri cameracesii, ed. L. Berthmann, MGH SS VII, Hannove-

rae 1846, 535.21 – 23. 535

Scyl. 459.73 – 76.

172

znamo da je sredinom X veka bilo najmawe 11 ùpa i devet gra-

dova – Nin, Biograd, Beli~in, Skradin, Hleben, Stolpon, Te-

nin, Kori i Klabok.536 Nepodudarawe broja ùpa sa brojem gra-

dova ukazuje na to da su dve ùpe bile mawe va`nosti i nisu po-

sedovale utvr|eno mesto onih razmera koje bi bile dovoqne da

ih car-pisac proglasi gradovima. Ovo i daqe ne mora da bude

dokaz da su ostali gradovi bili upravna sredi{ta, iako se ovaj

zakqu~ak ~ini najpribli`nijim istini.

Privrednu nerazvijenost Srbije tokom trajawa ~itavog

ranog sredweg veka, ne bi trebalo uop{te dovoditi u pitawe.

Ne postoji nijedan dokaz da je sa podru~ja ove kneèvine tekao

izvoz bilo ~ega u dalmatinske gradove, Vizantiju ili Veneciju.

Prilikom sklapawa sporazuma sa Bugarima u vreme kneza Mu-

timira oko 853/854. godine, Srbi su kao zalog prijateqstva da-

rovali dva roba, dva sokola, dva psa i 80 koà, {to su Bugari

shvatili kao danak.537 Ovako primitivni pokloni – bez ijednog

primera zanatske proizvodwe – vrlo lepo ilustruju i stawe

srpske privrede. O protoku novca u Srbiji toga vremena ne tre-

ba ni pomi{qati. Arheolo{ka svedo~anstva o razvijenoj za-

natskoj proizvodwi u Srbiji ranog sredweg veka tako|e ne po-

stoje. Iz svega sledi da gradovi koje Konstantin Porfirogenit

pomiwe u Srbiji sa Bosnom, nisu bili privredna sredi{ta. Od-

nos broja ùpa i gradova u Hrvatskoj ukazivao bi na to da ti

gradovi nisu nu`no morali da budu sedi{ta ùpana pojedinih

ùpa, iako su neki to svakako bili. Ovaj zakqu~ak bi mogao da

bude potvr|en upore|ivawem broja gradova i ùpa u Travuniji,

Zahumqu i Dukqi, suo~avawem Porfirogenita i dva veka mla-

|eg Popa Dukqanina.

Primeri gradova Travunije ili Zahumqa tako|e pokazu-

ju mawi broj nego li {to je bio broj ùpa koje su zabeleène to-

kom punog sredweg veka, po~ev od sredine XII veka u Letopisu Popa Dukqanina. Porfirogenit beleì pet gradova u Travu-

niji – Trebiwe, Vrm, Risan, Lukavete i Zetlivi538 – dok Pop Du-

kqanin navodi, orijenti{u}i se na sam kraj X veka, devet ùpa

– Qubomir, Vetanicu (Fatnica), Rudine (Bile}e), Kru{evicu,

536

DAI I, 31.68 – 70. 537

DAI I, 32.53 – 57. 538

DAI I, 34.19 – 20.

173

Vrm, Risan, Dra~evicu, Kanale i @rnovicu.539 U Zahumqu Por-

firogenit beleì pet gradova – Ston, Mokriskik, Josli, Galu-

majnik i Dobriskik,540 a Dukqanin u svome spisku razaznaje

opet devet ùpa – Ston, Papavu, Jabsko, Luku, Veliku, Gorimi-

tu, Ve~eniku, Dubravu i Dabar.541 U Dukqi Porfirogenit zna

za samo tri grada – Gradac, Novigrad i Lontodoklu, dok Pop

Dukqanin u Zeti (tj. Dukqi) navodi devet ùpa – Qe{ku, Pod-

lu`je, Gorsku, Kupelnik, Oblik, Prapratnu, Crmnicu, Budvu s

Ku~evom i Grbaq.542

Sti~e se utisak da gradovi koje Konstantin Porfiroge-

nit pomiwe nisu bili privredna sredi{ta, dok su neki od wih

mogli da budu ùpska sedi{ta. Ostaje da se ispitaju jo{ dve mo-

gu}nosti – da li su ovi gradovi bili crkvena sredi{ta i da li

su mo`da u pitawu iskqu~ivo vojna upori{ta bitnijeg zna~aja.

Ono {to sigurno moè da se zakqu~i jeste da Porfiro-

genit gradove u srpskim kneèvinama i Hrvatskoj nesumwivo

navodi odre|enim razlo`nim redosledom. Prvi grad pomenut u

slu~aju Hrvatske, Travunije i Zahumqa, ujedno je i glavni grad

zemqe. U slu~aju Hrvatske to je Nin,543 Travunije – Trebiwe,544

Zahumqa – Ston.545 Primenom ovog obrasca glavni grad Pagani-

je bila bi Makarska,546 dok bi glavni grad Dukqe bio Gradac.547

U slu~aju Srbije prestonica bi bio Destinik.548 Prilikom po-

ku{aja uzurpacije vlasti Klonimir je iz Bugarske upao u Srbi-

ju i zauzeo “jedan od srpskih gradova, Destinik, u nameri da pre-uzme vlast.”549 Ukoliko je Klonimir nameravao da preuzme

vlast u Srbiji, (a o~igledno je u tome i uspeo, jer ga je arhont

Petar napao i likvidirao), onda je vrhovnu vlast najpre mogao

da obezbedi zauzimawem prestonice. Tako bi, na samom isteku

IX veka, Destinik bio prestonica Srbije.

539

Ljetopis, 75. 540

DAI I, 33.20 – 21. 541

Ljetopis, 75. 542

Ibid. 543

DAI I, 31.68 – 69. 544

DAI I, 34.19 – 20. 545

DAI I, 33.20 – 21. 546

DAI I, 36.14. 547

DAI I, 35.12 – 13. 548

DAI I, 32.149 – 150. 549

DAI I, 32.74 – 76.

174

Pomiwani glavni gradovi Travunije, Hrvatske, Paganije

i Zahumqa, pokazuju jo{ jednu osobenost, poznatu na osnovu dru-

gih izvora iz veoma dugog vremenskog razdobqa. Trebiwe, Nin,

Makarska i Ston bili su sedi{te episkopa. U Ninu je ve} po-

~etkom IX veka sedeo presbiter koji je de facto bio episkop Hr-

vatske; Ston je bio spiskopija sasvim pouzdano pre 925. godine

i Prvog splitskog sabora; Trebiwe najkasnije od kraja X veka,

kada pada gradwa ili obnova manastira sancti Petri di campo, dok

bi Makarska to postala otprilike u isto vreme kada i Trebi-

we, u svakom slu~aju pre 1030. godine.550

Ono {to je ovom analizom nepobitno pokazano jeste da se

iz glavnih gradova pojedinih ju`noslovenskih kneèvina vre-

menom razvijaju i sredi{ta episkopija. Uz vladarev dvor izra-

sta i episkopovo stolno mesto. Sprega vladarske ideologije i

hri{}anstva ~vrsto je uspostavqena u X veku, pa bi stoga i po-

~etke crkvene organizacije trebalo traìti u prethodnom, IX

stole}u.

Najazad, pomenimo i ~etvrtu mogu}nost – da su srpski

gradovi pomenuti kod Konstantina Porfirogenita bili zapra-

vo bitnija vojna utvr|ewa. Osvajawe Destinika od strane Klo-

nimira moè da osnaì ovu teoriju. Geografski raspored ovih

gradova je nepoznat – sa izuzetkom Salinesa koji je bio na mestu

dana{we Tuzle, uz dosta neslagawa oko mogu}ih ubikacija.

Ipak, sti~e se utisak da su ovi gradovi nastali kao potreba za

vojnim odgovorom Bugarima koji od sredine IX veka po~iwu da

ugroàvaju isto~ne granice Srbije.551 Otuda su ovi gradovi bi-

li kqu~na upori{ta koja su pre~ila prodor Bugarima prema

unutra{wosti Srbije. Ona svakako nisu bila na samoj granici,

ve} uvu~ena nekoliko desetina kilometara prema zapadu, {ti-

te}i ne samo granicu nego i {iru oblast.

Analogiju je mogu}e napraviti i na osnovu gradova zabe-

leènih kod Porfirogenita u Zahumqu, Travuniji, Paganiji i

Dukqi. Svi oni bi trebalo da budu raspore|eni tako da {tite

granice ovih zemaqa. Carev informator je prikupio podatke o

gradovima ju`noslovenskih kneèvina slede}i odre|enu logi-

ku, ba{ kao {to je na prvo mesto izgleda uvek stavqao glavni

grad. Primena sli~nog obrasca upadqiva je kod arabqanskih 550

Thomas, 45. 551

@ivkovi}, Sloveni, 120 – 122.

175

geografa iz IX veka koji ~itaocima pruàju podatke o vizantij-

skim provincijama. Ono {to ih zanima, pored opsega odre|ene

oblasti, jeste broj tvr|ava i ukupan broj vojnika. Sami gradovi

bez vojnih posada, iako su im wihova imena dobro poznata po-

{to su boravili u Vizantiji, ne zanimaju ih.552 [tavi{e, spisak

provincija koje arabqanski geografi nabrajaju u svojim delima

nikada ne sadrì vizantijske oblasti na Zapadu (ili samo neke,

npr. Trakiju ili Makedoniju) budu}i da one nisu bile u intere-

snoj sferi Arabqana.

Moglo bi se zakqu~iti da su gradovi srpskih kneèvina

koje Porfirogenit navodi u svome delu O upravqawu carstvom,

zapravo velika vojna upori{ta koja su, uvu~ena nekoliko dese-

tina kilometara prema unutra{wosti, pokrivala odre|ena, ve-

}a, pograni~na podru~ja. Svih osam gradova Srbije i Bosne ne-

staju u docnijim izvorima i jedini trag da su ikada postojali je-

ste upravo Porfirogenitovo delo. Budu}i da je Srbija u vreme

uspona Samuilove Bugarske bila osvojena, ove pograni~ne tvr-

|ave su bile napu{tene i izgubiv{i svoju funkciju tiho su se

ugasile. Da su u pitawu bila prava privredna sredi{ta ili se-

di{ta crkvene organizacije, ti gradovi bi, makar neki od wih

ili u smawenom obimu, ostali i nastavili da se razvijaju u ka-

snijim stole}ima. Naprotiv, prvi i posledwi put oni su pozna-

ti samo na osnovu Porfirogenitovog izve{taja.

Pretpostavka da je Destinik bio glavni grad ranosred-

wovekovne Srbije otvorila je i primamqivu mogu}nost, prime-

nom analogije kod drugih srpskih kneèvina i Hrvatske, gde su

glavni gradovi ujedno postali i sredi{ta episkopija, da je i

Destinik bio ujedno i crkveno sredi{te Srbije. Poloàj De-

stinika nije utvr|en. Mi{qewe da se nalazio negde na Sjeni~-

koj visoravni vredi isto koliko bilo koje drugo.553 U svetlosti

pretpostavke da je to bio glavni grad “kr{tene Srbije” nije nu-

`no da se nalazio na pravcu bugarsko – srpske granice. Dosada-

{wim ispitivawima ustanovili smo da je u Srbiji, u jednoj jo{

uvek neutvr|enoj oblasti postojalo prvobitno jezgro srpske cr-

kve, pa bi samim tim prethodno sedi{te, veoma rudimentarno,

bilo u Destiniku.

552

E. W. Brooks, Arabic Lists of the Byzantine Themes, JHS 21 (1901) 75 – 76. 553

D. Premovi} – Aleksi}, Nastanak grada Sjenice, Novopazarski zbornik 19 (1995) 98.

176

Isto~ni sused Srbije, Bugarska, otpo~ela je izgradwu

svoje crkvene organizacije u vreme kneza Mihaila – Borisa po-

sle 864. godine. Posle godina kolebawa izme|u Rima i Carigra-

da, bugarski knez je odabrao Vizantiju kao ishodi{te hri{}an-

stva za Bugarsku, pa su gr~ki sve{tenici upu}eni u Bugarsku

kako bi izvr{ili organizaciju crkve. Dolaskom Metodijevih

u~enika Angelara, Klimenta i Nauma u Bugarsku 885/886. godi-

ne554 knez Mihailo – Boris stekao je vredne saradnike koji su

utemeqili bugarsku crkvu, dok je {irewem slovenskog pisma,

knez Simeon (893 – 927), docnije car, stekao mogu}nost da izvr-

{i daqe {irewe organizacije bugarske crkve s liturgijom na

slovenskom jeziku. Gr~ko sve{tenstvo je izgubilo svoj pre|a-

{wi uticaj, a bugarski arhiepiskop je jo{ ranije zadobio, na

Saboru u Carigradu 879. godine, ugledno mesto u hijerarhiji cr-

kvenih glavara, odmah iza carigradskog patrijarha. Naslednik

cara Simeona, car Petar (927 – 969) produìo je delatnost svo-

ga prethodnika, {to je nastavqeno po svoj prilici i za vreme

Samuila (976 – 1014).

[irewe bugarske crkve u IX i X veku moralo je da ima od-

raza i na crkvene prilike u Srbiji. Ono {to su ~inili bugar-

ski vladari najverovatnije su èleli da ostvare i srpski kne-

èvi. Wihova vlast dolazila je, kao i kod rugih savremenih

vladara Evrope, od Boga, pa je shodno ovome, morao srpski knez

da uspostavi najmawe jedno sredi{we mesto koje bi predstavqa-

lo zametak crkvene organizacije. Pismo pape Jovana VIII srp-

skom knezu Mutimiru potvrda je da je u Srbiji 873. godine po-

stojala rudimentarna crkvena organizacija koju je papa èleo

da stavi pod jurisdikciju episkopa Sirmijuma. Papino poziva-

we na Mutimirove pretke koji su navodno bili verni stolici

sv. Petra, nije moglo biti bez osnove.

Politi~ki aspekt hri{}anstva kod Srba zadobio je novu

dimenziju od polovine IX veka, kada je pred bugarskom opasno-

{}u Srbija za duè vreme, sve do vremena cara Simeona, posta-

la lojalni saveznik Vizantije. U tom slu~aju vrata gr~koj cr-

kvi za {irewe crkvenog uticaja u Srbiji ostala su otvorena.

Ipak, na Fotijevom saboru nije bilo predstavnika Srbije,

554

@itie na Kliment Ohridski, prir. I. G. Iliev, Gròcki izvori za

bòlgarskata istoriù IX, Sofiù 1994, 30.

177

osim ako se on ne krije pod episkopom za koga se u

literaturi bez izuzetka uzima da je episkop Servije u Tesaliji

(odnosno na granici Tesalije i Makedonije). Na istom saboru

bio je daleko mawe vaàn episkop Moravaca, za koga se, uglav-

nom uzima da je u pitawu episkop Moravaca u dana{woj Srbiji.

Sama arhontija Moravaca pomenuta je kao posledwa u ni-

zu me|u kneèvinama koje su zabeleène u spisu O ceremonija-ma, a koje se nalaze na Balkanskom poluostrvu – Hrvatska, Sr-

bija, Zahumqe, Konavli, Travunija, Dukqa i Moravija.555 Budu-

}i da je u DAI Konavle pomenuto kao deo Travunije, podatak o

samostalnoj arhontiji Konavqana datira iz vremena pre vlada-

vine Konstantina Porfirogenita, a verovatno i skoro stole}e

ranije.556 Docnije, u poveqama Vasilija II Ohridskoj arhiepi-

skopiji, episkop Morave (tj. Brani~eva) naveden je kao sufra-

gan Ohridskog arhiepiskopa, a gradovi koji su mu pot~iweni

nalaze se iskqu~ivo na desnoj obali Velike Morave (Stala},

]uprija) Tako bi moglo da se zakqu~i da je na Fotijevom sabo-

ru 879. godine okupqen izvestan broj episkopa sa severa Balka-

na koji su na tom istom saboru podre|eni tek stvorenoj bugar-

skoj arhiepiskopiji.557

Vizantijski car Mihailo VIII Paleolog (1261 – 1282) iz-dao je 1272. godine hrisovuqu Ohridskoj arhiepiskopiji koja je sadràla zapravo prepis poveqa Vasilija II istoj crkvi iz 1019, maja 1020. godine i tre}u povequ, veoma kratku, iz 1020 –

1025. godine. Poveqa iz 1019. godine navodi slede}e episkopije: Ohrid, Kastoriju, Glavinicu, Moglen, Bitoq, Strumicu, Moro-vi`d, Velbu`d, Trijadicu, Ni{, Brani~evo, Beograd, Sirmi-jum, Skopqe, Prizren, Lipqan i Serviju.558 Uz svako sedi{te episkopije popisani su i gradovi pod wenim tronom kao i broj klirika i parika koji joj se dodequju. Samo na teritoriji dve episkopije, Lipqana i Servije – nema gradova. Ukupno je pod Ohridskim arhiepiskopom bilo 17 episkopija.

Godinu dana kasnije Vasilije II izdao je drugi sigilion

arhiepiskopu Bugarske u kojem kaè da “budu}i da je pre~asni 555

De cerim. 691.8 – 11. 556

DAI I, 34.15 – 20. 557

Na istom Saboru bio je i Gavrilo, episkop Ohrida; Mansi XVII, col. 376. 558

Kekavmen tako|e pomiwe Serviju kao grad u Bugarskoj; upor. Cecaumeni

Strategicon, 28.32; VINJ III, 199.

178

bugarski arhiepiskop zamolio na{e carstvo, posle izdavawa one poveqe koja je obuhvatala celu bugarsku episkopiju, onoli-ku kolika joj je oblast, da na~ini i drugu povequ koja bi obuhva-tila ostale episkopije koje nisu nabrojane u prvoj poveqi, od-nosno one ostale episkopije koje su wegove, a koje su susedni mitropoliti oteli od bugarske oblasti i prisvojili, i (zatra-ìv{i jo{) da carstvo ne dopusti da neko od wih ili neko od wihovih qudi kro~i, makar i jednu stopu, u bugarsku oblast, na-re|ujemo da sada{wi pre~asni arhiepiskop drì i ima sve epi-skopije koje su u vreme cara Petra i u vreme Samuila dràli tada{wi arhiepiskopi, i da ima sve ostale gradove”, i ovim

drugim sigilionom pridodaje i te druge gradove tronu bugarske

arhiepiskopije.559

U nastavku arenge Vasilije jo{ jednom nagla{ava da sve

pomenute oblasti bugarski arhiepiskop “drì takvu i toliku oblast, kakvu i koliku je drào u vreme cara Petra…” Uzgred,

u istoj poveqi napomiwe se da je sedi{te bugarskog arhiepi-

skopa ~esto bilo preme{tano – Dristra, Trijadica, Voden, Mo-

glen i na kraju Ohrid.560 Episkopije koje su pridodate bugarskoj

arhiepiskopiji bile su: Vidin, Ras, Oreja, êrnik, Himera,

Adrijanopoq (Drinopoq), Butrinto, Jawina, Koèq, Petra,561

Stagi, Verija,562 Turci Vardarioti i Dristra, odnosno jo{ 14

episkopija. Time bi ukupan broj episkopija pod Ohridskim ar-

hiepiskopom 1020. godine bio 31.

Razlog zbog kojeg 14 episkopija nije uvr{teno u povequ

iz 1019. godine – zato {to su bile pod nekim drugim mitropoli-

jama – dovodi do veoma va`nog pitawa – pod kojom mitropoli-

jom se nalazio Ras. Episkopije, Himera,563 Adrijanopoq,564 Bu-

trinto,565 Jawina566 i Koèq,567 nalazile su se ranije pod Nau-

559

Gelzer, Ungedruckte, 44.13 – 19. 560

Gelzer, Ungedruckte, 44.35 – 45.3. 561

Gelzer, Ungedruckte, 45.4 – 46.4. 562

Gelzer, Ungedruckte, 46.33 – 34. Stagi i Verija pridodate su tre}im sigili-

onom iz 1020 – 1025. godine. 563

Notitiae, 10.541 (971 – 976). 564

Notitiae, 3.295 (pre 805); 9.453 (X vek, verovatno izme|u 940. i 971. godine);

10.539; 13.589 (posle 1020. i do oko 1030. godine). 565

Notitiae, 3.298; 7.583 (901. godina); 9.454; 10.540; 13.590. 566

Notitiae, 7.580; 9.451; 10.536; 13.587. 567

Notitiae, 10.541.

179

paktom, tj. mitropolijom Stari Epir; Petra,568 Verija569 i Tur-

ci Vardarioti pod Solunom, tj. mitropolijom Tesalijom, êr-

nik i Oreja pod Dra~om,570 tj. mitropolija Novi Epir, Stagi571

pod Larisom, tj. mitropolijom Helada, dok su Vidin i Dristra,

iako nekada glavna sedi{ta bugarske crkve, bili posle 1002.

godine i wihovog osvajawa, stavqeni neposredno pod jurisdik-

ciju carigradskog patrijarha.

Uop{te, sve episkopije iz 1020. godine geografski ~ine

jedan prsten koji se proteè od obale Jadranskog mora kod Bu-

trinta i Himere, pa preko severnog Epira i severne Tesalije,

zatim ju`ne Makedonije izlazi na sever isto~no od Sofije i

zavr{ava na Dunavu kod Vidina, odnosno kod Dristre. To je

upravo onaj pojas bugarskih zemaqa koje je Vasilije osvojio iz-

me|u 1000. i 1005. godine. U tom slu~aju, nedvosmisleno su epi-

skopije zabeleène na sigilionu iz 1019. godine predstavqale

tekovinu ostvarenu 1018. godine, tj. ~inile su onu kompaktnu

teritoriju sredi{ta bugarske dràve u vreme cara Samuila iz

posledwe faze vizantijsko-bugarskog rata.

Na osnovu ovih naknadno pridodatih episkopija jasno je

da je u odre|enom trenutku vizantijski car wihove oblasti i

gradove vratio ispod bugarske vlasti i raspodelio ih u nadle-

`nosti wihovih nekada{wih mitropolija: Soluna, Larise,

Dra~a i Carigrada, kako je i bilo pre Samuilovih osvajawa, pa

se, i te kako svestan ove ~iwenice, arhiepiskop Bugarske poà-

lio Vasiliju II i zatraìo da one ponovo budu stavqene u nadle-

`nost bugarske arhiepiskopije. U ciqu sre|ivawa stawa u ne-

davno pokorenim bugarskim zemqama Vasilije II je udovoqio

molbi bugarskog arhiepiskopa i pripojio bugarskoj crkvi tra-

ène episkopije. Me|utim, ostaje otvoreno pitawe pod kojom

mitropolijom je bio Ras. Jer, dok su sve ostale episkopije pome-

nute u sigilionu iz 1020. godine poznate i iz ranijih noticija

carigradske crkve, dotle je u woj po prvi put zapisana episko-

pija Ras.

Trebalo bi tako|e obratiti pa`wu na jo{ dva izvora ko-

ji sadrè popis episkopija pod Ohridskim arhiepiskopom. Je-

568

Notitiae, 7.303; 10.222; 13.828. 569

Notitiae, 7.298; 9.184; 10.217; 13.227. 570

Notitiae, 10.621. 571

Notitiae, 7.574; 9.445; 10.524; 13.572.

180

dan je sadràn u apsidi “Velike Crkve” na ostrvu sv. Ahila na

Prespi, gde je sa~uvano 18 tronova sufragana Ohridskog arhie-

piskopa. Na razme|u XIX i XX veka natpisi na wihovim sedi-

{tima bili su samo delimi~no o~uvani, pa je pouzdano ~itawe

samo devet episkopskih sedi{ta: Vidin, Kefalonija (tj. Glavi-

nica), Verija, Herakleja, Selasfori (tj. Devol), Skopqe, Sar-

dika, Edesa i Velbu`d.572 Budu}i da se javqa Verija, koja je zau-

zeta od strane Bugara 996. godine, a vra}ena od Vasilija Vizan-

tiji 1002, zatim Skopqe koje su Vizantinci povratili 1004. go-

dine, kao i Vidin, zauzet od strane Vasilija godinu dana pre

Skopqa – lako se moè, na prvi pogled zakqu~iti, da spisak

episkopa sa~uvan u apsidi “Velike Crkve” sadrì sufragane

Ohridske arhiepiskopije iz razdobqa 996. i 1002. godine, tj, iz

oko 1000. godine.573

Drugi izvor jeste Noticija koju je Daruzes datirao u vre-

me posle 1020 – 1030. godine (Mss. Genevensis 23) i prvih decenija

XII veka, a koja sadrì spisak episkopija “”.

Ono {to je bitno pri analizi ove Noticije jeste upotreba gr~-

kih naziva gradova koja se podudara sa onim sa~uvanim na apsi-

di “Velike Crkve” –

,574 koje se u poveqama Vasilija II javqaju

kao odno-

sno pod svojim slovenskim nazivima. Zanimqivo je da se Devol

u apsidi “Velike Crkve” javqa kao posebna episkopija, dok je

kod Vasilija II on samo grad pod episkopijom Kastorijom. U

Mss. Genevensis 23 Devris () se javqa kao posebna episko-

pija dok je u poveqi Vasilija II iz 1019. godine, ovaj grad pribe-

leèn pod episkopijom Bitoq. Tako|e, Mss. Genevensis 23 sadr-

ì i Ras, upravo kao i poveqa od maja 1020. godine.

Pore|ewem imena episkopija zabeleènih na poveqama

Vasilija II Ohridskoj arhiepiskopiji i onih sa~uvanim u ruko-

pisu Mss. Genevensis 23, sa onima pribeleènim na apsidi Veli- 572

I. Ivanovô, Bôlgarski starini izô Makedonia, Sofia 1931, 56;

1989, 400. 573

Na razme|u XI i XII veka Ohridski arhiepiskop Teofilakt u svojim pi-

smima pomiwe neke od episkopija pod Ohridom: Strumicu, Male{evo, Gla-

vinicu, Vidin, (Slavicu, koja je u vreme Vasilija pod Morovi`dem), Ki~evo,

Kastoriju, Beograd, Trijadicu, Pelagoniju– ukupno devet; upor. VINJ III, 313, 330, 350, 353 – 354. 574

Notitiae 13.837, 839 – 840, 844, 851.

181

ke crkve, dolazi se do zakqu~ka da su gr~ka imena episkopija iz

Velike crkve najverovatnije iz sredine XI veka, a ne iz vremena

Samuilove vlasti.

Grad Ras je po svoj prilici istovetan sa Prokopijevom

Arsom575 koja je zabeleèna kao jedna od tvr|ava u Dardaniji ko-

ju je obnovio car Justinijan. Ime je poneo po svoj prilici na

osnovu istoimene reke danas poznate pod imenom Ra{ka, a u an-

tici najverovatnije Arsa ili Arsia. Slede}i put pomiwe grad

Ras car Konstantin Porfirogenit govore}i o sklapawu mira

izme|u Srba i Bugara. Tom prilikom Srbi su dopratili zaro-

bqenog sina bugarskog hana Borisa, Vladimira, zajedno sa jo{

dvanaest velikih boqara, do granice, tj. Rasa (

).576 U istoriografiji se ovaj doga|aj da-

tira u rasponu od oko 855. do oko 880. godine.577 Sama pripad-

nost Rasa kao pograni~nog grada tako|e nije kona~no odre|ena

– uglavnom se }utke prelazilo preko pitawa da li je ovaj grad

bio u srpskim ili bugarskim rukama.578 Na osnovu pisawa Kon-

stantina Porfirogenita i poveqa Vasilija II bugarskoj arhie-

piskopiji, smatralo se da je Ras bio bugarski pograni~ni grad,

ali bez blièg odre|ewa kada je to postao. Vizantijski car Va-

silije II kaè za sve episkopije koje sigilionom dodequje bu-

garskom arhiepiskopu da su one wemu pripadale u vreme bugar-

skih careva Petra i Samuila, {to nije podatak koji bi trebalo

olako odbaciti.

Pitawe teritorijalne pripadnosti Rasa veoma je sloè-

no, tim pre {to je to jedini grad sa podru~ja Srbije koji pomi-

we vi{e sredwovekovnih pisaca. Ras je pomenut ne samo kod vi-

zantijskih pisaca (Porfirogenit) ve} i kod potowih srpskih

letopisaca i dubrova~kih hroni~ara. U vreme kada je Porfiro-

genit pisao 32. poglavqe DAI na prvi pogled se ~ini da Ras nije

bio u granicama Srbije, jer ga nema u spisku naseqenih srpskih

gradova, a da li je to bio u IX veku te{ko je re}i. Podatak da se

u sigilionu ohridskoj arhiepiskopiji Vasilija II Ras upadqivo

izdvaja kao jedini grad za koji nije mogu}e utvrditi kojoj je dru-

goj mitropoliji pripadao pre nego {to je vra}en pod Ohrid –

575

Upor. J. Kali}, Prokopijeva , ZRVI 27/28 (1989) 9 – 17. 576

DAI I, 32.53. 577

@ivkovi}, Ju`ni Sloveni, 393, sa nap. 1336; DAI II, 134. 578

ISN I, 148 (S. ]irkovi}).

182

name}e potrebu za dodatnim preispitivawem ne samo vremena

kada je pripadao Srbiji, a kada Bugarskoj, ve} i kada je uop{te u

wemu i ustanovqena episkopija.

Dve hronolo{ke odrednice su ipak koliko-toliko sigur-

ne, iako ne pruàju dovoqno podataka o samom gradu. Naime, od

oko 855. do oko 880. godine Ras je pograni~ni grad na me|i Srbi-

je i Bugarske, a 949. godine nije pribeleèn kao naseqeni grad

u “kr{tenoj Srbiji”. U vreme hana Borisa za Ras ne moè pou-

zdano da se kaè da je bugarski ili srpski, dok je za vreme cara

Petra (927 – 969) na osnovu poveqa Vasilija II Ohridskoj arhie-

piskopiji on bio bugarski i najverovatnije figurirao kao epi-

skopija.

Nil Doksopatrid, koji je 1143. godine sastavio delo u ko-

jem je prikazao po rangu samostalne isto~ne pravoslavne crkve

sa svojim eparhijama, “po naredbi plemenitog velikog kraqa Roèra”, navodi da Bugarska ima vi{e od 30 episkopija, nad ko-

jima stoji i nadzire ih grad Ohrid.579 Nilove re~i idu u prilog

verodostojnosti poveqa Vasilija II, jer i u wima broj episkopi-

ja odgovara broju koji daje Nil Doksapatrid – ne{to vi{e od 30.

S jedne strane, dubrova~ka crkva od najranijih vremena

polaè pravo na sufragana u Srbiji dok s druge strane Ohrid-

ski arhiepiskop isti~e sve do po~etka XIII veka, da je Srbiji se-

di{te episkopa u Rasu i u nadle`nosti arhiepiskopa Ohrida.580

Re{ewe kojim se svi izvori dovode u sklad jeste da je episkopi-

ja u Rasu mewala mitropolitu. Takve promene mogu}e su samo u

sklopu politi~kih gibawa kao {to su prestanak samostalnosti

bugarske dràve ili osamostaqivawe Srbije, odnosno povla~e-

we Vizantije sa tog prostora. Od IX do XIII veka okolnosti su se

mewale, pa je tako i Ras ulazio u organizacionu shemu jedne ili

druge mitropolije, odnosno arhiepiskopije. Mavro Orbin sma-

tra da su episkopije u Srbiji, Bosni, Trebiwu i Zahumqu, pored

onih u primorskim gradovima, pripadale do vremena cara Sa-

muila arhiepiskopu Dukqe, a da su od tog vremena pre{le u nad-

579

Nili Doxapatrii Notitia patriarchatuum, 267 – 308. 580

G. Ostrogorski, Pismo Dimitrija Homatijana Sv. Savi i odlomak Homa-tijanovog pisma patrijarhu Germanu o Savinom posve}ewu, Svetosavski

zbornik 2, Beograd 1939, 102 ( = Ostrogorski, Pismo),

183

le`nost arhiepiskopa Dubrovnika.581 Kqu~ re{ewa pitawa je-

ste kada je osnovana episkopija u Rasu i neposredno je povezan

sa odgovorom na pitawe ko je bio osniva~.

Dodatne i veoma va`ne vesti oko pitawa pripadnosti

grada Rasa donosi i Pop Dukqanin. Mawe pouzdanim ~ine se na

prvi pogled vesti dubrova~kih hroni~ara koje prenose potpuno

druga~iju tradiciju o osnivawu Ra{ke episkopije i uop{te

gradwe crkve Sv. Petra. Tradiciju prema kojoj su crkvu Sv.

Apostola u Rasu podigli do{qaci iz Rima, kojima je na ~elu

bio unuk izgnanog dukqanskog kraqa Radoslava, beleè dubro-

va~ki analisti i pop Dukqanin.

Prema Dukqaninu, Belo je sa pedeset vitezova i wiho-

vim porodicama iz Rima oti{ao za Apuliju, odatle u Dalmaci-

ju, gde je pristao u luci Gru` kod Dubrovnika. Po{to je primio

kraqevstvo predaka, zaratio je na ra{kog ùpana, 582 porazio ga,

i u slavu pobede podigao u Ra{koj crkvu ad honorem beati Petri

apostoli. Potom je naredio da pomenuta crkva bude episkopska i

postavio tamo episkopa usque in praesentem diem.583

Nedaleko od

crkve, u mestu Kaldana (dan. Novopazarska Bawa) podigao je i

tvr|avu koju je nazvao prema svome imenu Belo.584

Anonimni dubrova~ki analista prenosi legendu o Belu

oboga}enu novim pojedinostima. Tako, prema ovom dubrova~kom

piscu, zna se da je Belo i 50 vitezova koji su bili sa wim iz Ri-

ma doneli i relikvije sv. Petronile, Domicile, Nerea, Ahilea

i Pankracija (Pankratije), zatim glavu, ruku i stopalo sv. Ser-

gija i Vakha et molte altri Reliquie sancte kao i dva komada drveta

Svetoga krsta.585

Od istog pisca saznaje se da je Belov deda, izgnani kraq

Radoslav, u Rimu bio pod za{titom samoga pape, da je u~estvo-

vao u ratu izme|u Rimqana i da je imao ~in kapetana. Tamo se

581

Orbini, 247. 582

Ra{ki ùpan Qutomir ubijen je od svojih pratilaca na mostu na Ibru. A.

Popovi}, Gorwi Ibar sredwega veka, GN^ 25 (1906) 189, navodi ostatke sta-

rog kamenog mosta u So~anici kod starog grada Gali~a preko kojeg je vodio

put za Ras. 583

Ljetopis, 71. 584

Preko puta Petrove crkve u Novom Pazaru, na oko 2.5 km nalazi se selo

Podbeqe, koje bi svoje ime moglo da duguje ~iwenici da se nalazilo ispod

Bela, tj. tvr|ave koju je podigao Belo Radoslav. 585

Anonymi, 3.

184

o`enio Rimqankom sa kojom je imao tri sina od kojih su dvoji-

ca umrla od kuge, a tre}i je bio Stefan Belo koji je tako|e bio

kapetan i imao sina Radoslava Bela. Po{to je Stefan umro Ra-

doslav Belo je postao kapetan Rimqana. U me|uvremenu umro je

sin kraqa Radoslava, Berislav (onaj koji je oca izgnao iz kra-

qevstva) i zemqa je ostala bez vladara. Poslanici iz Bosne,586

nastavqa Anonim daqu pripovest, pozvali su Radoslava Bela

da preuzme kraqevstvo, {to je ovaj i u~inio po{av{i sa 500

qudi preko Ankone, a potom ukrcav{i se na tri broda, pristao

u luku Raguze gde je ~ekao da mu do|e vojska iz Bosne koj je ~ini-

lo 5 000 qudi.

Godinu dana kasnije, kada mu se pot~inilo ~itavo kra-

qevstvo, po{ao je u kastel Lave (Lauzij) da uzme svoju imovinu

i relikvije, ali se, prelaze}i preko mora splavom, zajedno sa

svojom pratwom utopio. Posle wegove smrti kraqevina se po-

delila jer nijedan od velika{a nije mogao da se proglasi za na-

slednika pokojnog kraqa. 587 Piscu nije poznat tok ratnih ope-

racija prema unutra{wosti i na~in na koji je Radoslav Belo

obnovio dedovinu.

Pozniji dubrova~ki analista, Nikola Rawina, svoje iz-

lagawe o najranijoj pro{losti Dubrovnika, uglavnom zasniva

na Popu Dukqaninu, odnosno Mavru Orbinu, jer upravo kao i

kod ovih pisaca pomiwe kako je ^aslav (Berislavo cognominato)

proterao svoga oca Radoslava, a ovaj iz Apulije oti{ao u Rim.

Za razliku od Anonima, Radoslavqevog sina ro|enog iz braka

sa Rimqankom (di nobil prosapia), naziva Stefan Petrislav, a

wegovog sina Radoslav Pavlimir, od Rimqana prozvanog Belo.

Rawina tako|e napomiwe da su dva Radoslavqeva sina umrla od

kuge. Zatim sledi opis dolaska Radoslava Bela u Dubrovnik,

prenos relikvija, gradwa tvr|ave i susret sa stanovnicima

Epidaura sa kojima je bio i wihov arhiepiskop Jovan. Za razli-

586

Kod dubrova~kih analista pojam Bosna potpuno je istovetan sa Srbijom.

Ovo je veoma va`na okolnost jer je Bosna sve do sredine X veka bila sastav-

ni deo Srbije, pa na osnovu ove ~iwenice mogu da se hronolo{ki odrede po-

jedini najstariji dubrova~ki zapisi. U jednom izve{taju dubrova~kog arhie-

piskopa dubrova~koj op{tini, od 24. februara 1252. godine, izri~ito se iz-

jedna~ava pojam Srbija sa Bosnom - Zachulmie, regnum Seruilie, quod est Bosgna,

et regnum Tribunie; upor. Zbornik IV, Nº 419. 587

Anonymi, 4 – 5.

185

ku od Anonima, Rawina pripisuje Radoslavu Belu i gradwu cr-

kve Sv. Stefana Prvomu~enika.

Zatim je Radoslav oti{ao u Travuniju, gde je na Uskrs

krunisan za kraqa, a epidaurski arhiepiskop Jovan postavio je

episkopa u Trebiwu. Po{to je porazio ra{kog ùpana u ~ast

pobede Radoslav je izgradio crkvu Sv. Petra u provinciji Ra-

{koj. Sledi opis sukoba sa Ugrima i naprasna smrt kraqa u

Trebiwu.588Kada je, posle wegove smrti, trebiwski |akon spla-

vom prelazio u Dubrovnik da preuzme vladarevu imovinu i re-

likvije, podigla se bura koja je potopila i wega i one koji su

bili sa wim. Sahrawen je u crkvi Sv. Mihaila u Travuniji.589

Junije Rasti}, dubrova~ki hroni~ar, prenosi skra}enu

verziju doga|aja oko Pavlimira Bela, uz neznatne dopune, kao

{to je ime sina kraqa Radoslava koji je ovoga i proterao iz

kraqevstva, a koga Rasti} zove Gotislavom. Daqa pripovest

uglavnom se zasniva na Dukqaninu, s tom razlikom {to doga|aje

oko Pavlimira datira u po~etak X veka.590

Legenda o kraqu Belu sa~uvana je u dve osnovne verzije.

Onu stariju prenosi dubrova~ki Anonim i od wega podatke pre-

uzimaju svi docniji pisci. Ono {to je va`no u pogledu episko-

pije u Rasu, jeste da ta najstarija legenda o Belu ne zna za zida-

we crkve Sv. Petra, kao ni za ratovawe Bela sa Ugrima, ve} sa-

mo za wegov ~in ujediwewa kraqevstva i nesretnu smrt u tala-

sima ispred Dubrovnika. Noviju legendu donosi Pop Dukqanin

i ona sadrì elemente koji u prvi plan stavqaju sukob sa ra-

{kim ùpanom i gradwu crkve Sv. Petra. Od Dukqaninu ovu

verziju preuzimaju pozniji dubrova~ki analisti katkad je kom-

binuju}i sa vestima Anonima, kao {to to ~ini Nikola Rawina.

Pop Dukqanin je za svoju verziju pri~e o Belu imao po-

trebe i u ideolo{koj nameni svoga spisa koja je bila usmerena

na dokazivawe samostalnosti dukqanske dinastije i crkve u od-

nosu na ostale slovenske kneèvine, a pre svega u odnosu na Ra-

{ku koja je upravo u wegovo vreme preuzela prvenstvo me|u srp-

skim kneèvinama. Otuda je ve} od ranije postoje}u legendu

pro{irio dodatnim pojedinostima. Ono {to je su{tinski bit-

588

Ragnina, 176, la città di Tribunia; upor. Ljetopis, 72, in unum oppidum Tribuniae. 589

Ragnina, 170; 173 – 176. 590

Resti, 25 – 26.

186

no jeste da Dukqanin ovo poglavqe o izgradwi crkve Sv. Petra

zavr{ava re~ima da je u woj sedi{te episkopije i u wegovo vre-

me, dakle sredinom XII veka.

Prvobitna legenda o Belu, zabeleèna kod dubrova~kog

Anonima upu}uje na weno postawe pre sredine XII veka kada je

iskrivqenu beleì Pop Dukqanin. U toj pripovesti ono {to

je piscu dubrova~kog porekla bitno jeste ono {to se neposred-

no ti~e wegovog grada, a to su u ovom slu~aju mo{ti svetaca koje

je (Radoslav) Pavlimir Belo doneo iz Rima.591

Zanimqiva je i nestalnost Belovog imena. Kod Anonima

on je iskqu~ivo Radoslav Belo,592 dok je kod potowih dubrova~-

kih pisaca i Popa Dukqanina on Pavlimir Belo.593 Wegovo ime

nesumwivo bi trebalo povezati sa sv. Petrom i Pavlom, odno-

sno gradwom crkve Sv. Petra kod Novog Pazara, {to bi zna~i-

lo da je u pozadini ~itave pri~e istorijska podloga o gradwi

crkve, ~ije se ime transponovalo na pretpostavqenog gradite-

qa. Wegovo pravo ime sa~uvano je samo u najstarijoj dubrova~-

koj predaji – Radoslav Belo.

Trebalo bi voditi ra~una da su kod Porfirogenita nave-

deni srpski vladari i wihovi me|usobni odnosi – proterivawe,

svrgavawe sa vlasti, ìvot u izgnanstvu. Jedni su se sklawali u

Bugarsku (Strojimir, Gojnik), drugi u Hrvatsku (Petar, Bran),

a tre}i u Carigrad (Zaharija). Ovi koji su boravili u Hrvat-

skoj mogli su preko vizantijske Dalmacije lako da do|u i do

Italije. U nekim dokumentima sa po~etka XI veka pomiwu se

slovenski ùpani oko Siponta na rtu Gargano.594 Prvoslavqev

sin Zaharija pojavquje se dvadesetih godina u Carigradu kao

{ti}enik vizantijskog cara Romana Lakapina (919 – 944). Jedi-

ni pripadnik srpskog vladarskog roda ~ija sudbina je potpuno

nepoznata jeste Stefan, sin Mutimirov. Upadqivo je da prema

591

Podrobnije o Belu i vremenu nastanka legende, najverovatnije u XI veku,

videti T. @ivkovi}, Legenda o Pavlimiru Belu, Istorijski ~asopis 50

(2004) 9 – 32. 592

Anonymi, 4 – 5. 593

Resti, 25 – 26; Ljetopis, 69. 594

Codice diplomatico del monastero benedettino di S. Maria di Tremiti (1005 – 1237),

ed. A. Pertucci, Romae 1960, Nº 32, Nº 42, Nº 48 (pod 1043, 1050. i 1054. godinom). Vi-

deti i, J. Gay, L’Italie méridionale et l’empire byzantin, Paris 1904, 590; A. Guillou, Mi-

gration et présence slaves en Italie du VIe au XIe siècle, ZRVI 14/15 (1973) 11 – 16.

187

najstarijim dubrova~kim zapisima sin prognanog kraqa Rado-

slava nosi upravo ime Stefan (Stefan Belo).595

Vesti dubrova~kih hroni~ara u odnosu na politi~ku

istoriju Srbije kako je beleì Konstantin Porfirogenit pot-

puno se razlikuju. Prvo, nema gotovo nijednog imena srpskog

kneza koga beleì Porfirogenit. Kod cara-pisca hronologija

vladavine srpskih vladara prili~no je jasna: Mutimir (851 –

891), Prvoslav (891 – 892), Petar (892 – 917), Pavle (917 – 923),

Zaharija (923 – 926), âslav (933 – 944?). Kod dubrova~kih hro-

ni~ara i Popa Dukqanina hronologija prakti~no ne postoji.

Jedino vladarsko ime koje je zajedni~ko jeste âslavqevo i on

je kod Popa Dukqanina sin kraqa Radoslava koga je proterao u

Primorje, a ovaj, odatle, preko Apulije, dospeo u Rim.596 Ukoli-

ko su Porfirogenitov i Dukqaninov âslav iste li~nosti,597

onda bi hronologija Belovog ratovawa morala da bude pomere-

na dobrih 40 godina docnije, otprilike u vreme od oko 970. do

oko 980. godine.

U su{tini razdobqe posle âslavqeve smrti, u pogledu

istorije Srbije, potpuna je nepoznanica. Jedine podatke o srp-

skim vladarima za drugu polovinu X veka pruàju Pop Dukqa-

nin i dubrova~ki analisti. Ukoliko se zanemari ~itav niz vla-

dara koje Dukqanin navodi pre âslava, koji su gotovo bez sum-

we legendarne li~nosti – npr. Sebeslav, Razbivoj, Vladimir,

Hranimir, Tvrdoslav, Ostrivoj, Tolimir, Prvoslav, Krepi-

mir, Svetozar, Radoslav,598 ostaje usamqena legenda o Pavlimi-

ru Belu koja sna`no natkriquje prethodno Dukqaninovo pisa-

we i prakti~no od samog po~etka wegovog spisa jedina je celina

koja sadrì elemente istori~nosti. Od imena pobrojanih vla-

dara zanimawe pobu|uje Prvoslav koji nosi istovetno ime kao

595

Anonymi, 4. 596

Ljetopis, 62. 597

Prema Porfirogenitu âslavqev otac je Klonimir koji je pri poku{aju

osvajawa vlasti stradao 896. godine, dok bi prema Dukqaninu wegov otac

bio Radoslav. S druge strane, Klonimir je ro|en u izbegli{tvu, u Bugarskoj,

dok je Radoslav prognan iz Srbije. âk i da je âslav Klonimirovi} Kon-

stantina Porfirogenita istovetan sa âslavom iz Letopisa Popa Dukqa-nina, otvara se pitawe legendarnih elemenata koji bi morali da budu dale-

ko brojniji kod Popa Dukqanina i dubrova~kih analista, po{to Porfiro-

genit pi{e gotovo kao savremenik zbivawa koje opisuje. 598


188

i srpski vladar koji je nasledio Mutimira, a koga pomiwe Kon-

stantin Porfirogenit.599 Sli~nost koja nu`no ne mora da zna-

~i da je zaista u pitawu ista osoba.

Jedini hronolo{ki podatak koji Dukqanin pruà nala-

zi se dve generacije kasnije, kada je posle opisa vladavine Be-

lovog sina Ti{emira i unuka Kre{imira, naglasio da je u to

vreme (Eo tempore) umro bugarski car Petar (927 – 969). Sve da-

kle {to je Pop Dukqanin ispri~ao o Pavlimiru Belu odigralo

se, prema wegovom ra~unu, ~etrdesetak godina ranije, odnosno

oko 930. godine. Pore|ewem sa pisawem Konstantina Porfiro-

genita, ova hronologija je neodrìva.

Druga mogu}nost koja se ~ini primamqivijom jeste da se

Pavlimir Belo vratio u Travuniju oko 970 – 980. godine. On bi

bio potomak jednog od izgnanih srpskih kneèva koji je uz podr-

{ku oblasnih gospodara osvojio vlast na prostoru Srbije – ta~-

nije Ra{ke i Travunije. U kontekstu poznatih istorijskih doga-

|aja Belo je mogao da iskoristi nemire koji su potresli Srbiju

posle smrti Jovana Cimiskija, o ~emu tako|e pi{e Pop Dukqa-

nin i da 976/980. godine objedini zemqu. Simbol wegove vojne

pobede bila bi tvr|ava koju je podigao u Ra{koj, a duhovne, cr-

kva sv. Petra i Pavla kod Kaldane. S druge strane, Ohridski

arhiepiskop je 1020. godine zahtevao da mu se vrate episkopije

koje su bile pod bugarskim carevima Petrom i Samuilom, {to

bi, primeweno na episkopiju u Rasu, zna~ilo da je Samuilo u ne-

kom trenutku oblast Ra{ke pripojio bugarskom carstvu. Iz

sleda poznatih doga|aja ovo je najpre moglo da se dogodi oko

1009. godine u sklopu wegovog {ireg pohoda na zapad, prema

Dalmaciji i Dukqi.

U oba slu~aju analiza Porfirogenita, Popa Dukqanina,

dubrova~kih analista i poveqa Vasilija II Ohridskoj arhiepi-

skopiji, ukazuje na to da je doga|aje oko kraqa Radoslava, Bela i

izgradwe crkve Sv. Petra kod Rasa, nemogu}e dovesti u sklad.

Slojevi legende su isuvi{e prikrili istorijsku radwu. Nepo-

znate su i te`we pisaca, odnosno nedovoqno istraène u isto-

riografiji.

Pitawe predlo{ka Letopisa Popa Dukqanina tako|e

iziskuje odre|ene odgovore. Sporno je da li istoriografija da-

599

DAI I, 66 – 68.

189

nas raspolaè verodostojnim prepisom Letopisa. Naime, le-

genda o prvom dubrova~kom arhiepiskopu Jovanu sa~uvana je is-

kqu~ivo kod dubrova~kih hroni~ara, dok ovaj podatak u danas

sa~uvanoj verziji Letopisa Popa Dukqanina ne postoji. Me|u-

tim, on je sigurno i kod wega postojao jer dubrova~ki pisac Lu-

dovik Tuberon (XV/XVI vek) izri~ito kaè, opisuju}i dolazak

prvog arhiepiskopa u Dubrovnik, quem Diocleatis auctoris annales

Ioannem nominant”.600

Prenos mo{tiju sv. Petronile, Domicile, Nerea, Ahi-

lea, Pankracija i delova mo{tiju sv. Sergija i Vakha, ~itavoj

legendi daje jedan poseban istorijski kontekst. Naime, sv. Pe-

tronila je rimska mu~enica iz najranijeg razdobqa hri{}an-

stva. Hri{}anska tradicija je u VI veku od we na~inila }erku

sv. Petra koja je odbila da se uda za vojvodu Flaka i umrla to-

kom trodnevne gozbe. Wen sarkofag je VIII veku preme{ten u

crkvu Sv. Petra, a wena kapela smatrana je za kapelu frana~-

kih kraqeva. Budu}i da su Karolinzi smatrani za adoptirane

sinove sv. Petra, apostolova }erka postala je i za{titnica wi-

hovog doma.601

Sv. Nereo i Ahileo su bili rimski mu~enici iz II veka.

Wihov kult se razvio oko wihovih mo{tiju na grobqu porodi-

ce Domicila, veoma je star i veoma dobro potvr|en. U wihovim

legendarnim delima oni su bili evnusi Flavije Domicile, ro-

|ake cara Domicijana koji su je pratili tokom wenog progon-

stva. Pogubqeni su u vreme cara Trajana (98 – 117), dok je Domi-

cila bila spaqena po{to je odbila da prinese `rtve idolima.

Grobovi sv. Nerea i Ahila prona|eni su 1874. godine u crkvi na

grobqu Domicila, ali su bili prazni.602

Sv. Pankracije je tako|e bio rimski mu~enik iz ranog IV

veka. Wegov kult je po{tovan u crkvi na Via Aurelia u Rimu gde

su leàle i wegove mo{ti, ali o samom Pankraciju malo je {ta

poznato. Wegove mo{ti je papa Vitalijan poslao oko 664. godi-

ne kraqu Nortumbrije. âk {est starih crkava u Engleskoj bi-

lo je posve}eno ovom svecu, ukqu~uju}i i onu u severnom Londo-

600

Commentariolus Ludovici Cervarii Tuberonis de origine et incremento urbis Rhacu-

sanae, Rhacusii 1790, 9 – 10. 601

AA. SS Maii VII (1688), 420 – 422; H. Delehaye, Sanctus, Bruxelles 1927, 118 – 120. 602

AA SS. Maii III (1680) 4 – 16.

190

nu. Slavi se 12. maja, naj~e{}e se sv. Nereom i Ahileom.603

Istog datuma slavi se i sv. Domicila, dok se sv. Petronila sla-

vi 31. maja.

Upadqivo je da su sv. Petronila, Domicila, Nereo, Ahi-

leo i Pankracije pripadali istom krugu svetaca po{tovanih u

Rimu. Wihov kult jeu ranom sredwem veku imao veliki zna~aj na

Zapadu, pre svega u samom Rimu,604 ali i kod Franaka, posebno

Karolinga. Na primeru sv. Pankracija vidi se da je kult bio iz-

uzetno po{tovan i u udaqenoj Engleskoj. Me|utim, beo~ug isto-

rijske podloge ovoj analizi imena svetaca ~ije su mo{ti prene-

te iz Rima u Dubrovnik dodaje Konstantin Porfirogenit koji

949. godine izri~ito kaè da u Dubrovniku, usred grada u crkvi

sv. Stefana Prvomu~enika, leè mo{ti sv. Pankracija.605 Time

je dosegnut najkasniji datum do kada je legenda o prenosu mo-

{tiju sv. Pankracija mogla zadobiti obrise ukoliko nije bila

i potpuno uobli~ena.

Decenijama pre Konstantina Porfirogenita u Dubrov-

niku su postojale legende o osnivawu grada od izbeglica iz

Epidaura, poznato obja{ewe imena Ragusa od re~i lau (strma

stena) i najverovatnije legenda o prenosu mo{tiju sv. Pankra-

cija. Va`no pitawe, koje je gotovo osu|eno da ostane bez odgo-

vora, jeste: u kolikoj meri je Porfirogenit pre~i{}avao dobi-

jene podatke o Dalmaciji, Srbima i Hrvatima? Da li su carski

~inovnici dostavqali caru u svojim bele{kama pone{to i o

legendama dalmatinskih gradova – Zadra, Splita ili Dubrov-

nika? Na primeru Splita jasno je da su u pouzdane izve{taje

kao {to je opis Dioklecijanove palate u Splitu,606 rastojawe 603

AA. SS. Maii III (1680) 17 – 22. 604

Rimske pape, od po~etka VIII i do sredine IX veka, redovno su obdarivale

crkve posve}ene sv. Pankraciju, Petronili, Laurenciju, Stefanu Prvomu-

~eniku, Sergiju i Vakhu, Kozmi i Damjanu; upor. Liber Pontif. I, 418 – 507; II, 2 –

120, passim. Zanimqivo je da se u vreme pape Lava III (795 – 816) svi pomenuti

sveci, odnosno crkve wima posve}ene, pomiwu kao darovane ili obnovqene:

srebrne ikone bazilici sv. Laurencija, vezena ode}a crkvi sv. Laurencija,

isti pokloni crkvi sv. Pankracija, ukra{en oltar u crkvi sv. Petronile,

ode`da |akonijonu sv. Nerea i Ahila, kao i crkvi sv. Stefana Prvomu~eni-

ka; Liber. Pontif. II, 2.8 – 23.19. Budu}i da su sveta~ki kultovi imali svoj apogej

svaki u svoje vreme, za pomenute kultove ovo bi vaìlo na razme|u VIII i IX

veka, uz sna`ne odjeke koji su potrajali do sredine IX stole}a. 605

DAI I, 29.235 – 236. 606

DAI I, 29.246 – 257.

191

izme|u Klisa i Splita607 ili iznos danka koji dalmatinski gra-

dovi pla}aju Slovenima,608 bile ukqu~ene i lokalne legende,

upravo kao ona o zauze}u Salone ratnim lukavstvom Avara, tj.

Slovena.609 Analogijom bi se moglo pretpostaviti da su sli~ne

legende o Dubrovniku tako|e bile zabeleène, a car izdvojio

samo kratku re~enicu iz onog pasusa koji govori o osnivawu

grada i zna~ewu wegovog imena.

Sam po~etak Porfirogenitovog izlagawa u ovom odeq-

ku, zapo~et karakteristi~nim tj. “Da” (tj. skra}eno od

“stoga”, “treba znati da”) ukazuje da su u pitawu ispisi iz {i-

reg spisa ili prikupqenog materijala.610 Stoga, nije neverovat-

no da je u vreme Konstantina Porfirogenita ve} postojala le-

genda o prenosu mo{tiju rimskih svetaca u Dubrovnik.

Uporedna analiza izve{taja Konstantina Porfirogeni-

ta o po~ecima Dubrovnika i Popa Dukqanina o istom pitawu,

pokazuje da je zajedni~ki izvor bio sastavqen na latinskom je-

ziku i da je bio stariji od polovine X veka.611 Onako kako je Ra-

dosav Kati~i} rekonstruisao predloàk ~iji su delovi upotre-

bqeni kod Konstantina Porfirogenita, Popa Dukqanina, To-

me Arhi|akona i dubrova~kih analista (Milecije), izlazi da je

on bio sadràn u katalogu episkopa ili u nekoj pontifikalnoj

hronici. Po~etke ove legende opredelio je Radosav Kati~i} u

drugu polovinu VIII veka.612

Slojevi dubrova~ke legende o osnivawu grada, zatim o

prvom arhiepiskopu Jovanu i dolasku izbeglica iz Rima kao i o

prenosu mo{tiju odre|enih rimskih svetaca, nisu podjednako

rastuma~eni u literaturi. Naracija koja se ti~e Bela i preno-

sa mo{tiju ostala je zanemarena. Jo{ je F. [i{i} zakqu~io da

je pripovest o Belu potekla u Dubrovniku da bi se objasnilo

romansko poreklo Dubrov~ana, pa bi to zapravo bila etiolo-

{ka legenda koja bi i{la za tim da objasni za{to se Dubrov~a-

607

DAI I, 29.29 – 30. 608

DAI I, 30.132 – 142. 609

DAI I, 29.32 – 44. 610

Kati~i}, Aedificaverunt, 132. 611

O jezi~kim sli~nostima Dukqaninovog i Porfirogenitovog izve{taja

koje vode ka re{ewu da je postojao latinski zapis dubrova~kog postawa, vi-

deti, Kati~i}, Aedificaverunt, 134 – 137. 612

Kati~i}, Aedificaverunt, 157 – 158.

192

ni od starine zovu Romani.613 Onda bi u tom slu~aju slovenska

legenda o kraqu Radoslavu bila uzeta za okvir ove pripovesti,

pa bi vaqalo postaviti pitawe kakve veze uop{te ima sloven-

ska legenda o kraqu Radoslavu sa Dubrovnikom, a pogotovo veza

wegovog unuka kao prenosioca najdragocenijih dubrova~kih mo-

{tiju. Samo zato da bi Dubrov~ani uspostavili ~vr{}u vezu sa

svojim romanskim poreklom? Za{to bi oni na tome insistira-

li u ranom sredwem veku kada su jezi~ke barijere izme|u sta-

novnika gradova i Slovena zale|a vrlo jasno definisale et-

ni~ko poreklo jednih i drugih. Sve ovo navodi na pomisao da se

iza legende o kraqu Radoslavu, izgradwi Dubrovnika, prenosu

mo{tiju rimskih svetaca, osnivawu episkopije u Rasu, krije ne-

koliko slojeva dubrova~ke tradicije zasnovane na realnim

istorijskim doga|ajima.

Skupina mo{tiju rimskih svetaca ukazuje na vezu Du-

brovnika sa Rimom i zapadnom crkvom. Neko ko je bio veoma

uglednog roda doneo je te mo{ti u Dubrovnik. Slovenska legen-

da je tu li~nost, mo`da, pretvorila u jednog od potomaka izgna-

nog kraqa. Poznato je da su srpski kneèvi ~esto bili izgnani-

ci u okolnim zemqama - Bugarskoj, Hrvatskoj, Carigradu, a iz-

gleda i u Italiji, tj. Rimu. Stapawe dubrova~ke legende o pre-

nosu mo{tiju sa lokalnim slovenskim legendama o starijim

kneèvima nesretne izgnani~ke sudbine mogle su da se spoje u

jedinstvenu legendu tek po{to je Dubrovnik u sebe primio ele-

mente slovenskog ìvqa. Takva mogu}nost otvorila se ve} kra-

jem X veka614 i do vremena Popa Dukqanina proteklo je dovoqno

vremena da se ona u potpunosti oblikuje. U tom slu~aju podaci o

(Radoslavu) Pavlimiru Belu preneti su u Dubrovnik iz sloven-

skog okruèwa, a Dubrov~ani su tu legendu prilagodili svojim

politi~kim potrebama. Ali pre nego {to su se legende preple-

le i stvorile te{ko shvatqivu pripovest morala je da postoji u

slovenskom svetu legenda o Radoslavu Belu.

Porfirogenit o ovom vladaru ni{ta ne zna, jer sam kaè

da je u jednom trenutku srpski vladar postao Vojislav, zatim Ra-

doslav, pa Prosigoj, a potom Vlastimir, da bi tek od wegovog

613

[i{i}, Letopis, 442. 614

Kod dubrova~kog Anonima zabeleèn je podatak da su stanovnici Dubrov-

nika krajem X veka igrali na slovenski na~in (a modo schiavono); upor. Anonymi, 25.

193

vremena (oko 830 – 851) mogao da otpo~ne sigurnije izlagawe sa

Mutimirom, wegovim sinovima i bugarsko-srpskim sukobima.

Ime Radoslava koincidira sa imenom Dukqaninovog kraqa Ra-

doslava. I prema Porfirogenitovom pisawu izlazi da je ovo

vladar sa kraja VIII i po~etka IX veka. U tom slu~aju potomak

kraqa Radoslava, Belo Pavlimir mogao je da se pojavi na pro-

storu srpskih zemaqa ~etrdesetih godina IX veka.615

Ova hronologija odgovara pisawu Popa Dukqanina, od-

nosno jednog izdvojenog pasusa wegovog Letopisa za koji se mi-

slilo da je slu~ajno umetnut na to mesto,616 a koji je Dukqanin

preuzeo iz nekog drugog izvora. Radi se o prekidu radwe izme|u

dva odeqka – onoga koji govori o ro|ewu Pavlimira Bela i

onog koji daqe obja{wava kako je Pavlimir Belo do{ao u svoju

dedovinu. U pitawu je tekst pasusa o arabqanskim brodovima

koji su u to vreme, isploviv{i sa Sicilije, razru{ili omnes ci-

vitates maritimas.617 Mleta~ki hroni~ar Jovan \akon pi{e o

istom pohodu iz 841. godine kada su stradali Osor, Ankona,

Kvarnerska ostrva, ali ne i ju`nodalmatinski gradovi.618

Dokaz da je ovaj prikaz preuzet gotovo doslovce iz nekog

izvora jeste Dukqaninovo tuma~ewe izraza kojim opisuje ara-

bqansko brodovqe: quod stolum vocatur miria armeni graece, id est

latine decem millia vella.619 Sama re~enica predstavqa trag stari-

jeg izvora kojim se Pop Dukqanin koristio, ali me|u izvorima

koji su istorijskoj nauci danas poznati – ovog izvora nema. Pop

Dukqanin je veoma ta~no preveo gr~ki original, odnosno, {to

je verovatnije, dobar prevod ve} je sadr`ao izvor kojim se Du-

kqanin koristio.620

615

Vlastimirov zet, `upan Travunije, zvao se a hronolo{ki se tako|e

uklapa u ~etrdesete godine IX veka; DAI I, 34.7 – 8. [i{i}, Letopis, 443, nap.

73, skrenuo je pa`wu na mogu}nost da je, budu}i da je ime Porfirogenit za-

pisao u genitivnom obliku , {to otkriva latinski zavr{etak, da je

Porfirogenit “pred sobom imao latinskim jezikom pisane izve{taje iz Du-

brovnika (a i ostale Dalmacije).” 616

[i{i}, Letopis, 444. 617

Ljetopis, 70. 618

Ioh. Diac. 114.5 – 21. 619 Ljetopis, 70. 620

- deset hiqada; jedriti; Upor. A Patristic Greek Lexi-

con, ed. G. W. H. Lampre, Oxfrod 1965, 227, 888.

194

Iza ovog kratkog opisa arabqanskog upada, koji je za po-

sledicu imao, prema Dukqaninu, napu{tawe gradova od strane

Romana i wihov sukob sa Slovenima iz unutra{wosti, te napo-

sletku sporazum o pla}awu danka uz odobrewe da ponovo mogu da

podignu gradove,621 nastavqa Dukqanin opis dolaska Pavlimi-

ra Bela koji je sa rodbinom i 50 vojnika prispeo u Dalmaciju u

luku Gru`.

Po~etak ovog pasusa ukazuje da je Dukqaninu bilo potpu-no jasno da prethodni opis arabqanskog upada stoji u neposred-noj hronolo{koj vezi sa daqim doga|ajima oko Pavlimira Be-la, jer nedvosmisleno kaè da se to dogodilo u isto vreme – per

idem tempus. Kroz ~itav tekst Letopisa, Pop Dukqanin ovako eksplicitan izraz nigde ne koristi. Kada ni sam nije bio sigu-ran u hronologiju Barski letopisac koristio je naj~e{}e izra-ze inter haec, itaque tempore ili eo tempore,622 dok izraz post haec ukazuje na sigurnost pi{~evu u redosled doga|aja koje opisuje ali bez dovoqno saznawa o bliòj hronologiji.623

Ispitivawe legende o Radoslavu Belu dovelo je su~eqa-vawem razli~itih izvora do suprotstavqenih tuma~ewa. Poka-zalo se da legenda u celini ne moè da bude sme{tena u odre|e-no razdobqe, a da ne bude naru{en me|usobni odnos izvora i hronologija koju pruàju. Sve to dovodi do zakqu~ka da je ve} kod Popa Dukqanina sredinom XII veka legenda o Radoslavu Be-lu bila prili~no izmewena i primila u sebe i neke druge le-gende iz slovenskog i romanskog sveta. Podatak da je Belo podi-gao crkvu Sv. Petra i u woj ustanovio episkopiju, uz veoma va-`nu napomenu pisca da je to tako i do “dana{wih dana”, a tog podatka nema kod najstarijeg dubrova~kog pisca – Anonima –

621 [i{i}, Letopis, 444, smatra da ovaj sporazum Romana i Slovena ne treba

brkati sa sporazumom iz vremena Vasilija I posle 867. godine, a sam zapis da

je istorijski ta~an iako je u Letopis dospeo kao docnija glosa dubrova~kog

postawa. Kao potporu [i{i}eve primedbe, trebalo bi re}i da su Sloveni i

Romani jo{ u vreme Lava V (813 – 820) vr{ili razgrani~ewa u Dalmaciji. 622

Ljetopis, 46, 48, 69, 70 – 73, 77 – 78, 84, 94. 623

Ljetopis, 42, 53, 67, 74, 87, 91, 93, 95 – 96, 101, 104. Zanimqivo je da dubrova~-ki Anonim otpo~iwe svoju Hroniku izgradwom Dubrovnika od strane kraqa Radoslava Bela, sina Stefana Bela. Hronologija koja prati izlagawe – go-dina ispred svakog odeqka – plod je docnijeg rada kopiste iz XV veka i po-sledica wegovog tuma~ewa pro{losti. Odavno je upozoreno da se prve vesti najstarije dubrova~ke Hronike odnose na vreme s po~etka IX veka; upor. Anonymi, VI ( S. Nodilo).

195

ukazuje na to da ga je Dukqanin ubacio samoinicijativno, da bi pokazao kako su dukqanski vladari (jer Belo je prema Dukqani-nu pre svega dukqanski vladar) bili ti koji su ustanovili epi-skopiju u Ra{koj, a samom tom ~iwenicom ba{tinili i poli-ti~ku vlast na tom prostoru.

Dubrov~ani su spojili stariju legendu o osnivawu Du-brovnika sa dolaskom Radoslava Bela jer je on doneo mo{ti svetaca tako bitne u ranom sredwem veku kao zalog trajawa i opstanka jednog grada. U tom slu~aju do{qaci iz Rima jesu do-neli mo{ti, a da li su ba{ oni ustanovili episkopiju u Trebi-wu i zajedno sa izbeglicama iz Epidaura sagradili Dubrovnik, ostaje samo legenda uklopqena u istorijsku scenu.

Pokazalo se da je pisawe Popa Dukqanina o osnivawu episkopije u Rasu plod wegove konstrukcije. Moè se pouzdano zakqu~iti da episkopiju u Rasu nije osnovala dubrova~ka ili barska crkva. Ovakvo tuma~ewe odvodi korak daqe i do pitawa o politi~koj pripadnosti Rasa u vreme kneza Mutimira i bu-garskog kneza Mihaila Borisa. Jer, ukoliko je Ras pograni~ni srpski grad onda je pomalo ~udno {to ga nema u popisu nastawe-nih gradova u “kr{tenoj Srbiji” Konstantina Porfirogenita. Upadqivo je da popis srpskih gradova iz 949. godine zabeleèn u 32. poglavqu DAI zapo~iwe Porfirogenitovim karakteri-sti~nim, {to je zapravo postupak skra}ivawa izvornika.624 Na istovetan na~in zapo~iwe on nabrajawe gradova u u Hrvat-skoj i drugim srpskim kneèvinama.625 Spisak je najverovatnije prilago|avan i u wemu nisu na{la mesto sva naseqa.

Ras, kao pograni~na tvr|ava, mogao je da bude 855 – 880. godine u Srbiji, a 949. godine u Bugarskoj. Ve} 976. godine, pre-ma Dukqaninu, Srbi su likvidirali vizantijsku posadu u Rasu i ponovo se osamostalili.626 Da je ovaj grad bio u temi Bugarskoj zbog ~ega bi ga Srbi osvajali? Uostalom dobro je poznat pe~at Jovana, protospatara i katepana Rasa iz vremena Jovana Cimi-skija627 {to je dokaz da je Dukqaninov prikaz doga|aja u Srbiji izme|u 971. i 976. godine veoma pouzdan, a da je u Rasu bilo sedi-

624

DAI I, 32.149. 625

DAI I, 31.68 (Hrvatska); 33.20 (Zahumqe); 34.19 (Travunija); 35.12 (Dukqa);

36.14 (Paganija). 626

Ljetopis, 74. 627

Seals II, Nº 33.1.

196

{te katepanata. Ovaj zakqu~ak name}e slede}i, a to je da ukoli-ko je bilo potrebe da se oblast Srbije deli na katepanat Ras i temu Srbiju, koja je potvr|ena sigurno posle 1018. godine,628 a verovatno na temequ Cimiskijeve podele iz 971. godine, onda je oblast oko grada Rasa pre 971. godine ve} figurirala kao po-sebna politi~ka jedinica u okvirima celokupne Srbije. Weno izrastawe kao politi~ke celine najpre je moglo da bude ubrzano postojawem crkvene organizacije, ta~nije episkopije oko koje su se stekli i posebni atributi dràvnosti i posebno-sti te oblasti.

Istovremeno, ovakav zakqu~ak bi ukazivao na to da je tvr|ava Ras u ranom sredwem veku bila pograni~na bugarska tvr|ava u ~ijoj je blizini uspostavqena episkopija sa sedi{tem u crkvi Sv. Petra. Samim tim, Ra{ka episkopija je od svog osnivawa potpadala pod Ohridsku arhiepiskopiju. Ova podela trajala je kratko jer ve} oko 933. godine knez âslav obnavqa Srbiju, a sasvim sigurno od 976. godine kada su Ra{ani osvojili Ras koji je kratko vreme pre toga bio sedi{te vizantijskog ka-tepanata. Polimqe ostaje kao najzanimqivije podru~je u kojem bi trebalo o~ekivati nalaze najranije crkvene organizacije u Sr-biji. U ru{evinama crkve Sv. Trojice u selu Majstorovina kod Ravne Rijeke, desetak kilometara jugozapadno od Bijelog Poqa, prona|en je jedan kameni stubi}, deo oltarske pregrade, za pre-pletom preromani~kog tipa, osobenim za crkvene gra|evine u Dalmaciji iz razdobqa od IX do XI veka.629 Jo{ zna~ajnija je cr-kva, trikonhos, Sv. Jovana u Zatonu, datirana tako|e okvirno u doba izme|u IX i XI veka.630

Su{tinski, hri{}anstvo je na prostor Srbije prodiralo veoma sporo iz pravca Dukqe pureko Polimqa gde su se nalazi-le najva`nije komunikacije ju`nog Primorja sa Srbijom, kao i pravcem od Dubrovnika, preko Zahumqa do Bosne. Po~etak cr-kvene organizacije nemogu}e je ta~no odrediti i dosada{wa is-traìvawa sakupqena u ovoj studiji nedvosmisleno pokazuju da je to bio spor i ~esto prekidan proces. Sredi{ta najranije cr-

628

Npr. pe~at Konstantina Diogena, stratega Srbije, Seals I, Nº 34.1. Za temu

Srbiju videti,. Q. Maksimovi}, Organizacija vizantijske vlasti u novoo-svojenim oblastima posle 1018. godine, ZRVI 36 (1997) 31 – 43. 629

V. S. Jovanovi} – Q. Glu{ac, Crkva Svete Trojice u Majstorovini, Gla-snik SAD 9 (1993) 214 – 215. 630

V. S. Jovanovi}, “^rônô~a ou Zatonh”, ZFF 9/1 (1967) 163 – 172.

197

kvene organizacije u Bosni i Srbiji ostaju nepoznata, uz pret-postavku da je takvo sedi{te najpre moglo da bude u Destiniku. Ukoliko se prati razvoj vladarske ideologije kod Srba, onda je ve} od druge polovine IX veka morala da postoji izvesna orga-nizacija, makar i kao jedno jedino sedi{te crkvenog prelata koji je vi{e nominalno nego stvarno nosio titulu episkopa Sr-bije ili episkopa Bosne. îni se da je na razvoj crkvene organi-zacije u Srbiji presudno uticalo to {to je u vreme ekspanzije Bugarske i privremenog gubitka samostalnosti srpske kneè-vine do{lo i do prekida u razvoju prethodne crkvene organiza-cije. Sedi{te te najstarije crkvene organizacije u Srbiji mo-ralo bi se traìti me|u gradovima koje Konstantin Porfiro-genit navodi u “Kr{tenoj Srbiji”.

ZAKQUÂK

Doseqavawem Srba i Hrvata na Balkansko poluostrvo,

koji su se smestili na prostoru nekada{we rimske provincije

Dalmacije, okon~an je talas seobe Slovena koji je otpo~eo

stole}e ranije po~etkom vladavine vizantijskog cara

Justinijana I. Iako su Srbi i Hrvati stupili ju`no od Save i

Dunava kao saveznici Carstva kao protivteà Avarima,

zate~eno stawe uru{enog poznoanti~kog sveta u najve}oj meri

odredilo je pravac wihovog istorijskog razvitka. Izuzev

dalmatinskih gradova: Zadra, Trogira, Raguze, Kotora, Budve i

Ulciwa, koji su predstavqali àri{ta vizantijske uprave i

lu~ono{e civilizacijskih tekovina, unutra{wost nekada{we

rimske provincije Dalmacije, bila je li{ena gradskih centara

ili sli~nih àri{ta. Decenije prethodnih pusto{ewa

na~inila su u civilizacijskom smislu od unutra{wosti

Balkanskog poluostrva pusto poqe. Blizina vizantijskih

gradova na dalmatinskoj obali, sa o~uvanim gradskim

poretkom, crkvom i latinitetom, Hrvatima i Srbima u zale|u,

blagotvorno je uticala na preno{ewe kulturnih tradicija

198

prido{lim varvarima. Ali, ovj proces tekao je sporo i ~esto

bio prekidan.

Srbi su se naselili na teritoriji koja je u crkvenom

smislu, krajem VI veka, potpadala pod dve arhiepiskopije. Jedna

je imala sedi{te u Saloni, a druga u Justinijani Primi. Obe

ova grada prestala su da postoje po~etkom VII veka, Justinijana

Prima na samom po~etku vladavine cara Iraklija (610 – 641), a

Salona se najverovatnije ugasila postepeno deceniju ili dve

kasnije. Tako je i crkvena organizacija na prostoru Dalmacije

i prefekture Ilirik, gotovo poptuno prestala da postoji.

Izuzetak su ~inili mali dalmatinski gradovi, Zadar, Trogir,

Dubrovnik, Kotor, Budva i Ulciw, i iz wih }e i pote}i obnova

crkvena organizacije i weno {irewe prema Slovenima u

zale|u.

Brojni toponimi u Dalmaciji svedo~e o dodiru izme|u

starosedelaca i prido{lih Slovena. Za pitawe hri{}anstva

od neobi~ne va`nosti je jedna grupa toponima koja u svome

korenu sadrì latinski pridev sveti – sanctus, i li~no ime

sveca, npr. Sutilija, Sutmiho, Sutivan, Sutomore – sanctus Ilias,

sanctus Michael, sanctus Iohannes, sancta Maria. Latinski pridev

sveti postao je slovenski prefiks sut -. O~uvawe imena ovih

mesta ukazuje na dodire sa starosedeocima ali i na

nerazumevawe zna~ewa samog imena . Docniji sloj toponima

jasno razlaè imena na Sveti Mihailo, Sveti Ilija, Sveta

Varvara, itd., ozna~avaju}i zapravo vreme kada su Sloveni

po~eli da razumevaju pravo zna~ewe ovih imena odnosno kada su

i sami postali hri{}ani.

U unutra{wosti Balkanskog poluostrva uo~eni su

brojni toponimi Crkvina. Obi~no je re~ o sakralnim

objektima iz ranih epoha. U Bosni npr. ~esto su u pitawu

poznoanti~ke bazilike na kojima nisu vr{ene nikakve

prepravke tokom sredweg veka, a koje su van funkcije bile ve}

po~etkom VII veka. U nekim od ovih objekata opaà se i

ranosredwovekovno ukopavawe pokojnika, najverovatnije na

osnovu spoznaje Slovena da je re~ o svetom mestu, ali ne i kao

posledica sluè}e crkve. Mislim i da je ovo pokazateq o

doidru rularnog hri{}anskog stanovni{tva koje je bilo u

dodiru sa Slovenima tokom ~itavog razdobqa ranog sredweg

veka.

199

Tokom prva dva stole}a po naseqavawu Srba i Hrvata,

Dalmacija se nalazila na politi~koj periferiji Vizantije i

papstva. Ovaj potowi je imao izvesnog uticaja na crkvene

prilike u Dalmaciji sve do vremena izdvajawa Ilirika (sa

Dalmacijom) u vreme cara Konstantina V (741 – 775). Vrlo je

izvesno da je tokom druge polovine VII veka Rim sprovodio

odre|enu obnovu crkvene organizacije u sredwoj Dalmaciji, gde

je Split preuzeo ulogu nekada{we Salone. Drugi grad kojem je

izgleda bila posve}ena pa`wa bio je Dubrovnik. Iz Splita i

Dubrovnika tekla je misionarska delatnost prema Srbima i

Hrvatima u zale|u. Prvi rezultati potvr|eni su istorijskim

dokumetnima koji se odnose na prvu polovinu IX veka, kada je

hrvatski knez Trpimir postao ktitor jednog benediktinskog

manastira, a na wegovom dvoru boravio propovednik iz

Frana~ke, Got{talk, koji je sprovodio u~ewe o predestinaciji.

Frana~ki politi~ki uticaj u dalmatinskom zale|u

{irio se i na crkvena pitawa. Delovawem frana~kih

misionara ustanovqena je najverovatnije episkopija u Ninu

koja }e izrasti u glavni crkveni centar hrvatskog arhonta. U

posledwoj ~etvrtini IX veka hrvatski vladari }e ~ak

poku{avati da iz Rima dobiju posve}ewe svoga episkopa

teè}i da na taj na~in utemeqe i svoju sopstvenu crkvu. Ovaj

poku{aj je propao, ali je izvrstan pokazateq kako se dràvna

svest izgra|ivala i u Hrvatskoj upravo kao i u drugim

ranosredwovekovnim dràvama. Istovetan slu~aj je, ujedno i

sinhron, delovawe bugarskog kneza Borisa, koji je od pape

tako|e poku{avao da isposluje nezavisnu bugarsku crkvu. Kada

od Rima to nije mogao da dobije on se okrenuo carigradskom

patrijarhu kome nisu bile nepoznate autokefalne

arhiepiskopije.

Najve}a nepoznanica ostaje prostor dana{we Bosne, koja

je u ranom sredwem veku bila geografski daleko mawa

teritorija, i za koji u ranom sredwem veku ne postoji gotovo

nijedan relevantan podatak. Nalaz pojasa jednog frana~kog

misionara iz Bosne, koji se sigurno datira u prvu polovinu IX

veka, gotovo da je jedini podatak koji bi ukazivao na

misionarske aktisnovsti frana~ke crkve prema zemqama

dubqe u zale|u Dalmacije. Bosna je tada bila u sastavu

srhontije Srbije, tako da i svaka vest koja se odnosi na Srbiju

200

toga vremena trebalo bi da bude posmatrana i kao vest koja se

odnosi na Bosnu. Konstantin Porfirogenit izri~ito i kaè

da je Bosna sastavni deo Srbije, iako je ve} u wegovo vreme ona

u pone~emu predstavqala zasebnu oblast ~im je car imao

potrebu da je posebno pomene na kraju odeqka o Srbiji.

Na osnovu pisawa Konstantina Porfirogenita, poznato

je da su srpski prin~evi, koji se ra|aju polovinom IX veka,

nosili hri{}anska imena – Stefan, Pavle, Petar. Politi~ko

delovawe srpskog arhonta otkriva i da je hri{}anska

vladarska ideologija svoje utemeqewe u Srbiji na{la

posledwih decenija IX veka. Naime, u sukobima bugarskog cara

Simeona sa Vizantijom, Srbi su uglavnom istupali kao

saveznici Carstva, a vladari koji su dolazili do prestola

nakon nasilne smene prethodnika koje su postavqali Bugari,

vrlo brzo su se vra}ali pod skute Vizantije. Jedan od mogu}ih

odgovora na pitawe za{to su to ~inili proisti~e upravo iz

vladarske ideologije, jer su srpski arhont o~igledno razvili

svest da im potvrda vladarskog naslova ne moè do}i iz

Preslava ili Pliske, ve} iskqu~ivo od cara iz Carigrada koji

je imao jedinstveno pravo da postavqa vladare drugim

narodima. Ova potvrda bila je potrebna arhontu Srbije i radi

o~uvawa premo}i me|u ostalim srpskim kneèvinama:

Zahumqana, Neretqana, Travuwana i Dukqana.

Tragovi crkvene arhitekture ranog sredweg veka na

prostoru srpskih kneèvina izuzetno su retki, za razliku od

Hrvatske, gde je broj sa~uvanih crkvica daleko ve}i. Ipak, u

ju`noj Dalmaciji, pre svega u Boko-kotorskom zalivu, poja~ana

je sakralna graditeqka aktivnost u okolini vizantijskih

gradova Kotora, Budve i Ulciwa, gde se kao ktitori javqaju i

qudi slovenskog imena. Pravac prostirawa preromani~kog

crkvenog graditeqatva iz Dukqe prema unutra{wosti tekao je

dolinom Lima, gde su tako|e arheolo{ki potvr|ene najmawe

dve crkve iz ovog razdobqa.

U modernom srpskom jeziku o~uvali su se tako|e tragovi

rimskog crkvenog uticaja koji pokazuju postojawe ìvog kulta

kao {to su oleum – uqe, commcare – kum, crux – krst, altare –

oltar, arsa – raka, itd. Ove re~i su pokazateq o {irewu

hri{}anstva iz latinske sredine, a takva je postojala u

201

Dalmaciji gde je romansko stanovni{tvo, iako pod vrhovnom

vla{}u Vizantije, negovalo latinski crkveni kult.

[ezdesete godine IX veka bile su obeleène crkvenim

sukobom Rima i Carigrada na prostoru Balkanskog poluostrva,

kada su jake pape poku{ale da pod crkveni uticaj Rima stave i

udaqenu Bugarsku ba{tine}i to pravo na poznoanti~koj

crkvenoj podeli kada je Justinijana Prima bila pod

ingerencijama rimskog pape. Godine 873. papa pi{e srpskom

knezu Mutimiru da se vrati u veru svojih predaka, savetuju}i mu

da se obrati episkopu Sirmijuma. O~igledno je u Rimu

postojala svest o ranoj pripadnosti Srba rimskoj crkvi, upravo

kao {to i Konstantin Porfirogenit saop{tava isto samo na

razli~it na~in kratkim opisom pokr{avawa Srba u vreme

Iraklija od strane sve{tenika iz Rima.

Ispitivawe stawa crkvene organizacije u Srbiji ili

srpskim kneèvinama nije dalo rezultat koji bi otkrio

eventualno crkveno sredi{te ili mreù episkopija.

Istorijski izvori u sebi nisu sa~uvali ovakav jedan podatak.

Ipak, crkveno sredi{te je izvesno postojalo, jer lista imena

naseqenih gradova u srpskim kneèvinama sa~uvana u De

administrando imperio cara Konstantina Porfirogenita,

pokazuje jedan zanimqiv obrazac prema kome je prvi grad na

spisku ujedno i poznato crkveno sredi{te. Tako je u slu~aju

Neretqana prvi grad na spisku Mokro, moderna Makarska, koja

je docnije zaista bila episkopija; u Zahumqu je na tom mestu

Ston, koji je ve} od prve ~etvrtine X veka bio episkopija; u

Travuniji je na prvom mestu Trebiwe, koje je tako|e bilo

episkopija. Analogija sa Srbijom ukazivala bi da je glavni grad

Srbije bio Destinik, a samim tim i neka vrsta crkvenog

sredi{ta.

U vreme vladavine vizantijskog cara Romana Lakapina

dogodile su se veoma bitne politi~ke promene koje su se

odrazile i na teku}a crkvena pitawa. U wegovo vreme

Dalmacija je vra}ena pod jurisdikciju rimske crkve i na dva

crkvena sabora u Splitu, 925. i 928. godine, izvr{ena je

rekonstrukcija crkvene organizacije po rimskom obrascu. Tako

je Split postao i zvani~no arhiepiskopija, sa svojim

sufraganima u Zadru, Stonu, Makarskoj i Dubrovniku, odnosno

Kotoru – koji su tada ~inili jednu episkopiju. Preure|ewe

202

crkvene organizacije u Dalmaciji sigurno je dalo dodatni

podsticaj daqem {irewu hri{}anske organizacije prema

slovenskom zale|u. Dva crkvena sredi{ta ~inila su ki~mu ovih

aktivnosti – Split, prema Hrvatima, i Dubrovnik, prema

Srbima. Tokom vekova sredweg veka Dubrovnik }e neprestano

isticati svoju crkvenu supremaciju na srpske zemqe koja je

relano imala osnove najverovatnije samo prema Travuniji, dok

su dukqanski vladari ovo pravo Dubrov~ana po svoj prilici

poku{avali da ospore izgradwom sopstvene srkvene

organizacije u ~emu su kona~no i uspeli u drugoj polovini XI

veka. Veoma je va`no razumeti da su ovi gradovi ujedno bili i

`ari{ta vizantijske vlasti u Dalmaciji, dok su s druge strane

u crkvenom smislu spadali pod rimskog papu. U vremenima

crkvenih razmirica izme|u Rima i Carigrada, ovo je dovodilo

sasvim sigurno do prili~no velikih te{ko}a u crkveno-

organizacionom smislu. To je jedan od razloga zbog ~ega je

razvoj crkvene organizacije u srpskim zemqama tekao sporo i

isprekidano.

Tek kada Vizantija bude i vojno nadzirala srpske

arhontije, od vremena Vasilija II (976 – 1025), odnosno od 1018.

godine, tek tada }e se stvoriti uslovi za ubrzano formirawe

ozbiqnije crkvene organizacije, pa }e ~ak i tada pro}i vi{e od

jednog stole}a dok ona ne dobije jasne konture. Istovetan

obrazac postojao je u Hrvatskoj dva stole}a ranije, kada su

Franci, kao papski eksponenti, zauzeli Hrvatsku i u woj

uspe{no izgradili prvobitnu hrvatsku crvku sa sedi{tem u

Ninu.

Su{tina istra`ivawa crkvene orgaznicije u srpksim

zemqama u ranom sredwem veku nije mogla da te~e u pravcu

rekonstrukcije crkvene organizacije u srpskim zemqama –

izvori su nemi kada je re~ o ovom pitawu – ve} u utvr|ivawu

toka jednog procesa koji je iz ravijene vladarske ideologije

koja se temeqila na hri{}anstvu neminovno morala da dovede i

do izgradwe crkvene organizacije. Proces je uo~en i obja{wen,

vi{e od toga te{ko je bilo utvrditi.

203

IZVORI

Abecedni spisak naselja za period 1948 – 1990, Beograd 1991.

Andreae Danduli ducis Venetiarum Chronica per extensum descripta aa. 46 –

1280 d.C., ed. E. Pastorello, Bologna 1938.

Annales Beneventani, MGH SS II, ed. G. H. Pertz, Hannoverae 1829, 173 –

185.

Annales Ragusini Anonymi, ed. S. Nodilo, Zagrabiae 1883, 1 – 163.

Annali di Ragusa del magnifico ms. Nicolò di Ragnina, ed. S. Nodilo, Zagrabiae

1883, 166 – 301.

Anonymi Descriptio Euroae Orientalis, ed. O. Górka, Cracoviae 1916. Arhiepiskop Danilo i drugi, @ivoti kraqeva i arhiepiskopa srp-

skih, ured. \. Dani~i}, Zagreb 1866. Anne Comnenae Alexias, ed. D. R. Reinsch – A. Kambylis, I – II, Berolini 2001.

Acta et Diplomata res Albaniae mediae aetatis illustrantia, I –II, ed. E. Sufflay,

Vindobonae 1903, 1918.

Byzantine Lead Seals, I – III, ed. G. Zacos – A. Veglery, Basel 1972. Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, II, prir. B. Fer-

jan~i}, Beograd 1959.

Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, III, ured. G. Ostro-


Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, IV, G. Ostrogor-

ski – F. Bari{i}, Beograd 1971. Georgius Cedrenus Ioannis Scylitzae opera, ed. I. Bekker, Bonnae 1839.

De cerimoniis aulae byzantinae, ed. I. Reiske, Bonnae 1829.

Die Zusätze in der Handschrift des Johannes Skylitzes Codex Vindobonensis

hist. graec. LXXIV, ed. B. Proki}, München 1906.

Diplomati~ki zbornik kraljevine Hrvatske s Dalmacijom i Slavonijom, I, ured. I.

Kukuljevi} – Sakcinski Zagreb 1874.

Diplomati~ki zbornik kraljevine Hrvatske, Dalmacije i Slavonije, II, ured. T.


Diplomati~ki zbornik kraljevine Hrvatske, Dalmacije i Slavonije, ed. T. Smi~i-

klas, IV, Zagreb 1906.

Diplomati~ki zbornik kraljevine Hrvatske, Dalmacije i Slavonije, I, ured. M.

Kostren~i}, Zagreb 1967.

Documenta historiae chroaticae periodum antiquam illustrantia, ed. F. Ra~ki,

Zagrabiae 1877.

204

Du{anov Zakonik 1349 – 1354, preveo, predgovor i uvod napisao N.

Radoj~i}, Novi Sad 1950. Einhardi Annales, ed. G. Pertz, MGH SS I, Hannoverae 1826, 135 – 218.

Eustazio di Tessalonica, La espugnazione di Tessalonica, ed. St. Kyriakidis, Pa-

lermo 1961.

@itie na Kliment Ohridski, prir. I. G. Iliev, Gròcki izvori za

bòlgarskata istoriù IX, Sofiù 1994, 10 – 41.

Jitió kralß srßßbßskÿxß, deo prvi, ured. I. Pavlovi}, Beograd 1877. Ioannis Zonarae epitomae historiarum, libri XVIII, rec. M. Pinder, Bonnae

1897.

Ioannis Cinnami epitome rerum ab Ioanne et Alexio Comnenis gestarum, ed. A.

Meineke, Bonnae 1836.

Ioannis Scylitzae Synopsis historiarum, rec. I. Thurn, Berolini 1973.

Legende i kronike, ured. V. Gligo – H. Morovi}, Split 1977.

Les plus anciens recueils des miracles de saint Demetrius, I – II, ed. P. Lemerle,

Paris 1979.

Leonis Imperatoris Tactica, ed. J. – P. Migne, PG 107 (1863) 668 – 1119.

Liber pontificalis, ed. L. Duchesne, I – III, Paris 1955.

Ludovici Cervarii Tuberonis patritii Rhacusini ac abbatis congregationis Meli-

tensis Commentaria suorum temporum, I – II, Rhacusii 1784.

Ljetopis Popa Dukljanina, ed. V. Mo{in, Zagreb 1950.

Ljetopis fra Nikole La{vanina, ed. J. Jeleni}, GZM 26 (1914) 335 – 368.

Mavro Orbini, Kraqevstvo Slovena, ured. S. ]irkovi}, Beograd

1968. Mauro Orbini, Il Regno de gli Slavi, Pesaro 1601.

S. Miju{kovi}, Qetopis Popa Dukqanina, Titograd 1967. F. Miklosich, Monumenta serbica, Vienna 1858.

Michael le Syrien, Patriarche Jacobite d’Antioche (1166 – 1199), ed. J. B. Cha-

bot, I – III, Paris 1901.

Nicolaus I, Vitae Romanorum pontificum a B. Petro ad S. Paulum I, ed. J. – P.

Migne, PL 128 (1852) col. 1357 – 1380.

Nicholas I Patriarch of Constantinople Letters, ed. R. J. H. Jenkins – L. G. We-

sterink, Washington DC 1973.

Notitia dignitatum, ed. O. Seeck, Frankfurt am Main 1962.

Notitiae episcopatuum ecclesiae constantinopolitanae, ed. J. Darouzès, Paris

1981.

Prisci Fragmenta, ed. L. Dindorf, Historici graeci minores, I, Lipsiae 1870.

Procopii Caesariensis opera omnia, I – IV, ed. G. Wirth, Bellum Vandalicum,

Bellum Gothicum, Bellum Persicum, De aedificiis, Historia arcana, Lipsiae

1962 – 1964.

Regesta pontificum romanorum, I, ed. P. Jaffé, Lipsiae 1885.

205

Responsa Nicolai I papae, Fontes Historiae Bulgaricae VII, Fontes Latini Histo-

riae Bulgaricae II, ed. I. Duj~ev – M. Vojnov – S. Li{ev – B. Primov, Serdi-

cae 1960, 65 – 125.

S. Agathonis papae Epistolae, ed. J. – P. Migne, Pl 87 (1851) col. 1161 – 1259. Stari srpski rodoslovi i letopisi, ured. Q. Stojanovi}, Beograd –

Sremski Karlovci 1927.

(Ioannes Skylitzes

Continuatus), ed. Th. Tzolaky, Thessalonice 1968.

, ed. , . I –

VI, 1852 – 1859.

Toma Arhi|akon, Kronika, ured. V. Risomondo, Split 1960.

The Long Life of Saint Clement of Ohrid, ed. I. G. Iliev, Byzantinobulgarica 9

)1995) 62 – 120.

Theophanis Chronographia, I – II, ed. C. de Boor, Lipsiae 1883.

Theophanes Continuatus, ed. I. Bekkerus, Bonnae 1838.

Theophylacti Simoccattae Historiae, ed. C. de Boor – P. Wirth, Stutgardiae

1972.

Thomas Archidiaconus: Historia Salonitana, ed. F. Ra~ki, Zagrabiae 1894.

Hieroclis Synecdemus et Notitiae graecae episcopatuum accedunt Nili Doxapa-

trii Notitia patriarchatuum et locorum nomina imutata, Amsterdam 1967.

Historia Salonitana maior, ed. N. Klai}, Beograd 1967.

Catalogue of Byzantine Seals at Dumbarton Oaks and in the Fogg Museum of

Art, I, ed. J, Nesbitt – N. Oikonomides, I – III, Washington, D. C., 1991 –

1996.

Cecaumenii Strategicon, ed. B. Wassiliewsky – V. Jernstedt, St Petersbourg

1896.

Codice diplomatico del monastero benedettino di S. Maria di Tremiti (1005 –

1237), ed. A. Pertucci, Romae 1960.

Commentariolus Ludovici Cervarii Tuberonis de origine et incremento urbis

Rhacusanae, Rhacusii 1790.

Constantine Porphyrogenitus De administrando imperio, I – II, ed. R. J. H. Jen-

kins – Gy. Moravcsik, Washington 1967.

Constantino Porfirogenito De thematibus, ed. A. Pertusi, Citta’ del Vaticano

1952.

Copioso ristretto de gli Annali di Ravsa libri quattro di Giacomodi Pietro Luc-

cari, Venetia 1605.

Corpus iuris civilis, Novellae, ed. R. Schoell, Berolini 1912.

Cronache Veneziane antichissime, ed. G. Monticolo, Roma 1890.

Chronica Ragusina Junii Restii (ab origine urbis usque ad annum 1451), ed. S.

Nodilo, Zagrabiae 1893, 1 – 315.

F. [i{i}, Letopis Popa Dukqanina, Beograd 1928.

206

LITERATURA

207

M. A. Anastos, The Transfer of Illyricum, Calabria and Sicily to the Jurisdic-

tion of the Patriarchate of Constantinople in 732-733, Studi bizantini e neo-

ellenici 9 (1957) 14 – 31.

T. An|eli}, Crkvina, Cim, Mostar – kanosanti~ka bazilika i srednjevjekovni na-

lazi, Arheolo{ki pregled 9 (1967) 140 – 145.

T. An|eli}, Crkvina, @itomisli}, Mostar – kasnoanti~ka bazilika, Arheolo{ki

pregled 12 (1970) 144 – 147.

T. An|eli}, @itomisli}, Mostar – kasnoanti~ka bazilika, Arheolo{ki pregled 13

(1971) 74 – 75.

P. Babi}, Crkvene prilike u srednjovjekovnoj Bosni, Kr{}anstvo srednjovjekov-

ne Bosne, ed. @. Pulji} – F. Topi}, Sarajevo 1991, 93 – 117.

M. Barada, Dalmatia Superior, Rad JAZU 270 (1949) 101 – 108.

\. Basler, Bazilika u Oborcima. Arheolo{ka problematika i konzervatorski za-

hvat, Na{e starine 7 (1960) 59 – 72.

\. Basler, Arhitektura kasnoanti~kog doba u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 1972. \. Basler, Arheološki spomenici kršćanstva u Bosni i Hercegovini do XV. stolje-

}a, Kršćanstvo srednjovjekovne Bosne, Sarajevo 1991, 1 – 9.

J. Belo{evi}, Materijalna kultura Hrvata od 7 – 9. stolje}a, Zagreb 1980.

I. Boba, Djelovanje slavenskih apostola sv. Konstantina i Metoda i po~etak bo-

sanske biskupije, Kr{}anstvo srednjovjekovne Bosne, ed. @. Pulji} – F. To-

pi}, Sarajevo 1991, 125 – 142.

N. Bogosavqevi}, Manastir Zlatica, Doqani kod Podgorice, Podgo-

rica 2001.

I. Bojanovski, Crkvina, Čitluk, Šipovi – nekropola, Arheolo{ki pregled 3 (1961)

105 – 111.

E. W. Brooks, Arabic Lists of the Byzantine Themes, JHS 21 (1901) 75 – 81.

P. Brown, The Rise of Western Christendom, Cambridge (MA) 1996.

F. Buli} – J. Bervaldi, Kronotaksa spljetskih nadbiskupa (od razorenja Solina

do polovice XI. v.), Zagreb 1913.

A. Vasiliev, Byzance et les Arabes, II/1, Bruxelles 1950.

M. Vasi}, Le limes protobyzantin dans la province de Mésie Première, Starinar

45/46 (1995) 41 – 53.

208

^. Vasi}, Bazilika C na Cari~inom Gradu – nov predlog rekonstruk-cije osnove, Starinar 36 (1985) 203 – 213.

M. Vasmer, Die Griechischen Lehnwörter im Serbo-Kroatischen, Berlin 1944. M. Vego, Zbornik srednjovjekovnih natpisa Bosne i Hercegovine, IV, Sarajevo

1970.

B. Vulovi}, Kultna gra|evina u Drenovi i natpis TE CRISTE AUCTO-

RE PONTIFEX…, Ra{ka ba{tina 2 (1980) 7 – 26.

A. Gavrilovi}, Istorija srpske pravoslavne crkve, Beograd 1930. J. Gay, L’Italie méridionale et l’empire byzantin, Paris 1904.

H. Gelzer, Ungerduckte und wenig bekannte Bistümerverzeichnisse, BZ 2

(1893) 222 – 72.

G. Gelcich, Storia documentata della Marinerezza Bocchese, Ragusa 1889.

S. Gliubich, Dizionario biografico degli uomini illustri della Dalmazia, Vienna

1856.

I. Goldstein, Bizant na Jadranu, Zagreb 1992.

I. Goldstein, Hrvatski rani srednji vijek, Zagreb 1995.

J. Goullard, Aux origines de l’iconoclasme. Le témoignage de Grégoire II, TM

3, Paris 1968, 243 – 307.

B. Grani}, Osnivawe arhiepiskopije u gradu Justiniana Prima 525 godi-ne posle Hr., GSND 1/2 (1926) 113 – 134.

D. Gruber, O dukljanko-barskoj i dubrova~koj nadbiskupiji do polovice XIII

stolje}a, Vjesnik 14 (1912) 1 – 121.

R. Gruji}, Pravoslavna srpska crkva, Beograd 1921. V. Grumel, L’annexion de l’Illyricum oriental, de la Sicilie et de la Calabre au

patriarcat de Constantinople, Recherches de science religieuse 40 (1952)

191 – 200.

A. Guillou, Migration et présence slaves en Italie du VIe au XIe siècle, ZRVI

14/15 (1973) 11 – 16.

S. Gunja~a, Ispravci i dopune starijoj hrvatskoj historiji, II, Zagreb 1973.

S. Gu{i}, Urbanizam Remezijane od I – VI v., Saop{tewa 19 (1987) 24 – 35. A. Dabinovi}, Kada je Dalmacija pala pod jurisdikciju carigradske patrijarši-

je?, Rad JAZU 239 (1930) 151 – 244.

A. Dabinovi}, Državnopravni odnos Hrvata prema Istočnom carstvu, Rad HA-

ZU 270 (1941) 49 – 148.

G. Dagron, Empereur et prêtre, Paris 1996.

J. Darrouzès, Listes épiscopales du concile de Nicée (787), REB 33 (1975) 5 – 76.

F. Dvornik, Les Slaves, Byzance et Rome, Paris 1926.

H. Delehaye, Sanctus, Bruxelles 1927.

V. Delonga, Bizantski novac u zbirci Muzeja hrvatskih arheolo{kih spomenika u

Splitu, SHP 11 (1981) 202 – 228.

D. I. Dimitrov, Pogrebalniùt obred pri rannobôlgarskite nekropo-li vô varnensko (VIII – X v.), IAI 34 (1974) 51 – 94.

L. Duchesne, L’Illyricum ecclésiastique, BZ 1 (1892) 531 – 550.

I. H. Engel, Povjest Dubrovačke Republike, Dubrovnik 1903.

209

T. @ivkovi}, O prvim glavama Letopisa Popa Dukqanina, I^ 44

(1997) 11 – 34.

T. @ivkovi}, Sloveni u @itiju sv. Nikona Metanoita, Zbornik Ma-

tice srpske za istoriju 61 – 62 (2001) 9 – 26.

T. @ivkovi}, Sloveni i Romeji, Beograd 2000.

T. @ivkovi}, Ju`ni Sloveni pod vizantijskom vla{}u (600 – 1025),

Beograd 2002.

T. @ivkovi}, O takozvanom Saboru na Duvawskom Poqu, Zbornik za

istoriju BiH 4 (2003) u {tampi.

T. @ivkovi}, Taktikon Uspenskog i tema Dalmacija, I^ 48 (2001) 9 – 43.

T. @ivkovi}, O godini pohoda bugarskog cara Samuila na Dalmaciju,

Istorijski ~asopis 49 (2003) 9 – 25.

T. @ivkovi}, Legenda o Pavlimiru Belu, Istorijski ~asopis 50

(2004) 9 – 32.

Zadu`bine Kosova, spomenici i znamewa srpskog naroda, ured. A.

Jevti}, Prizren – Beograd 1987. J. Zeiller, Les origines chrétiennes dans les provinces danubiennes de l’empire

romain, Paris 1918.

V. N. Zlatarski, Istoriù na pôrvoto bôlgarsko carstvo, I/2, Sofiù 1927.

I. Ivanovô, Bôlgarski starini izô Makedonia, Sofia 1931.

P. Ivi}, Srpski narod i wegov jezik, Beograd 1981. Istorija srpskog naroda, ured. S. ]irkovi}, I, Beograd 1981

Istorija Crne Gore, Titograd 1967. V. Jagi}, Historija knji`evnosti naroda hrvatskoga i srpskoga, I, Zagreb 1867.

\. Jankovi}, Late Antique Triconchal Church of St. Apostles Peter and Paul Mo-

nastery near Trebinje, Glasnik Srpskog arheolo{kog dru{tva 18

(2002) 99 – 124.

M. Jankovi}, Episkopije i mitropolije srpske crkve u sredwem veku,

Beograd 1985.

K. Jire~ek, Istorija Srba, I – II, Beograd 1922.

K. Jire~ek, Romani u gradovima Dalmacije rokom sredweg veka, Zbor-

nik Konstantina Jire~eka, ured. G. Ostrogorski, Beograd 1962.

A. Jovanovi}, Arheolo{ka istra`ivawa u Novopazarskoj bawi, No-

vopazarski zbornik 19 (1995) 31 – 69.

V. S. Jovanovi}, “^rônô~a ou Zatonh”, ZFF 9/1 (1967) 163 – 172.

V. S. Jovanovi} – Q. Glu{ac, Crkva Svete Trojice u Majstorovini,

Glasnik SAD 9 (1993) 214 – 215.

J. Kali}, Beograd u sredwem veku, Beograd 1967.

J. Kali}, Crkvene prilike u srpskim zemqama do stvarawa arhiepi-skopije 1219. godine, Sava Nemawi} – Sveti Sava, istorija i pre-

dawe, ured. S. ]irkovi}, Beograd 1979, 27 – 53.

210

J. Kali}, Prokopijeva , ZRVI 27/28 (1989) 9 – 17.

LJ. Karaman, Iz kolijevke hrvatske pro{losti, Zagreb 1930.

Lj. Karaman, O spomenicima VII i VIII stolje}a u Dalmaciji i o pokr{tenju Hr-

vata, Viestnik Hrvatskoga arheolo`koga dru`tva n. s. 22 – 23 (1941 – 1942)

73 – 113.

L. Kati}, Saksonac Gottschalk na dvoru kneza Trpimira, (Poseban otisak Biha-

}a hrvatskog dru{tva za istra`ivanje doma}e povijesti) Zagreb 1932.

R. Kati~i}, Vetustiores ecclesiae spalatensis memoriae, SHP 17 (1987) 17 – 51.

R. Kati~i}, Uz po~etke hrvatskih po~etaka, Split 1993.

N. Klai}, O Trpimirovoj darovnici kao diplomati~kom i hisotirjskom dokumen-

tu, VAHD 42 (1967) 105 – 156.

N. Klai}, Ivan Ravenjanin i osnutak splitske nadbiskupije, VAHD 65-67 (1971)

209 – 249.

N. Klai}, Povijest Hrvata u ranom srednjem vijeku, Zagreb 1971.

J. Kova~evi}, Tragovi jednog ranohri{}anskog obi~aja (inhumatio ad

pedes) i drugi elementi prodora kulture primorja u unutra{wost,

Istorijski glasnik 1 – 2 (1955) 130 – 136.

Idem, Sredwovekovni epigrafski spomenici Boke Kotorske II, Spo-

menik SAN 105 (1956) 1 – 11.

J. Kova~evi}, Srednjevekovni latinski natpisi u Boki Kotorskoj, Boka 5 (1973)

35 – 52.

V. Kondi} – V. Popovi}, Cari~in grad, utvr|eno naseqe u vizantij-skom Iliriku, Beograd 1977.

V. Košćak, Pripadnost istočne obale Jadrana do splitskih sabora 925 – 928,

Historiski zbornik 33 – 34 (1981) 291 – 355.

I. Ev. Kujundzi}, Najnovije rimske iskopine u Mošunju, GZM 28 (1916) 477 – 496.

I. Kukuljevi}, Kronika hrvatska iz XII vieka, Arhiv za povjesnicu jugoslavensku

1 (1851) 1 – 37.

I. Kukuljevi} – Sakcinski, Izvjestje o putovanju kroz Dalmaciju u Napulj i Rim,

Arkiv za povjestnicu jugoslavesnku 4 (1857) 305 – 392.

F. Kurta, Limes and Cross: The Religious Dimension of the Sixth-century Danu-

be Frontier of the Early Byzantine Empire, Starinar 51 (2001) 45 – 70.

E. Kurc, Eñe dva neizdannóh proizvedeniù Konstantina Manassi,

Vizantiskiy Vremenik 12 (1906) 69 – 98.

V. Laurent, L’erection de la métropole d’Athènes et le statut ecclésiastique de

l’Illyricum au VIIIe siècle, REB 1 (1943) 58 – 72.

P. Leko – T. Anđelić, Crkvina, Cim, Mostar – kasnoantička bazilika i srednje-

vjekovni nalazi, Arheolo{ki pregled 8 (1966) 142 – 144.

P. Leko – T. Anđelić, Crkvina, Cim, Mostar – kasnoantička bazilika i srednje-

vjekovni nalazi, Arheološki pregled 9 (1967) 140 – 144.

Leksikon srpskog sredweg veka, ured. S. ]irkovi} – R. Mihaq~i},

Beograd 1999.

211

P. Lemerle, Invasions et migrations dans les Balkans depuis la fin de l’epoque

romaine jusqu’au VIIIe siècle, Revue historique 211 (1954) 265 – 273.

P. Lemerle, Thomas le Slave, TM 1, Paris 1965, 255 – 297.

A. Loma, Sutelica – toponomasti~ki tragovi latinskog hri{}anstva u unutra{wosti prednemawi}ke Srbije, Istorijski glasnik 1 – 2

(1987) 7 – 28.

Q. Maksimovi}, O vremenu dolaska Neretqana na dalmatinska ostr-va, ZFF 8/1 (1964) 145 – 152.

Q. Maksimovi}, Pokr{tavawe Srba i Hrvata, ZRVI 35 (1996) 155 –

174.

Q. Maksimovi}, Organizacija vizantijske vlasti u novoosvojenim oblastima posle 1018. godine, ZRVI 36 (1997) 31 – 43.

V. Maku{evò, Izslhdovaniù obò istori`eskihò pamùtnikahò i bótopisatelùhò Dubrovnika, Sanktpeterburgò 1867.

E. Mâle, The Early Churches of Rome, London 1960.

C. Mango, Byzantium the Empire of the New Rome, London 1998.

C. Mango – R. Scott, The Chronicle of Theophanes, Oxford 1997.

D. Mandi},Rasprave i prilozi iz stare hrvatske povijesti, Rim 1960.

M. Mandi}, Osvrt na kninske starine povodom djela Prof. J. Strzygowskog “O

razvitku starohrvatske umjetnosti”, GZM 40 (1928) 5 – 70.

G. Manojlovi}, O godini “Prijenosa sv. Anastasije u Zadar”, Zemaljski arkiv 3

(1901) 104 – 113.

T. Marasovi}, Ranosrednjovjekovna crkvica u O{lju kod Stona, Peristil 2 (1957)

85 – 90.

V. Markoti}, Ho ton Hrobaton Theos, Porphyrogenitus’ God of the Croats, Ra-

dovi hrvatskog povijesnog instituta u Rimu, I – II (Mandi}ev zbornik) Rim

1965, I, 11 – 37.

R. Markus, Carthage – Prima Justiniana – Ravenna: An Aspect of Justinian’s

Kirchenpolitik, Byzantion 49 (1979) 277 – 306.

J. Martinovi}, Najstariji sakralni objekti u Kotoru, Glasnik Odjeqewa umjet-

nosti CANU 11 (1992) 167 – 198.

N. Masla}, Zlatni nalaza u kr{}anskoj bazilici u selu Turbetu, GZM 44 (1932)

31 – 33.

A. Matani}, Pitanje povijesti veze izmeĎu starovjekovnih manihejaca i srednjo-

vjekovnih dualističko-gnostičkih kr{}anskih heretika, Kršćanstvo srednjovje-

kovne Bosne, ed. @. Pulji} – F. Topi}, Sarajevo 1991, 143 – 156.

M. Medini, Starine dubrovačke, Dubrovnik 1935.

M. Medini, Kako je postao Ljetopis Popa Dukljanina, Rad HAZU 273 (1942)

113 – 156.

J. Miju{kovi}, Humska vlasteoska porodica Sankovi}i, I^ 11 (1960) 17 –

54.

N. Mila{, Pravoslavna Dalmacija, Novi Sad 1901.

212

N. Mila{, Ston u sredwim vijekovima, Dubrovnik 1914.

M. Milinkovi}, Arheolo{ka istraìvawa Gradine na Jelici u 1989. i 1994. godini, Zbornik radova Narodnog muzeja (â~ak) 24 (1994) 49 – 58.

M. Milinkovi}, Die Byzantinische Höhenanlage auf der Jelica in Serbien – ein

Beispiel aus dem

Nördlichen Illyricum des 6. Jh., Starinar 51 (2001) 92 – 117.

J. Moorhead, Italian Loyalities During Justinian’s Gothic War, Byzantion 53

(1983) 575 – 597.

G. Moravcsik, Byzantium and the Magyars, Budapest 1970.

1989.

M. Nedeqkovi}, Iz toponimije novopazarskog kraja, Novopazarski

zbornik 8 (1984) 143 – 169.

S. Niketi}, Istorijski razvitak srpske crkve, GSUD 10 (1870) 81 – 163.

I. Nikolajevi}-Stojkovi}, Solinski pe~at egzarha Pavla (723-726),

ZRVI 7 (1961) 61 – 66.

I. Nikolajevi}, Ranohri{}anske krstionice u Jugoslaviji, ZRVI 9

(1966) 223 – 253. I. Nikolajevi}, Dve bele{ke za istoriju Prevalisa, ZRVI 20 (1981)9 – 14.

B. Nilevi}, Srpska pravoslavna crkva u BiH do obnove Pe}ke patri-jar{ije, Sarajevo 1990.

G. Novak, Nekoja pitanja iz istorije srednjevjekovnoga Splita, SHP 2 (1928) 1 - 36

G. Novak, O dubrova~koj republici god. 1624., Anali zavoda za povijesne zna-

nosti Jugoslovenske akademije znanosti i umjetnosti 13 – 14 (1976) 5 – 17.

S. Novakovi}, Srpske oblasti X i XII veka, GSUD 48 (1880) 1 – 151.

S. Novakovi}, Prvi osnovi slovenske kwièvnosti me|u balkanskim Slovenima, Beograd 1893.

N. Nodilo, Prvi ljetopisci i davna historiografija dubrova~ka, Rad JAZU 65

(1883) 92 – 128.

D. Obolensky, The Byzantine Commonwealth, London 1971.

\. Odavi}, Neka zapaànja o arheolo{kom lokalitetu Varina gruda u Dìvarskom

polju kod Trebinja, Tribunia 6 (1982) 41 – 46.

N. Oikonomides, Silk Trade and Production in Byzantium from the Sixth to the

Ninth Century: The Seals of Kommerkiarioi, DOP 40 (1986) 33 – 53.

G. Ostrogorski, Pismo Dimitrija Homatijana Sv. Savi i odlomak Homatijanovog pisma patrijarhu Germanu o Savinom posve}ewu,

Svetosavski zbornik 2, Beograd 1939, 89 – 113.

G. Ostrogorski, Istorija Vizantije, Beograd 1969.

G. Ostrogorski, Iz vizantijske istorije i prosopografije, Beograd

1970.

213

G. Ostrogorski, Srpsko poslanstvo Vasiliju II, Vizantija i Sloveni,

Beograd 1970, 147 – 158.

M. Parovi} – Pe{ikan, Anti~ka Ulpijana prema dosada{wim istra-ìvawima, Starinar 32 (1982) 57 – 75.

K. Patsch, Nahogjaji novaca, GZM 12 (1900) 543 – 573.

Pauli Historia Langobardorum, ed. L. Bethmann – G. Waitz, MGH, Scriptores re-

rum Langobardicarum et Italicarum saec. VI – IX, Hannoverae 1878, 12 – 178.

K. Pa~, Arheolo{ko-epigrafska istraìvawa povjesti rimske pro-vincije Dalmacije, GZM 18 (1906) 151 – 182.

V. Pa{kvalin, Grudine, Čipoljiči kod Bugojna – Nastavak istraživanja starohri-

šćanske bazilike, Arheološki pregled 10 (1968) 159 – 162.

M. Peki}, Manastir Krka, postanak, Kosovska Mitrovica 2002.

M. Perojevi}, Ninski biskup Teodozije, Split 1922.

I. Petricioli, Od Donata do Radovana, Split, 1990.

H. Pirenne, Medieval Cities, Their Origins and the Revival of Trade, Princeton

1952.

S. Pirivatri}, Samuilova dràva, Beograd 1998.

Pisci sredwovjekovnog latiniteta, prir. D. Sindik – G. Tomovi},

Cetiwe 1996.

A. Popovi}, Gorwi Ibar sredwega veka, GN^ 25 (1906) 166 – 222.

V. Popovi}, Le dernier évêque de Sirmium, Revue des études augustiniennes 21

(1975) ??????

V. Popovi}, Albanija u kasnoj antici, Iliri i Albanci, ured. M. Ga-

ra{anin, Beograd 1988, 201 – 250.

V. Popovi}, Episkopska sedi{ta u Srbiji od IX do XI veka, GGB 25

(1978) 33 – 40.

I. Popovi}, Novogr~ke i sredwegr~ke pozajmice u savremenom srp-skohrvatskom jeziku, ZRVI 2 (1953) 199 – 237.

M. Popovi}, Manastir svetog Petra de Campo kod Trebinja, GZM 27/28 (1973)

313 – 346.

M. Popovi}, The Early Byzantine Basilica at Ras, Starinar 48 (1997) 91 – 107.

D. Premovi} – Aleksi}, Nastanak grada Sjenice, Novopazarski zbornik 19

(1995) 89 – 101.

V. Putanec, Refleksi starodalmatoromanskog pridjeva sanctus u onomastici

obalne Hrvatske, Slovo 13 (1963) 137 – 176.

W. Radimski, Rimska naseobina u Majdanu kod Varcar – Vakufa, GZM 5

(1893) 331 – 341.

\. Sp. Radoji~i}, La date de la conversion des Serbes, Byzantion 22 (1952) 253

– 256.

N. Radoj~i}, Dru{tveno ure|ewe kod Srba u ranom sredwem veku – prema Barskom rodoslovu, GSND 15/16 (1936) 1 – 28.

214

J. Radoni}, N. Mila{, Pravoslavna Dalmacija, Novi Sad 1901, LMS

212 (1902) 114 – 115. @. Rapani}, Predromaničko doba u Dalmaciji, Split 1987.

F. Ra~ki, Ocjena starijih izvora za hrvatsku i srbsku poviest Srednjega Vieka,

Knji`evnik 1 (1864) 199 – 227.

F. Ra~ki, Bogumili i patareni, Beograd 1931.

S. Runciman, A History of the Bulgarian Empire, London 1930.

S. Sakač, Ugovor pape Agatona i Hrvata proti navalnom ratu (oko g. 679), Cro-

atia sacra 1 (1931) 1 – 84.

W. Seibt, Jadran Ferluga, L’amministrazione bizantina in Dalmazia, Venezie

1978, JÖB 30 (1981) 337 – 340.

D. Sergejevski, Staro-hri{}anska bazilika u Klobuku, GZM 9 (1954) 189 – 210.

D. Sergejevski, Bazilike u Nerezima i Docu, GZM 14 (1959) 163 – 173.

D. Sergejevski, Iskopavanje bazilike u Brezi, Arheolo{ki pregled 1 (1959) 93 – 95.

D. Sergejevski, Bazilika u Mokrom, GZM 15/16 (1961) 211 – 228.

L. Simeonova, Diplomacy of the Letter and the Cross, Amsterdam 1998.

V. Skari}, Postanak krsnoga imena, GZM 32 (1920) 245 – 272.

V. Skari}, Altertümer von Gradac in der Lepenica (Bosnien), GZM 44 (1932) 1

– 21.

P. Skok, Dolazak Slovena na Mediteran, Split 1934.

P. Skok, Slavenstvo i romanstvo na jadranskim otocima, Zagreb 1950.

I. Snegarov, Istoriù na Ohridskata arhiepiskopiù, I, Sofiù 1924.

Lj. Sparavalo, Srednjovjekovna groblja, crkvine i crkve na području Šume tre-

binjske, Tribunia 5 (1979) 53 – 127.

J. Srebrni}, Odnošaji pape Ivana X. prema Bizantu i Slavenima na Balkanu,

Zbornik kralja Tomislava, Zagreb 1925, 128 – 164.

Sv. Stijovi}, Onomastika isto~nog dela Metohijskog Podgora, Ono-

masti~ki prilozi 1 (1979) 237 – 381.

I. Stjep~evi}, Katedrala sv. Tripuna u Kotoru, Split 1938.

G. Suboti}, Pe}ki patrijarh i ohridski arhiepiskop Nikodim, ZR-

VI 21 (1982) 213 – 236.

M. Sui}, Ostaci limitacije naših primorskih gradova u ranom srednjem vijeku,

SHP 5 (1956) 7 – 19.

G. To{i}, “Nebeske stolice” starohri{}anska bazilika na Kopaoni-ku, Poveqa 2 (2001) 126 – 128.

\. To{i}, Trebiwska oblast u sredwem vijeku, Beograd 1998.

S. ]irkovi}, Pravoslavna crkva u sredwovekovnoj srpskoj dr`avi,

Srpska pravoslavna crkva 1219 – 1969, Spomenica o 750-godi{wi-

ci autokefalnosti, Beograd 1969, 35 – 51.

V. ]orovi}, Scripta minora, prired. B. Marinkovi}, Vaqevo 1998.

215

M. ]orovi} - Qubinkovi}, Odnosi Slovena centralnih oblasti Bal-kana i Vizantije od VII do XII veka, Materijali 9 (1972) 81 – 100.

J. Ferluga, Vizantiska uprava u Dalmaciji, Beograd 1957.

J. Ferluga, Sur la date de la création du thème de Dyrrachium, Actes du XIIe

congrès international d’etudes byzantines, Ochride 10 – 16 septembre 1961,

II, Beograd 1964, 83 – 92.

V. Foreti}, Ugovor Dubrovnika sa srpskim velikim županom Stefanom Nema-

njom i stara dubrova~ka djedina, RAD JAZU 283 (1951) 51 – 118.

R. H. Hilton, English and French Towns in Feudal Society, Cambridge 1995.

The Cambridge Medieval History, ed. H. M. Gwatkin – J. P. Whitney, vol. II,

Cambridge 1913.

I. Ševčenko, Byzantium and the Slavs, Byzantium and Europe, First Internatio-

nal Byzantine Conference, Delphi 20-24 July 1985, Athens 1987, 101 – 113. F. [i{i}, Povijest Hrvata u vrijeme narodnih vladara, Zagreb 1925.

F. [i{i}, O hrvatskoj kraljici Margareti, Dubrovnik 1929. J. Werner, Zur Zeitstellung der altkroatischen Grabfunde von Biskupija – Crkvina (Ma-

rien kirche), Schild von Steier, Band 15/16 (Festschrift Modrijan) Graz 1979, 227 –

237.

tibor-Živković-crkvena-organizacija-u-srpskim-zemljama

Documents