1

SEOSKA NASELJA

TIPOVI I OBLICI SEOSKIH NASELJA

Osnovna obilježja seoskih naselja u tijesnoj su vezi sa obradom zemlje i načinom uzgoja stoke.

Tipovi seoskih naselja

Uopšteno, ratarstvo i uzgoj stoke vezani su uz stalna seoska naselja ( sesilno, sedentarno ili sjedilačko

naselja). :

Seoska naselja s obzirom na stalnost mogu se podijeliti na tri grupe: 1. Stalna, prevladavaju u svijetu, jer uopšteno prevladava ratarsko-stočarsko privređivanje 2. Periodična, ( sezonska ), nekada su bila mnogobrojna, a danas su to rijetka, tj. relikti agrostočarski

zajednica, radi se o naseljima koja su naseljena zimi ili ljeti. 3. Privremena, vezana su uz nomadsko stočarenje koje je u stalnoj potrazi za ispašom, građena su od

sklopivih nastambi ( šatori, jurte i dr.), u polupustinjama Afrike.

Seoska naselja mogu se klasificirati i po veličini ( površina, brojem kuća i brojem stanovnika i dr. ) S

obzirom na broj kuća seoska se naselja dijele u tri skupine:

1. Usamljeno gospodarstvo, u određenim uslovima mogu se smatrati i samostalnim naseobinama. 2. Zaseok ( zaselak ), skupina od 3 -15 kuća 3. Selo, naseobina sa više od 15 kuća.

S obzirom na broj stanovnika naselja se dijele u tri skupine:

1. Sitna, do 199 stanovnika 2. Mala, 200 - 499 stanovnika 3. Srednja, 500 - 999 stanovnika 4. Velika, 1000 i više stanovnika Ove veličine nisu svugdje iste, i u svakoj državi su različite.Za selo je bitan i oblik i veličina zemljišnih parcela ( pravilnog ili nepravilnog oblika, okupljeni ili raštrkani posjedi ).

Oblici seoskih naselja, u svijetu su raznovrsni i izdvajaju se tri glavne grupe ( Vresk, 1991.):

1. Usamljena sela ( farme ) sa težim prirodnim uslovima 2. Raštrkana ( disperzna) sela, ratarsko-stočarska područja, kuće su razbacane na većoj udaljenosti. 3. Okupljena sela sa podgrupama:

slabo okupljena, zbijena, pravokutna, kružna, zvjezdasta i izdužena naselja. Kuće su raspoređene na manjim udaljenostima sa pravilnim ili nepravilnim rasporedom, planska ili neplanska i dr.

Tipologija seoskih naselja ( Vladimir Đurić )

Dosadašnja geografska istraživanja koja se odnose na tipove seoskih naselja polazili su u osnovi od fizionomske, odnosno morfološke klasifikacije naselja. Seoska naselja su raznovrsna po svome tipu. To je posljedica različitih fizičko-geografskih, kulturno-historijskih i ekonomskih odlika. Da li je neko naselje kompaktno ili razbijeno, da li je postavljeno po nekom redu ili bez reda, sve to zavisi, u prvom redu od agrarnog režima, ali i od reljefa i drugih elemenata prirode.

2

Zavisnost tipa seoskih naselja od ekonomije, prvi je isticao A. Demanžon. On je primjerima dokazao da se kod spontanog razvoja seoskih naselja kuće rasturaju ili grupišu prema načinu koji najbolje odgovara za iskorištavanje zemljišta. Demanžon izdvaja četiri tipa naselja:

a) nizni ili linijski b) zbijeni ili kompaktni c) zvjezdasti d) razbijeni

Demanžon je odbacio tumačenje Majcena koji postanak različitih tipova sela, objašnjava etničkim osobinama. ( Velika naselja osnovali su Germani, a male zaseoke i majure keltsko stanovništvo ). B. Zoborski izdvaja u poljskoj devet tipičnih formi seoskih naselja. U Njemačkoj se izdvaja pet tipova seoskih naselja na osnovu morfologije naselja. M. A. Vitov izdvaja pet tipova: a) stihijski ( bez reda) b) nizni zatvoreni ( kvadratni, ovalni ili okrugli) c) ulični ( drumski, krstasti, zvjezdasti) d) novi "planski" tip

P. M. Peršin izdvaja osam tipova naselja: bezsistemski, nizni sa jednim redom kuća, nizni sa dvostrukim redom kuća, pravougaono-kvadratni, kružni, radijalni, mješoviti i usamljena gazdinstva. J. Cvijić sva naselja po tipu dijeli na naselja: 1. razbijenog ( starovlaška, kraškog i džematskog tipa ) 2. zbijenog tipa (timočki, čitlučki, mediteranski, istočnjački i mješovita sela).

Glavni tipovi skupinskih naselja u našoj zemlji su: 1. Zaseoci, predstavljaju skupinu od nekoliko kuća zbijenih međusobno, porodično-zadružna sela. 2. Razrađena, spontano nastala sela predstavljaju veću skupinu kuća nastale oko puteva ili

raskrsnica puteva, kao i spajanjem- srastanjem zaseoka oko jezgra. 3. Razbijeno-grupasta sela, nalaze se u kraškim predjelima i zauzimaju veliku teritoriju. Iako su

grupe kuća zbijene ( dioba porodičnih imanja ), selo u cjelini ima razbijen tip. 4. Gomilasta, nastala su spontanim formiranjem oko nekog jezgra, džamija, crkva i dr., smještena

su u blizini puteva koji vode u polja, ova naselja stagniraju. 5. Nizna sela, nastala su duž morfološke granice, krčevinama, na obodu kraških depresija. 6. Drumska sela, dvojakog su karaktera, kolonizacijska nastala pod uticajem vlasti-kolonizacija,

a druga su nastala spontanim razvojem u vrijeme tržišne privrede. Mogu biti duga i 20 km, prostiru se uz komunikacije i mlađeg su postanka, prelaz selo-grad.

7. Ušorena krstasta i zvjezdasta sela, razvila su se pod uticajem vlasti u s. Srbiji. 8. Ušoreni-ortogonalni tip sela, panonski tip, razvijen pod uticajem austro-ugarske vlasti 18 i 19.

st., tip paralelnih i ukrštenih ulica tzv. tip "šahovnice", kvadratnog, pravouglog ili nepravilnog oblika.

Klasifikacija seoskih naselja po funkcijama

1. Socijalno-ekonomska struktura aktivnog stanovništva ( po S. A. Kovalev-u ) agrarna, preovlađuju zaposleni u poljoprivredi - neagrarna, preovlađuju zaposleni u

nepoljoprivredi ( rudarsko-industrijska, naselja na komunikacijama, naselja uz gradilišta, šumsko-industrijska, ribarska, i ribarsko-industrijska, naučno-istraživačka i naselja sa zdravstvenom, kulturnom rekreativnom funkcijom i vikend naselja).