tÜrk eĞİtİm tarİhİmismailbagdatli.net/attachments/file/egitim_tar__h__/eg... ·...
TRANSCRIPT
SELÇUKLULARVE
ANADOLUBEYLİKLERİ
BatıGöktürklerin659’daegemenliklerinikaybetmelerindensonra,OğuzlarınbirkısmıBalkaşGölü’nüngüneyindekiYedisuBölgesindeTürğiş
Devletinikurdular.
BatıdaArapordularınadirenenbudevlet,doğudandaKarlukvebaşkaOğuzboylarınınbaskısıileortadankalktı(760)vebutoplumlarkuzeybatıyailerleyerekaşağıSeyhunbölgesindebaşkentiYenikentolan
Oğuzlar(Hazar)devletinikurdular.
Budevletinordukomutanlarından(subaşı)DukakBey’inoğluSelçukBeydebabasıgibisubaşıoldu.
Fakathükümdarla,babasıdönemindebaşlayan
anlaşmazlıknedeniylebirkısımOğuztopluluğuiledahagüneydeCendşehrinegeldivesamanoğlullarındanyardımistedi.
BiraraKarahanlılarakarşıdasavaşanSelçukBeyvetoplumu,busıradaMüslümanoldular(1000yılları).
SelçukBey1007’deCend’deölünce,torunlarıTuğrulveÇağrıBeylerinönderliğindeOğuzlarCeyhun’u
aşarakHorasan’agirdiler.
1037’deTuğrulBeyhükümdarlığınıilanetti.
BuyenigücüortadankaldırmakisteyenGaznelilerDevletisultanıMesutDandanakan’dayenilince(1040)TuğrulBey’inyönetimindeBüyükSelçuklu
Devletikesinolarakkurulmuşoldu.
TuğrulBey1055-1057yıllarıarasındaBağdat’agiderekAbbasiHalifesiniŞiîbaskısındankurtardıve
halifetarafından“dünyasultanı”ilanedildi.
TuğrulBey’invefatındansonra(1063)yerinekardeşiAlparslangeçti(1063-1072).
GöçebeOğuztopluluklarınınyurttutmasıgerektiğinidüşünenilkSelçukluhükümdarları
onlarıIrak,Azarbaycan,Anadolu’yayönlendirdiler.
Alparslan’ın1071yılındaMalazgirt’teBizans’akarşıkazandığızaferdensonraAnadolu’nunkısa
süredeTürkleştiğigörülmektedir.
Alparslan’dansonrayerineoğluMelikşah(1072-1092)geçti.Herikisininünlüveziri
Nizamülmülk’tür.
BüyükSeçukluDevleti’ninünlüsultanlarındanbirideMelikşah’ınoğluSancar’dır(1118-1157).
OnunölümüilebirdevletlertopluluğuolanBüyük
SeçukluDevletiparçalanmışvedağılmıştır.
DevletteşkilatlanmasındaKarahanlılardanetkilenenBüyükSelçukluDevleti(AnadoluSelçukluDevleti
dâhil),eğitimkurumlarınıdaonlardanörnekalmıştır.
Selçuklular,bukurumlarıdahadageliştirereksonrakiTürkdevletlerineörnekolmuştur.Selçuklular
dönemindeNizamiyeMedreseleriaçılmış;birçokşehir,bilimvekültürmerkezihâlinegelmiştir.
İlkdönemlerindeeskiTürkgeleneklerinisürdüren
SelçuklularüzerindezamanlaArapveFarskültürününetkisiartmıştır.
KaşgarlıMahmut,“OğuzlarFarslariledüşüpkalkmayabaşlayıncabirtakımTürkçe
kelimeleriunuttularveyerlerineFarsçakullanıroldular.”demiştir.Ve“Oğuzdili
incedir”diyereközellikleedebiyattaFarsçaetkisiningereksizolduğunuifadeetmiştir.
13Mayıs1277tarihindeKaramanoğluI.MehmetBeyKonya’daogündenitibaren“divanda,mecliste,meydanda...Türkçedenbaşkadil
kullanılmamasıemriniyayarakFarsçaveArapçaetkisinekarşıçıkmıştır.
SELÇUKLULARDAEĞİTİMİNTEMELÖZELLİKLERİ
1. Selçukludevletadamlarıeğitim-öğretimevebilimingelişmesineönemvermişlerdir.
2. Medreselergelişmişveülkeninhertarafınayayılmıştır.3. “Ahilik”gibibiryaygıneğitimkurumu,“atabeylik”gibi
şehzadelerinyetişmesiiçinbiruygulamaortayaçıkmıştır.
4. Selçuklularınilkdönemlerinde,dahaeskiTürkdeğerlerihenüzcanlıisedezamanlabunlardanbazılarıunutulmaya,zayıflamayayüztutmuştur.
5. SeçuklulardaAlp,gazi,velîinsantipleriberaberyaşar.
“Kendimebirköşkyaptırıpyanındabircamiyaptırmazsamkendimdenutanırım.”
TuğrulBey.
MEDRESELER
İlkSelçukluMedreseleri1040yılındaNişabur’daTuğrulBeytarafındankurulmuştur.
Alparslandöneminde1067’deBağdat’ta
“NizamiyeMedreseleri”adıylaönemlikurumlaraçılmış,buadıtaşıyanbaşkalarıdaaçılmıştır.
NizamiyeMedreseleriBağdat,Musul,Basra,
Nişabur,Belh,Herat,İsfehan,Merv,Amul,Tus,Reyşehirlerindekurulmuştur.
MEDRESELERİNSELÇUKLULARDAÖNEM
KAZANMASIVEYAYILMASININSEBEPLERİ
1. SünnîolanSelçukluların,çevrelerindekiŞiîlerinveözellikleFatimîlerinaşırımezheppropogandalarınakarşıkoymaihtiyacı.MedreselerböyleceHanefî,Şafiî,Malikî,Hanbelîmezheplerininkoruyuculuğunuüstlenmiştir.
2. Genişleyendevletinyönetimiiçinmenuryetiştirmeihtiyacı.
3. İslâmiyetiyenibenimsemişOğuztopluluklarınınyeniinançlarınıpekiştirme,eskiinanışlarınsilinmesiihtiyacı.
4. Dinadamıyetiştirmeihtiyacı.
5. Yenielegeçirilenülkelerin“manen”defethinisağlamakiçingerekliinsanlarıyetiştirmedüşüncesi.
6. Yoksulveyetenekliöğrencileriokutuptoplumakazandırmadüşüncesi.
7. Nizamülmülk’ünifadesiile,bilginleribirgörevvemaaşlamedreselerebağlayıpdenetimaltındatutmakveböylecedevletekarşıgizlihareketlerekatılmalarıihtimaliniortadankaldırmak.
8. Devletadamlarınıneğitimvebilimseverliği.
BağdatNizamiyeMedreseleriyükseköğretimkurumlarıdır.
Ötekimedreselermüderrislerindüzeyinegöre
ortayadayükseköğretimsayılmışlardır.
BağdatNizamiyeMedreselerindeokutulanbaşlıcadersler:
DinveHukukDersleri:
Kur’anokumaTefsirHadisFıkıhkelâm
Dil,EdebiyatDersleri:
ArapEdebiyatıFarsçaNahivSarf
HitabetŞiir
CerhvetadilTarihEdeb
FelsefeDersleri:
FelsefeMantık
BilimDersleri:Tıp
CerrahiRiyaziyyeHesap
HendeseMüsellesatNücumHeyetTabiiyat
NizamiyeMedreseleriesasolarakdin,hukuk,dilöğretimiyapmışlardır.
Tıpöğretimidahaçokhastanelerdeyapılmaktaydı.HastaneveyaHastane-tıpokuludurumundakibu
kurumlara“bimaristan”,“darüşşifa”denilmiştir.Tıpözelolarakdaöğrenilmiştir.
Heyet,rasathanelerdeöğretilmiştir.
BağdatNizamiyeMedreselerinde1091-1095yıllarıarasırektörlükvemüderrislikyapan
Gazzali’ninetkisiilefelsefeilealakalıderslerprogramdançıkarılmıştır.
Öğretimdili,bilimvekitapyazımdiliolarakArapçakullanılıyordu.
FakatodönemdenkalankitaplarınkenarlarındabazıTürkçeşerhlerbulunmasıöğretimdekısmen
budilindekullanıldığınıgöstermektedir.
Medreselerdeyılbitirmedeğil,bellikitaplarıokumahedeflenirdi.Budaöğrencininçabasınave
müderrisintakdirinekalmıştı.
Yükseköğretimmedreselerininenazbeşsenesürdüğütahminedilmektedir.
Medresehocasıolanmüderrisler,hükümdarveyavezirtarafındanatanırlar,vegenellikleölünceyekadar
görevdekalırlardı.
Hermedresedeesasolarakbirmüderrisbulunurdu.
BağdatNizamiyesi’ndekimüderrsilerinşafiîolmasışarttı.Müderrsilersarıkvecübbegiyerlerdi.
Maaşlarıdolgunvetoplumdasaygınlıklarıyüksekti.
Müderrise“muid”denilenbirgörevliyardımederdi.
Muid,öğrencileriçalıştırma,onlaradanışmanlık,rehberlikyapmamüderrisinonlarıtanımasına
yardımcıolmagibigörevlerivardı.
Heristeyenistediğiyaştaöğrenciolabiliyordu.
Öğrencilerbursluidivemedreselerdebarınırlardı.
Öğrencilerinseçimindemüderrisyetkiliidi.
Bağdat’ta6000öğrencininokuduğubelirtilmektedir.
NişaburmedresesindeCüveynî’nin(Ö.1085)
derslerinidinlemeye400’eyakınöğrencigeldiğiifadeedilmektedir.
Medresegelirlerivakıflardansağlanıyordu.
Devletyardımıdasözkonusuidi.
AlparslanveNizamülmülkBağdatMedreselerinidevletparasıileyaptırmışlardır.
NizamiyemedreseleriİsâmdünyasınınheryerindenhattaEndülüs’tengelenpekçok
öğrenciyisünniinançlaragöreyetiştirerekşiîpropogandavefaaliyetlerininönlenmesinde,
sünnîmezheplerarasıdayanışmanınoluşmasında,toplumdaortakdüşünceveemelleringüçlenmesinde,Selçukluyüksek
devletgörevlerineadamyetiştirmedeönemlikatkıdabulunmuştur.
Nizamiyemedresleri,,İlhanlı,Osmanlımedreselerivebaşkaİslâmülkelerimedreselerinebirörnek
modelolmuşlardır.
HattaBatıAvrupaüniversitelerinindeonlardanilhamaldığıilerisürülmüştür.
BüyükSeçukluDevletizayıflayarak12.yy’ınortalarındaparçalandıktansonra1258’de
MoğollarınBağdat’ıişgalvetahripetmelerisebebiileBağdatMedreselerininönemikaybolmuştur.
Bazıkötüniyetliyöneticilerdekargaşadan
faydalanıpmedreseleringelirlerineelkoyuncabukurumlaryavaşyavaşortadankalktılar.1400lerinbaşındaBağdatNizamiyeMedreseleriortadan
kalkmışoldu.
İlköğretimseviyesindeeğitimveren“mektep”veya“küttab”adıverilenkurumlarSelçuklulardadadevametmiştir.
Buralardaokuma,yazma,Kur’an,dinve
aritmetikeğitimiverilirdi.
Yaygıneğitimkurumuolarak;Camivemescitler,bilginlerinevleri,ilimveedep
toplantıları,saraylar,kitapçıdükkanları,kütüphanelersayılabilir.
AyrıcaMedreselerdinleyicidekabulettiklerindendolayı,mekteplerzamanzamanhalkadaokuma
yazma,Kur’anöğrettikleriiçinyaygıneğitimkapsamındabuyönleriiledeğerlendirilebilirler.
ATABEGLİKKURUMU
Türklerdeşehzadeleresiyasetvesavaşişleriniöğretmek,onlaradanışmanlık,rehberlikyapmak
üzerebazıtecrubelikişilerineskidenberigörevlendirildiğibilinmektedir.
Selçuklulardabukişilere,“lala”,“atabeg”,
“lalabeg”gibiisimlerverilmiştir.
Atabegkelimesidahayaygınolarakkullanılmıştır.
Atabeglikçokyüksekbirresmigörevveünvandır.
Hükümdarlarşehzadelerineğitiminitecrubelidevletadamlarına(vezirler,komutanlar)verirlerveşehzadelerbuşekildebirmürebbi,vasiningözetimialtındabirvilayetinyönetimiile
görevlendirilirlerdi.
AlparslanoğluMelikşah’ınatabegliğineNizamülmülk’ütayinetmiş,onaatabeg,atahoca
ünvanıvermiştir.
Atabegler,başındabulunduklarıgenişyörelerinadetayarıbağımsızbirhükümdarvekiligibiidiler.
Atabeglersultanıngüveninikazanmışkişilerdenseçilir,şehzadelerinhükümdarakarşıisyana
kalkışmalarınaengelolurlardı.
Selçuklulardasaltanatıneldeğiştirmesisağlamkurallarabağlıolmadığındantahtkavgalarında
atabeglerkendiniyabetialtındabulunanşehzadenintahtageçmesivedolayısıylakendietkileriniarttırmak
içiniçsavaşlarasebepolduklarıdavakidir.
AnadoluSelçuklularıveAhilikTeşkilatı…
