tÜrk eĞİtİm tarİhİ -...
TRANSCRIPT
TÜRKLERİNMÜSLÜMANOLMALARINDANSONRAEĞİTİMDEGELİŞMELER
ÇeşitlidinîinanışlarasahipolanTürktopluluklarınınİslamiyet’ikabulsüreci,TalasSavaşı(751)ilebaşlamıştır.TalasIrmağıkıyısındagerçekleşensavaş,Abbasilerve
Çinlilerarasındakihâkimiyetmücadelesindenkaynaklanmıştır.
SavaştaTürkboyları,Abbasilerinyanındayeralmış;buolaydansonrakurulaniyiilişkilersayesindeİslamiyet’i
tanıyanbazıTürkboylarıbudinegirmişlerdir.
Karluk,YağmaveÇiğilboyları;buyenidinikabuledenilkTürktopluluklarıdır.İlkMüslümanTürkdevletidebu
boylarcakurulanKarahanlıDevleti’dir(müslümanoluşları930).
İlkmüslümanTürkDevletininİtil(Volga)BulgarDevletiolduğudailerisürülmüştür.
BudevletinhükümdarıAlmuş(Cafer)Han921’deAbbasiHalifesineelçigöndererek,kendisininve
halkınınbirkısmınınİslâmiyetikabulettiğinibildirmiş,ondanİslâmıöğreteceköğretmenler,mescidvekale
yapımınıbilenustalaristemiştir.
HalifeningönderdiğiheyetMayıs922’deAlmuşHan’aulaşmıştır.
MÜSLÜMANTÜRKLERİNEĞİTİMHAYATINDAKİ
DEĞİŞİKLİKLER
Türktoplumlarındailkdefamedresedenilen,planlı,düzenli,güçlübirörgüneğitim-öğretimkurumuolanbirokulortayaçıkmış,medreseler
kısasüredehertarafayayılmıştır.
BukurumlarTürkiyeCumhuriyetikuruluncayakadaryaşamıştır.
Türktoplumlarınıneskideğerlerivetöresideğişmiştir.
Medreseleriledüşünürler,mutasavvıflar,din
adamları,budeğişmeyisağlayıcıbiryaygıneğitimgöreviyapmışlardır.
Türktoplumlarınınyenidinleveyenideğerlerlebuluşması,“gazi”ve“veli”insantiplerininortaya
çıkarmıştır.
Eskisavaşçı,cihangir,“alp”tipininözellikleribuyenitiplerinözellikleriilekaynaşmıştır.
Gazilerveveliler,Anadolu,BalkanlarveOrta
DoğudabirçokyöreninTürkleşmesiveİslâmlaşmasındaönemliroloynamışlardır.
Türklerİslâmiyettebiliminyücetutulduğunugörmüşler,budakendilerininköklübilimsevgilerini
sürdürmelerinikolaylaştırmıştır.
TürklerinmüslümanolmalarıvebatıyailerledikçeAraplarveİranlılarlailişkilerininartmasısonucu,ArapçaveFarsçaaydınlarındiliüzerindegiderek
artanbiretkiyesahipolmuştur.
HalkınkullandığıTürkçebuetkidenuzakkalmıştır.
Ortaveyükseköğretimvebilimdiligenelolarak
Arapçaolmuştur.
TürklerİslâmiyetegeçerkenArapyazısınıdaalmışlar,bu,kullanımsüresininuzunluğuveyayılmaalanınıngenişliğibakımındanonların
baştagelenyazısıolmuştur.
KARAHANLILAR
840’taUygurDevletininsiyasihakimiyetisonaerince,UygurlarvebaşkatoplumlarKarahanlıDevletini
kurdularve930’luyıllardaAbdülkerimSatukBuğraHandönemindeMüslümanoldular.
Devlet11.yüzyılınortalarındaikiyeayrıldı.BaşkentiKaşgarolanDoğuKarahanlıDevletinin
enünlühükümdarıHasanBuğraHan’dır(1052-1103).Budevlet1130’daortadankalmıştır.
BaşkentiSemerkandolanBatıKarahanlı
DevletininünlühükümdarlarındanbiriBuğraKaraHanEbûİshakİbrahim’dir(1052-1068).Budevlet
de1212’dehakimiyetinikaybetmiştir.
İçAsyaveMaveraünnehir’deçoksayıdabaşkaMüslümanTürklerdebulunmaktaydı.
BunlarbazıTürk-Arap-İranlıkarışımıdevletlerin
kurulmasındaetkiliolduklarıgibi,müstakildevletlerdekurmuşlardır.
İÇASYAMÜSLÜMANTÜRKLERİVE
KARAHANLILARDAEĞİTİMİNTEMELÖZELLİKLERİ
ButoplumlarınMüslümanolmaları,yerleşikbirdüzenegeçmelerionlarıneğitiminiolumluyönde
şekillendirenikitemeletkenolmuştur.
Butoplumlarındevletadamları,eğitim-öğretimevebilimingelişmesineönem
vermişlerdir.
Medreselerkurulupgelişmiş,ülkeninhertarafınayayılmıştır.
Farabî,İbn-iSina,Birunîgibidünyaeğitimvebilimtarihindeyeralanbilimadamları
yetişmiştir.
EğitimtarihmizdeeğitimbilimineilişkinilkgörüşlerbaştaFarabîolmaküzerebu
düşünürlertarafındanilerisürülmüştür.
KARAHANLILARDAEĞİTİMVEMEDRESELER
SemerkandRegistanMeydanı
Medreseler,temeldeeğitimincamileresığmamasısebebiile
ortayaçıkmayabaşlamıştır.
Başkasebeplerdebulunmaktadır…
Medreselerden,yeniMüslümanolanTürkboylarınınyeniinanışlarınıpekiştirme,yenidinleriileçelişeneskiinanışlarıkaybettirme
aracıolarakyararlanmak.
Medreselerden,çevrelerindekiŞiilerekarşıkendiSünnî-Hanefîinançlarınıkorumaaracı
olarakfaydalanmak.
Karahanlılar,medreseleriSemerkand,Buhara,Taşkent,Balasagun,Yarkent,Kaşgargibiönemli
şehirlereyaydılar.
Farabî,İbnSina,Birunî,BalasagunluYusufHasHacip,KaşgarlıMahmut,AhmetEdip,AhmetYesevî,budönemdeyetişenönemli
kişilerarasındadır.
MedreselergenellikleCamilerilebirlikteinşaediliyordu.
MedreselerinCamilerdenfarkıdahasistemli
oluşu,talebevemüderrisodalarıbulunmasıidi.
MedreselerinaçılmasındansonraCamiidersleridedevamlılığınıkorumuştur.
MedreseninplantipiolarakönceHorasan'daBudistmanastırlarından(Vihara)esinlenerekgelişmişolmasıihtimalindensözedilmektedir.
BumanastırlararasındaenünlülerindenbiriBelhYakınındaNevbaharBudistManastırıidi.
Medreselerinmaligiderlerivakıflartarafındankarşılanmıştır.
BudönemmedreselerindeSünnîveHanefîçizgideeğitimyapılmasışartıvardı.
Karahanlılardamedreseleryanısıra“Küttap”veya“mektep”adıverilenyerlerdebulunuyordu.
Buralarda,yazıyazmaveokumaöğreniliyordu.
Mektepler,zamaniçindeokumayazmanınyanı
sırakıraatilmi,basitdinîbilgilerveibadetşekilleri,hattâbasithesaplamayollarınındaöğretilmeyebaşlanmasıylaçokyönlüeğitim
kurumlarıhâlinegelmiştir.
Yaygıneğitimalanındaise,camiler,tekkeler,zaviyelerveribatlardanbahsetmek
mümkündür.
Camivemescitler;ibadetamaçlıkurulmuşolmaklabirliktetoplantılarınyapıldığı,mahkemeişlemlerinin
görüldüğü,ziyafetlerindüzenlendiği,alışverişyapılabilen,eğitimveöğretimfaaliyetlerininde
yürütüldüğümekânlardı.
CamivemescitlerdeibadettenöncevesonraKur'anveilahilerokunur,vaazvehutbelerverilir,kussasolarakadlandırılanhikâyecilertarafındandinîveahlakîhikâyeleranlatılırdı.Buhikâyeler,toplum
eğitimindeönemlibirroloynamıştır.
Büyükyerleşimmerkezlerindekurulan“tekkeler”,dahaküçükyerlerdekurulan“zaviyeler”de
eğitimaçısındanönemlidir.
Belliyaşagelenerkekler,birtarikategirerektekkeyeyöneliyor;buradaçokdisiplinlibir
kültürortamındayetişmeolanağıbuluyorlardı.
Tekkelerdedil,edebiyat,müzik,sanat,işahlâkı,sosyoloji,sağlıkeğitimiveriliyordu.Bubakımdantekke;dinîilimler,dinhukukuveArapçaöğreten
medreselerdenfarklıydı.
Ribatlar,öncelerisınırlardagüvenliğisağlamaküzereyapılmışaskerîniteliklikurumlardı.
Zamanlasosyalyaşamınbirparçasıhâlinegeldiler.Benzergörevüstlenmişolmalarınedeniylebirçokeserderibatadı,kervansarayvehankahileeş
anlamlıolarakkullanılmıştır.
Ribatlargenellikledörttarafısurlarlaçevrili,içlerindegenişbiravlusubulunan;mescit,aşhane,yatakhane,hamam,şifahane,ayakkabıcıveahırlargibibirçok
hizmetbölümündenoluşanyapılardı.
Buyapılarda,eğitimgörmekisteyenkimsesizöğrencileriçinokulyadadersliklerde
bulunuyordu.
10.yy.dasayılarıonbincivarındaolanribatlar,zamanlaSelçuklumedreselerinedeetkietmiştir.
Karahanlılardankalanbaşlıcaribatlariçinde
Ribatımelik,DayaHatunKervansarayı,AkçakaleKervansarayısayılabilir.
KARAHANLILAREĞİTİMMÜESSESELERİ
ÖRGÜNEĞİTİMKURUMLARI
KÜTTABVEYA
MEKTEPLERMEDRESELER
YAYGINEĞİTİMKURUMLARI
CAMİVEMESCİDLER
TEKKEVEZAVİYELER RİBATLAR
