tÜrk İnkilap tarİhİ ve tÜrkİye cumhurİyetİ...maltepe mah. litros yolu sok. no. 2/4...

İMPARATORLUKTAN ULUS DEVLETE

TÜRK İNKILAP TARİHİVE

TÜRKİYE CUMHURİYETİ

İmparatorluktan Ulus Devlete Türk İnkılap Tarihi ve Türkiye CumhuriyetiEditör: Prof. Dr. Cemil Öztürk

Tülay Âlim Baran, Edip Başer, Süleyman Beyoğlu, Handan Diker Vahdettin Engin, Cezmi Eraslan, İhsan Güneş, Arzu M. Nurdoğan

© 2018, İstek Yayınları

Bu kitabın her türlü yayın hakları Fikir ve Sanat Eserleri Yasası gereğince İstek Yayınları’na aittir. Tüm hakları saklıdır. Tanıtım amaçlı kısa alıntılar dışında yayıncının izni alınmadan hiçbir şekilde kopyalanamaz, çoğaltılamaz, yayımlanamaz ve dağıtılamaz.

ISBN: 978-605-68028-7-4

1. Baskı, İstanbul, 2018

Yayın Komisyonu: S.Volkan Sönmez, R.Çağlar GünerSorumlu Editör: Didem Bayındır YeniciEditör: Özge Özgür SarıoğluKapak Tasarımı: Halil UstaoğluSayfa Tasarımı: Savaş Yıldırım

İstek Yayınları / İstek Servis Eğitim Ticaret A.Ş.İnönü Mah. Kayışdağı Cad. 26 Ağustos Yerleşimi 34755Ataşehir/İstanbulTel: 0216 578 01 11yayı[email protected] No: 32213

Baskı ve CiltSena Ofset Ambalaj Matbaacılık San. ve Tic. Ltd. Şti.Maltepe Mah. Litros Yolu Sok. No. 2/4Matbaacılar Sitesi 2 DK:4NB7, Zeytinburnu İstanbulTel: 0212 613 38 46 / Fax: 0212 613 03 21www.senaofset.com.trSertifika No: 12064

Editör

Prof. Dr. Cemil Öztürk

Tülay Âlim Baran · Edip Başer · Süleyman Beyoğlu · Handan Diker Vahdettin Engin · Cezmi Eraslan · İhsan Güneş · Arzu M. Nurdoğan

İMPARATORLUKTAN ULUS DEVLETE

TÜRK İNKILAP TARİHİVE

TÜRKİYE CUMHURİYETİ

İ S T E K YAY I N L A R I

5

Yazarlar ...................................................................................................................... 14 Kısaltmalar ................................................................................................................ 15Önsöz ........................................................................................................................ 17Giriş ........................................................................................................................... 21

BİRİNCİ KISIMTARİHİ ZEMİN

1. BÖLÜMBATI UYGARLIĞININ YÜKSELİŞİ

Arzu M. Nurdoğan

1.1. Giriş .................................................................................................................... 291.2. Avrupa’nın Avrupalaşma Süreci Rönesans ve Reform .................................. 31

1.2.1. Rönesans ..................................................................................................... 311.2.2. Reform ........................................................................................................ 32

1.3. Aydınlanma Çağı .............................................................................................. 331.4. Fransız İhtilali ................................................................................................... 351.5. Sanayi Devrimi .................................................................................................. 371.6. Avrupa’da Demokratik Devrimler Süreci ....................................................... 381.7. Ulus Devletlerin İnşası ..................................................................................... 391.8. Sömürgecilik Çağı ............................................................................................. 411.9. Büyük Savaş ve Sarsıntıları .............................................................................. 42Kaynakça ................................................................................................................... 50

İÇİNDEKİLER

6

2. BÖLÜMOSMANLI İMPARATORLUĞU’NUN DEVAMLILIK VE MODERNLEŞME

MÜCADELESİ: TÜRKİYE CUMHURİYETİ’NİN TARİHİ TEMELLERİVahdettin Engin

2.1. Modernleşme Yolunda İlk Adımlar ................................................................ 532.2. III. Selim ve Reformları .................................................................................... 55

2.2.1. Nizam-ı Cedit’in Kuruluşu ....................................................................... 562.2.2. İkamet Elçiliklerinin Açılması ................................................................. 592.2.3. Reformların Sonu ...................................................................................... 59

2.3. II. Mahmud Dönemi ........................................................................................ 602.3.1. Alemdar Mustafa Paşa ve İcraatları ......................................................... 602.3.2. II. Mahmud Reformları ............................................................................ 61

2.4. Tanzimat Dönemi Reformları ......................................................................... 642.4.1. Tanzimat ve Islahat Fermanları................................................................ 642.4.2. Tanzimat ve Merkezi İdare ....................................................................... 672.4.3. Tanzimat ve Eğitim ................................................................................... 682.4.4. Vilayetler Kanunu ve Taşra İdaresi ve Merkeziyetçilik .......................... 702.4.5. Yeni Osmanlılar ve I. Meşrutiyet’in İlanı ................................................ 71

2.5. II. Abdülhamid Dönemi .................................................................................. 752.5.1. İttihat ve Terakki Cemiyeti ....................................................................... 772.5.2. Devleti Kurtarmaya Yönelik Fikir Akımları ........................................... 79

2.6. II. Meşrutiyet Dönemi ...................................................................................... 812.6.1. II. Meşrutiyet’in İlanı ................................................................................ 812.6.2. İttihat ve Terakki İktidarı Politikaları ...................................................... 822.6.3. II. Meşrutiyet Dönemi’nde Muhalefet ..................................................... 842.6.4. 31 Mart Olayı ............................................................................................. 842.6.5. Trablusgarp ve Balkan Savaşları ............................................................... 87

2.7. Birinci Dünya Savaşı ......................................................................................... 902.7.1. Kapitülasyonların Kaldırılması ................................................................ 902.7.2. Birinci Dünya Savaşında Cepheler .......................................................... 91

Kaynakça ................................................................................................................. 100

7

İKİNCİ KISIMYENİDEN DOĞUŞ/MİLLİ MÜCADELE

3. BÖLÜMMİLLİ MÜCADELE’NİN ÖRGÜTLENMESİ VE KUVÂ-YI MİLLİYE

Süleyman Beyoğlu

3.1. Mondros Ateşkes Antlaşması’nın Uygulanması .......................................... 1053.2. Mütareke Döneminde Kurulan Cemiyetler, Yurdun İşgaline Tepkiler ..... 107

3.2.1. Genel Durum ........................................................................................... 1073.2.2. Milli Mücadeleye Yararlı Cemiyetler ..................................................... 1093.2.3. Milli Mücadeleye Zararlı Cemiyetler .................................................... 111

3.3. Osmanlı Hükümetinin Tutumu .................................................................... 1123.4. Mustafa Kemal Paşa’nın Tepkisi ve Anadolu’ya Geçişi ............................... 113

3.4.1. Mustafa Kemal’in İstanbul’daki Çalışmaları ve Samsun’a Çıkışı ........ 1133.4.2. Amasya Genelgesi ................................................................................... 116

3.5. Milli Uyanış ve Kongreler .............................................................................. 1183.5.1. Erzurum Kongresi ................................................................................... 1183.5.2. Sivas Kongresi .......................................................................................... 1193.5.3. Diğer Kongreler ....................................................................................... 121

3.6. Amasya Görüşmeleri ve Protokolleri ........................................................... 1223.7. Meclis-i Mebusan’ın Yeniden Açılması ve Misak-ı Milli’nin İlanı ............. 1233.8. Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Açılması .................................................. 125Kaynakça ................................................................................................................. 130

4. BÖLÜMTAM BAĞIMSIZLIĞA GİDEN YOL: KURTULUŞ SAVAŞI

Süleyman Beyoğlu

4.1. Kuvâ-yı Milliye ................................................................................................ 1334.2. Kuvâ-yı Milliye’ye Karşı Tepkiler ve İç İsyanlar .......................................... 1334.3. Sevr Antlaşması: İmparatorluğun Tasfiyesi ................................................. 1364.4. İtilaf Devletleri Arasında İttifakın Çözülmesi ............................................. 1384.5. Ermenilerin Doğu Anadolu’daki İşgaline Son Verilmesi ............................ 1394.6. Güney ve Batı Anadolu’da Silahlı Direniş .................................................... 140

4.6.1. Güney Cephesi ......................................................................................... 1404.6.2. Yunan Taarruzu Karşısında Kuvâ-yı Milliye ........................................ 1434.6.3. Diğer Yerlerdeki Kuvâ-yı Milliye Faaliyetleri ....................................... 146

4.7. Kuvâ-yı Milliye’den Düzenli Orduya ............................................................ 1474.8. Megali İdea’nın İflasına Doğru ...................................................................... 147

4.8.1. Birinci İnönü Savaşı ................................................................................ 1474.8.2. İçte Anayasal Düzenleme: 1921 Teşkilat-ı Esasiye Kanunu ................ 148

8

4.8.3. Londra Konferansı................................................................................... 1484.8.4. Moskova Antlaşması ............................................................................... 1504.8.5. İkinci İnönü Savaşı .................................................................................. 1504.8.6. Zaferlerden Geri Çekilişe: Kütahya ve Eskişehir Muharebeleri ......... 1514.8.7. Sakarya Savaşı ve Sonrasındaki Gelişmeler .......................................... 1524.8.8. Ankara İtilafnamesi ................................................................................. 1544.8.9. Başkomutanlık Meydan Savaşı ............................................................... 154

4.9. Kurtuluş Savaşı’nda İnsan Zayiatı ................................................................. 1574.10. Milli Mücadele’nin Mali Kaynakları ........................................................... 1574.11. Silahlı Direnişten Diplomatik Mücadeleye ................................................ 159

4.11.1. Mudanya Ateşkes Antlaşması .............................................................. 1594.11.2. Lozan Konferansı ve Barış Antlaşması ................................................ 1604.11.3. Lozan Barış Antlaşması’nın Önemi ..................................................... 163

Kaynakça ................................................................................................................. 167

ÜÇÜNCÜ KISIMTÜRK İNKILABI VE TÜRKİYE CUMHURİYETİ

5. BÖLÜMSİYASAL YAŞAM

Cezmi Eraslan - Tülay Âlim Baran

5.1. Siyasal Yaşamın Yeniden Yapılandırılması ................................................... 1715.1.1. Saltanatın Kaldırılması ........................................................................... 1715.1.2. Cumhuriyet Halk Fırkası’nın Kuruluşu ................................................ 1745.1.3. Cumhuriyet’in İlanı ................................................................................. 174

5.1.3.1. Cumhuriyet Kavramı ve TBMM Hükümeti Rejimi ..................... 1745.1.3.2. Cumhuriyet’in İlanı ......................................................................... 176

5.1.4. Halifeliğin Kaldırılması .......................................................................... 1785.1.4.1. İslam Geleneğinde ve Osmanlı Devleti’nde Halifelik Kurumu ... 1785.1.4.2. Hilafetin Kaldırılması ...................................................................... 178 5.1.4.3. Son Adım İçin Zeminin Hazırlanması .......................................... 179

5.1.5. Yeni Anayasal Rejim: 1924 Anayasası ................................................... 1825.1.6. Siyasal İnkılaplara Karşı Tepkiler ve Çok Partili Sisteme Geçiş Denemeleri..................................................... 183

5.1.6.1. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ................................................. 1835.1.6.2. Şeyh Sait İsyanı ................................................................................. 1845.1.6.3. İzmir Suikastı .................................................................................... 1855.1.6.4. Takrir-i Sükûn Kanunu ve Rejimi .................................................. 1865.1.6.5. Serbest Cumhuriyet Fırkası Olayı .................................................. 1865.1.6.6. Menemen-Kubilay Olayı ................................................................. 188

9

5.2. İkinci Dünya Savaşı’ndan 21. Yüzyıla Türkiye’de Siyasal Yaşam ................ 1895.2.1. Demokrat Parti’nin Kuruluşu ve İktidar Dönemi ................................ 1895.2.2. 27 Mayıs 1960 Sonrasının Siyasi Gelişmeleri ve 12 Mart 1971 Muhtırası ... 1915.2.3. 1973-2002 Arasındaki Türk Siyasi Yaşamı ............................................ 193

Kaynakça ................................................................................................................. 200

6. BÖLÜMHUKUK SİSTEMİ

Handan Diker - İhsan Güneş

6.1. Laik Hukuk Sisteminin Kuruluşu ................................................................. 2016.1.1. Kavramsal Çerçeve .................................................................................. 2016.1.2. Osmanlı Hukuk Sistemi .......................................................................... 2026.1.3. Ulusal Egemenliğe Dayalı Laik Devlet Düzeninin Kurulması ........... 204

6.1.3.1. Ulusal Egemenliğin Gerçekleştirilmesi.......................................... 2046.1.3.2. Devlet Düzeninin Laikleşmesi ........................................................ 2066.1.3.3. Halifeliğin Kaldırılması ................................................................... 2066.1.3.4. Tevhid-i Tedrisat Kanunu’nun Kabulü .......................................... 2066.1.3.5. Şeriye ve Evkaf Vekâleti’nin Kaldırılması ...................................... 2076.1.3.6. Laikleşmeye Yönelik Anayasal Yapılanma ..................................... 209

6.1.4. Temel Yasaların Yapılması ...................................................................... 2116.2. Türkiye’de Anayasal Düzenin Evrimi............................................................ 212

6.2.1. 1924 Anayasası ......................................................................................... 2126.2.2. 1961 Anayasası ......................................................................................... 2186.2.3. 1982 Anayasası ......................................................................................... 232

Kaynakça ................................................................................................................. 245

7. BÖLÜMSOSYAL VE KÜLTÜREL YAŞAM

Tülay Âlim Baran

7.1. Sosyal Yaşamın Yeniden Yapılanması ........................................................... 2477.1.1. Giyim Kuşamın Çağdaşlaşması....... ....................................................... 2497.1.2. Tekke, Zaviye ve Türbelerin Kapatılması .............................................. 2527.1.3. Milletlerarası Zaman, Rakam ve Ölçü Birimlerinin Kabulü .............. 2547.1.4. Bayram ve Ulusal Tatil Günlerinin Düzenlenmesi .............................. 2557.1.5. Soyadı Kanunu ve Eski Unvanların Yasaklanması ............................... 256

7.2. Milli Kültür Araştırma ve Geliştirme Çalışmaları ...................................... 2577.2.1. Cumhuriyetin Fikir Temeli: Milli Kültür .............................................. 2577.2.2. Tarih Çalışmaları ve Türk Tarih Kurumu ............................................. 258

10

7.2.3. Dil Çalışmaları ve Türk Dil Kurumu ..................................................... 2617.2.4. Sanat Yaşamı ............................................................................................ 263

Kaynakça ................................................................................................................. 277

8. BÖLÜMCUMHURİYET DÖNEMİNDE EĞİTİM

Cemil Öztürk

8.1. Giriş ................................................................................................................. 2798.2. Osmanlı Mirası ............................................................................................... 2808.3. Sistemin Temelleri .......................................................................................... 282

8.3.1. Atatürk’ün Eğitim Görüşü ...................................................................... 2828.3.2. Anayasa: Teşkilat-ı Esasiye Kanunu ...................................................... 2838.3.3. Cumhuriyet Halk Partisi Programları ................................................... 2838.3.4. Hükümet Programları ............................................................................. 2848.3.5. Maarif Kongresi ve Heyet-i İlmiye Kararları ........................................ 284

8.4. Eğitim İnkılapları ............................................................................................ 2858.4.1. Tevhid-i Tedrisat Kanunu: Öğretimin Birleştirilmesi ......................... 2858.4.2. Karma Eğitim ........................................................................................... 2878.4.3. Harf İnkılabı ve “Millet Mektepleri ....................................................... 288

8.5. Eğitim Sisteminin Yapısı ve Gelişimi ............................................................ 2908.5.1. Örgün Eğitim ........................................................................................... 290

8.5.1.1. Okul Öncesi Eğitim ......................................................................... 2908.5.1.2. İlköğretim ......................................................................................... 2918.5.1.3. Ortaöğretim ...................................................................................... 2928.5.1.4. Yükseköğretim .................................................................................. 294

8.5.2. Yaygın Eğitim ........................................................................................... 297Kaynakça ................................................................................................................. 300

9. BÖLÜMCUMHURİYET DÖNEMİ TÜRKİYE EKONOMİSİ

Cemil Öztürk

9.1. Giriş .................................................................................................................. 3039.2. Atatürk Dönemi: Milli Ekonomi Kurma Girişimi ...................................... 303

9.2.1. Yarı Sömürgelikten Tam Bağımsızlığa .................................................. 3039.2.1.1. Osmanlı Mirası ................................................................................. 3039.2.1.2. Milli Mücadele’nin “Tam Bağımsızlık” Misyonu .......................... 3059.2.1.3. Sevr Modeli: Bir Emperyalizm Projesi .......................................... 3069.2.1.4. Lozan Barış Antlaşması:

11

Tam Bağımsız Türkiye’nin Tescillenmesi ...................................... 3069.2.2. Liberal Sanayileşme ve Kalkınma Politikası Yılları (1923-1929) ........ 308

9.2.2.1. Devralınan Ekonomik Miras .......................................................... 3099.2.2.2. Türkiye İktisat Kongresi .................................................................. 3099.2.2.3. Aşar Vergisinin Kaldırılması .......................................................... 3109.2.2.4. Maliye Politikası ............................................................................... 3119.2.2.5. Sanayileşme ve Finans Sektörü ....................................................... 3119.2.2.6. Ulaşım Politikası ve Demiryolu Seferberliği ................................. 3129.2.2.7. Ekonomik Bağımsızlığın Tamamlanması ...................................... 313

9.2.3. Devletçi Sanayileşme ve Kalkınma Dönemi (1930-1938) ................... 3149.2.3.1. Ekonomi Politikasında Köklü Değişimin Nedenleri .................... 3149.2.3.2. Devletçiliğin Karakteristik Özelliği ................................................ 3159.2.3.3. Devletçiliğe Geçiş ............................................................................. 3169.2.3.4. Sanayileşme....................................................................................... 3169.2.3.5. Tarım ................................................................................................. 3179.2.3.6. Yabancı Sermaye, “Millileştirme” ve Dış Borçlar ......................... 3189.2.3.7. Özel Sektörün Gelişmesi ................................................................. 3189.2.3.8. Ulaştırma .......................................................................................... 3199.2.3.9. Dış Ticaret ......................................................................................... 319

9.2.4. Atatürk Dönemine İlişkin Bir Değerlendirme ..................................... 3199.3. Atatürk’ten Sonra Türkiye Ekonomisi .......................................................... 320

9.3.1. İnönü Dönemi: Savaş ve Geçiş Dönemi Ekonomisi ............................ 3209.3.1.1. İkinci Dünya Savaşı Dönemi Ekonomisi ....................................... 3219.3.1.2. Batı Bloğu ile Bütünleşme Süreci ................................................... 322

9.3.2. Demokrat Parti Dönemi ......................................................................... 3239.3.2.1. Liberal Ekonomik Kalkınma Denemesi ........................................ 3239.3.2.2. 1954 Krizi ve 1958 Moratoryumu .................................................. 325

9.4. 1960 İhtilali ve Ara Rejim .............................................................................. 3269.5. Planlı Kalkınma Dönemleri ........................................................................... 326 Kaynakça ................................................................................................................. 332

10. BÖLÜMTÜRK DIŞ POLİTİKASI

Cezmi Eraslan - Tülay Âlim Baran

10.1. Atatürk Dönemi Türk Dış Politikası ........................................................... 33510.1.1. İngiltere ile İlişkiler ve Musul Sorunu ................................................. 33610.1.2. Yunanistan ile İlişkiler .......................................................................... 33710.1.3. Türk-İtalyan İlişkileri ............................................................................ 33810.1.4. Türk-Sovyet İlişkileri ............................................................................ 33810.1.5. Türk-Fransız İlişkileri ve Hatay Meselesi ............................................ 339

12

10.1.6. Türkiye’nin Milletler Cemiyeti’ne Girişi ............................................. 34210.1.7. Balkanlar ve Ortadoğu’da İşbirliği ve Barış Kuşağı Oluşturma Politikası ...................................................... 343

10.1.7.1. Balkan Paktı .................................................................................... 34310.1.7.2. Sadabad Paktı ................................................................................. 345

10.1.8. Boğazlarda Egemenliğin Tamlanması: Montrö Boğazlar Sözleşmesi .... 34610.2. Atatürk Sonrası Türk Dış Politikası ............................................................ 348

10.2.1. Genel Çerçeve ........................................................................................ 34810.2.2. İkinci Dünya Savaşı ............................................................................... 350

10.2.2.1. İkinci Dünya Savaşı Dönemi Türk Dış Politikası ....................... 35310.2.2.2. Savaş Sonrası .................................................................................. 357

10.2.3. Kore Savaşı ve Türkiye’nin NATO’ya Girişi ........................................ 35910.2.4. Türkiye’nin NATO’ya Girişi Sonrasında Dış Politikasını Etkileyen Temel Olaylar ............................................ 361

10.2.4.1. Avrupa Birliği Üyeliği .................................................................... 36210.2.4.2. Türk-Amerikan İlişkileri ............................................................... 363

Kaynakça ................................................................................................................. 369

11. BÖLÜMULUSAL GÜVENLİK

Edip Başer

11.1. Küreselleşme Sürecinde Ulus Devlet ve Değişen Güvenlik Stratejileri ... 37111.2. Ulusal Güvenlik Kavramı Hakkında Genel Görüş ve Anlayış ................. 372

11.2.1. Terör ve Terörle Mücadele .................................................................... 377

12. BÖLÜMTÜRK İNKILABI’NIN DAYANDIĞI TEMEL İLKELER

Handan Diker

12.1. Atatürkçülük: Tanımı ve Doğası ................................................................. 38912.2. Atatürk İlkeleri .............................................................................................. 394

12.2.1. Cumhuriyetçilik ..................................................................................... 39412.2.2. Milliyetçilik ............................................................................................ 39512.2.3. Halkçılık ................................................................................................. 39712.2.4. Devletçilik .............................................................................................. 39812.2.5. Laiklik ..................................................................................................... 39912.2.6. İnkılapçılık ............................................................................................. 401

Kaynakça ................................................................................................................. 405

13

13. BÖLÜMSONUÇ YERİNE: ÇAĞDAŞ GELİŞMELER IŞIĞINDA

ATATÜRKÇÜ DÜŞÜNCE SİSTEMİ ÜZERİNECemil Öztürk - Edip Başer - Tülay Âlim Baran

Çağdaş Gelişmeler Işığında Atatürkçü Düşünce Sistemi Üzerine .................... 407 Kaynakça ................................................................................................................. 415

DÖRDÜNCÜ KISIMEKLER

Ek-1 ......................................................................................................................... 418 Ek-2 ......................................................................................................................... 419Ek-3 ......................................................................................................................... 420Ek-4 ......................................................................................................................... 421

14

YAZARLAR

Tülay Âlim Baran, Prof. Dr. : Yeditepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Müdürü

Edip Başer, Dr. : Yeditepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Emekli Öğretim Üyesi

Süleyman Beyoğlu, Prof. Dr. : Marmara Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Başkanı & Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Bölüm BaşkanıHandan Diker, Dr. : Yeditepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Yarı Zamanlı Öğretim ÜyesiVahdettin Engin, Prof. Dr. : Marmara Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi & Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Atatürk İlkeleri ve

İnkılap Tarihi Yüksek Lisans ve Doktora Programları BaşkanıCezmi Eraslan, Prof. Dr. : İstanbul Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Müdürü & Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Cumhuriyet Tarihi ABD Öğretim Üyesiİhsan Güneş, Prof. Dr. : Anadolu Üniversitesi Emekli Öğretim ÜyesiArzu M. Nurdoğan, Doç. Dr. : Marmara Üniversitesi Atatürk Eğitim Fakültesi Sosyal Bilgiler Eğitimi ABD Öğretim ÜyesiCemil Öztürk, Prof. Dr. : Marmara Üniversitesi Atatürk Eğitim Fakültesi

Türkçe ve Sosyal Bilimler Eğitimi Bölümü Sosyal Bilgiler Eğitimi ABD Öğretim Üyesi

* Yazarlar soyadlarına göre sıralanmıştır.

15

KISALTMALAR

A.g.b. : Adı geçen bildiriA.g.e. : Adı geçen eserA.g.m. : Adı geçen makaleASD : Atatürk’ün Söylev ve DemeçleriBİUM : Başvekâlet İstatistik Umum Müdürlüğübyy : Basım yeri yokCDTA : Cumhuriyet Dönemi Türkiye AnsiklopedisiDİA : İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı YayınlarıDİE : Devlet İstatistik EnstitüsüİA : İslam Ansiklopedisi, Milli Eğitim Bakanlığı YayınlarıMEB : Milli Eğitim BakanlığıMV : Maarif Vekâletis. : SayfaTBMM ZC : Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt CeridesiTBMM : Türkiye Büyük Millet MeclisiTCTA : Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisity. : Tarih yokvb. : Ve benzerivd. : Ve diğerlerivs. : Vesaire

17

Türk İnkılabı ve Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşu, insanlık tarihinin en bü-yük kırılma noktalarından birinde gerçekleşmiştir. Öyle ki, dünyanın yeraltı ve yerüstü zenginliklerinden daha büyük pay koparmak için 19. yüzyıldan beri bü-yük bir siyasi, askeri ve ekonomik savaşım içine giren Batılı emperyalist güçler, Türk İnkılabı’nın filizlendiği ve onun önderinin büyük bir kahraman ve lider ola-rak tarih sahnesine çıktığı Birinci Dünya Savaşı’nda son kozlarını oynamışlardır. Bu savaş, dünya siyasi düzeninde tarihin o zamana kadar kaydetmediği şiddette büyük bir depreme yol açmıştır. Zira bu savaşın ardından üç büyük imparator-luk, Alman İmparatorluğu, Avusturya-Macaristan İmparatorluğu ve Osmanlı İmparatorluğu çökmüş; Çarlık Rusya’sında ise rejim yıkılmış, yerine komünizme dayalı Sovyetler Birliği kurulmuştur. Milyonlarca insanın yaşamına mal olan bu savaşta kazanan tarafta olan İngiltere, Fransa ve İtalya, emperyalist paylaşım pro-jelerine uygun olarak, savaş öncesi hedeflerine ulaşmışlardır. Paylaşılan coğrafya ise, hem stratejik önemi, hem de zengin petrol bölgelerinin varlığı başta olmak üzere, sahip olduğu doğal zenginliklerle Osmanlı toprakları olmuştur. Türk mil-leti, asırlardır vatan bildiği üç kıtaya yayılmış bu coğrafyayı savunabilmek için, bir milyondan fazla evladını feda etmiştir.

Birinci Dünya Savaşı’nın sonunda Türk milleti, 1911’de başlayan Trablusgarp Harbi’nden beri süren savaşlarda yalnızca koca bir imparatorluğu değil, bütün maddi ve manevi varlığını da kaybetmiştir. Savaş sonunda imzalanan ateşkes ve barış antlaşmaları, Osmanlı yönetimi ve müttefikleri tarafından tam bir teslimi-yetle kabullenilmiştir. İşte, tüm umutların tükendiğinin sanıldığı, pek çok siya-setçi ve aydının İngiltere veya Amerika Birleşik Devletleri’nin himayesi altına girmeyi savunmaya başladığı bir dönemde, Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün yeni-den ayağa kaldırdığı Türk milleti, verdiği Milli Mücadele sonunda kendisine da-yatılan esaret zincirlerini kırmıştır. Bu nedenle Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun

ÖNSÖZ

18

deyimiyle Milli Mücadele, Türk’ün “İkinci Ergenekon”udur. Çünkü böylece Türk milletini Anadolu’dan söküp atmayı ve nihayet Orta Asya’ya sürmeyi, hiç değilse İç Anadolu bozkırına hapsetmeyi hedefleyen gizli antlaşmalar suya düşmüş, Os-manlı İmparatorluğu’nun yıkıntıları üzerinde tam bağımsız yeni bir Türk devleti kurulmuştur.

Milli Mücadele ve Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşuyla, Türk milletinin tari-hinde yepyeni bir dönem başlamıştır. Bu yeni dönemde, Atatürk’ün önderliğinde gerçekleştirilen Türk İnkılabı ile Türkiye, kendisi gibi geri kalmış bir tarım ülke-sinde ilk kez görülen büyük bir çağdaşlaşma projesini uygulamaya koymuştur. Bu proje sayesinde Türkiye, her şeyden önce üniter bir ulus devlet olarak yapılanmış, hemen her alanda büyük atılımlar yapmış, geçirdiği evrimlerle demokratik ve laik bir hukuk devleti olmayı başarmıştır. Elbette, kaydedilen gelişmelere karşın Türki-ye, henüz Atatürk’ün “çağdaş uygarlığın üzerine çıkma” hedefini gerçekleştirmiş değildir. Nihai hedefe ulaşabilmek için Atatürk’ün “tek manevi mirasım” dediği “akıl” ve “bilim” yolunda yürümeye devam edilmelidir.

Birinci Dünya Savaşı öncesindekilere benzer siyasi, askeri ve ekonomik rekabetin büyük bir ivme kazandığı, coğrafyamızın büyük paylaşım kavgalarına sahne olduğu günümüzde Türk milleti ve Türkiye Cumhuriyeti ciddi tehditlerle karşı karşıyadır. Bu tehditlerin bir kısmının kökleri yüzyıllar öncesine inmektedir. Sevr’de gördükleri hayalden Lozan’da uyanan unsurlar, bugün de Türkiye ile açık/örtülü savaş halin-dedirler. Türkiye yıllardır bu güçlerle mücadelesini sürdürmektedir. Fakat yaşanan olaylar göstermiştir ki hemen her alanda önemli gelişmeler kaydeden Türkiye, Ata-türk’ten sonra bazı stratejik konularda önemli hatalar yapmıştır. Örneğin ağır sanayi, demiryolu yapımı ve işletmesi, uçak sanayi gibi alanlarda başlatılan atılımlar sürdü-rülmemiştir. Elinizdeki kitabın ilk sürümünde Atatürk sonrası konulara özet olarak yer verilmiştir. Son yıllarda hem ilk ve ortaöğretim hem de yükseköğretimde Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi dersi içeriğinin genişletilmesi dolayısıyla, İstek Yayınları ta-rafından ilk kez yayımlanacak bu sürümde ise konular tematik ve kronolojik olarak genişletilmiştir. Bu haliyle kitabın okuyucuya dün-bugün-yarın bağlamında konuları çözümleme ve değerlendirmede, nihayet bunlara ilişkin çıkarımda bulunmada daha faydalı olması beklenmektedir.

Hiç kuşkusuz elinizdeki kitap mükemmel olduğu iddiasında değildir; bunun-la beraber her baskıda yenilenerek daha iyi olma çabasındadır. Gazi Mustafa Ke-mal Atatürk’ün önderliğinde kurulan Cumhuriyet’in dayandığı değerler üzerin-de uzlaşı içinde olan editör ve yazarlar; imza attıkları bölümleri yazarken çoklu bakış açılarını satırlarına yansıtabilme imkânını bulabilmişlerdir. Bu nedenle her bölümde ifade edilen değerlendirmeler yazarlarına aittir.

Bu kitabın okuyucuyla buluşmasında çok sayıda kişinin katkısı olmuştur. Bunların başında bölüm yazarları Prof. Dr. Tülay Âlim Baran, Dr. Edip Başer, Prof. Dr. Süleyman Beyoğlu, Dr. Handan Diker, Prof. Dr. Vahdettin Engin, Prof. Dr. Cezmi Eraslan, Prof. Dr. İhsan Güneş ve Doç. Dr. Arzu M. Nurdoğan gel-

İMPARATORLUKTAN ULUS DEVLETE: TÜRK İNKILAP TARİHİ VE TÜRKİYE CUMHURİYETİ

19

mektedir; kendilerine teşekkür borçluyum. Ayrıca İstek Yayınları yetkililerine, özellikle de özverili ve özenli çalışmasından dolayı yayın editörü Özge Özgür Sarıoğlu’na teşekkür ediyorum.

Genel olarak tüm okuyuculara ve özellikle de Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün Türk bağımsızlığını ve Türkiye Cumhuriyeti’ni emanet ettiği gençliğimize faydalı ol-ması ümidiyle...

Göztepe, İstanbul Prof. Dr. Cemil Öztürk Ağustos 2018 Editör

ÖNSÖZ

21

Cemil Öztürk

Bu kitap, Osmanlı İmparatorluğu’nun enkazı üzerinde bir ulus devlet olarak Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşunu ve verdiği çağdaş uygarlık düzeyini yakala-ma mücadelesini konu almaktadır. Bu genel çerçevede kitabın içeriğinin önemli bir bölümünü, bir imparatorluktan ulus devlete geçişin öyküsü oluşturmaktadır. Söz konusu tarihi geçiş, yalnız iç dinamiklerin etkisiyle değil, fakat aynı zamanda Batı emperyalizminin dünyayı ve Osmanlı coğrafyasını paylaşma kavgasının bir ürünü olan Birinci Dünya Savaşı’nın ve müteakiben İmparatorluğun çöküşünün sonucu olarak gerçekleşmiştir. Türk milleti, bu çöküşün ardından Türkiye Cum-huriyeti’ni kurabilmek için 20. yüzyılın ilk antiemperyalist savaşını vermiş ve bu savaştan büyük bir zaferle çıkarak, dünyanın tüm mazlum milletlerine Batı’nın emperyalist güçlerinin yenilebileceğini göstermiştir.

Türk milletinin Birinci Dünya Savaşı’nın ardından verdiği ve Türk İstiklal Harbi’ni de içine alan büyük antiemperyalist savaşıma Milli Mücadele denir. Mil-li Mücadele’nin asli hedefi, Misak-ı Milli’de ilan edilmiştir. Kongreler döneminde de vurgulanan bu hedef, tam bağımsız yeni bir Türk Devleti kurmaktır. Tam ba-ğımsızlık, devletin her alanda hiçbir yabancı gücün güdüm ve/veya denetiminde olmamasıdır. Türkiye, Lozan Barış Antlaşması ile bu niteliğe sahip bir devlet ha-line gel(ebil)miştir.

Lozan Barış Antlaşması ile tam bağımsızlığını geri alan Türkiye, son yüzyılın büyük dâhisi Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün önderliğinde, büyük bir çağdaşlaş-ma mücadelesine girişmiştir. Bu mücadele süreci, Türk İnkılabı olarak adlandı-rılmıştır. Bundan dolayı, 1934 yılında Milli Mücadele’yi ve Türk İnkılabı’nı Türk gençliğine öğretmek amacıyla üniversitelerde verilmeye başlanan derse de “Türk

GİRİŞ

22

İnkılap Tarihi” adı verilmiştir. Elinizdeki kitaba bundan önceki sürümlerinde İm-paratorluktan Ulus Devlete Türk İnkılap Tarihi adının verilmesi, bir yandan sözü edilen geleneğe bağlı kalma, diğer yandan da Türk İnkılabı’nın iki boyutuna, yani imparatorluktan ulus devlete geçiş süreci ve çağdaşlaşma evresine vurgu yapma amacını taşımaktaydı. Bu sürümde ise ilk, orta ve yükseköğretimde Milli Müca-dele ve Türkiye Cumhuriyeti tarihi konularının öğretiminde belirleyici olan yeni yönelimler ve öğrencilerden gelen talepler dikkate alınarak, kitabın konu alanı 21. yüzyıla kadar genişletilmiştir.

Bu bölümde, elinizdeki kitabın etkili bir şekilde kullanılmasını sağlamak üze-re, önce bir kavramsal çerçeve oluşturulmuş, daha sonra kitabın yapısı/planı be-timlenmiş ve nihayet kullanıcılar için pedagojik önerilere yer verilmiştir.

Kavramsal ÇerçeveTürk İnkılap Tarihi ve Cumhuriyetimizin tam olarak anlaşılabilmesi için bazı

kavramların yeterince bilinmesi gerekmektedir. Aşağıda bu kavramlardan bazı-ları hakkında kısa açıklamalara yer verilmiştir.

Ulus DevletLozan Barış Antlaşması ile uluslararası diplomatik meşruiyet kazanan Tür-

kiye Cumhuriyeti’nin en belirgin özelliği ulus devlet olmasıdır. İmparatorluklar-dan farklı olarak, ortak bir vatan üzerinde tek bir milletin varlığını öngören ulus devlet (nation state) modeli Batı’da doğmuştur. Türkiye, Fransa modeline göre oluşmuş bir ulus devlettir. Fransa, farklı etnik ve dini kökenlerden gelen tüm yurttaşlarını birer Fransız olarak kabul eder. Türkiye Cumhuriyeti de Atatürk’ün “Türkiye Cumhuriyeti’ni kuran Türk, Kürt, Çerkez, Laz… Türkiye halkına Türk milleti denir” şeklindeki sözleriyle özetlenen “millet” (ulus) anlayışında görüldü-ğü gibi, tüm yurttaşlarını Türk milletinin birer mensubu olarak kabul eder. Aynı şekilde Amerika Birleşik Devletleri (ABD) de bir ulus devlettir ve yerli halkın yanı sıra dünyanın farklı ülkelerinden göç etmiş tüm yurttaşlarının “Amerikan ulusu”nu (American nation) meydana getirdiğini öne sürer. Tüm ulus devletler, farklı altkültürlere mensup yurttaşlarını bir üstkültür/kimlik etrafında birleştirir. Atatürk’ün önderliğinde Türk İnkılabı’nın en büyük hedefi, bir ulus devlet kül-türü oluşturmaktır. Atatürk “Türkiye Cumhuriyeti’nin temeli kültürdür” diyerek, kültürün önemine işaret etmiştir ve hiç kuşkusuz bu milli kültürdür. Atatürk Tür-kiye’si için milli kültür, milli birlik ve bütünlüğün de güvencesidir. Bu bakımdan kültür birliğinin bozulmasını, milli birlik ve bütünlük için bir tehdit olarak görür.

Üniter DevletTürkiye Cumhuriyeti’nin ulus devlet niteliğini pekiştiren bir başka önemli

özelliği de üniter devlet (unitary state: tekil devlet) olmasıdır. Üniter devlet, fe-deral devletlerden farklı olarak, ülke yönetimiyle ilgili yetkileri/kuvvetleri mer-


23

kezde toplar. Türkiye bu bakımdan da Fransa’ya benzer. Fransa’da da merkezi yönetimin yetkileri, yerel yönetimlerinkilerle kıyaslanamayacak kadar fazladır. Buna karşılık, birer ulus devlet olan Almanya ve ABD ise federal yönetim yapı-sına sahiptir. Bu ülkelerde yerel hükümet ve parlamentolar vardır. Kısaca Türki-ye ve Fransa tipi siyasi yapılar merkeziyetçi, Almanya ve ABD tipi siyasi yapılar ademimerkeziyetçi yani yerinden yönetimcidir. Fransa, yerel yönetimlerin fazla güçlenmesinin milli bütünlüğünü tehdit edeceğini kabul eder. Nitekim, Avrupa Birliği’nin (AB) yerel yönetimlerin güçlendirilmesi yönündeki bazı taleplerini, bu gerekçeyle reddetmiştir. Türkiye Cumhuriyeti de Osmanlı dönemindeki acı deneyimlerin de etkisiyle merkeziyetçiliği benimsemiş, üniter devlet yapısının zayıflamasına yönelik gelişmeleri, milli birlik ve bütünlüğü için bir tehdit olarak algılayagelmiştir.

Laiklik - SekülerizmTürkiye Cumhuriyeti’nin belirleyici niteliklerinden birisi de laik olmasıdır.

Laiklik, kimi zaman sekülerizm ile eşanlamlı olarak kullanılmaktadır. Bu iki kav-ram, terminolojik olarak birbirleriyle yakın anlamlara sahip olsalar bile, tarihi gelişim süreç ve özellikleri bakımından iki farklı gelenek/modeli temsil etmek-tedirler. Laiklik, Fransa’da gelişen din-devlet ilişkileri geleneğini, sekülerizm ise aynı konuda İngiltere ve ABD’deki uygulamaların örnek olarak verilebileceği Anglosakson modelini adlandırmada tercih edilmektedir.

Türk laikliği, Anglosakson tipi sekülerizmden farklıdır. Her ikisi de temelde devlet işlerinin akla ve bilime dayandırılmasını öngörürken, seküler yapıda din ve devlet arasında daha liberal ilişkiler vardır. Örneğin ABD’de kamusal yaşamda dini semboller kullanılır; İngiltere’de devlet başkanı olan kraliçe aynı zamanda -sembolik de olsa- Anglikan Kilisesi’nin de ruhani lideridir. Bununla beraber, devlet din eğitimini tamamıyla halka bırakmıştır. İbadethanelerin yapılması ve din adamlarının maaşları halk/vakıflar tarafından finanse edilir. Türk laikliğinde ise devlet, bu kitapta görüleceği gibi, devlet işleri ve kamusal alanın düzenlen-mesinde yalnız aklı ve bilimi rehber edinmekle beraber, seküler sistemden farklı olarak -Diyanet İşleri Başkanlığı aracılığıyla- dini yaşamın düzenlenmesinde ak-tif rol alır. Laikliği vazgeçilmez bir ilke olarak gören Türkiye Cumhuriyeti kurucu iradesinin Batı ülkelerinden farklı bir din - devlet ilişkisi inşa etmesi, ülkenin bu konuda diğerlerinden çok farklı bir tarihsel zemine sahip olmasıyla ilgili olma-lıdır.

İnkılap, Reform ve İhtilalBurada son olarak değinilmesi gereken temel kavramlar, inkılap (devrim)

ve reformdur (ıslahat). İnkılap, bir toplumdaki çağın gereksinimlerini karşıla-mayan, bozulmuş mevcut düzen ve/veya kurumların kısa sürede zorla yıkılıp, yerine çağdaş olan yenisinin kurulmasıdır. Dünyada birçok inkılap türü vardır:

GİRİŞ

24

Fransız İnkılabı, Amerikan İnkılabı, Sanayi İnkılabı gibi. Türk İnkılabı bunların birçok özelliğini bir arada barındırdığı için kendine özgüdür. İnkılap, ihtilal ve reform sözcükleriyle karıştırılmamalıdır. İhtilal, bir düzenin zorla değiştirilmesi amacıyla mevcut olanı yıkmak için güç kullanma aşamasıdır; bu aşamada henüz yeni düzeni kurma söz konusu değildir. Türk İnkılabı’nda, ihtilal ile inkılap iç içe girmiştir. Çünkü Milli Mücadele yıllarında bir yandan mevcut düzene başkaldı-rılırken, diğer yandan da yeni düzenin temelleri atılmıştır. Reform ise, mevcut düzenin içinde aksayan bir kurumun düzeltilmesi girişimidir. Mesela, Osman-lıların 18. yüzyılın sonlarından beri yapmış olduğu düzenlemeler, birer reform yani ıslahattır: III. Selim ıslahatları, II. Mahmut ıslahatları gibi.

Kitabın Yapısı/PlanıBu kitap, üç kısımdan oluşmaktadır. Her kısım, Türk İnkılabı’nın oluşum, ge-

lişim ve evrimini konu alan bölümleri içermektedir.Birinci Kısım, genel olarak Türk İnkılabı ve Türkiye Cumhuriyeti’nin tarihsel

temellerini anlatmaktadır. Bu bağlamda, I. Bölüm Türkiye’deki çağdaşlaşma ha-reketlerini büyük ölçüde etkileyen Batı uygarlığının yükselişi ile emperyalizmin doğuşu ve gelişimini, II. Bölüm Osmanlı İmparatorluğu’nun Batı emperyalizmi karşısındaki var olma ve çağı yakalama mücadelesini konu almaktadır. Bu bö-lümler, Türk İnkılabı’nın tarihsel derinliğinin ve bu özelliğinin sağladığı yaşama ve kendini yenileme dinamizminin anlaşılması bakımından büyük önem taşı-maktadır.

İkinci Kısım, hem Birinci Dünya Savaşı’ndan yenik çıkan Osmanlı İmpara-torluğu’nun tarihe gömülüşünü, hem de Mustafa Kemal Atatürk’ün önderliğinde Batı emperyalizmine karşı verilen bir ölüm kalım savaşından sonra tam bağımsız bir ulus ve üniter devlet olarak Türkiye Cumhuriyeti’nin doğuşunu konu alan iki bölümden meydana gelmektedir. Burada ele alınan süreç, kimi tarihçilere göre, Türk İnkılabı’nın “ihtilal” aşamasını oluşturmaktadır.

Üçüncü Kısım, Cumhuriyet Türkiye’sini kapsamaktadır. Bu kısımda her bö-lüm kronolojik iki olarak iki alt bölüme ayrılmaktadır. Birinci alt bölümde Türk İnkılabı’nın gelişim evreleri ve dayandığı düşünce sistemi (Kemalizm/Atatürkçü-lük) irdelenmektedir. İkinci alt bölümde ise Atatürk’ten sonra Türkiye’nin ilgili alandaki gelişimi betimlenmektedir. Bu kısımda konular, konuyla ilgili diğer ki-tapların büyük bir kısmı gibi kronolojik olarak değil, tematik olarak ele alınmıştır. Böylece, okuyucuların belli alanlarda kavram geliştirebilmeleri, konuları kendi kronolojik derinlik ve bütünlüğü içinde kavrayabilmeleri sağlanmak istenmiştir.

Kullanım Yöntemi Üzerine ÖnerilerBu kitabın hedef kitlesi, genelde Türk İnkılabı ve Türkiye Cumhuriyeti tarihi-

ne ilgi duyan tüm okurlar olmakla birlikte, özelde yükseköğretim kurumlarında öğrenim gören öğrencilerdir. Bu nedenle, burada, yıllarca Atatürk İlkeleri ve İn-


25

kılap Tarihi dersi vermiş bir öğretim üyesi ve bir sosyal bilimler eğitimi uzmanı olarak, söz konusu dersin öğretimi ve bu çerçevede elinizdeki kitabın etkili kulla-nımı hakkında bazı önerilerde bulunmak istiyorum.

Bilindiği gibi, 20. yüzyılın son çeyreğinden itibaren dünya Bilgi Çağı’na gir-miştir. Gelişen bilgi ve bilişim teknolojisi, bilginin üretim ve paylaşım hızına insanlık tarihinde görülmemiş bir ivme kazandırmıştır. Artık, “bilginin ömrü kelebeğinki kadar kısadır.” İnsanlığın bilgi birikimi, her beş yılda bir ikiye katlan-maktadır. Dahası, en gizli bilgiler dahi metropollerin en varlıklı kimselerinden, bir bilgisayara ve internet erişimine sahip küçük bir köyün sakinlerine kadar, binlerce kişi tarafından aynı anda paylaşılabilmektedir. Bu olanaklar, eğitimde 1980’lere kadar teoride değilse bile, uygulamada egemen olan geleneksel eğitim-sel paradigmaları tahtından indirmiştir. Bilginin kitap sayfalarında ve zihinlerde depolandığı yıllardaki öğretmen merkezli, ezbere dayalı öğretim stratejileri iş-levini/etkinliğini kaybetmiştir. Çünkü hem ezberlenen bilgi kalıcı olmadığı gibi günlük yaşamdaki sorunları çözmede de kullanılamamakta, hem de öğrenciler okulda öğrendiklerinden çok farklı içerikteki bilgileri, bilgi teknolojileri -ve özel-likle de internet- aracılığıyla kısa zamanda edinebilmektedir.

Öğrenciler, kimi zaman daha cazip görsel ve işitsel ortamlarda sunulan bu bilgiler ile okulda öğrendikleri arasında çelişkiye düşebilmektedir. Bu çelişkilerin sürüp gitmesi, bazen öğrencilerin duygu ve düşünce dünyasında okula ve orada öğrendiklerine olan inançlarını yitirmelerine yol açmaktadır. Bu durum, günü-müz gençliğinin sıkça yaşadığı bir olgudur. Öte yandan, sosyal yapılandırmacı/inşacı (social constructivism) yaklaşımın da işaret ettiği gibi, öğrencilerin bilişsel ve duyuşsal gelişimlerinde, sosyal ve kültürel çevrenin etkisi çok önemli bir yere sahiptir. Buna göre, öğrencilerin Cumhuriyet’in temel değerlerine yönelik bilgi ve tutumları, sadece okullardaki derslerde biçimlenmemektedir. Belki de en az onun kadar, öğrencinin sosyal/kültürel çevresi etkili olmaktadır.

Bu açıklamalar da gösteriyor ki, Bilgi Çağı ve küreselleşmenin etkilerini hızla göstermeye başladığı, sosyal hareketlilik ve etkileşmenin ivme kazandığı günü-müzde, geleneksel bilgi ve değer aktarımına yönelik eğitim ve/veya öğretimin et-kisi son derece zayıftır. Onun yerine, bu kitabın kullanıldığı dersler; öğrencilerin öğrenme/öğretme sürecine etkin katılımını öngören ve temele bilimsel yöntemi alan bir “bilim” ve “yansımalı inceleme alanı” olarak vatandaşlık eğitimi yakla-şımlarıyla işlenmelidir. Atatürk’ün “Bıraktığım tek manevi miras akıl ve bilim yoludur” özdeyişi de bize bu yaklaşımların doğru birer tercih olacağını göster-mektedir.

Kısaca bilgi toplumu ve küreselleşme çağında öğrenciler, bilimsel yöntemi kullanabilen, mantıklı ve doğru kararlar alabilen, eleştirel ve analitik düşü-nebilen, empati kurabilen, kendisine, ailesine, ülkesine ve insanlığa yönelik olumlu tutum ve değer geliştirebilen bireyler olarak yetiştirilmelidir. Böyle bir derste, elinizdeki kitap, ezberletilecek bir öğretim materyali değil, söz konusu

GİRİŞ

26

beceri ve değerleri kazandırmaya yönelik öğretim etkinliklerinde kullanılabi-lecek araçlardan yalnızca biri olabilir. Hiç kuşkusuz, bu derslerin etkinliğinde, öğretim elemanlarının kendilerini mesleki bilgi ve beceri bakımından eğitimdeki yeni değerlere göre sürekli olarak yenilemeleri, önemli bir rol oynayacaktır.


B İ R İ N C İ K I S I M

TARİHİ ZEMİN

29

Arzu M. Nurdoğan

1.1. GİRİŞ

Başlangıçta Avrupa yoktu. Öyle görünüyor ki Hıristiyan âleminin kurulmasından;1 isyanların, işgallerin, evrimlerin ve bölünmelerin etkisiyle ulus devletlerin ortaya çıkmasına kadar pek çok olaydan sonra bu kavram literatüre girmiştir. Esasen Avrupalılık kültürü, Yunan ve Roma ilkçağından beslenerek, kendi Rönesanslarını geçirmiş olan Bizans ve İslam gibi komşu kültürlerle bir arada var olmuş ve onlarla etkileşime girmiş kültürlerden yalnızca biridir.2

Batı’yı teknolojik değişimin yavaş, feodal toplumun kapalı niteliğinden ve insan yaşamına ilişkin sabit ve teokratik kavrayışından kurtarıp, ona güçlü bir Avrupalılık kimliği kazandıran ilk belirleyici etken, yeryüzünün iskâna müsait tüm bölgelerini Avrupalılara açan coğrafi keşiflerdi. Nitekim, 15. yüzyılda Avrupalıların okyanus ötesi keşifleri için, çağının en ileri kuramsal bilgilerini kullanmaya başlaması, bazı alanlarda değişim ve dönüşümün hızını artırmış; böylece ortaçağ geleneğinden belirgin bir kopuşun göstergesi olmuştu. Uzak coğrafyalarla bir kez temas kurulmasından sonra Avrupalılar, giderek artan sayıdaki girişimlerle denizaşırı ülkelere yelken açmışlardır. Ticari amaçlar, ganimet hırsı, işgal arzusu veya dini ideallerle yolculuklar yapmışlardı. Bu tür keşif seferleri sonucunda dünyanın yuvarlak, Pasifik ve Atlantik’in ayrı okyanuslar olduğu ve Amerika’nın bu ikisinin arasında yer aldığı konusunda 16. yüzyılda artık hiç kuşku duyulmuyordu.

Yeni kıtaların ticari fırsatlarından ve zenginliklerinden ilk yararlananlar Portekizliler ve İspanyollardı. Öte yandan Hollandalılar ve İngilizler sömürgecilik

1 . B Ö L Ü M

BATI UYGARLIĞININ YÜKSELİŞİ


30

hareketine daha geç katılmış olmakla birlikte, tüm dünyaya yayılmış koloniler ağı ile bunlar arasındaki en önemli bağlantı olan deniz yolları üzerinde söz sahibi olduklarını kanıtlamakta gecikmediler. Batı Avrupa’nın 16. yüzyıl başlarından itibaren denizlerde kurduğu üstünlük ve dolayısıyla uluslararası deniz ticaretinde kazandığı ayrıcalıklı konum, Doğu dünyasında önemli değişikliklere yol açmazken, Batı’da bilimsel, siyasi, ekonomik ve kültürel anlamda büyük değişimlere neden olmuştu.3

16. yüzyıl genel olarak ortaçağ ile modern çağ arasında bir geçiş dönemi olarak değerlendirilirse, Avrupa’nın modern tarihinin başlangıcı olarak da 1815 Viyana Kongresi kabul edilebilir. Sözgelimi, ancak bu Kongre’yle birlikte şiddetli itirazlara rağmen “devlet” aleyhinde gelişen bir “ulus” kavramından bahsetmek mümkün olmuştur. Öyle ki 19. yüzyıla dek “devlet”in yegâne simgesi “mutlak otorite”ydi: Devlet her şeydi, ulus ise hiçbir şey. Kıta Avrupa’sında ulusal sınırlar ve ırk ayrımları hiçbir zaman önemli olmamıştı. Bu dönemde Katolik Hollanda ve Belçika’nın Avusturya Krallığı tarafından idare edilmesi, Avusturya Prensi’nin Toskana’yı ya da İspanya İmparatoru’nun Napoli’yi yönetmesi hiç de anlaşılmaz değildi.4 Ancak Fransız İhtilali ve sonrasındaki savaşlar milliyetçilik düşüncesini, halk egemenliği ideali gibi görünür hale getirmişti.5

Avrupa’nın modern tarihini şekillendiren gelişmelerden bir diğeri “bireysel özgürlük” fikrinin doğmasıydı. Halkın egemenliği fikri, bireylerin siyasal faaliyette bulunma özgürlüğüne de işaret etmişti. Nitekim birey özgürlüğünün kabul edilmesi durumunda bir sonraki adım siyasi hürriyet alanına yönelik olmuş ve bu da halk egemenliği fikrini uygulamaya geçirmişti. Halkın mülkiyet hakkı da dahil bütün sosyal, siyasi ve ekonomik özgürlüklerini sınırlandıran feodalitenin son kalıntıları, Viyana Kongresi’yle başlayan yeni süreçle ortadan kaldırılmış; bu dönemde bireysel alanın gelişimi, kamusal alanda milliyetçilik ve halk egemenliği ideallerinin canlanmasında etkili olmuştu.6 Gerçekte ne halk egemenliği, ne milliyetçilik ne de bireysel özgürlük 19. yüzyıla ait ya da Fransa kaynaklı fikirlerdi. Bunlar medeniyet tarihi kadar eski ideallerdi. Ancak ortaçağda feodalite karanlığının arkasında kalan bu kavramlar, Reform’dan sonra aydınlanmış despotizmin* önderliğinde gerçekleştirilen idari, adli, iktisadi düzenlemeler sırasında yeniden anlam kazanmaya başlamıştı. Bu süreçte özellikle İngiltere ve Hollanda diğer Avrupa ülkelerine göre çok daha önemli gelişmeler kaydetmişti. Coğrafi konumları ve idari yapılarındaki farklılıklar nedeniyle bu iki devlet, gerek feodalitenin gerekse mutlak monarşinin zincirlerinden daha erken kurtulabilmişlerdi.7 Özellikle İngiltere’de feodalitenin izleri daha 17. yüzyılda

* İlk önce Diderot tarafından kullanılan bu terim, 18. yüzyılda Avrupa’nın belli bölgelerinde (Prusya, Avusturya, Rusya vs.) uygulanan mutlakiyet rejimleri ile Alman ve Fransız Aydınlanma filozoflarının fikirleri arasındaki bağlantıya işaret etmektedir (Matthew S. Anderson, Europe in the Eighteenth Century, 1713-1783, London 1961, s. 238-256).


31

silinmiş; çiftçi ve köylüler Kıta Avrupa’sındaki hemcinslerinden çok daha ileri bir refah düzeyine yükselebilmişlerdi.8

1.2. AVRUPA’NIN AVRUPALAŞMA SÜRECİ: RÖNESANS VE REFORM

1.2.1. RönesansAvrupa’nın Avrupalaşma süreci esasen, Rönesans’ın ortaya çıkışından çok

daha önce başlamıştı. Bu süreç henüz 12. ve 13. yüzyıllarda dahi tespit edilebilir durumdaydı. Örneğin, ortaçağ kültürünün en belirgin özelliklerinden Gotik sanat; Portekiz’den Polonya’ya kadar ayırt edilebilir üsluplarda inşa edilmeye başlanmıştı.9 Sanatta yerel unsurların rengini büyük ölçüde Hıristiyanlıktan alan ortaçağ Avrupa sanat anlayışına nüfuz etmeye başlamasıyla ortaya çıkan bu yönelim, ulus devletlerin kültür temellerinin bu yüzyıllara kadar indiğini gösteriyordu. Öte yandan Rönesans’ın mucitleri de birçok bakımdan ortaçağlı kalmışlardı. Bu nedenle ortaçağ denilen dönemle Rönesans denilen dönem arasında keskin bir çizgi çizmek çok da anlamlı değildir. Rönesans sürecinde değişen şey, ortaçağ kültürünün en önemli üç unsuru olan Gotik üslup, şövalyelik ve skolastik felsefenin antik dünyadan devşirilen alternatif üslup ve değerlerle etkileşime girmeye başlamasıydı.10

Peki, söz konusu yeni üslup ve değerler neden Gotik sanatın, şövalyelik ruhunun ve skolastisizmin merkezi olan Fransa yerine İtalya’da ortaya çıkmıştı? Bunun durum, ortaçağ kültür unsurlarının İtalya’ya, Avrupa’nın başka bölgelerine göre çok daha az nüfuz edebilmesinden kaynaklanmıştı. Nitekim 11. yüzyıldan itibaren özerk olan İtalyan şehirleri; dinselden çok laik, askeriden çok sivil olan bir alternatif kültür üretmişti.11

Rönesans hareketi, bünyesinde “yenileme”yi (renovation) barındırmış olmasına rağmen, orijinal yapıtlar yaratmak yerine, Yunan ve Roma’daki klasik geleneğin yeniden canlandırılması yönündeki çabalarla tarihe geçmiştir. Çağdaşları, Rönesans için her zaman çok hevesli bir tavır içerisinde olmamışlardı. Nitekim kimileri İtalyan üslubuna, İtalyan olan her şeye nefret duyarken, diğerleri antik Yunan ve Roma’yı pagan olduğu gerekçesiyle benimseyememiş, hatta İtalyan ve klasik hayranlığı hat safhada olanlar dahi zaman zaman hoşnutsuzluklarını dile getirmişlerdi.12 Halbuki 15. yüzyıl sanatçı ve yazarları, klasik eserleri birleştirip, uyarlayıp, değiştirerek ya da yeni anlamlar yükleyerek aynı zamanda hem karma hem de orijinal bir şeyler üretmişlerdi.13

Hümanist hareketin 15. yüzyılda İtalya dışında yayılmaya devam etmesindeki başarının en önemli nedenleri arasında matbaa sayılmalıdır. Gerçi mektuplaşmalar yoluyla da haberleşme sağlanabiliyordu ancak düşüncelerin daha geniş kitlelere süratle ulaşması istenilen bu dönemde matbaanın icadı bunu mümkün kılabilmişti. Böylece Leonardo, Montaigne, Cervantes ve Shakespeare gibi küçük bir grup bilgin ve sanatçı arasında başlamış olan bir hareket (Rönesans), zamanla


32

başka kesimlerden insanların da, birtakım temel tutum ve değerlerini değiştiren bir tarza dönüşmüştü.14

Montaigne’in ifadesiyle “Her şeyin süreğen bir hareket, değişim ve çeşitlenme süreci içerisinde”15 olduğu bu dönem; İtalyan sanatında Leonardo, Raphael ve Michelangelo’nun; edebiyatta Ariosto’nun ve Kuzey Avrupa’da Erasmus ve Dürer’in çağıydı.16 Özellikle Galileo ve Descartes, başta Aristo’nun doğa felsefesi olmak üzere, ortaçağ geleneğinden net bir kopuşun örneklerini sergilemişlerdi. Galileo, gökcisimlerinin mükemmel olduğu düşüncesini reddederken, Descartes felsefede tümüyle yeni bir başlangıç yapmaya çalışmıştı. Esasen Rönesans’ta “yenilik” olgusunun giderek artan bir saygınlık kazandığı; Kepler’in New Astronomy, Bacon’ın New Organon ve Galileo’nun Discourses on Two New Sciences adlı eserlerinden de anlaşılmaktadır. Avrupa’nın dünya imgesi; dünyanın evrenin merkezi olmadığı yolundaki Kopernikçi hipotez ve kozmosun canlı bir varlık değil, işleyişi fizik kanunlarına uyan mekanik bir nesne olduğu şeklindeki görüşü ile ciddi değişimlere uğramıştı.17

Ayrıca özgürlüğe ve güncel yaşama büyük önem verilen bu dönemde, tüm Avrupa devletlerinde edebiyat ve diğer sanatlar kamu himayesi altına alınmıştı. Bu himayenin niteliği İtalya ile diğer ülkeler arasında farklı gerçekleşmişti. Vatandaşlık bilincinin ve yurttaşlık değerlerinin gelişmesiyle Venedik ile Floransa’da burjuva himayesi sanat üzerinde ciddi izler bırakmışken, kuzeye çıkıldıkça kralların ya da yüksek soyluların saraylarıyla daha yakından ilişkilenmiş ve “aristokrat Rönesans” doğmuştu.18

Hümanist hareketin gelişme imkânı bulduğu mekânlar arasında üniversite ön sıralarda gelmekteydi. 16. yüzyıldan itibaren aralarında Wittenberg ve Alcalà’nın bulunduğu bir grup üniversite, hümanist öğreti için oldukça uygun ortamlar sağlamıştı. Üniversiteler Aristoculuğun yerine; Galileo, Hobbes ve Descartes’ın düşünceleri, hümanizmin kavramları, yöntemleri ve değerleri ile yeniden şekillenmişti. Bu dönemde bilhassa şiir, Yunanca ve İbranice alanında yapılan çalışmalar üniversitelerde kurumsallaşmaya başlamıştı.19

1.2.2. Reform16. yüzyıl, Avrupa’nın entelektüel hayatında olduğu gibi ruhani yapısında

da değişimin bariz işaretlerini vermekteydi. Özgürlük ve isyan damgası altında başlayan Reformasyon; harekete önderlik edenlerin, kutsal metinlerin serbestçe incelenmesi ve akılcı bir tarihsel eleştirisini yapma yönündeki çabalarıyla dikkat çekmişti. Batı Hıristiyanlığı, Avrupa düşüncesinin, hatta ona karşı ama aynı zamanda ondan hareketle ortaya çıkmış akılcı düşüncenin bile esas etkeni olmuştu, olmayı da sürdürmekteydi. Öyle ki, kapitalizmin ve bilimsel düşüncenin gelişmesi, yani modern dünyanın gelişimi Protestanlığın/Reformasyonun erdemlerine atfedilmişti. Sonuç olarak Protestanlığın bir farklılık yarattığı ve Avrupa kültürüne özel ve özgün bir katkıda bulunduğu kesindi.20


33

10. ve 13. yüzyıllar arasında Hıristiyanlık güçlü bir yükselme göstermişti. Kilise bu dönemde faal, canlı, hızlı bir gelişme gösteren Avrupa’nın ekonomik ilerlemesi ve toplumsal yükselişini de taşıyan güçlü bir hareket tarafından ileri götürülmüşken;21 sonra Kara Veba* ile birlikte felaket düzeyindeki bir gerileme sürecine girmişti.22 Yüzyıl Savaşları (1337-1453) adı verilen,23 sarsıntıları Fransa ve İngiltere gibi esas savaşan taraflardan çok ileriye, Batı dünyasının neredeyse tümüne yayılan uzun karışıklık ve mücadele devrinde her şey, hatta Hıristiyanlığın kazanımları da gerilemişti.24

15. yüzyılın ikinci yarısında barışa geri dönen Avrupa’nın tamamını etkileyen yeni bir Hıristiyan ilerlemesi -kimilerine göre Ön Reform-25 görünür hale gelmişti.26 Reformasyon kendini, Martin Luther’in 95 tezini, 31 Ekim 1517’de Wittenberg’teki Schlosskirche’nin kapısına asmasıyla kanıtlamıştı. Reform hareketinin Avrupa’ya bıraktığı en önemli miras olan Protestanlık, bugün Batı dünyasının büyük bir bölümüne, özellikle de Anglosakson ve Germanik ülkelere renklerinden birini vermektedir.27 Kilisenin suiistimallerini, karmaşık yapısını ve saçmalıklarını ihbar eden, her şeyi insanın imanı aracılığıyla kurtuluşuna bağlayan Luther’in (1483-1546) yarattığı ilk reform dalgasını, John Calvin’in (1509-1564) öncülük ettiği yeni bir reform hareketi takip etmişti.28 Böylece Reform hareketi Avrupa’ya, tek bir Protestan Kilisesi’ni değil, birden çok Protestan kilisesini ve bunların çoğulluğuna tekabül eden farklı insan tiplerini armağan etmişti.

1.3. AYDINLANMA ÇAĞI

Barok üsluba, ortodoksluğa ve Karşı Reform’a** başkaldıran bir hareket olan Aydınlanma, öteden beri süregelen ve kemikleşen adetlere alışılmamış bir dinamizm getirmişti. Gerçekten de 18. yüzyıl, daha iyi bir dünyanın hayalini kuruyordu. Ancak bunu sadece hayal etmekle kalmıyor, aynı zamanda gerçekleştirmek de istiyordu. Bundan dolayı bu dönemde daha fazla sürdürülemeyecek herhangi bir durumun reformuyla ilgilenen çok sayıda yazar, dergi, akademi ve cemiyetle karşılaşmak mümkündü. Hedef, Jeremy Bentham’ın ifadesiyle “En çok sayıda kişiye en yüksek mutluluk”29 formülüyle özetlenmişti. Aydınlanma Çağı’nın düşüncesinde geriye değil, ileriye bakmak esastı.30

Aydınlanma’nın 18. yüzyıla rastlaması; bir önceki yüzyılın bunalımlarından, son veba salgınlarından ya da farklı inançtaki kimselerin kitlesel sürgünlerinden

* Kara Ölüm ya da Kara Veba, 1347-1351 yılları arasında Avrupa’da büyük yıkıma yol açan veba salgınıdır.

** Karşı Reform, 16. yüzyılda Katolik Kilisesi’ne yöneltilen ağır eleştirilere ve Protestanlar, Calvinciler ve Anabaptislere karşı Katolik öğretinin yeniden güç kazanmasını hedefleyen harekete verilen ad. Ayrıntılı bilgi için bkz. Anthony D. Wright, The Counter-reformation: Catholic Europe and Non-christian World, 1st ed., London 1982, s. 3 vd.


34

kurtulup, yeni bir istikrar arayışından kaynaklamaktaydı.31 Gerçekten de insan bedeni 18. yüzyılda tıbbi yönden çok daha kesin bir biçimde çözümlenebiliyordu. Konusu insan olan tıp uygulamaya koyulurken, veterinerlik de bilimler arasında yerini almaktaydı. Bu da tarım için önemli olacak bir reformun parçasıydı.32 Artık titiz bir eğitim ve öğretimle, toplum ve devlet hayatındaki yeni gereksinimleri karşılayabilecek başka mesleklere acilen ihtiyaç duyulmaya başlanmıştı. Her şeyden önce mühendislerin yetiştirilmesi gerekliydi; çünkü teknik ilerleme her yerde kendini hissettirmekteydi. Doğramacılar, inşaat ustaları, köprücüler, mimarlar uzun zamandır vardı. Ancak şimdi matematik-geometri bilgisiyle bunların sistematik eğitim ve öğretimine başlanmıştı.33 Elbette, meslek eğitimi ya da devlet görevlilerin iyi eğitilmesi şarttı, ancak bu yeterli miydi, Aydınlanma buraya kadar mıydı? Aydınlanma’nın özünde Albrecht von Haller’in bahsettiği “özgür düşünebilen insanlar”ın34 sayısını artırmak yok muydu? O halde halkın aydınlatılabilmesi için, ilk önce okuryazarlık oranının düşüklüğüyle mücadele edilmeli; daha iyi, daha geniş kapsamlı ve olabildiğince kolay anlaşılır bir eğitim sistemi geliştirilmeliydi. Yoksullar için özel okullar ve taşrada fabrika okulları açılmalıydı. Hal böyleyken, zenginin ve yoksulun aynı okul sırasında oturması ancak 19. yüzyılda gerçekleşebilecekti.35

Aydınlanma önceleri Avrupa merkezliydi. Ancak Avrupalılar dünyanın farklı bölgelerine sömürgeci güç, maceraperest ya da tüccar olarak gittiklerinden, Aydınlanma Avrupa’nın nüfuz ettiği bir dünyaya kısa zamanda yayılmıştı. Böylece Avrupa’da eşit haklardan, insanın kendi kaderini özgürce belirlemesinden söz edenler, artık bunların herkes için geçerli olması gerektiğini savunmaya başlamışlardı.36 Aydınlanma modern tarihe, geleneksel değerlerin sorgulandığı bir yüzyıl olarak geçmişti. Hükümdarlığın Tanrı’dan geldiği, soyluların ve din adamlarının ayrıcalıklı olduğu gibi genel geçer kabul görmüş ilkeler sorgulanır olmuştu. Bilimsel ve felsefi ilkelerin, dini ve dindışı batıl inançlar zannıyla bir kenara atıldığı dönem artık son bulmaktaydı. Bu yüzyılda insanların ve vatandaşların “sorumlulukları” anlayışından, insan ve vatandaş “hakları” öğretisi geliştirilmişti: kişinin vicdan özgürlüğü, dokunulmazlık hakkı, adil yargı hakkı ve mülkiyet hakkı. Toplum ve devlet bu bireysel haklara saygı göstermekle ve sistemi bunun üzerine kurmakla yükümlüydü. Böylece hükümdarların keyfi yönetimine bir sınır getirilmişti. Başka bir ifadeyle bu dönemde yapılan reformların esas işlevi, gelişmekte olan bilim, genişlemekte olan eğitim ve toplumsal sınıflaşmada Aydınlanma’nın büyük ütopyası için başarı sağlamaktı.37

Aydınlanmacılar için dünya vatandaşlığı kavramı, hakkında sürekli yazılan çok önemli bir konuydu. Onlar için söz konusu olan şey, dünyanın daha iyi hale getirilmesinde işbirliği yapmak üzere teşvikte bulunmaktı.38 Ancak bundan sonra milliyetçi düşünce, kozmopolit düşünceye giderek daha fazla gölge düşürecekti.


35

1.4. FRANSIZ İHTİLALİ

Fransız İhtilali Avrupa’nın Avrupalaşma sürecinde katedilmiş önemli kilometre taşlarından biridir. İhtilal yalnızca Fransa’da Ancien Régime’in* çökmesine değil, aynı zamanda Avrupa’da, hükümetlerin halka karşı sorumlu olduğu demokratik anlayışın zaferine de işaret etmektedir.39 Gerçekte Fransız İhtilali’nden önce siyasi alanda reform amacıyla İngiltere’de yapılan iki devrim de (1641 ve 1688) en az 1789 hareketi kadar ilgiyi hak etmektedir. Ancak Batı dünyasının İngiltere’den sonra en güçlü devletini altüst eden Fransız İhtilali; 1789-1815 arasında Avrupa’nın tamamına (Cenevre, İrlanda, Hollanda, Polonya, Avusturya Hollandası, Macaristan, Kuzey Amerika sömürgeleri) yayılması ölçüsünde, bütünüyle başka bir yankı uyandırmış ve anısı dünyanın tümü açısından bugüne kadar devam eden devasa bir simge değeri kazanmıştır.40

Tarihe “Büyük İhtilal” (İhtilal-i Kebir) ismiyle geçmiş bulunan hareketin en önemli unsuru olan Fransız toplumunun, bu dönemde belirgin niteliği ayrıcalıklardı. İmtiyazların esasını vergi bağışıklığı teşkil etmekteydi. Buna göre halk, vergiye tabi olanlar ve olmayanlar şeklinde iki sınıfa ayrılmıştı. Krallık rejiminin ikinci sınıfı** sayılan asiller, vergi vermedikleri halde arazi gelirlerinden ve feodal gelirlerden en fazla payı alan kesimdi. Arazi gelirleri, devrin temel gelirlerinden biri durumunda olduğundan köylüler (serfler) aşırı derecede çalıştırılmış, emekleri sömürülmüştü. 18. yüzyılda tüccar, banker, serbest meslek sahipleri, esnaf, hukukçu, hatta orta gelirli kraliyet subaylarından oluşan burjuvazi ise mevcut rejim karşısında, toprak ve itibar sahibi olmanın getirdiği güvenle, daha çok hak talep eder hale gelmişti. Burjuvazinin 1740’lardan itibaren, yalnızca servet açısından değil, siyasi ve entelektüel yönlerden de hızlı yükselişi; akademilerde, mason localarında ve edebi çevrelerde her zaman üstünlük kurmuş olan asillerin tepkilerine yol açmıştı.41

Gerçekte toplumun üç kesimi de mutlak monarşiden kurtulmayı arzulamış, ancak getirmek istedikleri alternatif rejimde bir fikir birliğine varamamıştı. Nitekim asiller, kraliyet idaresinin gücünün sınırlandırılması konusunda ısrarcılardı; ama idari reformlardan hiç bahsetmemişlerdi. Burjuva kesimi, kendi sosyal ve siyasi ihtiyaçlarına uygun olarak (mülkiyet hakkının tanınması, eşit oy hakkı, halk temsilcilerinin sayısının artırılması vb.) kurumlara bir çekidüzen vermek istemiş, idari ve hukuki açıdan asillerle eşit olmayı hedeflemişti. Ayrıca din adamlarına (clergé) karşı en az asillere yönelttikleri kadar ağır suçlamalarda bulunmuşlardı. Diğer taraftan köylüler ise avlanma ve güvercin yetiştirme hakkından, ortak mal kullanımının ve efendilik hakkının kaldırılmasına dek uzanan bir dizi istekte

* İhtilal öncesi Fransa’sında kral, aristokrasi ve Kilise’nin mutlak egemen olduğu yönetim tarzı (J. I. Israel, Enlightenment Contested. Philosophy, Modernity, and the Emancipation of Man, 1670-1752, Oxford 2006, s. 3-7).

** Birincisi ruhban sınıfıydı.


36

bulunmuşlardı.42 Böylece Ekim 1788’den itibaren Rennes ve Paris gibi büyük şehirlerde asilzade gençlerle burjuva kesiminin gençleri arasında ilk kavgalar patlak vermişti. Asillerin tepkisi karşısında öfkelenen burjuvazi, hem bu sınıfa hem de hükümete karşı isyan etmişti. Burjuvazinin, kent halkının desteğini kazanması güçlenmesini kolaylaştırmış ve böylece États Généraux, Millet Meclisi haline dönüşmüştü.43

Fransızların bu dönemde içinde bulunduğu depresif durumu abartmak pekâlâ mümkündür. Nitekim, ülkeyi ziyaret eden İngiliz Arthur Young gibi gezginler ya da Rousseau ve D’Argenson gibi yazarlar Fransız halkının yaşam koşullarını öylesine acıklı bir üslupta tasvir etmişlerdi ki, ihtilal onlar için adeta kaçınılmaz bir çözümdü.44 Oysa 18. yüzyıl Avrupa’sında yaşam koşulları her yerde en az Fransa’daki kadar, belki daha da kötü durumdaydı. Temel sorunlardan biri, kıta nüfusunun 1700-1800 yılları arasında hızlı bir biçimde 100 milyondan 200 milyon kişiye çıkmış olmasıydı. Diğeri, uzun bir iktisadi büyüme sürecinin akabinde 18. yüzyılın son çeyreğinde yaşanan ağır bunalımdı. Çoğu hükümetlerin böylesine büyük bir iktisadi bunalımla baş edebilmede yetersiz kaldığı göz önüne alındığında,45 huzursuzluğun çok yaygın olması hiç de şaşırtıcı değildi. Üstelik Fransa’da 18. yüzyılın sonlarında köylü sınıfı içerisinde az da olsa varlıklı denebilecek kimseler görülebildiği gibi, ülke gelirlerinde istikrarlı bir artış kaydedilmişti. Fransa kralı, teoride mutlak anlamda egemendi ama uygulamada kamu yönetimi alanında geçmiş yıllara oranla hayli reform yapılmıştı. Ağır vergiler ödemek zorunda bırakılmış, çok sayıda sınırlamalara maruz kalmış, hiçbir neden gösterilmeksizin hapse atılabilmiş, özellikle Protestanlığı seçenler çok daha ağır baskılara boyun eğmek zorunda bırakılmış ise de Fransız köylüler bu dönemde Avrupa’nın herhangi bir bölgesine göre daha mutlu ve güvenli bir hayat yaşamışlardı.46

Peki, Avrupa genelindeki bu yaygın huzursuzluğa rağmen neden en şiddetli al-tüst oluşlar ve akabinde en ileri/yoğun toplumsal ve iktisadi dönüşümleri yaşayan ülke Fransa olmuştu? Hiç kuşkusuz nedenlerden biri, Fransızların kıtanın geri ka-lanı gibi yaşanan sıkıntılar karşısında çile çekmeye razı olmaktan ziyade, patlama-ya tümüyle hazır devrimci unsurları içeren bir koalisyona dönüşmesiydi. Diğeri, devrimci hissiyatın gelişmesinde önemleri tartışılmayan Montesquieu, Voltaire, Diderot ve Rousseau gibi büyük düşünürlerin Fransa’dan çıkmış olmasıydı.47

Fransız İhtilali, çok geniş bir tarihsel yorum çeşitliliğine imkân verebilecek derecede yoğun bir etkiler ve fikirler sentezini temsil etmekteydi. Bunların en önemlisi muhtemelen, “terör” (1793-1794) boyutu ne olursa olsun İhtilal’in, tüm devlet yapısını yerinden oynatan toplumsal ve kurumsal dönüşüm süreci ola-rak değerlendirilmesi gerektiğidir.48 Toplumsal yapı üzerindeki etkileri yalnızca Fransa’da değil, tüm dünyada ezilen halkların daha iyi yaşam koşullarına dair beklentilerini artırmıştı.49 İhtilalin getirdiği ulusçuluk, adalet, özgürlük, laiklik gibi düşünce akımları yalnızca Paris devrim merkezinde değil, kıtanın en uzak


37

yerlerinde dahi derin ve geniş kapsamlı değişikliklere yol açmıştı. Söz konusu değişim, monarşik düzendeki geleneksel baskılardan, soyluluktan, kurumsallaş-mış dinden sıyrılıp, modern bir ulusal kimliğin kurulmasını vaat etmekteydi. Bu itibarla Fransız İhtilali 18. yüzyıl Avrupa tarihinin en önemli olayı olduğu gibi, dünya medeniyet tarihine de katkısı yadırganamaz devrimlerden biridir.

1.5. SANAYİ DEVRİMİ

18. yüzyıl sonları ile 19. yüzyıl, buhar gücüne dayalı sanayinin önce İngilte-re daha sonra Amerika ve kıtanın diğer bölgelerine kısa zamanda yayıldığı bir dönem olmuştu. Bu yeni makinelerde insanları en çok etkileyen şeyler “hızlı, düzenli, dakik ve yorulmaz” oluşlarıydı.50 Makineler, günler hatta gerekirse hafta-lar boyunca insanların, hayvanların fiziksel enerjileri tükendiği zaman yaptıkları gibi asla yorgunluk alameti göstermeden çalışabiliyordu.

İşte Sanayi Devrimi’nin gerçek anlam ve önemi, buhar gücüne dayalı bu ma-kineleri ve onları çalıştıran insanları bir fabrika sistemi içerisine yerleştirmiş olmasıydı.51 Gerçekten de icat olunan her yeni araç, şaşmaz bir biçimde yeni sanayilerin kurulmasını zorunlu kılmış ya da bu yolda bir olanak yaratmıştı. Sanayi alanlarının bu şekilde çoğalması, geleneksel imalat yöntemlerinde köklü değişikliklere neden olmuştu. O zamana dek, üretim biçimlerinin birçoğu, be-lirli merkezlerde toplanmayıp evlerde yapılan faaliyetleri kapsıyor ve üreticiler -ister şehirlerde mum imal eden, ister köylerde el tezgâhlarında dokuma yapan kişiler olsun- genellikle parça başı ücretle çalışan insanlardan oluşuyordu. Bir savaş gemisi ya da bir saray inşa etmek gibi oldukça büyük projeler bile, belirli bir düzenden yoksun, çeşitli şekillerde kesintilere uğrayabilen girişimlerdi.52 Buna karşılık fabrika sisteminde, işçiler bir araya getirilmekte ve makinelerin belirle-diği bir ritme uygun olarak standart bir tarzda çalışmaları istenmekteydi. İşçiler on, on iki saatlik, bazen daha da uzun süreli sabit vardiyalar halinde çalışıyor; kendilerine saat başına ücret ödeniyordu. Makinelerin çalışma şartları her şeyin üstünde olduğu için, işçiler fabrikanın yanı başında, işveren tarafından sağlanan sıraevlerde yaşamak zorundaydılar.53 Fabrika sistemi böylece bir yandan şehir proleteryası doğururken, diğer taraftan “kent”i sanayileşmenin en göze çarpan dış simgesi haline getirmişti.

Sanayi öncesi dönemin eski ünlü şehirleri, yeni üretim tarzlarına fazla çekici gelmiyordu; o yüzden tipik yeni sanayi bölgelerinin ortaya çıkışı, genel olarak ayrı ayrı köylerin küçük kasabalara, küçük kasabaların da daha büyük kasabalara dönüşmesine yol açmıştı. Bununla birlikte yeni sanayileşmekte olan bölgelerdeki işçilerin, tarımdan tamamen koptuklarını söylemek de mümkün değildir.54 20. yüzyıl başlarına dek örneğin Belçikalı madenciler işten artakalan zamanlarını pa-tates tarlalarında geçiriyorlardı.55

Sanayinin gittikçe daha büyük boyutlara ulaşması, ulaştırmanın ve iletişimin


38

görülmemiş ölçüde yoğunlaşmasını gerektirmişti. Uzak yerlerden hammaddele-rin temini ve işlenmiş ürünlerin uzak pazarlarda satılması, makinelerle yapılan kitlesel üretimin başarıya ulaşması bakımından hayati önem taşımaktaydı.56 Ni-tekim Avrupa ve Amerika’nın birçok bölgesinde demiryolu yapımı 1860’larda patlama noktasına varmıştı.57 Öte yandan İngiltere’nin önderliğinde ulusal posta sistemleri uluslararası düzeye taşınmış, telgraf sistemleri olanca hızıyla Batı dün-yasını sarmıştı.58

Sanayi Devrimi, özellikle Fransız İhtilali veya Napolyon Savaşları (1792-1815) sırasında, koalisyon kuvvetlerinin Fransa’ya karşı sürdürdükleri mücadelede, ih-racatın patlama göstererek bu kuvvetlere destek sağladığı bir dönemde, İngilte-re’de başlamıştı.59 Dolayısıyla İngiliz sistemini taklit etmeyi becerebilen bir ülke, hem verimliliğin hem de milli gücün göreli olarak artmasından yararlanabilecek, sanayileşemeyen ülkeler ise zararlı çıkacaktı.60 Sanayileşme böylece, Avrupa dev-letleri arasındaki tarihi rekabete yeni bir ivme ve boyut kazandırmış oldu.

İngiliz sanayi devrimi Fransız devriminin etkilerini kısa zamanda unutturmuş-tu. Sanayi Devrimi’yle yeni bir teknolojik çağa, yeni güç kaynaklarının, yeni endüst-rilerin çağına girilmişti. Ayrıca şimdiye kadar İngiltere’nin birkaç istisna dışında dünya üretiminde de facto* tekel oluşturduğu bir dönem yerine; bundan sonra İngi-liz, Alman, Amerikan şirketlerinin pazar ve sermayenin kontrolü için birbirleriyle kıyasıya rekabet edeceği bir dönem başlamıştı.61 Yine aynı süreçte, yalnızca kitlele-rin gelirlerinde değil, kentlerin nüfus artış hızında da önemli gelişmeler kaydedil-mişti.62 Bu gelişmeler sonucunda dünya artık emperyalizm dönemine girmişti.

İngiltere’nin sanayi devi olarak uluslararası rekabette en ön sıraya oturması-nın63 yanı sıra, endişeye yol açan ikinci ve daha önemli bir husus, sanayileşmenin toplumlar üzerinde yapacağı etkilerden kaynaklanan kaygılardı. Her tarafından sesler yükselen, buharlar püskürten yeni makinelerin seyrine doyum olmuyor-du64 belki ama bir fabrika ortamının da cehennemden farkı yoktu. Daha da kö-tüsü, fabrika sistemi nedeniyle işlerini kaybeden zanaatkârların işsiz kalması karşısında mücadeleye girişen meslek birliklerinin öfkesini yatıştırmak mümkün müydü?65 Şu halde Sanayi Devrimi, insanların yaşama, çalışma ve geçimlerini sağlama tarzlarını hemen tamamen değiştirmesi anlamına geldiğinden, Avrupa tarihinde hatırda tutulması gereken bir önem arz etmektedir.

1.6. AVRUPA’DA DEMOKRATİK DEVRİMLER SÜRECİ

Napoléon Bonaparte’ın hemen tüm Avrupa devletlerinin oluşturdukları ko-alisyon karşısında yenilgiye uğratılması, kıtaya devrimci taleplerin yayılmasını önleyememişti. Tam tersine liberal ve devrimci ayaklanmalar, özellikle orta sı-nıftan gelen okumuş kişiler arasında etkisini korumuştu. Önce 1830 sonra da

* Uygulamada.


39

1848-1849 yıllarında çıkan ayaklanmalar kıtanın pek çok ülkesinde kurulu düze-ni oldukça yıpratmıştı.

Sanayi Devrimi’yle birlikte yeni sanayi kentlerinde kalabalık toplulukların oluşması ve eski şehirlerin hızla gelişmesi kuşkusuz geleneksel kurumların başa çıkamadıları toplumsal sorunlara yol açmıştı. Bu durum proleter kitleleri, 19. yüzyılın ortalarında sorunun ancak bir devrimle çözülebileceği noktasına getir-mişti. 1848-49 devrimiyle birlikte idari ve sosyal alanda temel zihniyet büyük ölçüde değişmişti. Siyasi devrim geri çekilmiş, endüstri devrimi öne çıkmıştı.66

19. yüzyılın ilk yarısındaki halk ayaklanmalarının başarıya ulaşamaması, bir-çok kimsenin, halkın önderliğinde yapısal bir değişikliğin gerçekleşebileceği yö-nündeki ümitlerini yitirmesine yol açmıştı. Bununla birlikte Fransa ve İngiltere, Avrupa’nın geri kalan ülkelerine liberal ve parlamenter hükümetleri benimset-menin iyi bir şey olduğuna ve bu yoldaki girişimlerin desteklenmesi gerektiğine inanmışlardı. Örneğin Habsburg İmparatorluğu’nda serfliğin kaldırılması,67 Ma-caristan’a geniş bir siyasal özerklik tanınması68 bu desteğin sonuçları olarak or-taya çıkmıştı. Gerçekte önemli olmakla birlikte bu kazanım dışında, Avrupa’nın modern tarihinde 1848 hareketi, başarı ile başarısızlığı en hızlı olarak bir araya getiren bir devrim olarak boy göstermektedir.69

Bu devrimler (1848-1849) yaşanmasaydı ve yeniden tekrarlanabileceklerin-den korkulmasaydı, Avrupa tarihinin sonraki yirmi beş yılda izleyeceği seyir son derece farklı olurdu.70 Her ne kadar devrimcilerin amaçladığı türden olmasa da, 1848-49 hareketlerinin yol açtığı değişiklikler yine de çok derindi. Geleneksel siyasi anlayışa en azından Batı Avrupa’da son vermişti. Hiyerarşik olarak sınıflan-dırılmış toplumlara nezaret eden, Tanrı’nın “işaret ettiği” ve dinin onayladığı ha-nedanların yönetimini halklarının kabul ettiğine, hatta bundan hoşnut olduğuna inanan monarşilere, toplumsal ve ekonomik bakımdan üstün olanların ataerkil hakları ve ödevleri olduğu inancına son vermişti. Toplumsal düzenin savunu-cuları artık halkın siyasete ve karar alma süreçlerine katılma taleplerini dikkate almak zorundaydı. Devrimin önderleri, yönetim biçimlerinin aslında insan yapı-sı olduğunu, dolayısıyla değiştirilebileceğini ve yönlendirilebileceğini ispatlamış-lardı. 1848-49 devrimlerinin doğurduğu en büyük yenilik buydu.71 Bu devrimler orta sınıfların, liberalizmin, siyasi demokrasinin, milliyetçiliğin, hatta çalışan sınıfın bundan böyle siyasal peyzajın kalıcı öğeleri olacağını açık bir biçimde or-taya koymuştu. Yarattıkları güç itibarıyla Sanayi Devrimi’nin gerçek ikizi olarak sayılması gereken bu demokratik devrimler,72 Batı yaşam tarzının kuvvetini ve zenginliğini, öteki uygarlıkların Batı’nın yayılmasına karşı direnme olanaklarını yok edecek kadar artırmıştı.

1.7. ULUS DEVLETLERİN İNŞASI19. yüzyıl Avrupa tarihinde kayda değer gelişmelerden bir diğeri, “milliyetçi-


40

lik” ve “etnik kimlik” ilkelerinden hareketle raison d’être’e* dayanan yeni ulusla-rın ortaya çıkmış olmasıydı.73 Ulusların oluşumu ile ulus devletlerin yaratılması anlamındaki milliyetçilik arasında net bir ayrım yapılması gereklidir. Kuşkuşuz Fransızlar, İngilizler, İspanyollar, Ruslar “ulus”tular, çünkü Fransa, İngiltere vs. diye adlandırılan devletlere sahiptiler. Macarlar ile Polonyalılar da ulustular; çünkü Habsburg İmparatorluğu’nda bile Macar Krallığı diye ayrı bir siyasi varlık bulunmaktaydı. Yine 18. yüzyıl sonunda ortadan kaldırılıncaya dek Polonya’nın (Lehistan) mevcudiyeti de aynı kapsamda değerlendirilmelidir. Öte yandan Al-manlar iki nedenden ötürü ulustu: Hiçbir zaman tek bir teritoryal devlet halinde birleşmemiş olmalarına rağmen, sayısız Germen prensliği 15. yüzyıl itibariyle “Al-manların Kutsal Roma İmparatorluğu”nu oluşturmuştur.74 Ayrıca bu prenslikler aynı zamanda Alman Federasyonu’nu meydana getirmekteydi ve üstelik de bütün eğitimli Almanlar aynı yazı dilini ve edebiyatını paylaşmışlardı. Yine 19. yüzyılın sonlarına dek siyasi bir varlık kuramamış olsa da İtalya, seçkinleri tarafından pay-laşılan belki de Kıta Avrupa’sındaki en eski ortak edebiyat kültürüne sahipti.

Şu halde ulus olmanın tarihsel ölçütü; sıradan insanların kültürleriyle ve ku-rumlarıyla özdeşleşmek ya da onlarla çok bariz bir uyuşmazlığa düşmemek kay-dıyla, hâkim sınıfların ya da eğitimli seçkinlerin belirleyiciliğinin önemini ifade etmiştir. Ancak milliyetçiliğin ideolojik savı, çok daha radikal ve çok daha fark-lıydı. Bu sav şu olguya dayanmıştır: Tarih ya da kültür ne derse desin, İrlandalılar İrlandalıydı, İngiliz değil; Çekler Çekti, Alman değil; Finliler Rus değildi ve hiç-bir halk, diğeri tarafından sömürülmemeli ve yönetilmemeliydi.75

19. yüzyılın ortaları ulusalcılığın, daha doğrusu birbirine rakip ulusalcılıkların öne çıktığı bir dönemdir. Almanlar, İtalyanlar, Macarlar, Polonyalılar, Romenler ve diğerleri baskıcı yönetimlere karşı kendilerinden olan herkesi kucaklayacak bağımsız devletler kurma taleplerini öne çıkarmışlardır. Çok uluslu Osmanlı İm-paratorluğu’nun bunalımı, Balkanlar’da uzun zamandır yönettiği Hıristiyan halk-lar arasında bir ayaklanma biçimini almıştır. Gerçi henüz düşlediklerinden çok küçüklerdi ama Yunanistan ve Sırbistan zaten bağımsızdı. Romanya 1850’lerin sonlarında sınırlı da olsa bağımsızlık kazanmıştı. 1870’lerin başındaki isyanlar, on yılın sonunda Bulgaristan’ı bağımsız yapacak ve Balkanlar’ın “Balkanlaşması”-nı76 hızlandıracak olan Doğu Sorunu’na yeni bir ivme kazandıracaktır. Dışişleri bakanlarının daimi uğraşısı olmuş Doğu Sorunu, şimdi esas olarak, ulus olduğu-nu iddia eden ve onu temsil ettiğine inanan, sınırları belli olmayan belirsiz sayı-daki yeni devletin ortasında Rumeli haritasının yeniden nasıl çizileceği sorunu gibi görünmekteydi.

İtalya’nın birleşmesi, Kuzey İtalya’nın büyük bölümünün Habsburg İmpa-ratorluğu’ndan kopması demekti. Almanya’nın birleşmesi ise, ortaya üç sorun çıkarmıştı: (i) Birleşik Almanya, tam olarak hangi bölgelerden oluşacaktı? (ii)

* Hikmet-i hükümet.


41

Alman Konfederasyonu’nun üyesi olan iki büyük devlet, Prusya ile Avusturya (eğer olursa) buraya nasıl oturtulacaklardı? (iii) Orta büyüklükteki krallıklardan ironik denecek derecede ufak sayısız prensliğin konfederasyon içindeki durumu ne olacaktı? Kısacası, İtalyan ve Alman birliği Habsburg İmparatorluğu’nun hem bünyesini hem de sınırlarını doğrudan ilgilendirmektedir. Bu iki birleşme pratik-te savaş demekti.77 Nitekim 1815 Viyana Kongresi’yle kurulan Avrupa devletler sisteminde devrim niteliğinde gerçekleşen yeni oluşumlara, karşı doğuda Rusya, batıda İngiltere ve Fransa gayet şiddetli tepki göstermiş; böylece büyük Avrupa güçleri 20. yüzyılın başından itibaren politikalarında radikal bir farklılaşmaya gideceklerinin işaretlerini vermişlerdi.78

Esasen Orta Avrupa, Alpler’in kuzeyi ve güneyi uzun süren savaşlara sahne olmuş ve bunun sonucu olarak da halklar çok sık rejim değişikliklerinin neden olduğu sıkıntılara maruz kalmışlardı. Bu bölgenin siyasi parçalanmışlığı, çevre-sel güçlerin Orta Avrupa’nın siyasi oluşumu ve örgütlenmesi üzerinde doğrudan müdahalesini kolaylaştırıyordu. Önemli olan Avrupa’nın merkezinde gerekenden fazla gücün yoğunlaşmasını önlemekti. Çünkü bu bölgeyi kim kontrol ederse, başka bir Avrupa devletiyle birlik olduğunda tüm kıtanın efendisi olabilirdi. İşte İtalya ve Almanya gibi ulus devletler, siyasi hiçbir norma dayanmayan bu karma-şık, istikrarsız dünyadan bir çıkış sunmuştur. Birleşik İtalya ya da Almanya, gü-cünü ulusundan alan ve o ulusun tarihsel ve kültürel dinamiklerinden beslenen siyasal yapılar olmalıydı. Böylece İtalya ve Almanya Orta Avrupalılara, Batı’daki komşularının çoktan sahip olduğu ortak bir bağ sunuyordu. Artık ne İtalya ne de Almanya, Avrupa’nın çıkarlarını dengelemede kullanılacak bir alan olacaktı.79

1.8. SÖMÜRGECİLİK ÇAĞI

Büyük devletler 1815 Viyana Antlaşması’ndan sonra yaklaşık otuz yıl boyunca aralarında büyük çatışmalara girmekten titizlikle kaçınmışlardı.80 Oysa Avrupalı devletlerin bu dönemde -zenginliğinden ve donanmasından ötürü İngiltere, bü-yüklüğü ve ordusu nedeniyle Rusya, yine büyüklüğü ve oldukça kalabalık ordusu nedeniyle Fransa- birbirlerinden rahatsız olmaları için nedenleri de vardı, emel-leri de. Ancak bunlar ordularını, ülke içinde ve dışındaki kargaşaları bastırmak, sorunlu bölgelerle uğraşmak ve geri kalmış dünyaya yayılmak için kullanmışlar-dı.81

Bunun sonucunda da 19. yüzyıl boyunca dünya nüfusunun büyük bölümü ekonomik, teknolojik, dolayısıyla askeri bakımdan üstünlükleri tartışılmaz olan ve rakipsiz görülen ülkelerin (Kuzeybatı ve Orta Avrupa ile dışarıdan gelen göç-menlerin yerleştiği özellikle Birleşik Devletler gibi ülkelerin) kurbanı olmuştu. Dünyanın büyük kısmı bu dönemde kendi kaderini belirleyebilecek bir durumda değildi. İlk etapta yapabildikleri şey, baskılarını giderek artıran dış güçlere karşı tepki göstermekti. Bu tepkiler nedensiz değildi; zira 1800’de dünyadaki karaların


42

% 35’i, 1914’te % 85’i Avrupalıların işgali ya da denetimi altında bulunuyordu.82

Sömürgeciliğin yarattığı dramatik dünya umumiyetle dört büyük bölümden meydana gelmekteydi: Birinci bölümde, İslam dünyası ve Asya’nın büyük impa-ratorlukları ile bağımsız krallıklar mevcuttu (Osmanlı İmparatorluğu, İran, Çin, Japonya, Fas, Burma, Siyam, Vietnam gibi). İkinci bölümde, bugün ismen bağım-sız olan Amerika’daki eski İspanyol ve Portekiz sömürgeleri vardı. Üçüncüsü, bu dönemde pek ilgi çekmediğinden konumuz bakımından pek de önem arz etme-yen alt-Sahra Afrika’sıdır. Son olarak da, çoktandır resmen sömürgeleştirilmiş ya da işgal edilmiş coğrafya (esas olarak Asya) yer almaktadır.83

Bütün bu ülkeler Batı’nın meşru veya gayrimeşru ilerleyişi karşısında nasıl bir tutum takınmaları gerektiği gibi temel bir sorunla karşı karşıyaydılar. Zira Batı mo-no-blok bir sistem değil, rakip kurum ve fikirlerin oluşturduğu heterojen bir siyasi yapıydı. Dünyanın bağımlı bölgelerinden ikisi (Amerika kıtasındaki eski sömürge-lerle dünyanın çeşitli yerlerindeki kimi ülkeler) çoktandır Avrupa’nın egemenliği altında zorla “Batılılaştırılmış” ya da böyle bir süreç yaşamışlardı. Ancak siyasal iktidar eliyle dayatılan kurumsal modernleşme aracılığıyla toplumu dönüştürme çabası, ekonomik bağımsızlıkla desteklenemediğinden başarısızlığa uğramıştı.84

Dolayısıyla şu ya da bu yolla kapitalist dünyanın kurbanları haline gelmiş top-lumlar ve devletler, Japonya dışında, kapitalist dünyayla uyuşmayı başaramamış-lardı. Bu devletin yöneticileri ve seçkinleri çok geçmeden, Batılıların ve Kuzeylile-rin tarzını basitçe reddetmenin uygulanabilir bir seçenek olmadığını, uygulanma olasılığı olsa bile bunun ancak zayıflıklarını kalıcılaştıracağını düşünmeye başla-mışlardı.85 Batı’nın egemenliğindeki sömürgelerde yaşayanların çok fazla seçene-ği yoktu: Yazgıları sömürgeci güçler tarafından belirlenmişti. Bağımsızlıklarını kaybedenler, direnmek veya işbirliği yapmak ya da ödün vermek arasında; toptan Batılılaşmakla, kendi değerlerini yitirmeden Batı’nın bilim ve teknolojisini alma-larını sağlayacak sınırlı bir reform seçeneği arasında bölünmüşlerdi.86

Böylece Avrupalılar, hiçbir zaman dünyaya 19. yüzyıl sonlarındaki gibi mut-lak mânâda hâkim olmamışlardı. Kapitalist ekonomi ve sömürgecilik dünyasında Avrupalı olmayan tek bir devlet ya da daha doğrusu federasyon bulunmaktay-dı: Amerika Birleşik Devletleri. Birleşik Devletler o zamana dek dünya işlerinde önemli bir rol oynamadığından;87 Avrupalı devlet adamları Birleşik Devletler’in doğrudan ilgilendiği iki bölgede -Amerika kıtalarıyla Pasifik Okyanusu- Avru-pa’nın çıkarları söz konusu olduğunda ancak bu ülkeye ilgi göstermiştir.88

1.9. BÜYÜK SAVAŞ VE SARSINTILARI

19. yüzyılın üçüncü çeyreğinde uluslararası sistem köklü bir değişikliğe uğ-ramıştı. Değişmeyen yalnızca tek bir yön vardı: gelişmiş dünyanın az gelişmiş dünya üzerindeki muazzam üstünlüğü. Modern teknoloji adeta kendisine sahip olmayan bir yönetimi, kendisine sahip olanın insafına terk etmişti.89


43

Kırım Savaşı’na (1853-1856) kadar temelde endüstriyel ve kapitalist olan ve gerçekte küresel bir politikaya (yani küresel bir donanmaya) sahip tek bir devlet vardı: İngiltere.90 Kıta Avrupa’sında ise, orduları, tayin edici potansiyele sahip iki devlet bulunmaktaydı: olağanüstü büyüklükte ve dayanıklı bir nüfusa yaslanan Rus ordusu ile kitleleri devrimci bir yoldan harekete geçirmek gibi bir olanağa ve geleneğe sahip Fransız ordusu. Diğer taraftan Avusturya ile Prusya bunlarla karşılaştırılabilir bir siyasi-askeri değer ifade etmekten hayli uzaktı.91

1870’lerde dünyanın siyasi ve sosyal yapısını etkileyen önemli gelişmeler yaşanmıştı: Birincisi; sanayileşmenin yaygınlaşması, İngiltere dışında Birleşik Devletler, Prusya, Fransa ve Japonya gibi başka endüstrileşmiş kapitalist güçler yaratmıştı. İkincisi; sanayileşmenin gelişmesi, zenginliği ve endüstriyel kapasi-teyi uluslararası güç ilişkilerinde giderek belirleyici bir etken haline getirmişti; dolayısıyla Rusya ile Fransa’nın nüfuzunda görece bir gerileme yaşanmış, Prus-ya’nınki ise büyük bir artış göstermişti. Üçüncüsü; Avrupalı olmayan iki devletin, Birleşik Devletler ile Japonya’nın bağımsız bir güç olarak doğmaları, ilk kez kütle-sel bir güç çatışması olasılığını yaratmıştı.92 Dördüncüsü; Orta Avrupa’da, Avrupa devletlerinin yüzyılın başından itibaren oluşturduğu katı sistemin ve güçler den-gesinin değişebileceğini gösteren büyük devletlerin ortaya çıkması -İtalya93 ve Al-manya94- kıtanın yeni efendisinin kim olacağı konusundaki yarışı hızlandırmıştı.

Kırım Savaşı Rusya’yı içteki sıkıntılar karşısında her zamankinden çok daha kırılgan hale getirmiş, Avrupa kıtasında tayin edici potansiyel bir güç olmaktan çıkarmıştı.95 Aynı durum 1870 Fransa-Prusya Savaşı’nın gösterdiği gibi, Fransa için de söz konusuydu.96 Almanya ise tersine dünyanın bu coğrafyasında yeni belirleyici güç haline gelmiş ve bu durum 1945’e kadar devam etmişti.97 Avus-turya-Macaristan Çifte Monarşisi biçiminde yeniden şekillendirilen Avusturya (1867)98 -nüfusu ve diplomatik hırsı sayesinde, kendisine bu güç oyununda bir taraf gibi davranılmasına olanak sağlayan yeni birleşmiş İtalya’dan daha iyi du-rumda olmakla birlikte- bir zamanlar sahip olduğu büyük güç olma vasfını, yal-nızca coğrafi ve stratejik konumuyla sürdürebilmişti.99

Böylece dünya, 20. yüzyılın başlarında büyük güçlerin meydana getirdiği iki blok arasında paylaşılmış oluyordu. Her ne kadar ileride Üçlü İtilaf olarak adlan-dırılacak olan ittifak sisteminin üyeleri önce kendi aralarında ve ayrı ayrı antlaş-malar (1894’te Fransa-Rusya, 1904’te İngiltere-Fransa, 1907’de İngiltere-Rusya) yapmışsa da, gerçekte üç devlet, yani İngiltere, Fransa ve Rusya bir blok teşkil etmişti. Bu birleşme özellikle Almanya, Avusturya-Macaristan ve İtalya arasında 1882’de yapılmış bulunan Üçlü İttifak blokuna karşı daha sıkı bir işbirliğini kaçı-nılmaz kılmıştı.100 Artık dünyanın geleceği, söz konusu blokların etki alanlarını genişletmek ve daha da güçlenebilmek için girdikleri yarışın sonucuna bağlı ola-rak yeniden şekillenecekti.

Avrupa’yı rakip iki kampa bölen bu ittifaklar, gelecekteki büyük çatışmanın sinyallerini çok önceden vermekteydi. Sözgelimi evvela Ruslar genel bir sefer-


44

berlik ilan ettiklerinde, Büyük Güçler (Avusturya, Fransa ve Almanya), birbir-lerini kışkırtarak, derhal seferberlik kararı almışlardı.101 Askeri önderlik siyasi liderliğin önüne geçmiş, seferberlik planları savaş taktiklerine dönüşmüştü.102 Artık küçük bir olayın büyük bir savaşa dönüşebileceği ortam hazırdı. Bu olay 28 Haziran 1914 günü Saraybosna’da patlak vermişti. Avusturya Veliahdı Arşidük Ferdinand’ın bir Sırplı tarafından öldürülmesi Büyük Savaş’ın başlangıcı oldu. Rusya’nın Sırbistan’ın yanında savaşa gireceğine dair işaretler vermesi, Alman-ya’nın bir taraftan Avusturya’nın Rusya tarafından yıkılmasını önlemek, kendi kuşatılmışlığını kırmak, yani Fransa ve Rusya’nın isteklerine set çekmek amacıy-la harekete geçmesine neden oldu. Almanya’nın diğer taraftan, Fransa’yı yenme hedefiyle Belçika’nın tarafsızlığını ihlal etmesi, İngiliz hükümetine, Almanlara savaş ilanını haklı gösterecek güçlü bir koz vermişti. Savaşın ilk birkaç haftasın-da, Alman orduları hızla Kuzey Fransa’nın iç bölgelerine doğru ilerlemeye başla-dı. Almanlar savaşın beşinci haftasında Paris’e yaklaşmışlardı; ancak uğradıkları onca yenilgiye karşın, Fransızların direnişi bir türlü kırılamamıştı. İki buçuk ay sonra, savaşın gidişatı bambaşka bir hal almıştı. Galibi belli olmayan bir meydan savaşından sonra, Alman kuvvetleri geri çekilme kararı almıştı. Böylece Alman-ya’nın Fransızları hemen yeneceği öngörüsüyle oluşturduğu plan başarıya ula-şamamıştı. Üstelik bu başarısızlık ihtimali öteki devletlerin planları için de söz konusuydu. Düşman ordularının sonuçsuz kalan girişimlerinin arkası kesilme-yince, hiçbirinin ötekine üstünlük sağlayamadığı bir denge durumu oluşmuştu.103

Savaşın büyük güçler arasında şiddetlenmesinin yanında yeni müttefiklerin katılımıyla savaş alanının genişletilmesi çabaları görülmüştü. Osmanlı İmpara-torluğu, savaşın hemen başlarında Almanya ve Avusturya ittifakına katılmıştı. İtalya, başlangıçta Almanya ve Avusturya’nın yanında yer aldıysa da, daha sonra, Romanya ve Yunanistan gibi Müttefikler (İngiltere, Fransa ve Rusya) destekle-mişti. Bulgaristan ise Sırbistan’ı işgal ederek, Avusturya’nın yanında yer alaca-ğını göstermişti.104 Ayrıca İngilizlerin teşvikiyle bir taraftan Ortadoğu’da Arap-lar ayaklanırken; diğer taraftan Pasifik’te Japonlar, Almanların buralardaki uzak kolonilerini ele geçirme fırsatı kolluyordu. Bu ulusları savaşa sokan görüşmeler, Müttefikleri bir dizi gizli antlaşmayla bağladı. Bu antlaşmalarla Müttefikler, Os-manlı ve Avusturya topraklarını bağlaşık devletler arasında bölüştürme sözü ver-mişlerdi.105 Bu tür vaatlerin ne denli büyük sorunlar yaratacağı daha sonra ortaya çıkacaktır.

Savaşın uzamasıyla birlikte, her iki blok insan gücü ve malzeme açısından tü-kenme noktasına gelmişti. Savaş, adeta yavaş bir yıpratma eylemine dönüşmüştü. Bu mücadelenin en zayıf halkası şüphesiz Rusya’ydı; çünkü Çar’ın sergileyeceği liderlik becerisi ve ülkenin teknik imkânları, diğer büyük güçlere nazaran çok daha azdı. Bunun sonucunda da 1917’de yönetimden hoşnut olmayanların kış-kırtmalarıyla devrim patlak vermiş; Çarlık rejimi devrilmiş ve yeni hükümet sa-vaştan çekilme kararı almıştı.106


45

Öte yandan Rusya’nın savaştan çekilmesi, Amerika’nın savaşa katılmasıyla aynı tarihlere rastlamıştı. Birleşik Devletler Kongresi 6 Nisan 1917’de, Alman-ya’ya savaş ilan etmişti. Görünürdeki neden, Almanya’nın İngiliz denizaltılarını ablukaya alarak, uluslararası deniz hukukunu ihlal etmesiydi. Birleşik Devletler böyle bir eylemi kabul etmeyeceğini bildirmiş ve İngiltere’ye savaş malzemele-riyle diğer malları taşıyan gemilerini göndermeyi sürdürmüştü. Bu gemilerden bazılarının Almanlar tarafından batırılması, Amerika tarafından savaş nedeni olarak değerlendirilmişti. Birleşik Devletler’in savaşa girmesinin asıl nedeni, sa-vaşı kazanmaları durumunda Almanların tüm Kıta Avrupa’sını, Amerika’ya dost olmayan bir yönetim altında birleştirmelerinden korkmasıydı.107 Fakat o tarih-lerde savaş nitelik değiştirmiş bulunuyordu. Askeri disiplin, donanım ve ikmal sistemleri, zaferin temel belirleyicisi olmaktan çıkmıştı. Artık ulusların ve ordu-ların davranışlarını, Bolşevik lider Lenin ile Birleşik Devletler Başkanı Woodrow Wilson tarafından ilan edilen yeni ve güçlü ideolojiler yönlendirmeye başlamıştı. Gerçekten de Lenin’in sosyalist ülküsü108 ve Wilson’ın demokratik ilkeleri kıtanın savaştan bıkmış halklarının hoşlarına gider nitelikteydi. Ulusların psikolojisinde ortaya çıkan bu değişiklik, savaşın son aylarında dengenin İttifak Devletleri’nin aleyhine bozulmasında kesin bir rol oynamıştı. Ayrıca 1918 yılının ilk yarısında çok sayıda Amerikan askerinin Fransa’ya gelmesi, Almanların bir zafer kazanma umutlarını bütünüyle söndürmüştü. Nihayet Alman ve Avusturya hükümetleri, Ekim 1918’de Başkan Wilson’ın barışın dayanacağı temel ilkeler olarak ileri sür-düğü “On Dört Nokta”sını resmen kabul ettiler.109 Bu tarihten sonra iç ayaklan-malar hem Alman hem Avusturya imparatorluklarını devirmiş, kaybeden devlet-lerin tümü hem siyasal hem de ekonomik kaosa sürüklenmişlerdi.


46

NOTLAR

1 Hagen Schulze, States, Nations and Nationalism, Massachusetts 1998, s. 27-45.2 Avrupa ve Avrupalılık kimliğinin oluşması hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Heinz Gollwitzer,

Europabild und Eropagedanke: Beiträge zur deutschen Geistesgeschichte des 18. und 19. Jahrhunderts, München 1964.

3 Kingsley G. Jayne, Vasco da Gama and His Successors 1460-1580, Whitefish 2007, s. 1-155.4 H. Morse Stephens, Europe. 1789-1815, London 1893, s. 2; H. Schulze, a.g.e., s. 73-95.5 H. M. Stephens, a.g.e., s. 2-3.6 H. M. Stephens, a.g.e., s. 3-4, 6-7, 360-361.7 H. M. Stephens, a.g.e., s. 88 Trevor O. Lloyd, The British Empire 1558-1995, Oxford 1984, s. 8-11.9 John R. Hale, The Civilization of Europe in the Renaissance, London 1993, s. xxii.10 J. R. Hale, a.g.e., s. 19-20, 38-52, 113-184.11 Karşılaştırınız J. R. Hale, a.g.e., s. 30-32; Charles G. Nauert, Humanism and the Culture of

Renaissance Europe, Cambridge 2006, s. 61-65.12 C. G. Nauert, a.g.e., s. 26-27.13 C. G. Nauert, a.g.e., s. 12-13; J. R. Hale, a.g.e., s. 8.14 J. R. Hale, a.g.e., s. 61-93, 185-201. 15 Jean Starobinski, Montaigne in Motion (Çev. Arthur Goldhammer), Chicago 1982, s.117-118.16 J. R. Hale, a.g.e., s. 17.17 J. R. Hale, a.g.e., s. 203.18 C. G. Nauert, a.g.e., s. 178-181.19 Paul F. Grendler, “The Universities of the Renaissance and Reformation”, Renaissance Education

Between Religion and Politics, Aldershot 2006, s. 1-24.20 Andrew Pettegree, Reformation and Culture of Persuation, Cambridge 2005, s. 1-5; John R.

Hale, Renaissance Europe 1480-1520, London 1971, s. 162-182.21 Peter G. Wallace, The Long European Reformation, New York 2004, s. 3-19.22 P. G. Wallace, a.g.e., s. 25.23 Anne A. Curry, The Hundred Years War, New York 2003, s. 5-99.24 A. Curry, a.g.e., s. 130-134.25 P. G. Wallace, a.g.e., s. 118-119.26 J. R. Hale, a.g.e., s. 71-73. 27 Margaret L. King, The Renaissance in Europe, London 2003, s. 216-220, 277-278.28 M. L. King, a.g.e., s. 278, 282, 284; P. G. Wallace, a.g.e., s. 183-187. 29 “greatest happiness of the greatest number”: Ulrich Im Hof, Das gesellige Jahruhundert.

Gesellschaft und Gesellschaften im Zeitalter der Aufklärung, Münih 1982, s. 245; Edward R. Turner, Europe 1789-1920, New York, 1922, s. 160.

30 Jonathan I. Israel, Enlightenment Contested. Philosophy, Modernity, and the Emancipation of Man, 1670-1752, Oxford 2006, s. 10-14.

31 J. I. Israel, a.g.e., s. 115-116.32 Stephen Gaukroger, The Emergence of a Scientific Culture. Science and the Shaping of Modernity,

1210-1685, Oxford 2006, s. 14-15, 366-367.33 S. Gaukroger, a.g.e., s. 246-248, 268.34 Notker Hammerstein, Aufklärung und katholisches Reich. Untersuchungen zur

Universitätsreform und Politik katholischer Territorien des Heiligen Römischen Reichs deutscher Nation im 18. Jahrhundert, Berlin 1977, s. 167.

35 Rüdiger Bittner, “What is Enlightenment?”, What is Enlightenment? Eighteenth-Century Answers and Twentieth-Century Questions, (Ed. James Schmidt), California 1996, s. 345-358; J. I. Israel, a.g.e., s. 569-572.


47

36 J. I. Israel, a.g.e., s. 4, 12. 18. yüzyıl ortalarında bu yöndeki duygu değişimlerini en dikkat çekici şekilde anlatan yazarlar Rousseau ve Voltaire’dir. Bu konuda bkz. Charles W. Eliot, French and English Philosophers: Descartes, Rousseau, Voltaire, Hobbes: Part 34, Harvard Classics, New York 2004, s. 85-95, 115-123, 171-202.

37 J. I. Israel, a.g.e., s. 545-562.38 Louis Dupré, The Enlightenment and the Intellectual Foundations of Modern Culture, New

Haven 2004, s. 155-185. Karşılaştırınız, Kevin P. Geiman, “Enlightened Cosmopolitanism: The Political Perspective of the Kantian ‘Sublime’”, What is Enlightenment? Eighteenth-Century Answers and Twentieth-Century Questions, (Ed. James Schmidt), California 1996, s. 517-532.

39 François Furet, Interpreting the French Revolution, Cambridge 1981, s. 4-6; William Doyle, Origins of the French Revolution, Oxford 1999, s. 5-9.

40 W. Doyle, a.g.e., s. 13, 23. 41 W. Doyle, a.g.e., s. 111-130; Peter M. Jones, Reform and Revolution in France. The Politics of

Transition, 1774-1791, Cambridge 1995, s. 50-57. 42 P. M. Jones, a.g.e., s. 66-78.43 W. Doyle, a.g.e., s. 131-138.44 Keith M. Baker, Inventing the French Revolution, Cambridge 1994, s. 286-289.45 Peter N. Stearns, The Industrial Revolution in World History, Colorado 2007, s. 13-17.46 P. M. Jones, a.g.e., s. 72-79, 96-99. 47 W. Doyle, a.g.e., s. 45-65.48 John Markoff, “Violence, emancipation, and democracy: the countryside and the French

Revolution”, The French Revolution. Recent debates and new controversies, (Ed. Gary Kates), New York, London 2006, s. 166-198.

49 P. M. Jones, a.g.e., s. 227-228; Albert Soboul, “The French Revolution in the history of the comtemporary world”, The French Revolution. Recent debates and new controversies, (Ed. Gary Kates), New York / London 2006, s. 29-30.

50 Aldous Huxley, Brave New World, London 1932, s. 4-5; David S. Landes, The Unbound Prometheus: Technological Change and Industrial Development in Western Europe from 1750 to the Present, Cambridge 1969, s. 41.

51 Eric Hobsbawm, Industry and Empire. The Birth of the Industrial Revolution, London 1999, s. 12-15, 318.

52 E. R. Turner, a.g.e., s. 110-112; P. N. Stearns, a.g.e., s. 46-47.53 E. R. Turner, a.g.e., s. 112; E. Hobsbawm, a.g.e., s. 58-74.54 P. N. Stearns, a.g.e., s. 66-68.55 Adna F. Weber, The Growth of Cities in the Nineteenth Century: A Study in Statistics, New York

1899, s. 374.56 E. Hobsbawm, a.g.e., s. 90-100.57 P. N. Stearns, a.g.e., s. 57-68.58 P. N. Stearns, a.g.e., s. 28-31.59 Sanayi Devrimi’nin İngiltere’de başlamasının sebepleri arasında en önemli sırayı, diğer

Avrupa devletlerinin o yıllardaki durumu almaktadır. Sözgelimi, Alman toprakları kıtanın kanlı savaşlarına en çok sahne olan bir coğrafya olmaktan kurtulamadığı gibi, bu topraklarda henüz milli birlikten söz etmek mümkün değildi. İtalya hem kuzey komşusu Almanya gibi merkezi bir yönetimden yoksundu hem de çok sayıda yabancı prensin idaresi altında pek çok savaşa ve yıkıma uğradığından, herhangi bir iktisadi devrimi başarabilecek kaynaklara sahip değildi. Hollanda coğrafi bakımdan bir devlet olarak Avrupa’da her zaman küçümsenmeye mahkûmdu; ayrıca Felemenkler bütün güçlerini uluslararası ticaret yollarını ele geçirmeye yöneltmişlerdi. Bu devletler arasında bir tek Fransa’da bu dönemde kayda değer bir gelişme gözlenmişti. Ancak önce Fransız İhtilali ardından Napolyon Savaşları, Fransızları uzun bir süre aşamayacağı bir kaynak sıkıntısıyla boğuşmak zorunda bırakmıştı (E. R. Turner, a.g.e., s.


48

113. Karşılaştınız E. Hobsbawm, a.g.e., s. 112-115, 129; P. N. Stearns, a.g.e., s. 48-49).60 E. Hobsbawm, a.g.e., s. 299-315.61 P. N. Stearns, a.g.e., s. 87-90.62 E. Hobsbawm, a.g.e., s. 133-148.63 Angus Maddison, “A Comparison of Levels of GDP Per Capita in Developed and Developing

Countries, 1700-1980”, Journal of Economic History, 43/1 (Mart 1983), s. 29; P. N. Stearns, a.g.e., s. 26.

64 A. Huxley, a.g.e., s. 5-6.65 P. N. Stearns, a.g.e., s. 38-39, 70-73,81-86.66 Jack A. Gladstone, “The Comparative and Historical Study of Revolutions”, Revolutions.

Theoretical, Comparative and Historical Studies, (Ed. Jack A. Gladstone), California 2002, s. 2-3.

67 Alan J. P. Taylor, The Habsburg Monarchy 1809-1918, London 1990, s. 70.68 Robert J. W. Evans, Austria, Hungary, and the Habsburgs: Essays on Central Europe C. 1683-

1867, Oxford 2006, s. 61-68.69 J. A. Gladstone, “The Comparative...”, s. 3.70 J. Dunn, a.g.e., s. 8, 22.71 J. Dunn, a.g.e., s. 22-23.72 J. A. Gladstone, “The Comparative...”, s. 3.73 H. M. Stephens, a.g.e., s. 1.74 Golo Mann, Deutsche Geschichte des 19. und 20. Jahrhunderts, Frankfurt 1989, s. 754.75 H. Schulze, a.g.e., s. 97, 98-136.76 Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz. Barbara and Charles Jelavich, The Establishment of The

Balkan States, 1804-1920, Vol. VIII, Washington 1993; Barbara Jelavich, History of the Balkans, Vol. II, Cambridge 1991; Nationalism in Eastern Europe, (Ed. F. Peter Sugar & Ivo J. Lederer), Washington 1969; L. S. Stavrianos, Balkans Since 1453, New York 2000.

77 Rene Albrecht-Carrie, Europe after 1815, New Jersey 1961, s. 85-109.78 R. Albrecht-Carrie, a.g.e, s. 2. Benjamin Disraeli 9 Şubat 1871 tarihinde Avam Kamarası’nda

yaptığı bir konuşmada, Alman İmparatorluğu’nun kurulmasını “Fransız Devrimi’nden daha önemli bir siyasi olay” olarak değerlendirmiş ve şöyle devam etmişti: “Karşımızda yeni bir dünya var; henüz ne olduğunu bilmediğimiz yeni etkiler, yüzleşmemiz gereken yeni ve bilinmeyen faktörler bulunmakta ve her şeyin yeni olduğu bu dönemde, tüm bunların hesabını yapmak da zor...” William F. Monypenny & George E. Buckle, The Life of Benjamin Disraeli, Earl of Beaconsfield, New York 1912, s. 473.

79 Norman M. Rich, Age of Nationalism, 1850-1890, New York: Norton, 1976, s. 41, 57-83.80 R. Albrecht-Carrie, a.g.e., s. 126.81 David B. Abernethy, The Dynamics of Global Dominance: European Overseas Empires, 1415-

1980, New Haven 2000, s. 39082 D. K. Fieldhouse, The Colonial Empires. A Comparative Survey from the eighteenth century,

London 1966, s. 378.83 D. B. Abernethy, a.g.e., s. 395.84 D. K. Fieldhouse, a.g.e., s. 374.85 Louis Allen, Japan: The Years of Triumph: From Feudal Isolation to Pacific Empire, Chertsey

1971, s. 5-6.86 D. B. Abernethy, a.g.e., s. 348.87 Ernest R. May, Imperial Democracy: The Emergence of America as a Great Power, Chicago

1991, s. 2-4. 88 D. K. Fieldhouse, a.g.e., s. 15.89 D. B. Abernethy, a.g.e., s. 341.90 İngiltere’nin bu dönemdeki global üstünlüğü hakkında bkz. Chris Cook, Britain in the


49

Nineteenth Century, 1815-1914, London 1999; Bernard Porter, The Lion’s Share: A Short History of British Imperialism, 1850-1995, London & New York 1999, s. 11-49; Ronald Hyam, Britain’s Imperial Century, 1815-1914: A Study of Empire and Expansion, Basingstoke 2002.

91 D. B. Abernethy, a.g.e., s. 293-305.92 D. B. Abernethy, a.g.e., s. 314-315.93 İtalyan birliğinin sağlanması konusunda bkz. Riall, Lucy. The Italian Risorgimento: State,

Society and National Unification, London: Routledge, 1994; Harry Hearder, Italy in the Age of the Risorgimento, 1790-1870, London 1983; Roger Absalom, Italy since 1800: A Nation In The Balance, London 1995.

94 Almanların ulus devlet kurmalarıyla ilgili olarak bkz. William Carr, A History of Germany, 1815-2002, London 2004, s. 51-128.

95 Lionel Kochan & Richard Abraham, The Making of Modern Russia, London 1983, s. 147-183.96 Pierre Goubert, The Course of French History, (Çev. Marteen Ultee), London 1991, s. 265-266.97 G. Mann, a.g.e., s. 19-566.98 R. J. W. Evans, a.g.e., s. 46.99 A. J. P. Taylor, a.g.e., s. 117.100 Richard F. Hamilton, “The European Wars: 1815-1914”, The Origins of World War I, (Ed.

Richard F. Hamilton & Holger H. Herwig), Cambridge 2003, s. 85-91.101 Hew Strachan, The First World War, Volume I:To Arms, Oxford 2003, s. 104.102 Holger H. Herwig, “Why Did It Happen”, The Origins of World War I, (Ed. Richard F. Hamilton

& Holger H. Herwig), Cambridge 2003, s. 443-468.103 H. Strachan, a.g.e., s. 163-206, 242-260.104 H. Strachan, a.g.e., s. 52-63, 337-355; Richard C. Hall, “Bulgaria, Romania and Greece”, The

Origins of World War I, (Ed. Richard F. Hamilton & Holger H. Herwig), Cambridge 2003, s. 389-414.

105 H. Strachan, a.g.e., s. 655-677, 746-747.106 David A. Rich, “Russia”, The Origins of World War I, (Ed. Richard F. Hamilton & Holger H.

Herwig), Cambridge 2003, s. 223. 107 John M. Cooper, “The United States”, The Origins of World War I, (Ed. Richard F. Hamilton &

Holger H. Herwig), Cambridge 2003, s. 439-440.108 Rich, “Russia”, s. 223-225.109 Cooper, “The United States”, s. 440-441.


50

KAYNAKÇA

Abernethy, David B. The Dynamics of Global Dominance: European Overseas Empires, 1415-1980, New Haven 2000.

Absalom, Roger. Italy since 1800: A Nation In The Balance, London 1995.Albrecht-Carrie, Rene. Europe after 1815, New Jersey 1961.Allen, Louis. Japan: The Years of Triumph: From Feudal Isolation to Pacific Empire, Chertsey 1971.Anderson, M. S. Europe in the Eighteenth Century, 1713-1783, London 1961.Baker, Keith M. Inventing the French Revolution, Cambridge 1994.Bittner, Rüdiger. “What is Enlightenment?”, What is Enlightenment? Eighteenth-Century Answers

and Twentieth-Century Questions, (Ed. James Schmidt), California 1996, s. 345-358.Carr, William. A History of Germany, 1815-2002, London 2004.Cook, Chris. Britain in the Nineteenth Century, 1815-1914, London 1999.Cooper, John M. “The United States”, The Origins of World War I, (Ed. Richard F. Hamilton &

Holger H. Herwig), Cambridge 2003, s. 415-442.Curry, Anne. The Hundred Years War, New York 2003.Doyle, William. Origins of the French Revolution, Oxford 1999.Dunn, John. Modern Revolutions. An Introduction to the Analysis of a Political Phenomenon,

Cambridge 1989.Dupré, Louis. The Enlightenment and the Intellectual Foundations of Modern Culture, New Haven

2004.Eliot, Charles W. French and English Philosophers: Descartes, Rousseau, Voltaire, Hobbes: Part 34,

Harvard Classics, New York 2004.Engelberg, Ernst, Bismarck: das Reich in der Mitte Europas, Berlin 1990.Evans, Robert J.W. Austria, Hungary, and the Habsburgs: Essays on Central Europe C. 1683-1867,

Oxford 2006.Gladstone, Jack A. “The Comparative and Historical Study of Revolutions”, Revolutions. Theoretical,

Comparative and Historical Studies, (Ed. Jack A. Gladstone), California 2002, s. 1-17.Gollwitzer, Heinz. Europabild und Eropagedanke: Beiträge zur deutschen Geistesgeschichte des 18.

und 19. Jahrhunderts, München 1964.Goubert, Pierre. The Course of French History, (Çev. M. Ultee), London 1991.Grendler, Paul F. “The Universities of the Renaissance and Reformation”, Renaissance Education

Between Religion and Politics, Aldershot 2006, s. 1-42.Hale, John R. Renaissance Europe 1480-1520, London 1971.Hale, John R. The Civilization of Europe in the Renaissance, London 1993.Hall, Richard C. “Bulgaria, Romania and Greece”, The Origins of World War I, (Ed. R. F. Hamilton

& H. H. Herwig), Cambridge 2003, s. 389-414.Hamilton, Richard F. “The European Wars:1815-1914”, The Origins of World War I, (Ed. R. F.

Hamilton & H. H. Herwig, Cambridge 2003, s. 45-91.Hammerstein, Notker. Aufklärung und katholisches Reich. Untersuchungen zur Universitätsreform

und Politik katholischer Territorien des Heiligen Römischen Reichs deutscher Nation im 18. Jahrhundert, Berlin 1977.

Hearder, Harry. Italy in the Age of the Risorgimento, 1790-1870, London 1983.


51

Herwig, Holger H. “Why Did It Happen”, The Origins of World War I, (Ed. R. F. Hamilton & H. H. Herwig, Cambridge 2003, s. 443-468.

Hobsbawm, Eric. Industry and Empire. The Birth of the Industrial Revolution, London 1999.Hof, Ulrich Im. Das gesellige Jahruhundert. Gesellschaft und Gesellschaften im Zeitalter der

Aufklärung, Münih 1982.Huxley, Aldous. Brave New World, London 1932.Hyam, Ronald. Britain’s Imperial Century, 1815-1914: A Study of Empire and Expansion, Basingstoke

2002.Israel, Jonathan I. Enlightenment Contested. Philosophy, Modernity, and the Emancipation of Man,

1670-1752, Oxford 2006.Jayne, K. G. Vasco da Gama and His Successors 1460-1580, Whitefish 2007.Jelavich, Barbara. History of the Balkans, Vol. II, Cambridge 1991. Jelavich, Barbara. & Jelavich, Charles. The Establishment of The Balkan States, 1804-1920, Vol. VIII,

Washington 1993.Jones, Peter M. Reform and Revolution in France. The Politics of Transition, 1774-1791, Cambridge

1995.King, Margaret L. The Renaissance in Europe, London 2003.Kochan, Lionel. & A. Richard. The Making of Modern Russia, London 1983.Landes, David S. The Unbound Prometheus: Technological Change and Industrial Development in

Western Europe from 1750 to the Present, Cambridge 1969.Lloyd, Trevor O. The British Empire 1558-1995, Oxford 1984.Maddison, Angus. “A Comparison of Levels of GDP Per Capita in Developed and Developing

Countries, 1700-1980”, Journal of Economic History, 43/1 (Mart 1983), s. 27-41. Mann, Golo. Deutsche Geschichte des 19. und 20. Jahrhunderts, Frankfurt 1989.Markoff, John. “Violence, emancipation, and democracy: the countryside and the French

Revolution”, The French Revolution. Recent debates and new controversies, (Ed. G. Kates), New York & London 2006, s. 166-198.

May, Ernest R. Imperial Democracy: The Emergence of America as a Great Power, Chicago 1991.Monypenny, William F. & Buckle, George E. The Life of Benjamin Disraeli, Earl of Beaconsfield,

New York 1912.Nationalism in Eastern Europe, (Ed. F. Peter Sugar & Ivo J. Lederer, Washington 1969.Nauert, Charles G. Humanism and the Culture of Renaissance Europe, Cambridge 2006.Pettegree, Andrew. Reformation and Culture of Persuation, Cambridge 2005.Porter, Bernard. The Lion’s Share: A Short History of British Imperialism, 1850-1995, London & New

York 1999.Riall, Lucy. The Italian Risorgimento: State, Society and National Unification, London: Routledge,

1994.Rich, David A. “Russia”, The Origins of World War I, (Ed. R. F. Hamilton & H. H. Herwig, Cambridge

2003, s. 188-226.Rich, Norman M. Age of Nationalism, 1850-1890, New York 1976.Schulze, Hagen. States, Nations and Nationalism, Massachusetts 1998.Soboul, Albert. “The French Revolution in the history of the comtemporary world”, The French

Revolution. Recent debates and new controversies, (Ed. Gary Kates), New York, London 2006,


52

s. 17-32.Starobinski, Jean. Montaigne in Motion, (Çev. A. Goldhammer), Chicago 1982.Stavrianos, L.S. Balkans Since 1453, New York 2000.Stearns, Peter N. The Industrial Revolution in World History, Colorado 2007.Stephens, H. Morse. Europe. 1789-1815, London 1893.Strachan, Hew. The First World War, Volume I:To Arms, Oxford 2003.Takii, Kazuhiro. The Meiji Constitution: The Japanese Experience of the West and the Shaping of the

Modern State, (Çev. David Noble), Tokyo 2007.Taylor, Alan J.P. The Habsburg Monarchy 1809-1918, London 1990.Turner, Edward R. Europe 1789-1920, New York 1922.Wallace, Peter G. The Long European Reformation, New York 2004.Weber, Adna F. The Growth of Cities in the Nineteenth Century: A Study in Statistics, New York 1899.Wright, Anthony D. The Counter-reformation: Catholic Europe and Non-christian World, London

1982.

53

Vahdettin Engin

2.1. MODERNLEŞME YOLUNDA İLK ADIMLAR

Osmanlı İmparatorluğu, Viyana bozgununa (1683) kadar Avrupa’dan her ba-kımdan üstün olduğundan oradaki gelişmelere itibar etmemişti. Esas itibarıyla Avrupa karşısında hissedilen üstünlük duygusu bunu engellemişti. Ama bir ta-raftan da kaybedilen veya sonu belirsizlikle biten savaşlar sonucu ülke güçten düşüyor, toprak kayıplarına uğruyordu. Bu durum Osmanlı devlet adamlarının önceleri askeri, daha sonra ise başka alanlarda da geri kalındığı düşüncesini be-nimsemeye yöneltti. Geri kalmışlığın -kısmen de olsa- kabul edilişinden sonra Osmanlı yöneticileri Batı’daki gelişmeleri izlemeye ve bunları devleti güçlendir-mek için yapılacak reformlarda örnek almaya başladı.1

Lale Devri (1718–1730), Avrupa’daki gelişmelerin Osmanlılar tarafından keş-fedilmesi ve örnek alınmaya başlaması bakımından önemli bir dönüm noktası oldu. Bu reform döneminin başlamasında Sultan III. Ahmet’in damadı Sadra-zam Nevşehirli İbrahim Paşa önemli bir rol oynadı. İbrahim Paşa eğlenceye düş-künlüğü ile tanınmıştı. Ama esas olarak sanatkâr ve entelektüel bir kişiliği vardı. Aynı zamanda çok zeki bir diplomattı. Saray politikasını beceriyle yönlendirdi. Damat İbrahim Paşa Avrupa ülkelerindeki gelişmelerin farkındaydı. Bu sebeple büyük Avrupa başkentlerine elçiler gönderdi. 1719’da Viyana’ya, 1720-21’de Pa-

2. BÖLÜM

OSMANLI İMPARATORLUĞU’NUN DEVAMLILIK VE MODERNLEŞME

MÜCADELESİ: TÜRKİYE CUMHURİYETİ’NİN TARİHİ TEMELLERİ


54

ris’e, 1722-23’te Moskova’ya elçiler gitti. Bu elçiler aslında ticaret anlaşmaları için görüşmeler yapmak amacıyla gönderilmişlerse de kendilerine, bulundukları yer-lerde gözlemler yapmak, oradaki teknolojik gelişmeler ve sosyal hayat hakkında bilgi edinerek bunlar arasında Osmanlı ülkesinde uygulanabileceklerin tespitini yapmak görevi de verilmişti. Söz konusu elçiler arasında en fazla iz bırakan Fran-sa elçisi 28 Mehmet Çelebi olmuştu. Çelebi’ye kaleleri, fabrikaları ziyaret etmesi, Fransız uygarlığının ürünlerini genel olarak görmeye çalışması bildirilmişti. O bunu başarıyla yerine getirdi. Sadrazama Fransız sarayları, hastaneleri, askeri eği-tim alanları, okulları ve Paris’te sokaklarda yaşananlar hakkında bilgi verdi. Bu arada matbaanın faydalarına da değiniyordu. Çelebi’nin oğlu Mehmet Sait Efendi de matbaaya özel bir ilgi göstermişti.

Damat İbrahim Paşa başka konulara da el attı. 1718 yılından sonra girilen barış döneminde imparatorluk toparlanmaya çalışıldı. Yeniçeri askerlerinin, bü-rokratların ve memurların sayısında azaltmaya gidilerek tasarruf yapıldı. Hazine-nin gelirlerini artırmak amacıyla paranın değeri düşürüldü. Uzun bir süre sonra kentlerde ve kırsal kesimde kadastro sayımı yapılarak yeni vergi kaynakları temin edildi. İstanbul’da onarımlar ve suyolları yapıldı. Arapça, Farsça ve Batı dillerin-den tarih, felsefe ve astronomiye dair kitaplar tercüme edildi. Dönemin en çarpıcı özelliği ise matbaanın kurulması oldu. Esas itibariyle İstanbul’da gayrimüslimler öteden beri matbaa kullanmaktaydı. 1727 yılında ise, 28 Mehmet Çelebi’nin oğlu Mehmet Sait Efendi’nin girişimleri sonucu Türkçe eserler basan ilk Türk mat-baası kuruldu. Yeni matbaanın kurulması ve işletilmesi ile ilgili olarak İbrahim Müteferrika görevlendirilmişti. Müteferrika Matbaası’nda önce Vankulu Lügati olarak bilinen Arapça-Türkçe sözlük, sonra da çoğunlukla tarih ve coğrafya ko-nularına dair 16 eser daha basıldı.2

Bu döneme özellikle Kâğıthane’de düzenlenen eğlenceler de damgasını vurdu. Fransa’dan getirilen saray resimleri model alınmak suretiyle yeni köşk ve saraylar inşa edildi. Etraflarına heykeller, havuzlar, bahçeler, çeşmeler yaptırıldı. Devre adını veren lale çiçeği bol miktarda yetiştirildi. Gelişmeler Yeniçeriler tarafından hoşnutsuzlukla karşılanınca 28 Eylül 1730 tarihinde çıkan Patrona Halil isyanı ile III. Ahmet tahttan indirildi. Nevşehirli Damat İbrahim Paşa ve arkadaşları isyan sırasında öldürüldü.

Sonraki padişah I. Mahmud (1730-1754) döneminde de birtakım ıslahat ted-birleri alınmaya çalışıldı. Ordunun eski gücünde olmaması yanında, Yeniçerile-rin sık sık müdahalede bulunmaları öncelikle askeri alanda yenilikler yapılması ihtiyacını öne çıkarıyordu. Dolayısıyla bu yol takip edildi. Avrupa ülkelerinin askerlik sanatında ileri gittiği kabul gördüğünden yabancı askeri uzmanlar getir-tilmesi arayışına gidildi. Bu amaçla bir Fransız subayı olan Compte de Bonneval 1731 yılında İstanbul’a getirildi. Fakat henüz Patrona isyanının etkileri sürdü-ğünden bir Hıristiyan uzmanın kamuoyu tarafından benimsenmeyeceği düşünü-lüyordu. Bu sebeple Bonneval Müslüman oldu ve Humbaracı Ahmet Paşa adını

OSMANLI İMPARATORLUĞU’NUN DEVAMLILIK VE MODERNLEŞME MÜCADELESİ: TÜRKİYE CUMHURİYETİ’NİN TARİHİ TEMELLERİ

55

aldı. Ahmet Paşa modern topçu birliklerinin kuruluşunda hizmet verdi. Fakat Humbaracı topçu birlikleri dışındaki askeri birliklere nüfuz edemedi.

III. Mustafa (1757-1774) ve I. Abdülhamid (1774-1789) dönemlerinde özel-likle askeri sistemde Avrupai tarzda yenilikler yapıldı. Osmanlı donanmasının Çeşme’de Rus donanması tarafından yakılması (1770) üzerine, deniz kuvvetlerini güçlendirmeye ve modernleştirmeye yönelik olarak Mühendishane-i Bahri-i Hü-mayun kuruldu (1773).

2.2. III. SELİM VE REFORMLARI

Ancak sözü edilen askeri düzenlemeler çok köklü ve daimi olmamıştı. Os-manlı İmparatorluğu’nda köklü değişikliklere III. Selim döneminde, Nizam-ı Ce-dit reformlarıyla gidildi. III. Selim yenilik taraftarı Osmanlı padişahları arasında yer almaktaydı. Osmanlı İmparatorluğu’nda her alanda birtakım düzenlemeler yapılması gerektiğine inanmıştı. O dönemde ülke içte ve dışta birçok sorun ile karşı karşıya kalmıştı ve artık klasik ıslahat yöntemleri ile bu sorunların üstesin-den gelmek mümkün olmuyordu. Avrupa ülkeleri hızlı bir atılım içine girmişler ve Osmanlılara üstünlük sağlamaya başlamışlardı. Dolayısıyla Avrupalıların yön-temlerini kullanarak devletin yeniden güçlenmesini sağlamak düşüncesi Osmanlı devlet adamlarının zihinlerinde yer etmeye başladı. III. Selim de bu kanaatteydi.

Daha şehzadeliği zamanında ülke meseleleri ile ilgilenir, amcası I. Abdülha-mid’in icraatlarını beğenmez, kendisinin hükümdar olması halinde işlerin yo-luna gireceğini düşünür ve bunu çevresine de söylerdi. Hatta dönemin Fransa Kralı XVI. Louis ile mektuplaşarak Fransa’nın geçici desteğine ihtiyaç olduğunu vurgulamıştı:

Ölümden gayri her hastalığa ilaç bulmak mümkün olduğundan bu vaziyetin hakkından gelineceği aşikârdır. Fakat bunun için bazı dost devletlerin yardımına muhtacız. Onlardan ve bilhassa Fransa’dan ümidimizi kesmemiş bulunuyoruz. Göreceğimiz yar-dımın karşılığını vakit ve zamanı geldiğinde iade edeceğiz.

Anlaşıldığı üzere şehzade devletin içine düştüğü çöküntüyü görmekle bera-ber bunun geçici olduğunu, gerekli tedbirlerin alınması ve dost ülkelerin yardı-mı halinde içinde bulunulan kötü ortamdan kurtulunacağını düşünüyordu. Fa-kat bunun için olması gereken unsurlardan biri de dost ülke sayılan devletlerin Osmanlı İmparatorluğu’nu girişeceği yeniden yapılanma hareketlerinde rahat bırakmalarıydı. İleriki yıllarda bunun yapılmadığını, yani kendini yenileme ve yeniden yapılanma çabası içinde olan imparatorluğun bir taraftan da Avrupa ül-keleri tarafından sürekli rahatsız edileceği görülecekti.

İşte III. Selim ülkenin askeri ve siyasi anlamda çok sıkıntılı bir döneminde,


56

1789 yılında padişah olunca, düşüncelerini hayata geçirme fırsatını da yakalamış oldu. Önceki dönemlerde padişahlar daha çok askeri ıslahatlar üzerinde durmuş-lardı. Fakat III. Selim askeri ıslahatla yetinmek istemiyordu. Avrupa ülkelerinin yapmış olduğu ilerlemeler gözle görülür bir hal almıştı. Osmanlılar artık onlarla baş edemiyordu. Bu sebeple padişah, Avrupa’ya karşı koyabilmek için en iyi yo-lun onların silahlarını ve yöntemlerini kullanmak olduğuna inanarak, her alanda bir ıslahat hareketi başlattı. Sadece askerlikte değil, Avrupa’nın bilimde, teknolo-jide ve toplumsal hayatta gerçekleştirdiği atılımlara ortak olmak istedi.

Bu amaçla, padişah olur olmaz, devlet adamlarından yapılması gereken re-formlar konusunda birer rapor hazırlamalarını istedi. Bir taraftan da devlet adamlarını gayrete getirmek için emirler çıkarıyordu. Bunlardan birinde “Ce-nab-ı Hak derunumu bilir. İstediklerim nefsim için değildir. Her kim ki din ve devlete hıyanet ederse başını keserim ve yerine adam bulurum. Evladım olsa sa-habet etmem” diyerek herkesin işini doğru yapması gerektiğini, aksi halde şid-detli önlemler alacağını vurguluyordu. Diğer bir emrinde ise,

Devletin gelir gider dengesizliği ve zayıf durumu cümlenizin ma-lumudur. Eğer bana şimdilik kuru ekmeğe kani ol deseniz ben razıyım. Siz bana beyan edin Allah aşkına, devlet elden gidiyor sonra fayda vermez. Ben bildiğimi size beyan eyledim. Siz de devlette pay sahibisiniz3,

diyerek, adeta uçurumun dibine gelmiş olan ülkenin kurtarılması ve tekrar eski güçlü günlerine geri dönebilmesi için bizzat kendisinin en önemli fedakârlıkları yapmaya hazır olduğunu, ama bunun için, idareye ortak olan devlet adamlarının da çabalaması gerektiğini söylüyordu.

2.2.1. Nizam-ı Cedit’in KuruluşuDevlet adamlarından istediği raporlar hazırlandıkça bunların içeriği de

değerlendirildi. Genel olarak iki konu üzerinde mutabakat vardı. Birincisi mevcut askeri teşkilatın düşmanla boy ölçüşmek için yeterli olmadığı, ikincisi askeri bir ıslahat yapılmasının zaruret haline geldiği. Bunun nasıl olacağı konusunda ise görüşler üç ana başlık halinde toplanmıştı:

1- Yeniçeri Ocağı ve diğer ocakları Kanuni Sultan Süleyman devrindeki kanunlara göre ıslah etmek.

2- Yeniçeri Ocağı ve diğer ocaklara Kanuni Sultan Süleyman kanunnameleri icaplarından diyerek Frenk eğitim ve öğretim usulleri ve silahlarını kabul ettirmek.

3- Yeniçeri Ocağı ıslah edilemeyeceğinden, bu ocağın dışında yeniden Frenk orduları esaslarına göre yeni bir ordu kurmak.


57

Bu görüşlerden üçüncüsü kabul gördü ve III. Selim Nizam-ı Cedit adı verilen uygulamaları hayata geçirmeye başladı.

Esas itibariyle içinde bulunulan şartlar tek başına bir askeri ıslahatın da yeterli olamayacağını göstermekteydi. Dolayısıyla askerlik dışındaki konularda da reformlar yapılması gerekiyordu. Bu bağlamda Nizam-ı Cedit dar ve geniş olmak üzere iki anlam kazandı. Dar anlamda Nizam-ı Cedit, III. Selim döneminde Avrupa usulünde yetiştirilen talimli askeri anlatır. Geniş anlamda ise; III. Selim’in Yeniçerileri kaldırarak ulemanın nüfuzunu kırmak, Osmanlı devletini Avrupa’nın ilim, sanat, ziraat, ticaret ve medeniyette yaptığı ilerlemelere ortak yapmak için giriştiği yenilik hareketlerinin bütünüdür.

Nizam-ı Cedit ıslahatının etkisi öncelikle askeri alanda görüldü. Mevcut asker ocaklarını sil baştan yenilemek mümkün değildi. III. Selim bunun yerine mevcut ocakları yeniden düzenledi. Padişah karşı çıkacaklarını bildiği için Yeniçerileri ıslah etmekle uğraşmak istemedi. Bunun yerine Nizam-ı Cedit adlı, Avrupa tarzı eğitim gören, disiplinli bir ordunun kurulması çalışmalarını başlattı. Evvela İstanbul’da 1600 kişiden oluşan örnek bir birlik meydana getirildi. Bunlar Levent Çiftliği’nde Avrupa ordularının talim yöntemleri kullanılmak suretiyle, Avrupalı subaylar nezaretinde eğitim görmeye başladılar. Askerlerin üniformaları da Fransız ordusundan esinlenerek kırmızı ve mavi renklerde düzenlenmişti.

Bu dönemde Türk devletinin resmi sembolü olarak kırmızı beyaz ay yıldızlı bayrak da kullanılmaya başlandı. İlk şekliyle bayraktaki yıldız sekiz köşeliydi. Sultan Abdülmecit döneminden itibaren beş köşeli yıldız kullanılmaya başlandı. Ay yıldızlı kırmızı bayrak, 1793 yılı sonrası bütün Osmanlı dönemi boyunca devletin resmi bayrağı olmaya devam etti ve oradan da Türkiye Cumhuriyeti’ne intikal etti.

Yeni düzenleme ve yeni Avrupa usulünde bir ordunun kuruluşunun ardından savaş teknik kurumları denilen tophane, tersane ve mühendishanenin düzenlen-mesine de girişildi. Ordu ve donanmada yapılan yenilikler ise çok maliyetliydi. İşte bu nedenle yani Nizam-ı Cedit’in masraflarını karşılamak için İrad-ı Cedit Defterdarlığı kuruldu.

III. Selim reformların başarılı olması için büyük çaba gösterdi. Bir süre son-ra gösterilen çabalar semeresini verdi. İstanbul’dan sonra Anadolu’nun birçok yerinde de talimli asker yetiştirilmeye başlandı. Padişah bizzat çalışmaları takip etti. İlgilileri mükâfatlandırdı ve cesaretlendirdi. 1806 yılına gelindiğinde Ni-zam-ı Cedit 22.685 er ve 1590 subaya sahipti. Yeni ordu birtakım askeri başarılar da kaydetti. Bununla beraber istenilen seviyeye, yani tam anlamıyla bir Batı ül-kesi ordusu haline gelememişti. Zamana ihtiyacı vardı. Bununla beraber bu ordu önemli bir askeri başarı da kazandı. 1798 yılında Mısır’ı işgal eden Napolyon ordusunu Akka’da mağlup edip geri çevirmeyi başardı ve Napolyon’a hayatındaki ilk askeri yenilgiyi tattırdı.4


58

III. Selim askerlik alanındaki bu yeni düzenlemeler dışında eğitim ve öğretim alanında da yenileştirme faaliyetlerinde bulundu. Eğitimli subay ve teknik adam-ların yetiştirilmesi için daha önce açılmış olan Mühendishane-i Bahri-i Hüma-yun’a ilave olarak Mühendishane-i Berr-i Hümayun (1795) okulunu kurdu. Bu okullarda Fransız subaylardan da yararlanıldı. III. Selim’in yaptığı yeni düzenle-meleri destekleyen önemli ıslahatlardan birisi de kitapların Türkçeye çevrilmesi ve Türkçe ya da yabancı dilde yazılmış kitapların okunması hususunda çeşitli tavsiyelerde bulunması olmuştur.

İdare alanında ise bozulmuş olan disiplini tekrar sağlamak amacıyla yeni düzenlemelere gidildi. Bu düzenlemeler kanunnamelerle belirlendi. Ekonomik ve ticari düzenlemelerde de kaybolan disiplini sağlamak maksadıyla çalışmalar yapıldı. Çalışmalarda “tasarruf ” ilkesine riayet edildi. Ticaret hayatında kişisel çıkarları göz önünde bulundurarak bu yolda yapılan haksız uygulamaları tespit etmek ve disiplin altına almak için de yeni düzenlemeler getirildi.5

III. Selim padişahlığı boyunca bu düşünceleri doğrultusunda hareket etti. Fakat bütün bu tasarılar gerçekleştirilirken Yeniçerilerin muhalefetinin engellenmesi de gerekiyordu. Gerçekten de bu dönemde Yeniçeriler iyice denetimden çıkmış bir halde, kendi bildikleri gibi hareket ediyor, her türlü yeni düzenlemeye karşı çıkıyorlardı. Hazırlanan Nizam-ı Cedit ordusu da Yeniçerilerin ve yenilik aleyhtarlarının tepkisini çekiyordu. İşte bu tepkileri önlemek ve bu arada halkın desteğini kazanabilmek amacıyla bir propaganda faaliyeti başlatıldı. Propaganda işlerini yürütme görevi, birçok savaşta bulunmuş ve herkesin güvenini kazanmış bir kişi olan Sekbanbaşı ağaya verildi. Sekbanbaşı işe koyuldu. Yapılanların gerekliliğini anlatırken birtakım hikâyelerle de destekliyordu. Anlattıkları kulaktan kulağa yayılıyor, kahvehanelerde konuşuluyor, bu suretle devlet halkı yanına almaya çalışıyordu.6

Sekbanbaşı devlet aleyhinde bulunmanın fenalıklarından bahsediyor, Osmanlı Devleti’nin büyüklüğünün, asker ve halkın alınan kararlara saygı göstermeleri ile sağlanabildiğini anlatıyordu. Herkes için ideal bir dönem olan Kanuni Sultan Süleyman devrinden örnekler veriyor, Sultan Süleyman’ın yeni koyulan kanunları beğenmeyenleri, aleyhinde söz söyleyenleri şiddetle cezalandırdığını söylüyordu. Fakat Kanuni’den sonra gelenler gereken şiddeti gösteremediklerinden kahvehane ve berber dükkânı gibi yerlerde birçok kimseler devleti çekiştirmekle meşgul olmuş, bu sebeple devletin düzeninin bozulmasına yol açmışlardı. Sekbanbaşı bu sözleri ile III. Selim’in yürürlüğe koyduğu yeni kanunlara ve özellikle de Nizam-ı Cedit ordusuna muhalefeti engelleyip gerekli saygıyı sağlamak istiyordu. Sekbanbaşının bu gayretleri bir nevi, devletin kendi savunma mekanizmasını harekete geçirerek, uydurma hikâyeler aracılığı ile de olsa, muhalifleri devre dışı bırakma faaliyetiydi. Bununla beraber aksi yönde düşünenler ve “askere setre pantolon giydirip başına Frenk subaylar dikmenin dinden çıkmak” olduğunu söyleyenler de vardı.


59

2.2.2. İkamet Elçiliklerinin AçılmasıAvrupa devletlerinin 15. yüzyılın ikinci yarısından itibaren İstanbul’da

daimi elçi bulundurmalarına karşın, Osmanlı Devleti yurtdışında sürekli faaliyet gösteren ikamet elçilikleri istihdamına gerek görmemişti. Bununla beraber devletin kendine göre haber alma kaynakları mevcuttu. Fakat zamanla imparatorluğun düşman devletlerle tek başına mücadele gücünden yoksun kalması, ihtiyaç durumunda Hıristiyan ülkelerden yardım isteme mecburiyetini doğurdu. Artık Osmanlı Devleti’nin de uluslararası diplomasi usullerine uyması gerekiyordu. Avrupa devletler dengesinde meydana gelen değişmeleri yakından takip etmek, bunlardan faydalanmayı bilmek lazım geliyordu. Bu lüzumu ilk idrak eden padişah III. Selim oldu. Bir yandan Nizam-ı Cedit uygulamalarını sürdüren III. Selim bir yandan da Avrupa’daki dost devletler nezdinde birer ikamet elçisi göndermeyi uygun buldu. İlk akla gelen ülke Fransa’ydı. Fransa devletin en sadık dostu olarak biliniyor, bu ülke ile o zamana kadar hiç savaşılmamış olması elçi göndermek için bir tercih sebebi sayılıyordu. Fakat 1798 Fransız İhtilali’nin giderek şiddetlenmesi, Avrupa ülkelerinin Fransa’ya karşı mücadeleye girişmeleri Osmanlı Devleti’ni bu tasavvurundan caydırdı. Paris’e ikamet elçisi gönderildiği takdirde, öbür devletlerin buna kızacakları düşünülmüştü. Bu sebeple ilk daimi elçinin İngiltere’ye gönderilmesi daha uygun görüldü. Sonuçta Yusuf Agâh Efendi ilk Osmanlı daimi elçisi olarak 1793 yılında Londra’ya gönderildi. Sonraki yıllarda Avrupa’nın en önemli başkentleri arasında yer alan Paris, Berlin ve Viyana’ya da birer daimi elçi gönderildi. İlk ikamet elçiliklerinin yabancı dil bilmemeleri onları Rum tercümanların yardımına muhtaç bırakmıştı. Bunların ekseriyeti ise casusluk yapıyordu. Bu yüzden, en gizli sırlar yabancı devletlerin hariciye nazırlıklarına sızıyor ve Osmanlı elçileri siyasi faaliyetlerde ön alma ve/veya teşebbüs imkânını kaybediyorlardı. 1821 Mora isyanında II. Mahmud bu durumu tespit edince ikamet elçiliklerini geçici olarak ortadan kaldırdı. İkamet elçiliklerinin ilk planda faydaları da görüldü. Devletlerarası diplomasi usulleri öğrenilirken Avrupa siyasetinin de daha yakından tanınması sağlandı. Ayrıca elçiliklerde çalışan Müslüman memurlar yabancı dil öğrendiler. Bu memurlar yurda döndükten sonraki icraatlarıyla ülkenin modernleşmesine katkıda bulundular.7

2.2.3. Reformların SonuBu çabalar devam ederken Nizam-ı Cedit aleyhtarları da boş durmamışlardı.

Yeniçeriler, “Müslümanlara kefere elbisesi giydirildi”, “Talim gâvur işidir”, “Şimdi ne Sipahi var, ne Yeniçeri var! Cümlesi başı şapkalı Frenk oldu” diye propaganda yapıyorlardı. Aleyhtarlar arasında yer alan ulema da benzer propagandalara hız vermişti. Padişahın Yeniçerileri ortadan kaldırmak için İngiliz ve Ruslarla anlaştığını, yakında bu ülke askerlerinin İstanbul’a geleceği haberlerini etrafa yaymışlardı. Ulemayı bu faaliyetlerinde, devletteki görevlerinden uzaklaştırılmış


60

vezirler de destekliyordu. Sekbanbaşının Nizam-ı Cedit kurulurken yaptığı lehte propaganda artık kimse tarafından hatırlanmıyordu. Sonuçta devlet adamlarının çoğu ve halk Nizam-ı Cedit düşmanı haline geldi. Bu kadar muhalefet karşısında, zaten zoraki ayakta duran Nizam-ı Cedit daha fazla direnemedi. 1807 yılında meydana gelen Kabakçı Mustafa isyanı sonucu Nizam-ı Cedit ortadan kaldırıldı. Böyle bir harekete girişmekle önemli bir risk almış olan Sultan III. Selim ise, yapmak istediği yeniliklerin bedelini asiler tarafından öldürülmek sureti ile ödedi.

III. Selim’in, çoğunluğu ilk defa uygulanacak iddialı ıslahat hareketlerine giriştiğinde önünü görememe gibi bir handikapı vardı. Dolayısı ile bu handikapı sonuna kadar yaşadı. Bununla beraber onun başına gelenler II. Mahmud için önemli bir örnek teşkil edecekti. II. Mahmud ancak Yeniçerileri ortadan kaldırdıktan sonra ıslahatları yeniden canlandırma hareketine girişecekti. Bu arada IV. Mustafa’nın padişahlık yaptığı 1807-1808 döneminde ıslahatlar bir süre için askıya alınmıştı.

2.3. II. MAHMUD DÖNEMİ

2.3.1. Alemdar Mustafa Paşa ve İcraatlarıİstanbul’da kargaşa ortamının yaşandığı bir dönemde Rusçuk Ayanı Alemdar

Mustafa Paşa kendisine bağlı askeri güçlerle Rumeli’den İstanbul’a gelerek III. Selim’i tekrar padişah yapmak istedi. Fakat IV. Mustafa III. Selim’i öldürtünce Alemdar Mustafa Paşa’nın girişimiyle II. Mahmud padişah oldu. II. Mahmud da Alemdar’ı sadrazamlık makamına getirdi. Padişahlığının ilk dönemlerinde, ülkenin Anadolu ve Rumeli yakasında türemiş olan Ayanlar merkezi otoriteyi yok saymakta, bulundukları bölgelerde bir nevi derebeyi gibi hüküm sürmekteydiler. Devlet buralardan vergi ve asker dahi alamıyordu. Ülke sathında genel bir asayişsizlik kendini hissettiriyordu ve ülkenin içinde bulunduğu zor durumdan kurtulabilmesi için acil olarak alınması gereken bazı tedbirler vardı. Nitekim ilk planda bunlar üzerinde yoğunlaşıldı.

II. Mahmud’un saltanatının ilk aylarında Sadrazam Alemdar Mustafa Paşa güçlü bir konumdaydı. Nitekim asayişsizliğin giderilmesine yönelik ilk tedbirler onun tarafından alınmıştı. İstanbul’da asayişi sağlayan Alemdar daha sonra Ayanların merkezi otoriteyi tanıma işini ele aldı. İstanbul’a davet edilen Ayanların bir kısmıyla padişah ve merkez bürokratları arasında Ekim 1808’de Sened-i İttifak adı verilen ve Osmanlı tarihinde ilk defa örneği görülen bir metin kaleme alındı.8 Bununla Ayanlar padişahın emirlerine saygı göstermeyi, asayişi muhafaza etmeyi kabul ettiler. Böylece Ayanların devlete itaati sağlanmış oldu. Sened-i İttifak esas itibariyle konjonktürel bir uygulama olup, bu metni, ülkede demokratikleşmeye giden bir adım olarak değil, Osmanlı Devleti’nde sıkıntılı dönemlerde, sorunlara pratik çözümler üretmenin bir göstergesi olarak kabul etmek gerekir. Nitekim


61

II. Mahmud ilk fırsatta, özelikle de Alemdar Mustafa Paşa devre dışı kalınca, Sened-i İttifak’ı yok saymıştır.

Dış gailelerin ve Osmanlı-Rus Savaşı’nın (1806-1812) devam ettiği bir ortamda düzenli ve disiplinli bir orduya duyulan ihtiyaç şiddetle hissediliyordu. O aşamada Yeniçerilerin kaldırılması söz konusu olmadığından Nizam-ı Cedit’e benzer şekilde yeni usullerle talim yapacak Sekban-ı Cedit adı verilen bir ordu oluşturuldu.

Alemdar Paşa hemen, III. Selim devrinde yazılmış ancak daha sonra etrafa dağılmış Nizam-ı Cedit askerlerini ve subaylarını topladı. Aslında bu Nizam-ı Cedit’in yeniden canlandırılması demekti. Ancak Yeniçerilerin tepkisi ve bu se-beple doğabilecek yeni bir kaosa meydan vermemek için bir yeniçeri bölüğü olan sekban bölüğünün adına Nizam-ı Cedit’in ikinci kelimesi eklenerek orta yol bu-lundu ve Sekban-ı Cedit adıyla yeni ordu kuruldu. Bu hassasiyete rağmen Yeni-çeriler sonunda ocaklarının kapatılacağından emin olduklarından yeni ordunun teşkilinden ötürü Alemdar’a diş bilemeye başladılar.

Alemdar Mustafa Paşa’nın tek başına idarenin dizginlerini ele alması ve Rus-çuk yâranının Babıâli’yi ele geçirmiş olması, Enderun ve Saray mensuplarının husumetine sebep oldu. Sened-i İttifak’ı padişaha tasdik ettirmiş olması Sultan II. Mahmut’un da Alemdar’dan yüz çevirmesine yol açtı. Padişah Alemdar’ın dikta-tör tavrından ve tahtının vesayet altında oluşundan son derece rahatsızdı. Artık Alemdar ve ekibi saray çevresinde kesinlikle istenmemekteydi.

Alemdar Mustafa Paşa ve ekibi Ocağın ve zorbaların tamamen sindirildiğini, bir daha asla isyana cesaret edemeyeceklerini sanıp rehavete kapılmıştı. Kendi-lerini İstanbul’un büyüsüne kaptırıp lüks ve israfa daldılar. Memuriyete tayinler ve birtakım suçluların affı için alınan rüşvetler, sunulan hediyeler, bazı haksız müsadereler, yeni idare mensuplarını servet sahibi yapmaktaydı. Halk ise bu hak-sız uygulamaların tamamı Alemdar’ın müsamahasıyla yapılıyormuş gibi bütün faturayı ona kesti. Böylece kamuoyu da Alemdar ve ekibinin aleyhine dönmeye başladı. Yeniçeriler ile beraber fiili hizmet şartının ulema için de zorunlu hale getirileceği, fiilen hizmet etmeyenlerin emekliye sevk edileceği söylentileri yayı-lınca ulema sınıfı da tamamen Alemdar’ın aleyhine döndü. Sonuçta bir yeniçeri isyanı daha patlak verdi. İsyancılar Alemdar’ın konağını bastılar. Kurtuluş çaresi kalmayan Alemdar 16 Kasım 1808’de mahzenin cephaneliğini havaya uçurarak 500 civarındaki yeniçeriyle birlikte paramparça oldu. Böylece Osmanlı tarihinin en büyük reformcusu II. Mahmut’u tahta geçiren Alemdar, ölüme giderken ser-gilediği cesurane eylemiyle onu muhtemel bir askeri darbe girişiminden de uzak tutmuştu.9

2.3.2. II. Mahmud ReformlarıYeni padişah, III. Selim’in yapmak istediği bütün ıslahatlara taraftar olduğu

gibi, daha da fazlasının yapılması ve merkezi otoritenin muhakkak sağlanması


62

gerektiği kanaatindeydi. Çünkü devletin ayakta kalmasının tek çaresi buydu. Her ne kadar başarısız olsa da geçmişten gelen bir birikim söz konusuydu. Özellikle III. Selim’in yaşadıkları kendisi için önemli bir ders niteliğindeydi. Onun ıslahatlarının takipçisi olacaktı ama öncelikle bu girişimlere karşı çıkan muhalefeti, özellikle de Yeniçerileri devre dışı bırakması gerekiyordu. Bunun için de güç kazanması lazımdı. Bu sebeple II. Mahmud radikal tedbirler almadan önce bir süre bekleyerek güç kazanmayı ve bu arada muhalefeti etkisiz hale getirmeyi planlamıştı. O kadar ki Yeniçerilerin ortadan kaldırıldığı 1826 yılına kadar herhangi köklü bir reforma girişmedi. Yeteri kadar güç kazandığına inanan II. Mahmud 1826 yılında harekete geçerek Yeniçeri Ocağı’nı kapattı (Vaka-i Hayriye). Böylece uzun bir süreden beri her türlü reform girişimini baltalayan yeniçeri muhalefeti ortadan kalkmış oluyordu.

II. Mahmud Osmanlı Devleti’ni modernleştirme ve merkezileştirme çabalarına 1826’dan sonra hız verdi. Öncelikle Asakir-i Mansure-i Muhammediye ordusu kurularak günümüze kadar uzanan modern ve disiplinli ordunun temelleri atıldı. Nizam-ı Cedit tarafından da kullanılmış olan Levent Çiftliği eğitim alanı olarak belirlendi. Eyalet valilerine de benzer biçimde modern askeri birlikler kurmaları emredildi. Ordunun subayları olarak Mühendishane-i Berri-i Hümayun mezunları ile bazı Prusyalı subaylar istihdam edildi. Askeri reformlar sadece yeni ordunun kurulması ile sınırlı değildi. II. Mahmud, Topçu Ocağı, Humbaracılar, Mayıncılar, Top Arabacıları ve Sipahiler gibi birliklerin de yeni ordu içinde yer almalarını sağladı. Donanmada da yeni düzenlemelere gidildi. Haliç’teki Tersane, Mühendishane-i Bahri-i Hümayun ve Tophane modernleştirildi.10 Ordunun disiplinli bir görünüm arz etmesi amacıyla askere fes giyme mecburiyeti getirildi. Fes ihtiyacını karşılamak üzere 1833 yılında Feshane fabrikası kuruldu. Öncelikle sadece askerlerin ve devlet memurlarının giydiği bir başlık olan fes, giderek halk tarafından da benimsenecek ve yaygın bir şekilde kullanılacaktı.

II. Mahmud ülkeyi merkezi bir otorite altında toplamanın gereği olan idari reformları da gerçekleştirdi. Bu kapsamda öncelikle sadrazam ve şeyhülislamın yetkileri sınırlandı. Dahiliye, hariciye, maliye, evkaf nezaretleri kurularak ihtisasa dayalı birimlerden, yani nezaretlerden oluşacak Meclis-i Vükela’nın (Bakanlar Kurulu) altyapısı oluşturuldu. Sadaretin adı başvekâlete çevrilerek (1838) sadrazamın padişahın mutlak vekili olmaktan çıkıp bakanlar arasında koordinasyonu sağlayan ve bakanlar kuruluna başkanlık eden bir konuma gelmesi temin edildi. İlk başvekil Mehmet Rauf Paşa oldu. 1839 yılından itibaren sadrazam kavramı tekrar kullanıldıysa da işlevinde artık geriye dönüş olmadı. Bu uygulamalar aynı zamanda karar mekanizmasının işleyişinde giderek hükümetin ağırlık kazanması ve ülke genelinde merkezi denetimin artması sonucunu doğurdu.

Bu dönemde devlet dairelerine memur yetiştirme ve memuriyete atanma usullerinde bazı değişiklikler yapıldı. Öteden beri sürdürülen bir uygulama


63

olarak, resmi dairelerin ihtiyacı olan memurlar, kalem adı verilen devlet dairelerinde işbaşında eğitim sistemiyle yetiştirilirdi. Genellikle memur ve devlet ileri gelenlerinin çocukları küçük yaşta kalemlere devam etmeye başlar, buralarda kabiliyetleri ölçüsünde yükselirlerdi. 1838’de kâtiplerin rütbelerinin yükseltilmesinde sınav esası getirildi. Ancak yeni usulde memur yetiştirilmesine yönelik en önemli adım 1838’de Mekteb-i Maarif-i Adliyye’nin kurulmasıyla atıldı. Mektebin kuruluş amacı devlet dairelerine memur yetiştirmekti. Ardından yine aynı amaçla Mekteb-i Ulum-ı Edebiye kuruldu. Bu düzenlemenin gerekçesi olarak kalemden yetişenlerin Arapça, Farsça, coğrafya ve matematik tarzı ilimlerden habersiz oldukları ifade edilmişti. Memur atamalarında adaylarda sır tutma, iyi ahlak sahibi ve dürüst olma gibi özellikler aranırdı. Daha sonra kurulan Darülmaarif ve rüştiye mekteplerinden mezun olanlar da memur olarak dairelere alındılar. Bu uygulamalarla memurların dünyadaki gelişmelerden haberdar kimseler olmalarına çalışılmıştı. Memurlara göreve başlarken yemin etme usulü getirildiği gibi hafta tatili uygulaması da bir sistem dahiline alındı.11

Yine merkezi yönetimin pekiştirilmesi anlamında sürekli danışma ve karar organları oluşturuldu. Askeri konularda Dar-ı Şura-yı Askeri, adli alanda Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye, idari konularda Dar-ı Şura-yı Babıâli kuruldu. Bu arada öncelikle İstanbul’da başlayacak, sonra da vilayetlere yayılacak şekilde muhtarlık teşkilatı kuruldu. Muhtarlar görev yaptıkları köy veya mahallede halkla devlet arasındaki ilişkiyi sağlayacaklardı.

II. Mahmud toplumsal anlamda da bir değişiklik ve Batı tarzı uygulamaların model alınması sürecini başlattı. Saray geleneklerini terk ederek Avrupalı hükümdarlar gibi yaşamaya başladı. Setre ve pantolondan ibaret kıyafet giydi. Sakalını kısa kestirdi ve resmini devlet dairelerine astırdı. Vükela ve ulemanın huzurunda oturup devlet işlerini görüşmelerine müsaade etti. İstanbul’da padişah hüviyeti ile teftiş yaptı. Harbiye ve tıbbiye imtihanlarında bulundu. Hatta ülkenin durumu hakkında bilgi edinmek için Rumeli’ye seyahat etti. Ordunun ihtiyacını karşılamaya yönelik dokuma sanayi kurulmasına çalıştı. Bu kapsamda yukarıda da değinildiği gibi Feshane açıldı. Nüfus sayımı yaptırdı. Karantina usulünü kabul etti. Posta müessesesini kurdu ve Üsküdar’dan İzmit’e kadar bir posta yolu yaptırdı.

II. Mahmud yapmakta olduğu yeniliklerin teminatını onu müdafaa edecek nesillerin yetişmesinde görüyordu. Bunun için tek çıkar yol, eğitimi devlet için bir kamu hizmeti olarak kabul etmekti. Bu sebeple, klasik eğitim müesseselerini bir kenara bırakarak, Avrupa usulü bir eğitim sistemi kurulmasına teşebbüs etti. Bir ferman ile ilkokul eğitiminin mecburi olduğunu ve bunun parasız yapılacağını ilan etti. Ordunun doktor ihtiyacı için Mekteb-i Tıbbiye (1827), yeni harp usullerine vâkıf subayların yetişebilmesi için Mekteb-i Harbiye (1834) ve Mızıka-yı Hümayun (1834) kuruldu.12 Avrupa’ya öğrenci gönderildi. Tercüme Odası kurularak (1833) yabancılar ile yazışma ve ilişkilerde iyi dil bilen elemanların yetişmesi sağlandı.


64

II. Mahmud bütün bu giriştiği reformları aynı zamanda topluma da benimsetmesi gerekiyordu. Bunu sağlamak ve toplumu yapılanlar hakkında bilgilendirip yönlendirmeye yönelik olarak 1831 yılında Takvim-i Vekayi adıyla ilk gazete yayımlanmaya başladı. Sonraki dönemlerde özel gazeteler de yayımlanacak ve Osmanlı Devleti’nde bir kamuoyu oluşmaya başlayacaktır.13

II. Mahmud’un saltanatının son yılında İngiltere ile imzalanan Baltalimanı Ticaret Anlaşması (1838) dış ticareti geliştirmekle beraber ülkeyi yabancı mallara açık bir hale getirdiği için uzun vadede olumsuz etkiler yarattı.

2.4. TANZİMAT DÖNEMİ REFORMLARI

2.4.1. Tanzimat ve Islahat FermanlarıII. Mahmud’un uygulamaları başarılı olmuş ve kalıcılık hüviyeti kazanmıştı.

Dolayısı ile kendinden sonra gelenler de aynı yönde bir çizgi takip edeceklerdir. Nitekim bunun bir yansıması olarak 1839 yılında Osmanlı tahtına geçen Sultan Abdülmecit Tanzimat Fermanı’nı ilan edecektir. Esas itibariyle bu süreçte Mustafa Reşit Paşa da önemli bir işlev görecektir.

Tanzimat Fermanı’nın ilan edilmesinde başlıca rolü oynayan Mustafa Reşit Paşa o sırada Hariciye Nazırı ve Londra Sefiri’ydi. Mükemmel Fransızca biliyor ve Avrupa’yı çok iyi tanıyordu. Kendisini diplomasi alanında yetiştirmiş, Avrupa’daki güç dengeleri hakkında bilgi sahibi olmuştu. Avrupa ülkelerinin birbirleriyle ilişkilerinde zaaflarını, Osmanlı Devleti’ne karşı izledikleri politikaların dinamiklerini öğrenmişti. Bu haliyle Tanzimat Fermanı’nın ilan edilmesini sağlayan Mustafa Reşit Paşa Metternich, Talleyrand ve Palmerston ile aynı potada değerlendirilebilecek mahir bir diplomattı. Reel politiki* hakkıyla bilen, Avrupa güç dengesi içindeki manevra alanını kullanabilen, Osmanlı Devleti’ni yaşatabilmek için Diplomasi Çağı’nda diplomasinin verdiği bütün imkânları değerlendirebilen, bilgili, kararlı ve cesur bir diplomat-devlet adamıydı. O dönem itibariyle Mustafa Reşit Paşa tam da Osmanlı Devleti’nin ihtiyaç duyduğu biriydi.14

Mustafa Reşit Paşa’ya göre yapılması gereken yeniliklerle bir yandan iç kalkınma sağlanmış olacak, öte yandan Osmanlı Devleti üzerinde baskı unsuru oluşturan yabancı devletlerin tatmin edilmesi suretiyle güven ve ilgileri sağlanacaktı. Yapılacak reformlar sayesinde Osmanlı Devleti siyasi bütünlüğünü de korumuş olacaktı. Mustafa Reşit Paşa’ya göre bütün bunlar, mevcut siyasi sistemi ıslah edecek, ülkedeki kargaşa ve anarşiye son verecek şekilde, din ayrımı gözetilmeksizin, fertlerin hepsine hakkaniyet ve adaleti sağlayacak, onları refah ve mutluluğa ulaştıracak liberal bir statünün, bir idare ve teşkilatın gerçekleştirilmesiyle, Osmanlı Devleti’nin yeni bir siyasi ve hukuki düzene kavuşturulmasıyla mümkün olabilecekti.15

* Mevcut iç ve dış koşullara dayalı siyaset.


65

Bu düşüncede olan Mustafa Reşit Paşa, önde gelen devlet adamlarının katıldığı bir toplantı yaparak onların da görüşünü aldığı gibi, ilan edilecek fermanın içeriğine benzer bir raporu bu mecliste kabul ettirerek 37 devlet adamı tarafından imzalanmasını sağlamıştı. Dolayısı ile devlet adamları içeriği ile mutabık olsunlar veya olmasınlar, rapordaki hükümlere uyacaklarına dair taahhütte bulunmuş oluyorlardı.16

İşte 17 yaşındaki genç Padişah Abdülmecid’i ikna edip Tanzimat Fermanı’nın ilanını sağlayan ve ülkenin yeniden yapılanması için II. Mahmud’un başlattığı süreci devam ettiren Mustafa Reşit Paşa, bu yönüyle Osmanlı modernleşmesinde en fazla paya sahip kişilerden biri oluyordu. Çünkü ülkenin güçlenmesi amacıyla başlatılan bu yeniden yapılanma teşebbüsleri giderek semeresini verecek, modern bir devletin sahip olması gereken müesseseler oluşturularak devletin ayakta kalması sağlanacaktı.

3 Kasım 1839 tarihinde Topkapı Sarayı’nın bahçesi olan Gülhane’de Mustafa Reşit Paşa tarafından bizzat okunan Tanzimat Fermanı’nda; öncelikle, Osmanlı Devleti kuruluşundan beri şeriata uyulduğu için devletin kudretli, halkın refah içinde olduğu halde, 150 yıldır şeriata ve faydalı kanunlara uyulmaması yüzünden zaaf ve fakirlik geldiği belirtiyordu. Oysa bunlar olmadan önce tedbirler alınabilirdi. Bunların başında bütün tebaanın ırz, namus, can ve mal güvenliği geliyordu. Çünkü bu tedbir alındığında herkes kendini işine gücüne verirdi. Diğer bir husus vergi konusuydu. Burada “vergi herkesin kudretine göre belirlenmeli ve bundan fazlası alınmamalıydı” düşüncesi yer alıyordu. Üçüncü konu ise askerlikti. O sıralarda bazı yerlerden nüfusun kaldırabileceğinden fazlası, bazı yerlerden ise az asker alınıyor, alınanlar ömürlerinin sonuna dek asker kalıyordu. Bu uygulama haksız olduğu kadar, tarım ve ticaret işlerinin de aksamasına neden oluyordu. Bu nedenle askerliğin düzenli bir usule bağlanacağı fermanda belirtilmişti. Dördüncü husus ise; şeriat kanunlarına aykırı davrananların “rütbeye, hatır ve gönüle” bakmadan cezalandırılmaları amacıyla bir ceza kanunnamesi yapılması ile ilgiliydi. Fermanla iltizam usulü de şiddetle eleştirilerek kaldırılmıştı. Bu haklardan bütün tebaanın faydalanacağı hususu da fermanda yer almaktaydı.17

Tanzimat Fermanı adalet ve düzenli yönetim vaatleri getirdiği için mesajın ulaşabildiği Müslüman ve gayrimüslim halk kitlelerinde umut ve sevinç yaratmıştı. Tanzimat’la iltizam ve angaryanın kalkacağını duyan köylüler, bunlara dayanarak yöneticilere, toprak sahiplerine, vergi aracılarına karşı koymaya başladılar. Eşitlik beklentisi içindeki Hıristiyan unsurlar Tanzimat’a daha olumlu bakmaktaydılar. Buna karşılık eski rejimin kurallarına alışan bürokratlar ve taşra yöneticileri bu yeniliği içlerine sindirememişlerdi. Eskiden olduğu gibi kolayca zenginleşemeyeceklerini düşünen mültezimler de muhalefet saflarında yer almaya başladılar. Ermeni ve Yahudilerden farklı ayrıcalık ve üstünlüklere sahip bulunan Fener Rum Patrikhanesi de bütün uyruklara eşitlik tanınmasından tedirgindi.


66

Tanzimat Fermanı’nın öngördüğü uygulamalar devam ederken Osmanlı Devleti ile Rusya arasında Kırım Savaşı’nın çıkması (1853-1856) siyasi sorunların yine ön plana çıkmasına yol açtı. Bu savaş Kudüs’teki “kutsal makamlar meselesi” yüzünden meydana gelmişti. Osmanlı tebaası olan gayrimüslimlerin durumunun sık sık gündeme gelmesi ve Osmanlı hükümeti ile yabancı devletler arasında müzakere konusu olması yanında, Rusya’nın Ortodoks tebaa ve Osmanlı Devleti üzerinde nüfuzunu artırma çabaları Kırım Savaşı’na yol açmıştı. Bu aşamada Mustafa Reşit Paşa’nın çabaları ile İngiltere ve Fransa Osmanlı Devleti’nin yanına çekildi. Müttefik ülkelerin ortak harekâtı ile Rusya mağlup edildi. Bu savaşta esas itibariyle İngiltere ve Fransa kendi siyasi çıkarlarını kollamışlardı. Fakat Müslüman bir ülkenin müttefiki olarak Hıristiyanların kanının dökülmesine yol açan bu savaşta Batı Avrupa kamuoyunu tatmin edecek birtakım kazançların da temin edilmesi gerekiyordu. İşte bu süreç Islahat Fermanı’nın ilan edilmesi şeklinde işledi. Tanzimat Fermanı’nın yerli niteliğine karşın Islahat Fermanı İngiliz, Fransız ve Avusturya elçilerinin Sadrazam Âli Paşa ile yaptıkları müzakereler sonucu ortaya çıkan bir metin oldu. Kendi kamuoylarının tatminine yönelik hareket eden elçiler gayrimüslimlere yeni haklar verilmesine yol açan Islahat Fermanı’nın içeriğinde ve ilan edilmesinde (18 Şubat 1856) belirleyici rol oynadılar. Islahat Fermanı metni Kırım Savaşı’nın hesaplarının görüldüğü Paris Antlaşması’na (30 Mart 1856) dokuzuncu madde olarak girince, antlaşmaya imza koyan taraf ülkeler, sonraki aşamada ferman hükümlerinin yerine getirilip getirilmediğini denetleme konusunda avantaj sağlamış oldular.

Islahat Fermanı, Tanzimat Fermanı’nda yer alan düzenleme ilkelerini de içeri-sinde barındıran bir reform programıdır. Islahat Fermanı Gülhane Hattı’na göre daha geniş kapsamlıydı. Gülhane Hattı’nda olduğu gibi Islahat Fermanı’nda da başlıca düşünce tebaayı ırk ve din farkı gözetmeksizin kaynaştırmak ve impara-torluğun mukadderatı ile ilgili bir Osmanlı topluluğu yaratmaktı. Islahat Fermanı geçmişte yapılan reformlara yenilerini ekleyerek kendi içeriğini oluşturmuştur. İçerik özetle şöyledir:

Tebaanın can ve mal, ırz ve namus masunluğu, kanun önünde eşitlik, şahsın ve topluluğun tasarruf hukuklarına saygı, devlet hizmetlerine ve askerlik ödevine bütün tebaanın kabulü, bazı sınırlar içinde mezhep ve milli eğitim hürriyeti, vergiler husu-sunda eşitlik, iltizam usulünün kaldırılarak verginin doğrudan doğruya alınması, mahkemelerde şahitlik hususunda eşitlik, te-baanın mahkemeler huzurunda hüküm giymesinden sonra idam veya af hususunun padişahın hakları cümlesinden olduğu, mah-kemelerin açık olması ve ilamların yayınlanması, suçlu mülkle-rinin müsaderesi usulünün kaldırılması, işkencenin kaldırılması, hapishane usul ve nizamlarının insanlık kaidelerine daha uygun


67

bir şekilde tutulması, karma ticaret, ceza ve cinayet davaları için karma mahkemeler kurulması, bu mahkemelerde yürütülecek haklar ve ceza kanunlarıyla mahkeme usullerinin düzenlenmesi, Müslüman olmayan toplulukların din yönünden olan imtiyazları muhafaza edilerek, diğer imtiyazlarının incelenmesi ve değiştiril-mesi, patrikhanelerin veya Müslüman olmayan meclislerin, bazı hallerde hukuk davalarında sahip olacakları salahiyetlerin teyi-di, adı geçen meclisler tarafından vilayet ve nahiye meclisleriyle Ahkâm-ı Adliye meclisinde aza bulundurulması, resmi yazılarda Hıristiyanlar için hakaret manası taşıyan tabirlerin kullanılma-ması, rüşvetin kaldırılması, irtikâp ve ihtilasın kaldırılması için kanunun şiddetle yürütülmesi.18

Islahat Fermanı’nda dikkati çeken husus insanlar arasındaki eşitliği sağlamaya ve din sistemleri arasındaki eşitsizliği de kaldırmaya yönelik maddelerin var olması ve Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Müslüman olmayan tebaaya devletçe Müslüman tebaaya tanınmış olan hakların tanınmasıdır. Bu hakların tanınmasında, Avrupalı devletlerin bu yönde ıslahatların yapılması konusundaki tavırları da etkin olmuştur. Tanzimat Fermanı’nın Osmanlı bürokrasisi tarafından hazırlanmış ve yerli unsurlar içermesine karşın, Islahat Fermanı’nda gayrimüslim tebaanın haklarından söz edilmesi, ferman metninin hazırlanmasında İngiliz ve Fransız elçilerinin açık etkisini gösterir.

2.4.2. Tanzimat ve Merkezi İdare Tanzimat’ın yeni yönetim ilke ve usulleri konusunda katkıları şunlar oldu:

(a) Karar alma sürecinde kurum ve kurulların ortaya çıkması. (b) Yeni düzenin yaratılmasında başvurulan kanunlaştırma dönemi. (c) Din devlet ilişkilerinde değişmelerin yaşanmasıyla laikleşmeye doğru bir gidiş.

Tanzimat’la birlikte devletin merkezi örgütünde adliye, askerlik, maliye, dahiliye, ulaştırma, sağlık, eğitim gibi çeşitli alanlarda ayrı ayrı kurullar oluşturuldu. Bunlar “meclis” adını taşımakla birlikte, bilinen anlamıyla seçilmiş kurullar değil, birer uzmanlık komisyonuydu. Ayrıca II. Mahmud döneminde kurulan nezaretlere yenileri eklendi. Bu çerçevede Ziraat Nezareti (1846), Nafıa Nezareti (1848), Maarif Nezareti (1857) kuruldu.19 Böylece Avrupa kabine sistemine uygun bir bakanlar kurulu oluşturuluyor ve merkezi otorite güçleniyordu. Meclis-i Vükela olarak adlandırılan bu kurul devletin en yüksek yasama ve yürütme organıydı. Sadrazamın başkanlığında genellikle haftada iki defa toplanırdı. Meclis-i Vükela üyelerini padişah tayin ederdi.

1843 yılından itibaren askerlik hizmetinin kura usulüne göre beş yıllık sürede yapılması kararlaştırıldı. Kanun, Tanzimat siyasal kültürünün ve hukukunun baş tacı ettiği bir kavramdı. Bu nedenle Tanzimat dönemi hızlı ve yaygın bir


68

yasalaştırma çabasına şahit oldu. Öncelikle 1840 yılında Ceza Kanunu çıkarıldı. Daha sonra 1851 ve 1855 yıllarında Ceza Kanunu yenilendi. Bu suretle sadrazam ve valilerin keyfi ve takdire dayalı ceza vermelerinin önüne geçildi. Yargılamada yasallık, açıklık, tüm uyruklar arasında eşitlik, hâkimlerin tarafsızlığı gibi konularda ilerleme sağlandı. Padişahın örfi yetkisine dayanarak verdiği ölüm cezaları kaldırıldı. 1846’da köle pazarı kapatılarak insan ticaretine son verilirken, 1857’de bir fermanla kölelik yasaklandı. 1850’de Ticaret Kanunu yayımlandı ve 1860 yılında ihtiyaçlar doğrultusunda ilaveler yapıldı. 1858 yılında Arazi Kanunnamesi çıkarıldı. 1862’de Usul-ı Muhakemat-ı Ticaret Nizamnamesi yayınlandı. Şuray-ı Devlet yani Danıştay 1868’de kuruldu. Başkanlığını Ahmet Cevdet Paşa’nın yaptığı Mecelle Cemiyeti tarafından Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye adıyla hazırlanan medeni kanun 1868 tarihinden itibaren nizamiye mahkemelerinde uygulanmaya başlandı.20 Mecelle kaynağını İslam hukukundan almış, hazırlandığı dönem itibariyle yenilikler ve birçok hukuki olaya çözümler getirmişti ve 1926 yılına kadar yürürlükte kaldı.

Modernleşme çabaları Islahat Fermanı’ndan sonra da devam etmişti. Bununla beraber 1856’dan sonra yabancı ülkeler Osmanlı Devleti’ne daha fazla müdahale eder oldular. Islahat Fermanı’nın Paris Antlaşması’nın (1856) bir hükmü olarak antlaşma metnine girmesi, imzacı ülkelerin fermanda belirtilen hususların yerine getirilmesi konusunda müdahalelerine yol açtı. Özellikle de İngiltere, Fransa ve Rusya’nın çeşitli mezheplere bağlı Osmanlı uyruklu Hıristiyanları korumak gerekçesiyle sık sık müdahalesi Osmanlı Devleti’ni zor durumlara düşürdü ve yapılan reformların amacına ulaşmasında olumsuz bir faktör oluşturdu. Ferman gayrimüslimlerin de askerlik yapmalarını öngördüğü halde bu uygulanamadı. Gayrimüslimlerin isteksizliği yüzünden yerine getirilemeyen askerlik hak ve yükümlülüğü yerine “bedel-i askeri” adıyla gayrimüslimlerden bir vergi alındı. Müslüman olmayanların kamu hizmetine alınmaları benimsendi.

Tanzimat döneminde Sultan Abdülmecid ve Abdülaziz padişahlık yaptılar. Abdülmecid’in ölümü üzerine 25 Haziran 1861’de padişah olan Abdülaziz, Tanzimat’la başlayan reformları sürdürdü. Bu amaçla yenilikçi devlet adamları olan Âli ve Fuat Paşaları sürekli görevde tuttu. Abdülaziz, padişahlığı döneminde, Avrupa’daki gelişmeleri bizzat görmek amacıyla bir Avrupa seyahati de yaptı. 1867 yılında gerçekleşen seyahatte padişah Paris, Londra, Viyana gibi Avrupa başkentlerini dolaştı. Avrupalılar ilk defa bir Osmanlı padişahı görmenin heyecanı içinde Sultan Abdülaziz’e büyük ilgi gösterdiler. Avrupa gazeteleri günlerce seyahatten söz etti. Abdülaziz seyahat dönüşü gördüklerini kendi ülkesinde gerçekleştirmek için çabaladı.

2.4.3. Tanzimat ve EğitimTanzimat Fermanı’nda eğitimden söz edilmemişti. Fakat devlet adamları,

girişilen yeniliklerin kalıcı olabilmesi için bilgili bir toplum, yeni bir aydın tipi


69

ve kadro oluşturmak gerektiğini biliyorlardı. Bunu fikir ve uygulamalarında gösterdiler. Amaç okullar açarak ve halkı eğiterek devleti Avrupa’nın yeni usullerine göre düzenlemekti. Sultan Abdülmecit 1845 yılında Babıâli’ye gidip, sadrazam ve tüm vekillere hitaben bir ferman okumuştu. Sultan bu fermanda ülkenin kalkınıp gelişmesi için gerekli okulların açılması ve halkın eğitimin çaresine bakılması gereğini vurgulamıştı. Tanzimat dönemine damgasını vurmuş, iki önemli devlet adamı olan Âli ve Fuat Paşalar, ülkenin güçlenmesi ve kalkınması için modern eğitime özel bir önem vermekteydiler. Bu konuda Âli Paşa şöyle diyordu:

Milletimizin eğitimini ve bilgisini gereken dereceye getirmeye pek çok çaba, emek ve para harcamamız kesin bir zorunluluktur. Yoksa, bu gerçekleştirilmezse, dayanamayıp biteriz ve her nasıl etsek ve çevremize Çin Duvarı gibi hisarlar çeksek yine bilgili kavimler bize üstün gelir, giderek her şeyi elimizden alırlar.

Fuat Paşa da benzer düşüncelere sahip olarak şu hususları vurgulamaktaydı:

Önemini tariften aciz kaldığımız bir sorun daha var: “Kamu eği-timi” yani toplumsal değişmenin biricik esası ve her maddi ve manevi büyüklüğün tükenmez kaynağı. Ordu, donanma, devlet yönetimi, hep aynı soruna bağlı. Bu esas temel atılmadan, ilerisi için, ne güç kazanmak, ne bağımsızlık, ne hükümet ne de bir ge-lecek düşünemiyorum.21

İşte bu düşünceler doğrultusunda Tanzimat döneminin eğitim anlayışı şekillenmişti. Bu kapsamda ilköğretim alanında sıbyan mektepleri, ortaöğretim alanında ise rüştiyeler açıldı. Bunlar yeni tarz okullar olup, Avrupa’daki uygulamalardan esinlenmek suretiyle hayata geçiriliyordu. Söz konusu okulların öğretmen ihtiyacını karşılamak üzere 1848 yılında Darülmuallimin-i Rüşdi, 1868 yılında ise Darülmuallimin-i Sıbyan adı verilen öğretmen okulları açıldı. Giderek artan kız okullarının öğretmen ihtiyacını gidermeye yönelik olarak da 1870’te bir kız öğretmen okulu, yani Darülmuallimat kuruldu.22 Fakat bu uygulamalar başlangıçta İstanbul’la sınırlı kaldı.

Devlet adamları eğitimin önemini vurgularken, gayrimüslim çocukların iyi bir eğitim aldığını görüyor, buna karşılık Müslüman çocukların yeterli eğitimi alamadıklarını düşünüyorlardı. Ayrıca o döneme kadar rüştiye ve yüksekokul tarzında eğitim müesseseleri açılmıştı. Halbuki lise seviyesinde modern eğitim verecek ve Avrupa okullarıyla rekabet edebilecek bir eğitim müessesesine şiddet-le ihtiyaç vardı. O dönemde devletin Osmanlılık kavramını sürekli olarak vur-guluyor olması, bu okulda Müslümanlarla gayrimüslimlerin bir arada okumaları


70

halinde Osmanlılık fikrinin anlam kazanacağı da düşünülüyordu. İşte bu düşün-celer ve gerçekleştirilen faaliyetler sonucu Mekteb-i Sultani adı verilen okul 1 Eylül 1868 tarihinde eğitime başladı. Fransa, öğretmen kadrosunun oluşumunda katkıda bulunmuş, aynı zamanda eğitim sistemi de Fransa’dan örnek alınmış-tı. Bunun yanında ülke ihtiyaçları doğrultusunda ilave dersler de konulmuştu. Eğitim masrafları tamamen Osmanlı Devleti tarafından karşılanmıştı. Aslında Mekteb-i Sultani’nin kuruluşu hiç de kolay olmamıştı. Birçok çevre bu girişimin karşısına çıktı. Bazı Avrupa ülkeleri değişik ırk, din ve kültüre mensup genç-lerin bir arada yaşayabileceklerine inanmıyorlardı. Kendilerinin beceremediği böyle bir uygulamayı Osmanlıların başarabileceğini düşünmüyorlardı. Ülkedeki muhalif gruplar ise Müslüman öğrencileri “keçisakallı” Fransız papazlarının eli-ne teslim etmenin sakıncalarına değinip hükümeti şiddetle eleştiriyorlardı. En beklenmedik tepki ise Papalıktan gelmiş, diğerleriyle aynı ortamda bulunmanın Katolik öğrencilerin ahlakını/itikadını bozacağını iddia eden Papa, kendi cemaa-tinin Mekteb-i Sultani’ye öğrenci göndermesini yasaklamıştı.

Bütün bu olumsuzluklara rağmen Mekteb-i Sultani, açılışı ile beraber modern eğitimin ülkemize girişinde ve yaygınlaşmasında öncülük yapmış, yürüttüğü kaliteli eğitim daha sonra birçok eğitim kuruluşuna örnek teşkil etmiş, bu niteliğiyle okul “Batı’ya açılan pencere” olarak şöhret kazanmıştır.23

1869 yılında eğitim sisteminde bir düzenlemeye gidilerek Maarif-i Umumiye Nizamnamesi hazırlandı. Nizamname Fransız eğitim sistemini örnek olarak almış ve eğitimi çeşitli aşamalara ayırmıştı. Buna göre ülke genelinde sırası ile ilkokul seviyesinde iptidai mektepler, ortaokul seviyesinde rüştiyeler, lise seviyesinde idadiler açılacak ve bunların en üstünde modern anlamda bir üniversite olarak Darülfünun kurulacaktı. Darülfünun kurulması esas itibariyle 1846 yılında kararlaştırılmış, 1863 yılında hayata geçmişse de açılan okul kısa bir ders döneminden sonra kapanmıştı. Benzer şekilde 1870’te girişilen Darülfünun açma teşebbüsü de sonuçsuz kaldı. 1874 yılında ise Mekteb-i Sultani bünyesinde hukuk, edebiyat ve mühendislik fakülteleri olan Darülfünun-ı Sultani adıyla bir üniversite açılmıştı. Darülfünun-ı Sultani 1881 yılına kadar faaliyetini sürdürdükten sonra kapandı. Darülfünun’un kalıcı bir şekilde açılması 1900 yılında gerçekleşecekti.

Bu dönemde açılan yüksekokullar arasında 1859 yılında kurulan Mülkiye Mektebi ve 1867’de faaliyete geçen Mekteb-i Tıbbiye-i Mülkiye’yi kaydetmek gerekir. Ayrıca mesleki eğitim veren kız ve erkek teknik okulları da açılmıştır. Diğer taraftan gerek gayrimüslim Osmanlıların, gerekse yabancı devletlerin açtıkları misyoner mekteplerinin sayılarında artış olmuştur.24

2.4.4. Vilayetler Kanunu, Taşra İdaresi ve MerkeziyetçilikModernleşme süreci içinde hayata geçirilen uygulamalardan biri de vilayetlerin

idaresinde yapılan reformla merkezi idarenin gücünün artırılması oldu. Buna göre


71

Fransa’daki model örnek alınmak suretiyle 1864 yılında bir Vilayet Nizamnamesi hazırlandı. Bu nizamnameyle Osmanlı Devleti’nin mülki idaresinde o tarihe kadar devam etmiş olan eyalet, sancak ve diğer mülki üniteler yerine yenileri kabul edildi. Bu çerçevede, Osmanlı toprakları idare dairelerine taksim edilerek bunların en büyüğüne vilayet adı verilmekte, vilayet sancaklara, sancak kazalara, kaza karyelere (köylere) bölünmektedir. Vilayet amirine vali, sancağın amirine mutasarrıf, kazanın amirine kaymakam denilmektedir. Karyeler, halkın seçeceği muhtarlar tarafından idare edilecektir. Vilayet Nizamnamesi önce Rusçuk, Vidin ve Niş eyaletlerinin birleştirilmesi ile oluşturulan Tuna vilayetinde uygulandı. Mithat Paşa buraya vali atandı. Mithat Paşa nizamnameye uygun olarak gerekli teşkilatı kurduktan sonra vilayetin ihtiyaç duyduğu yolları yaptırdı. Jandarma vazifesini gören ve zaptiye askeri adını taşıyan kuvveti muntazam bir hale getirerek eşkıyalık ve yol kesme olaylarını önleyip asayişi sağladı. Ziraat ile uğraşan ve krediye muhtaç halkı tefecilerin elinden kurtarmak için kredi sandıkları kurdu. Tuna’da Türk ticaret vapurları işletti. Kimsesiz çocuklar için Islahhane adıyla sanat okulları açtı. Belediye teşkilatı kurdu. Bu şekilde vilayetin gelirlerini de artırdı. Bu başarıda Mithat Paşa’nın şahsi meziyetlerinin ve teşkilatçılığının hissesi bulunmakla beraber, mülki idarede kabul edilmiş olan yeni esasların da tesiri olduğu muhakkaktır.

Yeni idari düzenlemenin Tuna vilayetinde başarılı olması üzerine, 1865 yılından itibaren, ülkenin Anadolu, Rumeli ve Arap yarımadasındaki topraklarında da yeni vilayetler teşkil edilmeye başlandı. 1867 yılında ise bütün vilayetleri kapsayacak şekilde bir Vilayet Nizamnamesi hazırlandı. Bu nizamname aşağı yukarı 1864 yılında yürürlüğe girenin aynısıydı. 1876 yılı itibariyle ülke genelinde, İstanbul hariç, 27 vilayet bulunmaktaydı.25 Vilayet idaresinde merkeziyetçi modele göre yapılan bu uygulama ile taşraya daha kolay hâkim olunabildi. Osmanlı hükümeti taşrayı daha yakından kontrol edebilmek için eyaletlerin fiziki sınırlarını daralttı ve vilayet adını verdi. Sınırları daraltılan vilayetlerin geliri ve nüfusu az olduğundan kontrolü mümkün olabilirdi; bu aynı zamanda valinin de daha az sayıda sancak ve kazaları daha etkin biçimde yönetebilmesi demekti. Tanzimatçıların başlattığı bu uygulama II. Meşrutiyet’te ve Cumhuriyet döneminde benzer şekilde sürdü.26

Kırım Savaşı sırasında başlamış olan dış borçlanma giderek ülkeyi sıkıntılara sokmaya başlamıştı. Ödenmekte güçlük çekilen dış borçlar giderek katlandı. Bununla beraber bir kalkınma hamlesi ile içine girilen sıkıntılardan kurtulma yolları arandı. Rumeli’de büyük çaplı demiryolları yatırımına girişildi. İstanbul’dan başlayıp Bağdat’a kadar gidecek demiryolu hattının hazırlıkları başlatıldı. Ülkeye metro ve tramvay ilk defa olarak girdi. Güçlü bir donanma oluşturuldu.

2.4.5. Yeni Osmanlılar ve I. Meşrutiyet’in İlanıTanzimat reformları ülkede merkezi otoriteyi hâkim kılma yönünde gelişmişti.

Ulaşım araçlarının süratlenmesi ve telgrafın ülke genelinde yaygınlaşması merkezi


72

idarenin yerleşmesine önemli bir katkı sağlamıştı. Dolayısı ile 19. yüzyılın ikinci yarısında, merkezi otoritenin yaygınlaştığı, ülke ile ilgili kararların başkentten alındığı, aynı zamanda, idari alanda gerçekleştirilen yeni yapılanma neticesi kararların alınması ve mekanizmalarının işlemesinde Osmanlı hükümetinin ön plana çıktığı bir süreç yaşanmaya başlandı. Bu dönemde Mustafa Reşit, Âli ve Fuat Paşalar gibi yetenekli ve dirayetli devlet adamlarının varlığı da merkezi hükümetin ağırlığının hissedilmesinde rol oynayan bir faktördü. Diğer taraftan eğitim alanında sayıları çok olmasa da modern eğitim veren okulların açılması yeni nesillerin daha iyi eğitim almalarını sağlamıştı. Giderek Tanzimatçı devlet adamlarının uygulamaları ile yetinmeyen, ülkede daha geniş ama aynı zamanda yerli karakter taşıyan reformlar yapılmasını isteyen bir kesim oluştu. Yeni Osmanlılar olarak adlandırılan bu kesim İslami vurgulamalar yapıyor, İslamiyetteki meşveret yani danışma mekanizmasının işletilmesini savunuyor, buna bağlı olarak da, ülke idaresinde anayasa ve parlamentonun yer alacağı meşruti bir rejimin gerekliliğini savunuyordu. Şinasi, Namık Kemal, Ali Suavi, Ziya Paşa gibi aydınlar meşrutiyet düşüncelerini topluma benimsetme çabası içindeydiler. 1860 yılında Agâh Efendi’nin yayımladığı Tercüman-ı Ahval, 1862’de Şinasi tarafından çıkarılan Tasvir-i Efkâr ve Ali Suavi’nin Muhbir gazeteleri Yeni Osmanlıların düşüncelerini dile getirdikleri yayın organları olmuşlardı. Burada özellikle Âli Paşa’nın bulunduğu Osmanlı hükümetinin icraatları tenkit ediliyor, yöneticiler baskıcı ve zalim olmakla suçlanıyor, İslami esaslara dayalı bir parlamenter sistemin ülke idaresine hâkim kılınması isteniyordu.

1867 yılında Sadrazam Âli Paşa tarafından çıkarılan bir kararname ile basın üzerine şiddetli bir sansür uygulandı ve Yeni Osmanlılar Avrupa’ya kaçarak faaliyetlerini orada sürdürmeye başladı. Orada kendilerine Mısır Hıdivi İsmail Paşa’nın kardeşi Mustafa Fazıl Paşa destek oluyordu. Yeni Osmanlılar Avrupa’daki faaliyetleri çerçevesinde çıkardıkları gazeteler (Hürriyet, Muhbir, Ulûm) aracılığıyla düşüncelerini ve isteklerini duyurmaya çalıştılar. Talepleri şu hususlarda yoğunlaşıyordu: Yönetime İslami esaslara dayalı bir parlamenter sistemin yani meşveret usulünün hâkim kılınması; devlet adamlarının icraatlarından sorumlu tutulmaları; israfın, dış borçlanmanın önlenmesi, maliyenin yoluna sokulması; eğitim seferberliği ilan edilerek halkın cehaletten kurtarılması; maksatlı şekilde maddi sefalete itilen ulemanın bu durumundan kurtarılması; ülkedeki misyonerlerin faaliyetlerine karşılık Müslümanların da kendi dinlerine sahip çıkmaları; körü körüne taklitçiliğin ve dalkavukluğun terk edilmesi; dışa karşı haysiyetli bir dış politika takip edilmesi; şeriatın temel prensiplerinden taviz verilmemesi.27

Yeni Osmanlıların bu taleplerine karşılık iktidardaki Tanzimatçı devlet adamları, ülke için gerekli reformların kendileri tarafından zaten yapılmakta olduğunu, birçok dini ve etnik yapıdan oluşan Osmanlı İmparatorluğu’nda parlamentolu bir sistemin bütünlükten çok parçalanmaya yol açacağını ifade


73

ediyor ve Yeni Osmanlıların önerilerine şiddetle karşı çıkıp üzerlerindeki baskıyı artırıyorlardı. Yeni Osmanlılar ise bir taraftan Avrupa taklitçiliğini tenkit ederken, diğer taraftan, özellikle batı Avrupa ülkelerindeki beğendikleri bazı uygulamaları örnek olarak göstermekten de geri kalmıyorlardı. Mesela İngilizlerin medeni oldukları fakat aynı zamanda dinlerine de bağlı bulundukları, dürüst ve namuslu insanlar oldukları vurgulanıyor, diğer taraftan da “dinimizi, milliyetimizi bozan taklitçi zihniyetten vazgeçmeliyiz” deniyordu. Esas itibariyle sayıları çok olmayan ve Osmanlı toplumu üzerinde etkinlikleri sınırlı kalan Yeni Osmanlılarla paralel düşünenler arasında devlet bürokrasisinde yer alan iki önemli isim de mevcuttu. Bunlar Mithat Paşa ve Harp Okulu Komutanı Süleyman Paşa idi. O sırada veliaht olan Şehzade Murat da kendilerine destek oluyordu. Fakat sahip oldukları güç çerçevesinde, gerek Yeni Osmanlıların, gerekse Mithat Paşa’nın özledikleri meşruti bir yönetime kavuşmaları zor görünüyordu. Fakat birtakım siyasi gelişmeler ülkedeki meşrutiyet taraftarlarının önünü açacaktı.

Sultan Abdülaziz döneminin son yıllarında ortaya çıkan gelişmeler, ülkenin kaderini derinden etkilemiş, geleceğin şekillenmesinde önemli rol oynamıştır. Osmanlı Devleti 1870’li yılların başlarında gerek siyasi, gerekse iktisadi açıdan bir darboğazın içine girmişti. Tanzimat reformlarının uygulayıcısı ve ülkeyi Batı ile bütünleştirme politikalarının temsilcileri olan Mustafa Reşit, Fuat ve Âli Paşalar bu yıllarda tarih sahnesinden çekilmiş bulunmaktaydılar. Bu arada, Tanzimat reformlarını yetersiz bulup anayasalı ve parlamentolu bir meşrutiyet idaresi talep eden Yeni Osmanlılar da muhalefet hareketlerine hız vermişlerdi.28 Genellikle basın yoluyla fikirlerini duyurmaya çalışan Yeni Osmanlılar, önemli ve nüfuzlu bir şahsiyet olan Mithat Paşa’nın desteği ile devlet kademelerinde de taraftar bulmuş oluyorlardı. Bu arada, Sadrazam Mütercim Rüştü Paşa, Şeyhülislam Hasan Hayrullah Efendi ile Serasker Hüseyin Avni Paşa ve Süleyman Paşa gibi komutanlar da çeşitli sebeplerle Abdülaziz’e muhalif bir konumda bulunuyorlardı.29 Aynı yıllarda devletin maliyesi de zor günler geçirmekteydi. Kırım Harbi’nden beri alınmaya alışılmış olan dış borçlar ülke ekonomisini bir tıkanma noktasına getirmişti.30 Nitekim 1875 yılına gelindiğinde devlet borçlarını ödeyemeyecek duruma gelmişti. Devletin iflası anlamına gelen bu durumu Sadrazam Mahmud Nedim Paşa’nın başında bulunduğu hükümet, dünya kamuoyuna duyurmuştu (1875).31 Bu olaydan sonra birbirini takip eden birçok olumsuz gelişme, Osmanlı Devleti’ni felakete doğru sürükleyecekti.

Avrupa Devletleri borç/bono faizi ödemelerini durdurarak vatandaşlarının mağduriyetine sebep olan Osmanlı Devleti’nin cezalandırılması gerektiği kanaatindeydi. Buna paralel olarak Osmanlıların artık kendisini toparlayamayacağı düşüncesiyle imparatorluğun paylaşılması fikri kabul görmeye başladı. Diğer taraftan, içerde de gayrimüslim tebaanın bir kesimi bu durumdan pay çıkarma gayreti içindeydi; nitekim ayrılıkçı fikirlerle Balkanlarda isyan çıkardılar. Bu karışık ortamın başkente yansıması ise Sultan Abdülaziz’e yapılan darbe şeklinde


74

tecelli etti. Sadrazam Mütercim Rüştü Paşa, Serasker Hüseyin Avni Paşa ve Mithat Paşa’nın öncülüğünde gerçekleştirilen bir saray darbesi ile Abdülaziz tahttan indirildi; yerine öteden beri tahta geçmek için meşrutiyetçilerle işbirliği halinde olan V. Murad padişah yapıldı (30 Mayıs 1876).

V. Murad üst üste yaşanan gelişmelerden bir hayli olumsuz etkilenmiş ve rahatsızlanmıştı. Padişahlığı döneminde bu etkileri üzerinden atamadı. Bu arada darbecilerden Hüseyin Avni Paşa, Abdülaziz’in kayınbiraderi Çerkez Hasan tarafından suikast neticesi öldürülünce, meşrutiyet taraftarlarının ve Mithat Paşa’nın önü açıldı. Meşrutiyet taraftarları V. Murad’ın hastalıklı haliyle amaçlarına ulaşamayacaklarının farkındaydılar. Bu sebeple veliaht Abdülhamid ile anlaşarak onu tahta çıkardılar (31 Ağustos 1876). Böylece önceleri kimsenin dikkate almadığı Şehzade Abdülhamid saltanat makamına geçmiş oluyordu.32

II. Abdülhamid’in saltanatının ilk yılları buhranların yoğun olarak yaşandığı bir dönemdi. 1876 yılında Balkanlarda meydana gelen Sırp, Bulgar ve Bosna-Hersek isyanları siyasi ortamı gerginleştirmişti. Meseleye bir çözüm bulmak amacıyla 23 Aralık 1876 tarihinde İstanbul’da, Osmanlı Devleti, İngiltere, Fransa, Rusya, Avusturya, Almanya ve İtalya’nın katıldığı Tersane Konferansı toplandı. Sadrazam Mithat Paşa bu konferansa çok önem veriyordu. Mithat Paşa öteden beri hayata geçirmeye çalıştığı Meşrutiyet’in ve Anayasa’nın ilanını konferansın ilk gününe denk getirmekle büyük devletlerin teveccühünü kazanmayı ve bu suretle konferanstan lehte bir karar çıkarabilmeyi ummuştu. Fakat gelişmeler böyle olmadı. Görüşmeler sürerken topların atıldığını duyan Avrupalı delegeler bunun ne anlama geldiğini sorduklarında Osmanlı Hariciye Nazırı Savfet Paşa Kanun-ı Esasi’nin (Anayasa) ilan edildiğini söyledi. Fakat Avrupalılar göstermelik kabul ettikleri bu girişimi ciddiye almadı.

Bununla beraber 23 Aralık 1876 tarihi itibariyle I. Meşrutiyet ilan edilmişti. 117 maddeden oluşan Anayasa’da devletin niteliği ve padişahın hakları, Osmanlı tebaasının genel hakları, devlet vükelası ve memurların görev ve yetkileri, Mebusan Meclisi, Ayan Meclisi ve Umumi Meclis’in oluşma ve çalışma yöntemleri, maliye ve vilayetlerin idaresi ile ilgili hükümler yer almaktaydı.

Diğer taraftan ilan edilen anayasa gereği seçimlerin yapılması ve Mebusan Meclisi’nin oluşturulması çalışmaları başlatıldı. Ülkede seçim süreci yaşanırken, başta Sadrazam Mithat Paşa olmak üzere meşrutiyet taraftarları Balkanlarda herhangi bir taviz vermekten yana değillerdi. Bu sebeple Osmanlı Devleti’nin Balkanlarda bazı tavizler vermesi yönündeki büyük devletlerin kararı reddedildi. Bunun üzerine beklediği fırsatı elde ettiğine inanan Rusya, Osmanlı Devleti’ne savaş ilan etti (24 Nisan 1877).33 Savaşta Batı ülkeleri Osmanlı Devleti’ne yardımcı olmadılar. Dolayısı ile savaşın gidişatı Osmanlıların aleyhine gelişmeye başladı. Bu arada, tamamlanan seçimler neticesi 19 Mart 1877’de Osmanlı Mebusan Meclisi toplanmıştı. Meclisin 119 üyesinden 47’sini gayrimüslimler oluşturuyordu. Savaş ortamında Meclis’te sert tartışmalar yaşandı. Müslüman ve Hıristiyan


75

mebuslar arasındaki tartışmalar savaş yenilgisinin de gerginliği içinde zaman zaman sürtüşmeye dönüşüyordu. II. Abdülhamid, var olan şartlar çerçevesinde, Meclis’in çalışmalarını etkin bir biçimde sürdüremeyeceğine hükmederek 13 Şubat 1878 tarihinde Meclis’i süresiz tatil etti. Abdülhamid toplumun böyle bir deney için yeterince olgunlaşmamış olduğuna inanıyordu. Ayrıca Müslüman ve gayrimüslim mebuslardan oluşan karışık bir meclisin ülkenin bütünlüğüne değil parçalanmasına hizmet edeceğini düşünüyordu.34 Böylece ülkemizdeki ilk parlamento deneyimi sona ermiş olurken, Abdülhamid de devlet idaresini kendi denetimi altına alma yolunda ilk adımları atıyordu.

2.5. II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİ

II. Abdülhamid’in Meclis’i kapatması, daha sonra girişeceği, iktidarı Babıâ-li’nin elinden alarak Saray’a taşıma hamlelerinin ilkini oluşturmaktaydı. Bilindiği üzere, Tanzimat dönemi boyunca, Sultan Abdülmecid ve Abdülaziz’in hüküm-darlıklarında, devlet işlerinin yürütülmesinde Babıâli’nin (hükümet) etkisi Sa-ray’ın üzerine çıkmıştı. Bu durum dönemin Batı’yı model alan özelliklerinden kaynaklandığı gibi, Mustafa Reşit, Âli ve Fuat Paşalar gibi nitelikli devlet adamla-rının varlığı da Babıâli’nin etkinliğinin artmasında rol oynamıştı. Fakat bu devlet adamları sahneden çekilince meydana getirdikleri boşluk haleflerince dolduru-lamadı. Esas itibariyle Saray, Babıâli’nin bu etkinliğinden eskiden beri rahatsızdı. Dolayısı ile II. Abdülhamid sivil bürokrasiden yana olan dengeleri tekrar Saray lehine bozdu. Fakat bu aşamaya hemen gelinmedi. II. Abdülhamid tedrici bir surette Saray’ın hâkimiyetini artırdı. Nitekim Saray’da görevli kâtiplerin sayısının artışı, bu etkinliğin ve devlet işlerinin Saray’dan yürütülmesinin bir göstergesi sa-yılır.35 Kâtiplerin sayısındaki bu artış, Saray’da yürütülen işlerin çoğaldığını gös-termektedir. II. Abdülhamid, hükümeti devreden çıkartıp, Babıâli’de yapılması gereken işleri Saray’a aktarınca, buradaki bürokratik işlemler eskiye oranla çok arttı ve Saray bürokrasisi Babıâli’nin yerini aldı.36 Çok sayıda danışman II. Abdül-hamid’e ülke idaresi ile ilgili alınacak kararlarda hizmet vermeye başladı. Böylece ülke Yıldız Sarayı’ndan, son karar merciinin padişah olduğu mutlakıyet rejimiyle yönetilmeye başlandı.

II. Abdülhamid padişahlığı döneminde Tanzimat’la başlayan reformları devam ettirip ülke geneline yaygınlaştırdı. Bu arada sıkı bir merkezi denetim de oluşturdu. Özellikle Jön Türk muhalefetine izin vermediği gibi, gazeteler üzerinde de sıkı bir sansür uyguladı. Yürütmüş olduğu koyu merkeziyetçi iç siyasete rağmen ülkenin modernleşmesi konusunda birçok icraat gerçekleştirildiği gibi, kurumsallaşma yolunda da önemli adımlar atıldı.

II. Abdülhamid 1876 yılında tahta çıkmış ve 33 yıllık hükümdarlıktan sonra, 1909 yılında 31 Mart Olayı’ndan sonra padişahlıktan indirilmiştir. Bu 33 yılın yaklaşık otuz yılını, II. Abdülhamid’in şahsi/mutlak idaresini yürüttüğü, dolayısı


76

ile ülkeyi kendi düşünceleri doğrultusunda yönettiği bir dönem olarak değerlen-direbiliriz. II. Abdülhamid bu dönemde Tanzimat Fermanı’yla başlayan moder-nleşme sürecini devam ettirmeye büyük gayret sarf etmiştir. Özellikle Avrupa gezisi sırasında Batı müesseseleri hakkında bizzat gözlem yaparak fikir sahibi olmuştu. Dolayısı ile Tanzimat reformlarının öngördüğü modernleşmeye sıkı sı-kıya bağlı kalmıştır.

Günümüzde de varlığını devam ettiren birçok müessesenin II. Abdülhamid döneminde kurulduğu bilinmektedir. Padişah modernleşmenin en önemli un-suru olarak eğitimi görüyordu. Bu sebeple döneminde ülkedeki modern eğitim veren okulların sayısında kayda değer bir artış meydana geldi. Eğitim yanında, maliye, ulaşım, haberleşme, sağlık, sanayi ve ticaret, ziraat, hayır kurumları gibi konularda önemli atılımların yapıldığı ve birçok müessesenin oluşturulduğu bi-linmektedir. II. Abdülhamid dış borçlanmanın ülkeye getirdiği iktisadi sıkıntıya ve bunun getirdiği siyasi bağımlılığa şehzadeliği sırasında şahit olmuştu. Dola-yısı ile devralmış olduğu mali enkazın zemin hazırladığı dış baskılarla Düyun-ı Umumiye İdaresi kurulup borçların yarısı silindikten sonra, kalanların düzenli ödenmesine önem vermiş, esas olarak da yeni dış borçlar yapılmamasına gay-ret etmiştir. Bunun için de tasarrufa riayet kaidesine öncelikle kendisi uymuştur. Hatta padişahlığının ilk yıllarında, mali buhranların devam ettiği bir sırada ger-çekleştirdiği bir icraatla, şehzade ve sultanların maaşlarını yarıya indirmiştir.37 Böylece tasarrufu şahsen yaparak ve en yakınlarına yaptırarak halka da güzel bir mesaj vermiş oluyordu. Nitekim bu tedbirler neticesini vermiş ve Abdülhamid zamanında, Sultan Abdülmecid ve Abdülaziz dönemlerindeki müsriflik görül-mez olmuştur.

Sultan Abdülhamid zamanında her vilayette okullar, hastaneler, yollar, çeşme-ler yapıldı. Eğitimin ülke geneline yayılması II. Abdülhamid döneminde oldu. Bu bağlamda söz konusu dönemde, ortaokul statüsünde eğitim veren rüştiyelerin sayısı İstanbul’da 33 resmi, 39 özel ve 4 askeri olmak üzere 76 oldu. Vilayetler-deki duruma gelince 619 rüştiye mektebinde 40.000 civarında öğrencinin eğitim gördüğü anlaşılmaktadır. Lise düzeyinde eğitim veren idadilerin sayısı da hatırı sayılır derecede artmıştır. Nitekim II. Abdülhamid döneminde ülkede 93 resmi, 11 özel, 5 de askeri olmak üzere 109 adet idadi mevcuttu ve buralarda 20.000 ci-varında öğrenci eğitilmekteydi.38 Yükseköğretim kapsamında, 1880’de Mekteb-i Hukuk-ı Şahane kurulmuş, Mülkiye Mektebi bu dönemin önemli bir okulu ola-rak eğitimini sürdürmüş, 1867 yılında Askeri Tıbbiye’nin içinde kurulmuş olan Mekteb-i Tıbbiye-i Mülkiye bu dönemde ayrı bir okul haline getirilmiştir. 1889 yılında Mülkiye Baytar Mektebi açılmış, Mekteb-i Harbiye ise büyük gelişme gös-termiştir. Esas itibariyle de 1900 yılında, mühendislik, edebiyat ve ilahiyat şube-lerini çatısı altına alacak şekilde modern anlamda bir üniversite olarak Darülfü-nun-ı Şahane açılmıştır. Bu okullar yanında mesleki yüksek eğitim verecek tarzda açılan diğer okullar bu dönemdeki eğitim atılımının başka bir göstergesini oluş-


77

turmuşlardır. Bu kapsamda, 1882’de Sanayi-i Nefise (Güzel Sanatlar) Mektebi, 1883’te İstanbul Teknik Üniversitesi’nin nüvesini teşkil eden Hendese-i Mülkiye Mektebi, aynı yıl, Marmara Üniversitesi’nin nüvesini teşkil eden ve Müslüman halkın ticari alanda etkin hale gelmesini amaçlayan Hamidiye Ticaret Mektebi ve yine 1883’te memurların yabancı dil öğrenmelerini sağlamak için Lisan Mektebi açılmıştır. Bu atılım sonraki yıllarda da devam etmiştir. Fenn-i Resim ve Mimari Mektebi (1887), Bağ ve Aşı Ameliyat Mektebi (1887), Ameli Ziraat Mektepleri (1887), Polis Dershanesi (1889), Aşı Memurları Mektebi (1892), Gümrük Me-murları Mektebi (1892) bu bağlamda açılmıştır.39 Aynı zamanda gerek Müslü-manların gerekse gayrimüslimlerin açtığı özel okullarda artış yaşanmış, bu arada kapitülasyonların getirdiği avantajı kullanmak suretiyle yabancı ülkeler de mis-yoner okulları açma faaliyetlerine hız vermişlerdir.

Bu dönemde açılan okulların çoğalması ve ülke geneline yaygınlaşması yeni ve eğitimli bir neslin yetişmesinde rol oynamıştır. Bu nesiller, özellikle 19. yüzyılın son çeyreğinde yoğun bir emperyalist saldırıya maruz kalan Osmanlı Devleti’nin ayakta kalmasına ve sonrasında da aynı emperyalist güçlere karşı Milli Mücadele verilip modern Türkiye Cumhuriyeti’nin oluşmasına önayak olmuşlardır.

II. Abdülhamid döneminde ayrıca devletin güçlendirilmesi ve merkezi ida-renin hâkim olmasına yönelik birçok başka yatırım da yapıldı. Bu dönemde de-miryollarına özel bir önem verildi. Petrol bölgelerinden geçtiği için uluslararası arenada büyük ses getiren ve olağanüstü bir rekabete yol açan Bağdat Demiryolu imtiyazı devlet için en menfaatli olacak şekilde Almanya’ya verildi. Ülke için bir prestij meselesi haline gelen Hicaz Demiryolu, Avrupalıların “Türkler demiryolu yapamaz” bağlamındaki görüşüne rağmen, Türk mühendis ve işçileri tarafından hayata geçirildi. Bu inşaatta çalışan mühendisler daha sonra birikimlerini Cum-huriyet Türkiye’sine taşıdılar. Hicaz ve Bağdat yanında, Batı Anadolu’da, Rume-li’de ve bugünkü Suriye ve Lübnan’da yeni demiryolu hatları yapıldı ki bunların toplam uzunluğu 5792 kilometreyi buluyordu. Demiryolu, geçtiği bölgelerde üretim artışlarına yol açtığı gibi, toplanan vergilerde de artış sağlandı.40

II. Abdülhamid dönemindeki bu icraatlar, ülkenin kalkınması ve modernleş-mesi yolunda atılan önemli hamleleri oluşturdular.

2.5.1. İttihat ve Terakki Cemiyeti II. Abdülhamid’in Tanzimat reformlarını tamamlayıcı mahiyette icraatlarının

sürdüğü bir dönemde, Yeni Osmanlıların meşrutiyet düşüncesinin takipçisi olarak yeni bir nesil ortaya çıktı. Meşrutiyet idaresini ülkenin tek kurtuluş çaresi olarak gören bu gençler kendi aralarında örgütlendiler. Üstelik bunlar çoğunlukla II. Abdülhamid’in açtırmış olduğu yüksekokullarda eğitim almış gençlerdi. 1889 yılında Askeri Tıbbiye öğrencileri Ohrili İbrahim Temo, Arapkirli Abdullah Cevdet, Diyarbakırlı İshak Sükûtî, Kafkasyalı Mehmet Reşit, Bakûlü Hüseyinzade Ali meşrutiyet yanlısı faaliyetlerde bulunmak amacıyla İttihad-ı Osmani adını


78

taşıyan bir örgüt kurdular.41 Aynı yıl bu örgüt Paris’te yaşayan meşrutiyet taraftarı Ahmet Rıza Bey’le irtibata geçti ve örgütün adı Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti oldu.

Cemiyet II. Abdülhamid’e muhalif kişi ve çevrelerle kurduğu ilişkiler sonucu tanınmaya başladı. Özellikle yüksekokul öğrencileri arasında örgütlenmesini genişletti. Örgüte ait fikirlerin öğrenciler arasında yaygınlaşması, aynı zamanda varlığının ortaya çıkmasına da sebep oldu. Örgütle irtibatı olduğu tespit edilenler yakalandı ve birçoğu Trablusgarp ile Fizan’a sürgüne gönderildi.

1894 ve 1895 yıllarında meydana gelen bu tutuklamalardan sonra İttihat ve Terakki örgütünün asıl faaliyetleri yurtdışında cereyan etti. Kuzey Afrika’ya sürgüne gönderilen cemiyet üyeleri bir yolunu bularak Avrupa’ya geçti ve orada bir Jön Türk kolonisi oluştu. Paris’e gelen Jön Türkler Ahmet Rıza Bey’in liderliği altında faaliyete başladılar. Meşveret adlı bir gazete çıkararak fikirlerini yaymaya çalıştılar. Bu gazete yabancı postaneler aracılığıyla Osmanlı Devleti’ne de giriyor ve meşrutiyet taraftarlarınca okunuyordu.

Avrupa’da Ahmet Rıza Bey’in liderliğinde sürmekte olan muhalefet hareketi Mizancı Murad’ın İstanbul’dan Avrupa’ya kaçmasıyla yeni bir safhaya girdi. Murad Bey İstanbul’da Mizan gazetesini çıkarırken Sultan Abdülhamid’e ıslahat layihaları sunmuş, bunlar dikkate alınmayınca da Avrupa’ya kaçmıştı. Murad Bey Ahmet Rıza Bey’e göre daha muhafazakâr ve dindar olduğundan Avrupa’daki Jön Türklerin büyük bir kısmı onun yanında yer aldı. Ahmet Rıza Bey’den ayrılarak Cenevre’ye geçen bu grup orada Osmanlı gazetesini çıkardı. Cenevre grubu daha sonra, 1897 yılında, II. Abdülhamid’in Avrupa’ya gönderdiği Ahmet Celâlettin Paşa ile anlaştılar ve muhalefetten vazgeçtiler. Paris’teki Ahmet Rıza Bey grubu ise faaliyetlerini sürdürdü.42

1899 yılında II. Abdülhamid’in eniştesi Damat Mahmud Paşa, iki oğlunu, Sabahattin ve Lütfullah Beyleri yanına alarak Avrupa’ya kaçtı. Damat Mahmud Paşa kısmen meşrutiyet taraftarı olmakla beraber esas olarak II. Abdülhamid’e olan kızgınlığı dolayısı ile Avrupa’ya gitmişti. Damat Mahmut Paşa’nın gelişiyle Avrupa’daki Jön Türk hareketi yeni bir güç ve hız kazandı. Fakat bir taraftan da fikir ayrılıkları ve kişisel çekişmeler Jön Türklerin beraber hareket etmesini önlüyordu.

Mahmut Paşa’nın oğlu Prens Sabahattin Bey liberal düşünceleriyle bir grup Jön Türk’ün liderliğini yürütmeye başladı. Jön Türkler aralarındaki ihtilafa bir son vermek üzere 1902 yılında Paris’te bir kongre topladılar. Bu kongrede ihtilaf giderilemediği gibi iki taraf kesin çizgilerle birbirlerinden ayrıldı. Ahmet Rıza Bey düzenli bir ilerlemeyi savunuyor ve her türlü silahlı müdahaleye ve II. Abdülhamid’e yönelecek darbe girişimlerine karşı çıkıyordu. Aynı zamanda, Osmanlı Devleti’ne yabancı müdahalesine taraftar da değildi. Prens Sabahattin Bey’in grubu ise iktidara gelebilmek için darbeyi gerekli görüyor, bunun yanında hedefe ulaşabilmek amacıyla gerektiğinde yabancıların müdahalesinin de


79

benimsenebileceğini söylüyordu.43 Birbirine tam anlamıyla zıt bu fikirler aynı çatı altında bulunamayacağından Sabahattin Bey, Teşebbüs-i Şahsi ve Âdem-i Merkeziyet Cemiyetini kurdu. Fikirlerini yaymak üzere Terakki gazetesini çıkarmaya başladı.

Yurtdışında bu gelişmeler yaşanırken yurtiçinde meşrutiyet taraftarları gerek sivil kadrolar gerekse subaylar arasında yaygınlaşmaya başlamıştı. Özellikle de Rumeli vilayetleri bu konuda öncülük yapıyordu. 1906 yılında Talat Bey, İsmail Canbulat Bey, Rahmi Bey, Mithat Şükrü Bey, Bursalı Tahir Bey gibi meşrutiyet taraftarları aralarında yaptıkları gizli görüşmeler sonucu Selanik’te Osmanlı Hürriyet Cemiyeti’ni kurdular. Bu cemiyet kısa süre içinde subaylar arasında da taraftar buldu. Nitekim Enver Bey ve Niyazi Bey gibi daha sonra, dağa çıkarak meşrutiyetin ilanında rol oynayacak ve hürriyet kahramanı olarak anılacak subaylar da bu arada cemiyete girdiler.

2.5.2. Devleti Kurtarmaya Yönelik Fikir AkımlarıGerek yurtiçinde örgütlenen gerekse yurtdışında faaliyet gösteren Jön

Türklerin ortak hedefi II. Abdülhamid’in tahttan indirilmesini sağlayarak Anayasalı ve parlamentolu meşrutiyet idaresinin yani meşruti monarşinin geri getirilmesini sağlamaktı. Fakat bu hedefe ulaşıldıktan sonra takip edilecek istikamet ve ülkenin alacağı şekil hakkında giderek değişik görüşler ortaya çıktı. Bu çerçevede, Osmanlıcılık, İslamcılık, Türkçülük ve Batıcılık adı verilen fikir akımları Jön Türklerin belirli kesimleri tarafından savunulmaya başlandı.

OsmanlıcılıkBu akımlar içinde Osmanlıcılık yeni anlamda bir “Osmanlı milleti” oluşturmayı

hedefliyordu. Bunun için cins, din ve mezhep ayrımı gözetilmeksizin Osmanlı halkları, haklar ve ödevler bakımından eşit duruma getirilecektir. Böylece, ortak bir vatan kavramı etrafında bir Osmanlı milleti oluşturulacaktır. Osmanlı milletini yaşatmanın tek amacı imparatorluğu parçalamaktan kurtarmak, mevcut sınırları korumaktan ibaret olacaktı. Kısaca, Osmanlıcılık akımının amacı, yukarıda belirtilen özelliklere sahip Osmanlı milletine dayanan bir ulus devlet kurmaktı; fakat aşağıda görüleceği gibi, imparatorluğun içinde bulunduğu iç ve dış koşullar bu hedefin gerçekleşmesine imkân vermeyecekti.

Esas itibariyle Osmanlıcılık düşüncesinin en önemli savunucuları ve uygulayıcıları Tanzimat döneminde iktidarda bulunan devlet adamları oldular. Sürekli olarak, Osmanlılık, Osmanlı vatandaşlığı ve bunların kardeşliği vurgusunun yapılması ile imparatorluk bünyesindeki Müslüman, gayrimüslim bütün unsurların kendilerini devlete bağlı hissedecekleri ve bu suretle devletin bölünüp parçalanmasının önüne geçileceği hesaplanıyordu. Dolayısı ile özellikle Tanzimat Fermanı’nın ilanından sonraki dönemde Osmanlıcılık fikri savunuldu. Âli ve Fuat Paşalar bu fikri savunup uygulayanların en önde geleni oldular.


80

İslamcılıkİslamcılık, dünyadaki Müslümanlardan bir İslam birliği meydana getirilmesi

fikri ve eylemidir. İslamcılık düşüncesini savunanlara göre; toplumun temel direği dindir. Din ile millet birdir. Hangi milletten olurlarsa olsunlar bütün Müslümanların halifenin etrafında birleşmesi gerekir. İslamcılar, Osmanlı Devleti’nin İslam dininin temel esasları olan şeriat esaslarından ayrıldığı için geri kaldığını ileri sürdüler. İslamcıların bir bölümü şeriattan zerre kadar ayrılma yanlısı değildi. Diğer bir grup ise, Batı uygarlığının maddi yanını oluşturan endüstrinin, bilim ve teknolojinin alınmasında bir sakınca görmüyordu.

Türkçülük Türkçülük akımını izleyenler dünya Türklerinin birliğini sağlamayı

hedefliyordu. Türkçülük, dil, tarih ve edebiyat alanlarındaki çalışmalarla, yani bir kültür hareketi olarak başladı. Osmanlıcılık ve İslamcılık akımlarının geçerli/etkili olduğu dönemlerde pek yaygınlaşmadı. Ancak bu akımların Osmanlı Devleti’ni kurtarmaya yetmediği görüldükten sonra, özellikle II. Meşrutiyet döneminde Türkçülük akımı güç kazandı. Bu akımın hız kazanmasında, Rusya’nın Türk ülkelerindeki işgalinden kaçan Türkler oldukça etkili oldular.

Türkçülük düşüncesinin öncülerine göre bir milleti; dil, din, soy ve ülkü birliği oluşturuyordu. Onlara göre devlet ancak; dili, dini, soyu ve ülküsü bir olan topluma dayanarak ayakta durabilirdi. Bunun için Osmanlı yönetimi altında yaşayan Türklere milli bilinç kazandırılmalıydı. Türkçülük akımı Ziya Gökalp’in katkılarıyla ilmi bir nitelik kazandı. Ziya Gökalp’e göre Osmanlı Devleti’nin kurtuluşu ve güçlenişi yeni bir hayata bağlıdır. Bu hayatın üç dayanağı vardır. Bunlardan birincisi Türkçü olmaktır. Dilde, güzel sanatlarda, ahlakta ve hukukta Türk kültürüne bağlanmak gerekir. İkincisi İslam ümmetinden olmaktır. Dini devletten ayırmak şartıyla İslam dininin en yüce din olduğuna inanmak gerekir. Üçüncüsü ise Batı medeniyetini benimsemektir. Bilimde, felsefede, teknikte tam bir Batılı kafaya sahip olmak gerekir. Ziya Gökalp, medeniyet ile kültürü birbirinden ayırmış, kültürde Türk kalmayı savunmuştur.

BatıcılıkBatı’nın model alınması düşüncesi esas itibariyle Osmanlı Devleti’nin birçok

alanda Avrupa’dan geri kaldığının hissedilmesiyle beraber ortaya çıkmıştı. Bunun bir sonucu olarak ıslahat (reform) hareketlerinde Batılılaşmaya önem verilecekti. İlk olarak askeri alanda başlayan Batılılaşma hareketi, daha sonraları devlet ve toplum hayatında da etkili oldu. Ama Batı medeniyetinin her alanda benimsenmesi gerektiğini ileri süren Batıcılık taraftarları daha çok II. Meşrutiyet’ten sonra ortaya çıktı. Dolayısıyla Batıcılık, II. Meşrutiyet döneminde bir düşünce akımı halini aldı. Bu düşünceyi savunanlar çıkardıkları dergilerde görüşlerini yaymaya çalıştılar. Batı’nın üstünlüğünün bilime dayalı olduğunu


81

ve ona karşı gelmenin doğru olmadığını açıkladılar. Onlar, tek kadınla evliliği, kadın hürriyetini, Batılı bir medeni kanunun kabulünü, şeriat mahkemeleri yerine laik mahkemelerin kurulmasını, Latin harflerinin kabulünü, tekke ve zaviyeler ile bütün medreselerin kapatılmasını, fesin kaldırılıp başka bir başlığın benimsenmesini, milli bir ekonominin kurulmasını savunuyorlardı. Batıcılar arasında görüş ayrılıkları da vardı. Batıcıların bir bölümü “Avrupa’dan her şeyi almaya gerek yoktur, Batılıların teknolojisi alınmalı fakat kültürü alınmamalı” görüşündeydi. Diğer bir bölümü ise “Tek bir medeniyet vardır, o da Batı medeniyetidir, gülü ve dikeni ile alınmalıdır” diyorlardı.

Aslında sözü edilen fikir akımları birbirlerinden kesin sınırlarla ayrılmış değildi. Bu bağlamda bir İslamcı aynı zamanda Osmanlıcı, Türkçü ve Batıcı olabilirdi. Benzer şekilde bir Türkçü de kısmen İslamcı, Osmanlıcı veya Batıcı sayılabilirdi. Bu düşünceleri savunanlar esas itibariyle Batı’nın üstünlüğünü kabul ediyor ve Batı uygulamalarının model alınmasını benimsiyorlardı. Tartışma konusu Batı medeniyetinin bütünüyle mi yoksa kısmen mi alınacağıydı. Namık Kemal, Ali Suavi, Ahmet Cevdet Paşa, Ahmet Mithat, Celâl Nuri, Mehmet Akif, Sait Halim Paşa, Ziya Gökalp gibi çeşitli dönemlerde bu konularda fikir yürütmüş olanlar Batı medeniyetinden gerekli olan kısmın, yani bilim, metot, teknoloji ve düşünce hayatının alınmasını istiyorlardı. Bunlara karşı Beşir Fuad, Abdullah Cevdet, Baha Tevfik, Suphi Edhem, Kılıçzade Hakkı ve benzeri düşünürler Batı’nın bütünüyle alınması gerektiğini söylüyorlardı.44

2.6. II. MEŞRUTİYET DÖNEMİ

2.6.1. II. Meşrutiyet’in İlanıSözü edilen fikir akımlarının dile getirildiği ve herkesin kendi düşüncesine

göre ülke için bir kurtuluş reçetesi hazırladığı bir dönemde meşrutiyetin iadesini sağlamak için yurtiçinde faaliyet gösteren Osmanlı Hürriyet Cemiyeti silahlı propaganda ve eylemlere de girişti. Üç kişilik hücreler halinde örgütlenme yapılıyor ve yeni üyeler Kur’an ve silah üzerine yemin ederek cemiyete kabul ediliyorlardı. 1907 yılında Selanik’teki bu örgüt Paris’le irtibata geçti. İki örgüt birleşerek İttihat ve Terakki adı altında faaliyetlerini sürdürme kararı aldılar. Bundan sonra İttihat ve Terakki meşrutiyetin ilanına yönelik faaliyetlerine hız verdi. Güvenlik güçlerine yönelik suikastlar düzenlenmeye başladı. Abdülhamid’in asayişi sağlamak üzere bölgeye gönderdiği Şemsi Paşa, İttihatçıların fedaisi Teğmen Atıf Bey tarafından öldürüldü.

9 Haziran 1908’de Reval’de İngiltere Kralı VII. Edward ve Rus Çarı Nikola bir araya geldiler. Her iki hükümdar özellikle Uzakdoğu ve Yakındoğu’da tampon bölgeler kurma ve Almanya’ya karşı bir denge politikası uygulama konusunda anlaştılar. Liderler yayımladıkları bildiride Makedonya sorununa ve reformlara da değinmişlerdi. Bu bildiri İttihat ve Terakki tarafından Rumeli’nin paylaşılacağı,


82

II. Abdülhamid’in ise bu gelişmelere boyun eğeceği şeklinde algılandı. Selanik ve Manastır gibi şehirlerde örgüt mensupları harekete geçtiler. İstanbul’a yüzlerce telgraf çekildi. Bu arada Enver, Niyazi ve Eyüp Sabri Beyler emirlerindeki birliklerle dağa çıktılar.

O yıla kadar meşrutiyete şiddetle aleyhtar olan II. Abdülhamid yaşlılığın getirdiği bir psikoloji ile de direnme gücünü kaybetti. Çevresine “Artık suyun akışına gideceğini” söyledi. Bu söz meşrutiyetin II. Abdülhamid tarafından kabul edildiği anlamına geliyordu. Nitekim 23 Temmuz 1908’de II. Meşrutiyet ilan edildi. Esas itibariyle II. Meşrutiyet’in ilanı, Kanun-ı Esasi’nin seçimlerle ilgili hükmünün yürürlüğe sokulması ve meclis kapandıktan altı ay sonra yapılması gerektiği halde 1878 yılından beri gerçekleştirilmeyen Meclis-i Mebusan seçimlerinin yapılması anlamındaydı. Dolayısıyla bu doğrultuda hareket edilerek ülke genelinde seçimler yapıldı. 1908 yılı Kasım-Aralık aylarında gerçekleştirilen bu seçimlere İttihat ve Terakki Cemiyeti ile Prens Sabahattin taraftarlarının oluşturduğu Ahrar Partisi katılmıştı. İttihat ve Terakki’nin en prestijli ve ordu desteğine de sahip olarak girdiği bu seçimde kazanan 275 mebustan 160 kadarı İttihat ve Terakki mensubu idi. Diğerleri de cemiyete yakın olanlardandı. Ahrar Partisi ise ancak bir üyesini seçtirebilmişti.

Yeni Meclis 17 Aralık 1908 günü Padişah II. Abdülhamid’in nutkuyla açıldı. Meclis başkanlığına uzun yıllar Paris’te meşrutiyet mücadelesi vermiş olan Ahmet Rıza Bey seçildi. Artık yeni bir devir açılmıştı. İttihat ve Terakki adı meşrutiyet ve hürriyetle adeta bütünleşti. İttihat ve Terakki Cemiyeti siyasi parti haline dönüştü ve Meclis’in açılmasıyla, kısa bir aralık dışında, 1908’den 1918’e kadar sürecek olan iktidarı başlamış oldu. Bu yıllarda, Talat, Enver ve Cemal Paşalar, İttihat ve Terakki’nin önde gelen liderleri olarak ülkenin kaderine hâkim oldular.

Bu arada, kurulan yeni rejime yönelik bir isyan niteliğinde 31 Mart Vakası (Olayı) meydana geldi. İsyancılar İstanbul’da tam bir terör havası estirdiler; meşrutiyet taraftarı pek çok sivil ve askeri öldürdüler. Rumeli’den gelen Hareket Ordusu isyanı bastırdı. Olaylar yatışınca II. Abdülhamid 27 Nisan 1909 tarihinde tahttan indirilerek yerine Sultan Reşad padişah yapıldı. Bu arada anayasada yapılan değişiklerle padişahın yetkileri kısıtlandı. Sultan Reşad devlet işlerine müdahale etmeyen sembolik bir devlet başkanı olarak görevini sürdürdü. Ülke çoğunlukla İttihat ve Terakki tarafından oluşturulan hükümetlerle idare edildi.

2.6.2. İttihat ve Terakki İktidarı Politikalarıİttihat ve Terakki Partisi, Meşrutiyet’in ilk aylarında devletin gidişatına tam

anlamıyla yön verecek konumda değildi. Bu yüzden meydana gelen boşluk ortamında bazı siyasi gelişmeler peş peşe yaşandı. 5 Ekim 1908’de Bulgaristan prensliği krallığa dönüştü ve Osmanlı Devleti’nden ayrılıp bağımsızlığını ilan etti. Avusturya-Macaristan, hukuken Türk toprağı olan Bosna-Hersek’i ilhak etti. Yunanistan da 6 Ekim 1908’de Girit’i kendi toprakları arasına kattı. İttihat ve


83

Terakki Partisi, milli konulara hassasiyet gösterdi. Bu çerçevede, II. Meşrutiyet’in ilan günü olan Rumi 10 Temmuz 1324/Miladi 23 Temmuz 1908 tarihi milli bayram kabul edildi ve yıldönümlerinde törenler yapıldı. Bu bağlamda hayata geçirilen bir uygulama da İstanbul’un fetih günü yıldönümünün törenlerle kutlanmasıydı. Nitekim 1910 yılında ilk defa İstanbul’un fethi kutlandı. Fakat bu küçük çaplı bir girişimdi ve toplumda geniş yankı bulmadı.

Sonraki üç yıl ise Trablusgarp ve Balkan savaşlarına sahne olunca, savaş ortamında fetih töreni gündeme gelmedi. Osmanlı Devleti, İttihat ve Terakki iktidarı döneminde meydana gelen bu savaşlarda ağır toprak ve itibar kaybına uğradı. Beklenmedik kayıplar toplum vicdanında derin yaralar açtı. Hal böyle olunca, toplumu ayakta tutacak milli ve manevi değerleri sahiplenme girişimleri bir kat daha arttı. Nitekim 1913 yılında Osmanlı Devleti’nin kuruluş günü olarak kabul edilen 30 Aralık günü, sembolik bir tarih olmakla beraber, İstanbul’da yüksekokul öğrencilerinin ve çeşitli cemiyetlerin etkinlikleriyle kutlandı. Sonraki yıllarda da bu kutlamalar sürdü.45

Bu bağlamda İstanbul’un fethinin yıl dönümü kutlamaları dört yıl sonra tekrar gündeme geldi. Bu defa kutlamalara devlet öncülük ediyor ve iktidarın güçlü isimlerinden Bahriye Nazırı Cemal Paşa kutlama komitesi başkanlığını bizzat yürütüyordu. Uğranılan kayıplar sebebiyle maddi ve manevi anlamda eziklik içinde bulunan toplum, milli duygularının ve kayıplara tepkisinin açığa çıkmasına vesile olan bu törenlere büyük rağbet gösterdi.46

İttihat ve Terakki idaresi ülkenin modernleşmesi yönündeki çabaları da etkili bir biçimde sürdürmeye çalıştı. Her ne kadar Balkan Savaşları ve Birinci Dünya Savaşı bu çabaları büyük oranda baltalayacak olsa da 1908-1918 döneminde hatırı sayılır uygulamalar da hayata geçirildi. Bu dönemde İçtimaat-ı Umumiye (Toplantı), Matbuat (Basın), Tatil-i Eşgal (Grev) ve Cemiyetler kanunlarının çıkarılması gibi hukuki düzenlemeler yapıldı ki bu kanunların bir kısmı Cumhuriyet döneminde de uygulama alanı bulmuştur.* Bunların dışında, eski düzeni tasfiye ve yeni düzeni pekiştirme amacıyla çıkarılan birtakım yeni kanunlar ve padişah iradeleri vardır. Padişah emlakinin devlete mal edilmesi, saray personelinde kısıntı, bürokraside tasfiye yapılması, yüksek maaşların indirilmesi, saray ve hanedan ödeneklerinin azaltılması, alaylı subayların ordudan çıkarılması, şahsi hukuk davalarına şeriye mahkemeleri yerine “laik” nizamiye mahkemelerinde bakılması gibi uygulamalar dikkate değerdir. Anlaşıldığı kadarıyla bunların yapılmasında amaçlanan çağdaş bir devletin temellerinin atılmasıdır.

Aynı dönemde, evlenme ve boşanmada kadının durumunu iyileştiren düzenlemeler, hatta çok kadınla evlenme uygulamasına karşı alınan önlemler önemlidir. II. Meşrutiyet dönemi kadınların öğrenim ve kamu hizmetlerine

* Örneğin 1913 yılında çıkarılan Tedrisat-ı İbtidaiye Kanun-ı Muvakkatı (Geçici İlköğretim Yasası) bazı hükümleri değiştirilmek suretiyle 1960’ların başına kadar uygulanmıştır.


84

girme hakları konusunda da olumlu kazançlar sağlamıştır. Kız öğrencilerin Darülfünun’a girebilmeleri yani yükseköğrenim hakkını elde etmeleri de bu süreçte meydana gelmiştir.

Bu dönemde ayrıca taşrada halk ve köylü üzerinde yerel güçlerin kurduğu baskının giderilmesi ve dürüst yöneticiler atanması yoluna gidildi. Yetkiler valilerin elinde toplandı. Böylece merkezi devlet örgütünün toplum üzerindeki hâkimiyeti sağlandı. Bu merkezileştirme ve iyileştirme çabalarının Milli Mücadele yıllarında ulusal güçlerin örgütlenmesi konusundaki katkısı inkâr edilemez.

II. Meşrutiyet ekonomi alanında, Türkler arasında ekonomik faaliyetlerin önemini kavratıcı ve bu faaliyetlere özendirici bir rota izlemiştir. Basında ve İttihat ve Terakki’nin düzenlediği konferanslarda bu konulara büyük ağırlık verildi. Bu arada, küçük sermayeli pek çok ulusal banka ve anonim ortaklık kuruldu. Ekonomik faaliyetleri düzenlemek ve teşvik etmek için çıkarılan Sanayi Teşvik Kanunu ile ekonomik kamu hukuku mevzuatı oluşturuldu. Köylünün maddi durumunun düzeltilmesi ve idareyle olan ilişkilerinin iyileştirilmesi yolunda yasal düzenlemeler yapıldı. Bu çabalarda da devlete geniş bir toplumsal taban arama niyeti ön plandaydı. Canlanan yerli ekonomik faaliyetler beraberinde ekonomik bağımsızlık ve milli iktisat anlayışını getirdi. Bu anlayış neticesi 1914 yılında kapitülasyonlar tek taraflı olarak kaldırıldı. Uygulamalar neticesinde 1917 yılında Türklerin hâkim olduğu milli bir ekonomi doğmuş ve kısmen de olsa bir Türk burjuvazisi oluşmuştu. Nitekim ulusal kurtuluş hareketi ve onu izleyen milli devlet süreci önemli ölçüde bu toplumsal tabana oturacaktı.47

2.6.3. II. Meşrutiyet Dönemi’nde MuhalefetII. Meşrutiyet’in ilk ayları, özgürlüğün de ötesinde, herkesin her istediğini

yazıp söyleyebildiği bir kargaşa ortamı içinde geçti. Bu arada Avrupa’da bulunan bütün meşrutiyet taraftarları da ülkeye dönmüşlerdi. İttihat ve Terakki meşrutiyeti ilan ettiren parti olarak iktidara hâkim olmuştu. Jön Türkler arasında Avrupa’da meydana gelen ihtilaf burada da kendini gösterdi. Meşrutiyet taraftarı olmakla beraber İttihat ve Terakki’yi benimsemeyen Prens Sabahattin taraftarları, Nurettin Ferruh ve Ahmet Samim’in teşebbüsleriyle 14 Eylül 1908’de Ahrar Partisi’ni kurdu. 6 Şubat 1909’da ise İbrahim Temo ve Abdullah Cevdet Osmanlı Demokrat Fırkası’nı kurdular. Bundan başka Fedakâran-ı Millet Cemiyeti ve İttihad-ı Muhammediye Fırkası da bu arada faaliyete geçti.48 Bu dönemdeki muhalefet tarihi incelenirken 31 Mart Vakası ile Hürriyet ve İtilaf Fırkası konularına ayrı bir vurgu yapmak gerekir.

2.6.4. 31 Mart OlayıMeşrutiyetin ilk günleri Türkiye tarihinde söz, ifade ve düşünce özgürlükle-

rinin zirveye ulaştığı bir devir olmuştu. Meşrutiyetçi hareketin en güçlü kanadı olan İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin iktidarı tam olarak ele geçiremeyerek dolaylı


85

bir denetim kurması siyasal istikrarsızlığa yol açmış, halk arasında da yaygın çal-kantılar doğurmuştu. Bu koşullar bütün muhalefet gruplarının kısa sürede İttihat ve Terakki’ye karşı birleşmelerine zemin hazırladı. Siyasal istikrarsızlık ve çatış-malar, İttihat ve Terakki’ye muhalefet eden tanınmış gazetecilerin öldürülmesiyle daha da şiddetlendi. Derviş Vahdeti’nin yayımladığı ve yer yer Prens Sabahat-tin’in ademimerkeziyetçi (yerinden yönetimci) görüşlerine de yer veren Volkan gazetesi, İttihad-ı Muhammedi Cemiyeti’nin yayın organı durumuna geldikten sonra özellikle din adamları ve İttihat ve Terakki’nin uygulamalarından zarar gö-ren alaylı subaylar üzerinde etkili oldu.

İşte bu ortamda 31 Mart Olayı cereyan etti. Olay 13 Nisan 1909 tarihinde meydana gelmekle beraber Rumi takvimle 31 Mart’a denk geldiği için bu adla anılmaktadır. Meşrutiyeti koruma vazifesiyle Selanik’ten İstanbul’a avcı taburları getirilmişti. Ama taburlarda bir huzursuzluk vardı. Ayaklanmadan bir müddet önce “alaylı” denen ordudan yetişme subayların komutası altında bulunan bu askerler daha sonra “mektepli” yani Harp Okulu mezunu subayların emrine verilmişlerdi ve mektepli subayların bazı davranışları yüzünden aylardır sıkıntıdaydılar.

Askerler 1909’un 13 Nisan sabahı komutanlarını kışlaya hapsedip sokaklara döküldüler ve Sultanahmet Meydanı’nda toplanıp havaya ateş açmaya başladılar. Ayaklananlar hem eski alaylı subayların vazifelerine iadelerini, hem de şeriat istiyorlardı. İstanbul, 11 gün boyunca kargaşa içerisinde kaldı. İsyancılar bazı milletvekillerini, yazarları ve subayları öldürdüler, Meşrutiyet’in ilanında da en büyük hissenin sahibi bulunan Selanik’teki 3. Ordu, isyanın bastırılması için başkente hemen yeni birlikler gönderilmesine karar verdi. Hüseyin Hüsnü Paşa’nın kumandasında yola çıkan ve Hareket Ordusu adı verilen birlikler 19 Nisan’da Yeşilköy’e ulaştılar. Paşa’nın kurmay subaylığını genç bir yüzbaşı yapıyordu: Mustafa Kemal. Hüseyin Hüsnü Paşa, İstanbul halkına hitaben hemen bir bildiri yayımladı. Bildiride “Adi menfaatleri için yalan şekilde din kisvesine bürünenlerin kanunların gerektirdiği cezalardan kurtulamayacaklarını” söylüyor; “anayasanın üzerinde hiçbir kanunun ve kuvvetin olmadığını” anlatıyor ve

Din âlimleri başımızın tacıdır. Fakat ortada melanetleriyle şahsi menfaat temin etmek maksadıyla yalandan din kisvesine bürü-nerek şerefli İslam dinini zayıflatmaktan çekinmeyip bozguncu-luğa kalkışan birtakım çıkarcılar da vardır,

diyordu. Birlikler, 3. Ordu Kumandanı Mahmud Şevket Paşa’nın 22 Nisan’da Yeşilköy’e gelerek komutayı devralmasından sonra şehre girdiler. İstanbul’da topların da kullanıldığı sokak çatışmaları çıktı, ayaklanma bastırıldı. Suçlu görülenler çok sert bir biçimde cezalandırıldı. Bu bağlamda isyana göz yumduğu gerekçesiyle Sultan II. Abdülhamid 27 Nisan günü tahtından indirilip Selanik’e sürgüne gönderildi.


86

Hürriyet ve İtilaf Fırkasıİttihat ve Terakki 31 Mart Olayı’ndan sonra özgürlükçü tavrından vazgeçti ve

son derece sert bir politika güttü. Muhaliflerine hayat hakkı tanımak istemedi. Fakat Trablusgarp Savaşı’nın çıkışı İttihat ve Terakki’yi yıprattığı gibi muhaliflerin sayısını da artırmıştı. Nitekim Mutedil Hürriyetperveran Fırkası, Ahali Fırkası, Osmanlı Sosyalist Fırkası gibi partiler 1909-1910 döneminde kuruldular. Buna karşılık İttihat ve Terakki’nin baskıcı politikası arttı.

Bu ortam içinde birbirlerinden çok farklı fikirlere sahip olmakla birlikte İttihat ve Terakki aleyhtarlığında birleşen muhalifler örgütlenme yoluna gittiler ve 21 Kasım 1911’de Hürriyet ve İtilaf Fırkası (Partisi) kuruldu. Partinin başkanlığına Amasya Milletvekili İsmail Hakkı Paşa getirilmişti. Tokat Milletvekili Mustafa Sabri Efendi ve Sivas Milletvekili Dr. Dagavaryan ikinci başkandılar.

Yeni muhalefet partisi ülke çapında gayri memnunların toplandıkları bir çatı haline gelmişti. Bunlar arasında eski İttihatçılar, eski Ahrarcılar, demokratlar, sosyalistler gibi düşünceleri ve dünya görüşleri birbirlerine taban tabana zıt gruplar bulunmaktaydı. Bunun yanında görünüşte Osmanlıcı olan ama etnik milliyetçilik yapan Rum, Bulgar, Arnavut, Arap, Ermeni milletvekillerinin büyük kısmı da Hürriyet ve İtilaf ’a katıldılar. Böylece, tek başlarına İttihat ve Terakki’ye karşı koyamayan kişiler ve partiler bir araya gelmişlerdi.

Hürriyet ve İtilaf Partisi Prens Sabahattin’in görüşlerini de yansıtıyordu. Bu çerçevede, Osmanlıcılık, meşrutiyetçilik, şahsi girişimciliğin önünü açma, ademimerkeziyetçilik ve liberal ekonomi taraftarlığı gibi hususlar Hürriyet ve İtilaf ’ın programında yer alıyordu. Parti, kuruluşundan 20 gün sonra yapılan İstanbul ara seçimine katıldı (Aralık 1911). Tahir Hayreddin Bey İttihatçıların adayı İçişleri Bakanı Memduh Bey’den daha fazla oy alarak seçimi kazandı. Bu yenilgi ittihat ve Terakki iktidarı üzerinde tedirginlik yarattı. Bu nedenle 1912’de yapılan genel seçimleri kazanmak için her türlü yola başvuruldu. “Sopalı seçim” olarak bilinen bu seçimde ancak altı Hürriyet ve İtilafçı meclise girebildi. Bu şartlarda Hürriyet ve İtilaf sert bir muhalefete yöneldi. Özellikle meclis dışındaki eylemlerle durumlarını güçlendirmeye, kamuoyunu etkilemeye çalıştılar. Parti üyelerinden Rıza Tevfik, Doktor Rıza Nur, Mustafa Sabri ve Refii Cevad yazılarıyla İttihatçıları yıprattılar.

Birinci Dünya Savaşı sonunda İttihat ve Terakki Partisi iktidardan uzaklaşınca Hürriyet ve İtilaf Partisi 14 Ocak 1919’da yeniden faaliyete geçti. Başkanlığını Nuri Paşa’nın yürüttüğü partide Zeki Paşa, Seyit Abdülkadir Efendi, Mustafa Sabri Efendi, Ali Kemal Bey, Refik Halit, Rıza Tevfik gibi şahıslar bulunuyordu. Savaşın yenilgi ile bitmesinin sorumluluğunu İttihatçılara yükleyen parti yöneticileri yayımladıkları bildiride ülkenin en güçlü siyasal partisi olduklarını, eski İttihatçılar dışında her siyasi grubu destekleyeceklerini açıkladılar. İngilizlerin desteğine güvenen Hürriyet ve İtilafçılar Anadolu’daki Milli Mücadele hareketini İttihatçıların bir girişimi olarak değerlendirdiler ve engellemeye çalıştılar. Partiyi


87

destekleyen Alemdar ve Peyam-ı Sabah gazeteleri Mustafa Kemal Paşa aleyhine yazılar yayımladılar. Milli Mücadele’ye karşı ayaklanmaları desteklediler. Damat Ferit Paşa’nın kurduğu hükümetlere bakan da veren Hürriyet ve İtilaf bir anlamda mütareke döneminin iktidar partisi oldu. Anadolu’da Milli Mücadele güçlendikçe Hürriyet ve İtilaf da zayıfladı. Aralarından Doktor Rıza Nur, Ahmed Ferit gibi bazıları Milli Mücadele’ye katıldılar; fakat birçoğu savaşın kazanılmasından sonra İstanbul’da barınamayıp yurtdışına kaçtı ve parti dağıldı.49

2.6.5. Trablusgarp ve Balkan Savaşları Sultan II. Abdülhamid’in yerine V. Mehmed Reşad tahta çıkarılmıştı. Sultan

Reşad kendini padişah yapan İttihat ve Terakki’nin icraatlarını onaylamanın ötesinde bir faaliyette bulunmadı. İttihat ve Terakki yönetimi de II. Abdülhamid döneminin izlerini silebilmek amacıyla, gerek ordu kademelerinde, gerekse bürokraside birçok değişiklikler yaptı. İttihatçı olanlar ve olmayanlar veya bizden sizden gibi ayrımlar ortaya çıktı. II. Abdülhamid döneminde vazife yapan birçok yetkilinin görevine son verilirken, çoğu tecrübesiz yeni kadrolar sırf İttihatçı oldukları için devlet hizmetlerine tayin edildiler.

İttihat ve Terakki, bu arada 3 Temmuz 1910’da aldığı bir kararla kiliseler birliği kanununu çıkarmıştı. Balkanlardaki Ortodoks halklar, Rum kilisesinden ayrıldıklarından beri sürekli bir sürtüşme içindeydiler; hatta Fener Rum Patriği Bulgar egzarhlığını aforoz bile etmişti. Sultan II. Abdülhamid kendi döneminde kiliselerin bölünmüşlüğünü maharetle kullanarak Balkan ülkelerinin Osmanlı Devleti’nin aleyhine birleşmelerinin önüne geçmişti. Fakat şimdi, İttihat ve Terakki iktidarı tam tersini yapıyor, kiliseler birliği kanununu çıkartmak suretiyle adeta Balkan ülkelerini Osmanlı Devleti’ne karşı birlikte hareket etmeye teşvik ediyordu. Nitekim Balkan devletleri de fırsattan faydalanmaktan geri kalmayacaklardı.

Dış politika açısından içinde bulunulan riskli ortam yanında içte de kargaşalar eksik değildi. Siyasetçiler kısır çekişmelerden bir türlü vazgeçmiyorlardı. Osmanlı ordusu, siyasetçilerin çekişmelerinin bir sonucu olarak tam anlamıyla siyaset batağının içine çekilmişti. Gençleştirme politikası adı altında bütün tecrübeli subaylar emekli edilmiş, liyakat gözetilmeksizin İttihatçı subaylar önemli komutanlıklara getirilmişti.

Osmanlı Devleti’nin içinde bulunduğu durum fırsat kollayanlar için uygun bir zemin oluşturuyordu. Nitekim öteden beri Kuzey Afrika’da gözü olan İtalya 1911’de Trablusgarp vilayetine* saldırmış, peşinden Ege Denizi’ndeki 12 Ada’yı işgal ederek Osmanlı Devleti’ni barışa zorlamıştı. Trablusgarp Savaşı’nın kötü gidişatı ordudaki İttihat ve Terakki muhaliflerini harekete geçirdi. Halaskâr Zabitan grubunun baskısıyla İttihatçı hükümet 16 Temmuz 1912’de istifa etti.

* Yaklaşık olarak bugünkü Libya topraklarını içine alan Osmanlı vilayeti.


88

Osmanlı Devleti’nin, siyasi kargaşa yanında İtalya ile savaş halinde bulunması, Bulgaristan, Sırbistan, Karadağ ve Yunanistan’ın Makedonya üzerindeki emellerini gerçekleştirebilmeleri için uygun bir ortam hazırlamıştı. Balkan devletleri, kiliseler birliği kanunundan sonra aralarındaki ihtilafları çözmüşlerdi. Bir an önce Osmanlı Devleti’ne saldırıp imparatorluğun Rumeli’deki son topraklarını ele geçirme amacındaydılar. Buna karşılık Osmanlı hükümeti duyarsız bir konumdaydı. Nitekim istifa eden İttihatçı hükümetin Hariciye Nazırı Asım Bey istifasının bir gün öncesinde çıkması muhtemel Balkan Savaşı için Meclis’te “Balkanlardan imanım kadar eminim” diyerek, tarihe geçecek bir söz söylemişti.

Halaskâr Zabitan’ın baskısı ile kurulan yeni hükümette Sadrazam Gazi Ahmed Muhtar Paşa, Hariciye Nazırı Ermeni Gabriel Noradunkyan idi. Gidişat bir Balkan savaşının çıkacağını gösteriyordu; fakat Rusya Dışişleri Bakanı, Noradunkyan Efendi’ye barış konusunda teminat vermişti. Buna güvenilerek Rumeli’deki 120 tabur Osmanlı askeri terhis edildi. Hükümeti öyle bir gaflet sarmıştı ki, bununla da yetinilmeyerek, Sırpların Avrupa ülkelerinden satın aldığı top ve silahların bir Osmanlı limanı olan Selanik kullanılarak Sırbistan’a gitmesine bile izin verildi. Hükümetin gafleti yanında, bazı etkili çevreler de adeta Osmanlı Devleti’nin savaşa hazırlıksız yakalanmasının ortamını hazırlamaktaydılar.

Balkan ülkeleri, bu ortamda aralarında siyasi ittifak yaptılar. Önce 13 Mart 1912’de Bulgaristan ile Sırbistan, 29 Mayıs 1912’de de Bulgaristan ile Yunanistan ittifak anlaşması imzaladılar. Daha sonra Karadağ da ittifaka katıldı.

Oysa bu sırada Osmanlı ordusu tam anlamıyla politik çekişmelerin ağına düşmüştü. İttihat ve Terakki, Halaskâr Zabitan grubunun baskısıyla iktidardan düşmenin acısını yaşıyor ve ordu içindeki adamlarını kışkırtıyordu. İç çekişmeler ve askerin siyasete bulaşması yüzünden ordunun savaş gücü iyice azalmıştı. Avrupalı askeri ve diplomatik çevrelere göre, normal şartlarda Balkan devletleri ordularının Türk ordusunu yenmelerine mantıken imkân yoktu. Ama hangi Türk ordusunu? İçine düştüğü politika bataklığı yüzünden ortada direnebilecek bir ordu kalmamıştı.

Osmanlı Devleti ile savaş çıkarmak için bahane yaratmak amacıyla Bulgar ve Yunan çeteleri Makedonya’daki faaliyetlerini artırdı. Karadağ, Osmanlı sınırında olaylar çıkarmaya başladı ve 8 Ekim 1912’de Osmanlı Devleti’ne savaş ilan etti. Hemen arkasından 18 Ekim’de Bulgaristan ve Sırbistan, iki gün sonra da Yunanistan, Osmanlı Devleti’ne savaş açtı. Avrupa devletleri, Balkan Savaşı’nın başlaması üzerine, Osmanlı Devleti’nin galip geleceğini düşündükleri için 8 Ekim’de, savaşın sonucu ne olursa olsun statükonun değişmeyeceğini, toprak kazanan tarafın kazandığı toprağı iade edeceğini ilân ettiler. Osmanlı Devleti, bu arada 15 Ekim’de İtalya ile anlaşarak bu ülke ile arasındaki savaşa son verdi.

Balkan Savaşı, doğuda Trakya, batıda Makedonya ve Arnavutluk cephelerinde cereyan ederken, denizde Yunan donanması Ege adalarına saldırarak işgale girişti. Osmanlılar Balkan devletleriyle mücadele ederken isyan halinde bulunan Arnavutluk bağımsızlığını ilan etti. Osmanlı kuvvetleri, Trakya cephesinde,


89

Doğu Ordusu Komutanı Abdullah Paşa ile Harbiye Nazırı Nazım Paşa arasındaki anlaşmazlık yüzünden 22 ile 23 Ekim’de Bulgarlar karşısında ağır bir yenilgi aldılar. Bulgar orduları Çatalca’ya kadar ilerledikten sonra burada zorlukla durdurulabildi. Bu arada Şükrü Paşa Edirne’yi savunmaya devam ediyordu. Ali Rıza Paşa komutasındaki kuvvetler, batıda 23 ile 24 Ekim’de Sırplara yenildi. Kosova ve Priştine’yi ele geçiren Sırplar daha sonra Karadağlılarla birleşerek Üsküp’ü aldılar. Tahsin Paşa 35 bin kişilik ordusuyla 8 Kasım’da savaşmadan teslim olunca Selanik, Yunanlıların eline geçti.

Ahmed Muhtar Paşa hükümeti, bu başarısızlıklar üzerine 29 Ekim 1912’de istifa etti. Kâmil Paşa tarafından kurulan yeni hükümet döneminde, 3 Aralık’ta ateşkes ilan edildi ve Londra’da barış görüşmeleri başladı. Avrupalı devletler, daha önce statükonun muhafaza edileceğini ilan ettikleri halde, zaferi kazanan Balkan ülkeleri olunca, bir anda fikir değiştirdiler. Avrupalılar, Edirne dahil olmak üzere Osmanlı Devleti’ni Rumeli’den söküp atmak istediler. Doğu Trakya, Arnavutluk ve Adalar konusunda müzakereler sürdü. Balkan Savaşı’nı körüklemiş olan Rusya, Boğazlara yakın adaların Yunanistan’a verilmesini istemiyordu. Fakat İngiltere ve Fransa’nın ağır basmasıyla 2 Ocak’ta adalar Yunanistan’a bırakıldı. Almanya ve Avusturya da duruma fazla itiraz etmediler.

Gelişmeler Osmanlı hükümetinin itibarını sarsmıştı. Edirne konusu kamuoyunu ve basını birinci derecede ilgilendiriyordu. İttihat ve Terakki Partisi de Edirne konusunu hükümet aleyhine propaganda malzemesi olarak kullanıyordu. Ayan Meclisi üyeleriyle, askeri ve mülki erkândan oluşan bir şura 20 Ocak’ta toplandı. Maliye Bakanı, toplantıda hazinenin içinde bulunduğu içler acısı durumu anlattı. Dışişleri Bakanı Gabriel Noradunkyan Efendi de savaşın devamı halinde Rusya’nın tarafsızlığını terk edeceğini söyledi. Bu açıklamalar karşısında şura barış yapmaya karar verdi ve bazı dini ve medeni hakların korunması şartıyla Edirne’nin Bulgarlara terk edilmesi kabul edildi.

İttihat ve Terakki Partisi, gelişmeleri kullanarak 23 Ocak 1913’te Babıâli’ye bir baskın düzenleyip, Kâmil Paşa’yı zorla istifa ettirdi ve Mahmud Şevket Paşa sadrazamlığa getirildi. Böylece İttihat ve Terakki yeniden iktidarı ele geçirmişti. İttihatçılar, Edirne’nin bırakılması teklifini reddettiler ve savaş yeniden hızlandı ama sürekli olarak Osmanlı Devleti aleyhine gelişti. Osmanlı Devleti, 26 Şubat’ta Edirne düşünce ateşkes talep etti.

Londra’da 30 Mayıs 1913’te imzalanan barış anlaşmasıyla, Midye-Enez hattının batısında kalan bütün topraklar müttefik Balkan ülkelerine bırakıldı, Girit Yunanistan’a verildi. Balkanlardaki Müslümanların değişmez kaderi Balkan Savaşı sırasında da kendini gösterdi. Yüz binlerce sivil Müslüman düşmanın acımasız katliamlarına maruz kaldı. 93 Harbi’nde, yani 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda ortaya çıkan acıklı göç faciaları tekrar yaşandı. İnsanlar can havliyle bütün varlıklarını bırakıp Anadolu’ya kaçtılar.

Balkan ülkeleri savaşta kendilerinin bile ummadıkları bir başarı kazanmışlardı;


90

fakat Osmanlı Devleti’nin terk ettiği toprakları paylaşmada anlaşmazlığa düştüler. Balkan devletlerinin hepsi Makedonya’ya kendi sahip olmak istiyordu. Avusturya-Macaristan, Balkan devletleri arasındaki anlaşmazlığı körükledi. Bulgaristan’ın 29 Haziran 1913’te eski müttefiklerine saldırmasıyla İkinci Balkan Savaşı çıktı. Bulgaristan, önce Makedonya’daki Sırp ve Yunan birliklerini mağlup etti; Vardar’a kadar ulaşıp Selanik’i tehdit eder bir konuma geldi. Ama birleşik Sırp ve Yunan ordusu karşı bir saldırı ile Bulgarları püskürttü ve birinci savaşa katılmamış olan Romanya Dobruca’ya girdi. Osmanlı kuvvetleri de fırsattan istifade ile 21 Temmuz 1913’te Edirne’yi geri aldılar. Her cephede yenilgiye uğrayan Bulgaristan barış istedi.

Bulgarlar, 10 Ağustos 1913 tarihli Bükreş ve 29 Eylül 1913 tarihli İstanbul antlaşmalarıyla daha önce kazandıkları toprakların büyük bölümünü kaybettiler. Her iki savaşın sonucunda Yunanistan, Selanik, Kavala ve Makedonya kıyı şeridinin büyük bölümünü ele geçirdi. Sırbistan Makedonya’nın kuzey ve orta kesimlerini aldı. Yeni Pazar sancağının bir bölümünü alan Karadağ, Sırbistan ile ortak bir sınır oluşturdu. Romanya Dobruca’yı alırken, Osmanlı Devleti Doğu Trakya hariç Balkanlardaki bütün topraklarını kaybetti.

2.7. BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI

İttihat ve Terakki iktidarı esas itibariyle III. Selim’den itibaren hayata geçirilen modernleşme uygulamalarını sürdürdü. Fakat Trablusgarp ve Balkan Savaşları, özellikle de emperyalist devletlerin Dünya’yı paylaşma mücadelelerinin bir sonucu olarak ortaya çıkan Birinci Dünya Savaşı bu çabaları sekteye uğrattı. 1914-1918 yılları arasında süren, Osmanlı Devleti’nin Almanya ve Avusturya-Macaristan’ın müttefiki olarak İngiltere, Fransa ve Rusya’ya karşı 3 Kasım 1914’de dahil olduğu Birinci Dünya Savaşı sırasında yaşanan bazı gelişmeler, aşağıda ana hatlarıyla ele alınmıştır.

2.7.1. Kapitülasyonların KaldırılmasıOsmanlı Devleti’nde 16. yüzyıldan beri yabancılara tanınmış imtiyazlardan

oluşan kapitülasyonlar, son dönemlerde ülke için büyük sıkıntı yaratıyordu. Ülke savaş ortamına girince İttihat ve Terakki hükümeti fırsatı değerlendirmek için harekete geçti. O sırada, Osmanlı Devleti henüz savaşa girmemiş, bununla beraber 2 Ağustos 1914’te Almanya ile bir ittifak anlaşması yapmıştı. Hükümet, kapitülasyonların kaldırılmasının hukuki gerekçesini hazırlamak üzere Adalet Bakanı İbrahim Bey başkanlığında bir komisyona görev verdi. Komisyonun hazırladığı raporda kısaca şu hususlar vurgulanıyordu:

Osmanlı Devleti Tanzimat ve Islahat fermanları ile başlattığı ye-nileşme devresinde, kanunlarının tamamını değiştirerek bütün


91

dünya ülkelerinin dayandığı temel kuralları benimsedi. Osmanlı ülkesinde ikamet eden yerli ve yabancı her ferdin, her türlü hu-kuktan istifade ederek en medeni insanlar gibi yaşaması temin edilmektedir. Dolayısıyla Osmanlı Devleti, bugünkü anayasası, sosyal durumu, müesseseleri, kanunları, mahkemeleri, hâkim ye-tiştiren okulları ve yasama organları ile diğer devletlerden farklı bir özellik taşımamaktadır. Bu sebeplerden dolayı, Osmanlı ül-kesinde şimdiye kadar geçerli olan ecnebi imtiyazlarının bundan böyle yürürlükte kalması için hiçbir sebep bulunmamaktadır. Dolayısıyla hukuki hiçbir değer taşımayıp bugün için sadece ta-rihi yadigârdan başka bir şey olmayan, aynı zamanda Osmanlı hâkimiyet ve bağımsızlığını boşlukta bırakan ve Osmanlı mille-tinin gelişmesine ayak bağı olan kapitülasyonların kaldırılarak bütün devletlerin vatandaşları için dünyada geçerli olan hukuk kurallarının uygulanması gerekmektedir.

Adliye Nezareti’nin kapitülasyonların kaldırılmasına dair raporunu görüşmek üzere Sadrazam Sait Halim Paşa’nın başkanlığında 8 Eylül 1914 tarihinde toplanan Osmanlı hükümeti gerekçeleri aynen kabul etti. Böylece mali, iktisadi, adli ve idari kapitülasyon adı altında yabancılara tanınmış olan bütün imtiyazların 1 Ekim 1914 tarihinden itibaren geçerli olmak üzere kaldırılmasına karar verildi. Osmanlı Devleti’nin kapitülasyonları kaldırdığına dair karar aynı gün Sultan V. Mehmet Reşad tarafından onaylandı ve bir nota ile yabancı elçiliklere duyuruldu. Yabancı ülkeler bu karara şiddetle karşı çıktılarsa da netice itibariyle İttihat ve Terakki hükümeti uygulamaya tek taraflı olarak yürürlüğe soktu.50

Birinci Dünya Savaşı’nın mağlubiyetle sonuçlanması üzerine İtilaf Devletleri İstanbul’u işgal edince, ilk icraatlarından biri olarak, kapitülasyonların kaldırılması kararını tanımadıklarını Osmanlı hükümetine bildirdiler. İşgal süresince yaptıkları uygulamalarsa, eski hükümleri bile aratacak nitelikte oldu. Bu arada, 10 Ağustos 1920 tarihli Sevr Anlaşması kapitülasyonları büsbütün genişletti. Gücü ellerinde bulunan İtilaf Devletleri mütareke dönemi boyunca diledikleri tarzda keyfi hareket ettiler. Ancak Milli Mücadele’nin başarıya ulaşmasıyla kapitülasyonlar sona erdi. 24 Temmuz 1923 tarihli Lozan Anlaşması ile kapitülasyonlar bütün hükümleriyle tarihe karıştı.

2.7.2. Birinci Dünya Savaşı’nda Cepheler

Kafkas Cephesi ve Ermeni TehciriBirinci Dünya Savaşı’nın ilk kara muharebeleri Kafkas cephesinde yaşandı.

Osmanlı Devleti Doğu Anadolu’da Ruslarla savaştı. Ruslar 1914 yılının Aralık ayında Doğu Anadolu’ya saldırdı. Enver Paşa’nın yönettiği karşı taarruz,


92

şiddetli soğuklar yüzünden başarısız oldu. Bu nedenlerden dolayı Sarıkamış ve yöresinde askeri birliklerimiz çok kayıplar verdi. 1916 yılında Ruslar Erzurum, Muş ve Trabzon’u ele geçirdi. Ancak Çanakkale muharebelerinden sonra bu cepheye gönderilen Mustafa Kemal’in komutasındaki Türk ordusu Muş ve Bitlis’i Ruslardan geri aldı. 1917 Rus İhtilali, Kafkas Cephesi’nde savaşın durmasına neden oldu.

Rus ordusunun çekilmesi üzerine, onların boşalttığı alanlarda Antranik komutasındaki Ermeni birlikleri “Batı Ermenistan Geçici Hükümeti”ni ilan ettiler. Ancak hücuma geçen Türk ordusu karşısında tutunamayarak dağıldılar. 26 Şubat 1918’de Erzincan, 27 Şubat’ta Trabzon, 12 Mart’ta Erzurum, 2 Nisan’da Van kurtarıldı. 3 Mart 1918’de imzalanan Brest-Litovsk Antlaşması ile Rusya savaşta kazandığı toprakları terk ederek 1878 öncesi sınırlara dönmeyi kabul etti. Bu sırada Tiflis’te kurulan Transkafkasya Cumhuriyeti’nin direnmesi üzerine Halil Paşa kumandasında ileri harekete geçen Türk ordusu 25 Mart’ta Oltu, 3 Nisan’da Ardahan, 5 Nisan’da Batum, 15 Mayıs’ta Gümrü, 20 Temmuz’da Nahçıvan’ı aldı ve nihayet 15 Eylül’de Bakû’ye girdi. Ekim başında bir Türk müfrezesi Dağıstan’da kontrolü ele aldı. Ancak 30 Ekim’de imzalanan Mondros Mütarekesi uyarınca Türk ordusu Kafkasya topraklarını bırakarak 1914 sınırına geri çekildi.

Savaşın devam ettiği ve Çanakkale cephesinin açıldığı bir dönemde, bağımsız bir Ermenistan kurma peşinde olan ve Rusya, İngiltere, Fransa gibi büyük güçlerin desteğini arkasına alan Ermeniler bunu gerçekleştirmek için silahlanıp isyan etmişlerdi. Bu amaçlarına yönelik olarak Doğu Anadolu vilayetlerinde Rus ordusu ile işbirliği yaptılar. Osmanlı güvenlik güçlerine ve bölgedeki sivil halka yönelik saldırılarda bulundular ve katliam yaptılar. Hedefleri gayet açıktı. Bağımsız bir Ermenistan devletine giden yollardan biri, devletin kurulacağı bölgede nüfusça çoğunlukta olmaktan geçiyordu. Fakat Ermeniler bütün Osmanlı tarihi boyunca Doğu Anadolu’daki hiçbir vilayette çoğunluk oluşturamamışlardı. Öyleyse nüfusça çoğunluğu oluşturmanın tek bir yolu vardı: bölgede yaşayan Müslümanları katletmek. İşte 1915 yılında gerçekleşen budur. Rus ordusunun yardımıyla Ermeniler Doğu Anadolu vilayetlerinde etnik temizlik yapmaya giriştiler. Fakat Ermenilerin bütün faaliyetleri bundan ibaret olmadı. Güneyde İskenderun Körfezi’nde demirleyen İngiliz ve Fransız filolarına mensup asker ve subaylar, İskenderun, Adana, Dörtyol ve Yumurtalık Ermenileriyle irtibata geçip buralarda da isyanlar çıkartmaya çabaladılar ki bu durum, en az Doğu Anadolu vilayetlerindeki isyanlar kadar tehlike arz ediyordu.

İttihat ve Terakki hükümeti bu gelişmelerin önüne geçmek ve doğuda bağım-sız bir Ermenistan kurulmasını engellemek için Tehcir Kanunu’nu çıkardı ve uy-guladı. Tehcir uygulamasının ilk işaretleri Harbiye Nazırı ve Başkomutan Vekili Enver Paşa’nın 2 Mayıs 1915 tarihinde Dahiliye Nazırı Talat Paşa’ya yazdığı yazı ile ortaya çıkmıştı. Bu sırada Ermeniler Van ve çevresinde isyan halindeydi. En-ver Paşa söz konusu yazısında, Ermenilerin isyan çıkaramayacak şekilde dağıtıl-


93

malarını istemişti. Ermeniler toplu halde bulunmak yerine ufak gruplar halinde çeşitli yerlere dağıtılacak olurlarsa isyan etme imkânını da bulamazlardı. Talat Paşa bunun üzerine harekete geçerek önce Van, Bitlis ve Erzurum bölgesindeki Ermenilerin harp sahası dışına çıkarılmaları kararını aldı. Bunlar Musul vilaye-tinin güney kısmıyla Zor sancağına ve merkez hariç olmak üzere Urfa sancağına yerleştirileceklerdi. Adana, Halep, Maraş ve civarından çıkarılacaklar ise Suriye vilayetinin doğu kısmı ile Halep vilayetinin doğu ve güneydoğusunda belirlenen yerlere yerleştirileceklerdi. Bu işlemi gerçekleştirmek üzere memurlar da tayin edilmişti. Dahiliye Nezareti’nin bu tedbirleri aldığı sırada Ermenilerin geleneksel kışkırtıcısı ve destekçileri olan Rusya, İngiltere ve Fransa bir bildiri yayınladılar. Bu bildiride, isyanlar neticesinde Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da kurdurmak istedikleri ve Ermenistan adını verdikleri ülkede Ermenilerin öldürüldüklerini ileri sürdüler. Olaylardan Osmanlı hükümetinin sorumlu tutulacağını söyledi-ler. Mesele bu şekilde uluslararası bir mahiyet alınca Talat Paşa konuyu dahiliye nazırlığının sorumluluğundan çıkararak bir hükümet meselesi haline getirmeyi tercih etti. Osmanlı hükümetinin 30 Mayıs 1915 tarihinde aldığı kararla, devletin güvenliği ve varlığını devam ettirebilmesi için dahiliye nezaretinin aldığı tedbir-lerin isabetli olduğu vurgulandı. Sonra da tehcirin ne şekilde uygulanacağı ve tehcir sırasında Ermenilerin zarara uğramaması için neler yapılacağı hakkında ayrıntılı bir program yapıldı. Daha sonra da uygulamaya geçildi. Tehcir, hava şartlarına da bağlı olarak zaman zaman verilen aralarla, 1916 Mart’ına kadar sür-dü.51

Çanakkale CephesiBirinci Dünya Savaşı’nın hemen başında Çanakkale Boğazı büyük bir önem

kazanmıştı. İstanbul’u bir deniz harekâtıyla ele geçirerek Osmanlı Devleti’ni saf dışı bırakmak ve zor durumda olan Rusya’ya güneyden yardım ulaştırmak projesi savaşın ilk aylarında İngiltere Donanma Bakanı Winston Churchill ve Deniz Kuvvetleri Komutanı Amiral Lord Fisher tarafından ortaya atıldı. Dünyanın en güçlü donanmasına sahip İngilizler Çanakkale’den zorlanmadan geçebilecekleri inancındaydı. Bir iki yıl önce Balkan devletlerine kolayca yenilen bir ülke olan Osmanlı Devleti’nin hemen teslim olacağını düşünüyorlardı. Bu düşünce doğrultusunda İtilaf güçleri Çanakkale Boğazı’na saldırı düzenlediler. Boğaz geçilebildiği takdirde İstanbul kolaylıkla ele geçirilecekti. Bu suretle öncelikle Osmanlı Devleti savaş dışı kalacak ve Türkler cezalandırılmış olacaktı. Almanya en önemli müttefikini kaybedeceğinden daha kolay mağlup edilebilecekti. Rusya dünya kaynaklarından ve müttefiklerin yardımlarından faydalanabilecek, İttifak ülkelerine güneyden yapılacak bir taarruz ile savaşın kısa sürede sonuçlandırılması mümkün olabilecekti.

3 Kasım 1914’te başlayıp 9 Ocak 1916’ya kadar süren Çanakkale muharebeleri iki aşamada cereyan etmiştir.


94

Çanakkale Deniz Muharebeleri: Öncelikle 18 Mart’a kadar süren deniz muharebeleri yapılmıştır. En son 18 Mart’ta çok güçlü bir donanma ile boğazı zorlayan İngiliz ve Fransız kuvvetleri mağlup olarak ve ağır zayiat vererek geri çekilmişlerdir. Bu zafer, günümüzde her yıl söz konusu tarihte yapılan etkinliklerle kutlanmaktadır.

Çanakkale Kara Muharebeleri: 18 Mart yenilgisi Londra ve Paris üzerinde soğuk duş etkisi yapmıştı. Türk topçusunun olağanüstü başarısı, başından beri boğazı geçmek için kara harekâtı gerektiğini söyleyenleri ön plana çıkarmıştı. 27 Mart 1915’te toplanan Britanya İmparatorluğu Harp Konseyi Gelibolu yarımada-sına kara harekâtı düzenleme kararı verdi ve hazırlıklara girişildi. Bu çerçevede Avustralya ve Yeni Zelanda’dan takviye Anzak birlikleri getirildi. Deniz muha-rebelerinde hezimete uğrayan İtilaf güçleri 25 Nisan’da Gelibolu yarımadasına asker çıkararak kara muharebelerini başlattılar. Fakat burada da tarihindeki kah-ramanlık destanlarına yenilerini ekleyen Mehmetçiğin süngüsüne boyun eğmek mecburiyetinde kaldılar. Öyle ki Boğaz’ı geçmeyi başaramayan İtilaf kuvvetleri 19/20 Aralık 1915’te Arıburnu ve Anafartalar’dan, 8/9 Ocak 1916’da da Seddül-bahir mıntıkasından çekildiler.

Çanakkale’de karadaki çarpışmalar sekiz buçuk ay (265 gün) sürmüştür. Ta-rafların kara muharebelerindeki kayıpları gerçekten ürkütücüdür. Osmanlı Ge-nelkurmayı’nın verdiği rakamlara göre savaşa 310 bir asker katılmıştır. Bunun 251.359’u Tablo 2.1’de kaydedilen nedenlerle savaş dışı kalmıştır.

Tablo 2.1: Osmanlı Türk Ordusunun Çanakkale Savaşı’ndaki Asker Zayiatı

Savaş Dışı Kalma Nedeni Zayi Asker SayısıŞehit asker 55.177Yaralı asker 100.177Hastalıktan ölen asker 21.498Hastalıktan dolayı hava değişimi alan asker 64.440Kaybolan asker 10.067Toplam 251.359

Muzaffer Albayrak - Tuncay Yılmazer, Sorularla Çanakkale Muharebeleri, I, İstanbul 2007, s. 168.

Çanakkale’de, özellikle de Gelibolu’da yaşananlar, kimi bilim insanları ve ya-zarlar tarafından dünya tarihinin akışına yön veren olaylar arasında kabul edilir. Ona bu haklı ünü kazandıran özelliklerden bazıları şunlardır:

1) Çanakkale Zaferi, Balkan Savaşları’yla içte ve dışta sarsılmış olan devletin itibarını ihya etmiş ve güçlendirmiştir. Çökmekte olan Osmanlı İmparatorluğu içinde Türk milletinin hâlâ gücünü ve dinamizmini koruduğunu göstermiştir.


95

2) Çanakkale Savaşı, Kurtuluş Savaşı’nın öncüsü ve başlangıcı olmuştur. Nitekim Çanakkale’de savaşan ve çok güçlü düşman ordularını mağlup etme başarısını gösteren birçok komutan buradan kazandıkları tecrübe ve güvenle Kurtuluş Savaşı’nda da başarıyla görev yapmıştır.

3) Çanakkale Zaferi’nin Türk milletine en büyük armağanı, şüphesiz Mustafa Kemal Atatürk’tür. Mustafa Kemal, yeni kurulan bir tümeni kısa zamanda modern bir kolordu ile muharebe edecek bir duruma getirmekle, yüksek bir teşkilatçı ve eğitici olduğunu göstermiştir. Durum ve araziyi kavramaktaki ustalığı, seri ve isabetli kararlar vermesi ve bu kararları azimle uygulaması, Mustafa Kemal’in sahip olduğu yüksek irade, bilgi ve kendine güvenin göstergesidir. Burada asker bir deha ve karizmatik bir lider olduğunu kanıtlayan Mustafa Kemal, böylece ülke ve milletini emperyalizmin boyunduruğundan kurtararak tam bağımsız ve çağdaş yeni bir Türk devletinin kurucusu olma yolunda yürümeye başlamıştır.

Çanakkale Savaşı Birinci Dünya Savaşı’nın 2-3 yıl daha uzamasına neden olmuştur. Müttefikler Birinci Dünya Savaşı’nda en büyük prestij, itibar kaybı-na Çanakkale’de uğradılar. Çarlık Rusya’sının Boğazlara hâkim olma hayali ger-çekleşmemiştir. Müttefiklerinin yardımından yoksun kalan Çarlık Rusya’sında iç karışıklıklar artmış, Bolşevikler gerçekleştirdikleri 1917 İhtilali’yle çarlık devrini kapamışlardır. Çarlığın yerine Sovyet rejiminin kurulması ile ileriki yıllarda dün-ya tarihinin gidişatı değişmiştir.

Süveyş Kanalı - Filistin - Suriye CephesiOsmanlı Devleti, Mısır’da yeniden egemenlik kurmak ve Süveyş Kanalı’nı ele

geçirmek amacıyla bu cepheyi açtı. Bu kanal Osmanlılar tarafından alınırsa İngi-lizlerin sömürgeleriyle olan bağlantısı kesilecek ve oralardan aldığı asker ve mal-zeme desteği önlenecekti. Bu yüzden Osmanlı Devleti Almanya’nın da etkisiyle İngilizlerin elinde bulunan Süveyş Kanalı’na Cemal Paşa’nın komutasında bir saldırı düzenledi (Ocak 1915). Saldırı hezimetle sonuçlandı. 27 Temmuz 1916’da Albay von Kress kumandasında 4. Ordu’nun giriştiği İkinci Kanal Seferi de yenil-giyle sona erdi. Bu olay üzerine İngiliz ordusunun en parlak generallerinden olan Allenby Mısır’a gönderilerek, bir karşı saldırı için hazırlıklara başladı.

Allenby’nin hazırlıkları çerçevesinde İngiliz casusu Lawrence Osmanlı idare-sine karşı bir Arap isyanı örgütlemekle görevlendirildi. Onun tahrikleri sonucu Mekke Şerifi Hüseyin Osmanlılara karşı isyan ederek Hicaz Krallığı’nı ilan etti. Ürdün, Suriye ve Filistin Araplarının büyük bir kısmı açık veya gizli şekilde Hü-seyin ve oğulları Faysal ve Abdullah’ın isyanına katıldı.

8 Mart 1917’de İngiliz kuvvetleri Gazze’de saldırıya geçerek stratejik öneme sahip Han Yunus mevkiini işgal etti. 6 Kasım 1917’deki Üçüncü Gazze Savaşı’nda kesin bir üstünlük elde eden İngilizler, 17 Kasım’da Yafa’yı, 9 Aralık’ta da Kudüs’ü ele geçirdiler. 21 Şubat 1918’de Eriha düştü. Bunu izleyen aylar, Şeria cephesinde sonuçsuz çarpışmalarla geçti.


96

Birinci Dünya Savaşı’nın Osmanlı bozgunuyla sonuçlanmasına ve Suriye’nin elden çıkmasına yol açan son muharebe 19 Eylül 1918’de başladı. Bu tarihte Nab-lus yakınında aniden saldırıya geçen İngiliz kuvvetleri, Mareşal Liman von San-ders komutasındaki Yıldırım Orduları Grubu’nu kesin bir yenilgiye uğrattı. 22 Eylül’de yerli halkın ayaklanarak Türk karargâhına saldırdığı Şam, 1 Ekim’de İn-giliz işgaline girdi. 6 Ekim’de Humus, 27 Ekim’de Halep düştü. Bu yenilgiler üze-rine Yıldırım Orduları Komutanı Liman von Sanders kumandayı Mustafa Kemal Paşa’ya bırakarak Adana’ya çekildi.

Hicaz ve Yemen CephesiBir kısım Osmanlı birlikleri kutsal yerleri korumak için bu bölgede İngilizler-

le çarpıştı. Ancak gerek çölün olumsuz şartları gerekse güçlü İngiliz kuvvetleri karşısında bir sonuç alınamadı. Osmanlı Devleti bu cephede, İngilizlerin kış-kırttığı Araplarla da mücadele etmek zorunda kaldı; zor durumdaki Türk bir-liklerine karşı İngilizler üstün duruma geçti. Bununla beraber Medine komutanı Fahreddin Paşa elindeki kısıtlı imkânlara rağmen aldığı tedbirler sayesinde Me-dine’yi 2 yıl 7 ay müdafaa etti. Herhangi bir yağma ihtimaline karşı tedbir olarak, Medine’deki 30 parça Kutsal Emaneti 2000 askerin koruması altında İstanbul’a gönderdi. Medine’nin etrafı isyancıların eline geçmeye başlayınca İstanbul’daki hükümet, Medine’nin boşaltılmasını istedi. Fahreddin Paşa “Peygamber’in kab-rinin bulunduğu Medine’deki Osmanlı bayrağını kendi elimle indiremem” diye-rek şehirden ayrılmayı kabul etmedi. Bir süre sonra Medine’nin etrafı tamamen kuşatıldı. Osmanlı orduları kuzeye doğru geri çekilmeye başladı. Etrafındaki Türk birlikleriyle irtibatı tamamen kesilen Fahreddin Paşa şehri savunmaya de-vam etti. 30 Ekim 1918’de Osmanlı Devleti Mondros Mütarekesi’ni imzalayarak Birinci Dünya Savaşı’ndan çekildi. Mütarekenin 16. maddesine göre Fahreddin Paşa’nın teslim olması gerekiyordu. Kendisine Mondros Mütarekesi’ni tebliğ için İstanbul’dan gönderilen yüzbaşıyı hapsettirdi. Medine’ye en yakın Osmanlı birliği 1300 km uzakta olmasına rağmen Mondros Mütarekesi’nden sonra da teslim ol-madı ve şehri savunmaya devam etti. Osmanlı Devleti’nin teslim olmasında son-ra 72 gün daha Medine’yi savunmaya devam eden Fahreddin Paşa yiyecek, ilaç ve cephanenin bitmesinden sonra kendi askerleri tarafından etkisiz hale getirildi ve şehir 13 Ocak 1919’da teslim oldu. Böylece Medine’de 400 seneden beri süren Türk hâkimiyeti sona erdi.

Irak Cephesi Irak’taki İngiliz harekâtı ana İngiliz karargâhından bağımsız olarak Hindistan

Ordusu’na bağlı Sefer Birliği tarafından yürütüldü. Şatt-ül Arap Nehri üzerindeki Abadan’da İngiliz petrol tesislerini koruma altına almak amacıyla 7 Kasım 1914’te İngilizler Fao Adası’na asker çıkardılar. 21 Kasım’da Basra İngilizlerin eline geçti. 1915’te İttihat ve Terakki fedaisi ve Teşkilat-ı Mahsusa üyesi olan Binbaşı Süley-


97

man Askeri Bey komutasında düzensiz bir birlik İngiliz kuvvetlerine karşı akınlar ve sabotaj eylemleri düzenledi. Bunun üzerine Mayıs ayında General Townshend kumandasındaki İngiliz ordusu Bağdat’ı ele geçirmek üzere hareket etti. 24 Tem-muz’da Nasıriye, 29 Eylül’de Kut-ül Amare düştü. 22 Kasım’da Selmanpak Muha-rebesi’nde Mareşal von der Goltz komutasındaki Türk ordusu bir zafer kazandı. Kut-ül Amare’de kuşatılan Townshend 29 Nisan 1916’da teslim oldu. 1917’de tek-rar harekete geçen İngilizler 11 Mart 1917’de Bağdat’ı ele geçirdi. Bunu izleyen aylarda Kuzey Irak’ın büyük bir kısmı İngilizler tarafından işgal edildi. Bununla beraber Mondros Mütarekesi’nin imzalandığı 30 Ekim günü Musul henüz İngi-lizlere geçmiş değildi. Musul, o günkü uluslararası hukuka da aykırı bir biçimde mütarekeden sonra işgal edildi. Bundan dolayıdır ki Türkiye, Musul’u Misak-ı Milli sınırları içinde kabul ederek, 1926 yılına kadar burayı geri almak için mü-cadele etti.

Galiçya, Romanya ve Makedonya CepheleriOsmanlı Devleti, Birinci Dünya Savaşı sırasında Avrupa cephelerine de kuv-

vet göndererek müttefiklerine destek olmuştu. Bu bağlamda gönderilen kuvvetler 1916-1917 yıllarında Avrupa cephelerinde muharebelere katıldılar; Rusya, Ro-manya ve Fransa’ ya karşı savaştılar.

Çeşitli cephelerden gelen bozgun haberleri üzerine 5 Ekim 1918’de Talat Paşa başkanlığındaki İttihat ve Terakki hükümeti Wilson Prensipleri çerçevesinde ateşkes isteminde bulundu. 8 Ekim’de hükümet istifa etti. 14 Ekim’de Ahmet İzzet Paşa yönetiminde yeni hükümet kuruldu. 24 Ekim’de İngiltere ateşkes teklifini kabul ederek bir Türk temsilcisinin Limni Adası’ndaki Mondros limanına gönde-rilmesini önerdi. Mondros’a giden eski Bahriye Nazırı Rauf Bey 30 Ekim 1918’de savaşın fiili bölümünü sona erdiren Mondros Mütarekesi’ni imzaladı ve arkasın-dan işgaller geldi. Savaşın ülkeye faturası çok ağır olmuştu.

***

İttihat ve Terakki’nin II. Meşrutiyet döneminde modernleşme ve ülkenin kalkındırılıp güçlendirilmesi anlamında hayata geçirmeye çalıştığı söz konusu uygulamalar, peş peşe meydana gelen Trablusgarp, Balkan ve Birinci Dünya savaşlarından olumsuz etkilenmiştir. Savaşların getirdiği insan kaybının ve ağır maddi yükün telafisi ileriki yıllarda çok zor olmuştur. Bununla beraber, özellikle III. Selim’den itibaren başlayan modern ve güçlü bir Osmanlı/Türk devleti oluşturma çabalarının ve bu uğurda hayata geçirilen uygulamaların, Türkiye Cumhuriyeti’nin zeminini oluşturma konusundaki yapıcı katkıları, bu tarihi süreç içinde önemle vurgulanması gereken unsurlar olarak karşımıza çıkmaktadır.


98

NOTLAR

1 Osmanlı devlet adamları ve aydınlarının Batının üstünlüğünü kabul edişi ve bu psikolojik evrimin Batılılaşma sürecindeki rolü için bkz. Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, (Çev. Metin Kıratlı), Ankara 19966, s. 41 vd.

2 M. Nuri İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, İstanbul 1993, s. 155-161.3 Enver Ziya Karal, Selim III’ün Hat-tı Hümayunları, Ankara 19882, s. 22, 82.4 Yusuf Akçura, Osmanlı Devletinin Dağılma Devri, Ankara 1985, s. 74-75.5 Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, V, Ankara 19834, s. 66-71.6 Niyazi Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, İstanbul 200711, s. 97.7 Ercümend Kuran, Avrupa’da Osmanlı İkamet Elçiliklerinin Kuruluşu ve İlk Elçilerin Siyasi Fa-

aliyetleri 1793-1821, Ankara 1988, s. 10-13, 35, 43, 64-65.8 Sened-i İttifak’ın tam metni için bkz. Ali Akyıldız, Osmanlı Bürokrasisi ve Modernleşme, İs-

tanbul 2004, s. 83-102.9 Stanford J. Shaw - Ezel Kural Shaw, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, (Çev. Mehmet

Harmancı), II, İstanbul 1982, s. 29-30.10 S. Shaw ve E. K. Shaw, a.g.e., II, 50-55.11 A. Akyıldız, a.g.e., s. 46-51.12 Cahit Yalçın Bilim, “Osmanlılarda Eğitimin Çağdaşlaşması Askeri Okullar”, Osmanlı, V, An-

kara 1999, s. 240-244.13 Hıfzı Topuz, Türk Basın Tarihi, İstanbul 2003, s. 15-17.14 Mümtaz’er Türköne, “Tanzimat Fermanı ve Sadık Rı’fat Paşa”, Osmanlı, VII, Ankara 1999, s.

282.15 İsmail Kıllıoğlu, “Hukuk Felsefesi Açısından Devlet ve Tanzimat”, Osmanlı, VII, Ankara 1999,

s. 296.16 Kemal Beydilli, “1839 Tanzimat ve 1856 Islahat Fermanları Hakkında”, 150. Yılında Tanzimat,

İstanbul 1990, s. 22.17 E. Z. Karal, a.g.e., V, 170-171.18 E. Z. Karal, a.g.e., V, 250-251.19 Ali Akyıldız, Osmanlı Merkez Teşkilatında Reform, İstanbul 1993, s. 138-141, 248.20 Bülent Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, İstanbul 20006, s. 98-99.21 Engin Deniz Akarlı, Belgelerle Tanzimat Osmanlı Sadrazamlarından Âli ve Fuad Paşaların

Siyasî Vasiyyetnamaleri, İstanbul 1978, s. 7, 15.22 Cemil Öztürk, Atatürk Devri Öğretmen Yetiştirme Politikası, Ankara 1996, s. 4-12; a.mlf., Tür-

kiye’de Dünden Bugüne Öğretmen Yetiştiren Kurumlar, İstanbul 20052, s. 9-57, 203-223.23 Bkz. Vahdettin Engin, Mekteb-i Sultanî, İstanbul 2003. 24 Tanzimat Dönemi eğitim hareketleri hakkında bkz. Yahya Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, İstanbul

19934, s. 146-153; Cemil Öztürk, “Selim Sabit Efendi’nin Yetiştiği Dönemde Osmanlı Devle-ti’nde Eğitim: Modern Eğitimin Doğuşu”, Uluslararası Vize Tarih ve Kültürü Sempozyumu (Vize, 28 Nisan 2000), İstanbul, s. 53-80.

25 E. Z. Karal, a.g.e., VII, 152-158.26 İlber Ortaylı, İmparatorluğun En uzun Yüzyılı, İstanbul 1983, s. 102.27 Nevin Yazıcı, Osmanlılık Fikri ve Genç Osmanlılar Cemiyeti, Ankara 2002, s. 127-128.28 Yeni Osmanlılar için bkz. Ebüzziya Tevfik, Yeni Osmanlılar Tarihi, I-III, (Sad.: Ziyad Ebüzzi-

ya), İstanbul 1973.29 E. Z. Karal, a.g.e., VII, 104.30 Refii Şükrü Suvla, “Tanzimat Devrinde İstikrazlar”, Tanzimat, I, İstanbul 1940, s. 272.31 Ziya Karamursal, Osmanlı Mali Tarihi Hakkında Tetkikler, Ankara 19892, s. 102.32 Vahdettin Engin, II. Abdülhamid ve Dış Politika, İstanbul 2005, s. 19.33 Coşkun Üçok, Siyasal Tarih (1789–1960), Ankara 19803, s. 152.


99

34 Engin Deniz Akarlı, “II. Abdülhamid, Hayatı ve İktidarı”,Osmanlı, II, Ankara 1999, s. 256-257.

35 Örneğin V. Murad döneminde Saray’daki kâtip sayısı 3-6 arasındaydı. Fakat bu sayı, II. Ab-dülhamid’in ilk saltanat yıllarından itibaren giderek yükselmiş, 1896 yılına gelindiğinde 28’e ulaşmıştır.

36 Ali Akyıldız, “II. Abdülhamid’in Çalışma Sistemi, Yönetim Anlayışı ve Bâbıâli’yle (Hükümet) İlişkileri”, Osmanlı, II, Ankara 1999, s. 287.

37 Başbakanlık Osmanlı Arşivi [BOA], Y.MTV, No. 3/12.38 Bayram Kodaman, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, İstanbul 1980, s. 167, 203.39 Yahya Akyüz, Türk Eğitim Tarihi (Başlangıçtan 1993’e), İstanbul 19924, s. 206-208. 40 Vahdettin Engin, “Osmanlı Devleti’nin Demiryolu Siyaseti”, Türkler, XIV, Ankara 2002, s.

462-469.41 Şükrü Hanioğlu, Bir Siyasal Düşünür Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dönemi, Ankara

1981, s. 25-26. 42 Gelişmeler için bkz. Şerif Mardin, Jön Türklerin Siyasi Fikirleri (1895-1908), İstanbul 19832.43 E. E. Ramsaur, Jön Türkler ve 1908 İhtilali, (Çev. Nuran Yavuz), İstanbul 19822, s. 86-87.44 Fikir akımları hakkında geniş bilgi için bkz. Süleyman Hayri Bolay, “Tanzimat’tan Cumhuri-

yet’e Türk Düşünce Tarihi”, Türkler, XIV, Ankara 2002, s. 515-567.45 Mesut Çapa, “Osmanlı Devleti’nin Kuruluş Yıldönümü Kutlamaları (1913-1922)”, Uluslarara-

sı Osmanlı Tarihi Sempozyumu Bildirileri, İzmir 1999, s. 562.46 Bu ortam içinde, 1914 yılında İstanbul’un fethini kutlama törenleri çok muhteşem oldu. Yüz

binden fazla insan sokaklara dökülüp Ayasofya ve Fatih Camii çevresinde toplandı. Coşkulu konuşmalar yapıldı. (Vahdettin Engin, “11 Haziran 1914 İstanbul’da Müstesna Bir Gün”, Po-püler Tarih, Mayıs 2003, s. 64-68).

47 B. Tanör, a.g.e., s. 212-216.48 Bayram Kodaman, “II. Meşrutiyet Dönemi”, Türkler, XIII, Ankara 2002, s. 185-186.49 Hürriyet ve İtilaf Fırkası için bkz. Tarık Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasal Partiler, I, İstanbul

1984, s. 263-285.50 Tahir Taner, “Kapitülasyonlar Nasıl İlga Edildi”, Prof. Muammer Raşid Seviğ’e Armağan, İstan-

bul 1956, s. 632-633.51 Tehcirle ilgili olarak bkz. Hikmet Özdemir, Kemal Çiçek, Ömer Turan, Ramazan Çalık ve

Yusuf Halaçoğlu, Ermeniler: Sürgün ve Göç, Ankara 20042.


100

KAYNAKÇA

Arşiv BelgeleriBaşbakanlık Osmanlı Arşivi, Y.MTV, No. 3/12; DH.EUM.3.ŞB., No. 18/12.Kitap ve MakalelerAkarlı, Engin Deniz, “II. Abdülhamid, Hayatı ve İktidarı”, Osmanlı, II, Ankara 1999, s. 253-265.Akarlı, Engin Deniz, Belgelerle Tanzimat Osmanlı Sadrazamlarından Âli ve Fuad Paşaların Siyasi

Vasiyyetnamaleri, İstanbul 1978.Akçura, Yusuf, Osmanlı Devletinin Dağılma Devri, Ankara 1985.Akyıldız, Ali, “II. Abdülhamid’in Çalışma Sistemi, Yönetim Anlayışı ve Babıâli’yle (Hükümet) İliş-

kileri”, Osmanlı, II, Ankara 1999, s. 286-297.Akyıldız, Ali, Osmanlı Bürokrasisi ve Modernleşme, İstanbul 2004.Akyıldız, Ali, Osmanlı Merkez Teşkilatında Reform, İstanbul 1993Akyüz, Yahya, Türk Eğitim Tarihi (Başlangıçtan 1993’e), İstanbul 19924, 19934.Albayrak, Muzaffer - Tuncay Yılmazer, Sorularla Çanakkale Muharebeleri, I, İstanbul 2007.Berkes, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, İstanbul 200711

Beydilli, Kemal, “1839 Tanzimat ve 1856 Islahat Fermanları Hakkında”, 150. Yılında Tanzimat, İs-tanbul 1990, s. 21-28

Bilim, Cahit Yalçın, “Osmanlılarda Eğitimin Çağdaşlaşması Askeri Okullar”, Osmanlı, V, Ankara 1999, s. 237-244

Bolay, Süleyman Hayri, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türk Düşünce Tarihi”, Türkler, XIV, Ankara 2002, s. 515-566.

Çapa, Mesut, “Osmanlı Devleti’nin Kuruluş Yıldönümü Kutlamaları (1913-1922)”, Uluslararası Os-manlı Tarihi Sempozyumu Bildirileri, İzmir 1999 içinde.

Engin, Vahdettin, “11 Haziran 1914 İstanbul’da Müstesna Bir Gün”, Popüler Tarih, Mayıs 2003, s. 64-68.

Engin, Vahdettin, “Osmanlı Devleti’nin Demiryolu Siyaseti”, Türkler, XIV, Ankara 2002, s. 462-469.Engin, Vahdettin, II. Abdülhamid ve Dış Politika, İstanbul 2005.Engin, Vahdettin, Mekteb-i Sultanî, İstanbul 2003. Hanioğlu, Şükrü, Bir Siyasal Düşünür Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dönemi, Ankara 1982. İnuğur, M. Nuri, Basın ve Yayın Tarihi, İstanbul 1993.Karal, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, V, VII, Ankara 19834.Karal, Enver Ziya, Selim III’ün Hat-tı Hümayunları, Ankara 19882..Karamursal, Ziya, Osmanlı Malî Tarihi Hakkında Tetkikler, Ankara 19892.Kıllıoğlu, İsmail, “Hukuk Felsefesi Açısından Devlet ve Tanzimat”, Osmanlı, VII, Ankara 1999, s.

288-301.Kodaman, Bayram, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, İstanbul 1980.Kodaman, Bayram, “II. Meşrutiyet Dönemi”, Türkler, XIII, Ankara 2002, s. 165-192.Kuran, Ercümend, Avrupa’da Osmanlı İkamet Elçiliklerinin Kuruluşu ve İlk Elçilerin Siyasi Faaliyet-

leri 1793-1821, Ankara 1988.Lewis, Bernard, Modern Türkiye’nin Doğuşu, (Çev. Metin Kıratlı), Ankara 19966.Mardin, Şerif, Jön Türklerin Siyasi Fikirleri (1895-1908), İstanbul 19832.


101

Ortaylı, İlber, İmparatorluğun En uzun Yüzyılı, İstanbul 1983.Özdemir, Hikmet, Kemal Çiçek, Ömer Turan, Ramazan Çalık ve Yusuf Halaçoğlu, Ermeniler: Sür-

gün ve Göç, Ankara 20042.Öztürk, Cemil, “Selim Sabit Efendi’nin Yetiştiği Dönemde Osmanlı Devleti’nde Eğitim: Modern

Eğitimin Doğuşu”, Uluslararası Vize Tarih ve Kültürü Sempozyumu (Vize, 28 Nisan 2000), İstanbul, s. 53-80.

Öztürk, Cemil, Atatürk Devri Öğretmen Yetiştirme Politikası, Ankara 1996.Öztürk, Cemil, Türkiye’de Dünden Bugüne Öğretmen Yetiştiren Kurumlar, İstanbul 20052.Ramsaur, E. E., Jön Türkler ve 1908 İhtilali, (Çev. Nuran Yavuz), İstanbul 19822.Shaw Stanford J. - Ezel Kural Shaw, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, (Çev.: Mehmet

Harmancı), II, İstanbul 1982.Suvla, Refii Şükrü, “Tanzimat Devrinde İstikrazlar”, Tanzimat, I, İstanbul 1940, s. 263-288.Taner, Tahir, “Kapitülasyonlar Nasıl İlga Edildi”, Prof. Muammer Raşid Seviğ’e Armağan, İstanbul

1956, s. 623-657.Tanör, Bülent, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, İstanbul 20006.Tevfik, Ebüzziya, Yeni Osmanlılar Tarihi, I-III, (Sad. Z. Ebüzziya), İstanbul 1973.Topuz, Hıfzı, Türk Basın Tarihi, İstanbul 2003.Tunaya, Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasal Partiler, I, İstanbul 1984.Türköne, Mümtaz’er, “Tanzimat Fermanı ve Sadık Rı’fat Paşa”, Osmanlı, VII, Ankara 1999, s. 275-

287.Üçok, Coşkun, Siyasal Tarih (1789–1960), Ankara 1980.Yazıcı, Nevin, Osmanlılık Fikri ve Genç Osmanlılar Cemiyeti, Ankara 2002.

İ K İ N C İ K I S I M

YENİDEN DOĞUŞ/MİLLİ MÜCADELE

105

Süleyman Beyoğlu

3.1. MONDROS ATEŞKES ANTLAŞMASI’NIN UYGULANMASI: OSMANLI İMPARATORLUĞU’NUN TASFİYESİ VE YURDUN İŞGALİ

1917 yılında Almanya’nın Atlas Okyanusu’ndaki Amerikan bandıralı ticaret gemilerini torpillemesi sonucu yaşanan krizle beraber Amerika Birleşik Devletleri (ABD) de Birinci Dünya Savaşı’na dahil olmuştu. ABD’nin savaşa katılmasıyla İtilaf Devletleri ekonomik ve askeri bakımdan üstün bir güç tarafından takviye edilmiş oldu. İttifak Devletleri’nin ise hemen bütün ihtiyaçlarını Almanya karşılamaktaydı. Ancak Almanya’nın da ekonomisi ve askeri durumu zayıflamıştı. Bu sebeple İtilaf Devletleri’nin savaşı sürdürecek gücü kalmamış, birçok cephede savaş aleyhlerine gelişmeye başlamıştı. Nitekim Bulgaristan yaptığı bir ateşkesle savaştan çekilmişti. Böylece İstanbul ve Boğazlar bölgesi işgal tehdidi altına girdi. Almanya ile Osmanlı İmparatorluğu’nun karadan bağlantısı kesildi. Bulgaristan ve Osmanlı Devleti’nin savaştan çekilmesinin bir diğer nedeni de ABD Başkanı Wilson’ın açıkladığı ilkelerdi. Ayrıca Osmanlı ordularının Filistin ve Irak cephelerinde İngilizlere karşı başarısızlıkları ateşkes isteğine yol açtı. Bu gelişmelerle beraber savaşın sorumlusu ve yürütücüsü olan İttihat ve Terakki kabinesi 8 Ekim 1918’de istifa etti. Yeni kurulan Ahmet İzzet Paşa Hükümeti İngilizlerle görüşerek ateşkes girişiminde bulundu. Osmanlı hükümeti, İngilizlerle görüşmelerinde Kutü’l-Amare’de esir edilen İngiliz Generali Towsnhend’i de arabulucu olarak görevlendirmişti. Towshend’in temasları olumlu sonuçlanınca, ateşkesin Limni Adası’nın Mondros limanında yapılması kararlaştırıldı. 4 Temmuz 1918 tarihinde Osmanlı tahtına oturan Sultan Vahdettin ateşkes görüşmelerine Şûra-yı Devlet Reisi ve aynı zamanda eniştesi olan Damat

3 . B Ö L Ü M

MİLLİ MÜCADELE’NİN ÖRGÜTLENMESİ VE KUVÂ-YI MİLLİYE


106

Ferit Paşa’nın gönderilmesini istiyordu. İtilaf Devletleri ateşkes görüşmelerinde yönetimde bulunan krallara tahtlarından feragat etmeleri yönünde baskılar yapmaktaydı. Örneğin Bulgaristan’da Kral Ferdinand tahtından vazgeçmek zorunda kalmıştı. Alman imparatorunun da tahttan çekilmesi için çeşitli baskılar yapılıyordu. Bu gelişmeler Sultan Vahdettin’i rahatsız etmekteydi. Bu nedenle güvenebileceği bir isim olan Damat Ferit Paşa’yı ateşkes görüşmelerine göndermek istediğini Sadrazam Ahmet İzzet Paşa’ya bildirdi. Ancak Sadrazam Ahmet İzzet Paşa, bunun büyük bir yanlış olacağını söyleyerek, bu teklifi kabul etmedi. Bunun üzerine görüşmelerde Bahriye Nazırı Rauf (Orbay), Hariciye Müsteşarı Reşat Hikmet ve Kurmay Yarbay Sadullah Beyler görevlendirildi.1 Mondros Ateşkes Antlaşması Rauf Bey başkanlığındaki Osmanlı heyetiyle İtilaf Devletleri adına İngiltere’nin Akdeniz Filosu Komutanı Amiral Arthur G. Calthorpe arasında üç gün süren görüşmelerin sonunda 30 Ekim 1918’de imzalandı. Osmanlı Devleti için çok zor koşullar getiren ve 25 madde halinde düzenlenen ateşkesin önemli maddelerine göre, İtilaf Devletleri, Çanakkale ve İstanbul boğazlarını işgal edecekti. Osmanlı ordusu terhis edilecek, silahlar toplanacak ve sadece asayişi sağlamak için gerekli bir kuvvet bulundurulacaktı. Ülkenin liman, demiryolu, telgraf hatları vs. İtilaf Devletleri’ne teslim edilecekti. İran ve Kafkasya’daki Osmanlı kuvvetleri savaştan önceki sınırlara çekilecekti. Hicaz, Asir, Yemen, Suriye ve Irak’taki kuvvetler en yakın İtilaf Devletleri komutanlıklarına teslim olacaklardı. Ateşkesin en ağır maddeleri ise İtilaf Devletleri’ne ülkenin istediği yerlerini işgal imkânı sağlayan 7. ve 24. maddelerdi. Bu maddelere göre İtilaf Devletleri, güvenliklerini tehdit edecek bir durumun doğması halinde herhangi bir noktayı işgal edebileceklerdi. Ayrıca İtilaf Devletleri Doğu Anadolu bölgesinde bir Ermeni devleti kurma projesini ateşkesin İngilizce metninin 24. maddesinde altı Ermeni vilayetinden söz ederek göstermekteydi. Aslında Mondros Ateşkes Antlaşması Osmanlı Devleti’nin adeta kayıtsız şartsız teslimidir. Padişah Vahdettin, ateşkes koşullarını ağır bulmakla beraber diğer müttefik devlet hükümdarları gibi tahtını kaybetmediği için duruma razı gibi görünüyordu. Sadrazam Ahmet İzzet Paşa ateşkesin diğer müttefiklerle yapılan anlaşmalara göre daha hafif olduğu inancındaydı. Osmanlı Hariciye Nezareti yetkilileri de sadrazamla aynı görüşteydi. Ancak Meclis-i Mebusan ve Meclis-i Ayan ise ağır koşulları olan ateşkesi üzüntüyle karşılamış, sadrazamın gizli oturumdaki başka çarenin olmadığı yönündeki konuşması üzerine ateşkesin onaylanması için hükümete yetki vermişti. Ateşkes savaşın sıkıntılarından yorgun ve yoksul düşmüş halkta kısmen bir ferahlık yaratmış, basında barış ve ümit dolu yorumlar yapılmasına yol açmıştı. Muhalifler ise ülkenin ve milletin gelecekte karşılaşabileceği tehlikelerin tedirginliğini duymakla beraber, İttihat ve Terakki idaresinin yönetimden uzaklaşmasından memnundular. Vatansever aydınlar ateşkes ile devletin geleceğinin düşmanın insafına terk edildiğini ve bağımsızlığın tehlikeye girdiğini düşünüyorlardı. Nitekim Yıldırım Orduları Grup Komutanlığı’na atanan Mustafa Kemal Paşa çektiği telgraflarla hükümeti uyardı.


107

Paşa, İtilaf Devletleri’nin iyi niyetine güvenilmemesini, ateşkesin açık olmayan koşullarının aleyhimize uygulanabileceğini görerek önlem alınmadan orduların terhis edilmemesi görüşündeydi. Mustafa Kemal Paşa’nın Mondros Mütarekesi’ne gösterdiği bu tepki Kuvâ-yı Milliye ve Milli Mücadele ruhunun habercisidir.

İtilaf Devletleri’nin iyi niyetli olmadığı çok geçmeden anlaşıldı. Hemen Osmanlı Devleti’nin en zengin ve stratejik bölgelerini işgal etmeye başladılar. Bu, İtilaf Devletleri’nin ateşkesi barışa giden bir yol olarak değil paylaşma projelerinin uygulanmasını kolaylaştıran bir işgal belgesi olarak kabul ettiğini göstermektedir. İngilizler 3 Kasım 1918’de zengin petrol kaynaklarına sahip Musul’u, daha sonra İskenderun, Urfa, Maraş ve Antep’i, doğuda Batum, Kars ve Ardahan’ı; Fransızlar Dörtyol, Mersin, Adana ve Pozantı’yı işgal etti. İtilaf donanması 13 Kasım 1918’de 57 gemilik bir filo ile İstanbul’a gelerek 3500 kişilik bir kuvvetle başkenti fiilen işgal etti. Osmanlı donanması, İzmit’te denetim altına alındı. Doğu Karadeniz kıyıları İngiliz; Batı Karadeniz kıyıları ile Mersin, İskenderun limanları Fransız; Ege ve Akdeniz kıyıları İtalyanlar tarafından kontrol altına alındı. Bu bağlamda Fransızlar Trakya’yı işgalleri yanında İngilizler İzmit, Eskişehir, Afyon, Samsun, Merzifon’a asker gönderdi. İtalyanlar Antalya, Konya, Burdur, Muğla, Bodrum, Fethiye, Marmaris, Selçuk ve Kuşadası’nı işgal etti.2

Aslında yurdun her köşesinde ateşkesi denetlemekle görevli İtilaf Devletleri subayları ve maden aramaları yapan İngiliz mühendisler dolaşmaktaydı. İtilaf Devletleri bu haksız uygulamalarla da kalmayarak, Megali İdea ülküsü doğrultusunda Bizans İmparatorluğu’nu yeniden kurmak isteyen Yunanlıları Batı Anadolu ve İstanbul’u ele geçirmek üzere 15 Mayıs 1919’da İzmir’e çıkarttı.3 Ancak Türk halkı Yunan işgaline sert tepki gösterdi. Hukuk-ı Beşer gazetesi Yazı İşleri Müdürü Osman Nevres Bey (Hasan Tahsin) silahıyla Yunan sancaktarını vurdu. Ferdi olmakla beraber benzeri müdahaleler birçok yerde devam etti. Bu tek tek direnişler karşısında şaşkına dönen Yunan kuvvetleri, İzmir’de asker, sivil, kadın, çocuk demeden katliama girişti. Sadece işgalin ilk günlerinde şehit edilen Türklerin sayısı iki bini geçiyordu. Yunan ordusu İzmir’den sonra Anadolu içlerinde ilerleyerek kan dökmeyi sürdürdü ve tam bir vahşet sergilemeye, buradaki Türk varlığını yok etmeye girişti.4 Bu sırada İtilaf Devletleri Hıristiyan ve Müslüman azınlıkları çeşitli vaatlerle kandırarak Osmanlı Devleti’nin birlik ve bütünlüğünü bozmaya yönelik eylemlerde bulunmaya teşvik etmeyi sürdürüyordu.5

3.2. MÜTAREKE DÖNEMİNDE KURULAN CEMİYETLER, YURDUN İŞGALİNE TEPKİLER

3.2.1. Genel DurumBalkan Savaşları ve birçok cephede devam eden Birinci Dünya Savaşı Türk

milletini sosyal ve ekonomik bakımdan yıkıma götürdü. Türk aydınları moral


108

çöküntü, askerler ise uzun yıllar çarpışmanın verdiği yorgunluk içerisindeydi. Cephelerden dönen subayların amacı, aileleri ile bir arada biraz dinlenmek ve uygun bir barış antlaşmasının yapılmasını beklemekti. Fakat daha İstanbul’a gelirken İngiliz işgal subayları ve çoğu Ermeni ve Rum olan gümrük, liman ve istasyon memurlarından gördükleri muameleler onları yeni bir arayışa itti. Türkleri mağlup ve aciz gören Ermeni ve Rumlar, Türk subaylarına çeşitli vesilelerle hakaret ediyorlardı. İngiliz işgal komutanlığı ise hangi rütbeden olursa olsun Türk subaylarının İtilaf Devletleri’ne mensup subaylara selam vermeye mecbur olduklarını ilan etmişti. Aydınların ve askerlerin bir kısmı üzüntü içerisinde gelecekten ümitsizdi. Onlar Türkiye’nin bağımsız bir devlet olarak ayakta kalabileceğine dair inançlarını yitirmişlerdi. Bu sebeple İngiliz veya Amerikan himayesini (mandasını) kabul etmek konusunda tartışmalara girişmişler, bilhassa Amerikan mandasının kabul edilmesi konusundaki tartışmalar Milli Mücadele’nin ilk zamanlarında da gündeme gelmiş ve uzun süren münakaşalara yol açmıştı.

İtilaf Devletleri Mondros Mütarekesi’ni tam bir teslimiyet antlaşması olarak görmekteydi. İşgaller karşısında Osmanlı hükümetinin sessiz ve pasif kalması Türk milletini kendi başının çaresine bakmaya mecbur etmiş ve derhal örgütlenmeye girişilmişti. Böylece ülkenin dört bir tarafında Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri kurulmaya başladı. İşgallere karşı başlangıçtaki hukuki ve propaganda amaçlı mücadele bir süre sonra silahlı direnişe dönüşmeye başladı. Özellikle Yunanlıların İzmir ve çevresini işgali ve katliamlara girişmeleri ülkenin her tarafında sert protestolara yol açtı.6 Bu sıralarda Samsun’a çıkmış olan Mustafa Kemal Paşa, askeri ve mülki makamlara gönderdiği telgraflarla İzmir’in işgaline karşı vatandaşların tepki göstermeleri konusunda tedbirler alınmasını ve milletin harekete geçirilmesini tamim ediyordu. Yunanlıların Batı Anadolu’da ilerlemeleri, Çukurova ve Güneydoğu Anadolu’nun Fransızların işgaline girmesi ve buralarda Ermenilerin yaptıkları zulümler ile Doğu Anadolu’da bir Ermenistan, Doğu Karadeniz’de Pontus Rum devleti kurulacağı konusundaki söylentiler, Türk milletini kendi kaderini tayin konusunda kararlı olmaya zorladı. Milli bağımsızlık ve bütünlüğümüzü sağlamaya çalışan bazı cemiyetler işte bu duygu ve düşüncelerden hareketle kuruldu. Böylece kurulan her bir cemiyet kendi bölgesinin kurtuluşu ile ilgili ve genellikle silahlı bağımsızlık mücadelesini değil, propaganda ve yayın yoluyla haklarını dünyaya duyurmak, anlatmak yolunu tercih etmiştir. Aşağıda da görüleceği üzere, ortak gayeleri bölgelerini işgalden kurtarmak ve işgale karşı mücadele etmek olan bu cemiyetler Milli Mücadele’de önemli vazifeler görmüş ve bu direnişin altyapısını oluşturmuştur. Bu arada kurulan bazı cemiyetler ise Türk milletinin direnişini kırmaya çalışıyorlardı.


109

3.2.2. Milli Mücadele’ye Yararlı Cemiyetler

Kars İslam Şûrası5 Kasım 1918’de 9. Ordu Kumandanı Yakup Şevki Paşa’nın yardım ve desteği

ile kurulmuştur. Kasım’da iki kongre toplamış ve büyük kongresini Ocak 1919’da yapmıştır. Bu kongrenin sonunda 17 Ocak 1919’da Güneybatı Kafkas Geçici Milli Hükümeti’nin kurulması kararlaştırılmıştır.7

Trakya-Paşaeli Müdafaa-i Heyet-i Osmaniye CemiyetiBu cemiyet Trakya’da Yunan işgal hazırlıklarına ve Mavri Miracıların iddialarına

karşı 2 Aralık 1918’de Edirne’de kurulmuştur. Cemiyet, başta Edirne, Kırklareli, Tekirdağ, Çatalca, Gelibolu, Gümülcine ve Dedeağaç olmak üzere, bütün Trakya’nın ırk, kültür ve tarih bakımından Türklere ait olduğunu bilimsel yollar ve tarihi belgelerle ispata çalışmaktaydı. Bunun için cemiyet 1920 yılı içerisinde Edirne ve Lüleburgaz kongrelerini yapmış, ayrıca son Osmanlı Mebuslar Meclisi ile Büyük Millet Meclisi’ne adaylar seçtirerek, temsilciler göndermişti. Bu sırada Sivas Kongresi kararları gereği adı Trakya-Paşaeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’ne çevrildi. Cemiyetin amaçları arasında Yunan işgaline karşı teşkilatlanarak, gerektiğinde silahla karşı koymak, Avrupa merkezlerine Osmanlı hükümetinden ayrı olarak heyetler göndererek notalar vermek ve Osmanlı hükümeti Trakya’yı kurtaramazsa, bu bölgede geçici bir Türk hükümeti kurmak fikri de bulunuyordu.8

İzmir Müdafaa-i Hukuk-ı Osmaniye Cemiyetiİzmir’de 2 Aralık 1918’de kurulan bu cemiyet de İzmir’in Yunanlılara verilmesini

engellemek maksadıyla, İzmir’in Türklüğü hakkında dünya kamuoyunu ikna etmek için çalışmalar yapmaktaydı. Nitekim cemiyet bu çalışmalar çerçevesinde 19 Mart 1919’da İzmir’de büyük bir Müdafaa-i Hukuk Kongresi toplanmasını sağlayarak, İzmir üzerindeki muhtemel tehlikeleri ilan etti ve gerekirse silahla mücadele edileceğini İtilaf Devletleri’ne bildirdi. Cemiyet, İzmir Valisi Nurettin Paşa tarafından desteklenmişti.9

Müdafaa-i Vatan Cemiyeti (Redd-i İlhak)Rum ve Yunanlıların Megali İdea düşüncesine karşı çıkmak ve Yunan işgaline

silahla karşı koymak için, yine aynı tarihlerde İzmir’de kurulmuş olan Müdafaa-i Vatan Cemiyeti İzmir’in Yunanlılarca işgalinden bir gün önce, 14 Mayıs 1919’da, Redd-i İlhak ismini almıştır. Batı Anadolu’nun birçok yerinde şubeleri açılmış olan cemiyet, ikisi Balıkesir’de, diğeri Alaşehir’de olmak üzere üç kongre hazırladı. İkinci Balıkesir Kongresi’nde (22 Eylül 1919) Sivas Kongresi kararları kabul edilmiş ve Yunan işgaline karşı koyacak teşkilat güçlendirilmişti. Cemiyet ayrıca Yunan zulmünü protesto amacıyla broşür ve bildiriler yayımlayarak, Türk ve dünya kamuoyuna yörede olup bitenleri duyurmaya çalışmıştı.


110

Vilayat-ı Şarkıyye Müdafaa-i Hukuk-ı Milliye CemiyetiDoğu Anadolu’da bir Ermenistan Devleti kurulmak istenmesi ve Paris’te

bu vilayetlerin Ermenistan’a verilmesi kararı üzerine cemiyet, 10 Mart 1919’da Erzurum’da Erzurum Müdafaa-i Hukuk Şubesini açmıştır. Merkezi İstanbul’da olan bu cemiyetin başında Süleyman Nazif Bey bulunmaktaydı. Cemiyet hızla teşkilatlanmaya ve çevre illerle, özellikle Trabzon’la ilişki kurarak, Doğu Anadolu’nun Ermenilere verilmesini engellemek maksadıyla çalışmalara başladı. Bir süre sonra İstanbul’a bağlılıktan kurtulan cemiyet, Mustafa Kemal, Kâzım Karabekir ve Rauf Bey gibi liderleri bünyesine aldı ve Erzurum Kongresi’ni düzenleyerek en önemli cemiyetlerden biri haline geldi. Cemiyet, bölgeden Müslüman göçünü engelleme; zaman kaybetmeden bilim, ekonomi ve din alanlarında örgütlenme; bu illerde faaliyet gösteren Ermenilere karşı mücadele etme kararı aldı. Bunun yanında doğu illerinde Türklerin Ermenilerden sayıca fazla olduğu, tarih, kültür ve medeniyet açısından da bölgenin Türk ve Müslüman olduğu propagandası yaptı. Cemiyet Sivas Kongresi kararıyla Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin bir şubesi haline geldi.

Kilikyalılar Cemiyetiİstanbul’da bulunan Çukurovalılar tarafından 21 Aralık 1918’de kuruldu.

Cemiyetin amacı Adana, Antep, Maraş, İçel ve Antakya gibi sancak ve kazaların nüfusunun büyük çoğunluğunun Türklerden oluştuğunu ve bu yerlerin Osmanlı devletine bağlı kalması gerektiğini savunmaktı.

Trabzon Muhafaza-i Hukuk CemiyetiCemiyet 12 Şubat 1919’da İttihat ve Terakki’nin eski mensupları tarafından

kuruldu. Mahalli bir amaçla kurulmasına rağmen oldukça etkili oldu. Bu cemiyetin amacı Trabzon ve çevresinde kurulması düşünülen Pontus Rum devletine engel olmaktı. Nitekim Pontus çetelerinin çevrede silahlı mücadelelerine karşı Türkler de silahlanarak karşı koydu. Cemiyet Şubat ve Mayıs 1919 tarihlerinde iki de kongre topladı. İstanbul Hükümeti’ne bağlılığını da bildiren cemiyet, 7 Haziran 1919’da padişaha bir telgraf çekti ve atalarına yakışır hareket etmesini istedi. Erzurum Kongresi’ni düzenleyen cemiyetlerden biridir.10

Milli Kongre Cemiyeti29 Kasım 1919’da, birçok yüksekokul mensubu ve milli kuruluşun katılmasıyla

kurulan Milli Kongre’nin kuruluşunda en etkili kişi göz doktoru Esat Paşa idi. Milli Kongre, Kuvâ-yı Milliye deyimini ilk kullanan teşkilat olması açısından önemlidir. Birçok kuruluştan oluşan bu teşkilat, Milli Mücadele’nin güçlenmesiyle ortadan kalktı.


111

Anadolu Kadınları Müdafaa-i Vatan Cemiyetiİstanbul ve Anadolu’da kurulan Müdafaa-i Hukuk cemiyetleri yanında Türk

kadınları da boş durmamış, onlar da Müdafaa-i Hukuk cemiyetleri kurmaya çalışmışlardır. Bu cümleden olarak, ilk defa 24 Kasım 1918’de İstanbul’da İhsas-ı Milli Kadınlar Cemiyeti kurulmuştur. Türklerin Avrupa’da hukukunu korumak ve propaganda yapmak için bazı Avrupa merkezleriyle Amerika’ya, iki kadın ve bir erkekten oluşan bir heyet göndermeyi kararlaştıran bu cemiyet, toplantılar da düzenlemiştir. Fakat faaliyetlerinde fazla bir başarı gösterememiştir.

Anadolu’daki kadınların bu konuda teşkilatlanmaları ve çalışmaları daha etkili olmuştur. Nitekim ilk olarak, Anadolu Kadınları Müdafaa-i Vatan Cemiyeti, kurulmak için 26 Kasım 1919’da Sivas valiliğine resmen başvurmuş, 9 Aralık 1919’da ise valiliğin onayıyla resmen faaliyete başlamıştır. Kurucusu Sivas valisinin eşi Melek Reşit Hanım olan cemiyet, düşman işgallerine karşı İtilaf Devletleri’ne gönderdikleri protesto telgraflarıyla tepki göstermekteydi. Cemiyetin kurulmasından kısa süre sonra Anadolu’nun birçok şehrinde şubeleri açılmaya başlandı. İl teşkilatından ilki 9 Ocak 1920’de Amasya Anadolu Kadınları Müdafaa-i Vatan Cemiyeti adı altında Amasya’da açıldı. Bunu l Şubat 1920’de Kastamonu Anadolu Kadınları Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin kuruluşu takip etti.

3.2.3. Milli Mücadele’ye Zararlı Cemiyetler

Kürdistan Teali CemiyetiRus elçiliğinin yardımıyla başta Şeyh Abdülkadir olmak üzere Mayıs 1919’da

İstanbul’da Kürdistan Teali Cemiyeti kuruldu. Cemiyetin amacı, Kürtlerin Wilson prensiplerine dayanarak ayrı bir devlet kurmalarını sağlamaktı. Cemiyet İstanbul dışında Diyarbakır, Bitlis ve Elazığ şehirlerinde şubeler açmıştı. Ancak Kürtlerin devlet kurmak için istedikleri iller (Erzurum, Van, Bitlis, Diyarbakır, Elazığ) aynı zamanda Ermenilerin de talep ettikleri topraklardı. Bu yüzden cemiyetin hedefleriyle Ermeni istekleri çatışmaktaydı.11

İslam Teali CemiyetiBu cemiyet, Mondros Mütarekesi’nden sonra Osmanlı Devleti’nin

kurtuluşunun imkânsız olduğunu düşünen bazı kimseler tarafından 19 Şubat 1919’da kurulmuştur. İslam Teali Cemiyeti’nin amacı saltanatı ve halifeliği kurtarmak için bütün Müslümanların birleşmesiydi. Cemiyet kuruluşundan altı ay sonra kapanmıştır.

İngiliz Muhipleri Cemiyetiİngiliz Muhipleri Cemiyeti, 20 Mayıs 1919’da İstanbul’da kuruldu. Cemiyetin

kurucuları arasında Şûra-yı Devlet üyesi Sait Molla ve İngiliz Gizli Servisi’nin


112

İstanbul Şubesi Başkanı Rahip Frew de bulunuyordu. Cemiyetin amacı İngilizlerle dostluk kurarak hilafet ve saltanatı kurtarmaktı. Cemiyet Anadolu’da yer yer kurulan milli cemiyetlerin çalışmalarını baltalayarak, Türkiye’yi İngiliz mandası altına almaya yönelik faaliyetlerde bulundu.12

Wilson Prensipleri CemiyetiWilson Prensipleri Cemiyeti, devletin Amerikan mandasına girmek suretiyle

kurtulacağını düşünen bazı Türk aydınları tarafından Ocak 1919’da kuruldu. Cemiyetin kurucuları arasında Halide Edip (Adıvar), Refik Halid (Karay), Celâl Nuri (İleri), Celâleddin Muhtar gibi tanınmış kimseler de bulunuyordu.

Mavri Mira CemiyetiAzınlıklar arasında da bazı cemiyetler kurulmuştur. Bunlardan biri de Bizans

İmparatorluğu’nu yeniden kurmak isteyen ve İstanbul (Fener) Patrikhanesi’nin de desteğini alan Mavri Mira Cemiyeti’dir. Cemiyetin görevi ülke içinde çeşitli yerlerde çeteler kurmak ve Yunan hükümeti lehine propaganda yapmaktı. Asya-yı Sugra Cemiyeti (Küçük Asya Cemiyeti), Rum Yunan Müdafaa-i Milliye Cemiyeti, Rum Yunan İttihad-ı Milliye Cemiyeti, Yunan Bahriye İdaresi, Rum Gizli Teşkilatları, Rum Matbuat Cemiyeti, Yunan-Rum Salib-i Ahmer Cemiyeti, Pontus Cemiyeti, Kordos Komitesi, Fener Rum Patrikhanesi13 ve kiliseler gibi kuruluşlar Rumluk ve Yunanlılık adına faaliyet gösteriyorlardı.14

3.3. OSMANLI HÜKÜMETİNİN TUTUMU

Mütarekenin imzalanmasından sonra askeri, siyasi ve idari alanlarda İtilaf Devletleri’nin kontrolü sıklaşmış ve devlet kurumları iş göremez hale gelmişti. Devletin otoritesi zayıflamış, işgalcilerin istek ve müdahaleleri neticesi devletin etkinliği ve itibarı zedelenmiş, halkın devlete olan güveni sarsılmıştı. Savaşın bitmesiyle halkta oluşan iyimserlik havası kısa sürede yerini büyük bir bezginlik ve çaresizlik havasına bırakmıştı.

Uzun süredir iktidarda bulunan İttihat ve Terakki Fırkası, İstanbul’da 1 Kasım 1918’de son olağanüstü kongresini topladı. Toplantıya partiye mensup Ayan ve Mebusan meclisleri üyeleri katıldı. Parti Başkanı Talat Paşa, toplantının açılış konuşmasında II. Meşrutiyet’ten başlayarak, Türk-Alman ittifakı ve Osmanlı Devleti’nin savaşa girişi ile ilgili siyasi olayları anlattı. Kongrede partinin siyasetten çekilmesi veya yıpranmamış isimlerden oluşan yeni bir parti kurma kararı ortaya çıktı. İttihat ve Terakki Kongresi’nin son günü parti feshedilerek yerine Teceddüd Fırkası kuruldu. Bu arada partinin liderleri olan Talat, Enver, Cemal Paşalar ile Dr. Nazım, Bahaeddin Şakir, Bedri ve Azmi Beyler, Birinci Dünya Savaşı ve Ermeni tehcirinden dolayı yargılanacakları endişesiyle Almanların yardımıyla ülkeyi terk etmişlerdi.15 İttihatçı liderlerin kaçışı hükümeti zor durumda


113

bırakmıştı. Hükümet İttihatçı yandaşı olmak ve liderlerin kaçmasından sorumlu tutularak basın ve padişah tarafından şiddetli eleştiriye uğradı. Bardağı taşıran son damla padişahın kabineden Hayri Efendi, Cavit Bey, Fethi Bey ve Rauf Bey’in görevden alınmalarını istemesi oldu. 8 Kasım günü yapılan kabine toplantısında Ahmet İzzet Paşa Hükümeti oybirliği ile istifa kararı aldı.16 Yeni hükümeti kurma görevi Padişah Vahdettin’in dünürü Tevfik Paşa’ya verildi. Hükümeti kurmakla görevlendirilen Tevfik Paşa, 21 Aralık 1918 tarihinde Meclis-i Mebusan’daki genel görüşme sonunda hükümete güvenoyu verilmeyeceğini düşünerek meclisin feshini istemiş, bu talep aynı gün Padişah tarafından uygulamaya konmuştu. Osmanlı meşrutiyetinde dördüncü kez anayasal bir yetkiyle meclis feshedilmiş, bundan sonra işbaşına gelen hükümetler seçimlere gitmeyi, meclisin toplanmasını istemişlerse de buna imkân bulamamışlardı. Meclissiz kalan hükümet İtilaf Devletleri’nin emrinden dışarı çıkamamış, ancak 1919 yılı sonunda tekrar seçimlerin yapılması ve milletin kaderinin meclisin kararıyla tayin edilebilmesi mümkün oldu. Meclis ancak bir yıl yirmi iki gün sonra 12 Ocak 1920’de açılabildi.17

Osmanlı Devleti, dört yıl süren savaş boyunca 2.850.000 kişiyi silah altına almış, bunlardan büyük bir kısmını çeşitli sebeplerle kaybetmişti. Gerçekte var olan dokuz ordusunun büyük bir kısmını terhis etmiş ve ordu mevcudu mütareke gereği sınırların ve iç güvenliğin sağlanması için 50.000 civarına indirilmişti. Mütareke uygulamalarına direnen ordu ve kolordu komutanları ya görevden alınmakta veya İtilaf Devletleri’nin emriyle tutuklanmaktaydı. Anadolu’da yedi kolordunun üç kolordu şeklinde düzenlenmesi İngiliz müdahaleleri sebebiyle gerçekleştirilememiş, Osmanlı kuvvetleri yine kolordu seviyesinde kalmıştı. İzmir’in işgaliyle birlikte 17. Kolordu’nun dağıtılması sonucu geride altı kolordu kalmıştı. İşte Milli Mücadele başlatılırken Osmanlı askeri gücü bu kolordulardan ibaretti. Bunun yanında işgalci devletler İttihatçılığı bahane ederek ülkenin önde gelen siyaset adamlarını ve aydınlarını tutuklamakta, hapishanelerden Rum ve Ermeni suçluları bırakmakta, Osmanlı hükümeti vasıtasıyla savaş ve tehcir suçlarıyla itham edilenleri kurulan divanı harplerde yargılamaktaydı. Ayrıca İttihatçı oldukları gerekçesiyle 5 Nisan 1919’da Teceddüd Fırkası ve Osmanlı Hürriyetperver Avam Fırkası kapatılmıştı.

3.4. MUSTAFA KEMAL PAŞA’NIN TEPKİSİ VE ANADOLU’YA GEÇİŞİ

3.4.1. Mustafa Kemal’in İstanbul’daki Çalışmaları ve Samsun’a ÇıkışıMondros Mütarekesi gereğince Alman subayları ülkeyi terk edince, 31 Ekim

1918’de, Yıldırım Orduları Grup Kumandanlığı’na Mustafa Kemal Paşa getirildi. Mustafa Kemal Paşa, Adana’ya giderek karargâhı teslim aldı. Fakat bir süre sonra Yıldırım Orduları Grubu lâğvedildiğinden, Adana’dan ayrılarak İstanbul’a hareket


114

etti ve 13 Kasım 1918’de İstanbul’a geldi. Aynı gün İtilaf Devletleri donanması da İstanbul’a girmiş ve limanda demirlemişti. Mustafa Kemal Paşa, bu manzaraya ilk tepkisini “Geldikleri gibi giderler!” diyerek gösterdi. Mustafa Kemal Paşa, İstanbul’da önce sadrazamlıktan ayrılan Ahmet İzzet Paşa ile görüştü. Ardından padişah ve Meclis-i Mebusan üyeleriyle görüşmeler yaptı. Bütün gayesi ülkeyi bekleyen tehlikelere karşı bilinçli ve güçlü bir hükümetin işbaşına geçmesini sağlamaktı. Bir taraftan da Şişli’deki evinde güvendiği arkadaşları Ali Fethi (Okyar), Rauf (Orbay), Ali Fuat (Cebesoy), Kâzım (Karabekir), İsmet (İnönü) ve Refet (Bele) Beyler gibi komutanlar başta olmak üzere bazı aydınlar ve devlet adamlarıyla toplantılar yapmış, gelecek için ne yapılması gerektiği üzerinde görüş alışverişinde bulunmuştu.18

Devletin durumunun gittikçe ağırlaşması ve milletin bağımsızlığını kaybetmesi karşısında padişah ve hükümet sözde uzlaşmacı ve barışçı bir siyaset izliyordu. Haksız işgal ve zulümler karşısında millet kaderine razı bir şekilde bekliyordu. Ortaya atılan kurtuluş çareleri ise bu bezginlik ve güvensizliği gösteriyordu. Aydınların bir kısmı İngiliz himayesini, Amerikan mandasını19 ve bölgesel kurtuluş çareleri gibi vatanın ve milletin bütünlüğünü öngörmeyen, onur kırıcı, Türk milletine layık olmayan çözümlerin peşindeydi.

Mustafa Kemal Paşa, bu yaklaşımların hiçbirini doğru bulmuyordu. O, Osmanlı Devleti’nin ömrünü tamamladığını, parçalanmış olan imparatorluktan geriye kalan bir avuç Türkün yaşadığı bir ata yurdunun düşman tarafından paylaşılmasına asla razı değildi. Mustafa Kemal Paşa, bu durum karşısında doğru ve gerçekçi çözümün milli egemenliğe dayanan kayıtsız şartsız yeni bir Türk devletinin kurulması olduğunu savunuyordu. Bu çözüm tam bağımsızlık ve milli egemenlik ilkeleri etrafında gerçekleştirilmeliydi. Bu mücadelenin parolası ya istiklal ya ölüm olmalıydı. Mustafa Kemal, Türk milletinin buna layık ve azimli olduğuna inanıyordu.

İstanbul’daki siyasi temaslardan burada fazla etkili olamayacaklarını düşünen Mustafa Kemal ve arkadaşları bir yolunu bularak Anadolu’ya geçme kararı aldı. Ali Fuat Paşa, karargâhı Konya’da bulunan 20. Kolordu’ya, Kâzım Karabekir Paşa Erzurum’da bulunan 15. Kolordu’ya atanmışlardı. Bu komutanların ikisi de Anadolu’ya geçtiği takdirde Mustafa Kemal Paşa’nın emrinde olacaklarına söz vermişlerdi. Bu sırada Erkân-ı Harbiye Reisi* bulunan Fevzi (Çakmak) Paşa onlara yardımcı oldu. Aynı dönemde Doğu Karadeniz’de bir Pontus devleti kurma peşinde koşan Rum çeteleri bölgedeki faaliyetlerini artırmış olmalarına rağmen Müslüman ahalinin kendilerine saldırdıkları propagandasını yaparak İngilizlerden yardım istemişlerdi. İngilizler, Karadeniz bölgesinde asayiş ve sükûn sağlanamadığı takdirde buraları işgal etmeye mecbur kalacaklarını hükümete bir nota ile bildirdi. Bunun üzerine Sadrazam Damat Ferit Paşa, İngiliz siyasi temsilcisi

* Genelkurmay Başkanı.


115

ile görüştükten sonra Dahiliye Nazırı Mehmet Ali Kemal Bey ile birlikte bölgeye geniş yetkilerle İttihatçı olmadıklarını düşündükleri Mustafa Kemal Paşa’nın gönderilmesini kararlaştırdı. Harbiye Nezareti’nin de onayıyla Padişah’ın 30 Nisan 1919 tarihli iradesiyle Mustafa Kemal Paşa, merkezi Erzurum’da bulunan 9. Ordu Müfettişliği’ne (bu ordunun adı 15 Haziran 1919’da 3. Ordu olarak değiştirilmiştir) atandı.20 Yine aynı tarihte Harbiye Nezareti’nin isteği ile Mustafa Kemal Paşa’nın vereceği emirlerin yerine getirilmesi, ilgili vilayet ve sancaklara sadaret tarafından duyuruldu. Müfettişlik bölgesi dışında, müfettişliğe komşu olan bütün vilayetlerdeki askeri ve mülki makamlar Mustafa Kemal Paşa’nın emrine tabi kılınmıştı. 5 Mayıs 1919 tarihinde Meclis-i Vükela, Mustafa Kemal Paşa’ya Anadolu’nun hemen hemen yarısını kapsayan mülki ve askeri yetki veren belgeyi kabul etti.21 Mustafa Kemal Paşa, Nutuk’ta bu büyük yetkilerin kendisine anlayarak ve bilerek değil, İstanbul’dan uzaklaştırılmak istendiği için verildiğini anlatmaktadır.22 Bu kadar büyük bir alanda geniş yetkilerin Mustafa Kemal Paşa’ya verilmesi kayda değerdir. Sadaret, harbiye, dahiliye, bahriye nazırları ile görüşen Mustafa Kemal Paşa, 16 Mayıs 1919 tarihinde Padişah Vahdettin’e bir veda ziyareti yaptı.

Mustafa Kemal Paşa ve beraberindeki kalabalık maiyeti 16 Mayıs 1919’da Bandırma vapuruna binerek İngilizlerin kontrolündeki Boğaz’dan çıkarak İstanbul’dan ayrıldı. 19 Mayıs’ta Samsun’a çıkan Mustafa Kemal Paşa’nın asıl gayesi bölgede bozulan asayişi düzeltmek değil, Anadolu’da Milli Mücadele’yi başlatmaktı. Ancak bunu milli bir sır gibi vicdanında taşıyordu. Onun Samsun’a çıkışı Türk milleti için bir diriliş ve Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşuna bir başlangıç ile şahsi hayatında önemli bir dönüm noktasıdır. Mustafa Kemal Paşa, Samsun’dan sadarete çektiği bir telgrafta İzmir’in Yunanlılar tarafından haksız işgalini millet ve ordunun kabul etmeyeceğini, ancak şimdilik suskunluğunu koruduğunu yazıyordu. 21 Mayıs’ta Harbiye Nezareti’ne Samsun’da saldırgan Rum çeteleri ve bölgeye yapılan Rum iskânı yüzünden Müslümanların telaş ve heyecan içinde korunmasız bırakıldığını bildiriyordu. Mustafa Kemal Paşa, karargâhını 24 Mayıs’ta güvenli olmadığını düşündüğü İngilizlerin kontrolündeki Samsun’dan Havza’ya nakletti. Havza Rum çetelerinin en çok faaliyet gösterdiği yerlerden birisiydi. Mustafa Kemal Paşa, şehrin ileri gelenlerini toplayarak düşmanın niyetinin Türk halkını diri diri mezara gömmek olduğunu, son bir gayretle kurtulmanın mümkün olduğunu bildirmişti. Toplantı sonunda burada bir Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti şubesi açılmış, şehir merkezinde halkın katılımıyla bir miting düzenlenmiş ve yurdun kurtarılması için silahlı direnişe karar verilmişti.23

Mustafa Kemal Paşa 28 Mayıs 1919 tarihinde yayımladığı bir genelgede; İzmir’in arkasından diğer şehirlerin de işgal edilme tehlikesiyle karşı karşıya olduğunu, buna karşı tepki gösterilmesi gerektiğini, bu bağlamda mitinglerin yapılmasını, İstanbul hükümetinin uyarılmasını, yabancı ülke temsilcilerine


116

protesto telgrafları çekilmesini ve düşmana karşı birlik ve beraberlik içinde davranılmasını istedi. Mustafa Kemal Paşa’nın bu çağrısı yerini bulmuş ve yurdun birçok yerinde mitingler, toplantılar ve protestolarla halk, işgallere razı olamayacağını ve direnişe geçeceğini göstermişti.24

Mustafa Kemal’in Samsun’a çıkışından sonraki faaliyetleri hükümeti kuşkulandırmakta, işgal devletlerini ise endişelendirmekteydi. Nitekim çok geçmeden İtilaf güçleri Mustafa Kemal’in geri çağrılması için Osmanlı hükümetine başvurdu. Nitekim İngilizlerin Karadeniz Orduları Başkomutanı General Milne, 6 Haziran’da Mustafa Kemal ve beraberindekilerin geri çağrılmasını istedi. Osmanlı Harbiye Nazırı (Milli Savunma Bakanı) böyle tecrübeli bir asker ve memleket evladının vilayetlerde müfettiş olarak dolaşmasının bir sakıncasının olamayacağını General Milne’ye bildirdi. Ancak 8 Haziran’da İngiliz Yüksek Komiseri Calthorpe, Osmanlı Hariciye Nezareti’ne verdiği bir nota ile Mustafa Kemal’in geri çağrılmasını, aksi takdirde bölgede çıkacak olaylarda kendilerinin sorumlu olacaklarını vurguladı.

İşte tam bugünlerde İngilizlerin isteği ile geri çağrılan Mustafa Kemal Paşa, 11 Haziran 1919’da 15. Kolordu Komutanı Kâzım Karabekir Paşa’ya bir yazı göndererek milletin hukuk ve istiklalini tayin uğrunda milletle beraber çalışmak istediğini bildirdi. Kâzım Karabekir Paşa, verdiği cevapta Mustafa Kemal Paşa’nın fikirlerine katıldığını ve kararını desteklediğini kaydetti. Mustafa Kemal Paşa’nın milletin sinesine dönme kararı durumu oldukça nazik bir noktaya getirdi. Bu karar şimdiye kadar Anadolu’daki faaliyetlerini 9. Ordu Müfettişi olarak yürütmüş olan Mustafa Kemal Paşa’yı rütbesiz ve yetkisiz bir sivil vatandaş haline geliyordu. Bu günler Mustafa Kemal’in vatan ve millet yolunda verdiği mücadelede yardım ve desteğe muhtaç olduğu en kritik günlerdi. Bu zor günlerde başta Karabekir Paşa olmak üzere eski Bahriye Nazırı Rauf (Orbay) ile 20. Kolordu Komutanı Ali Fuat Paşa (Cebesoy) Mustafa Kemal Paşa ile birlikte sonuna kadar çalışacaklarını duyurdu.

3.4.2. Amasya GenelgesiBir aydan beri idareciler, askerler ve halkla yaptığı temaslar ve yazışmalar

Mustafa Kemal Paşa’yı iyice cesaretlendirmişti. Ülkede milli teşkilatın hızla gelişmekte olduğunu gören Mustafa Kemal Paşa, bu olumlu gelişmeleri bir komutan sıfatıyla yönetme ve yönlendirme imkânının bulunmadığını görmüştü. O Harbiye Nezareti’nin kendisini geri çağıran emrine uymayarak, inandığı yolda mücadelesini sürdürmek için asi konumuna düşmüştü. Aslında Mustafa Kemal’in vatan ve milletin kurtuluşu yolunda vereceği mücadele yeni başlıyordu. Ancak bu mücadeleyi yapmak kişisellikten çıkarılmalı ve millet adına yetki kullanabilecek meşru bir temele dayandırılmalıydı. Mustafa Kemal Paşa meşruiyetin kaynağının milletin kendisi olduğunu düşünüyordu. Bu amaçla Anadolu ve Rumeli vilayetlerinin delegelerinden meydana gelmiş kuvvetli bir


117

merkez heyetinin kurulması için Sivas’a söz sahibi ikişer kişinin gönderilmesini istedi. Bu düşüncesini paylaşmak ve takip edilecek programı belirlemek için Milli Mücadele’nin önde gelenlerinden Rauf (Orbay), Ali Fuat (Cebesoy) ve Refet (Bele) Beyler ile Amasya’da 19 Haziran 1919’da buluşarak görüşmeler yaptı. Bir taraftan da görüşmeler konusunda Konya’da bulunan 2. Ordu Müfettişi Mersinli Cemal Paşa ve Erzurum’daki Kâzım Karabekir Paşa’yı bilgilendirdi. Her iki paşanın da onayından sonra alınan kararları 21-22 Haziran 1919 gecesi Amasya Tamimi adıyla ilgililere duyurdu. Burada başta Amasya müftüsü olmak üzere, mahalli idarecilerin ve halkın büyük desteğini gördü. Milli Mücadele tarihinin en önemli belgelerinden biri olan Amasya Tamimi’ne göre; (1) Vatanın ve milletin bağımsızlığı tehlikededir. (2) Hükümet üzerine aldığı sorumluluğu gereği gibi yerine getirememektedir. (3) Milletin bağımsızlığını yine milletin azim ve kararı kurtaracaktır. (4) Milleti içinde bulunduğu durumdan kurtarmak ve sesini dünyaya duyurmak için milli bir heyetin varlığı gereklidir; bunun için Anadolu’nun güvenli bir bölgesi olan Sivas’ta milli bir kongrenin toplanması kararlaştırılmıştır. Ayrıca tamimde söz konusu kongreye katılmak üzere bütün vilayet ve sancaklardan seçimle belirlenecek üçer temsilcinin gizlice Sivas’a gönderilmesi isteniyordu.

Amasya Tamimi’nin önemi, ilk defa olarak milletin bağımsızlığını, yine milletin azim ve kararının kurtaracağı fikrinin yer alması, yani milli egemenlik ilkesine yer vermesidir. Halbuki Osmanlı Devleti’nin saltanatla yönetilen bir devlet olması dolayısıyla normal şartlarda milletin bağımsızlığını kurtaracak olanın, padişah olması gerekirdi. Ayrıca tamimde milli bir heyetin teşekkülü ve Sivas’ta bir kongrenin toplanacağı hususları padişah hükümetinin devre dışı bırakılacağının işaretini vermekteydi.

Mustafa Kemal Paşa, Amasya’dan sonra Tokat ve Sivas üzerinden, 23 Temmuz’da toplanacak olan kongreye katılmak üzere Erzurum’a gitti. Onun Amasya’da yayımladığı tamim İstanbul hükümetini harekete geçirmiş ve saltanat ve hükümet aleyhinde faaliyetlere başlamasından şüphelenilmişti. Bu sebepten İstanbul hükümeti, öteden beri emirlerine uymayan ve yetkisini aşan hareketlerde bulunan Mustafa Kemal Paşa’yı azletmeye ve geri çağırmaya karar vermişti. 28 Haziran’da hükümetin kararı kendisine tebliğ edildiği zaman o, bu karara uymadı. 2 Temmuz’da hükümet hem 2. hem de 3. Ordu Müfettişlerini İstanbul’a çağırdı. 2. Ordu Müfettişi Mersinli Cemal Paşa’nın bu karara uymasına rağmen, Mustafa Kemal Paşa sadece padişahtan buyruk alabileceğini söyledi. Erzurum’a gitmek üzere yola çıktığında Erzincan’da padişahtan İstanbul’a dönmesini isteyen bir telgraf aldı. Mustafa Kemal Paşa bu telgrafa oyalayıcı bir cevap verdi ve 3 Temmuz günü halkın coşkun gösterileri arasında Erzurum’a girdi. 7-8 Temmuz 1919 gecesi bizzat padişah kendisini son defa olarak İstanbul’a davet etti. Mustafa Kemal Paşa buna da uymayınca görevinden azledildi. Mustafa Kemal Paşa da hemen aynı anda müfettişlik görevinden ve askerlik mesleğinden ayrıldığını


118

açıkladı. Bu kararı onu sade bir vatandaş haline getiriyordu. Ertesi sabah, yerine müfettiş vekili tayin edilen ve 15. Kolordu Komutanı olan Kâzım Karabekir Paşa, yanındaki kurmayları ile Mustafa Kemal Paşa’yı ziyarete gelerek kolordusuyla birlikte emrinde olduğunu bildirdi.25

3.5. MİLLİ UYANIŞ VE KONGRELER

3.5.1. Erzurum KongresiDoğu Anadolu’nun Ermenilere verileceği ve büyük bir Ermenistan devleti

kurulacağı söylentileri üzerine İstanbul’da Vilayat-ı Şarkiye Müdafaa-i Hukuk-ı Milliye Cemiyeti adıyla bir cemiyet kurulmuştu. Erzurum’da bulunan 15. Kolordu Komutanı Kâzım Karabekir Paşa da bu cemiyeti ve faaliyetlerini destekliyordu. Bu arada bölgelerinin Rumlara verilmesine karşı örgütlenmiş olan Trabzon Muhafaza-i Hukuk-ı Milliye Cemiyeti ve Kars Milli Şûrası’nın da katkılarıyla, Vilayat-ı Şarkiye Cemiyeti Erzurum Şubesi, diğer iki cemiyetle de anlaşarak, bu bölgelerden çağırılan delegelerle Erzurum’da bir kongre toplanmasını kararlaştırdı. İngilizler kongrenin toplanmaması için çeşitli yollara başvurdu. İngiliz kontrol subayı Yarbay Rawlinson kongre üyeleri ve temsilciler üzerinde baskılar yapmaya çalıştı. Ayrıca kongrenin toplandığı gün Sadrazam Damat Ferit Paşa’nın Kanun-ı Esasi’ye aykırı olarak yapıldığını ileri sürdüğü bu hareketin sivil ve askeri görevliler tarafından önlenmesi isteği Kâzım Karabekir ve Mustafa Kemal Paşa’nın aldığı tedbirler sayesinde etkisiz kaldı. Erzurum’da bir okul binasında toplanan kongre ilk oturumunu 23 Temmuz 1919’da yaptı. Bu sırada müfettişlik görevinden ve askerlik mesleğinden istifa etmiş olan Mustafa Kemal Paşa da kongreye katılmak istiyordu. Fakat kongre delegesi değildi. Bu sebeple Erzurum delegeleri Emekli Binbaşı Kâzım ve Dursunzade Cevat Beyler istifa ederek yerlerini Mustafa Kemal Paşa ve Rauf Bey’e bıraktı. Kongre, bazı muhaliflerin engelleme çabalarına rağmen Mustafa Kemal Paşa’yı oybirliği ile başkan seçti. O, ülkenin içinde bulunduğu durumu değerlendiren bir konuşma ile kongreyi açtı. 7 Ağustos tarihine kadar çalışmalarına devam eden kongre aşağıdaki kararları aldı:

1. Milli sınırları içinde vatan bir bütündür, bölünemez.2. Ülke bütünlüğünün ve milli istiklalin sağlanması, saltanat ve hilafet

makamının korunması milli iradeyi hâkim kılmakla mümkün olabilir.3. Her türlü yabancı işgal ve müdahaleye karşı Osmanlı hükümetinin iş

yapamaz hale gelmesi halinde millet topyekûn kendini savunacak ve direnecektir.

4. Vatanın bağımsızlığını hükümet sağlayamazsa, bunun için geçici bir hükümet kurulacaktır. Bu hükümet milli kongrece seçilecek, kongre toplanmamışsa bu seçimi temsil heyeti yapacaktır.


119

5. Milli gücü etken ve milli iradeyi egemen kılmak esastır.6. Hıristiyan unsurlara siyasi hâkimiyet ve sosyal dengemizi bozacak

imtiyazlar verilemez. Ancak Hıristiyanların kazanılmış haklarına saygı duyulacaktır.

7. Manda ve himaye kabul edilemez.8. Milli meclisin derhal toplanması ve hükümet işlerinin meclisin denetimine

alınması sağlanacaktır.

Bu kararlardan sonra Erzurum Kongresi 9 kişiden oluşan bir Heyet-i Temsiliye seçti ve kongre adına faaliyet göstermesini kabul etti.26 Bu heyetin başkanı Mustafa Kemal Paşa’ydı. Heyet-i Temsiliye bir nevi hükümetti. Bundan sonra Mustafa Kemal Paşa bütün askeri ve sivil erkân ile Heyet-i Temsiliye Reisi sıfatıyla haberleşiyor ve emirler veriyordu. Erzurum Kongresi’ni düzenleyen cemiyetler Şarki Anadolu Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti adı altında birleştirildi. Erzurum Kongresi’ne 1500 lira harcandı. Bu harcama cemiyetler ve halkın bağışları sayesinde karşılanmıştı.

Erzurum Kongresi temsil niteliği bakımından bölgesel olmakla beraber, vatan ve milletin bütünlüğünü kapsayan kararlar alması dolayısıyla milli bir nitelik taşır. Kongre, rütbesiz ve yetkisiz kalmış olan Mustafa Kemal Paşa’yı başkan seçerek, ona iktidarın asıl ve meşru kaynağı olan halkın önderi olma yolunu açmıştır. Burada tam bağımsızlık ve milli egemenlik fikirleri açıkça vurgulanarak Misak-ı Milli’ye ve gelecekteki rejime ışık tutulmuştur. Yine Mustafa Kemal ve arkadaşlarını tutuklamak isteyen hükümet bunu başaramamış ve Anadolu’ya hâkim olamadığı gerçeğini görmek zorunda kalmıştır.27 Nitekim 9 Ağustos 1919 tarihinde çıkarılan bir irade ile Mustafa Kemal’in askerlik mesleğinden çıkarılarak sahip olduğu nişan ve fahri yaverlik rütbesi geri alındı. Mustafa Kemal ise bu tavır karşısında aynı gün bir beyanname yayımlayarak, bundan sonra mukaddes milli gaye için her türlü fedakârlıkla çalışmak üzere milletin sinesinde bir ferd-i mücahid suretiyle bulunacağını açıkladı. Mustafa Kemal Heyet-i Temsiliye Reisi sıfatıyla aldığı sivil inisiyatifle bir süre daha doğu vilayetlerinde Müdafaa-i Hukuk cemiyetlerini örgütlemek ve yaymak için çalıştıktan sonra 29 Ağustos tarihinde Amasya Tamimi’nde toplanacağı duyurulan Sivas Kongresi’ne katılmak üzere arkadaşlarıyla Erzurum’dan ayrıldı.28

3.5.2. Sivas KongresiMustafa Kemal Paşa, yanında Heyet-i Temsiliye üyelerinden bazıları

olduğu halde 2 Eylül 1919’da Sivas’a geldi. Sivas Kongresi, 4 Eylül 1919’da Mekteb-i Sultani binasında 38 delegenin katılımıyla toplandı. Bu arada İtilaf devletleri ve İstanbul hükümeti, Sivas Kongresi’nin toplanmasını engellemek için başarısız bazı girişimlerde bulundu. Mustafa Kemal Paşa yapılan oylama ile Erzurum Kongresi’nde olduğu gibi burada da kongre başkanlığına seçildi.


120

Açış konuşmasında Mondros Mütarekesi ile ortaya çıkan olumsuz gelişmelere temas eden Mustafa Kemal Paşa, vatanın ve milletin bölünmez bir bütün olduğu konusundaki fikirlerini açıkladı. İtilaf devletleri, hükümet ve basın Sivas Kongresi’nin bir İttihat ve Terakki hareketi olduğu propagandasını yapıyordu. Bu yüzden kongrenin ilk günü hareketin İttihatçılık ve herhangi bir siyasi hareketle ilgisi olmadığına dair bütün üyeler yemin etti. Daha sonra padişaha bir telgraf çekilerek Mondros Mütarekesi’nin Türk milleti için doğurduğu olumsuz sonuçlar açıklandı. Ayan ve Mebusan meclislerinin toplanmaları istendi. Ayrıca Sivas Kongresi’nin neden toplandığı açıklandı.

Sonraki günlerde kongre delegelerinden bir kısmının sunduğu bir önerge ile manda sorunu tartışılmaya başlandı. Daha önce açıklandığı üzere bu sırada, ülkedeki birçok aydın bağımsız bir devlet olarak ayakta kalabileceğimize dair inancını kaybetmiş, endişe ve yılgınlık içerisinde bulunuyordu. Bu sebeple ülke bölünmeden güçlü bir Batılı ülkenin himayesini kabul etmenin doğru bir yol olduğunu ileri sürüyorlardı. Sivas Kongresi’ne katılan delegelerin bazıları da Amerikan mandasını kabul etmenin faydalı olacağı görüşündeydi. Mustafa Kemal Paşa ise daha Erzurum Kongresi’nde ortaya çıkan bu fikirlere şiddetle karşıydı. Hatta Kâzım Karabekir Paşa ve Rauf Bey’le toplanarak herhangi bir manda idaresinin kabul edilmemesini karara bağlamışlardı. Uzun münakaşalardan sonra Mustafa Kemal Paşa gerektiğinde kongre üyeleriyle tek tek görüşerek siyasi bağımsızlığın önemini anlattı ve üyeleri ikna etmeği başardı.29 Sonuçta Sivas Kongresi manda rejimini reddetti. Bunun yerine Türkiye’ye karşı herhangi bir istila gayesi taşımayan her devletle ekonomi alanında iş birliği yapılabileceği ve yabancı devletlerin yatırım yapmalarına sıcak bakıldığı belirtildi.30

Erzurum Kongresi’nde alınan kararlar bütün ülke için genelleştirilerek tekrar kabul edildi ve Mondros Mütarekesi imzalandığı sırada elimizde bulunan toprakların bağımsızlığı savunuldu. Kongre, Anadolu ve Rumeli’de kurulmuş olan Müdafaa-i Hukuk cemiyetlerinin Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti adı altında birleştirilmesi kararını aldı. Sivas Kongresi, İstanbul hükümetinden, Mebusan Meclisi’nin bir an önce toplanmasını sağlaması için gereken tedbirlerin alınmasını istedi. Ayrıca Heyet-i Temsiliye’nin kadrosu genişletilerek bütün ülkeyi temsil etmesi kararlaştırıldı. Sivas Kongresi’nin Damat Ferit Paşa Hükümeti üzerindeki tesiri müthiş oldu. Kongreyi engelleme çalışmaları ve kongre sonrasında Mustafa Kemal’in padişahla telgraf görüşmesine mani olmaları sebebiyle kamuoyunda puan kaybetti. Ülkedeki kolordu komutanları, aydınlar ve halk tepkilerini dile getirdi. Sonuçta Ferit Paşa Hükümeti düştü (2 Ekim 1919) ve yerine Milli Mücadele’ye sıcak bakan Ali Rıza Paşa Hükümeti kuruldu.

Uzun süre Sivas’ta kalan Mustafa Kemal Paşa Heyet-i Temsiliye üyeleri ile birlikte Kayseri, Kırşehir üzerinden Ankara’ya hareket etti. Kırşehir’de Hacı Bektaş-ı Veli Dergâhı’na uğradı. Burada Bektaşi ileri gelenleri ile görüştü ve onların desteğini aldı. 27 Aralık 1919’da Ankara’ya geldi ve törenlerle karşılandı.


121

Ankara ülkenin ortasında, İtilaf devletlerinin işgal ve kontrol noktalarından uzaktı. Ayrıca demiryolu ile Batı Anadolu’yla da irtibatı bulunmakta ve İstanbul’a da daha yakın bir noktadaydı. Bu bakımdan Mustafa Kemal Paşa, Anadolu’yu yönetmek için en uygun yer olarak Ankara’yı görmüş ve bu durumu komutanlarla da tartışıp, Ankara üzerinde anlaşmaya varılmıştı. İşte konumu itibariyle uygun bir yerde bulunduğundan, bundan sonra Ankara, Milli Mücadele’nin ve milli iradenin kalbi olacak, yeni Türk devleti burada kurulacaktı.

3.5.3. Diğer Kongreler1877-1878 Harbi’nden sonraki Berlin Antlaşması’yla Kars, Ardahan ve Batum

Rusların eline geçmişti. Bolşevik İhtilali’nden sonra ülkede başlayan içsavaş dolayısıyla Rusların savaştan çekilmesi üzerine 3 Mart 1918 tarihinde Almanya ve Türkiye ile Sovyetler arasında yapılan Brest Litovsk Antlaşması ile bu üç sancak tekrar Osmanlı Devleti’ne geçmişti. Ancak Mondros Mütarekesi hükümlerine göre bu sancakların derhal boşaltılması gerekiyordu. Rusya’nın müttefiki olan İngilizler buraları Ermenilere vermek istiyorlardı. Oysa bu sancakların ahalisinin büyük çoğunluğu Müslüman/Türk idi. Bölge Müslümanları topraklarının Ermenilerin eline geçmemesi için teşkilatlanmaya ve kongreler düzenlemeye başlamıştı. Bu amaçla Mondros Mütarekesi’nden hemen sonra 5 Kasım 1918’de Batum, Ardahan, Oltu, Artvin, Kars, Sarıkamış, Iğdır ve Nahçıvan ileri gelenlerinin katılımıyla Kars’ta bir Milli İslam Şûrası teşkil edildi. Bu kuruluş 30 Kasım 1918’de Kars’ta 60 delegenin iştirakiyle Kars Büyük Kongresi’ni yaptı. Kongrede şûranın adı Cenubi Garbi Kafkas Hükümet-i Muvakkate-i Milliyesi (Güneybatı Kafkas Geçici Milli Hükümeti) olarak değiştirildi. Kars’ın İngilizler tarafından işgalinden sonra Oltu’ya taşınmış olan bu hükümet, sonradan TBMM hükümetine katıldı.

Yunanlıların Doğu Trakya’yı Yunanistan’a ilhak etmek istemeleri ve bunun için bazı faaliyetlere başlamaları üzerine harekete geçen Trakya’daki aydınlar, Paşaeli Müdafaa-i Heyet-i Osmaniye adında bir teşkilat kurdu. Bu teşkilat 22 Ocak 1919’da İstanbul’da toplanarak Yunan işgalini önlemeye yönelik bazı kararlar aldı. Daha sonra Edirne ve Lüleburgaz’da da kongreler düzenledi.31

Mondros Mütarekesi’nin imzalanmasından yaklaşık bir ay sonra İstanbul’daki bazı aydınlar Milli Talim ve Terbiye Cemiyeti öncülüğünde Türk Ocağı, Kızılay, Çocuk Esirgeme Kurumu, Donanma Cemiyeti, Muallimler Cemiyeti gibi 70 civarında cemiyetin bir araya getirildiği bir Milli Kongre Cemiyeti oluşturdu. Bunların gayesi Rumların İstanbul’u ele geçirmek konusundaki faaliyetlerine engel olmaktı ve Türklere yapılan haksızlıklarla mücadele etmekti. Bu amaçla Türkler hakkında yapılan menfi propagandaların önüne geçmek için Fransızca ve İngilizce olarak bazı kitaplar yayımladılar. Anadolu’da başlayan Milli Mücadele’yi destekleyen Milli Kongre Cemiyeti son Osmanlı Mebusan Meclisi’nce alınan Misak-ı Milli kararlarında da etkili oldu. Cemiyet, 23 Mayıs 1919’da düzenlediği


122

olağanüstü toplantıda milleti temsil eden bir Milli Şûra toplanması kararını aldı. Ayrıca ertesi gün, 24 Mayıs 1919’da da, Sultanahmet Meydanı’nda İzmir’in işgalini protesto için bir miting düzenledi. Dış ve iç çevrelerde oldukça etkili olan bu miting, halkın Milli Mücadele’ye katılmasında önemli rol oynadı.

Yunanlıların İzmir’i işgali ve Batı Anadolu içlerinde ilerlemeye başlamaları üzerine bölgede düşmana karşı mücadele eden Kuvâ-yı Milliye’yi bir düzen altına almak ve beslenmelerini sağlamak için 28 Haziran-12 Temmuz 1919’da Balıkesir Kongresi toplandı. Kongreye Ayvalık, Soma, Akhisar mıntıkaları ile Balıkesir’e bağlı diğer ilçelerin temsilcileri katıldı. Bir merkez heyeti kurularak başkanlığına Hacim Muhittin Bey seçildi. Bu kongrede Yunanlılara karşı savaşan kuvvetlerin beslenmeleri ve düzenli ordu kurulması gibi önemli kararlar alındı. Ayrıca 1919 yılı boyunca defalarca toplanan Balıkesir kongrelerinde alan kararlar padişaha ve İtilaf devletleri temsilcilerine telgrafla bildirildi. Batı Anadolu’da düzenlenen bir diğer önemli kongre ise 16-25 Ağustos 1919’da düzenlenen Alaşehir Kongresi’dir. 26 şehir ve kasabadan 42 delegenin katılımıyla yapılan bu kongrede Yunan işgalinin önüne geçilmesi için çeşitli kararlar alındı.32

Milli Mücadele yıllarında düşmana karşı direnmek için düzenlenen kongreler yalnız bunlar değildir. Çünkü 5 Kasım 1918 tarihinde Kars İslam Şûrası ile başlayan bu kongrelerin sayısı otuz civarındadır. Bu kongrelerden on kadarı 23 Temmuz-7 Ağustos 1919 tarihinde yapılan Erzurum Kongresi’nden önce düzenlenmiştir. Bölgesel kongreler Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin (TBMM) açılışından sonra da devam etmiş ve 8 Ekim 1920 tarihinde düzenlenen İkinci Pozantı Kongresi’yle bu süreç tamamlanmıştır.

3.6. AMASYA GÖRÜŞMELERİ VE PROTOKOLLERİ

Ali Rıza Paşa, Sivas Kongresi’nde oluşan Heyet-i Temsiliye’yi tanımak ve onunla anlaşmak ihtiyacı duydu. Bunun için önce Heyet-i Temsiliye Reisi Mustafa Kemal Paşa ile yazışmalar yapıldı. Neticede İstanbul hükümeti adına Bahriye Nazırı Salih Paşa’nın Mustafa Kemal Paşa ile görüşmesi kararlaştırıldı ve görüşmeler 20-22 Ekim tarihlerinde Amasya’da yapıldı.33 Yapılan görüşmeler sonunda hükümet ile Heyet-i Temsiliye arasında üçü açık ikisi gizli beş protokol imzalandı. Tarihimize Amasya Protokolleri olarak geçen bu kararlara göre, hükümet ile Heyet-i Temsiliye arasında bir anlaşmazlık konusu kalmadığı, gayrimüslimlere imtiyazlar verilmeyeceği, Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin İstanbul hükümetince hukuki bir teşekkül olarak tanınacağı ve Paris Barış Konferansı’na gönderilecek delegelerin Heyet-i Temsiliye’nin uygun göreceği kişiler arasından seçileceği ve Meclis-i Mebusan’ın bir an önce toplanacağı hususları karara bağlandı.

Bunun yanında taraflar arasında gizli kalması kararlaştırılan protokollerde Yunanlıların İzmir’i boşaltmaları için hükümetin protestoda bulunması ve


123

gizli talimat ile halka mitingler yaptırılması, İngiliz Muhipler Cemiyeti ve benzeri oluşumların zararlı faaliyetlerine engel olunması, Aydın Kuvâ-yı Milliye’sinin desteklenmesi, Milli Mücadele’yi destekleyen memur ve subayların cezalandırılmaması konusunda anlaşma sağlanmıştır.34

Bu görüşmelerin önemli sonuçlarından biri, Erzurum ve Sivas kongreleriyle teşkil edilen milli teşkilatın ve Heyet-i Temsiliye’nin hükümet tarafından resmen tanınmış olmasıdır. Bir diğeri Sivas Kongresi kararları ile milli iradenin temsil edileceği meclisin toplanması ve seçimlerin yapılmasının kabul edilmiş olmasıdır. Ayrıca hükümetin Kuvâ-yı Milliye temsilcileriyle anlaştığını gören birçok kararsız kimsenin milli davanın yanında yer alması sağlanmıştır. Böylece Kuvâ-yı Milliye’nin saygınlığı ve Milli Mücadele’ye katılanların sayısı artmıştır.35

3.7. MECLİS-İ MEBUSAN’IN YENİDEN AÇILMASI VE MİSAK-I MİLLİ’NİN İLANI

Osmanlı Mebusan Meclisi (Meclis-i Mebusan) 21 Aralık 1918’de padişah tarafından feshedilmişti. Sivas Kongresi’nde Mebusan Meclisi’nin tekrar açılması kararlaştırıldı. Bundan sonra yapılan Amasya görüşmelerinde aynı yöndeki karar üzerine 1919 Kasım’ında Meclis-i Mebusan seçimleri olaysız bir şekilde yapılmıştır. Yapılan seçimleri hemen her yerde Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti üyeleri veya destekledikleri adaylar kazanmıştı. Meclis-i Mebusan’ın işlerini kolaylaştıracağını düşünen İtilaf devletleri bu durum karşısında hayal kırıklığına uğramışlardı. Seçimlerde Mustafa Kemal Paşa da Erzurum mebusu olarak seçilmişti. Mustafa Kemal Paşa, Meclis-i Mebusan’ın İtilaf devletlerinin kontrolünden uzak ve güvenli bir yer olan Ankara’da toplanmasını arzu ediyordu. Ancak komutanlar ve mebuslarla yaptığı görüşmelerde bu haklı görüşünü kabul ettiremedi. Ali Rıza Paşa Hükümeti, Kanun-ı Esasi ve geleneklere aykırı olduğu gerekçesiyle Meclis-i Mebusan’ın İstanbul dışında toplanmasını uygun bulmadı. Ancak Mustafa Kemal İstanbul’a gitmedi. Mebus seçilen arkadaşlarıyla yaptığı temaslarda Meclis-i Mebusan’da bir Müdafaa-i Hukuk grubu oluşturulmasını, meclis başkanlığına kendisinin seçilmesini ve daha sonra Misak-ı Milli adı verilecek programın kabul edilmesini istedi.36

Mebusan Meclisi 12 Ocak 1920’de İstanbul’da toplandı ve çalışmalarına başladı. Meclis başkanlığına Celaleddin Arif Bey seçildi. Meclis’te Mustafa Kemal’in kurulmasını istediği Müdafaa-i Hukuk grubu yerine Rauf Bey’in başkanlığında Felah-ı Vatan grubu kuruldu. Felah-ı Vatan grubu 22 Ocak 1920 günü yaptığı gizli grup toplantısında Ankara’da belirlenen esasları bir metin/beyanname olarak Mebuslar Meclisi’nde oylamaya açmaya karar verdi. Nihayet 28 Ocak 1920 tarihinde Meclis-i Mebusan’da resmi olmayan bir toplantıda Ahd-ı Milli veya çok bilinen adıyla Misak-ı Milli beyannamesi, 121 mebusun imzalarıyla kabul edildi. Böylece Meclis-i Mebusan, belki de tarihinin en önemli kararını alarak, işgal


124

İstanbul’unda Türk milletinin tam bağımsızlık ve asgari barış şartlarını ihtiva eden bir programı kabul etmiş oluyordu.

Misak-ı Milli esas olarak Erzurum ve Sivas kongreleri kararlarına dayanmaktadır. Misak-ı Milli beyannamesi, Meclis-i Mebusan’ın 17 Şubat 1920 Salı günü yaptığı açık birleşimde oybirliğiyle kabul edilmiştir. Altı maddelik Misak-ı Milli kararları şöyledir:

1. Osmanlı Devleti’nin yalnızca Arap çoğunluğu bulunan ve 30 Ekim 1918 tarihli mütarekenin [Mondros Mütarekesi] imzası sırasında düşman işgali altında kalan bölgelerin geleceği halkın özgür oyuyla saptanmalıdır. Mütareke sınırları içinde Osmanlı İslam çoğunluğunun oturduğu bölgelerin geleceği halkın özgür oyuyla saptanmalıdır. Mütareke sınırları içinde Osmanlı İslam çoğunluğunun oturduğu bölgelerin tamamı ayrılmaz bir bütündür.

2. Halkı özgür kalır kalmaz anavatana kendi oylarıyla katılan üç sancakta [Kars, Ardahan ve Batum] gerekirse tekrar halkoyuna başvurulmasını kabul ederiz.

3. Türkiye ile yapılacak barışa bırakılan Batı Trakya’nın hukuki durumu özgürce yapılacak halkoyuyla belirlenmelidir.

4. İstanbul ve Marmara denizinin güvenliği korunmalıdır. Bu şartla boğazların dünya ticaretine ve ulaşımına açılması hakkında bizimle diğer bütün ilgili devletlerin oybirliği ile verecekleri karar geçerlidir.

5. Azınlıkların hakları, civar ülkelerdeki Müslüman halkın da aynı haklardan yararlanmaları şartı ile garanti edilecektir.

6. Milli ve ekonomik gelişmemizi sağlamak ve işleri daha çağdaş bir yönetimle yürütebilmek için her devlet gibi bizim de tam bir bağımsızlık ve serbestliğe ihtiyacımız vardır. Bu nedenle siyasi, adli ve mali gelişmemizi önleyecek sınırlamalara karşıyız. Borçlarımızın ödenme şekli de bu esasa aykırı olamaz.37

Misak-ı Milli kararıyla meclis, Mustafa Kemal’in baştan beri savunduğu vatanın birliği ve bütünlüğü için silahlı mücadelenin gerekli olduğunu kabul etmiştir. Kurulacak olan devletin statü ve sınırları kararlaştırılmıştır. Bu kararlar Mustafa Kemal Paşa’ya büyük bir hareket serbestliği kazandırarak Milli Mücadele’nin haklılığını bir kez daha ortaya koymuştur. Yine Mustafa Kemal Paşa’nın askerlik mesleğinden çıkarılması taşıdığı nişan ve madalyaların geriye alınması konusundaki irade 3 Şubat 1920 tarihinde kaldırılarak, yargı kararına dayanmayan bu idari işlemin geçersiz sayılmasıyla Mustafa Kemal’in unvan, nişan ve madalyaları geri verilmiştir.38

Mebusan Meclisi’nin aldığı Misak-ı Milli kararları İngilizleri rahatsız ettiğinden Ali Rıza Paşa Hükümeti’ne baskı yapmaya başladılar. Bu baskılara dayanamayan


125

hükümet 3 Mart 1920’de istifa etti. İngilizler Damat Ferit Paşa’nın hükümeti kurmasını bekliyorlardı. Fakat padişah hükümeti kurma görevini eski Bahriye Nazırı Salih Paşa’ya verdi. 7 Mart 1920’de kurulan hükümette Fevzi (Çakmak) Paşa da Harbiye Nazırı oldu. Ancak yeni hükümet de İngilizlerin istedikleri gibi çıkmadı ve onların isteklerine boyun eğmedi. Bunun üzerine İngilizler, yine mütarekenin 7. maddesine dayanarak, fiilen 13 Kasım 1918 tarihinden beri kontrol altında tuttukları İstanbul’u resmen işgal etti. İşgal 16 Mart 1920 sabahı yağma ve soygunla başladı ve hemen Şehzadebaşı’nda bulunan bir Türk karakolu basılarak burada uyuyan silahsız 15 er şehit edildi. Vatansever ve fedakâr bazı telgraf memurları gelişmelerden Mustafa Kemal Paşa’yı haberdar etti. Milli Mücadele taraftarı olarak bilinen mebuslar ile bir kısım aydınlar ve özellikle Türk Ocağı üyeleri tutuklanarak Malta’ya sürgün edildi. Meclisin İngilizler tarafından basılmasından sonra bazı mebuslar ve aydınlar kaçarak Ankara’ya gitti. Bu olaylar üzerine 18 Mart 1920 günü mecliste yapılan bir oturumda mebuslardan Tunalı Hilmi ve Dr. Rıza Nur’un verdikleri bir önergeyle meclisin yeniden hür iradesini ortaya koyacağı güne kadar çalışmaların ertelenmesi kararlaştırıldı. Bir süre sonra ise meclisin çalışmalarından rahatsızlık duyan Sultan Vahdettin yayımladığı bir irade ile 11 Nisan 1920 tarihinde Meclis-i Mebusan’ı feshetti. Mustafa Kemal Paşa, Heyet-i Temsiliye adına İtilaf devletleri temsilcilerine ve Avrupa başkentlerine çektiği telgraflarla İstanbul’un işgalini protesto etti. Ayrıca Mustafa Kemal Paşa, Anadolu’nun İstanbul ile irtibatının kesilmesini emrederek, her türlü yazışmayı ve toplanan vergilerin İstanbul’a gönderilmesini yasakladı.

3.8. TÜRKİYE BÜYÜK MİLLET MECLİSİ’NİN AÇILMASI

İstanbul’un işgali ile Milli Mücadele yeni bir döneme girmiştir. Artık başkentte esir bir halife/padişah ile onun hükümetinden hiçbir şey beklenemezdi. İtilaf devletleri bu işgalleriyle milletin mücadele azmini tamamen kırmayı hesaplamıştı. Ancak durum hiç bekledikleri gibi olmadı. Milli Mücadele’nin lideri Mustafa Kemal, isabetli faaliyet ve haklı mücadelesiyle Türk milletinin daha büyük destek ve katılımını sağladı. Misak-ı Milli kararının alınmasından sonra İngilizlerin baskısı ile Mebusan Meclisi çalışamaz hale gelmiş, İstanbul’un işgalinden sonra da üyelerinin bir kısmı tutuklanıp Malta’ya gönderilmiş, bir kısmı ise kaçıp Ankara’ya gelmişti.

Başkentin resmen işgali üzerine 19 Mart 1920’de Mustafa Kemal Paşa, olağanüstü yetkilere sahip bir meclisin, Anadolu’nun her bakımdan en güvenli yeri olan Ankara’da toplanacağını, bunun için her sancaktan beş üyenin seçilmesini, seçimlerin on beş gün içerisinde yapılmasını, seçimde her parti zümre ve cemiyetin aday gösterebileceği gibi, bireysel olarak da aday olunabileceğini, seçimlerin gizli ve mutlak çoğunluk esasına göre yapılacağını, Meclis-i Mebusan üyesi olup Ankara’ya gelebilen mebusların da meclisin üyesi


126

sayılacaklarını duyurdu.39 Esasen İstanbul’da Mebusan Meclisi’nin dağıtılması, daha önce meclisin Ankara’da toplanmasının daha doğru olacağını ileri süren Mustafa Kemal Paşa’yı haklı çıkarmıştı. Yeni kurulan Sadrazam Salih Paşa Hükümeti, İstanbul’un işgalini protesto etti. İtilaf devletlerinin Kuvâ-yı Milliye’ye karşı olduğunu ilan etmesi yönündeki baskılara boyun eğmedi. Bu ortamda milli iradenin vesayet altına girmesine razı olmayan Salih Paşa Kabinesi istifa etti. 5 Nisan 1920 tarihinde dördüncü defa Damat Ferit Hükümeti kuruldu.

Bu süre içinde Mustafa Kemal Paşa’nın istediği gibi seçimler her yerde sürat ve ciddiyetle yapıldı. TBMM, Ankara’daki en uygun mekân olarak seçilen İttihat ve Terakki Kulübü binasında, 23 Nisan 1920’de Cuma günü saat 13.45’te en yaşlı üye Sinop mebusu Şerif Bey’in başkanlığında toplandı.40 Ankara milletvekili sıfatıyla Mustafa Kemal Paşa, ilk sözü alarak TBMM’nin olağanüstü yetkilere sahip olduğunu açıklamıştı. Ertesi gün yapılan toplantıda da bir konuşma yapan Mustafa Kemal Paşa, Türkiye’nin takip edeceği yeni siyasetin esaslarını ortaya koymuş ve bu oturumda meclis başkanı seçilmişti. Aynı gün Mustafa Kemal Paşa’nın teklifi ile bazı kararlar alındı. Buna göre;

1. Hükümet kurmak zorunludur.2. Geçici bir hükümet başkanı veya padişah vekili ortaya koymak doğru

değildir.3. Mecliste toplanmış milli iradenin vatanın kaderine hâkim olması esastır.

TBMM’nin üstünde bir kuvvet yoktur.4. TBMM kanun yapma ve uygulama yetkisini kendinde toplamıştır.

Meclisten seçilecek ve vekil olarak görevlendirilecek bir heyet hükümet işlerine bakar. Meclis başkanı bu heyetin de başkanıdır. Padişah/halife, baskıdan kurtulduğu zaman, meclisin düzenleyeceği kanunlara göre vaziyetini alır.

Ankara’da 25 Nisan 1920’de yedi kişilik ilk geçici icra heyeti (hükümet) kuruldu. 2 Mayıs 1920’de de İcra Vekilleri Heyeti’nin seçilmesine dair 3 numaralı kanun kabul edildi. Ertesi gün yine Mustafa Kemal başkanlığında on bir kişilik İcra Vekilleri Heyeti kuruldu. İcra Vekilleri Heyeti denilen hükümetin başkanı, aynı zamanda meclis başkanı ve devlet başkanı durumundaki Mustafa Kemal Paşa’ydı. Meclisin ilk çıkardığı kanunlardan birisi de TBMM iradesine karşı çıkan ve meşruiyetini inkâr edenlere karşı tedbir olması düşünülen Hıyanet-i Vataniye Kanunu’dur. Bu kanunla iç isyanlara karışanlar ve asker kaçakları yargılanmaya başlandı. Mustafa Kemal Paşa İcra Vekilleri Heyeti’ne başkanlık etmeyi 20 Ocak 1921’e kadar sürdürdü. Bu tarihte Teşkilat-ı Esasiye Kanunu (Anayasa) ile İcra Vekilleri Heyeti Reisliği (Başbakanlık) kuruldu. Birinci TBMM’nin üye sayısı 437 olarak verilmekle birlikte, meclis çalışmalarına ikinci yıl 350, üçüncü yıl 347 kişi katılmıştı.


127

İlk Büyük Millet Meclisi, milli iradenin merkezi durumundaydı ve yetkileri oldukça genişti. Ayrıca kuvvetler birliği prensibini benimsemiş, yasama, yürütme, gerektiğinde yargı yetkilerini kullanmıştır. Vekil adı verilen bakanlar, hükümet başkanı tarafından değil doğrudan meclis tarafından seçiliyordu. Bu sisteme meclis hükümeti de denilmektedir. Bu özellikleri ve fiili durumu itibariyle Büyük Millet Meclisi bir kurucu meclis, bir ihtilal meclisi niteliği taşımaktadır. TBMM’ye varlık veren düşünce milli egemenliktir. Meclis seçimle oluşmuş ve milli iradeye dayanmaktadır. Birinci TBMM (1920-1923), toplumun her kesiminin ve düşüncesinin temsil edildiği çok demokratik bir meclistir ve Milli Mücadele’yi başarıyla yöneten, iç ve dış düşmanları yenilgiye uğratarak zaferle sonuçlandıran ve yeni bir Türk Devleti kuran tarihimizin en onurlu meclisidir.41


128

NOTLAR

1 Selahattin Tansel, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar, I, İstanbul 1991, s. 17-31.2 İtalyanların yaptıkları işgaller hakkında geniş bilgi için bkz. Mevlüt Çelebi, Millî Mücadele

Dönemi Türk-İtalyan İlişkileri, Ankara 1999, s. 75-108.3 İşgal yıllarında İzmir’in durumu hakkında geniş bilgi için bkz. Engin Berber, Sancılı Yıllar:

İzmir 1918–1922 Mütareke ve Yunan İşgali Döneminde İzmir Sancağı, Ankara 1997.4 İşgal sırasında Yunanlıların yaptıkları mezalim için bkz. Mustafa Turan, Yunan Mezalimi

1919-1923, Ankara 2006.5 Mondros Mütarekesi ve uygulamaları için bkz. Türk İstiklal Harbi-I (Mondros Mütarekesi ve

Tatbikatı), Ankara 1982, s. 38-43; Ali Fuat Türk Geldi, Mondros ve Mudanya Mütarekelerinin Tarihi, Ankara 1948, s.103 vd; İzzet Öztoprak, “Türkiye’nin İşgali ve Millî Direniş Hareketle-ri”, Türkler, XV, Ankara 2002, s. 583-605.

6 Mehmet Şahingöz, “Millî Mücadele’de Protesto ve Mitingler”, Türkler, XV, Ankara 2002, s. 726-744; Ömer Akdağ, “İstiklâl Savaşı’nın İlk Safhasında Mitingler (Kasım 1918-Haziran 1919)”, Türkler, XV, Ankara 2002, s. 745-755.

7 Geniş bilgi için bkz. Ender Gökdemir, Cenûb-ı Garbî Kafkas Hükümeti, Ankara 1998.8 Bu cemiyet ve beyannameleri hakkında bkz. Zekai Güner – Orhan Kabataş, Millî Mücadele

Dönemi Beyannameleri ve Basını, Ankara 1990, s. 69-73, 87.9 Müdafaa-ı Hukuk cemiyetleri hakkında geniş bilgi için bkz. Bayram Sakallı, Millî Mücade-

le’nin Sosyal Tarihi-Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri, İstanbul 1997. Müdafaa-i Hukuk adıyla ilk defa İstanbul’da 21 Ekim 1918 tarihinde kurulmuştur (s. 154).

10 Mesut Çapa, Millî Mücadele Döneminde Trabzon Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti, Trabzon 1998; M. Hanefi Bostan, “Trabzon Muhafaza-i Hukuk-ı Milliye Cemiyeti’nin Doğu Karadeniz’de Yaşayanların Türk Olduğuna Dair Bir Muhtırası”, Millî Mücadelede Giresun Sempozyumu (6–7 Mart 1999), İstanbul 1999, s. 35–55; Günay Çağlar, “Trabzon Muhafaza-i Hukuk-ı Milliye Cemiyeti ile Vilayet-i Şarkiye Müdafaa-i Hukuk-ı Milliye Cemiyeti Erzurum Şubesi İlişkileri”, Trabzon ve Çevresi Uluslararası Tarih-Dil- Edebiyat Sempozyumu (3-5 Mayıs 2001), I, Trabzon 2002, s. 679-696.

11 İsmail Göldaş, Kürdistan Teâli Cemiyeti, İstanbul 1991.12 Cengiz Dönmez, Millî Mücadeleye Karşı Bir Cemiyet: İngiliz Muhipleri Cemiyeti, Ankara

1999.13 Patrikhanenin milli mücadeledeki zararlı faaliyetleri için bkz. Bülent Atalay, Fener Rum

Ortodoks Patrikhanesi’nin Siyasi Faaliyetleri (1908-1923), İstanbul 2001, s. 107-172.14 Rumların ve Yunanlıların kurdukları zararlı cemiyetler için bkz. Ali Güler, İşgal Yıllarında

Yunan Gizli Teşkilatları, Ankara 1988; Yusuf Sarınay, Hamit Pehlivanlı, Abdullah Saydam, Pontus Meselesi ve Yunanistan’ın Politikası (Makaleler), Ankara 1999; Yusuf Sarınay – Tahir Sünbül, Emperyalizm ve Büyük Hayal, Ankara 1999.

15 Bu kaçışın ayrıntıları ve tartışmalar için bkz. Hasan Babacan, Mehmed Talât Paşa 1874-1921, Ankara 2005, s. 191-198.

16 Ahmet İzzet Paşa, Feryadım, II, İstanbul 1992, s. 28-32.17 Durmuş Yalçın ve diğerleri, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, I, Ankara 2000, s. 142-145.18 Sadi Borak, Mustafa Kemal’in İstanbul’daki Çalışmaları, İstanbul 1983, 141 vd.19 Kadir Kasalak, Millî Mücadele’de Manda ve Himaye Meselesi, Ankara 1993; Mine Erol, Türki-

ye’de Amerikan Mandası Meselesi 1919, Giresun 1972.20 Zekeriya Türkmen, “Mustafa Kemal’in Samsun’a Çıkışı”, Türkler, XV, Ankara 2002, s. 905-

927.21 Atatürk’le İlgili Arşiv Belgeleri (1911-1921 Tarihleri Arasına Ait 106 Belge), Ankara 1982, s.19-

24.22 M. K. Atatürk, Nutuk, I, 11.


129

23 Bu konuda geniş bilgi için bkz. E. Semih Yalçın-Salim Koca, Mustafa Kemal Paşa’nın Anado-lu’ya Geçişi, Ankara 2005.

24 Millî Mücadele döneminde yapılan mitingler için bkz. Kemal Arıburnu, Millî Mücadele’de İstanbul Mitingleri, Ankara 1975; Mehmet Şahingöz, “Millî Mücadele’de Protesto ve Miting-ler”, Türkler, XV, Ankara 2002, s. 726-744.

25 İsmet İnönü, Hatıralar, (Haz. Sabahattin Selek), I, İstanbul ty, s. 178-179.26 Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, I, İstanbul 2004, s. 55-75.27 Mahmut Goloğlu, Erzurum Kongresi, Ankara 1968, s. 102 vd.28 Anadolu’da yapılan kongreler ve bunların hukukî ve siyasî duruşları hakkında geniş bilgi

için bkz. Bülent Tanör, Türkiye’de Yerel Kongre İktidarları (1918–1920), İstanbul 1992.29 M. K. Atatürk, Nutuk, I, 75-100. 30 Salahi R. Sonyel, Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, I, Ankara 1973, s. 113-137; Selahattin

Tansel, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar, II, İstanbul 1991, s. 94-142.31 Trakya’da düzenlenen kongreler hakkında bkz. Tevfik Bıyıklıoğlu, Trakya’da Millî Mücadele,

I, II, Ankara 1987; 81. Yılında Lüleburgaz Kongresi (Ulusal Sempozyum 31 Mart 2001), Lüle-burgaz 2001.

32 Mücteba İlgürel, Millî Mücadele’de Balıkesir Kongreleri, İstanbul 1999, s. 87 vd.33 Tayyip Gökbilgin, Millî Mücadele Başlarken, II, Ankara 1965, s. 103-108.34 Belgelerle Mustafa Kemal Atatürk (1916-1922), Ankara 2003, s. 99-103; Hikmet Özdemir,

Amasya Belgelerini Yeniden Okumak, Amasya 2004, s. 7 vd; D. Yalçın ve diğerleri, a.g.e., I, s. 183-184.

35 İstanbul hükümetinin Kuvâ-yı Milliye’ye yardımları hakkında bkz. Süleyman Beyoğlu, “Kuvâ-yı Milliye Hakkında Bazı Yeni Bilgiler”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 5 (1996), s. 39-59.

36 M. K. Atatürk, Nutuk, I, 313 vd.37 Mustafa Budak, İdealden Gerçeğe Misak-ı Millî’den Lozan’a Dış Politika, İstanbul 2002, s.

138-183.38 Atatürk’le İlgili Arşiv Belgeleri, s. 79.39 M. K. Atatürk, Nutuk, I, 373-375.40 İhsan Güneş, Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Düşünsel Yapısı (1920-1923), Eskişehir

1985, s. 51-74; Ahmet Demirel, Birinci Meclis’te Muhalefet - İkinci Grup, İstanbul 1995, s. 85-107.

41 Ali İhsan Gencer – Sabahattin Özel, Türk İnkılâp Tarihi, İstanbul 2001, s. 125-129.


130

KAYNAKÇA

81. Yılında Lüleburgaz Kongresi (Ulusal Sempozyum 31 Mart 2001), Lüleburgaz 2001.Ahmet İzzet Paşa, Feryadım, II, İstanbul 1992.Akdağ, Ömer, “İstiklâl Savaşı’nın İlk Safhasında Mitingler (Kasım 1918-Haziran 1919)”, Türkler,

XV, Ankara 2002, s. 745-755.Arıburnu, Kemal, Millî Mücadele’de İstanbul Mitingleri, Ankara 1975.Atalay, Bülent, Fener Rum Ortodoks Patrikhanesi’nin Siyasî Faaliyetleri (1908–1923), İstanbul

2001.Atatürk, Mustafa Kemal, Nutuk, I, İstanbul 2004.Atatürk’le İlgili Arşiv Belgeleri (1911–1921 Tarihleri Arasına Ait 106 Belge), Ankara 1982.Babacan, Hasan, Mehmed Talât Paşa 1874-1921, Ankara 2005.Belgelerle Mustafa Kemal Atatürk (1916–1922), Ankara 2003.Berber, Engin, Sancılı Yıllar: İzmir 1918–1922 Mütareke ve Yunan İşgali Döneminde İzmir Sancağı,

Ankara 1997.Beyoğlu, Süleyman, “Kuvâ-yı Milliye Hakkında Bazı Yeni Bilgiler”, Türk Dünyası İncelemeleri

Dergisi, 5 (1996), 39-59.Bıyıklıoğlu, Tevfik, Trakya’da Millî Mücadele, I, II, Ankara 1987.Borak, Sadi, Mustafa Kemal’in İstanbul’daki Çalışmaları (1899–16 Mayıs 1919), İstanbul 1983. Bostan, M. Hanefi, “Trabzon Muhafaza-i Hukuk-ı Milliye Cemiyeti’nin Doğu Karadeniz’de Ya-

şayanların Türk Olduğuna Dair Bir Muhtırası”, Millî Mücadelede Giresun Sempozyumu (6–7 Mart 1999), İstanbul 1999, s. 35-55.

Budak, Mustafa, İdealden Gerçeğe Misak-ı Millî’den Lozan’a Dış Politika, İstanbul 2002.Bülent Tanör, Türkiye’de Yerel Kongre İktidarları (1918-1920), İstanbul 1992.Çağlar, Günay, “Trabzon Muhafaza-i Hukuk-ı Milliye Cemiyeti ile Vilâyet-i Şarkîye Müdafaa-i

Hukuk-ı Milliye Cemiyeti Erzurum Şubesi İlişkileri”, Trabzon ve Çevresi Uluslararası Ta-rih-Dil- Edebiyat Sempozyumu (3-5 Mayıs 2001), I, Trabzon 2002, s. 679-696.

Çapa, Mesut, Millî Mücadele Döneminde Trabzon Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti, Trabzon 1998.Çelebi, Mevlüt, Millî Mücadele Dönemi Türk-İtalyan İlişkileri, Ankara 1999.Demirel, Ahmet, Birinci Meclis’te Muhalefet - İkinci Grup, İstanbul 1995.Dönmez, Cengiz, Millî Mücadeleye Karşı Bir Cemiyet: İngiliz Muhipleri Cemiyeti, Ankara 1999.Erol, Mine, Türkiye’de Amerikan Mandası Meselesi 1919, Giresun 1972.Gencer, Ali İhsan – Sabahattin Özel, Türk İnkılâp Tarihi, İstanbul 2001.Goloğlu, Mahmut, Erzurum Kongresi, Ankara 1968.Gökbilgin, Tayyip, Millî Mücadele Başlarken, II, Ankara 1965.Gökdemir, Ender, Cenûb-ı Garbî Kafkas Hükümeti, Ankara 1998.Göldaş, İsmail, Kürdistan Teâli Cemiyeti, İstanbul 1991.Güler, Ali, İşgal Yıllarında Yunan Gizli Teşkilâtları, Ankara 1988.Güner, Zekai – Orhan Kabataş, Millî Mücadele Dönemi Beyannameleri ve Basını, Ankara 1990.Güneş, İhsan, Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Düşünsel Yapısı (1920–1923), Eskişehir

1985.


131

İlgürel, Mücteba, Millî Mücadele’de Balıkesir Kongreleri, İstanbul 1999.İnönü, İsmet, Hatıralar, (Haz. Sabahattin Selek), I, İstanbul ty.Kasalak, Kadir, Millî Mücadele’de Manda ve Himaye Meselesi, Ankara 1993.Özdemir, Hikmet, Amasya Belgelerini Yeniden Okumak, Amasya 2004.Öztoprak, İzzet, “Türkiye’nin İşgali ve Millî Direniş Hareketleri”, Türkler, XV, Ankara 2002, s.

583-605.Sakallı, Bayram, Millî Mücadele’nin Sosyal Tarihi-Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri, İstanbul 1997. Sarınay, Yusuf - Hamit Pehlivanlı, Abdullah Saydam, Pontus Meselesi ve Yunanistan’ın Politikası

(Makaleler), Ankara 1999. Sarınay, Yusuf – Tahir Sünbül, Emperyalizm ve Büyük Hayal, Ankara 1999.Sonyel, Salahi R., Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, I, Ankara 1973. Şahingöz, Mehmet, “Millî Mücadele’de Protesto ve Mitingler”, Türkler, XV, Ankara 2002, s. 726-

744.Tansel, Selahattin, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar, I, İstanbul 1991.Tansel, Selahattin, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar, II, İstanbul 1991.Turan, Mustafa, Yunan Mezalimi 1919-1923, Ankara 2006.Türk İstiklal Harbi-I (Mondros Mütarekesi ve Tatbikatı), Ankara 1982.Türkgeldi, Ali Fuat, Mondros ve Mudanya Mütarekelerinin Tarihi, Ankara 1948.Türkmen, Zekeriya, “Mustafa Kemal’in Samsun’a Çıkışı”, Türkler, XV, Ankara 2002, s. 905-927.Yalçın, Durmuş ve diğerleri, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, I, Ankara 2000.Yalçın, E. Semih - Salim Koca, Mustafa Kemal Paşa’nın Anadolu’ya Geçişi, Ankara 2005.

133

Süleyman Beyoğlu

4.1. KUVÂ-YI MİLLİYE

Mondros Mütarekesi’nin imzalanmasından sonra İtilaf devletlerinin Türk milletini vatan ve istiklalinden mahrum etmeye yönelik tutum ve hareketleri üzerine, millet iradesinin belirmesi ile milli cemiyetler kurulup yerel kongreler toplanmış ve nihayet Sivas Kongresi ile bütün milli kuruluşlar Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti adı altında birleşmiştir. Bu suretle vatanın kurtuluşunu ve istiklalini hedefleyen ruh, fikir ve teşkilat Kuvâ-yı Milliye (Milli Kuvvetler) terimi ile ifade edilmeye başlanmıştır. Düzenli ordunun kuruluşuna kadar olan bu döneme Kuvâ-yı Milliye Dönemi denmiştir. Geniş anlamda Kuvâ-yı Milliye, gönüllü olarak kendi atları, silahları ve donanımlarıyla, para ve yiyecekleriyle düşman karşısına çıkan yurtseverlere ve geride onları her hususta besleyen ve takviye edenlere verilen isimdir.

4.2. KUVÂ-YI MİLLİYE’YE KARŞI TEPKİLER VE İÇ İSYANLAR

Kuvâ-yı Milliye bir taraftan düşmanla çarpışırken, bir taraftan da yurdun içinde kendisine karşı gelişen tepkileri göğüslemek zorunda kalmıştır. Damat Ferit Paşa, sadrazamlığı döneminde Ankara’da oluşan milli güçlere karşı mücadeleye başlamıştır. Bu bağlamda ilk önce Milli Mücadele’nin gayrimeşru olduğunu ispatlama çabasına girmiştir. Ayaklanmalar büyük ölçüde İngilizlerin yönlendirdiği Damat Ferit hükümetlerinin Türk halkını Kuvâ-yı Milliye’ye karşı kışkırtmaları sonucunda çıkmıştır. İngiltere’nin para, menfaat ve propaganda

4 . B Ö L Ü M

TAM BAĞIMSIZLIĞA GİDEN YOL: KURTULUŞ SAVAŞI


134

gücünü kullanarak yaptığı faaliyetlerle, umutsuz ve başıboş bir şekilde kalan Müslüman halk, etnik ve dini duyguları istismar edilerek ayaklandırılmıştır. Diğer yandan İngiltere başta olmak üzere İtilaf devletleri bağımsızlık peşinde koşan Rum ve Ermenileri de ayaklanmaya teşvik etmiştir.

Birinci Dünya Savaşı sırasında Almanların büyük ümit bağladığı fetva kurumuna tekrar başvurularak, 11 Nisan 1920’de Şeyhülislam Dürrizade Abdullah Efendi, Kuvâ-yı Milliyecileri kâfir ve öldürülmelerini caiz sayan bir fetva yayımladı. Torbalar dolusu fetva, düşman ajanları ve uçakları tarafından Anadolu’nun her yerine dağıtıldı. Bu fetvanın birçok olumsuz tesirleri oldu. Ülkenin birçok yerinde Kuvâ-yı Milliye’ye karşı isyanlar çıktı. Buna mukabil Mustafa Kemal Paşa da Ankara müftüsü Rıfat Efendi başta olmak üzere Anadolu’daki 153 din âliminden Kuvâ-yı Milliye’nin meşruluğuna, işgal altında bulunan hilafet merkezinin yayımladığı fetvanın geçersiz olduğuna ve memleketi işgal eden düşmana karşı mücadele etmenin farz olduğuna dair fetva aldı.1

Padişahın Milli Mücadele’ye cephe alması, halifeye bağlı halkın ayaklanmasında önemli olmuştur. Padişah, Kuvâ-yı Milliye’ye karşı ayaklananlardan bir kısmına nişan ve rütbeler vererek onları teşvik etti. Ayrıca 24 Mayıs 1920 tarihinde Mustafa Kemal Paşa başta olmak üzere Kara Vasıf Bey, Ali Fuad Paşa, Alfred Rüstem, Dr. Adnan (Adıvar) ve Halide Edip (Adıvar) hakkında verilen Divan-ı Harb-i Örfî’nin idam kararını da onayladı.2

Damat Ferit Paşa Hükümeti, Kuvâ-yı Milliye’yi askeri yoldan yok etmek için de teşebbüslere girişti. Ancak mevcut birliklerden Ankara üzerine yürüyecek asker bulamadı. Bunun üzerine Kuvâ-yı İnzibatiye adı altında yeni bir askeri teşkilat kurdurdu.3 Hilafet Ordusu da denilen bu kuvvetler 8 Mayıs’ta Kuvâ-yı Milliye’nin elinde bulunan Geyve Boğazı’na hücum etmesine rağmen, Ali Fuad Paşa’nın komuta ettiği Kuvâ-yı Milliye karşısında yenilerek geri çekildi. Böylece Kuvâ-yı İnzibatiye kısa sürede dağıldı ve mensuplarının çoğu Kuvâ-yı Milliye’ye katıldı. Sonuçta Damat Ferit Paşa Hükümeti Kuvâ-yı İnzibatiye’yi kaldırmaktan başka çare bulamadı. Halkı Milli Mücadele taraftarlarından soğutmanın etkili bir yolu da Kuvâ-yı Milliyecilerin İttihatçı veya Bolşevik oldukları propagandasıydı. Kuvâ-yı Milliyecilerden birçoğunun halkın savaş suçlusu olarak gördüğü İttihatçı olmaları önemli bir rahatsızlıktı. Ayrıca bunların yağmacı, din ve devlet düşmanı birer Bolşevik oldukları iddiası da halkı olumsuz etkiliyordu. Ayaklanmaların genel nedenlerinden biri de ordunun terhis edilmesinden sonra ortaya çıkan otorite boşluğuydu. Ekonomik zorluklar, asker kaçakları, soygun ve asayişsizlikler isyanlara katılımı artıran unsurlar olmuştur. Kuvâ-yı Milliye arasındaki bazı bilinçsiz unsurların yaptıkları yağma, soygun, adam öldürme, zorla asker ve para toplanması da halkın tepkisine sebep oluyordu. Ancak bazı ayaklanmaların kendisine özgü nedenleri vardı. Düzenli ordu kuruluşuna katılmak istemeyenlerin ve TBMM otoritesine karşı gelenlerin meydana getirdiği ayaklanmalar yanında kişisel çekişmelerin de isyanların çıkmasında önemli olduğu görülmektedir.


135

Damat Ferit Paşa Hükümeti’nin kışkırtmasıyla 13 Nisan 1920’de çıkan 5000 kadar silahlı asinin katıldığı Düzce isyanı, Bolu, Hendek ve Adapazarı’na kadar genişledi. Bölgede bulunan 24. Tümen Komutanı Miralay Mahmut Bey şehit, birliği esir edildi. Asiler Beypazarı’na kadar geldi. Ancak halktan umdukları desteği bulamadı. İsyan, Çerkez Ethem’in Kuvâ-yı Seyyare denilen kuvvetleri, Batı Anadolu’dan gelen efeler ve Albay Refet (Bele) Bey’in komuta ettiği askeri birliklerce bastırıldı (31 Mayıs 1920). Düzce’de 8 Ağustos-23 Eylül 1920 tarihlerinde ikinci defa isyan çıktı ise de milli kuvvetlerce bastırıldı.

İstanbul hükümeti ve İngilizlerin desteklediği bir maceracı olan Anzavur ve çetesi, 10 Mayıs 1920 tarihinde ikinci defa isyan ederek Adapazarı’na geldi. 13 Mayıs’ta Kandıra’yı ele geçirdi. Bundan sonra Milli Mücadele için çok stratejik önemi bulunan Geyve Boğazı’na yöneldi. Amacı burada Ali Fuat Paşa’nın emrinde bulunan Kuvâ-yı Milliye’ye saldırmaktı. Nitekim Kuvâ-yı Milliye birlikleriyle yaptığı dört gün süren çatışmalardan sonra yenilerek İstanbul’a kaçtı.

İsyanlar TBMM’nin açılmasından sonra da devam etmiştir. 1918-1923 yılları arasında kırka yakın isyan/olay meydana gelmiştir. Bunların önemlileri arasında Anzavur, Düzce, Hendek, Bolu, Adapazarı, Yenihan, Çapanoğlu, Konya’da Delibaş, Bozkır, Boğazlıyan, Milli Aşireti, Ali Batı, Şeyh Eşref (Hart), Zile, Koçgiri, Cemil Çeto, Çerkez Ethem, Demirci Mehmet Efe ve Pontus isyanları/olayları sayılabilir. Halkın isyanlara katılmasının temel sebebi 600 yıldır ülkeyi yöneten bir hanedana mensup olduğu için hâlâ toplumun geniş kesimlerinin saygı duyduğu, din ve devletin başı olarak gördüğü padişah ve onun hükümeti ile Ankara arasında kararsız kalmasıdır. Ancak bu kararsızlık kısa sürmüş ve halkın büyük çoğunluğu Milli Mücadele’ye katılmıştır. Böylece Damat Ferit Paşa Hükümeti’nin Kuvâ-yı Milliye’yi ortadan kaldırma girişimleri sonuçsuz kalmış, aksine bu hareket güçlenmiştir. TBMM hükümeti ilk iş olarak ayaklanmaların tertiplenmesinde rolü olan İstanbul hükümetiyle ilişkisini kesmiştir. İstanbul’un yayımladığı fetvaya karşı bir fetva ile cevap vererek şeyhülislamın yayımladığı fetvanın etkisini yok etmeye çalışmıştır.

TBMM’nin açılmasından altı gün sonra 29 Nisan 1920’de kabul ettiği Hıyanet-i Vataniye Kanunu ile Meclis’in varlığına ve meşruiyetine karşı çıkanları vatan haini ilan ederek, vatandaşlıktan çıkarmış, Damat Ferit Paşa da bu karara dahil edilmiştir. Ayrıca bu kanuna dayanarak bağımsızlık savaşı devam ederken, milletin huzur ve güvenliğini sağlamak, milli bir amaç çevresinde birleşmek ve TBMM’nin otoritesini artırmak, düzenli orduyu kurmak, çetecilik ile asker firarlarını önlemek amaçlanmıştır. Harbiye Nazırı Fevzi (Çakmak) Paşa’nın önerisiyle olağanüstü koşullar için gerekli olan Firariler Hakkında Kanun kabul edilerek (11 Eylül 1920), bu kanunla hızlı ve etkin yargılama yapmak üzere üyeleri milletvekillerinden oluşan Ankara, Eskişehir, Konya, Kastamonu, Sivas, Diyarbakır ve Pozantı İstiklal Mahkemeleri kurulmuştur. İstiklal Mahkemeleri, firar dışında, vatana ihanet, ayaklanma, casusluk, soygunculuk, bozgunculuk, aleyhte propaganda, görevini kötüye kullanma, cinayet, halka eziyet ve baskı, asker ailesine tecavüz,


136

Tekâlif-i Milliye emirlerine uymamak, düşmana yardım ve yataklık gibi davalara bakmışlardır.4 İstiklal Mahkemeleri’ne 1920-1922 döneminde 59.164 olay intikal etmiş ve suçlu bulunanlara idam dahil çeşitli cezalar verilmiştir. TBMM bu kanunla yasama, yürütme yetkileri yanında yargılama yetkisine de sahip olarak etkinliğini artırmış ve yaygınlaştırmıştır. Ayaklanmaların önlenmesi için seyyar jandarma müfrezeleri ile Kuvâ-yı Milliye birlikleri kullanılmıştır. Ayrıca isyanları bastırmak ve önlemek için karargâhı Amasya’da bulunan Merkez Ordusu kurulmuştur.

Milli kuvvetlere karşı isyanların en büyük zararı, dış düşmana karşı savaşması gereken kuvvetlerin önemli bir kısmının iç isyanların bastırılmasına ayrılmış olmasıdır. Bu da Milli Mücadele’nin uzamasına Yunan işgalinin Anadolu’nun içlerine daha kolay yayılmasına yol açmıştır. Kardeş kavgasına neden olarak milli birliğin sağlanmasını geciktirmiştir. Diğer yandan Milli Mücadele’ye karşı ayaklanmalar İstanbul’daki yönetimin gerçek yüzünün ortaya çıkmasını sağlamıştır. Böylece halk milli hareketin haklılığını bir kez daha anlamıştır.5

4.3. SEVR ANTLAŞMASI: İMPARATORLUĞUN TASFİYESİ

İtilaf devletleri 30 Ekim 1918’de imzalanan ateşkesten sonra, Türkiye’nin birçok bölgesini 7. ve 24. maddeye dayanarak işgal etmişlerdi. İngiltere’nin niyeti Türkiye’yi tamamen ortadan kaldırmaktı. Bu konu İngiliz hükümetince görüşülmüş ancak İngiliz genelkurmayının Türkiye’yi işgal için en az yirmi dokuz tümen askere ihtiyaç olduğunu bildirmesi üzerine bundan vazgeçilmişti. Bu nedenle İngilizler Türkiye’yi diğer müttefikleri ile birlikte kısım kısım işgal etmeye karar vermişlerdi. İngilizler, Fransızlar ve İtalyanlar ülkenin telefon, telgraf ve demiryolu şebekesini, Boğazlar’daki müstahkem mevkileri ve stratejik öneme sahip yerleri ele geçirmekle kalmayarak, Yunanlıları da Batı Anadolu’nun işgali için görevlendirilmişlerdi. Son olarak İngilizler İstanbul’u da işgal etmişlerdi. Bütün bunların gayesi Türkiye’yi şartları oldukça ağır, adeta ülkeyi Avrupa devletlerinin müşterek kullandığı bir sömürge haline getiren bir antlaşmaya zorlamaktı.

İtilaf devletleri 18 Ocak 1919’da Birinci Dünya Savaşı’nı kaybeden devletlerle yapacağı barışın şartlarını konuşmak üzere Paris’te toplandı. Bu toplantıya 32 devlet katılmışsa da esas söz sahibi olanlar İngiltere, Fransa, İtalya, ABD ve Japonya gibi devletlerin oluşturduğu Onlar Komitesi idi. Bu komite Almanya (28 Haziran 1919, Versailles), Avusturya (10 Eylül 1919, St. Germain), Bulgaristan (27 Kasım 1919, Neuilly) ve Macaristan (4 Haziran 1920, Trianon) ile antlaşmalar imzalamış; sıra Şark Meselesi’ni halletmeye gelmişti. 19. yüzyılda Büyük Devletlerin diplomasi literatüründe bu kavram, Osmanlı devletine son verilmesi ve topraklarının paylaşılması anlamına geliyordu.* Topraklarının genişliği,

* Şark Meselesi (Orient Question): Tarihi temelleri Türklerin Anadolu’yu fethine kadar indi-


137

coğrafyasının önemi ve zengin doğal kaynaklara sahip olması gibi nedenlerle Osmanlı devleti, Batılı devletlerin parçalamaya çoktan karar verdikleri, ancak paylaşılması kolay olmayan bir devletti. Aralarında Paris ve Londra’da çeşitli toplantılar yapan İtilaf devletleri, 19-26 Nisan 1920’de San Remo Konferansı’nda barış koşullarını belirledi. Bu konferansta kararlaştırılan barış planı, 11 Mayıs 1920’de Paris’e davet edilen Tevfik Paşa’ya sunuldu. Tevfik Paşa kendisine teklif edilen barış koşullarını bağımsız bir devletin kabul edemeyeceğini bildirerek, İstanbul’a döndü. Fakat İngilizler Tevfik Paşa’nın karşı çıkmasına rağmen barış koşullarını görüşmek için bir aylık süre tanıdığını bildirdi. Damat Ferit Paşa ise her ne olursa olsun antlaşma imzalamaya kararlıydı. Daha sonra kendisi bir heyetle Paris’e gitti. Padişah başta olmak üzere toplanan 51 kişinin katıldığı Meşveret (Danışma) Meclisi’nde barış taslağı başka çare olmadığı gerekçesiyle kabul edildi. Ankara hükümeti ise 18 Haziran 1920 tarihinde bu antlaşma taslağını kesinlikle kabul etmeyeceğini bildirdi. İtilaf devletleri, Ankara’ya baskı yapmak üzere, Yunan birliklerini harekete geçirdi (22 Haziran 1920). Sevr Antlaşması, ülkenin daha fazla zarar görmesini önlemek bahanesi ile 10 Ağustos 1920 tarihinde Osmanlı devleti adına Maarif Nazırı Bağdatlı Hadi Paşa, Şûra-yı Devlet Başkanı Rıza Tevfik ve Bern Elçisi Reşat Halis Beylerden oluşan bir kurul tarafından imzalandı. Ancak sömürge topluluklarına dayatılabilecek 433 maddeden oluşan bu kapsamlı anlaşma ile egemen ve bağımsız bir devletin yaşama olanağı kalmıyordu. Türk milletini yok sayan bu antlaşma padişah tarafından resmen onaylanmadı.

Sevr Antlaşması’na göre Osmanlı devleti İstanbul ve çevresi ile Anadolu’nun ortasına hâkim küçük bir devlet olarak kalıyordu. İstanbul başkent olarak kalacak, ancak Boğazlar bütün devletlerin ticaret ve savaş gemilerine açık olarak uluslararası bir komisyon tarafından yönetilecekti. Batı Anadolu, Ege Adaları ve Doğu Trakya Yunanlılara terk ediliyordu. Adana, Sivas ve Malatya Fransız, Akdeniz kıyıları İtalyan ekonomik nüfuz bölgeleri haline getiriliyordu. Doğu Anadolu’da bir Ermenistan ve özerk bir Kürdistan kurulacaktı. Osmanlı devleti, ordu, donanma ve hava kuvveti bulunduramayacak, sadece iç güvenliğini sağlamak üzere 50.700 kişilik bir kuvvetle, 13 gambot ve torpidoya sahip olabilecekti. Yabancılara ekonomik ve sosyal alanda geniş imtiyazlar tanınıyordu. Azınlıkların bütün faaliyetleri serbest bırakılıyordu. Osmanlı devleti ekonomik

rilen bu kavram, Hıristiyan Batı’daki bazı güç odakları için Osmanlı devletini parçalama ve paylaşmanın ötesinde anlamlar taşıyordu. Bunlara göre Şark Meselesi, büyük ölçüde bir Türk Meselesi idi. 11. yüzyılda Anadolu’yu yurt edinen Türkler; 15. yüzyılda İstanbul’u alarak Doğu Roma’ya (Bizans) son vermiş; 17. yüzyılda Viyana kapılarına dayanmıştı. 1683’te Viyana ön-lerinde Osmanlı ilerleyişini durduran Hıristiyan güçler; Birinci Dünya Savaşı sonunda Avru-pa’daki Türk egemenliğine son verme noktasına gelmişti. Anadolu’da ise Orta Karadeniz ve İç Anadolu dışındaki topraklar paylaşılmış veya ekonomik nüfuz bölgelerine ayrılmıştı. İngiliz hükümeti başta olmak üzere Avrupa’daki etkin güç unsurları, bu kadarını da yeterli bulmuyor ve Türklerin Anadolu’daki egemenliğine tümüyle son verilmesini istiyordu. (e.n.)


138

ve mali konularda tek başına kararlar alamayacak, İtilaf devletleri üyelerinden oluşan maliye komisyonunun görüşleri doğrultusunda hareket edebilecekti. Hiçbir zaman kabul edilmesi mümkün olmayan bu antlaşmayla Türkler adeta -bağımsız bir toplum olarak- tarih sahnesinden siliniyordu.6

Sevr Antlaşması’nın imzalanmasından sonra Damat Ferit Paşa Hükümeti’ne karşı ülkenin her yanında büyük tepkiler doğdu. Bu tepkiler karşısında, 17 Ekim 1920’de, Damat Ferit Hükümeti istifa etmek zorunda kaldı. Bu gelişme Milli Mücadele için olumlu sonuçlar doğurdu. Yerine, Milli Mücadele’ye sıcak bakan Tevfik Paşa Hükümeti kuruldu. Yeni Sadrazam Tevfik Paşa, Ankara ile görüş ayrılıklarını gidermek için Salih ve Ahmet İzzet Paşaları TBMM Başkanı Mustafa Kemal ile görüşmeye gönderdi. Fakat Bilecik’te yapılan görüşmede Mustafa Kemal, İstanbul hükümetini tanımadığını bildirerek bu iki paşayı tutuklattı. Sevr Antlaşması, Meclis-i Mebusan’ın 18 Mart 1920’de dağıtılması nedeniyle onaylanamadı.

Ankara’daki TBMM ise başından beri karşı çıktığı Sevr Antlaşması’nı kesin olarak tanımayacağını duyurdu. Zaten TBMM, 7 Haziran 1920’de çıkardığı bir yasa ile İstanbul’un resmen işgal edildiği 16 Mart 1920’den itibaren İstanbul’daki hükümetin yaptığı ve yapacağı bütün antlaşmaları tanımayacağını ilan etmişti. Ayrıca Sevr Antlaşması’nı imzalayanlar ve Şûra-yı Saltanat üyeleri 19 Ağustos 1920 tarihinde Büyük Millet Meclisi tarafından vatana ihanetle suçlanarak vatandaşlıktan çıkarıldı. Öte taraftan Batılı devletlerden de Yunanistan dışında Sevr’i onaylayan olmamıştı.

Böylece Sevr Antlaşması hukuken geçerlilik kazanmamış ve yürürlüğe girmemiştir. Milli Mücadele’nin kazanılmasından sonra imzalanan Lozan Antlaşması, Sevr’in geçersizliğini tescil etmiştir. Sevr Antlaşması Milli Mücadele’nin haklılığını bir kez daha somut bir şekilde ortaya koyarak kararsız halkın bu mücadeleye katılımını sağlamıştır. Bu insafsız ve haksız antlaşma milli mücadele azmini güçlendirerek dünyanın birçok yerindeki Müslüman toplulukların da Türk milli mücadelesini desteklemelerine yol açmıştır.

4.4. İTİLAF DEVLETLERİ ARASINDA İTTİFAKIN ÇÖZÜLMESİ

Birinci Dünya Savaşı sonunda İngiltere, en güçlü galip devlet olmanın verdiği güvenle Osmanlı topraklarının en önemli ve en geniş kısmına el koymuş bulunuyordu. Müttefiki Fransa’ya Suriye, Çukurova ve Güneydoğu Anadolu’yu bırakmıştı. Ancak Antep, Maraş ve Urfa halkı Fransızlara karşı kendilerini müdafaaya geçmişlerdi. Türklerin bu direnişi Çukurova’da da sürüyordu. Fransa buralarda zamanla çok fazla kayıp vermeye başladı. İngiltere’nin aslan payını almasından dolayı rahatsızdı. Bir müddet sonra Fransız kamuoyunda ve basınında Fransız kayıpları tepkiyle karşılanmaya başlandı. Müttefikleri olan İngiltere’ye de kızıyorlardı. Sonuçta Fransa’da Türkiye’yi destekleyen bir kamuoyu


139

oluştu ve Türkiye ile antlaşma yapılarak Fransız askerlerinin Anadolu’dan çekilmeleri görüşü yükselmeye başladı. İtalya ise Batı Anadolu’nun Yunanlılara bırakılmasından dolayı son derece tepkiliydi. Yunanistan’ın büyük bir devlet haline gelmesi İtalya’yı rahatsız ediyordu. Bu sebeple İtalyanlar Antalya, Burdur, Muğla ve Isparta çevrelerinin kendisine bırakılmasından memnun olmayarak zamanla Kuvâ-yı Milliye’yi ve Ankara hükümetini desteklemeyi çıkarları için daha uygun buldu.7

1920 yılı sonlarında Yunanistan’da da önemli gelişmeler yaşandı. Yunan Kralı Aleksandr 25 Ekim 1920’de ölmüştü. 14 Kasım’da yapılan seçimleri de Konstantin kazanmış, Venizelos’un partisi kaybetmişti. Yapılan halk oylaması sonucunda Konstantin kral olunca da Venizelos Yunanistan’ı terk etmişti. Konstantin Birinci Dünya Savaşı sırasında Alman taraftarı olduğu için İngiltere ve Fransa, Yunanistan’ı desteklemekten vazgeçti. Bu durumda Yunanistan Batı Anadolu’daki harekâtı kendi imkânlarıyla sürdürmek zorunda kalmıştı.

İtilaf devletleri arasında bu gelişmeler olurken, TBMM hükümeti Lenin’in liderliği altındaki Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği ile sıcak ilişkiler kurarak, dünyanın önemli bir gücünü yanına çekmeyi başaracaktı. Ancak, bu yakınlaşmanın/işbirliğinin olgunlaşması için Türkiye’nin doğusundaki komşularıyla olan sorunlarını bertaraf etmesi gerekiyordu.

4.5. ERMENİLERİN DOĞU ANADOLU’DAKİ İŞGALİNE SON VERİLMESİ

3 Mart 1918 tarihli Brest Litovsk Antlaşması ile Türkiye Kars, Ardahan ve Batum’u geri almıştı. Fakat Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra imzalanan Mondros Ateşkes Antlaşması’na göre Türk birlikleri Kafkasya’dan çekilmek zorunda kalmıştı. Bundan sonra Kafkasya’da Gürcistan, Azerbaycan ve Ermenistan gibi küçük devletler kurulmuştu. Bunlardan Erivan, Gümrü ve Kars havalisinde kurulmuş olan Ermenistan Taşnak hükümeti, Doğu Anadolu için istila emelleri beslemekteydi. İtilaf devletleri de Sevr sürecinde görüldüğü üzere Doğu Anadolu’da bir Ermenistan kurulmasını destekliyorlardı.

Mondros Mütarekesi’nden sonra Batılı devletlerin de desteğini alan Ermeniler, Doğu Anadolu’daki bazı yerleri işgalle yetinmeyerek, bölgedeki Türkleri öldürüp, köyleri, kasabaları yakıp yıkmışlardı. Ermenilerin saldırganlığı yalnız Türkiye’ye yönelik olmayıp Karabağ ve Nahçıvan bölgesini de hedef almıştı. Ermeniler bununla da yetinmeyerek, Paris Barış Konferansı’na da başvurarak, Türkiye’de iki milyondan fazla Ermeni bulunduğunu ileri sürüp, Vilayat-i Sitte’den* başka Adana, Mersin, İskenderun, Tokat, Amasya, Trabzon’u içine alan toprakların kendilerine verilmesini istemişti.

* Altı Vilayet: Erzurum, Van, Bitlis, Diyarbakır, Sivas ve Elazığ.


140

Ermeni saldırılarının tehlikeli boyutlara ulaşması üzerine 15. Kolordu Komutanı Kâzım Karabekir Paşa Kars-Bakû yolunu açmak, Ermenilerin Müslüman halka yaptığı zulmü durdurmak ve Ermenilerin saldırısına fırsat vermeden Elviye-i Selâse’yi* ele geçirmek için hazırlıklara başladı. Bu arada İstanbul’un işgali ve Doğu Anadolu’nun Ermenilere verileceğinin duyulması üzerine bölgedeki halk Kâzım Karabekir’e başvurarak din ve vatan uğrunda yapılacak mücadeleye katılmaya hazır olduklarını bildirmişlerdi. Ermenilerin Müslümanlara karşı yaptıkları zulmün her geçen gün artması ve durumun artık katlanılamaz bir hal alması üzerine TBMM Hükümeti, 9 Haziran 1920’de Doğu Anadolu’da geçici seferberlik ilan etti. Bu sırada Ermeniler Oltu’yu Gürcüler ise Artvin ve çevresini ele geçirmişlerdi. Aynı günlerde Azeri- Ermeni çatışması bütün şiddetiyle devam ediyordu. Ermeni saldırılarından bunalan Nahçıvanlılar, TBMM hükümetinden yardım istemişti. Büyük Millet Meclisi, 7 Temmuz’da verdiği bir ültimatomla Ermenilerden bu düşmanca faaliyetlerini durdurmasını istedi. Ültimatoma aldırmayan Ermeniler, 24 Eylül’de topyekûn saldırıya geçti. Bunun üzerine Türk birliklerine Ermenilere taarruz emri verildi; 28 Eylül’de başlayan hareket hızla gelişti. Türk ordusu aynı gün Sarıkamış’ı, 30 Ekim’de Kars’ı kurtardı. Türk birlikleri 7 Kasım’da Gümrü’yü ele geçirdi. Böylece ağır bir yenilgiye uğrayan Ermeniler ateşkes ve barış istedi. 17 Kasım’da Ermenilerin ateşkes isteği kabul edildi. TBMM hükümeti heyetine 15. Kolordu Komutanı Kâzım Karabekir Paşa’nın, Ermeni heyetine eski başbakan Aleksander Hatisyan’ın başkanlık yaptığı barış müzakereleri Gümrü’de başladı. Müzakereler sonunda 3 Aralık 1920’de Gümrü Antlaşması imzalandı. Bu antlaşma, TBMM hükümetinin ilk askeri başarısının diplomatik bir sonucuydu.

Gümrü Antlaşması ile Türkiye, 1878’de Rusya’ya terk edilen Artvin, Posof, Şavşat, Çıldır, Kars, Iğdır, Tuzluca, Sarıkamış ve Oltu’yu geri aldı. Türkiye ile Ermenistan arasındaki sınır çizildi. Batılı devletlerin kurdurmak istediği Büyük Ermenistan hayali sona erdi. Ayrıca Yunanlılara karşı girişilecek harekette bu cephedeki kuvvetlerden de faydalanma imkânı doğdu. Gümrü Antlaşması’ndan hemen sonra TBMM hükümeti Gürcistan’a bir nota vererek Ardahan, Artvin ve Batum’un Türkiye’ye iadesini istedi. Uzun görüşmelerden sonra Gürcü hükümeti Batum dışında yerleri Türkiye’ye bırakmak zorunda kaldı.8

4.6. GÜNEY VE BATI ANADOLU’DA SİLAHLI DİRENİŞ

4.6.1. Güney Cephesiİtilaf devletlerinin Mondros Mütarekesi’nin 7. ve 24. maddelerine dayanarak

ateşkes çizgisini aşmaları ve güney bölgelerimizin işgaline girişmeleri bu bölgede yer yer direniş hareketlerine yol açtı. İşgalci devletlerin bölgedeki asıl ilgi

* “Üç vilayet” anlamında Kars, Ardahan ve Batum vilayetleri için kullanılmıştır.


141

merkezini bereketli topraklarıyla Çukurova oluşturmaktaydı. Bu bölgeler önce İngilizlerce işgal edilmiş, daha sonra İngiltere ve Fransa arasında yapılan bir antlaşmayla Maraş, Antep ve Urfa ile birlikte Fransızlara bırakılmıştı. İngilizlerin yerini önce Fransız asker elbisesi giymiş gönüllü Ermeni taburları almış, bunu Fransız askeri takip etmişti. Daha sonra da Fransız gemileriyle Amerika, Mısır, Suriye ve Fransa’dan Ermeni göçmenler getirilerek zorla Türk köylerine yerleştirilmelerine başlanmıştı. Bu sırada bölgede Türk ordusuna ait askeri birlik bulunmuyordu. Zira bölgedeki birlikler İtilaf devletlerinin baskısıyla Torosların kuzeyine alınmıştı. Bu nedenle bölgedeki ilk direniş ve teşkilatlanma faaliyetleri kendini korumak ve savunmak durumunda olan bölge halkından geldi. Öte yandan Sivas Kongresi’nde de Adana bölgesinde Kuvâ-yı Milliye kurulması, bu sürece civardaki askeri birliklerin her türlü yardımda bulunması kararlaştırılmıştı.

Adana CephesiFransız kuvvetleri, 11 Aralıkta Dörtyol’u, 17 Aralıkta Mersin’i, 19 Aralık’ta

Tarsus’u ve 21 Aralık 1918’de Adana’yı işgal etti. Bu işgaller sırasında kendi kurdukları bir Ermeni intikam alayı ile gönüllü Ermeni fedailerini kullanmışlardı. Buna karşılık Fransızlar, halktan işgalden memnun olduklarına ve Türk hükümetini istemediklerine dair belgeler almış, karşı çıkanlara işkence yapmışlardı. Bölgede Fransız işgaline karşı ilk direnme 19 Aralık 1918’de Dörtyol’da oldu.9 Adana cephesinin kuruluşunda Kahyaoğlu İbrahim Bey’in Türkleri sindirmek isteyen Ermenilere karşı mücadelesi etkili oldu. Fransızlara karşı Tufan Bey adıyla tanınan Yüzbaşı Osman Bey önemli başarılar kazandı. Fransızlar Pozantı’da kuşatılarak geri çekilmeye zorlandı. Ankara’ya gelen Fransız heyetiyle 30 Mayıs 1920’de yürürlüğe girmek üzere yirmi günlük bir ateşkes imzalandı. Bu süre içinde Adana cephesindeki Kuvâ-yı Milliye yeniden düzenlendi. Adana ve çevresi 20 Ekim 1921 Ankara İtilafnamesi’nden sonra 5 Ocak 1922 tarihinde Fransız işgalinden kurtuldu.10

Antep CephesiAntep, 15 Ocak 1919 tarihinde İngilizler tarafından işgal edildi. 29 Ekim 1919’da

İngilizlerin yerini Fransızlar aldı. Fransızlar Antep’te de Ermenilerle işbirliği halindeydi. 1920 Şubat ayında Şahin Bey takma adı ile tanınan Teğmen Mehmet Sait komutasındaki Kuvâ-yı Milliye Antep’e gelmekte olan iki Fransız taburunu durdurmayı başardı. Fransızlar bir alay daha getirmek, Şahin Bey’i de şehit etmek suretiyle yolu açabildi. Bu olaylar üzerine 1 Nisan 1920’de şehirde halk Fransızlara karşı ayaklandı. 11 Ağustos’ta Antep, batıdan ve güneyden Fransız kuvvetlerince kuşatıldı. Mustafa Kemal Paşa, Kılıç Ali Bey’i halkı teşkilatlandırmak ve mücadeleyi yönetmek üzere buraya gönderdi. Fransızların yoğun bombardımanı altında kentte aralarında kadın ve çocukların da olduğu çok sayıda masum insan hayatını kaybetti. Düşman durmadan top güllesi yağdırırken, kenti savunanlar


142

cephanesizlikten, çok gerekli olmadıkça mermi harcamıyorlardı. Kuşatma altındaki kentte açlık da baş göstermişti. Bu koşullar altında Antep halkı, durmadan takviye edilen ve çağın en modern silahlarıyla donatılmış düşman karşısında on ayı aşkın bir süre kahramanca mücadele etti. Bu mücadelesinde 6000 evladını kaybettikten sonra 9 Şubat 1921’de çaresizlikten teslim oldu. Kent halkı bu sonuca rağmen tarihte eşine ender rastlanan bir direniş göstermişti. TBMM Antep’in bu mücadelesini takdirle karşılayarak 6 Şubat 1921’de çıkardığı bir yasayla Antep’e Gazi unvanını verdi. Gaziantep 25 Aralık 1921’de Fransız işgalinden kurtuldu.11

Maraş CephesiMaraş 22 Şubat 1919 tarihinde İngilizler, 29 Ekim’den sonra da onların yerini

alan Fransızlar tarafından işgal edildi. 31 Ekim’de sarhoş birkaç Ermeninin sokakta evine giden bir Türk kadınına sataşması üzerine olaya tanık olan ve Sütçü İmam olarak tanınan Ali adlı bir vatanseverin sarkıntılık etmek isteyen düşman askerlerine ateş açarak, bunlardan birkaçını yaralayıp gözden kaybolması, Maraşlıların mücadele bayrağını açmalarının ilk adımını oluşturdu. Daha sonra Fransız askeri valisinin Maraş kalesindeki Türk bayrağını indirerek Fransız bayrağını çekmesi şehir halkının duygularını incitti. Maraş’taki Ulu Cami imamı Rıdvan Hoca’nın hürriyeti elinden alınmış bir milletin cuma namazı kılamayacağını bildirmesi üzerine Maraşlılar Fransız bayrağını indirerek, Türk bayrağını yeniden kaleye çekti. Maraşlıların verdiği amansız mücadele 11 Şubat 1920 gecesi Fransızların şehri boşaltılmalarına yol açtı. Maraş Mebusu Arslan Bey’in gerek Maraş Kuvâ-yı Milliyesi’nin kuruluşunda, gerekse şehrin kurtarılmasında önemli katkıları oldu.12

Urfa CephesiUrfa 24 Mart 1919 tarihinden önce İngiliz işgaline uğramış, 30 Ekim’de

Fransızlara devredilmişti. Urfalıların Fransızlara karşı verdikleri mücadele, Mustafa Kemal Paşa’nın şehre jandarma komutanı olarak gönderdiği Yüzbaşı Ali Saip (Ursavaş) Bey komutasında yürütüldü. Onun komuta ettiği 3000 kişilik bir kuvvet 9 Şubat 1920’de Urfa’nın yarısını almayı başardı. Yapılan çarpışmalarda büyük kayıplar veren Fransızlar 10 Nisan 1920’de şehri boşalttı.13

Milli Mücadele’de güney illerimiz halkının gösterdiği direniş, her türlü takdirin üzerinde olmuştur. Bu şanlı direniş Misak-ı Milli sınırları içinde yaşayan Türk milletinin bağımsız ve özgür yaşama azim ve kararını bütün dünyaya duyurmuş, Fransa’nın TBMM hükümetiyle Ankara İtilafnamesi’ni imzalayarak müttefiklerinden ayrılmasında en önemli faktör olmuştur. Diğer taraftan Fransızlara karşı kazanılan başarılar Antalya yöresinde Türk saldırılarına karşı koyamayacağını gören İtalya’nın da Anadolu’yu boşaltmasının başlıca sebeplerinden biridir.


143

4.6.2. Yunan Taarruzu Karşısında Kuvâ-yı MilliyeYunan ordusu İzmir’e çıktığında buradaki 17. Kolordu İstanbul hükümetinin

isteği doğrultusunda karşı koymamış, özellikle komutanın emriyle hiç direnmeden büyük hakaretler altında Yunanlılara teslim edilmişti. Bunun üzerine o bölgede bulunan 57. Tümen Komutanı Albay Şefik (Aker) Bey Kuvâ-yı Milliye’nin kurulması fikrini ortaya atmış ve bu düşüncesini bir raporla Harbiye Nezareti’ne bildirmişti. Harbiye Nezareti bu fikri desteklemekle birlikte zayıf bir hükümetin bünyesinde yer aldığından somut bir adım atamamış, her şeyi Şefik Bey’in girişimine bırakmıştı. Harbiye Nezareti daha sonra Albay Bekir Sami Bey’i 56. Tümen Komutanlığı’na ve ayrıca vekâleten 17. Kolordu Komutanlığı’na atamıştı. Harbiye Nazırı Şevket Turgut Paşa İstanbul’dan ayrılmadan önce verdiği direktifle Bekir Sami Bey’e Kuvâ-yı Milliye’nin kurulması yetkisini tanımıştı. Bunun üzerine Bekir Sami Bey bir taraftan İzmir’in işgaliyle başsız kalan kolordu ve tümen birliklerini toparlayıp teşkilatlandırmaya, bölgeyi düşmana karşı savunmak için karşısına çıkan iç engeller ve mülki amirlerle mücadeleye başlamış, bir taraftan da Yunan işgal ve ilerlemesine silahla karşı koymayı kararlaştırmıştı. Bekir Sami Bey Ödemiş’e talimat göndererek o bölgeyi harekete geçirmişti. Şefik Bey de Aydın’ın Yunanlılar tarafından işgali üzerine çekildiği Çine bölgesinde Kuvâ-yı Milliye’yi kurmaya başlamıştı.

Bu sırada Bandırma’daki Kolordu Komutanı Yusuf İzzet Paşa ile Balıkesir’deki 61. Tümen Komutan Vekili Albay Kâzım (Özalp) Bey de aynı dava için çalışıyorlardı. O günlerde Avrupa’da öğrenim görmekte olan Türk gençleri de öğrenimlerini bırakarak yurda dönüyor ve Kuvâ-yı Milliye’ye katılıyorlardı. Diğer taraftan Mustafa Kemal Paşa ve arkadaşlarının çalışmaları da duyulmaktaydı. Bütün bu çalışmalar Yunan propagandasının etkisiyle karamsarlığa düşen bölge halkının morali üzerinde de olumlu etki yapmaktaydı. Yine Yunan işgalinin Batı Anadolu’da yayılması, işgal bölgelerinden kaçabilenlerin anlattığı işgal faciaları da halkın Kuvâ-yı Milliye’ye yakınlaşmasında etkili oluyordu. Böylece asker ve sivil bütün vatanseverlerin el ele vererek yaptıkları çalışmalar sonunda Kuvâ-yı Milliye birlikleri oluşturulmuş, Batı Anadolu’da Yunan ordusu karşısında cepheler kurulmuştu.

Ayvalık Cephesiİzmir’den sonra Ayvalık’ı işgal ederek ikinci bir köprübaşı oluşturan Yunan

kuvvetlerine karşı kuruldu. 26 Mayıs 1919’da Ayvalık’a gelen Yunan kuvvetlerine karşı Ayvalık cephesi komutanlığını 172. Alay Komutanı Yarbay Ali (Çetinkaya) Bey ve Köprülü Hamdi Bey üstlendi. Cepheyi oluşturan 172. Alay ile Edremit, Burhaniye ve Ayvalık kazaları halkından oluşan Kuvâ-yı Milliye’nin toplamı 500-600 kişi kadardı. 28 Mayıs 1919’da Yarbay Ali Bey o tarihe kadar hiçbir tarafta ateşle karşılık görmeyen Yunanlılarla savaşa tutuşmuş ve kuvvetlerini Ayvalık’ın doğusundaki sırtlarda konuşlandırmıştı.


144

Bergama-Soma CephesiYunanlıların 13 Haziran 1919’da Bergama’yı işgal etmeleri üzerine kuruldu.

Yarbay Ali Bey’in gönderdiği Kuvâ-yı Milliye 15/16 Haziran gecesi bir baskınla Bergama’daki Yunan kuvvetlerini geri püskürttü. Kuvâ-yı Milliye’nin yaptığı bu ilk taarruzda üç saatte bozguna uğratılan düşmandan silah, cephane ve erzak ele geçirildi. Yunanlılar 19 Haziran’da daha üstün kuvvetlerle yaptıkları bir taarruz sonucunda Bergama’yı tekrar işgal etti.

Soma cephesinde 188. Alay Komutanı Albay Akif Bey, 14 Haziran 1919 tarihine kadar örgütlenmiş sivil güçlere 300 tüfek ve 500 sandık cephane yardımında bulunmuştu. Soma’da 700 kişiye ulaşan Kuvâ-yı Milliye’nin başında Biga civarında Anzavur ile yapılan çarpışmada şehit düşen Kırkağaçlı Emin Bey ile Hulusi Bey bulunuyorlardı.14

Akhisar CephesiBu cephenin kurulmasında Çerkez Ethem’in önemli rolü oldu. Kuvâ-yı Milliye,

61. Tümen Komutanı Albay Kâzım (Özalp) Bey’den büyük destek gördü. Konyalı Binbaşı Hüsnü Bey komutasında bu cephede 800 kişilik bir kuvvet oluşturuldu. Bu cephedeki Kuvâ-yı Milliye’de Manisalı Karaosmanzade Halit Paşa, Hafız Hüseyin Bey ve Dramalı Rıza Bey görev yapıyordu.

Salihli CephesiSalihli Cephesi Çerkez Ethem ve Alaşehirli Mustafa Bey tarafından kurulmuş,

sonradan araları açılınca Çerkez Ethem bu cephede yalnız kalmıştı. Çerkez Ethem Kuvâ-yı Seyyare olarak adlandırılan ve tümen düzeyine ulaşan kuvvetlerle Yunanlılara karşı koydu. Salihli cephesinde onunla birlikte Kuvâ-yı Milliye’nin başında Parti Pehlivan ve Sarı Efe (Edip Bey) bulunuyordu.15

Aydın ve Nazilli CepheleriYunanlılar 28 Mayıs 1919’da Aydın’ı işgal etmiş, Nazilli yönünde ilerleyerek

buraya da girmişlerdi. Ancak Kuvâ-yı Milliye’nin Bergama baskını üzerine Nazilli’yi boşaltmışlardı. Bunun üzerine bölgedeki Kuvâ-yı Milliye’nin teşkilatlandırılmasına girişildi. 8 Haziran’da Sarayköy’de Binbaşı Hakkı Bey komutasında bir Kuvâ-yı Milliye kuruldu. Muğlalılar da Mutasarrıf Hilmi Bey’in desteğiyle bir müfreze kurarak Aydın’a gönderdiler. Denizli’deki teşkilatlanma faaliyetlerinde Mutasarrıf Faik (Öztrak) Bey ile Müftü Ahmet Hulusi Efendi’nin büyük hizmetleri oldu. Nazilli’de Yörük Ali Efe komutasında bir Kuvâ-yı Milliye bulunuyordu. Bölgedeki 57. Tümen’in başında da Albay Şefik Bey vardı. Girişilen bu teşkilatlanma faaliyetlerinin sonunda Haziran 1919 ortalarında cephenin kuruluşu gerçekleşti. Kuvâ-yı Milliye’nin 175. Alay Komutanı Hacı Şükrü Bey’in komutasında Aydın’a yaptığı taarruz 30 Haziran’da Yunanlıların yenilgisiyle sonuçlandı. Yunanlılar Temmuz başlarında üstün kuvvetlerle yaptıkları saldırı


145

sonucunda Aydın’ı yeniden işgal etti. 6 Temmuz’da Demirci Mehmet Efe kızanlarıyla birlikte Nazilli’ye geldi. Aydın Cephesi Komutanlığı’nı üzerine aldı. Bu sırada Aydın civarına gelerek Demirci Mehmet Efe ile buluşan Celal (Bayar) Bey, Galip Hoca takma adıyla yöredeki çalışmalara katıldı. Batı Anadolu’da kurulan bu cephelerin beslenmesi TBMM kuruluncaya kadar o bölgelerdeki halk tarafından sağlandı.16

4.6.3. Diğer Yerlerdeki Kuvâ-yı Milliye FaaliyetleriDoğu Karadeniz Bölgesi kıyılarında Pontus Rum tehlikesinin doğurduğu

Kuvâ-yı Milliye faaliyetleri İzmir’in işgalinden sonra hız kazanmış; Trabzon ve yöresinde güçlü bir Kuvâ-yı Milliye teşkilatı kurulmuştu. Komutanlığına Halit Bey’in (Deli Halit Paşa) getirildiği bu teşkilatın kuruluşu muvazzaf subaylarla mahalli liderlerin işbirliği sonucunda gerçekleşmişti. Teşkilatın silah ve cephane ihtiyacının karşılanmasında 15. Kolordu’nun dışında, İstanbul’daki Doğu Karadenizlilerin de önemli katkıları olmuştu. Bölgedeki Kuvâ-yı Milliye faaliyetleri içinde Yahya Kâhya ile Topal Osman Ağa’nın seçkin bir yeri vardı. Kayıkçılar Kâhyası Yahya Kâhya Trabzon limanındaki kayıkçıları teşkilatlandırmış ve milli teşkilat içinde önemli bir yer tutmuştu. Giresunlu Topal Osman Ağa ise bölgedeki Pontusçu Rumların korkulu rüyası olmuş, göçmen adı altında yöredeki liman ve iskelelere çıkarılmak istenen Rumlara bölgeye yerleşme imkânı tanımamıştı. TBMM’nin kuruluşundan sonra Mustafa Kemal Paşa’ya “Şu topal bacağımla bir nefer sıfatıyla hizmete hazırım” şeklinde bir telgraf çekerek milli hükümetin emrine girdiğini bildirmişti. Teşkil ettiği Giresun Milli Alayı ile Koçgiri ayaklanmasının bastırılmasına ve Batı cephesinde Yunanlılarla yapılan savaşlara katıldı.

İstanbul’un Anadolu yakasından başlayıp doğuya doğru Kocaeli yarımadası boyunca uzanan bölgede de etkili bir Kuvâ-yı Milliye teşkilatı kurulmuştu. Maltepe Atış Okulu Komutanı Yenibahçeli Şükrü Bey Kocaeli Kuvâ-yı Milliyesinin komutanı olarak bu kuvvetlerin başında bulunuyordu. Bölgedeki Kuvâ-yı Milliye’nin gerek İstanbul’daki depolardan kaçırılan silah ve cephanenin, gerekse Milli Mücadele saflarına katılmak isteyen aydınların Anadolu’ya geçirilmesinde önemli hizmetleri oldu. Diğer taraftan bu bölgede Ermeni ve Rum çeteleri de faaliyet göstermekteydi. Bu nedenle Sivas’ta bulunan Heyet-i Temsiliye tedbir olarak bölgede silahlı müfrezeler kurmayı, güvenilir komutan ve subayların yardımıyla bu hain çetelerin izlenerek ortadan kaldırılmasını amaçlamıştı. Bölgede gerek bu amaçla kurulan, gerekse önceden de mevcut olan müfrezelerin en önemlisi Yahya Kaptan müfrezesiydi. Yahya Kaptan İstanbul’daki bahriye cephaneliğinden kaçırdığı silah ve cephaneyi Dil İskelesi’ne getirerek Tavşancıl’da karargâh kurmuştu. Böylece bu bölgede daha İzmir’in işgalinden önce ilk milli silahlı kuvvetin çekirdeğini oluşturmuştu. Yahya Kaptan daha sonra Sivas’ta bulunan Mustafa Kemal Paşa’ya çektiği telgraflarla emrinde olduğunu bildirmiş


146

ve doğrudan ondan aldığı emirleri yerine getirmeye başlamıştı. Ancak İstanbul’a çok yakın bir bölgede oluşan bu önemli kuvvet gerek İngilizleri, gerekse onların baskısı altında bulunan İstanbul hükümetini kaygılandırmış, sonuçta Yahya Kaptan 8 Ocak 1920 günü İstanbul hükümetinin Tavşancıl’a gönderdiği kuvvetler tarafından şehit edilmişti. Kocaeli Kuvâ-yı Milliyesi ise bölgedeki Rum ve Ermeni çetelerini temizlemiş, Türk çetelerini de bir disiplin altına alarak Kuvâ-yı Milliye’ye kazandırmış ve yarımada boyunca uzanan İstanbul-Anadolu koridorunu açık tutmuştu. Ancak Yahya Kaptan’ın kaybı Kuvâ-yı Milliye’ye güç kaybettirmişti.

Diğer taraftan aynı bölgenin devamında yer alan ve stratejik önemi çok büyük olan Geyve Boğazı, 1920 Mart’ında Kuvâ-yı Milliye tarafından ele geçirilmişti. Düşmanın bu bölgeden Anadolu içlerine ilerleyebilmesi için Geyve Boğazı’nı aşması gerekiyordu. Boğazın aşılması ise Orta Anadolu yaylasının açılması ve Ankara’nın tehlikeye düşmesi anlamına geliyordu. Geyve Boğazı’nın elde bulundurulması Adapazarı ve yöresinde ilk belirtileri görülmekte olan ayaklanmalar açısından da bir zorunluluktu. Gökbayrak Taburu Geyve halkının yaptığı milis teşkilatı sayesinde kuruldu. Daha sonra düzenli bir tabura dönüştürüldü. Cemal Bey komutasındaki Gökbayrak Taburu İznik ve Karamürsel dolaylarında faaliyet gösterdi. Köprühisar’da bir gece baskınıyla Yunanlılara önemli kayıplar verdirdi. Taburun ayrıca sıhhiye, polis ve sansür teşkilatları da bulunuyordu. Gökbayrak Taburu Birinci İnönü Savaşı’ndan sonra mükemmel bir alaya dönüştürülmüştü.17

4.7. KUVÂ-YI MİLLİYE’DEN DÜZENLİ ORDUYA

Kuşkusuz belirli bir otoriteye bağlı olmayan, askerlik tekniğini bilmeyen Kuvâ-yı Milliye birliklerinin, düzenli, teşkilatlı ve donanımlı işgal ordularına karşı çete savaşları yaparak, tam anlamıyla başarı kazanmaları mümkün değildi. Bununla birlikte yine de düşmana büyük zararlar verdirmiş, bir yıla yakın bir süre Yunan ileri harekâtını durdurmuş veya yavaşlatmışlardı. Ayrıca ayaklanmaların bastırılmasında etkili olmuşlardı. İçlerinde eşkıyalar, kanun kaçakları gibi kişilerin de bulunduğu Kuvâ-yı Milliye’den tabii ki askeri disiplin beklenemezdi. Bir düzen ve disiplin adamı olan Mustafa Kemal Paşa ile arkadaşları Kuvâ-yı Milliye’nin ancak geçici bir süre işe yarayabileceğini görmüşlerdi.

Fakat Yunan birliklerinin planlı ve düzenli biçimde yürüttükleri askeri hareket karşısında üst üste başarısızlığa uğranılması sonucu TBMM hükümeti, Kuvâ-yı Milliye’nin düzenli bir orduya çevrilmesini kararlaştırdı. Tek düzenli birlik, Doğu Anadolu’da bulunan Kâzım Karabekir komutasındaki 15. Kolordu’ydu. Bu nedenle yeni kurulacak birlikler Batı cephesinde Yunanlılara karşı oluşturulacaktı. Böylece ilk kez Batı cephesi, yeni kurulan Türk ordusunun savunmasına bırakılacaktı. Bilindiği gibi, bu yolda çalışmalar yapılırken bazı Kuvâ-yı Milliye şefleri otoritelerini/statülerini zayıflatabilecek olan bu girişime karşı gelerek


147

ayaklanmışlardır. Ayaklanmaların bastırılmasından sonra ise artakalan bütün milli kuvvetler TBMM Orduları adı altında birleştirilmişlerdir. Bundan sonra ise, TBMM hükümeti düzensiz ordu fikrini ve siyasetini ortadan kaldırmak için, Batı cephesini güney ve batı cephesi olarak ikiye bölüp, batı kısmına Albay İsmet (İnönü) Bey’i, güney kısmına da Albay Refet (Bele) Bey’i tayin etmiştir. Fevzi (Çakmak) Paşa da aynı zamanda Milli Müdafaa Vekilliği (Milli Savunma Bakanlığı) ve Erkân-ı Harbiye-i Umumiye Reisliği (Genelkurmay Başkanlığı) vazifesini üstlenmiştir. Görüldüğü üzere bu durumda bütün gayretler dağınık ve düzensiz haldeki askeri kuvvetleri belirli kurallara göre düzenli ordu haline getirmek ve günün şartlarına göre savunma planları hazırlamaktır.

4.8. MEGALİ İDEA’NIN İFLASINA DOĞRU

4.8.1. Birinci İnönü SavaşıYunanlılarla savaş 15 Mayıs 1919’da İzmir’in işgaliyle başlamıştır. İzmir’den

Anadolu içlerine ilerlerken, Kuvâ-yı Milliye’nin direnmesiyle karşılaşan Yunan ileri harekâtı, 3 Kasım 1919’da Müttefiklerin de işe karışmasıyla, tespit edilen Milne Hattı’nda durmuştur. Müttefikler adına ve hesabına yapılan bu Yunan taarruzunun gayesi Türk milletini hazırlanmakta olan Sevr Antlaşması’nın hükümlerini kabul etmeye zorlamaktı. Yunanlılar ayrıca Müttefiklere Venizelos’un iktidardan düşmesinin Anadolu’daki saldırgan politikalarını etkilemeyeceği de göstermek istiyordu. Nitekim altı ay kadar Milne Hattı’nda kalan Yunan kuvvetleri, 22 Haziran 1920’de bu hattı aşarak doğu ve kuzey istikametinde taarruza geçti. Kısa sürede Balıkesir ile Bursa’yı, Trakya’da da Edirne ve Kırklareli’ni ele geçiren (25 Temmuz) Yunanlılar, Çerkez Ethem’in ayaklanmasını da fırsat bilip, 6 Ocak 1921 tarihinde Eskişehir ve Afyon yönünde ilerlemeye başladı. Yunanlılar hem bölgeyi ele geçirmek, hem de demiryolunun geçtiği bu yerleri kontrol altına almak gayesiyle 9 Ocak günü İnönü mevkiine geldi.

Bu sırada Mustafa Kemal Paşa, Batı Cephesi Komutanı Albay İsmet’in mevcut kuvvetlerinin büyük bir kısmını İnönü cephesine sevk ederek diğer yerlerde küçük birlikler bıraktı. Genelkurmay Başkanlığı da Ankara ve civarında teşkil edilmekte olan yeni düzenli birlikleri İnönü’ye göndererek, Batı cephesini güçlendirdi. Bu, kurulmakta olan düzenli ordunun Batı cephesindeki ilk muharebesi olacaktı. Taarruz yapan Yunan kuvvetleri Türk ordusunun üç katıydı. 10 Ocak 1921 gecesi Yunanlılarla savaşmak için hazırlıklarını tamamlayan Albay İsmet Bey komutasındaki Türk ordusunun direnişi karşısında Yunanlılar geri çekilmeye mecbur oldu. Bunun üzerine Mustafa Kemal Paşa, cephe komutanını başarısından dolayı kutladı. Bu muharebe Birinci İnönü Zaferi olarak tarihimizdeki yerini aldı. Fakat Yunanlılar, bu savaşı bir yenilgi olarak kabul etmedi. Hatta Yunan uçakları bu savaşı keşif harekâtı olarak niteleyen, yenilmediklerini anlatan bildiriler attı. Sonuç ne olursa olsun Yunan ordusu Türkler ve dünya nazarında yenilmişti. İsmet


148

Bey mirlivalığa (tuğgeneral) yükseldi. İnönü Savaşı, Türk askerine ve halkına psikolojik açıdan faydalı oldu ve kendine güven duygusu aşıladı. TBMM’nin içte ve dışta otoritesini ve kendisine güvenini artırdı. Yunan ileri harekâtı nedeniyle zor durumda bulunan Ankara hükümetini rahatlattı. Başta İtilaf devletleri olmak üzere bu savaşı Yunanlıların yenilgisi olarak kabul eden Batı dünyası, Ankara hükümetini daha fazla dikkate almaya başladı.

4.8.2. İçte Anayasal Düzenleme: 1921 Teşkilat-ı Esasiye KanunuBirinci İnönü Zaferi milli kuvvetlere zaman kazandırmıştı. Gelişen olaylar

yeni meclisin kendisine yeni kurallar hazırlamasını gerekli kılıyordu. Aşağıda ayrıntıları verileceği üzere, 20 Ocak 1921’de TBMM tarafından kabul edilen yeni Teşkilat-ı Esasiye Kanunu 23 madde ve bir ek maddeden oluşmaktadır. Yasanın 1. maddesi açık söylememekle birlikte saltanat ve hilafeti hükümsüz kılmaktaydı. Çünkü milleti, egemenliğin kayıtsız şartsız kaynağı olarak kabul ediyordu. 2. maddesi yasama ve yürütme yetkisini milletin tek ve gerçek temsilcisi olan TBMM’ye veriyordu. 9. madde ile meclis başkanına TBMM adına imza atma yetkisi verilmişti. Aynı madde meclis başkanını vekiller heyetinin yani hükümetin başkanı olarak da tanımaktaydı. Bu durumda fiili olarak meclis başkanını, hem icra organının başı olarak başbakan hem de devlet başkanı yapmaktaydı.

Böylece Teşkilat-ı Esasiye Kanunu ile Türkiye’de kuvvetler birliği ilkesi ve meclis hükümeti sistemi yürürlüğe konmuş oluyordu. Bu kanun ile İstanbul hükümeti yok sayılıyor ve yetkileri tamamen TBMM’ye devrediliyordu. Kanunun diğer maddeleri il, ilçe, bucak ve genel müfettişlik gibi yönetim birimlerini tanımlayarak, bunların meclis ile ilişkilerini düzenlemekteydi. İki kısımdan oluşan kısa ve öz kanun, devlet yönetiminde genel esasları içine almakta olup, Osmanlı devletinin 1908’de yeniden yürürlüğe koyduğu Kanun-ı Esasi’yi tamamen yürürlükten kaldırmamaktadır. Bu kanunun düzenlemediği yetki ve kurumlar, 1924 Anayasası’nın yürürlüğe girmesine kadar, Kanun-ı Esasi bağlamında değerlendirilecektir. 1921 Teşkilat-ı Esasiye Kanunu, niteliği itibariyle nasıl değerlendirilirse değerlendirilsin, dağılan Osmanlı devletinin yerine yeni ve milli bir devletin kuruluşunu hazırlayan önemli bir belge olarak tarihteki yerini almıştır.18

4.8.3. Londra KonferansıBirinci İnönü Savaşı’ndan sonra İtilaf devletleri, Sevr Antlaşması’nı yumuşatmak

ihtiyacı duydular. Bu amaçla İstanbul, Ankara ve Atina’dan gönderilecek delegelerin katılmasıyla 21 Şubat 1921’de Londra’da bir barış konferansı toplanmasına karar verdiler. Sadrazam Tevfik Paşa’yı konferansa davet ettiler. Tevfik Paşa konuyu Mustafa Kemal’e bildirdi. Mustafa Kemal Paşa ise, İtilaf devletleri TBMM hükümetini doğrudan çağırmadıkları takdirde konferansa katılmamak kararındaydı. Bu kararlı tutum karşısında İtilaf devletleri İtalya


149

aracılığı ile TBMM hükümetini de konferansa davet etti. Bekir Sami Bey başkanlığındaki Türk heyeti Antalya üzerinden Roma’ya vardı. Heyet, Türkiye meselesinde tek yetkilinin TBMM olduğunu ve doğrudan çağırılmaları gerektiğini bildiren bir nota verdi. Bunun üzerine Lloyd George, Ankara’yı resmen konferansa çağırdı. Konferansta söz sırası kendisine gelen Tevfik Paşa; “Türk milletinin gerçek temsilcisi Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin baş delegesidir” diyerek sözü Bekir Sami Bey’e verdi.

Sevr Antlaşması adında bir antlaşmanın varlığını kabul etmeyen Türk delegasyonunun teklifi, genel olarak Trakya’nın Türkiye’ye bırakılması, İzmir’in işgaline son verilmesi, İstanbul’daki yabancı askeri kuvvetlerin geri çekilmesi ve Boğazlar’daki Türk hâkimiyetinin tanınması şeklindeydi. Fakat İtilaf devletleri Türk gerçeğini bir türlü kabul etmek istemiyorlardı. Nitekim Sevr Antlaşması’nda önemsiz bazı değişiklikleri öngören yeni bir barış projesini teklif etmeyi yeterli bulmuşlardı. Misak-ı Milli’yi dikkate almayan bu tekliflerin Ankara tarafından kabul edilmesi mümkün değildi. Zaten Londra Konferansı’na katılmayı kabul eden Mustafa Kemal, Misak-ı Milli’nin İtilaf devletlerince kabul edilmeyeceğini tahmin etmişti. Fakat bu konferansa katılmakla o, Türk milletinin sesini ve haklı davasını bütün dünyaya duyurmak fırsatı bulmuştu.

Böylece 12 Mart 1921’de son bulan Londra Konferansı’ndan İtilaf devletlerinin TBMM’nin varlığını kabul etmelerinden başka bir sonuç çıkmadı. Konferansın dağılmasından sonra Bekir Sami Bey, orada bulunan İtilaf devletleri delegeleriyle yaptığı ikili görüşmelerde onlarla ayrı ayrı anlaşmalar imzaladı. Bekir Sami Bey’in Ankara’nın görüşünü almadan yaptığı bu anlaşmalar karşılıklı menfaat ve bağımsızlık ilkesine uymadığı için kabul edilmedi. Ancak Ankara için bu bile siyasi bir başarıydı. Çünkü TBMM’yi fiilen tanıtmış ve Misak-ı Milli’yi dünya kamuoyuna anlatma olanağı bulmuştu. Ayrıca İtilaf devletlerinin aralarındaki anlaşmazlıklar açıkça ortaya çıkmıştı. Sadrazam Tevfik Paşa’nın sözleri Türk milletinin gerçek temsilcisinin kim olduğunu herkese göstermişti.

1921 yılının ilk aylarında cephelerde kaydedilen askeri başarılar Türk milletinin kahramanlığını bütün ihtişamıyla ortaya koymaya başlamıştı. Bu durum bir yandan Türkiye’nin diplomatik hareket kabiliyetini artırırken diğer taraftan da henüz yeni kurulan Türk devletinin kurumsallaşma sürecine de ivme kazandırmıştı. Şimdi sıra bir milli marşın yazılmasına gelmişti. Bu gerçekten hareketle Maarif Vekâleti, Milli Mücadelemizi ve istiklal isteğimizi bütün dünyaya duyuracak bir marşın yazılması için bir yarışma düzenledi. Önceleri yarışmaya ödül konduğu için katılmayan Mehmet Akif ’in (Ersoy) Kahraman Ordumuza ithaf ederek kaleme aldığı, günümüzde bütün Türk vatandaşlarının bildiği şiiri, TBMM tarafından Milli Marş olarak kabul edildi (12 Mart 1921). Bu şiir Osman Zeki (Üngör) tarafından 1930 yılında bestelenerek bugünkü şeklini aldı. Öte yandan 23 Nisan 1921’de 23 Nisan günü Milli Bayram olarak ilan edildi. Bu iki olay Milli Mücadele’nin anlam ve önemini belirtmesi açısından önemlidir. Bu


150

arada Ankara’da söz konusu gelişmeler yaşanırken Yunanlılar, 23 Mart 1921’den itibaren Batı Anadolu’da yeni bir taarruz hazırlığına başlamıştı.

4.8.4. Moskova AntlaşmasıSovyet Rusya, Afganistan ve İran ile dostluk antlaşması için görüşmeler

yapmakta olup, Şubat ayı içerisinde adı geçen devletlerle anlaşma sağlamıştı. Sovyet hükümeti, Türkiye ile de bir dostluk antlaşması imzalanması için Moskova’da bulunan Türk heyetiyle görüşmelere devam ediyordu. Bu sırada Türk heyeti, l Mart 1921 tarihinde Moskova’da bulunan Afgan heyetiyle bir Türk-Afgan Dostluk Antlaşması imzalamayı başarmıştı.

Sovyet Rusya ile TBMM hükümeti arasında yapılan görüşmeler Türk ordusunun doğuda kazandığı başarılardan ve batıda Birinci İnönü Zaferi’nden sonra meyvesini vermişti. Görüşmeler 16 Mart 1921’de tamamlanmış, 18 Mart’ta Moskova Dostluk Antlaşması imza edilmişti. Başlangıç kısmında iki hükümetin emperyalizme karşı verdikleri mücadelede gösterdikleri dayanışmanın önemine vurgu yapılan bu antlaşma ile Batum sancağı Gürcülere bırakılarak, bugünkü Gürcistan-Türkiye sınırı kabul edildi. Yine antlaşmaya göre Sovyet Rusya Misak-ı Milli’yi kabul etti. Sovyetler, Sevr Antlaşması’nı tanımayacaktı. Ayrıca taraflardan biri diğerinin tanımadığı hiçbir antlaşmayı onaylamayacaktı. Antlaşma, Çarlık Rusya’sı ile Osmanlı devleti arasındaki antlaşmaları geçersiz saymakta, kapitülasyonların kaldırılmasını kabul etmekteydi. Boğazlar meselesi, İstanbul’un emniyetine zarar vermeden, Karadeniz’de kıyısı bulunan devletlerarasında kurulacak bir komisyon tarafından çözülecekti.

Bu antlaşma ile Türkiye’nin doğu sınırları emniyet altına alınmış ve Türkiye ile Sovyet Rusya arasında, İkinci Dünya Savaşı sonlarına kadar sürecek olan barışın temeli atılmış oldu.

4.8.5. İkinci İnönü SavaşıBirinci İnönü Zaferi, Türklere hem moral hem de dünyada saygınlık

kazandırmıştı. Bu bakımdan Türk ordusunun daha fazla toparlanmasına fırsat vermek istemeyen Yunanistan, Londra Konferansı’nın sonucunu beklemeden yeni bir taarruza hazırlandı. Bu harekât ile Yunanistan Kralı Konstantin, hem itibarını kurtarmayı hem de Türklere Sevr’i kabul ettirmeyi umuyordu. Bu bakımdan İzmir’e yeni kuvvetler çıkarıp, Rumeli’deki kuvvetlerinin bir kısmını da Anadolu’ya taşıyan Yunanlılar, Lloyd George’dan da siyasi destek almıştı. Bu sırada Anadolu’da meydana gelen Pontus ve Koçgiri isyanları, durumu Yunanlılar lehinde göstermekteydi. Bütün bu gelişmeler karşısında Yunanlılar 23 Mart 1921’de Bursa ve Uşak’ın batısından Eskişehir ve Afyon’a doğru üstün kuvvetlerle saldırıya geçti. 27 Mart günü yine İnönü mevkiinde İsmet Paşa komutasındaki Batı cephesine saldırdı. Buna Türk ordusu şiddetle karşı koydu. Yunanlılar 30 Mart’a kadar üstünlüklerini korudu. Yenişehir, Pazarcık, Bozüyük,


151

Bilecik ve Dumlupınar Yunanlıların eline geçti. Bu çarpışmalar sırasında yüzyıllardır Türklerle beraber yaşayan Rum ve Ermeniler Yunanlıların yanında yer aldı. Batı cephesinde durum bu merkezde iken Güney cephesinde Albay Refet Bey komutasındaki birliklerde Dumlupınar ve Aslıhanlar mevzilerinden geri çekilmek zorunda kaldı.19 Güney cephesindeki süvari birlikleri Batı cephesine sevk edildi. O sırada Ankara’dan Meclis Muhafız Taburu’nun da gelmesiyle sol tarafı kuvvetlenen Türk ordusunun taarruz gücü arttı. Türk kuvvetlerinin 31 Mart günü karşı saldırıya geçmesi üzerine Yunanlılar 31 Mart’ı 1 Nisan’a bağlayan gece geri çekilmek zorunda kaldı. Yunan askerinin geri çekilmesi sırasında onu izleyen Türk süvari birlikleri düşmana büyük kayıp verdirdi. Yunanlılar, geri çekilirlerken daha önce de yaptıkları gibi Türk şehir ve köylerini ateşe verdiler. Böylece İkinci İnönü Savaşı da düşmanın saldırısını durdurmada başarılı olmuş, fakat çekilen düşman ordusu, gerilerinden takviye aldığı için takip edilememiştir. Ordunun bu başarısı Türk ve yabancı kamuoyunda büyük yankılar uyandırdı.20

İkinci İnönü Zaferi olarak bilinen bu askeri başarı, şüphesiz mevzii bir zafer olmasına rağmen, Milli Mücadele’nin gelişmesine önemli katkılar sağladı. Bu savaşın sonrasında Fransa Ankara ile anlaşmanın yollarını aramaya koyuldu. Gelişmeler İngiltere’yi Yunan saldırılarının geleceği konusunda şüpheye düşürdü. Yunanistan’ı desteklemekten vazgeçerek, Malta’daki Türk tutuklularından kırkını serbest bıraktı. İtalya, İkinci İnönü Zaferi’nin hemen ardından, Mayıs 1921’de Akdeniz ve Ege bölgelerinde işgal etmiş olduğu topraklardan çekildi. Türk halkı her yerde büyük sevinç gösterileri ve zafer kutlamaları yaptı. Halkın orduya güven ve desteği arttı. Yerli basında Mustafa Kemal Paşa’yı ve milli hareketi öven yazılar çıkmaya başladı.

4.8.6. Zaferlerden Geri Çekilişe: Kütahya ve Eskişehir Muharebeleriİkinci İnönü Zaferi’nden üç ay kadar sonra, 8 Temmuz 1921’de Yunan ordusu

malzeme ve ikmal yönünden çok daha iyi hazırlanmış bir şekilde, üç koldan saldırıya geçti. Yunanlılar İnönü, Kütahya-Döğer mevzilerini tutmuş Türk kuvvetlerini güneyden kuşatmak istiyorlardı. Bu defa hedef Türk direnişini kırarak Orta Anadolu’yu ve dolayısıyla Ankara’yı ele geçirmekti. 14/18 Temmuz günlerinde Kütahya ve Nasuhçal mevzilerinde Türk kuvvetleriyle şiddetli çarpışmalar oldu. Yunan kuvvetlerinin sayı ve lojistik imkân bakımından çok üstün olması dolayısıyla Türk ordusu başarılı olamadı ve 13 Temmuz’da Afyon, 17 Temmuz’da Kütahya, 19 Temmuz’da Eskişehir Yunanlıların eline geçti. 21 Temmuz’da Yunan ordusuna karşı yapılan Türk taarruzu da başarısızlıkla sonuçlandı. Bu durum üzerine Mustafa Kemal Paşa cepheye giderek, İsmet Paşa’ya, birliklerin takviyesi, düzenlenmesi için düşman ordusu ile araya mümkün olduğu kadar büyük bir mesafenin konmasının uygun olacağını bildirip, ordunun daha fazla hırpalanmadan Sakarya gerisine kadar çekilmesi emrini verdi. Böylece Batı cephesi birlikleri 25 Temmuz’dan itibaren, düşman ordusu karşısında dağılmadan


152

ve fazla zayiat vermeden Sakarya’nın doğusuna çekilmeyi başardı. Yunanlıların eline geçen Eskişehir, Kütahya ve Afyonkarahisar’da yaptıkları zulüm ve katliamlar, insanlığın yaşadığı en trajik ve ibret verici olaylar arasındadır.

Kütahya ve Eskişehir savaşlarında uğranılan askeri başarısızlıklar Türk ordusunda savaş gücü kaybına ve büyük bir moral kırıklığına neden oldu. Büyük Millet Meclisi’nde telaş ve eleştirilere yol açtığı gibi Ankara’nın boşaltılmasını da gündeme getirdi. Devlet arşivinin Kayseri’ye taşınması kararlaştırıldı. Bir milletvekili heyetinin ordunun maneviyatını yükseltmek üzere Batı cephesindeki birlikleri ziyarete gönderilmesi uygun görüldü. Genelkurmay Başkanı Fevzi Paşa da Erzurum’dan bir tümenin daha Batı cephesine nakledilmesini istedi. Bütün bunlara paralel olarak Türk ordusunun Sakarya gerisine çekilmesi, halkın maneviyatı üzerinde hissedilecek derecede bir sarsıntı meydana getirdi.

Bu günlerde TBMM’de de ciddi tartışmalar cereyan etmişti. Askeri harekâttaki başarısızlığı dikkate alan mebuslar, ordunun başına Mustafa Kemal Paşa’nın geçmesini istiyordu. Onun askeri dehasından yararlanmak isteyenlerle, kendisini bir çıkmazın içine sürüklemeye çalışanlar bu istekte birleşmişlerdi. İkinci Grup’takilerin amacı, alınacak herhangi bir askeri başarısızlığı istismar ederek kendisini itibarsızlaştırmak, hatta mümkünse saf dışı etmekti. Mustafa Kemal, bu görevi almaya hazır olduğunu fakat Meclis’in yetkilerinin kendisine verilmesini istedi. Geçici olsa da, yasama ve yürütme yetkilerinin bir kişiye verilmesinin doğru olmadığı ileri sürüldü. TBMM istenilen yetkiyi ordunun maddi ve manevi gücünü artırmak ve yönetimini güçlendirmek şeklinde sınırlamak istedi. İki gün süren tartışmalardan sonra Meclis, 5 Ağustos 1921 günü kabul ettiği 44 sayılı kanunla, sahip olduğu yetkileri şahsında toplamak ve TBMM adına yürütmek üzere Mustafa Kemal Paşa’ya üç ay süreyle Başkomutanlık yetkisi verdi. Bu yetkiler daha sonra üç defa uzatıldı. Yine aynı kanunla İstiklal Mahkemeleri de doğrudan Mustafa Kemal Paşa’ya bağlandı. Bu arada Fevzi Paşa Erkan-ı Harbiye Vekilliği’nde bırakıldı. Refet Paşa ise Milli Müdafaa Vekilliği’ne getirildi.* Bundan sonra Mustafa Kemal ilk iş olarak Başkomutanlık Kanunu’nun kendisine tanıdığı yasama yetkisini kullanarak 7/8 Ağustos 1921’de halkı maddi ve manevi bütün kaynaklarıyla Milli Mücadele’ye katılmaya çağıran Tekâlif-i Milliye Emirleri’ni yayımladı.21

4.8.7. Sakarya Savaşı ve Sonrasındaki GelişmelerBaşkomutanlık yetkisini alan Mustafa Kemal Paşa, bir yandan Tekâlif-i

Milliye Emirleri’yle orduyu lojistik bakımından desteklerken, diğer yandan da Doğu cephesi ve Merkez Ordusu’ndan bazı birlikleri Batı cephesine kaydırdı.

* Bu tarihte ordu ile ilgili iki bakanlık vardı: Erkan-ı Harbiye Vekâleti ve Milli Müdafaa Vekâle-ti. Birincisi savaş koşullarında askeri konularda yasama ve yürütme süreçlerini hızlandırmak için kurulmuştu. Bu bakanlık ordunun siyasetten uzaklaştırılması politikası doğrultusunda 1924 yılından kaldırıldı. (e.n.)


153

Bir ay süre içinde bu hazırlıkları tamamlayan Başkomutan Mustafa Kemal Paşa ve Genelkurmay Başkanı Fevzi Paşa, savaşı idare etmek üzere Polatlı’daki Batı cephesi karargâhına gitti. Bu sırada Yunan ordusu başkomutanlığını üzerine alan Kral Konstantin de İzmir’e gelmiş ve ordusuna hedef olarak Ankara’yı göstermişti. 23 Ağustos 1921 tarihinde Eskişehir-Seyitgazi hattından ileri yürüyüşe geçen Yunan ordusu Sakarya’da Türk kuvvetleriyle karşılaştı. Sakarya Meydan Savaşı Türkler için bir ölüm kalım mücadelesi oldu. Nitekim bu savaşta Türk milleti kadınlı erkekli, vatanlarına saldıran düşman kuvvetlerine kahramanca karşı koyma kudretini gösterdi.

Türk ve Yunan kuvvetleri Sakarya kıyılarında 100 kilometrelik bir cephe boyunca 22 gün ve gece süren bir meydan savaşı verdi. Bu kanlı muharebelerde bazen Yunan kuvvetleri, bazen Türk kuvvetleri başarılı oluyordu. Cephenin ileri mevzilerinden savaşı idare eden Başkumandan Mustafa Kemal Paşa, izlediği harp stratejisini askerlerine verdiği bir emirde şöyle açıklıyordu: “Hattı müdafaa yoktur. Sathı müdafaa vardır. O satıh bütün vatandır. Vatanın her karış toprağı yurttaşın kanıyla ıslanmadıkça düşmana bırakılamaz.” Nitekim bu meydan savaşında güdülen askeri taktik sonucunda Türk ordusu 10 Eylül’de genel taarruza geçmiş; Beylikköprü, Duatepe ve Kartaltepe muharebelerinde Yunan ordusunu tam bir yenilgiye uğratmıştı. Nihayet 13 Eylül sabahı ağır kayıplar veren Yunanlılar Sakarya’nın batısına çekilmek mecburiyetinde kalmıştı. Bu savaş sırasında Türk ordusu, yedisi tümen komutanı olmak üzere 3282 şehit, 13.618 yaralı ve 415 tutsak; Yunanlılar ise subay ve er 15.000 ölü, 25.000 kadar yaralı vermişlerdi.

Sakarya Savaşı’nın sonuçları şöyle özetlenebilir: Bu savaşın kazanılması ile Türk’ün Hıristiyan dünyası karşısında 1683’te Viyana önlerinde başlayan geri çekilmesi durdu. Yine bu savaşın sonucunda Ankara’nın boşaltılıp, Kayseri’ye taşınılması çalışmalarından vazgeçildi. Milletin ve ordunun sarsılmış olan morali yükseldi. Askerden kaçma olayları asgari düzeye indi ve millet Milli Mücadele uğrunda birleşti. Türk milletinin kolektif enerjisinin seferber edilmesiyle kazanılan bu zaferden sonra Mustafa Kemal Paşa’ya, 19 Eylül 1921’de, en büyük askeri rütbe olan Mareşal ve Gazi unvanları verildi. Batılı ülkelerin Yunan ordusuna duydukları güven sarsıldı. Yunanistan’da ise büyük hayal kırıklığı yaşandı, ordusunun morali bozuldu. Bu savaş yeni Türk devletinin kuruluşuna giden yolda en önemli kilometre taşlarından biri oldu.22 Anadolu’daki Yunan taarruz gücü yok edildi. Sakarya’da elde edilen galibiyet Sevr Antlaşması’nı bir anlamda tarihin tozlu raflarına kaldırmıştı. Bu inancın, hür ve bağımsız yaşama isteğinin dünyanın en üstün ordularına karşı zaferi olmuştu.

Sakarya Zaferi dış politikada Türkiye lehine önemli sonuçları olan bir savaştır. Bu zaferin ardından, birer Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti olan Gürcistan, Ermenistan ve Azerbaycan, 13 Ekim 1921’de Türkiye ile Kars Antlaşmasını imzaladı. Bu belge esas itibariyle Moskova Antlaşması’nın tekrarından ibaretti. Daha sonra 2 Ocak 1922’de Ukrayna ile de bir dostluk antlaşması imzalanarak,


154

Türk-Sovyet dostluğu kuvvetlendirilmiş oldu. Sakarya Zaferi’nin dış politikadaki olumlu sonuçlarından biri de Fransa ile Ankara İtilafnamesi’nin imzalanmasıydı.

4.8.8. Ankara İtilafnamesiKuvâ-yı Milliye’nin Fransız ve onların himayesindeki Ermenilere karşı yaptığı

kahramanca savunmalar ve kazanılan başarılar, TBMM’ye büyük bir manevi güç vermişti. Ayrıca bölgedeki halkın bu tutumu karşısında Fransızlar buralarda fazla kalamayacaklarını anlamışlardı. Mayıs 1920’de Fransa ile geçici bir mahalli ateşkes yapılmış olmakla beraber, Londra Konferansı’ndan sonra herhangi bir diplomatik gelişme kaydedilememişti. Ancak gelişen olaylar, özellikle Türk ordusunun Anadolu’da kazandığı başarılar ve Moskova Antlaşması’nın imzalanması üzerine Fransa da Türkiye ile bir anlaşma zemini arama yoluna girmişti. Nitekim 9 Haziran 1921’de Franklin Bouillon özel temsilci olarak Ankara’ya gönderildi. TBMM Başkanı ve Başkomutan Gazi Mustafa Kemal Paşa, Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey ve Genelkurmay Başkanı Fevzi Paşa’nın Franklin Bouillon ile yaptıkları konuşmalarda Misak-ı Milli esas alınmıştı. Misak-ı Milli’de yer alan kararların prensip olarak Fransa tarafından tanınması, Sevr Antlaşması’ndan söz konusu edilmemesi ve kapitülasyonların kaldırılması üzerinde duruldu. Tam bu sırada, daha anlaşma sağlanamadan başlayan büyük Yunan taarruzu, Fransızları bir süre beklemeye yöneltti. Sakarya Savaşı’nın kazanılması üzerine, Fransa’nın TBMM hükümetinin gücü ve kalıcılığı ile ilgili tereddütleri tamamıyla ortadan kalkınca, görüşmelere tekrar başlandı. Nihayet 20 Ekim 1921’de Ankara İtilafnamesi imzalandı.

Bu antlaşma ile Türkiye’nin Suriye sınırı tespit edilmiş, İskenderun ve Antakya meselesi üzerinde durulmuş ve bu bölgedeki Türkler için siyasi ve kültürel ayrıcalıklar sağlayan özel bir idarenin kurulması karara bağlanmıştı. Yine bu antlaşma ile bölgedeki çarpışmalara son verilerek, her iki taraf da kuvvetlerini belirlenen sahalara çekmişlerdi. Aynı zamanda Suriye sınırı içinde kalan, Osmanlı devletinin kurucusu Osman Gazi’nin dedesi Süleyman Şah’ın mezarı Türk bayrağı altında bulunacak ve Türkler tarafından korunacaktı. Bu antlaşma askeri bakımdan olduğu gibi, siyasi yönden de önemli sonuçlar doğurmuştur. Çünkü İtilaf devletleri bloğundan ayrılan Fransa ile cephede savaş sona erdirilmiş, sınırlar belirlenmiştir. Bu antlaşmanın hükümleri, Lozan Barış Konferansı’nda da aynen kabul edilmiştir.23

4.8.9. Başkomutanlık Meydan SavaşıSakarya Zaferi sonrası moral gücü yükselen Türk ordusu, donanım ve

cephanesinin azlığı, bazı muharip birliklerinin kayıpları ve kışın yaklaşması dolayısıyla geri çekilen Yunan kuvvetlerine son darbeyi vuramamıştı. Düşmanı Anadolu’dan tamamen atabilmek için, onun gücüne yakın veya fazla güce sahip olmak gerekliydi. Bu nedenle zaferin ardından genel seferberliğin ilanı ile asker sayısının artırılmasına başlanmıştı.


155

Taarruzun gecikmesi TBMM’de, Mustafa Kemal Paşa hakkında bazı sert -ve kimi zaman haddini aşan- eleştirilerin yapılmasına yol açtı. Bu eleştirilere rağmen Meclis, 4 Şubat 1922’de ikinci defa olmak üzere Mustafa Kemal Paşa’nın Başkomutanlık görevini üç aylık bir süre için uzattı. Bu eleştirileri, Mustafa Kemal Paşa meclisin gizli oturumda cevapladı. Mustafa Kemal Paşa’ya göre Yunan ordusuna taarruz yapılacaktı. Ancak önce taarruz hazırlıklarını tamamlamak gerekiyordu. Yarım tedbirle yapılacak taarruz hiç taarruz etmemekten daha kötü sonuçlar doğurabilirdi. Mustafa Kemal iyi ve yeterli hazırlanmadan böyle bir işe kalkışmanın milletin kaderini şansa bırakmak olduğunu düşünüyor ve akıl ve mantığın gereklerini yerine getiriyordu. 22 Mart 1922’ye gelindiğinde İtilaf devletleri, Türkiye ve Yunanistan hükümetlerine bir ateşkes teklifinde bulundu. Bu teklife göre, Türklerle Yunanlılar üç ay içerisinde ateşkesi kabul edecek ve askerden arındırılmış bir bölge tesis olunacaktı. Ayrıca Türk ve Yunan ordularının müttefik bir komisyon tarafından kontrol edilmesi istenmekteydi. Bu önerinin TBMM hükümeti tarafından kabul edilmemesi üzerine İtilaf devletleri 26 Mart 1922’de Sevr Antlaşması’nı hafifleten yeni barış şartları teklif etti. Buna göre İzmir ile Batı Anadolu Türklere iade edilecek, Tekirdağ dışında Trakya Yunanlılara verilecek, Türkiye’de askerlik mecburi olmayacak ve doğuda bir Ermenistan kurulacaktı. TBMM hükümeti, Misak-ı Milli’ye ters düşen bu teklifi reddetti. Bu sırada Türk ordusu 1. ve 2. Ordu Komutanlığı adı altında iki kolda toplanmış olup taarruz hazırlıklarını tamamlamaya çalışmaktaydı. Gazi Mustafa Kemal Paşa’nın Başkomutanlık yetkisi 22 Temmuz 1922 tarihinde süresiz olarak uzatıldı.

Ordunun ihtiyaçları ve eksikliklerinin tamamlanması üzerine Başkomutan Mustafa Kemal Paşa, 1922 Haziran’ında taarruz kararı verdi. Bu karardan yalnızca üç kişi, Genelkurmay Başkanı Fevzi Paşa, Cephe Komutanı İsmet Paşa ve Savunma Bakanı Kâzım Paşa haberdardı. 21 Temmuz’da gizlice Ankara’dan ayrılarak Akşehir’de cepheye gelen Mustafa Kemal Paşa, burada gerekli denetimleri yaptı. 27 ve 28 Temmuz gecesi Fevzi ve İsmet Paşalarla birlikte hazırlanan taarruz planı bir defa daha incelendi. Bu son değerlendirmede, 15 Ağustos’ta bütün hazırlıkların tamamlanmasına ve 26 Ağustos’ta taarruz yapılmasına karar verildi. Başkomutan Mustafa Kemal Paşa 20 Ağustos’ta gizlice tekrar Akşehir’e Batı Cephesi Karargâhı’na geldi. Aynı gün komutanlarla cephedeki durumu değerlendiren Mustafa Kemal Paşa, Batı Cephesi Komutanı’na 26 Ağustos’ta taarruza geçilmesi emrini verdi.

Türk ordusu düşmana yakın bir kuvvete sahipti. Oysa taarruz için düşmandan iki üç kat üstün olmak gerekliydi. Bu sebeple taarruz yeri olarak seçilen Afyon’a gece yürüyüşüyle Eskişehir’den bazı kuvvetler getirilmişti. Türk taarruz planının esası, düşmanı geride yeni bir cephe kurmasına imkân vermeyecek şekilde bir darbe ile dağıtarak, kuvvetlerini imha etmekti. Bu plan doğrultusunda Türk topçusunun 26 Ağustos sabahı erken saatlerde ateş açması ile Büyük Taarruz başlamış ve daha


156

ilk gün Yunan cephesi yarılmıştı. Bu savaşta her iki tarafın gücü şöyleydi: Yunan kuvvetleri: 6564 subay, 218.000 er, 83.000 tüfek, 1300 kılıç, 3113 hafif makineli tüfek, 1280 ağır makineli tüfek, 418 top ve 50 uçak. Türk kuvvetleri: 8659 subay, 199.283 er, 100.352 tüfek, 5000 kılıç, 2025 hafif makineli tüfek, 839 ağır makineli tüfek, 340 top ve 8 uçak. Görüldüğü üzere Yunan kuvvetlerinin top, ağır makineli tüfek, uçak, teknolojik ve lojistik destek bakımından üstünlüğü bulunuyordu.24

26/27 Ağustos günleri, yani ilk iki gün içinde, Afyonkarahisar’ın güneyinde 50 km ve doğusunda 20-30 km uzunluğundaki düşman cephesi düşmüştü. Asıl düşman kuvvetleri Aslıhanlar civarında perişan edilirken, Yunan ordusunun önemli kısmı, dört taraftan sarıldığı Dumlupınar’da, bizzat Gazi Mustafa Kemal Paşa’nın idare ettiği Başkomutanlık Meydan Savaşı’nda yok edildi (30 Ağustos 1922). Başkomutan Gazi Mustafa Kemal Paşa, bu savaşa “Rum Sındığı” adını vermiştir. Perişan bir halde kaçmaya başlayan Yunan ordusunun toparlanarak yeni bir cephe oluşturmasına fırsat vermek istemeyen Başkomutan Gazi Mustafa Kemal Paşa, 1 Eylül’de “Ordular ilk hedefiniz Akdeniz’dir, ileri!” emrini verip Türk ordularının taarruzunun hızla devam etmesini sağladı. Yunan ordusunun Başkomutanı General Trikopis iki gün sonra, 2 Eylül 1922’de Uşak’ta, 12.000 kişilik tümeniyle Türk kuvvetlerine teslim olmak zorunda kaldı. Bu arada Başkomutan Gazi Mustafa Kemal’in isteği ile Fevzi Paşa mareşalliğe, İsmet Paşa ferikliğe, diğer komutanlar da bir üst rütbeye terfi ettirildi.

Yunan ordusunun çözülmesi üzerine Türk ordusu amansız bir takip harekâtına başladı. Yunan kuvvetleri silahını, cephanesini, malzemesini terk ederek İzmir’e doğru kaçarken, geçtiği yerleri yakıp yıkarak çok büyük zararlar verdi, ahaliye de olmadık zulümler yaptı. Hızlı bir hareketle Türk ordusu 9 Eylül’de İzmir, 10 Eylül’de de Bursa’yı kurtardı. İngiliz ve İtalyanların teşebbüsleriyle Bursa şehri ve buradaki tarihi eserlerin Yunan ordusu tarafından yakılması önlendi. Fakat Yunanlılar İzmir’den kaçmaya çalışırken, Kordon Boyu’nu ateşe vermişler ve bu suretle askeri yenilgilerinin intikamını almak istemişlerdi. İzmir’e Türk askerlerinin girmesinden bir gün sonra, 10 Eylül 1922 tarihinde Gazi Mustafa Kemal Paşa, yanında Genelkurmay Başkanı Fevzi Paşa olduğu halde, halkın coşkun gösterileri arasında İzmir’e girdi.25

Yunan ordusunun on beş gün içinde imhası ile sonuçlanan bu zafer, Başkomutan’ın büyük risk alarak, ateş üstünlüğüne sahip düşmana karşı taarruzda baskını sağlamak, doğru karar verme ve iç ve dış siyaseti iyi yönetmek, milleti ve orduyu kaynaştırıp, savaşa hazırlamaktaki üstün başarısıyla kazanıldı. Türk ordusu 5-6 ayda düşürülemez denilen Yunan cephesini birkaç günde parçaladı. Bu zaferde, Türk subay ve erlerinin Birinci Dünya Savaşı’nda birçok cephede savaşarak tecrübe kazanmış olmalarının payı da büyüktür. Türk ordusunun Büyük Taarruz’da kaybı 2.318 şehit, 9.360 yaralı, 101 esir ve 1.697 kayıptan ibarettir. Bu kadar az bir kayıpla bir imha meydan muharebesi yapmak büyük bir strateji, askeri yetenek, taktik ve akılcı yönetim ile Türk askerinin tecrübe ve kahramanlığını göstermektedir.


157

Büyük Taarruz’un sonuçları kısaca şunlardır: 26 Ağustos 1071 Malazgirt Zaferi’yle Anadolu’nun kapısı Türklere vatan olmak üzere açılmış, 26 Ağustos 1922’de ise bu vatan yok/esir olmaktan kurtarılmıştır. Bu büyük başarı yurtta milli bütünlüğü ve güveni sağlamış, hepsinden önemlisi Mudanya Ateşkesi ve Lozan Antlaşması’nın imzalanmasını hazırlamıştır. Gazi Mustafa Kemal’in de söylediği gibi, zaferler amaçları ve sonuçları bakımından önem taşırlar. Tarihte büyük meydan muharebeleri çok olmuştur. Fakat bunların çoğu aynı ölçüde büyük sonuçlar getirmemiştir. Başkomutanlık Meydan Savaşı yalnız düşman ordularını denize dökmek ve ülkeyi kurtarmakla kalmamış, yeni bir devlet olan Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşunu da hazırlamıştır.

4.9. KURTULUŞ SAVAŞI’NDA İNSAN ZAYİATI

Bilindiği üzere Birinci Dünya Savaşı’nın hemen arkasından İstiklal Savaşı (Kurtuluş Savaşı) başlamıştır. Bu savaşta Türk ordularının en çok ihtiyaç duydukları şeyler silah, cephane, ilaç, yiyecek, giyecek ve çeşitli malzemelerdir. En çok muzdarip olunan şey ise aman vermeyen salgın hastalıklar karşısında yeterli doktor ve ilaç bulunmayışıdır. Bu yüzden, aşağıda görüleceği gibi, bu savaşta Türkler, en büyük zayiatı cephedeki çarpışmalarda değil, cephe gerisinde hastalık ve yokluk yüzünden vermiştir.

Tablo 4.1: Kaybedilen Nüfusun Zayiat Nedenlerine Göre Dağılımı

Ölüm Nedenleri Subay ErCephede şehit olanlar 662 8.505Yaralanmak suretiyle hastanede ölenler 75 2.399Hastalık sonucunda ölenler 147 22.543Hastaneler dışında ölenler 118 2.838Birliklerinde çeşitli sebeplerle ölenler 688Toplam 1.002 36.973

4.10. MİLLİ MÜCADELE’NİN MALİ KAYNAKLARI

İstiklal Savaşı’na başlarken Türkiye, ekonomisi çökmüş, halkı açlık ve sefalet-ten perişan düşmüş bir ülkeydi. Nitekim ekonomik çöküntü TBMM’nin açıldığı sırada hat safhaya çıkmış, TBMM hükümeti en hayati işler için para bulmakta güçlük çekmişti.

TBMM açılır açılmaz ele alınan konuların başında Milli Mücadele’yi yürüt-mek için gerekli mali kaynağı bulmak geliyordu. Elbette düşünülen çözümlerin başında mevcut vergileri olabildiğince düzenli toplamak ve gerekirse yenilerini


158

koymak vardı. Ancak vergi toplanabilmesi için, Anadolu’da TBMM hükümetinin otoritesinin kurulması gerekliydi. Fakat Meclis’in açıldığı tarihlerde Anadolu’nun pek çok yerinde iç ayaklanmalar çıktığı için vergi toplamak mümkün olmuyordu. Bu yüzden Meclis’in Nisan 1920’de ele aldığı ilk kanun Ağnam Resmi (vergisi) ile ilgiliydi. Kanuna göre Ağnam Resmi’nin eskiden olduğu gibi dört kat alınması kabul edildi. Düyun-ı Umumiye gelirlerine el konuldu. 28 Temmuz 1920’de ka-bul edilen bir kanun ile Anadolu’ya getirilen mallardan alınan gümrük vergisi beş misli artırıldı. Bundan başka Zonguldak bölgesinden çıkartılan kömürden gümrük vergisi dışında, ton başına 2-3 lira arası ihracat vergisi alınması karar-laştırıldı. Pul gelirleri için maliyeye yetki verildi. İhracat vergisi diğer mallara da uygulanmaya başlandı. Bütün bunların yanında 1914 tarihli Gelir Vergisi Kanu-nu’ndaki oranlar 5-10 misli artırıldı.

Bu arada gelir kaynakları aranırken tasarruf tedbirleri de ihmal edilmedi. Bu bağlamda milletvekili maaş ve yolluklarından vergi kesildikten başka, gereksiz yere soba ve geceleri lamba yakılmaması, kışın öğle tatilinde de çalışıp, gün ışı-ğından daha çok yararlanılması, gereksiz telgraf haberleşmelerinin yapılmaması gibi tedbirler uygulandı. Ayrıca, 14 Eylül 1920’de Men-i Müskirat ve 25 Kasım 1920’de de Men-i İsrafat kanunları kabul edildi.

1921 yılına gelindiğinde ise, cephelerdeki yoğun çarpışmalar nedeniyle mali sıkıntı en üst seviyeye ulaştı. Bunun üzerine Mustafa Kemal Paşa, Başkomutan-lık Kanunu’nun kendisine tanıdığı yetkiyi kullanarak, 7/8 Ağustos 1921’de halkı maddi ve manevi bütün kaynaklarıyla Milli Mücadele’ye katılmaya çağırdı. Bu amaçla Tekâlif-i Milliye Emirleri adı altında yayımlanan kanunla ihtiyaç duyulan, halkın elindeki malzemelerin yüzde kırkına -savaştan sonra bedeli ödenmek kay-dıyla- el konuldu. Fakat gelir sağlamaya ve tasarrufu teşvik etmeye yönelik bütün tedbirlere rağmen, 1921 yılı bütçesindeki açık kapatılamadı.

Bu sebepten dışarıdan para yardımı sağlanmaya çalışıldı. Mustafa Kemal Paşa, daha 26 Nisan 1920’de Sovyetler Birliği’ne yazdığı mektupla askeri malzemenin yanı sıra para da istemişti. Sovyetler önceleri mali yardımı bir siyasi koz olarak kullanmak istemiş, nihayet ortak düşmana karşı savaşan Türkiye’ye yardımda bulunmayı kabul etmişti. 1920 yılı içerisinde siyasi sebeplerden dolayı Sovyetler Türkiye’ye gerekli yardımı yapamadı. Ancak bu tarihten itibaren çeşitli miktar-da Sovyet yardımı gelmeye başladı. Hemen belirtelim ki, Sovyetlerin Türkiye’ye yaptığı para yardımının asıl kaynağı, Türkistan (Orta Asya) Türkleriydi. Şöyle ki; bu sırada Sovyetlerin elinde yeterli mali kaynak bulunmuyordu. Buna karşılık Buhara Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Osman (Kocaoğlu) Bey, Lenin’e, kendile-rinde para bulunduğunu ve Türkiye’ye ulaştırılmak üzere 100 milyon altın ruble* verebileceklerini bildirdi. Gerekli mutabakatın sağlanması üzerine Buhara Cum-huriyeti, parayı Ruslara teslim etti. Ancak 1920’den 1922’ye kadar devam eden

* l ruble 59 kuruştur.


159

Rus yardımları kapsamında bu paranın % 18 kadarı (toplam 17.466.800 altın ruble) Türkiye’ye gönderildi. Bir süre sonra Buhara Cumhuriyeti’nin Kızıl Ordu tarafından işgaliyle buradan başka bir yardım söz konusu olmadı. Yine Sovyet Rusya aracılığıyla Azerbaycan Türkleri de 100 bin Osmanlı altınını* yardım ola-rak Türkiye’ye gönderdi.

Hindistan Müslümanları** da çeşitli tarihlerde Milli Mücadele’ye para yar-dımlarında bulundu. Hindistan Hilafet Komitesi’nin 26 Aralık 1921’den 12 Ağus-tos 1922’ye kadar gönderdiği paranın toplamı 675.494 Türk lirasıydı.26

Öte taraftan Kurtuluş Savaşı boyunca Sovyet Rusya’dan, bilahare İtalya’dan ve Ankara İtilafnamesi’nden sonra da Fransa’dan pek çok ayni askeri yardım da sağ-lanmıştı.27 Bütün bu ayni ve nakdi yardımlar, hiç kuşkusuz Milli Mücadele’nin zafere ulaşmasında büyük rol oynamıştı. Ancak, zaferin dayandığı asıl güç, Türk milletinin engin vatan sevgisi ve esarete hiçbir zaman boyun eğmemesini sağla-yan bağımsızlık ülküsüydü.

4.11. SİLAHLI DİRENİŞTEN DİPLOMATİK MÜCADELEYE

4.11.1. Mudanya Ateşkes AntlaşmasıYunanlıların Anadolu’dan çıkarılmasından sonra sıra Boğazlar ve Trakya’nın

kurtarılmasına gelmişti. Bu durum karşısında İngiliz Başbakanı Lloyd George, her ne pahasına olursa olsun Boğazların ve İstanbul’un Türklere karşı silahla sa-vunulmasını istiyordu. Ancak bu görüşü müttefikleri Fransa ve İtalya tarafından desteklenmedi. Böylece İngiltere ve müttefikleri için TBMM hükümeti ile dip-lomatik çözüm aramaktan başka yol kalmadı. Nitekim İtilaf devletleri İzmir’de bulunan Mustafa Kemal Paşa’ya barış görüşmeleri için teklif götürmeye karar verdi. Bu amaçla İstanbul’daki Fransız temsilcisi General Pelle ile Ankara İtilâf-namesi’ni imzalayan Franklin Bouillon, 28 Eylül 1922’de İzmir’e giderek Mustafa Kemal Paşa ile görüştü. Bu girişim sonucunda iki taraf, ateşkes müzakerelerinin Mudanya’da yapılmasını kararlaştırdı.

Mudanya Konferansı 3 Ekim 1922 Salı günü saat 15.00’te başladı. Müzakere-lerde Türkiye’yi Batı Cephesi Komutanı İsmet Paşa, İngiltere’yi General Harrin-gton, Fransa’yı General Charpy, İtalya’yı General Mombelli, mağlup Yunanistan’ı General Mazarakis temsil ediyordu. Ayrıca İsmet Paşa’ya yardımcı olmak gaye-siyle Batı Cephesi Kurmay Başkanı Asım Gündüz, Harekât Şubesi Müdürü Tevfik Bıyıklıoğlu ve bir danışmanlar heyeti görevlendirilmişti. Türk tarafı Yunan ordu-sunun 20 gün içinde Trakya’yı boşaltmasını istiyordu. 11 Ekim sabahı imzalanan ve 14/15 Ekim gecesi yürürlüğe girecek olan ateşkes hükümleri gereğince Türk ve

* l Osmanlı altını 5,07 liradır.** Milli Mücadele yıllarında İngiliz sömürge idaresi altında bulunan bugünkü Pakistan, Bang-

ladeş ve Hindistan devletlerinin topraklarında yaşayan Müslümanlar.


160

Yunan kuvvetleri arasında silahlı çatışma durdurulacaktı. Ayrıca Yunan kuvvet-leri Doğu Trakya’yı -Edirne dahil- on beş gün içinde boşaltılacaktı. Boşaltmanın bitmesinden otuz gün sonra Doğu Trakya’nın yönetimi Türk memurlara verile-cek, ayrıca bu yerlerde asayişi sağlamak üzere TBMM hükümeti 8000’i aşmayan bir jandarma kuvveti bulunduracaktı. Devir teslim işlemleri sırasında karışık-lık çıkmaması için İtilaf devletleri de yedi taburluk bir kuvvet bulunduracak, bu kuvvetler yörenin Türklere tesliminden sonra 30 gün içerisinde geri çekilecekti. Barış antlaşması sağlanana kadar Türk silahlı kuvvetleri Çanakkale ve İzmit yarı-madasında belirlenen hattı aşamayacaklardı. Nihayet ateşkesin imzalanmasından kısa bir süre sonra, 19 Ekim 1922’de TBMM hükümetinin temsilcisi olarak Türk kuvvetleri, Refet [Bele] Paşa’nın komutasında törenle İstanbul’a girmişti.

Mudanya Ateşkes Antlaşması Türk ordularının kazandığı Büyük Zafer’in so-nucunda, ileride yapılacak barış antlaşmasının Türkiye lehine gelişmesini sağ-layacak bir başarıydı. Spesifik olarak bakıldığında Türkiye’nin kazancı, Edirne dahil Doğu Trakya’nın geri alınmasıydı. Ayrıca bu tarihe kadar TBMM hükü-metini resmen tanımamış olan İngiltere, Türkiye’nin siyasi varlığını kabul etmiş oluyordu. Dahası Venizelos’un Büyük Yunanistan hayalleri suya düşmüştü. Fakat hiç kuşkusuz Mudanya Ateşkes Antlaşması, daha geniş anlamlar taşıyordu. Şöyle ki; Mondros’ta Osmanlı devleti fiilen tarihe karışırken, Mudanya’da yeni bir Türk devleti doğuyordu. Keza bu antlaşma ile Türkiye yeniden Avrupa’nın bir parçası olmakta ve Türk milletinin Avrupa’dan atılmasını amaçlayan bağnaz emperyalist politikalar iflas etmekteydi.28

4.11.2. Lozan Konferansı ve Barış AntlaşmasıMudanya Mütarekesi görüşmeleri sırasında 27 Ekim 1922 tarihinde İsviçre’nin

Lozan kentinde bir barış konferansı düzenlenmesi kararlaştırılmıştı. Konferansa Türkiye, İngiltere, Fransa, İtalya, Yunanistan, Romanya, Japonya, Sırp-Hırvat-Slo-ven devletleri katılacaklardı. Bunlardan başka Sovyet Rusya Boğazlar, Bulgaristan ise Boğazlar ve Trakya sınırının belirlenmesiyle ilgili görüşmelere iştirak edecekti. Belçika ve Portekiz kendilerini ilgilendiren bazı görüşmelere, ABD ise gözlemci olarak konferansa katılacaktı. Lozan’a giden İsmet Paşa başkanlığındaki Türk heye-ti Trabzon milletvekili Hasan (Saka) Bey ve Sinop milletvekili Dr. Rıza Nur Bey’den oluşmaktaydı. Konferans 20 Kasım 1922’de yapılan açılış töreniyle başlamıştı.

Konferansın başlamasıyla beraber İsmet Paşa söz alarak Misak-ı Milli kararla-rından taviz verilmeyeceğini, Türkiye’nin tam bağımsızlığını sağlamakta kararlı olduğunu vurgulamıştı. Asıl mücadelenin Türkiye ile İngiltere arasında cereyan ettiği konferansta, İngiltere Musul ve Boğazların statüsü, Fransa borçlar (Düyun-ı Umumiye) meselesi ve ayrıcalıklar (kapitülasyonlar), İtalyanlar ise Ege adalarının geleceği ve kabotaj konularına ağırlık vermişlerdi. İtilaf devletlerinin bu tutumu, Türkiye’deki bir asırlık yarı sömürge düzeninin devamında ısrar ettiklerini gös-teriyordu. Halbuki Türkiye’nin Lozan Konferansı’ndaki hedefi Misak-ı Milli’yi


161

kabul ettirmek ve buna paralel olarak tam bağımsızlığını elde etmekti. TBMM, gönderilen heyete üç önemli konuda da kesinlikle taviz verilmemesini tebliğ et-mişti: (1) Kapitülasyonların kaldırılması, (2) Doğu Anadolu’da bir Ermenistan kurulmasının asla kabul edilmemesi, (3) Türk ordu ve donanmasına herhangi bir sınırlama getirilmesinin kabul edilmemesi.29 Ancak bu görüşmelerde başta İngiltere ve Fransa olmak üzere Sevr’den vazgeçmek zorunda kalan devletlerin Şark Meselesi çözümü sırasında en fazla payı almaya yönelik yeni bir strateji üre-tecekleri bir gerçekti. Görüşmelerde Türkiye’den yana görünen Sovyet Rusya’nın asıl amacı Boğazlar meselesinin kendi çıkarlarına uygun olarak çözülmesini sağ-lamaktı. Sonuçta barış görüşmelerinde ele alınan sorunlar üç-dört yılın değil, yüzyılların birikimi olduğu için halledilmesi pek kolay gözükmemekteydi. Bu nedenle görüşmeler tartışmalı bir ortamda cereyan etmişti. İtilaf devletlerinin hâlâ Sevr Antlaşması’nı esas almak yönündeki ısrarları, görüşmelerdeki havayı gerginleştiriyordu. Nitekim barış görüşmeleri 4 Şubat 1923’te Fransa’nın kapitü-lasyonların devamında ısrar etmesi yüzünden kesintiye uğramıştı.

Türkiye Lozan Barış Konferansı’nın kesintiye uğraması üzerine, haklı taleple-rinde kararlılığını göstermek amacıyla, askeri hazırlıklara başlamış ve kuvvetle-rini Boğazlara kaydırmıştı. Ancak konferansa katılan diğer devletler yeni bir sa-vaş istemediklerinden, görüşmeler 23 Nisan 1923’te yeniden başladı. Sonuçta iki devre halinde olmak üzere toplam sekiz ay süren konferans, 24 Temmuz 1923’te Lozan Barış Antlaşması’nın imzalanmasıyla son buldu.

TBMM, Lozan Barış Antlaşması ve eklerini 23 Ağustos 1923 tarihinde 227 üyeden 213’ünün olumlu oyuyla onaylamış, 6 Haziran 1924’te de yürürlüğe koy-muştur. 11 Ocak 1924’te barış antlaşmasını onaylayan ilk İtilaf devleti olan İtal-ya bu eylemini bir süre gizli tutmuştur. Bu devletin ardından İngiltere 10 Nisan 1924’te, Fransa ise 26 Ağustos 1924’te Lozan Barış Antlaşması’nı onaylamıştır.30

Önsözünde devletlerin egemenlik haklarına saygılı olunması ilkesi vurgula-nan Lozan Antlaşması, 5 kısımdan ve 143 maddeden oluşmaktadır. Antlaşmanın bazı önemli konulardaki hükümleri aşağıda özetlenmiştir:31

SınırlarSuriye Sınırı: Suriye sınırı, 20 Ekim 1921 tarihinde Fransızlarla imzalanan

Ankara İtilafnamesi’nin esaslarına göre çizilmiştir. Bu bağlamda Hatay özel bir statüye tabi olacaktı. Bunun yanında Suriye’de bulunan Osman Gazi’nin büyük babası Süleyman Şah’ın Caber Kalesi’ndeki mezarı Türk toprağı sayılacak, burada Türk muhafızları bulunacak ve göndere Türk bayrağı çekilecekti.

Irak Sınırı: Türkiye-Irak sınırı Lozan’da çözümlenemedi. Çünkü Türkiye’nin tezine göre Musul, Kerkük ve Süleymaniye bölgeleri halkının çoğunluğu Türktü ve bu nedenle Misak-ı Milli sınırları içinde yer alan bu toprakların Türkiye’de kalması gerekiyordu. İngiltere ise zengin petrol rezervinin bulunduğu Musul ve çevresinin, mandası olan Irak’ın sınırları içerisinde kalmasında ısrar ediyordu.


162

Türkiye’nin sorunu çözmek için bölgede halk oylaması yapılması yönündeki teklifi İngiltere tarafından kabul edilmemişti. Bu konunun barışı geciktireceği düşüncesiyle Musul meselesi, dokuz ay içerisinde İngiltere ile Türkiye arasında dostça çözümlenmek üzere ertelendi. Ancak bu süre içerisinde uzlaşma sağlana-mazsa konu Milletler Cemiyeti’ne getirilecekti.

Trakya Sınırı ve Adalar: Yunanistan ile olan sınır -genel hatlarıyla- Misak-ı Milli’ye göre çizildi. Ancak Batı Trakya’nın elden çıkması önlenemedi. Karaa-ğaç savaş tazminatı olarak Yunanistan tarafından Türkiye’ye verildi. On İki Ada İtalya’da; İmroz ve Bozcada dışındaki diğer Ege adaları ise Yunanistan’da kaldı. İtalya İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra, Meis ve Rodos ile birlikte On İki Ada’yı Yunanistan’a bıraktı.

KapitülasyonlarTürkiye’yi özellikle son yüzyıldır ekonomik, mali, idari ve adli yönden sömü-

ren kapitülasyonlar tamamen kaldırıldı. Ancak konuyla ilgili hükümlerin tam olarak uygulanması için, ilgili maddeler uyarınca, beş yıl beklemek gerekti.

BoğazlarBoğazlardan geçiş serbest olacaktı. Savaş tehlikesi karşısında veya Türkiye’nin

savaşa girmesi durumunda Boğazlar silahlandırılabilecekti. Boğazların her iki yakasında silahsız birer bölge olacaktı. Boğazlar, bir Türk’ün başkanlığındaki uluslararası bir kuruluş olan Boğazlar Komisyonu tarafından idare edilecekti.

Borçlar1854’te başlayıp 1875’te Osmanlı maliyesinin iflasına, 1881’de de Osmanlı İmpa-

ratorluğu’nun yabancı mali denetimine girmesine imkân veren Düyun-ı Umumiye İdaresi’nin kuruluşuna yol açan Osmanlı dış borçları, büyük bir yekûn tutmaktaydı. Lozan Barış Antlaşması ile bu borçlar, Türkiye’nin teklifi doğrultusunda Osmanlı İmparatorluğu’nun parçalanması ile ortaya çıkan devletlere gelirleri nispetinde pay edilmişti. Türkiye de kendi payına düşeni kabul etmiş ve ileride görüleceği gibi, bunları milletlerarası hukuka bağlı bir devlet olarak tamamıyla ödemişti.

AzınlıklarTürk vatandaşı olanların kanun önünde eşitliği kabul edildi. İstanbul’daki

Ortodoks Rumlar ile Batı Trakya’daki Müslüman Türkler dışında Türkiye’deki Ortodokslar ile Yunanistan’daki Müslümanlar için mübadele (karşılıklı nüfus değişimi) kararı alındı. Türkiye’de bulunan gayrimüslimlere -Rum, Ermeni ve Yahudilere- azınlık statüsü verildi.

Savaş TazminatıBirinci Dünya Savaşı dolayısıyla Türkiye hiçbir devlete savaş tazminatı öde-


163

meyecekti. Yunanistan Batı Anadolu’yu işgali sırasında verdiği zararlardan dolayı Karaağaç’ı savaş tazminatı olarak Türkiye’ye bırakacaktı.

Ele Alınan Diğer KonularGelibolu yarımadasındaki İtilaf devletleri askerlerinin defnedildiği mezarlık-

lar güvence altına alınmıştır. Yabancıların daha önce Türkiye’de açtıkları eğitim öğretim, hayır ve dini kurumları Türkiye devletinin kanunlarına uymak koşu-luyla faaliyetlerine devam edeceklerdi. Bu bağlamda Lozan Antlaşması’nda yer almamış olmasına rağmen İstanbul’daki Fener Rum Ortodoks Patrikliği Türki-ye’de bırakılmıştır. Türkiye İtilaf devletlerinin isteği üzerine Yüz Ellilikler dışında herkes için bir genel af ilan etmiştir.

Bütün anlaşmalarda olabileceği gibi Lozan Antlaşması’nda da çözüme kavuş-turulamayan bazı sorunlar olmuştur. Bunlar kısaca İngiltere ile Musul Sorunu, Fransa ile Suriye sınırı/Hatay Sorunu, dış borçların ödenme şekli, yabancı şirket-ler ve okullar sorunu, Yunanlılarla mübadele sorunu olarak sayılabilir.

4.11.3. Lozan Barış Antlaşması’nın ÖnemiLozan Antlaşması, Türk tarihi açısından büyük öneme sahiptir. Tarafların sa-

yısına ve hukuki fonksiyonlarına göre değerlendirildiğinde Lozan Antlaşması’nın hem çok taraflı, hem de savaş haline son veren bir barış antlaşması olduğu görü-lür. Devletlerin egemenliğine ve bağımsızlık haklarına saygı ilkelerinin yer aldığı Lozan Antlaşması, Türkiye’nin siyasi, iktisadi, mali, askeri ve kültürel bağımsız-lığını, milli sınırlar içerisinde yeni bir Türk devletinin varlığını dünyaya kabul ve tescil ettirmiştir. Lozan Antlaşması ile Sevr’de yok edilmek istenen Türk milleti, Misak-ı Milli’yi büyük ölçüde gerçekleştirilmiştir. Bu antlaşma ile Türkiye, em-peryalizme karşı kazanmış olduğu askeri zaferi, diplomatik bir zafere dönüştür-müştür. Bu emsalsiz bağımsızlık mücadelesi, bütün sömürge halklarına örnek olmuş, onların da bağımsızlık istek ve inançlarını güçlendirmiştir. Nitekim Türk Kurtuluş Savaşı’ndan sonra Hindistan, Arabistan ve Kuzey Afrika’da bağımsızlık savaşları patlak vermiş ve 20. yüzyılda sömürgeciliğin sonu gelmiştir.

Bütün kazanımlarına karşın elbette Türkiye Lozan Antlaşması ile bütün so-runlarını istediği şekilde çözememiştir. Bu görüşmeler sırasında Yunanlıların Edirne sınırına asker yığmaları, İstanbul ve Boğazların İtilaf devletlerinin kont-rolünde olması, Türk heyetinin Batı Trakya sınırı, savaş esirleri ve sivil tutuklu-lar, borçlar gibi bazı konularda yeterli teknik bilgilere sahip olmaması, Lozan ile Ankara arasında güvenli bir haberleşme hattının olmayışı, müttefiklerin Türki-ye’nin karşısına blok olarak çıkmaları Türk heyetini zorlayan konulardı. Lozan’da çözülmeyen sorunların bir kısmı Atatürk’ün sağlığında lehte (Boğazların statü-sü, Hatay sorunu), aleyhte (Musul sorunu) veya iki tarafın mutabakatıyla (nüfus mübadelesi sorunu) çözülmüştür. Batı Trakya, Ege adaları ve Patrikhane gibi bazı sorunlar ise bugün de güncelliğini sürdürmektedir.


164

Sonuç olarak Lozan Barış Antlaşması o günkü ekonomik, askeri ve siyasi im-kân ve dengelere göre hazırlanmış ve imzalanmıştır. Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk, “Bu muahedename, Türk milleti aleyhine, asırlardan beri hazırlanmış ve Sevr Muahedenamesi’yle ikmal edildiği zannedil-miş büyük bir suikastın inhidamını ifade eder bir vesikadır”* sözleriyle Lozan Antlaşması’nın Türk milleti için taşıdığı hayati önemi vurgulamıştır.

* “Bu barış antlaşması, Türk milleti aleyhine yüzyıllardan beri hazırlanmış ve Sevr Barış Ant-laşması’yla tamamlandığı zannedilmiş büyük bir suikastın ortadan kaldırıldığını gösteren bir belgedir.”


165

NOTLAR

1 Milli Mücadele’de din adamlarının rolü hakkında bkz. Ali Sarıkoyuncu, Millî Mücadele’de Din Adamları, I-II, Ankara 1999; Recep Çelik, Millî Mücadele’de Din Adamları, I-II, İstanbul 1999.

2 Atatürk’le İlgili Arşiv Belgeleri, Ankara 1982, s. 82-83.3 Kuvâ-yı İnzibatiye2nin Kuvâ-yı Milliye’ye karşı faaliyetleri hakkında bkz. Sabahattin Özel,

Kocaili ve Sakarya İllerinde Millî Mücadele (1919-1922), İstanbul 1987, s. 91-99.4 Ergün Aybars, İstiklâl Mahkemeleri, Ankara 1975, s. 54-68.5 Ayaklanmalar hakkında bkz. Türk İstiklâl Harbi, İstiklâl Harbinde Ayaklanmalar, VI, Ankara

1974; Kenan Esengin, Millî Mücadele’de Hıyanet, Ankara 1969.6 Bu anlaşma hakkında geniş bilgi için bkz. Seha Meray – Osman Olcay, Osmanlı İmparatorlu-

ğunun Çöküş Belgeleri, Ankara 1977; Paul C. Helmreich, Sevr Entrikaları, İstanbul 1996; H. Ömer Budak, Sevr Paylaşımı, Ankara 2001.

7 İtalyanların bölgedeki faaliyetleri hakkında geniş bilgi için bkz. Nuri Köstüklü, Millî Mücâde-le’de Denizli, Isparta ve Burdur Sancakları, Ankara 1990.

8 Kâzım Karabekir, İstiklâl Harbimiz, İstanbul 1988, s. 675 vd.9 Semra Kır, Millî Mücadele Döneminde Dörtyol ve Çevresi, (M. Ü. Türkiyat Araştırmaları Ens-

titüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2004, s. 35-45.10 Kemal Çelik, Millî Mücadele’de Adana ve Havalisi (1918–1922), Ankara 1999, s. 495-496.11 Sadettin Gömeç, Millî Mücadele’de Gaziantep, Ankara 1989, s. 38 vd.; Ayhan Öztürk, Millî

Mücadele’de Gaziantep, Kayseri 1994, s.137-164.12 Yaşar Akbıyık, Millî Mücadele’de Güney Cephesi (Maraş), Ankara 1990, s. 124 vd.13 Geniş bilgi için bkz. Selahattin Özçelik, Millî Mücadele’de Güney Cephesi (Urfa), Ankara 1992.14 Türk İstiklâl Harbi-Batı Cephesi, II / 2, Ankara 1965, s. 17.15 Ayvalık, Salihli, Alaşehir, Ödemiş, Eşme ve Kula’daki faaliyetler için bkz. Hamdi Gürler, Kur-

tuluş Savaşı’nda Bekir Sami Günsav, Ankara 1994. 16 Sıtkı Aydınel, Güneybatı Anadolu’da Kuvâ-yı Milliye Harekâtı, Ankara 1990, s. 175 vd.17 Sabahattin Özel, Kocaili ve Sakarya İllerinde Millî Mücadele (1919-1922), İstanbul 1987, s. 40-

55.18 Suna Kili – Şeref Gözübüyük, Türk Anayasa Metinleri: Sened-i İttifak’tan Günümüze, İstanbul

2000, s. 100-102.19 Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, II, İstanbul 2001, s. 104-108.20 Selahattin Tansel, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar, IV, İstanbul 1991, s. 78-89.21 Tekalif-i Milliye emirleri hakkında geniş bilgi için bkz. Serpil Sürmeli, Millî Mücadele’de Teka-

lif-i Milliye Emirleri, Ankara 1998.22 Nuri Köstüklü, “Millî Mücadele’de Batı Cephesi, Savaşlar ve Zaferler”, Türkler, XVI, Ankara

2002, s. 168-178.23 Mustafa Turan, Milli Mücadele’de Siyasî Çözüm Arayışları, Ankara 2005, s. 155-218.24 Türk İstiklâl Harbi Batı Cephesi, II/6, Ankara 1995 s.16.25 Fahri Belen, Türk Kurtuluş Savaşı, Ankara 1983, s. 418 vd; Selma Yel, Yakup Şevki Paşa ve

Askeri Faaliyetleri, Ankara 2002, s. 237-310.26 Mustafa Keskin, Hint Müslümanlarının Millî Mücadele’de Türkiye’ye Yardımları (1919-1923),

Kayseri 1991, s. 105 vd.27 Tevfik Çavdar, Milli Mücadele Başlarken Sayılarla Vaziyet ve Manzara-i Umumîye, İstanbul

1971; Alptekin Müderrisoğlu, Kurtuluş Savaşı’nın Malî Kaynakları, Ankara 1990, s. 171-192, 368-403, 521-550.

28 Mudanya Ateşkesi ve Trakya’nın Türkler tarafından teslimi için bkz. Veysi Akın, Trakya’nın Türkler Devir Teslimi, Ankara 1996, s. 54-58.

29 Lozan’a giden heyete verilen 14 maddelik talimat hakkında bkz. Atatürk’ün Millî Dış Politika-sı, I, Ankara 1981, s. 494-498.


166

30 M. Cemil (Bilsel), Lozan, II, İstanbul 1933, s.560.31 Lozan Barış Konferansı ve Antlaşması hakkında geniş bilgi için bkz. Lozan Barış Konferansı

Tutanaklar- Belgeler, I-VIII, (Çev. Seha L. Meray), İstanbul 2001; Ali Naci Karacan, Lozan, İstanbul 1971; Bilal N. Şimşir, Lozan Telgrafları, I-II, Ankara 1994.


167

KAYNAKÇA

Akbıyık, Yaşar, Milli Mücadele’de Güney Cephesi (Maraş), Ankara 1990.Akın, Veysi, Trakya’nın Türkler Devir Teslimi, Ankara 1996.Atatürk, Mustafa Kemal, Nutuk, II, İstanbul 2001.Atatürk’le İlgili Arşiv Belgeleri, Ankara 1982.Atatürk’ün Millî Dış Politikası, I, Ankara 1981.Aybars, Ergün, İstiklâl Mahkemeleri, Ankara 1975.Aydınel, Sıtkı, Güneybatı Anadolu’da Kuvâ-yı Milliye Harekâtı, Ankara 1990.Belen, Fahri, Türk Kurtuluş Savaşı, Ankara 1983.[Bilsel], M. Cemil, Lozan, II, İstanbul 1933.Budak, H. Ömer, Sevr Paylaşımı, Ankara 2001.Çavdar, Tevfik, Milli Mücadele Başlarken Sayılarla Vaziyet ve Manzara-i Umumîye, İstanbul 1971.Çelik, Kemal, Millî Mücadele’de Adana ve Havalisi (1918–1922), Ankara 1999.Çelik, Recep, Millî Mücadele’de Din Adamları, I-II, İstanbul 1999.Esengin, Kenan, Millî Mücadele’de Hıyanet, Ankara 1969.Gömeç, Sadettin, Millî Mücadele’de Gaziantep, Ankara 1989.Gürler, Hamdi, Kurtuluş Savaşı’nda Bekir Sami Günsav, Ankara 1994.Helmreich, Paul, C. Sevr Entrikaları, İstanbul 1996.Karabekir, Kâzım, İstiklâl Harbimiz, İstanbul 1988.Karacan, Ali Naci, Lozan, İstanbul 1971.Keskin, Mustafa, Hint Müslümanlarının Millî Mücadele’de Türkiye’ye Yardımları (1919-1923), Kay-

seri 1991.Kır, Semra, Millî Mücadele Döneminde Dörtyol ve Çevresi, (M. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü

Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2004.Kili, Suna – Şeref Gözübüyük, Türk Anayasa Metinleri: Sened-i İttifak’tan Günümüze, İstanbul 2000.Köstüklü, Nuri, “Millî Mücadele’de Batı Cephesi, Savaşlar ve Zaferler”, Türkler, XVI, Ankara 2002,

s. 168-178.Köstüklü, Nuri, Millî Mücâdele’de Denizli, Isparta ve Burdur Sancakları, Ankara 1990.Lozan Barış Konferansı Tutanaklar- Belgeler, I-VIII, (Çev. Seha L. Meray), İstanbul 2001.Meray, Seha – Osman Olcay, Osmanlı İmparatorluğunun Çöküş Belgeleri, Ankara 1977.Müderrisoğlu, Alptekin, Kurtuluş Savaşı’nın Malî Kaynakları, Ankara 1990.Özçelik, Selahattin, Millî Mücadele’de Güney Cephesi (Urfa), Ankara 1992.Özel, Sabahattin, Kocaili ve Sakarya İllerinde Millî Mücadele (1919-1922), İstanbul 1987.Öztürk, Ayhan, Millî Mücadele’de Gaziantep, Kayseri 1994.Sarıkoyuncu, Ali, Millî Mücadele’de Din Adamları, I-II, Ankara 1999.Sürmeli, Serpil, Millî Mücadele’de Tekâlif-i Milliye Emirleri, Ankara 1998.Şimşir, Bilal N., Lozan Telgrafları, I-II, Ankara 1994.Tansel, Selahattin, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar, IV, İstanbul 1991.Turan, Mustafa, Milli Mücadele’de Siyasî Çözüm Arayışları, Ankara 2005.Türk İstiklâl Harbi Batı Cephesi, II/6, Ankara 1995.Türk İstiklâl Harbi, İstiklâl Harbinde Ayaklanmalar, VI, Ankara 1974.Türk İstiklâl Harbi-Batı Cephesi, II / 2, Ankara 1965.Yel, Selma, Yakup Şevki Paşa ve Askeri Faaliyetleri, Ankara 2002.

Ü Ç Ü N C Ü K I S I M

TÜRK İNKILABI VE TÜRKİYE CUMHURİYETİ

171

Cezmi Eraslan – Tülay Âlim Baran

5.1. SİYASAL YAŞAMIN YENİDEN YAPILANMASI

Kurtuluş mücadelesinin ilk aşaması askeri sahada elde edilen başarılarla ta-mamlanmıştır. Ancak maddi, manevi büyük fedakârlıklarla ulaşılan bu aşama-dan sonra devletin ve milletin idaresini eski halinde bırakmak doğru olmazdı. Türk milletini çağdaş medeniyetler seviyesine ulaştıracak bir sistem kurulma-lıydı. Bunun ilk şartı ise artık yaşama şansını kaybetmiş siyasi ve idari yapıyla birlikte bu yapının dayandığı anlayışı da değiştirmekti.

5.1.1. SALTANATIN KALDIRILMASI

Söz konusu değişim için harekete geçilmesini İtilaf devletlerinin Türkiye üze-rinde oynamaya devam etmek istedikleri oyunlar hızlandırmıştır. Lozan’da top-lanacak olan konferansa İstanbul hükümetini de davet ederek Türkiye’deki çift başlılıktan yararlanmayı amaçlayan devletler, karşılarında Mustafa Kemal Paşa ve TBMM hükümetinin karşı hamlesini bulmuştu. Tevfik Paşa, Osmanlı varlı-ğını devam ettirmek için bir fırsat olarak gördüğü teklifi adeta sahiplenmiş ve 17 Ekim 1922 tarihinde gönderdiği bir telgrafla Ankara’dan da temsilciler gön-derilmesini istemişti. Bu inisiyatif alma çabası TBMM’deki her grubun tepkisi ile karşılaşmıştı. TBMM Başkanı Mustafa Kemal Paşa ise Türkiye’de artık fiili ve meşru tek hükümetin TBMM hükümeti olduğunu, uluslararası platformda da ül-keyi Ankara’nın temsil edeceğini bildirerek hukuki ve meşru olmayan heyetlerin devlet siyasetine karışmalarının mesuliyetini hatırlatmıştı.

5 . B Ö L Ü M

SİYASAL YAŞAM


172

Tevfik Paşa, 29 Ekim 1922 tarihli cevabında İstanbul hükümetinin konferansa gitmemesinin “bütün âlem-i İslam’ın alakadar olduğu tarihi hüviyetini yok ol-maya mahkûm edeceğini”, TBMM hükümetinin gitmemesinin de “dünyanın bü-yük bir sevinçle beklediği barışı yarım bırakmak demek olacağını” savunuyordu.1 Anlaşmazlık sebebiyle devlet ve milletin menfaatine zarar getirecek bir şey yap-mayacaklarını belirten Tevfik Paşa, ülkenin geleceği ve hakların korunması ko-nularında müzakerede bulunmak üzere Büyük Millet Meclisi’nce belirlenecek bir şahsın özel talimatla gönderilmesini, olmaz ise kendileri temsilcilerini Ankara’ya göndereceklerini belirterek barış sürecine katılmakta ısrarını sürdürmekteydi. Bu tutum aynı zamanda İstanbul hükümetinin barışı ancak TBMM hükümetinin gerçekleştirebileceğini kabul ettiğini de göstermekteydi.

Telgrafların Meclis’te okunması üzerine söz alan çeşitli gruplardan milletve-killeri İstanbul yönetiminin Milli Mücadele’nin olumlu sonucundan pay almaya çalışmasına tepki göstermişlerdi. Meclis’in milletin her şeyi ile ilgilendiği, irade-sini kimseye terk etmeyeceğini belirten vekiller, İslam dünyasının Ankara’daki hükümete bağlı ve duacı olduğunu, dolayısıyla barış görüşmeleri için Meclis’in gerekeni yapacağının altını çizmişlerdi. Mesela, İkinci Grup’un önde gelen si-malarından Erzurum Milletvekili Hüseyin Avni (Ulaş) Bey, kendi dahil milletin maruz kaldığı haksızlık ve felaketlerden dolayı uyandığını, gözünü açtığını, ar-tık kendisine Büyük Millet Meclisi dahi hıyanet etse milletin bunu kabullenme-yeceğini vurgulamaktaydı.2 Bu aşamada Sinop Milletvekili Dr. Rıza Nur Bey’in durumu formüle eden teklifi gündeme gelmiştir. Rıza Nur, İtilaf devletlerinin Türkiye’de iki hükümet varmış gibi her konferans teşebbüsünde iki hükümeti de çağırmasına karşılık, Türkiye’deki gerçek durumun dünyaya gösterilmesini teklif etmiştir. Türk milletinin aslında 23 Nisan 1920’de kararını verdiğini, hâkimiyetin millete ait olduğunu, dolayısıyla Osmanlı İmparatorluğu’nun yıkıldığını, yerine milli bir Türkiye devleti doğduğunu ifade eden Rıza Bey’e göre, “İstanbul’da hâ-kimiyete sahip bir hükümet yoktur. Vakıa orada biz hükümetiz diye iddia eden bir heyet vardır.”3

TBMM’deki oturumda daha sonra Selahattin Bey, Rauf Bey, Ali Fuad Paşa, Ali Fethi Bey gibi kişiler söz alarak düşüncelerini aktarmışlardı. Son olarak söz alan İsmet Paşa, gerek İslam dünyasında gerekse ülke genelinde TBMM’nin Türk milletinin gerçek temsilcisi olduğu kanaatinin hâkim olduğunu ifade et-mişti. Bundan sonra Rıza Nur ve 80 arkadaşının verdiği önerge okunmuştur. Bu önergede, Osmanlı İmparatorluğu’nun otokrasi sistemiyle beraber yıkıldığı, yeni Türkiye devletinin milli halk esasları üzerine kurulduğu ve milli hudutlar dahi-linde Osmanlı İmparatorluğu’nun tek varisi olduğu, Teşkilat-ı Esasiye Kanunu ile hükümranlık hakkı millete verildiğinden İstanbul’daki padişahlığın yok olup tarihe intikal ettiği belirtiliyordu.4

1 Kasım 1922 tarihli oturumda ise Rıza Nur Bey’in teklifinde belirsiz olan hilafetin konumu, makamın Osmanlı hanedanına ait olup, Türkiye devletinin de

SİYASAL YAŞAM

173

hilafet makamının dayanağı olduğu, halifeliğe TBMM tarafından bu hanedanın ilim ve ahlak bakımından en iyi yetişmiş olanının seçileceği şeklinde netleşti-rilmişti.5 Bu aşamada söz alan Mustafa Kemal Paşa, mevcut durumun iç ve dış şartlardan çok duygusal bir davranış sonucu olduğunu hatırlatarak benzer içe-rikteki tekliflerin birleştirilerek bir an evvel Meclis’in oyuna sunulmasını istemiş, ancak bunlar İkinci Grup üyelerinden gelen öneriler üzerine Şeriye, Adliye ve Kanun-ı Esasi encümenlerine havale edilmişti.6 Encümende saltanat ve hilafetin ayrılıp ayrılamayacağı uzun tartışmalara sebep olmuş, neticede Mustafa Kemal Paşa’nın Nutuk’ta belirttiği müdahalesiyle ve oybirliği ile karara bağlanmış ve aynı günün ikinci oturumunda meclis genel kuruluna sunulmuştu. Buna göre, Türk milleti milli iradeye dayanmayan hiçbir kuvvet ve heyeti tanımadığı gibi, İstanbul’daki şahsi egemenliğe dayalı hükümet şeklini de 16 Mart 1920’den iti-baren geçerli olmak üzere ebediyen kaldırıyordu.7 Bu karar bir muhalif dışında bütün milletvekillerinin oybirliğiyle kabul edilmişti. Burdur Milletvekili İsmail Suphi (Soysallıoğlu) ve İcra Vekilleri Heyeti Reisi (Başvekil) Rauf Bey karar gü-nünün bayram olmasını teklif etmişlerdi. Saltanatın kaldırılması sürecinde ya-pılan tartışmalar, Osmanlı aydınlarının genelinde görülen yapılan ve yapılacak yeniliklerin Osmanlı hanedanı idaresinde gerçekleştirilmesi gerektiği saplantıla-rının bir ölçüde TBMM’de de devam ettiğini gösteriyordu.

4 Kasım 1922 tarihinde Osmanlı hükümeti üyelerinin hep birlikte istifa etme-sinden sonra Sultan Vahdettin de 16 Kasım 1922 tarihinde İngiliz İşgal Kuvvetleri Komutanlığı’na yaptığı yazılı başvuru sonucu İngiltere’ye sığınmıştır. Saltanatın kaldırılmasını izleyen günlerde aleyhine yapılan gösteri ve yürüyüşlerden tedir-gin olduğu anlaşılan Vahdettin, “hayatını tehlikede gördüğünü” bildirerek sığın-dığı İngilizler tarafından Malta adasına götürülmüştür.

18 Kasım 1922 tarihli toplantının beşinci celsesinde hükümet, “Halife Vahideddin Efendi’nin İngilizlere sığınarak İstanbul’dan ayrıldığını” bildirmiştir. Meclis, Şeriye Vekili Vehbi Efendi’nin bir fetvası ile Vahdettin’in “hilafetten bilfiil feragat etmekle şer’an münhali’ [tahttan indirilmiş] olduğuna” karar vermiştir. Abdülmecit Efendi halife seçilmiştir.8 Meclis’te mevcut anlayışların dikkat çekici bir tezahürü olmak üzere yapılan hararetli tartışmalardan sonra meclisin halifeye biat etmesi (bağlılık arz etmesi) için 15 kişilik bir TBMM heyeti oluşturularak İstanbul’a gönderilmiştir. Heyet 24 Kasım 1922’de yeni halife tarafından kabul edilmiştir.

Gelişmelerin yönünü göstermesi bakımından önemli bir konu da Halife Abdülmecit’in Meclis’in seçim kararı kendisine tebliğ edildikten sonra Ankara’ya gönderdiği ilk telgrafta dikkati çekmektedir. Halife, “Cuma selamlığında Fatih Sultan Mehmet tarzı bir sarık sarmak, hil’at giymek isteğini bildirirken, İslam âlemine yayınlayacağı beyannamede Vahdettin hakkında bir şeyler söylemek is-temediğini, ancak memleketin selameti gerektiriyorsa bunu dahi yapabileceğini” ifade etmiştir.9 Abdülmecit Efendi’nin bu yaklaşımı ile sonraki günlerde mecliste


174

ortaya çıkan halifeye tabi olma eğilimi Mustafa Kemal Paşa’nın konuya daha ge-niş bir açıdan eğilmesini gerektirmiştir.

5.1.2. CUMHURİYET HALK FIRKASI’NIN KURULUŞU

Saltanatın kaldırılmasından sonra meclis içerisinde artan muhalif akımlar, ağırlıklı olarak İstanbul’da halifenin etrafında toplanmaya başlamıştı. Lozan’da barış görüşmelerinin tıkanmasından sonra daha da artan engellemeler bu meclis ile barışa ulaşılamayacağını ortaya çıkarmıştı. 21 Şubat 1923 tarihli meclis görüş-meleri sonucunda işlerin mevcut anlayışla sonuçlandırılamayacağı kanaati do-ğunca, 1 Nisan 1923 tarihli oturumda bütün milletvekillerinin oybirliği ile seçim kararı alınmıştı. 8 Nisan’da Müdafaa-i Hukuk Birinci Grubu’nun seçim ilkeleri 9 madde halinde ilan edilmiştir. Müdafaa-i Hukuk Grubu’nun yeni kurulacak Halk Fırkası’na (Halk Partisi) temel teşkil edeceği de halka duyurulmuştur. Siyasi, ida-ri, ekonomik, sosyal, kültürel ilkelerin ortaya konduğu “özet” program ile seçime giren Mustafa Kemal Paşa, Haziran-Temmuz aylarında yapılan seçimleri büyük bir çoğunlukla kazanmıştır. 7 Ağustos’ta Ankara’ya gelebilen yüzün üzerindeki milletvekili Müdafaa-i Hukuk Grubu’nun Halk Fırkası’na dönüşmesi çalışmaları-nı başlatmıştır. 11 Ağustos’ta başlayan İkinci Dönem TBMM fikren daha uyum-lu bir yapıya sahiptir. Bu sırada Halk Fırkası’nın kuruluş çalışmaları da devam ediyordu. Nihayet 11 Eylül’de tamamlanan yapı yeni devletin ilk partisi olarak siyaset sahnesindeki yerini bürokratik işlemlerin bittiği 23 Eylül 1923’te almıştır. Atatürk’ün partinin 1927 yılında toplanan ilk büyük kongresini “ikinci büyük kongre” olarak nitelemesi, Halk Fırkası’nın kuruluşunu Sivas Kongresi’ne kadar geri götürdüğünü göstermektedir. Dolayısıyla Halk Fırkası’na Milli Mücadele’nin yapıcısı özelliğini de katmaktadır. Yayımladığı 104 maddelik tüzüğünde toplumu sınıfsız ve birbirine eşit olarak kabul eden Fırka, kanun yapmada mutlak eşitlik ve bağımsızlığı da vazgeçilmez olarak nitelemektedir.

5.1.3. CUMHURİYET’İN İLANI

5.1.3.1. Cumhuriyet Kavramı ve TBMM Hükümeti RejimiKısaca devlet başkanının seçimle belirlendiği sistem olarak tarif edebileceğimiz

cumhuriyet; bir yönetim şekli olarak halkın kendi kendini yönetme sürecine en etkin biçimde katılabilmesine imkân veren bir özelliğe sahiptir. Cumhuriyet, hal-kın söz konusu seçime katılımı oranında demokratik olma vasfı kazanmaktadır.

Toplumun her kesimine mücadeleye katılmak, fikirlerini dile getirmek imkâ-nı tanıyan bir anlayışla başlayan Türkiye Büyük Millet Meclisi süreci, hâkimiyeti kayıtsız şartsız millete veren anayasası ile de Türkiye’de şimdiye kadar olanlardan çok farklı bir dönemin başladığını simgelemekteydi.

Atatürk’ün yürütme organı olan hükümet üyelerinin milletvekillerinin 2/3 oyu

SİYASAL YAŞAM

175

ile seçildiği, kuvvetler birliğinin esas olduğu sistemini tarif ederken “Efendiler, biz benzememekle ve benzetmemekle iftihar etmeliyiz. Çünkü biz bize benziyoruz” sözleriyle ortaya koyduğu sistem, “meclis hükümeti sistemi”dir. “Zannederim bugünkü mevcudiyetimizin mahiyet-i asliyesi milletin temayülat-ı umumiyesini ispat etmiştir; o da halkçılıktır ve halk hükümetidir. Hükümetlerin halkın eli-ne geçmesidir,” idesiyle açıklığa kavuşturduğu anlayış, Türk demokrasi tarihin-de önemli bir dönüm noktası teşkil etmektedir. Meclis başkanına adı konmamış bir devlet başkanlığı görevi yükleyen sistem, milletin seçimi ile oluşan meclis ve onun büyük desteği ile belirlenen hükümeti ile aslında “doğrudan demokrasi” kavramının da bir ölçüde hayata geçtiği bir yapıyı göstermektedir.10

Mecliste gruplaşmaların ortaya çıkmasından sonra bile gerek birinci gerekse ikinci “Müdafaa-i Hukuk” gruplarının üye sayılarının tam olarak ortaya çıkma-ması, milletvekillerinin gündeme gelen konularda büyük bir çoğunlukla kendi ira-delerini ortaya koyabilmelerine imkân veren ortam, ülke ve milletin maruz kaldığı şartlar göz önüne alındığında son derece demokratik olarak kabul edilebilecek niteliktedir. Mevcut meclis tecrübesi “normal zamanların bir lüksü gibi faaliyet göstermesinin kabul edilirliği”11 hatırlanırsa maddi ve manevi her türlü sıkıntının TBMM vasıtasıyla aşılmasının kabulü ve bunun hayata geçirilerek mücadelenin başarılması, adı konmamış bir halk iradesi devrinin fiilen yaşandığının kanıtıdır.

Yeni halifenin seçiminden Türkiye Cumhuriyeti’nin ilanına kadar geçen süre-de gerek TBMM’de gerekse halk arasında mevcut şeklin ne olduğu ve nereye gi-dildiği hususunda bir kafa karışıklığı söz konusu olmuştur. Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin halifeye tabi olması gerektiği düşüncesini seslendirenler, halifeyi mevcut halde saltanat sıfatına sahip olmadan devletin başkanı ve sahibi saymak noktasına kadar gitmişlerdi. Gerçekten de Mustafa Kemal Paşa’nın Ankara’dan ayrılıp, İstanbul basınının ileri gelenleriyle görüşmelerde bulunmak üzere İzmit’e gittiği bir sırada Afyon Karahisar Mebusu Hoca Şükrü Efendi Hilafet-i İslamiye ve Büyük Millet Meclisi başlıklı bir küçük kitapçık yayımlayarak, saltanatın hi-lafetten ayrılarak kaldırılmasından halkın tereddüde düştüğünü, halbuki hilafe-tin hükümet demek olduğunu iddia etmişti. Hilafetin haklarını hiç kimsenin ve hiçbir meclisin kısıtlayamayacağı, dolayısıyla, meclisin halifenin meclisi olduğu savunulmaktaydı.12 Bu iddialara karşı hilafetin bu düzenleme ile gerçek yerini bulduğunu savunan Muş Milletvekili İlyas Sami, Antalya Milletvekili Rasih ve Siirt Milletvekili Halil Hulki Efendilerin Hâkimiyet-i Milliye ve Hilafet-i İslamiye başlıklı bir reddiye yayımlamışlardı.13 Diğer taraftan hükümet, konuya açıklık getirmek üzere otuz kadar makaleden oluşan Hilafet ve Milli Hâkimiyet adlı der-leme bir kitap yayımlamıştı. Mustafa Kemal Paşa ise İstanbul basınının sahip ve başyazarlarından oluşan bir heyete, mevcut şekli ile siyasetle uğraşmayacak bir hilafetin muhafaza edilebileceğini söylemekteydi.14

Aslında bu aşama Atatürk’ün uğrunda mücadele verdiği yeni rejim ve düzen-lemeler için gerekli olan zemini hazırlama dönemidir. Zira saltanatı kaldırırken


176

yaşananlar, milletin geleceğini yönlendirecek köklü değişimlerin mevcut kadro ile gerçekleştirilemeyeceğini ortaya koymuştu. Bu düşünceden hareketle Atatürk, yapmak istediklerinin ilk aşaması olarak yeni devletin rejimini netleştirecek adım-lar atmak gerektiğini görmüştü. Atatürk düşüncesinin temel öğelerinden, her işte meşru olmak, dolayısıyla halk ile beraber hareket etmek prensibi uygulamaya konmuştu. Buna paralel olarak Mustafa Kemal Paşa, yapmak istediklerini aşama aşama gerçekleştirmek üzere önce halk ile görüşmeye başlamıştı. Bu sırada vatan-daşlara; elde edilen başarının tek bir kişiye değil milletin umumuna ait olduğunu, bu sonuca sahip çıkmalarını, iradelerini hiç kimseye koşulsuz olarak terk etme-melerini öğütlemesi, kurmak istediği düzenin işaretlerini de veriyordu.15

Gazi Mustafa Kemal’e göre her türlü hürriyet, eşitlik ve adaletin en üst düzey-de sağlanması ve korunması da milli egemenlikle mümkündür. Ona yönelecek her türlü tenkit ve tehdit de hiçbir şekilde meşru olmayacaktır, dolayısıyla ceza-landırılmalıdır:

Hiç şüphe yok devletimizin ebed-müddet olması [sonsuza kadar yaşaması] için, memleketimizin kuvvetlenmesi için, milletimi-zin refah ve mesuliyeti için, hayatımız, namusumuz, şerefimiz, istikbalimiz için ve mukaddesatımız ve nihayet her şeyimiz için behemehal en kıskanç hislerimizle en açık teyakkuz ve intibahla-rımızla ve bütün kuvvetimizle hâkimiyet-i milliyemizi muhafaza ve müdafaa edeceğiz.16

Lozan’da yapılan görüşmelerde İtilaf devletlerinin dayatmalarının Büyük Millet Meclisi’nce kabul edilemez bulunması üzerine ülkeyi düşman işgalinden kurtarmış olmakla görevini yaptığını düşünen Birinci Meclis’in, barış hususun-daki kararı milletin yeni temsilcilerine bırakma olgunluğu göstermesi ve oybir-liği ile seçimlere gitme kararı alması milli egemenlik düşüncesinin fiilen hayata geçirilmesi olarak değerlendirilebilir.

Saltanatın kaldırılması ile gelinen aşamadan herhangi bir şekilde geri dönüş olmasını engellemek için, 15 Nisan 1923’te 334 numaralı ek kanun kabul edilmiş-ti. Bu kanun ile saltanatın ilgası, egemenliğin vazgeçilemez, bölüştürülemez ve devredilemez şekilde Büyük Millet Meclisi’nce temsil edildiği esasına karşı söz, yazı ya da fiillerle direnen, kargaşalık çıkaranların vatan haini olacakları hükme bağlanmıştı.17

5.1.3.2. Cumhuriyet’in İlanıİkinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin faaliyet döneminin başlarında 23

Ağustos 1923’te Lozan Anlaşması’nın onaylanmasıyla İstanbul’un boşaltılma-sı süreci başlamıştı. İstanbul komutanlığına atanan Selahattin Âdil Paşa’nın 1 Ekim’de Boğazlar bölgesinin boşaltılmasıyla ilgili protokolü Müttefik Kuvvetler

SİYASAL YAŞAM

177

komutanlarıyla imzalamasıyla başlayan süreç, Şükrü Naili Paşa komutasındaki birliklerin şehre girmesiyle 6 Ekim 1923 tarihinde sona erecektir. Bundan üç gün sonra ise mecliste önemli bir gelişme yaşanacaktı. Malatya Mebusu İsmet Paşa ve 14 arkadaşı yeni devletin başkenti olarak Ankara’yı öneren bir teklif vermişler-di. Yeni devletin kuruluş mücadelesinde karargâh oluşunun yanı sıra jeopolitik konumu, Ankara’nın Türkiye devletinin başkenti olarak seçilmesinde önemli rol oynamıştı. Teklif 13 Ekim 1923 tarihinde mecliste görüşülerek kabul edilmişti.

Bu dönemde meclisin en önemli icraatlarının başında 29 Ekim 1923’te dev-letin idare şeklinin cumhuriyet olduğunu ilan eden kararı alması gelmektedir. Bu kararın tarihi önemi çok büyüktür. Türk milleti ve ülkesinin düşman işga-linden kurtuluşu, mücadeleyi bu noktaya kadar getiren kadronun ortak ülkü-süydü. Ancak gerek saltanatın kaldırılması sırasında gerekse yeni halifenin seçil-mesi esnasında mecliste görülen hanedana tabi olma anlayışının devamı, radikal birtakım çözümler getirilmediği sürece eski sistemin devamını kaçınılmaz bir sonuç olarak göstermekteydi.18 İkinci dönem meclisin üyelerinin tamamına ya-kını Müdafaa-i Hukuk listesinden çıkmış olmakla birlikte ülkede birtakım işler gerçekleştirebilmek için halifelik-padişahlık gibi yaptıkları halk tarafından meşru kabul edilecek, sorgulanmayacak büyük makamların korunmasını zorunlu gören milletvekili sayısı az değildi. Kendi bildiği gerçekleri öğrendiğinde milletin de aynı kararları alacağına inanan Mustafa Kemal Paşa, milletin egemenliğini geri dönülmez bir şekilde sistemleştirmek gerektiği inancıyla, daha meclis açılmadan idari sistemi belirleyen anayasal düzeltmeleri devrin uzman hukukçularının fi-kirlerini alarak hazırlamıştı.

Cumhurbaşkanının görev ve yetkileri, hükümet biçiminin meclis hüküme-tinden kabine sistemine dönüştürülmesine imkân veren düzenlemeleri uygu-lamaya koymak için muhalefetin harekete geçmesi beklendi. Meclis ikinci baş-kanlığı ve İçişleri Bakanlığı için yapılan seçimler muhalefetin öne çıktığı aşama-lardı. Muhalif milletvekillerinin bu manzaraya dayanarak Ali Fethi (Okyar) Bey Hükümeti’ne muhalefetlerini artırmaları üzerine bu hükümetin istifasını isteyen Mustafa Kemal Paşa, muhalefete kendi hükümetini kurma fırsatı tanımıştı. Bir di-ğer deyişle kamuoyu önünde muhalefete hamle fırsatı vermekteydi. Ancak meclis hükümeti sisteminde bakan seçtirecek, meclis başkan vekili seçecek güce sahip olan muhalefet kendi arasından bir hükümet kurmayı başaramadı.19 Türkiye 27-28 Ekim 1923 tarihlerinde hükümetsiz kaldı.

En kuvvetli oldukları zamanda bile ülke yönetimi için hükümet oluştura-mayan muhalefete karşı “en kuvvetli olduğumuz gün bugündür” diyen Mustafa Kemal Paşa nihai adımı 29 Ekim’de atmıştır. Hükümet krizini aşmak için meclis hükümeti yerine kabine sistemini, idare şeklinin cumhuriyet olmasını içeren dü-zeltmeleri yine meclisin oyları ile anayasaya dahil ederek, girilen milli egemenlik yolundan dönüşün olmayacağını dosta düşmana göstermiştir. Cumhuriyetin ila-nı tüm yurtta 101 pare top atışları ile kutlanmıştır.20


178

5.1.4. HALİFELİĞİN KALDIRILMASI

5.1.4.1. İslam Geleneğinde ve Osmanlı Devleti’nde Halifelik KurumuHz. Muhammed’in vefatından sonra onun vekili olarak kurduğu devleti ve

toplumu yönetecek olanlara verilen halifelik unvanı ancak ilk dört halife döne-minde siyasi, askeri ve dini otoriteye sahip olarak işlevini icra etmiştir. Dördüncü halife Hz. Ali döneminde başlayan karışıklıklardan sonra babadan oğula geçen bir saltanat haline getirilen Emevi dönemi yaşanmıştır. Siyasi ve askeri etkinliği-ni tamamen kaybettiği Abbasi hilafeti döneminde dünyevi iktidar 11. yüzyılda Selçuklulara devredilmişti. Bağdat’ın Moğollar tarafından ele geçirilmesinden sonra bilhassa 15. yüzyıldan itibaren devletlerini İslami esaslara göre yöneten hükümdarların kullandığı bir unvan haline gelmiştir.

Yavuz Sultan Selim’in Mısır seferinin sonunda kutsal emanetleri İstanbul’a ge-tirmesi ile başladığı kabul edilen Osmanlı hilafetinin ilk döneminde bu unvana ciddi bir rol yüklenmemişti. Ancak Osmanlı devletinin siyasi ve askeri bakımdan gerilediği, Müslüman nüfusun oturduğu büyük ülke topraklarının elden çıkma-ya başladığı 18. yüzyıl sonlarından itibaren devletin dış politikasında ön plana çıkmaya yüz tutmuştu. Kırım’ın elden çıkmasına yol açan Küçük Kaynarca Ant-laşması ile başlayan kullanım, Sultan II. Abdülhamit’in 1880’li yıllardan itibaren hız verdiği İslam birliği siyasetinin de en önemli unsuru olmuştu. Hıristiyanlığın Papalığı ile aynı konumda varsayılan halifelik makamı, Hıristiyan-Batı yayılma-sına karşı Doğu-İslam dünyasının direnişinde dünya Müslümanlarının desteğini sağlamak için Osmanlı devletinin elindeki en önemli kozlardan biri olarak gö-rülmeye başlandı. İç politikada da Osmanlı halifesinin dünya Müslümanlarının kurtuluş ümidi olması imajının sürekli desteklenmesi ile halk arasında son de-rece popüler bir konuma getirildiği söylenebilir.21 İkinci Meşrutiyet’in ilanı ve sonrasında gelişen İttihat ve Terakki yönetiminin gündemine ancak Balkan ve Birinci Dünya Savaşlarıyla gelen hilafetin etkinliği, ilan edilen “cihat fetvası” ile bir bakıma test edildi: Zaten büyük bölümü uzun süredir yabancı sömürgesinde yaşayan dünya Müslümanlarından beklenen fiili yardım elde edilemedi.

Mondros Mütarekesi’nin imzalanması ile başlayan Milli Mücadele sürecin-de İstanbul hükümetlerinin ve padişahın, kurtuluşu diplomatik görüşmelerle ve galip devletlerin insafına sığınmakla araması, yönetimin halkla bağlantısını za-yıflatmıştır. TBMM’nin faaliyetlerini engellemek için yapılanlar gerek padişahlık gerekse halifelik makamının saygınlığını önemli ölçüde yok etmiştir.

5.1.4.2. Hilafetin KaldırılmasıSaltanatın kaldırılmasından sonra ancak tarihi ve vicdani bir hatıra olarak ko-

runacağı belirtilen hilafetin geleceği cumhuriyetin ilanından sonra netleşmeye başladı. Zira cumhuriyetin ilanına gösterilen tepkiler ve muhaliflerin halifenin etrafında toplanmaları, süreci hızlandırmaktan başka bir şeye yaramamıştı. Rauf

SİYASAL YAŞAM

179

(Orbay) Bey’in cumhuriyetin ilanında acele edildiği, iyice tartışılmadan, anaya-sadaki ilgili hükümler düzeltilmeden gündeme sokulduğu yolundaki eleştiriler-le dolu mülakatı 1 Kasım 1923 tarihinde Vatan ve Tasvir-i Efkâr gazetelerinde yayımlandı. Cumhuriyetin ilanı sırasında Trabzon’da bulunan Kâzım Karabekir Paşa ile İstanbul’da bulunan Ali Fuat (Cebesoy) Paşa da işlerin yürütülme tarzın-dan memnun olmadıklarını belirten işaretler vermişlerdi.22 Rauf Bey, mülakatı dolayısıyla parti grup toplantısında bilgi vermiş, cumhuriyete karşı olmadığını ifade etmenin ötesinde milli hâkimiyet prensibinin sadık takipçisi olduğunu tek-rar etmek zorunda kalmıştı.23 Aynı günlerde İstanbul basınında Mustafa Kemal Paşa’nın cumhurbaşkanı olmasına rağmen parti başkanlığını bırakmaması tek adamlığa doğru gidiliyor şeklinde eleştiriliyordu.24

5.1.4.3. Son Adım İçin Zeminin HazırlanmasıDiğer taraftan İstanbul basınında halifenin istifa edeceği, Anadolu’da bir yere

veya yurtdışına gönderileceği şeklinde iddialar görülmekteydi. Bunlardan daha dikkat çekici olanı İstanbul Barosu Başkanı Lütfi Fikri Bey’in istifa söylentileri-ne karşı çıkan mektubuydu. Hilafetin Türklüğe kazanılmış bir kuvvet, manevi bir hazine olduğunu ifade eden Lütfi Fikri, böyle bir hareketin “evvela hanedan, sonra millet için, Türklük için bir intihar olduğu” iddiasındaydı. Basında bu yak-laşımın abartılı olduğunu savunan yazılar da yer alıyordu.25

Aslında 13 Ekim 1923’te Ankara’nın başkent olarak kabulü ve 29 Ekim 1923’te cumhuriyetin ilanı, Türkiye’de eski düzenden her şeyiyle ayrı yeni bir devletin resmen hayata geçişini resmileştirmişti.

Diğer taraftan Müslüman sömürgeleri olan -başta İngiltere olmak üzere- dev-letlerin ve Müslüman ülkelerin gelişmeleri merakla izledikleri ve menfaatlerine uygun ortamda müdahale edebilme imkânı araştırdıkları görülmekteydi. İlk ha-reket hilafetin nüfuzundan çok çekinmiş ve hâlâ çekinmekte olan İngiltere’den geldi. 24 Kasım 1923 tarihinde Londra’dan Emir Ali ve Ağa Han’ın imzalarıyla Başbakan İnönü’ye gönderilen ancak ona ulaşmadan 5/6 Aralık 1923’te İstanbul basınında yer alan bir mektup, halifeliğin kaldırılması sürecini hızlandırmıştı. Yazarların İngiliz Kraliyet Danışmanı ve devlet yargıcı Emir Ali ile yine İngiliz Gizli Servisi’nde ajanlık yapan İsmailiyye mezhebinin lideri Ağa Han olması26 8 Aralık’ta mektubu tartışan Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne olayın ardında bir İngiliz parmağı olduğunu hissettirmişti.

Söz konusu mektupta; halifeliğin nüfuzunun azaltılıp siyasi teşkilatın dışında tutulmasının, İslam’ın dağılmasına, manevi dünya gücünün fiilen kaybedilme-sine yol açacağı uyarısı yapılmaktaydı.27 Hilafetin kaldırılmasının Müslümanlar arasında karışıklık çıkaracağına dikkat çeken mektup sahipleri, eğer İslamiyet’i dünyada büyük bir manevi kuvvet olarak muhafaza etmek istiyorlarsa nüfuz ve şerefinin hiçbir zaman papanın nüfuzundan aşağı olmaması gerektiğini ileri sü-rüyorlardı. Bu mektupla yeni devletin temel ilkesi olan tam bağımsızlığın hiçe


180

sayılmasının28 yanı sıra yeni devlet içinde bir iktidar mücadelesinin tarafı haline gelmek üzere olan hilafeti, gücünü artırarak muhafaza etmenin önerilmesi, mev-cut karmaşanın devamını istemekten başka bir şey değildi. Bu müdahalenin de Mustafa Kemal Paşa’nın sorunu radikal bir şekilde çözmeye yönelmesinde etkili olacağı kuşkusuzdu.

TBMM de hilafet meselesinde dış müdahaleye şiddetle tepki göstererek, 9 Aralık 1923 tarihli oturumunda, hilafet taraftarı ve cumhuriyeti yıpratıcı yayınla-ra karşı uyarıda bulunmak üzere bir İstiklal Mahkemesi’nin İstanbul’a gönderil-mesini kabul etmişti.29

Mustafa Kemal Paşa yeni dönemde halledilmesi kaçınılmaz hale gelen hilafet meselesinin yanında eğitimin birleştirilmesinin ve Şeriye ve Evkaf Vekâleti’nin kaldırılmasının da gerekli olduğuna karar vermişti. Bunun için basın, ordu ve üniversitenin de desteğini almak istemişti. 1924 yılı Ocak ayı başlarında biraz dinlenip, basın ve ordu ile temaslarda bulunmak üzere İzmir’e giden Paşa bir anlamda kamuoyu oluşturma faaliyetlerine başlamış oluyordu. Ancak bütün bu hazırlıklara ve tartışmalara rağmen sorunun çözümlenmesini Halife Abdülmecit Efendi’nin taleplerinin hızlandırdığı görülecekti.

Nitekim 1924 yılı bütçe görüşmeleri öncesi Abdülmecit Efendi, hükümetin kendisini dışlamasından ve Ankara basınında hakkında çıkan eleştiri yazıların-dan duyduğu rahatsızlığı hükümete iletmişti.30 Abdülmecit, ayrıca kendisine ay-rılan tahsisatın görevlerini yerine getirmede yetersiz kaldığını belirterek artırıl-masını istiyordu. Halife’nin bu talebi Mustafa Kemal Paşa için bardağı taşıran son damla olmuştu. Gerçekten de ordunun Harp Oyunları Tatbikatı’na katılmak için İzmir’de bulunan Cumhurbaşkanı, aynı gün Başbakan İsmet Paşa’ya gönderdi-ği telgrafta, problemin halifenin bizzat kendi davranışlarından kaynaklandığını, zira gerek saraydaki gerekse dışarıdaki tavrının saltanat havası taşıdığına dikkat çekmekteydi. Hilafet makamının “tarihi bir hatıra” olmaktan fazla bir önemi ol-madığının altını çizen Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Paşa, amacın saltanat ve debdebe değil, insanca bir yaşam sürmesini sağlamak olduğunu hatırlatmıştı.31

Bu arada İstanbul’da çıkan gazetelerin yöneticileri 4/5 Şubat 1924 tarihlerinde İzmir’de Cumhurbaşkanı ile görüştü. Bu görüşme bir nevi basın ile “barış” nite-liğindeydi.32

Basınla kurulan bu diyalogdan sonra, Mustafa Kemal Paşa 15/20 Şubat tarih-leri arasında gerçekleştirilen Harp Oyunları sırasında ve sonrasında paşalar ile görüş alışverişinde bulundu. 2. Ordu Müfettişi olan Ali Fuat Paşa, kendisine akta-rılan görüşleri laik ve demokratik bir yaklaşım için derhal yapılması gereken işler olarak nitelendirdiğini, hilafet meselesinde ise iki otoritenin aynı ülke içerisinde yaşayamayacağına göre derhal kaldırılması ve Osmanlı hanedanının Türkiye dı-şına çıkarılması gerektiğini belirtmekteydi.33

Kamuoyu oluşturma çalışmasının son ayağını üniversite oluşturmaktaydı. Ni-tekim kurumun problemlerini aktarmak üzere Ankara’ya hükümetle görüşmeye

SİYASAL YAŞAM

181

giden rektör ve dekanlardan oluşan heyeti İsmet Paşa, İzmir’e Mustafa Kemal Paşa’nın yanına götürmüştür. Burada yapılan görüşmelerde çeşitli konulardaki görüş alışverişi Cumhurbaşkanı’nın halifeliği kaldırmak hususunda “geç bile kal-mışız” kanısına varmasıyla sonuçlanmıştı.34

Nihayet konu 3 Mart 1924 tarihli meclis oturumunda tartışmaya açıldı. Hü-kümetin teklifi üzerine önce Siirt Milletvekili Halil Hulki ile elli bir arkadaşının vermiş olduğu “Şeriye ve Evkaf ve Erkân-ı Harbiye Vekâletlerinin İlgasına Dair Kanun” teklifi tartışıldı. Kanun gerekçesinde “din ve ordunun siyaset cereyanları ile alakadar olmasının birçok mahzurları olduğu ve bu durumun medeni dev-letler tarafından da kabul gördüğü” belirtilmişti.35 Kanun, kamusal işlere dair hükümlerin yerine getirilmesi TBMM ve hükümete ait olmasından hareketle, İslam dininin inanç ve ibadete dair bütün hükümlerinin ve problemlerinin hal-ledilmesiyle dini kurumların idaresi için bir Din İşleri Başkanlığı kurulmasını öngörüyordu. Bu birim, başbakanlığa bağlı olacak, başkanını ise cumhurbaşkanı atayacaktı.36

Milletvekillerinin sadece din işleri kurulunun ismi üzerinde durduğu, Arapça kelimeler yerine öz Türkçe olanlarının kullanılmasında hassasiyet gösterdikleri tartışmaların sonunda tasarı aynen kabul edilmiş, kanunlaşmıştır.37

Bundan sonra Saruhan Mebusu Vasıf Bey ve 57 arkadaşının sunduğu Tevhid-i Tedrisat Kanunu tartışılarak kabul edildi.38

Sıra artık hilafetin kaldırılmasına gelmişti. Urfa Mebusu Şeyh Saffet Efendi ve 53 arkadaşının kanun gerekçesi “Hilafetin mevcudiyetinin iç ve dış siyasette iki başlılık yarattığı, istiklal ve milli hayatta ortak kabul etmeyen Türkiye’nin şek-len veya dolaylı yoldan bile olsa ikiliğe tahammülünün olmaması” idi.39 Haneda-nın hilafet örtüsü altında Türkiye için daha tehlikeli olacağı dile getirilmekteydi. Kanun maddeleri ise beklentilerin ikisini birden karşılar nitelikteydi. Halife hal ediliyor (görevden alınıyor), hilafet, hükümet ve cumhuriyet kavramında zaten var olduğundan halifelik makamı sona erdiriliyordu. Hal edilmiş olan halife ve Osmanlı hanedanının erkek ve kadın bütün mensupları ile ailenin damatlarının Türkiye Cumhuriyeti dahilinde oturmak hakları ebediyen kaldırılıyordu. Gide-cek olanların geride bıraktıkları malvarlıkları için gereken düzenlemeleri içeren kanun, öncekilerin aksine mecliste tartışmalara sebep olmuştu.40 Sayıları fazla olmasa da hilafetin kaldırılmasının büyük bir hata olacağı bazı milletvekilleri ta-rafından meclis kürsüsünden seslendirilmişti.41

Tartışmalar sürecinin en açıklayıcı ve ikna edici konuşması Adliye Vekili Sey-yid Bey tarafından yapılmıştı. Halifeliğin kaldırılmasını İslam tarihinde hatta sosyal olaylar arasında büyük bir inkılap olarak tanımlayan Seyyid Bey, hilafetin dini olmaktan çok dünyevi ve siyasi bir konu olduğunu, hilafetin hükümet mana-sında, zamanın gereklerine tabi ve doğrudan doğruya millet işi olduğunu, dolayı-sıyla dinin temel kaynağı Kuran’da hilafet ile ilgili ayet olmadığını Arapça kaynak eserleri kullanarak ortaya koymuştu.42 Seyyid Bey’in Meclis’teki mevcut durumu;


182

milletin toplanıp kendi işini kendinin göreceğini ifade etmesi olarak tarif etme-si, meseleyi hakikaten gerçek yerine oturtmuş, herkesin kolaylıkla anlayacağı bir hale getirmişti. Seyyid Bey, meselenin gereğinden fazla büyütüldüğünü, hilafeti savunmak için hurafeye, masallara kadar dayanıldığını belirterek “Evet bunun bir manası vardır, o da görenektir. Efendiler, görenektir. Kafalar alışmış, gözler alışmış, zihinler alışmış, başka bir şey değil,”43 tespitini yapmıştı. Meclis’te fikir ve oybirliği sağlamaya büyük katkı yapan bu konuşmadan sonra Başvekil İsmet Paşa söz alarak meselenin iç ve dış siyasete dönük kısımları hakkında bilgi verdi. Müzakerenin kâfi olduğuna dair önergelerden sonra geçilen oylamada hilafetin kaldırılması oybirliği ile kabul edildi. Hanedana mensup kadınların yurtdışına gönderilmemesi, sadece erkeklerin kanuna tabi tutulması teklif edildiyse de deği-şiklik önergeleri reddedilerek tasarı olduğu gibi kanunlaştırıldı.44

Saltanattan sonra hilafetin de kaldırılması geleneksel toplum yapısına sahip Türk milletini çağdaş uygarlık düzeyine ulaştırma mücadelesinin önünü açmıştır. Çünkü böylece, birbiri ardınca gerçekleştirilecek inkılaplara, toplumsal muhale-feti harekete geçirerek engel olmaya çalışacakların kullanabilecekleri en önemli koz ortadan kaldırılmış oluyordu. Bütün bu adımlarla birlikte milli, laik, demok-ratik ve çağdaş devleti kurmanın hukuki zemini tamamlanıyordu.

5.1.5. YENİ ANAYASAL REJİM: 1924 ANAYASASI

Yeni Türk devletinin Milli Mücadele’yi yürüttüğü sırada kabul ettiği Teşkilat-ı Esasiye Kanunu henüz kuruluş aşamasında olan devletin ana ilkelerini ortaya koymaktaydı. Cumhuriyetin ilanı ve halifeliğin kaldırılmasından sonra bütün gücü ile Türkiye’yi çağdaş uygarlık düzeyine çıkaracak düzenlemelere girişecek olan yönetim, kurulan sistemi ebedileştirecek, yeni ihtiyaçlara cevap verecek, daha kapsamlı bir anayasa ihtiyacı içindeydi. Nitekim 20 Nisan 1924 tarihinde yürürlüğe giren anayasa (Teşkilat-ı Esasiye Kanunu) zaman içinde geçireceği dü-zenlemelerle birlikte, Türk İnkılabı’nın gerçekleştirilmesine ve çok partili demok-ratik düzenin kurulmasına imkân vererek, 1960’a kadar yürürlükte kalacaktı.

Devletin cumhuriyet vasfının değiştirilemeyeceğini, bunun teklif dahi edile-meyeceğini ilk madde olarak alan anayasa, milli egemenliği devletin ve sistemin temeli olarak kabul etmiştir. Yasama ve yürütme kuvvetini elinde tutan meclis, yürütme fonksiyonunu her zaman denetimi altında olacak bir hükümete vermiş-tir. Yargı millet adına bağımsız mahkemelere verilmiştir. Anayasa kanun karşısın-da eşitlik ilkesini öne çıkararak, din, vicdan, söz, yayın, seyahat, çalışma ve mülk edinme hürriyeti gibi klasik insan hukuku esaslarını garanti altına almaktadır.

Anayasa, “Türkiye ahalisine din ve ırk farkı olmaksızın vatandaşlık itibarıyla Türk denir” ibaresiyle Atatürk’ün “Türkiye Cumhuriyeti devletini kuran Türkiye halkına Türk milleti denir” tarifiyle uyum içinde bir kimlik oluşturmuştur. Türk İnkılabı’nın gelişme seyrine paralel olarak anayasada bazı düzenlemeler yapıla-

SİYASAL YAŞAM

183

caktır. Bunların en önemlileri, 1928’de devletin dininin İslam olduğuna dair iba-renin kaldırılması, 1937’de de cumhuriyetin temel niteliklerinin (Atatürk ilkele-ri) anayasaya dahil edilmesidir.

5.1.6. SİYASAL İNKILAPLARA KARŞI TEPKİLER VE ÇOK PARTİLİ SİSTEME GEÇİŞ DENEMELERİ

Milli Mücadele ile düşmanın ülkeden çıkarılmasının yanı sıra devlet anlayı-şında da son derece önemli değişme ve gelişmelerin yaşanmış olması, mücadele için birlikte yola çıkan kadrolar arasındaki görüş ayrılıklarını siyasi mücadele sebebi haline getirmiştir. TBMM, ülkenin her yanından temsilcilerden meydana gelirken, neredeyse ülkede mevcut bütün farklı fikirleri de bünyesinde toplamış-tı. Bütün üyelerin güç birliği yaptığı hedef, ülkenin düşman işgalinden kurtulu-şuydu. Bundan sonra yapılacaklar hakkında fikir birliği sağlamak ise mümkün değildi. Saltanatın kaldırılması, hilafetin kaldırılması ve bu esnada yapılan dü-zenlemeler mevcut fikir ayrılıklarını üst düzeye taşımıştı. Lozan’daki görüşmeler sırasında meclisteki siyasi mücadele Mustafa Kemal Paşa’nın seçimlere katılma-sını engelleyecek nitelikte kanun teklifleri vermeye kadar ileri gitmişti. İkinci Dö-nem TBMM’nin Müdafaa-i Hukuk grubunun listesinden oluşması daha homojen bir yapı beklentilerini kuvvetlendiriyorsa da gerek iç gerekse dış sorunların tartı-şılması sırasında güçlü bir parti içi muhalefet oluşmuştu.

5.1.6.1. Terakkiperver Cumhuriyet FırkasıMecliste Mustafa Kemal Paşa’nın hazırladığı listeden seçilmekle birlikte gerek

saltanatın gerekse hilafetin kaldırılması sürecinde rahatsızlıklarını dile getiren belli bir kesim vardı. Teşkilat-ı Esasiye Kanunu görüşmeleri sırasında belirgin-leşen muhalefet ikinci dönemin ikinci toplantı yılında başta mübadele, imar ve iskân ve yabancı okullar konusunda hükümeti zorlayacak düzeye gelmişti. Bu arada Kâzım Karabekir, Ali Fuat (Cebesoy) gibi hem ordu müfettişi hem de mil-letvekili olan şahsiyetler ordu müfettişliğinden istifa ederek Meclis çalışmalarına katılmak istemişti. Mustafa Kemal Paşa bunu kendisine karşı bir komplo olarak değerlendirip aynı konumda bulunan ordu üst düzey yöneticilerinin milletvekil-liğinden ayrılmalarını istedi. Böylece ordu ile siyaseti birbirinden ayırma işi de gerçekleştirilmiş oluyordu. 5 Kasım 1924 Mübadele İmar ve İskân Vekili hakkın-da verilen gensorunun hükümet hakkında bir güvenoyuna dönüşmesi üzerine hükümet güvenoyu almış ancak partiden istifalar da başlamıştı.

Muhalefet 17 Kasım 1924 tarihinde Kâzım Karabekir Paşa’nın başkanlığın-da Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın (TCF) kurulmasıyla resmi bir nitelik kazandı. Ali Fuat, Refet, Cafer Tayyar Paşalar, Rauf, Dr. Adnan (Adıvar), Feri-dun Fikri Beyler gibi tanınmış kişiler de kurucu olarak partide yer alıyorlardı. CHF’den ayrılan 32 milletvekilinden 28’i yeni partiye katılmıştı. Amaçlarını ik-


184

tidarı denetlemek olarak açıklayan, her türlü güdüme karşı olduklarını belirten yeni parti yöneticileri dini inanç ve görüşlere saygılı olduklarının altını çiziyor-lardı. TCF, yerinden yönetim ilkesini destekleyen, liberal, demokratik ilkeleri öne çıkaran programıyla dikkat çekiyordu.45 Diğer yandan tek dereceli seçim, ana-yasa değişiklikleri için kamuoyu yoklaması, cumhurbaşkanının tarafsızlığı gibi konularda beklentilerini ve mevcut uygulamaya eleştirilerini ortaya koymuşlar-dı.46 Bilhassa “dini inanç ve düşüncelere hürmetkârız” ifadesi CHF yöneticileri-ni rahatsız ederken, TCF kurucularının toplumca tanınmış kişilerden oluşması, birbiri ardına gerçekleştirilen inkılaplardan rahatsız geleneksel anlayışa sahip toplum kesimlerinin bu partide yoğunlaşmalarına yol açmıştı. Bu esnada Doğu Anadolu’da hilafet ve saltanatı geri getireceği iddiasıyla ortaya çıkan Şeyh Sait İsyanı’nın patlak vermesi, hükümetin caydırıcı tedbirler almasını gerektirmişti. 4 Mart 1925 tarihinde kabul edilen Takrir-i Sükûn Kanunu ile hükümete ülkenin iç huzurunu sağlamak için her türlü tehdit edici eylem ve kuruluşu yasaklama yet-kisi verilmişti. Ankara ve Doğu İstiklal mahkemeleri harekete geçirildi. TCF’nin Diyarbakır temsilcisinin isyanla ilişkisi gerekçesiyle bölgedeki bütün şubeleri kapatılırken, Ankara İstiklal Mahkemesi’nin dinin siyasete alet edildiği uyarısı üzerine hükümet de 3 Haziran 1925’de TCF’yi kapattı.

5.1.6.2. Şeyh Sait İsyanıBirinci Dünya Savaşı yıllarında Rusya’nın kışkırtmasıyla Doğu Anadolu’da

devlet otoritesine isyan ederek bölge halkını isyana teşvik eden ve devlet kuvvet-lerine karşı Rusya Konsolosluğu’na sığınmış olan Şeyh Sait’in bölge halkının hem dini hem de etnik duyarlılığını istismar ederek 13 Şubat 1925’te başlattığı isyan, yeni Türk devletinin karşılaştığı ilk ciddi tehlike niteliğindedir. Hükümetin Mu-sul meselesiyle uğraştığı bir sırada ortaya çıkan isyanın başarılı olmasından çıkarı olan devletlerin bu isyanları doğrudan veya dolaylı olarak destek oldukları bilin-mektedir. İsyancılar, hükümetin bölge insanlarını katledeceği, yapılan düzenleme-lerle dinin elden gittiği propagandası yapmışlardı. Kendilerinin Doğu Anadolu’da hükümet kuracakları, eski sistemi, hilafet ve saltanatı geri getirecekleri, “mahvol-maya doğru götürülen İslam’ın ihyasına Şeyh Sait’in Cenab-ı Hak tarafından me-mur edildiği” iddialarıyla en hassas yerinden yakaladıkları saf halkı olaya dahil etmeye çalışmışlardı.47 İsyanın kısa sürede yayılması üzerine hükümet 25 Şubat’ta Diyarbakır, Elazığ, Genç, Muş Ergani, Dersim (Tunceli), Mardin, Urfa, Siverek, Siirt, Bitlis, Van, Hakkâri illeri ile Erzurum’un bazı ilçelerinde bir ay süreyle sıkı-yönetim ilan etti. Bu arada Hıyanet-i Vataniye Kanunu’na bir ilave yapılarak dini siyasete alet etmek suretiyle dernek kurmak yasaklanmış, bu derneklere girenler, söz konusu amaçlar doğrultusunda çalışanlar, devletin şeklini değiştirmek, iç gü-venliğini sarsıp bozmak gibi faaliyette bulunanlar vatan haini sayıldı.48

Elazığ’ı ele geçirip Diyarbakır’ı kuşatacak kadar genişleyen isyan hareketi karşısında bölgeye asker kaydırma ve bütçeye ek ödenek koymaktan ibaret olan

SİYASAL YAŞAM

185

karşı tedbirleri yeterli bulmayan muhalefetin baskısına dayanamayan Ali Fethi (Okyar) Bey Hükümeti istifa etmek zorunda kaldı. 3 Mart 1925’te yeni hükümeti kuran İsmet Paşa, hemen Takrir-i Sükûn Kanunu’nu Meclis’e sevk ederek bölgeye iki İstiklal mahkemesinin gönderilmesini de karara bağlatmıştı. Bu esnada isyan-cıların 7 Mart 1925’te Diyarbakır’a yaptıkları saldırının ordu birlikleri tarafından püskürtülmesi, isyanını boyutunu ortaya çıkarmıştı. 26 Mart’ta karşı harekete ge-çen 3. Ordu birlikleri Hani, Lice, Silvan, Genç bölgelerini isyancılardan temizle-mişti. İsyanın elebaşı Şeyh Sait ve yanındakilerin 15 Nisan’da ele geçirilmeleriyle isyan tamamen bastırıldı.

İsyancıların yargılanmasını Doğu İstiklal Mahkemesi yapmış, 21 Mayıs/28 Haziran tarihleri arasındaki yargılamalardan sonra elebaşları da dahil olmak üzere 49 kişinin, dini ve etnik kökenli bir devlet kurmak için zor kullanarak pek çok suçsuz vatandaşın ölümüne sebep oldukları, yağma ve hırsızlık yaptıkları ge-rekçesiyle idamına karar verilmiş, bunlardan iki kişinin cezası hapse çevrilmiş, diğerlerinin cezaları infaz edilmiştir.49

5.1.6.3. İzmir SuikastıŞeyh Sait İsyanı’ndan sonra yeni devleti uğraştıran diğer bir önemli olay Ata-

türk’e suikast girişimi olmuştur. Gerek şahsi çekememezlik, kin ve haset, gerekse siyasi fikir ayrılıkları dolayısıyla Mustafa Kemal Paşa’ya karşı olanlar ona siya-si mücadele yoluyla engel olamayınca işi suikasta kadar götürmüşlerdi. Birinci TBMM’de Rize Milletvekili Ziya Hurşit’in cumhuriyetin ilanından sonraki ge-lişmeler karşısında Meclis’teki muhalefeti yetersiz ve pasif bularak Atatürk’ü or-tadan kaldırmaya kalkışması olayına İttihatçı kökenli eski milletvekillerinin de karışması, bunun uzun vadeli bir hesaplaşma teşebbüsü olduğunu gösteriyordu. Suikastin hazırlık aşamasında bir vesile ile gelişmelerden TCF yöneticilerinin ha-berdar olması girişimi erteletmiş, ancak resmi makamları haberdar etmemeleri onların da olaya dahil oldukları şeklinde yorumlanmıştı.

Nihayet 14 Haziran 1926’da Atatürk’ün İzmir’e gelişi sırasında saldırmaya karar veren suikastçılar, yer olarak Atatürk’ün arabasının trafik dolayısıyla ya-vaşlayacağı Kemeraltı’nı seçmişlerdi. Saldırıyı gerçekleştirdikten sonra limanda hazır tutulan bir motorla Sakız adasına geçmeyi planlamışlardı. Ziya Hurşit, Laz İsmail, Gürcü Yusuf ve Çopur Hilmi adında üç tetikçiyi ayarladıktan sonra Mus-tafa Kemal’in gelişini beklemeye başlamışlardı. Ancak gelişini bir gün ertelemesi üzerine teşebbüsün haber alındığından endişe ederek hiç olmazsa kendini kur-tarmak isteyen Giritli Şevki durumu İzmir Valiliği’ne haber verdi.50 Saklandıkları yerde yakalanan suikastçılardan Ziya Hurşit her şeyi itiraf ederek suçunu kabul-lendi. Olayı soruşturan İstiklal Mahkemesi’nin TCF’nin ileri gelen yöneticilerini de tutuklaması Başbakan İsmet Paşa’nın devreye girmesine yol açmıştı. Yapılan duruşmalarda parti yöneticilerinin suçsuzluğu anlaşılmış, sadece yurtdışında olan Rauf Bey gıyabında cezalandırılmıştı. Mahkeme, İttihatçı ileri gelenlerden


186

Cavit, Dr. Nâzım Nail ve Hilmi Beyler ile eski milletvekillerinden Şükrü, Halis Turgut, İsmail Canbolat, Rüştü, Ziya Hurşit, Hafız Mehmet, Sarı Efe Edip, Albay Arif ’in yanı sıra, askerlikten emekli Çopur Hilmi, Rasim, Laz İsmail, Gürcü Yu-suf, eski Ankara Valisi Abdülkadir ve Kara Kemal’i ölüm cezasına çarptırmıştı. TBMM’nin verdiği kurtuluş mücadelesi sırasında dahi İttihat ve Terakki’yi ihya etmeye çalışan, açılan siyaset yolunda halkın desteğini alamayınca rakiplerini silahla ortadan kaldırmaya çalışanların Türk siyasetinden temizlenmiş olması kazanç hanesine yazılacak en önemli sonuç olsa gerektir. Atatürk, suikast giri-şiminin ortaya çıkarılması üzerine karşıtlarının kendi şahsında aslında cumhu-riyete karşı olduklarına dikkat çekerek Türkiye Cumhuriyeti’nin sonsuza kadar yaşayacağını bütün dünyaya ilan etmiştir.

5.1.6.4. Takrir-i Sükûn Kanunu ve RejimiŞeyh Sait İsyanı’nın bastırılması sırasında çıkarılan Takrir-i Sükûn Kanunu

1929 yılına kadar yürürlükte kalmıştır. Hükümete rejim ve inkılaplar aleyhin-de her türlü karşı faaliyeti engelleme yetkisi veren bu kanun çerçevesinde sosyal yapı düzenlemelerinin hemen hepsi gerçekleştirilmiştir. Tekke ve zaviyelerin ka-patılması, Şapka İnkılabı, Medeni Kanun başta olmak üzere hukuk alanındaki yenilikler, Harf İnkılabı gibi, asırlardan beri devam eden din, dünya ve devlet anlayışının gelenekselleşmesinin doğurduğu değişime karşı hoşgörüsüzlük, ta-hammülsüzlük ortamında yeni Türk devletini çağdaş uygarlık düzeyine taşıyacak düzenlemelerin kolaylıkla kabullenilmesi beklenemezdi. Dolayısıyla hükümetin rejimin ve uygulamaların selameti için istediği kanunları, düzenlemeleri serbest-çe yaptığı bu dönem, toplumun geleneksel anlayışını rahatsız edecek düzenleme-lerin tamamlanması için kaçınılmaz bir geçiş evresi olarak kabul edilebilir.

5.1.6.5. Serbest Cumhuriyet Fırkası OlayıTürkiye’de cumhuriyetin ilanından sonra sosyal, siyasi ve idari düzenlemeler

peş peşe gerçekleştirilirken dikkat edilen en önemli nokta ekonomik bağımsızlı-ğın da paralel gelişmesini sağlamaktı. Ancak Milli Mücadele sırasında işgal altına alınan yerlerin üretim potansiyelinin de binalarıyla beraber yakılıp yıkılması de-yim yerindeyse yeni yönetime bir enkaz bırakmıştı. Hükümetlerin bütün çabala-rına rağmen toplumun her kesiminin eşit ve yeterli iyileştirmeden faydalanması-nı sağlamak mümkün olmadı. Atatürk, gerek yaptığı inkılaplar, gerekse bunların toplum tarafından anlaşılmasını sağlamak için devamlı olarak halk ile temasta olmayı esas kabul etmiş, bu amaçla sık sık yurt gezilerine çıkmış bir devlet ada-mıydı. Bu gezilerde kimi zaman olumsuz manzaralarla karşılaşıyordu. Atatürk, genel olarak mevcut sıkıntıların 5-10 yıllık değil asırlık ihmallerin sonucu ortaya çıktığını görmüştü. Bununla beraber bir kısım sıkıntıların hükümetin denetim-sizliğinden kaynaklandığını da gözlemlemişti.51 Türkiye’deki siyasi düzenin ön-görülen çok partili demokratik ortama kavuşmasını sağlamak, millet işlerinin

SİYASAL YAŞAM

187

hükümetin halk tarafından dolaylı kontrolü ile yürümesine imkân tanımak da yerleştirmeye çalıştığı esaslar arasındaydı.

Buna paralel olarak Mustafa Kemal Atatürk, Meclis’te bir muhalefet partisinin faaliyet göstermesinin halkın durumunun iyileştirilmesine katkı sağlayacağını düşünüyordu. Cumhuriyet hükümetlerinin hızla kalkınmak amacıyla başlattık-ları yatırım ve millileştirme faaliyetlerinin maddi yükünün tek bir nesle yüklen-mesinin yanlış olduğu düşüncesiyle hükümetin ekonomik politikalarını eleştiren Ali Fethi (Okyar), Ahmet (Ağaoğlu) gibi liberal görüşlü siyasilerin yer alacağı bir parti hem hükümetin kendine çekidüzen vermesini sağlar, hem de demok-rasi kültürünün yerleşmesine katkıda bulunabilirdi. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ile yaşanan olumsuz deneyimin de tesiri ile Atatürk, yeni partiyi yakın arkadaşı, Cumhuriyet’in ilk başbakanlarından Ali Fethi Bey’in kurmasını sağ-ladı. Partinin finansmanını ve Meclis içinden desteğini de sağlayan Atatürk, bu projeye desteğini daha somut olarak göstermek için kız kardeşi Makbule Hanım ile yakın arkadaşı Nuri (Conker) Bey’i de kurucu olarak görevlendirdi. Laiklik ve cumhuriyetin devamlılığı konusunda hemfikir olduklarını vurgulayan mek-tupların teatisi ile 12 Ağustos 1930 tarihinde kurulan Serbest Cumhuriyet Fırkası (SCF), Türk siyasi hayatına canlılık katmasına karşın çok uzun ömürlü olama-mıştır.

SCF’nin kuruluşu mevcut durumlarından memnun olmayan kitleler için bir umut ışığı oldu. Bilhassa 1929 yılında bütün dünyada etkisini gösteren Ekono-mik Buhran’dan en çok etkilenen Ege bölgesinde partinin teşkilatı adeta kendi kendine ortaya çıktı. Fethi Bey’in İzmir’e yaptığı gezi yeni partinin Cumhuriyet Halk Fırkası (CHF) yöneticileri ile iktidar mücadelesini de açıkça başlatmış oldu. Mevcut şartlarda ilk seçimde iktidar olacakları beklentisine giren Fethi Bey ve arkadaşları partiye katılan, taşra teşkilatını oluşturan kadroları kontrol edemedi. Taşrada SCF’nin kazanması durumunda inkılaplardan vazgeçileceği propagan-dası yapılmaya başlandı. CHF yöneticileri de iktidarın ellerinden gideceği endi-şesi ile karşı propagandaya hız verdiler.52

Atatürk’ün çok partili hayatın yerleşmesine verdiği önem dolayısıyla iki parti arasında hakem rolünü benimsemesi halkın desteğini belirgin şekilde yeni par-tiye yönlendirdi. Ancak onun demokratik kültürün yerleşmesi için çabalaması-na karşılık, ortaya kısır parti çekişmeleri çıktı. Yeni partinin hızla gelişmesine karşın Atatürk’ün tarafsızlığını koruması CHF ileri gelenlerinin onun desteğini istemelerine kadar vardı. Siyasi çekişme yeni partinin katıldığı belediye seçim-lerinde İçişleri Bakanlığı’nın devlet memurlarından taraf tutmasını istemesiyle doruğa ulaştı. SCF’nin bir büyük şehir, otuzdan fazla da ilçe belediyesinde seçim kazanması CHF’yi endişeye sevk etti. Ara seçimlerde Gümüşhane milletvekili olarak parlamentoya giren Fethi Bey’in seçimlerdeki uygulamaları dolayısıyla İçişleri Bakanı hakkında verdiği gensoru önergesi sert tartışmalara yol açmıştı. Hükümet, muhalefeti “irticayı hortlatmak” ile itham ederken, muhalefet de hü-


188

kümeti kanunsuzluk ve baskı yapmakla suçluyordu. Bu siyasi ortamda yeni parti Atatürk’e karşı politika yapmak durumunda kaldı. İki parti arasında “milli blok” sistemi kurarak çok partili hayatı bir ölçüde devam ettirmek isteyen Atatürk’ün CHF’ye yardım etmek ihtiyacı hissettiğini gören SCF yöneticileri 17 Kasım 1930’da partinin feshi kararını aldı. Üç aylık SCF deneyimi hem iktidar hem de muhalefetteki politikacıların eleştiriye tahammülü öğrenemediklerini göstermesi bakımından dikkat çekicidir.53

SCF’nin kapanmasından kısa bir süre sonra Menemen’de ortaya çıkan irtica hareketi ise siyasiler kadar toplumun da henüz cumhuriyeti yeterince anlayama-dığı ve sahiplenemediğini gösteren bir olay olarak devleti uyarmıştır.

5.1.6.6. Menemen-Kubilay OlayıSerbest Cumhuriyet Fırkası’nın kapanmasının üzerinden bir aydan fazla bir

zaman geçtikten sonra Menemen ilçesinde çıkan bir olay dikkatleri yeniden hal-kın dini inancının istismarına çevirmiştir. Manisa’da bir müddet faaliyet göster-dikten sonra 23 Aralık sabahı erkenden Menemen Çarşı Cami’ne gelerek mehdi olduğu iddiasıyla cami cemaatine propaganda yapan derviş Mehmet ve adamla-rı şeriat ilan edeceklerini belirterek halkı kendilerine katılmaya zorlamışlardır. Kısmen merak ederek bekleşen, kısmen de tehdit ederek etraflarına topladıkları kalabalığı yeterli gördüklerinde belediye meydanına çıkarak yeşil bayrak açıp “şe-riat” ilan etmeye kalkışmışlardı. Gelişmelerin duyulması üzerine ilk olarak Me-nemen’deki 43. Piyade Alayı kumandanlığında görevli Öğretmen Yedek Subay Mustafa Fehmi (Kubilay) isyancılara engel olmaya çalışmıştır. Ancak olay yeri-ne geldiğinde kendilerine kurşun işlemeyeceğini iddia eden asilerin açtığı ateşle yaralanan ve yanındaki iki mahalle bekçisi ile birlikte öldürülen Kubilay, Cum-huriyet inkılabının ilk şehidi olmuştur. Daha sonra üzerlerine gönderilen askeri birlikler asilerin hepsini etkisiz hale getirmişlerdir.

Olayı Kubilay’ın şahsında Cumhuriyet’e karşı girişilen bir suikast olarak gören devlet yönetimi meseleyi en üst düzeyde ele almıştır. Ayaklanma hakkında derhal adli kovuşturma başlatılarak arka planda neler olduğunun ortaya çıkarılabilmesi için çalışmalar yapılmıştır. 31 Aralık 1930 tarihli hükümet kararıyla Menemen ile Aydın ve Balıkesir’in merkez kazalarında sıkıyönetim ilan edilmiştir. 2. Ordu Kumandanı Fahrettin (Altay) Paşa’nın sıkıyönetim komutanlığına getirilmesinin ardından 1. Kolordu Kumandan Vekili Mustafa (Muğlalı) Paşa da divanıharp re-isliğine atanmıştır.

Olaya müdahil olanların yargılanması için kurulan askeri mahkemenin çalış-maları üç hafta kadar sürmüştür. Mahkeme kayıtlarında planlı bir başkaldırı ha-reketi olduğu ortaya konan Menemen olayının neticesinde 27 sanık beraat etmiş, 41 suçluya çeşitli sürelerde hapis ve 36 suçluya idam cezası verilmiş, bunların da 34’ü Meclis tarafından onanarak infaz edilmiştir. Hükümetin, arkasında dini, siya-si veya sosyal tahrikler ve işbirlikçiler olup olmadığı konusunda titiz incelemeler

SİYASAL YAŞAM

189

yaptığı bu olay, halkın henüz kolaylıkla istismar edilebilecek durumda olduğunu gösterdiği gibi, eski rejim yanlılarının da hâlâ aktif olduğuna dikkat çekmiştir.54 Cumhuriyetin ilanından beri yapılmakta olan, bir hanedana kulluktan cumhuri-yete vatandaş yetiştirmeye yönelik çalışmaları yeni bir ruh ve heyecanla artırarak ve hızlandırarak devam ettirmek gereğini ortaya koyan bu olaydan sonra, cumhu-riyeti halka daha kapsamlı ve doğrudan anlatma çabası içine girilmiştir.

5.2. İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NDAN 21.YÜZYILA TÜRKİYE’DE SİYASAL YAŞAM

Atatürk’ün 10 Kasım 1938 tarihinde vefatından bir gün sonra Türkiye Büyük Millet Meclisi, yeni cumhurbaşkanını belirlemek üzere toplanmış ve İsmet İnönü cumhurbaşkanı olarak seçilmiştir.

İnönü’nün cumhurbaşkanlığının başladığı tarihte başbakan olarak bulunan Celal Bayar, 25 Ocak 1939 tarihinde istifa edinceye kadar görevde kalmış ve onun istifasının ardından hükümeti kurma görevi Refik Saydam’a verilmiştir. İnönü, 1939 seçimlerinden sonra ilk olarak Meclis’te iktidarı denetlemek üzere Müstakil (Bağımsız) Grup adı altında bir grup oluşturdu. Partili milletvekillerinden Kurultay tarafından seçilecek 21 kişilik bu grup Meclis’te bağımsız bir kimlik taşıyacak ve tek partili sistemde denetim görevi yapacaktı. Buna ek olarak İkinci Dünya Savaşı’nın başladığı ve Türk dış politikasında son derece hareketli bir sürecin bulunduğu günlerde Köy Enstitüleri Kanunu çıkarılmıştır. Refik Saydam’ın ölümünün ardından 1942 yılında Başbakanlığa getirilen Şükrü Saraçoğlu döneminde Milli Korunma Kanunu, Varlık Vergisi kanunları çıkarılmış ve savaş için yapılan hazırlıkların Türk ekonomisi üzerinde yarattığı olumsuz etki, basında yer alan kimi eleştirel yazılarla bu dönemde yavaş yavaş dile getirilmeye başlanmıştır. Yine aynı dönemde Köy Enstitüleri Kanunu ile başlayan ve 1944 yılı bütçe görüşmelerinde Celal Bayar’ın ret oyu vermesi gibi örneklerle devam eden bir parti içi muhalefet hareketi gözlenmeye başlanmıştır.55

5.2.1. DEMOKRAT PARTİ’NİN KURULUŞU VE İKTİDAR DÖNEMİ

İkinci Dünya Savaşı’nın ardından son yıllarda kendini göstermeye başlayan muhalif hareketin sonucunda önce 18 Temmuz 1945 tarihinde Milli Kalkınma Partisi, 7 Ocak 1946 tarihinde ise Demokrat Parti (DP) kurularak çok partili yaşama geçilmiştir.56

DP’nin doğuşunu hazırlayan süreç; Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu ve Bütçe Kanunu gibi bir kısım kanunların mecliste görüşülmesi sırasında ortaya çıkan tartışmalar ile başlamış ve Adnan Menderes, Refik Koraltan, Fuat Köprülü, Celâl Bayar ve Emin Sazak’ın ret oyu vermesi ile ivme kazanmıştır. Milli Kalkınma Partisi daha önce kurulmuş olmasına rağmen pek fazla etkinliği olmamıştır.


190

7 Haziran 1945 tarihinde CHP Meclis Grup Başkanlığı’na Bayar, Menderes, Köprülü ve Koraltan’ın imzaları ile tarihe “Dörtlü Takrir” olarak geçmiş bulunan ve genel olarak ülkede ve partide siyasal liberalleşme isteyen bir önerge verildi. Bu önerge CHP içerisinde reddedildi ve parti içi muhalefet eleştirilerek Menderes ve Köprülü partiden çıkarıldı. Arkasından ise Bayar milletvekilliğinden istifa etti ve Refik Koraltan da partiden çıkarıldı. Bütün bu gelişmelerin ardından Celâl Bayar, Adnan Menderes, Fuat Köprülü ve Refik Koraltan tarafından DP’nin kuruluşu gerçekleştirildi.57

DP’nin kurulmasından sonra Seçim Kanunu’nda değişiklik yapılarak tek dereceli seçim sistemine geçildi. Açık oy ve gizli sayım esasına dayalı olarak yapılan 1946 genel seçimlerinin sonucunda CHP birinci parti olarak TBMM’ye girmiş ve DP’nin yanı sıra altı bağımsız milletvekili de mecliste yerlerini almıştır. 1950 yılında çıkarılan yeni bir kanunla seçimlerde gizli oy açık sayım esası kabul edilmiştir. Yeni düzenleme ile girilen 1950 seçimlerini bu kez DP birinci parti olarak tamamlamıştır. İkinci Parti durumundaki CHP ile birlikte Millet Partisi’nden bir milletvekili ve dokuz bağımsız meclise girmiştir. 1954 ve 1957 seçimlerini yine DP kazanmıştır. Böylece DP, 1950’den 27 Mayıs 1960 İhtilali’ne kadar iktidarda bulunan parti olmuştur.58

Celâl Bayar’ın Cumhurbaşkanı, Adnan Menderes’in Başbakan ve Refik Koraltan’ın TBMM Başkanı olduğu DP iktidarının ilk yıllarından itibaren basına karşı hoşgörülü olmaması, iç politikada baskıcı bir yöntemin izlenmesi, ekonomik sıkıntılar, İsmet İnönü’nün İzmir’de katılacağı parti kongrelerinin yasaklanması, verdiği demeçler hakkında yayın yasağının konulması gibi bir dizi sorun ortaya çıkmaya başladı. 1960 yılına gelindiğinde iktidar muhalefeti ihtilal kışkırtıcılığı, muhalefetse iktidarı bir baskı rejimi kurmakla suçluyordu.59

1950’li yılların ilk yarısı DP iktidarının siyasal, toplumsal ve ekonomik açılardan güçlenme yılları oldu. Gerek iç ve gerekse dış faktörlerin de beklenenden iyi olması nedeni ile kitlesel desteğini artırdı. Ancak toplumda ve TBMM’deki ezici üstünlükleri nedeni ile muhalefete karşı hoşgörüsüz davranmaya başladıkları ileri sürülmekteydi. CHP için çok önemli olan parti malvarlığının 1953 yılında hazineye devredilmesi, Halk Evleri ile Halk Odaları’nın malvarlığına el konulması gerginleşmeyi tetikleyen olaylardı. Bunlara ek olarak 1950’lerin ortalarından itibaren ekonomik ve siyasal nedenlerle de DP yönetimine karşı muhalefet güçlenmeye başladı. Hatta bu muhalefet DP’nin kendi içinde de belirmeye başladı. Nitekim 1955 sonlarında bu partiden ayrılan bir grup milletvekili Hürriyet Partisi’ni kurdu ve Menderes yönetimini eleştirmeye başladı. Ancak bu parti seçimlerde herhangi bir varlık gösteremeyerek CHP’ye katıldı. Bu yılın sonunda DP arkasındaki toplumsal desteği büyük ölçüde kaybetmeye başladı. Her ne kadar kırsal kesim hâlâ desteğe devam etse de kentlerdeki destek azalmaya başlamıştı. Enflasyonun artması, çalışanların ücretlerinin düşmesine neden oluyor ve sanayiciler kaynakların tarımsal kesime ayrıldığından şikâyet ediyorlardı.60

SİYASAL YAŞAM

191

Çok sayıda nedenin etkisi altında 27 Mayıs 1960 günü Milli Birlik Komitesi adı altında toplanan bir grup subay, yönetime el koymuştu. Bir gün sonra hiçbir partiden olmayan bilimadamları, tanınmış kişiler ve subaylardan oluşan geçici Milli Birlik Hükümeti kurulmuştur. 29 Eylül 1960 tarihinde esas amacından ayrıldığı, dini siyasete alet ettiği, bir grup vatandaşı diğer gruba düşman ettiği, vatandaşlar arasında eşitlik haklarını ihlal ettiği, parti ileri gelenleri tarafından Anayasa’nın ihlaline yol açıldığı, seçmenlerine karşı güven bırakmadığı, parti teşkilatına hesap vermekten korkup değişik tarihlerdeki genel kongrelerin yapılmasına engel olduğu ve sosyal bir parti olmak özelliğini kaybettiği gerekçeleriyle DP kapatılmıştır.61

Yönetime el konulmasının ardından Yassıada’da Yüksek Adalet Divanı adı verilen ve adli, askeri, idari kesimdeki yargıçlardan oluşan ve hükümetin önerisi üzerine askeri komite tarafından görevlendirilen bir mahkeme çalışmaya başladı. 14 Ekim 1960’tan 15 Eylül 1961 tarihine kadar süren Yassıada mahkemelerinde cinayet, ayaklanmaya azmettirme, bilerek mala ve cana zarar verme gibi suçları kapsayan ağır ceza davası, Anayasayı ihlal kapsamındaki siyasal davalar ve yolsuzluk davası başlıkları altında toplanan suçlamaları içeren dava dosyaları nedeni ile toplam 592 kişi sanık olarak yargılanmış ve Adnan Menderes, Fatin Rüştü Zorlu ve Hasan Polatkan, ölüm cezaları onaylanarak idam edilmişlerdir. 1961 yılında İsmet İnönü başkanlığında kurulan koalisyon hükümeti döneminde çıkarılan af kanunu ile bir kısım Yassıada mahkûmları salıverilmiş ve Celâl Bayar sağlık problemleri nedeni ile 1964 yılında serbest bırakılmıştır. 1966 yılında çıkarılan af yasası ile de DP’li hükümlülerin kamu hakları yeniden tanınmış ve 1969 ile 1974 yıllarında yapılan değişiklikler sonucunda ise siyasi haklarını yeniden elde etmişlerdir.62

5.2.2. 27 MAYIS 1960 SONRASININ SİYASİ GELİŞMELERİ VE 12 MART 1971 MUHTIRASI

27 Mayıs sonrasında bir taraftan yargılamalar yapılırken diğer taraftan anayasayı ve seçim kanununu hazırlamakla yükümlü olan Kurucu Meclis, 6 Ocak 1961 tarihinde açılmıştır. 27 Mayıs 1961 tarihinde hazırlanan son anayasa metnini kabul ederek Kurucu Meclis, anayasa yapıcılığı görevini tamamlamış ve siyasi parti faaliyetlerine de izin verilmesi üzerine bu süreçte çok sayıda parti kurulmuştur.63 Bunların arasında CHP, Cumhuriyet Köylü Millet Partisi, Adalet Partisi, Sosyalist Parti, Mutedil Liberal Parti, Çalışma Partisi, Cumhuriyetçi Mesleki Islahat Partisi, Memleketçi Serbest Partisi, Yeni Türkiye Partisi, Türkiye İşçi Partisi, Güven Partisi, Musavat Partisi, Millete Hizmet Partisi, Muhafazakâr Parti ve Cumhuriyetçi Parti gibi partiler bulunuyordu. Bu partilerin içinde 27 Mayıs 1960 ihtilali sonrasında kapatılan Demokrat Parti’nin mirasına aday iki partinin varlığı dikkat çekicidir. Genelkurmay Başkanlığı yapmış Ragıp


192

Gümüşpala’nın başkanlığında kurulan Adalet Partisi ile eski maliye bakanlarından Ekrem Alican’ın başkanlığında kurulan Yeni Türkiye Partisi.64

15 Ekim 1961’de yapılan ihtilal sonrasının ilk genel seçimlerinde CHP oyların % 36.7’sini alarak 173 milletvekili, Adalet Partisi (AP) oyların % 34.7’sini alarak 158 milletvekili, Yeni Türkiye Partisi (YTP) oyların % 13.9’unu alarak 65 milletvekili, Cumhuriyet Köylü Millet Partisi (CKMP) ise oyların % 13.7’sini alarak 54 milletvekili çıkarmıştır. Seçim sonucunda CHP, 1957 seçimlerine göre oy kaybetmiş ve Demokrat Parti oyları seçimlerden dokuz ay önce kurulmuş iki yeni parti olan AP ile YTP arasında paylaşılmıştır. Kapatılan Demokrat Parti oylarının yöneldiği AP, Ege ve Akdeniz bölgelerinde, Yeni Türkiye Partisi ise Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde etkili olmuştur. Bu seçim sonuçları en yüksek oyla sandıktan çıkmış olmasına rağmen CHP’yi tek başına iktidara taşıyamamış ve İsmet İnönü tarafından CHP-AP koalisyon hükümeti kurulmuş, Orgeneral Cemal Gürsel Türkiye Cumhuriyeti’nin 4. Cumhurbaşkanı olmuştur.

1961-1965 arası dönemde İnönü’nün ikinci ve üçüncü koalisyon hükümetleri işbaşında bulunmuştur. 1964 Kıbrıs bunalımının da etkisi ile zayıfladığı görülecek olan İnönü hükümetleri dönemi,1965 Bütçe Kanunu tasarısının reddedilmesi üzerine İnönü’nün başbakanlıktan istifası ile sona ermiştir. Bu dönem 1964 yılı sonlarında Adalet Partisi lideri olacak olan Süleyman Demirel ile 1961 yılından sonraki İnönü hükümetlerinde görev alan Bülent Ecevit’in de Türk siyasal yaşamına katıldığı yıllar olması açısından önem taşımaktadır.

İsmet İnönü’nün Başbakanlıktan ayrılmasından sonra Cumhurbaşkanı Cemal Gürsel, AP listesinden Kayseri bağımsız senatörü olan Suat Hayri Ürgüplü’yü Başbakanlığa getirmiş, AP’nin genel başkanı olan Süleyman Demirel de Başbakan Yardımcısı olarak görev almıştır. Süleyman Demirel, 1965 seçimlerinin ardından % 52 oyla 240 milletvekili elde ederek çoğunluk hükümetini kurmuştur.65

Süleyman Demirel’in Başbakanlığı ile başlayan AP iktidarının ilk evresi 12 Mart 1971 tarihindeki askeri müdahaleye kadar devam etmiştir.

Bu süreç içinde Cumhuriyet Köylü Millet Partisi 1969 yılında adını Milliyetçi Hareket Partisi (MHP) olarak değiştirmiş ve 26 Ocak 1970 yılında Necmettin Erbakan tarafından Milli Nizam Partisi kurulmuştur ki bu parti daha sonra ismini Milli Selamet Partisi (MSP) olarak değiştirecektir.66

12 Ekim 1969 tarihinde genel seçimler yapılmış ve oylarında kısmen bir azalma olmasına rağmen Adalet Partisi seçimlerden birinci parti olarak çıkmış ve Süleyman Demirel’in Başbakanlığında hükümet kurulmuştur. Ancak Adalet Partisi’nin kendi içinden bir grubun da dahil olması ile muhalefet tarafından Süleyman Demirel hükümetinin hazırladığı bütçe önerisi reddedilmiştir. Bunun üzerine Demirel, 1970 yılında istifa etmiş, ardından güvenoyu alarak tekrar hükümeti kurmuş ancak ülkedeki siyasi gerginlik devam etmiştir. 1961 Anayasası’nın işçi hakları ve üniversitelerin bilimsel özerkliğine vurgu yapan hükümleri, anayasanın kabulünden sonra olumlu gelişmeler olarak Türk siyasi

SİYASAL YAŞAM

193

yaşamına yansırken bir taraftan da ülke içinde yaşanan terör olayları ve eylemler kaotik bir süreci ortaya çıkarmıştır.

Toplumun bütününe yayılan asayiş sorunu ve terör eylemleri devam ederken 12 Mart 1971 tarihinde Genelkurmay Başkanı ve Kuvvet Komutanları Cumhurbaşkanı’na ve Meclis Başkanı’na tarihe “12 Mart Muhtırası” olarak geçen bir muhtıra vermişlerdir. Parlamento ve Hükümetin tutum, görüş ve icraatının ülkeyi anarşi ve kavga ortamına sürüklediği, anayasanın öngördüğü reformların yapılmadığı ve Türkiye Cumhuriyeti Devletinin geleceğinin tehlikeye atıldığı ve ortaya çıkan tablonun kuvvetli ve inandırıcı bir hükümetin oluşturulması ile çözülebileceğini ifade eden bu muhtıra sonrasında Başbakan Süleyman Demirel istifa etmiştir. Üniversitelerdeki şiddet olaylarının önünün alınamaması, büyük şehirlerdeki eylemler gibi bir dizi nedenin etkisi altında gerçekleşen bu askeri müdahalenin sonunda 27 Mayıs 1960 ihtilalinden farklı olarak parlamento dağıtılmamış ve siyasi partiler kapatılmamıştır. Başbakan Demirel’in istifa etmesi üzerine Nihat Erim tarafından 26 Mart 1971 tarihinde on dört teknokrat ve sekiz siyasetçiyle kabine kurulmuştur. Meclis’ten güvenoyu alan bu partiler üstü hükümet döneminde şiddet olaylarına karşı bazı illerde sıkıyönetim ilan edilmiştir.67

Nihat Erim’in Savunma Bakanı Ferit Melen’i vekil bırakarak başbakanlıktan çekilmesinden sonra 22 Mayıs 1972 tarihinde Ferit Melen ve ardından 15 Nisan 1973 tarihinde Naim Talu Başbakan oldu. 1973 yılındaki seçimlerle beraber 1971 muhtırası ile başlayan ara rejim dönemi sona ermiştir.68

5.2.3. 1973-2002 ARASINDAKİ TÜRK SİYASİ YAŞAMI

1971 muhtırası sonrasında yapılan ilk genel seçim olması nedeni ile büyük öneme sahip bulunan 1973 seçimlerinde ülkedeki siyasi tabloda CHP’nin yanı sıra AP, MSP, Adalet Partisi’nden ayrılan bir grup tarafından kurulan Demokrat Parti, Alparslan Türkeş’in başkanlığındaki MHP yer alıyordu.69 Seçmenlerin 450 milletvekilliği ve 52 senatörlük için oy kullandığı bu seçimin sonunda Cumhuriyet Halk Partisi 185, Adalet Partisi 148, Milli Selamet Partisi 49, Demokrat Parti 45, Cumhuriyetçi Güven Partisi 13, Milliyetçi Hareket Partisi 3, Türkiye Birlik Partisi 1 milletvekilliği kazanmıştır. Adalet Partisi’nin oy kaybettiği ve CHP’nin % 33 oy aldığı bu seçim sonucunda bir siyasi partinin tek başına iktidara gelmesi mümkün olmadığı için koalisyon hükümetleri dönemi başlamıştır. Milli Selamet Partisi ve Cumhuriyet Halk Partisi koalisyon için bir önyargılarının olmadığını ve ilke olarak evet dediklerini ifade etmiş olsalar da Adalet Partisi Genel İdare Kurulu hiçbir koalisyona katılmama kararı almıştır. Seçim döneminin Başbakanı Naim Talu’nun istifa etmesinin ardından Cumhurbaşkanı Fahri Korutürk yeni hükümetin kurulması görevini Bülent Ecevit’e verdi. Hükümeti kurma görevini alan Ecevit, öncelikle Erbakan ile görüştü. Erbakan, Adalet Partisi’nin de


194

hükümette olmasına ilişkin bir çağrıda bulundu ancak bu öneri Demirel tarafından reddedildi. Ecevit’in bu koşullarda hükümeti kuramaması nedeni ile görev bu kez Süleyman Demirel’e verilmiş, Erbakan’ın evet demesine rağmen Ecevit, Demirel tarafından önerilen üçlü koalisyonu reddetmiştir. Demirel’in de hükümeti kuramayacağını Cumhurbaşkanına bildirmesi üzerine bu kez görev yeniden Ecevit’e önerildi. Ancak Ecevit’in ikinci kez hükümeti kurma girişiminden de sonuç alınamadı. Cumhurbaşkanı Fahri Korutürk’ün hükümeti kurma görevini bu kez Naim Talu’ya vermesine ve Talu’nun Adalet Partisi ve Cumhuriyet Halk Partisi ile temaslarına rağmen olumlu bir sonuç alınamadı. Seçimlerin üzerinden yaklaşık bir ay geçmiş olmasına rağmen hükümetin kurulamamasının yarattığı siyasi bunalım, 25 Ocak 1974 yılında Bülent Ecevit başkanlığında CHP-MSP karma hükümetinin kurulması ile bir süreliğine aşıldı.70 Bu karma hükümetin işbaşında olduğu yıl Türkiye ilki 20-22 Temmuz 1974 ve ikincisi 14-16 Ağustos 1974 tarihinde olmak üzere Kıbrıs’a askeri harekât (Kıbrıs Barış Harekâtı) gerçekleştirdi.71 Türkiye’nin 37. Hükümeti olarak kurulan CHP-MSP koalisyon hükümeti 17 Eylül 1974’te Bülent Ecevit istifa edinceye kadar sürdü. Ecevit’in istifasından sonra Hükümeti kurma görevi ikinci büyük siyasi parti olduğu için Demirel’e verildi. Ancak Demirel, Demokrat Parti’nin “Demirelsiz koalisyon” şartını aşamadığı için görevi iade etmek zorunda kaldı. Yeniden devreye giren Ecevit’in de başarısız olması nedeniyle Fahri Korutürk bu görevi Kasım 1974’de Kontenjan Senatörü Prof. Dr. Sadi Irmak’a verdi ancak bu hükümet dört buçuk ay sonra istifa etti.72

1975 yılında Süleyman Demirel’in başkanlığında adına Milliyetçi Cephe hükümeti denilen bir koalisyon hükümeti kurulmuş ve 1977 yılında yapılan erken seçime kadar bu hükümet görevde kalmıştır. 12 Eylül askeri müdahalesinden önce yapılan son genel seçimde CHP birinci parti olmasına rağmen Meclis’te çoğunluğu elde edememiş ve kurduğu azınlık hükümeti de güvenoyu alamamıştır. Süleyman Demirel 1977 Temmuz’unda İkinci Milliyetçi Cephe hükümetini kurdu ancak güvensizlik oyu ile hükümet düşürüldü. Ardından Bülent Ecevit bağımsızlar ile koalisyon kurmuş ve bunu Demirel’in 12 Eylül 1980’e kadar işbaşında kalan azınlık hükümeti izlemiştir. Bütün bu süreç içerisinde özellikle 1978 yılından itibaren hızlanan sokak çatışmaları, suikastlar devam ediyordu. 1979 ve 1980 yılında ülkenin önde gelen birçok öğretim üyesi, gazetecisi, sendikacısı, siyasetçisi öldürüldü, terör her geçen gün tırmandı ve bu durum 12 Eylül 1980 tarihinde ordunun yönetime el koyması ile sonuçlandı.73

12 Eylül 1980 tarihinde ordunun yönetime el koymasının ardından yayımlanan bildiride; yasama ve yürütme yetkilerinin Milli Güvenlik Kurulu tarafından kullanılacağı ve kısa sürede bakanlar kurulu kurularak yürütme sorumluluğunun bu kurula bırakılacağı belirtilmiş ve her türlü siyasi faaliyet durdurulmuştur. Bir taraftan Türkiye’nin bağlı bulunduğu bütün ittifak ve anlaşmalara bağlı kalacağı açıklanmış, diğer taraftan ülke ekonomisini düzenlemek ve daha iyiye götürmek

SİYASAL YAŞAM

195

için yürürlüğe konulan ekonomik programların, anlaşmaların ve protokollerin uygulanmasına devam edileceği belirtilmiştir. Milli Güvenlik Kurulu bu açıklamaların ardından kısa sürede bakanlar kurulunu oluşturmuş ve 12 Eylül sonrasının ilk kabinesinin başbakanlığına Emekli Oramiral Bülent Ulusu getirilmiştir. Bu kabinede devlet bakanı ve başbakan yardımcısı olarak bulunan Turgut Özal ileride Anavatan Partisi’ni (ANAP) kuracaktır.74

1982 Anayasası’nın halk oylaması sonucunda kabul edilmesi üzerine siyasi yasakların da hemen kalkacağı şeklinde bir beklenti doğmaya başlamıştır. Seçimli ve partili hayata dönüş; seçmen kütüklerinin düzenlenmesi, Siyasi Partiler Kanunu ve siyasal faaliyetleri serbest bırakan konsey kararı gibi bir dizi adım ile başlamıştır. Kapatılmış olan partilerin mensupları eski partilerini ya da kendilerini savunmayacaklar, yeni partiler de kapatılmış partileri suçlayıcı, övücü ya da savunucu tarzda açıklamalarda bulunamayacaklardı. Bir taraftan siyasal hakları beş ile on yıl arasında kısıtlanmış olanların listesi açıklanırken, diğer taraftan yeni siyasal partiler kuruluyordu. Adalet Partisi ile Cumhuriyet Halk Partisi’nin eski üyesi olan on altı siyasetçi Çanakkale Zincirbozan’da zorunlu ikamete tabi tutulmuş yeni kurulan partilerden birisi olan Büyük Türkiye Partisi, feshedilmiş partilerden birinin devamı olduğu gerekçesi ile kapatılmıştır. Seçimlere katılabilme hakkının kesinleşeceği son gün eksikleri bulunan Sosyal Demokrat Parti (SODEP) ve Doğru Yol Partisi (DYP) seçim dışı kalmışlar ve seçimlere yalnız ANAP, Halkçı Parti (HP) ve Milliyetçi Demokrasi Partisi (MDP) katılmıştır. Bu partilerden MDP Turgut Sunalp’in, HP Necdet Calp’in, ANAP da Turgut Özal’ın başkanlığında kurulmuştu. 6 Kasım 1983 tarihinde yapılan genel seçimlerden ANAP birinci parti olarak çıkarken, HP ana muhalefet partisi, MDP ise üçüncü parti oldu. 1983-1987 döneminde MDP ve HP erimeye başlamış, buna karşılık DYP ve SODEP yükselişe geçmiştir. 1985 yılında HP ve SODEP, Sosyal Demokrat Halkçı Parti (SHP) adı altında tek parti olarak birleşmiş, bir yıl sonra MDP kendini feshetmiştir.75

1987 yılında yapılan referandumda halk, siyasi yasakların kalkmasına evet demiş ve böylece uzun süre siyaset yapması yasaklanmış olan siyasetçilerin çoğu siyasete yeniden dönmüştür. Böylece 1985 yılında kurulan ve genel başkanlığını Rahşan Ecevit’in yaptığı Demokratik Sol Parti’nin (DSP) başına Bülent Ecevit, DYP’nin başına da Süleyman Demirel geçmiş, MSP de Refah Partisi (RP) adı altında yeniden siyasal yaşama dönmüştür. Yeni bir parti olarak ANAP seçmen desteğini biraz kaybetmiş olmakla beraber 550 sandalyeli mecliste 292 sandalye kazanmıştır. 1987 seçimlerinin sonuçlarından bir tanesi de SHP’nin ikinci parti olması ve bu başarısını devam ettirerek 1989 yılında yapılan ara seçimlerden birinci parti olarak çıkmasıdır.

Turgut Özal 1989 yılında cumhurbaşkanlığına seçildi ve 1993’te vefat etmesi ile birlikte Süleyman Demirel bu göreve geldi. ANAP’ın başına 1991 yılında Mesut Yılmaz geçtiği gibi, Demirel’den boşalan DYP başkanlığına da Tansu Çiller


196

seçildi ve Türkiye’nin ilk kadın başbakanı oldu. SHP Genel Başkanı ve Başbakan Yardımcısı Erdal İnönü’nün siyaseti bırakma kararı üzerine Murat Karayalçın genel başkanlığa getirildi ve 1995 yılında Deniz Baykal’ın başkanlığındaki CHP ile birleşme kararı aldı. 1995 seçimlerinden birinci parti olarak çıkan Refah Partisi 1998 yılında kapatıldı. 2001 yılında kurulan Adalet ve Kalkınma Partisi’ni iktidara taşıyan 2002 seçim sonuçlarına göre ANAP ve DYP meclis dışında kalmışlardır.76 2007,2011 seçimleri Adalet ve Kalkınma Partisi tarafından kazanılmıştır. 24 Haziran 2018 seçimleri ile de Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemine geçilmiş ve 2003 yılında başbakan olan Recep Tayyip Erdoğan bu sistemin ilk Cumhurbaşkanı olarak göreve başlamıştır.

SİYASAL YAŞAM

197

NOTLAR

1 Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin 30 Ekim 1922 tarihli oturumu, üçüncü celse, Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi [TBMM ZC], Ankara 1960, I. Devre, XXIV, 269–270; Cezmi Eraslan “Siyasî Alanda Yapılan İnkılâplar”, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, II, Ankara 2002, s. 20.

2 TBMM ZC, I. Devre, XXIV, 273.3 A.g.e., s. 278.4 A.g.e., s. 282 vd.5 A.g.e., s. 305.6 1 Kasım 1922 tarihli oturum için bkz. TBMM ZC, XXIV, 309.7 A.g.e., s. 314. Mustafa Kemal Paşa’nın normalde bu aşamadan sonra cumhuriyet ilan etmesi

gerekirken bunu erken bulduğu ve hilafetin devamına da “herhalde iç ve dış politika neden-leri yüzünden müsaade ettiği” şeklindeki değerlendirme için bkz. Gotthard Jaeschke, Yeni Türkiye’de İslamlık (Çev. Hayrullah Örs), Ankara 1972, s. 20.

8 Yeni halife için yapılan seçime 163 milletvekili katılmış, Abdülmecit Efendi 148 oy almıştır (A.g.e., s. 564).

9 Kemal Atatürk, Nutuk, III, Vesikalar, İstanbul 1973.10 Cezmi Eraslan, Yakın Dönem Türk Düşüncesinde Halkçılık ve Atatürk, İstanbul 2003, s. 199.11 Cezmi Eraslan, “Meşrutiyet, Cumhuriyet ve Çok Partili Döneme Geçiş”, İslâm ve Demokrasi

Sempozyumu Bildirileri, İstanbul 2000, s. 317-357.12 Mustafa Kemal Paşa’nın da en çok üzerinde durduğu konu halifenin padişahın yerine devlet

başkanı olarak tanınmak istenmesidir (bkz. Nutuk, I, 468). Atatürk siyasi maksatlarını dini perde altında gerçekleştirmek isteyenlerin bu davranışlarının halifeliğin kaldırılmasını hız-landırmaktan başka bir şeye yaramadığını belirtmektedir (Nutuk, II, 471).

13 Bu aşamadaki tartışmalar hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Mustafa Bıyıklı, Batılılaşma Sürecinde Türkiye’de Hilâfet Tartışmaları ve İslâm Dünyasındaki Etkileri, (İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 1997, s. 133 vd.

14 16-17 Ocak 1923’te İzmit Kasrı’nda Vakit, Tevhid-i Efkâr, İleri, İkdam, Tanin ve Akşam gibi İstanbul’un önde gelen gazetelerinin temsilcilerine verdiği mülakatın ayrıntıları için bkz. İsmail Arar, Atatürk’ün İzmit Basın Toplantısı, İstanbul 1969.

15 Ekim 1922-Ağustos 1923 tarihleri arasında vatandaşlarla yaptığı temaslar ve üzerinde dur-duğu konular için bkz. Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, III, muhtelif sayfalar; konuşmaların yorumu için bkz. Cezmi Eraslan, Halkçılık ve Atatürk…, s. 197-215.

16 C. Eraslan, a.g.e., s. 18.17 G. Jaeschke, Yeni Türkiye’de…, s. 21.18 Mete Tunçay, Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek Parti Yönetiminin Kurulması (1923-1931), İstanbul

1992, s. 62.19 Ali Fuat Cebesoy, Siyasî Hatıralar, II. Kısım, 1960, s. 34-35.20 Cumhuriyet ilanının zamanın basınındaki yankıları hakkında geniş bilgi için bkz. Ramazan

Tosun, Cumhuriyetin İlanının Yankıları, (Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi), Konya 1991, s. 86-118; Tülay Âlim Baran, “Cumhuriyetin İlanına Tepkiler ve Yorumlar”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 44 (1999), s. 627-643; Cezmi Eraslan, “Cumhuriyetin İlânı”, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, I, Ankara 2000, s. 421-431.

21 Cezmi Eraslan, II. Abdülhamid ve İslâm Birliği, İstanbul 1992, s. 192-233.22 Ali Fuat Paşa’nın görüşleri için bkz. Ali Fuat Cebesoy, Siyasî Hatıralar, II, İstanbul 1960, s. 35-

37.23 Mustafa Kemal Paşa Nutuk’ta Rauf Bey’in bu tavrını tenkit etmektedir. Nutuk, II, s. 844-845.24 Hüseyin Cahit Bey’in Tanin’deki yazıları için bkz. Fatih Sancaktar, II. Meşrutiyet’ten

Cumhuriyete Türk Aydınında Millî Egemenlik Düşüncesinin Gelişimi: Hüseyin Cahit Yalçın Örneği 1908-1924, (İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi),


198

İstanbul 2005.25 Basında çıkan iddialar için bkz. Mete Tunçay, Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek Parti Yönetiminin

Kurulması (1923-1931), İstanbul 1992, s. 72; Lütfi Fikri Bey’in mektubu ve o günlerdeki tar-tışmalar için bkz. Murat Çulcu, Cumhuriyetin İlânı, II, İstanbul 1992, s. 66-72.

26 Mim Kemal Öke, Hilâfet Hareketleri, Ankara 1991, s. 98-100.27 5 Aralık 1923 tarihli Tanin’den nakleden Seçil Akgün, Hilâfetin Kaldırılması ve Lâiklik,

Ankara ty, s. 149-150.28 S. Akgün, a.g.e., s. 151.29 S. Akgün, a.g.e., s. 152-153.30 Başvekil İsmet Paşa’nın Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal’e 22 Ocak 1924 tarihli mektubu,

Nutuk, II, 845-846.31 Meclisteki bütçe tartışmaları için bkz. S. Akgün, a.g.e., s. 165-171.32 Görüşmeler hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. S. Akgün, Halifeliğin Kaldırılması..., s. 159-162.33 A. F. Cebesoy, Siyasî Hatıralar, s. 66.34 Görüşmelerle ilgili değerlendirme için bkz. M. Tunçay, Tek Parti İdaresinin Kurulması…, s.

85-86.35 TBMM ZC, II. Devre, VII, 21.36 TBMM ZC, II. Devre, VII, 22.37 TBMM ZC, II. Devre, VII, 23.38 TBMM ZC, II. Devre, VII, 25-27.39 A.g.e., s. 27. Hilafetin kaldırılması tartışmalarının zabıtlarını aslı ile sadeleştirilmişini bir ara-

da vererek değerlendiren kıymetli bir çalışma için bkz. Reşat Genç, Türkiye’yi Lâikleştiren Yasalar, 3 Mart 1924 tarihli Meclis Müzakereleri ve Kararları, (Giriş: Reşat Kaynar), Ankara 1998.

40 A.g.e., s. 28-29.41 A.g.e., s. 31.42 Seyyid Beyin konuşması için bkz. A.g.e., s. 40-61.43 Seyyid Bey’in bu sözlerinin devamı için bkz. A.g.e., s. 55.44 A.g.e., s. 67-69.45 Partinin faaliyetleri hakkında geniş bilgi için bkz. Erik Jan Zürcher, Terakkiperver Cumhuriyet

Fırkası (Çev. Gül Çağalı Güven), İstanbul 1992; Nevin Yurdsever Ateş, Türkiye Cumhuriyeti’nin Kuruluşu ve Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, İstanbul 1998.

46 Partinin programı ve tüzüğü için bkz. Tarık Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasî Partiler, İstanbul 1952, s. 615-620.

47 Başvekil Ali Fethi Bey’in Meclise bilgi veren konuşması için bkz. TBMM ZC, II. Devre, XIV, Ankara 1976, s. 308.

48 TBMM ZC, Devre II, XIV, 311.49 İsyan hakkında geniş bilgi için bkz. Yaşar Kalafat, Şark Meselesi Işığında Şeyh Sait Olayı,

Ankara 1992.50 Cemal Avcı, “İzmir Suikastı”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, sayı 28, s. 97.51 C. Eraslan, Halkçılık ve Atatürk, s. 285-286.52 Çetin Yetkin, Serbest Cumhuriyet Fırkası Olayı, İstanbul 1983.53 Cezmi Eraslan, “Türk Siyasî Hayatında Serbest Fırka Deneyimi Üzerine Düşünceler”, İlmi

Araştırmalar, 9 (2000), 77-96.54 Mete Tunçay, Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek Parti Yönetimi’nin Kurulması (1923-1931),

İstanbul 1992, s. 293-295.55 Cemil Koçak, “Siyasal Tarih (1923-1950),Türkiye Tarihi 4, Çağdaş Türkiye 1908-1980,

İstanbul 1997.s.125-133. 56 Coşkun Üçok, Siyasal Tarih (1789-1960), Ankara 1980, s. 289-290.57 Cemil Koçak, a.g.m, s. 136-137, 141.

SİYASAL YAŞAM

199

58 C. Üçok, a.g.e, s. 298.59 Mete Tunçay, “Siyasal Tarih (1950-1960)”, Türkiye Tarihi 4, İstanbul 1997, s. 178-179, 181,

186.60 Tarih 2002, Türk Sanayiciler ve İşadamları Derneği, İstanbul 2002, s. 294, 298.61 Muzaffer Sencer, Türkiye’de Siyasal Partilerin Sosyal Temelleri, İstanbul 1974, s. 256-257.62 Hikmet Özdemir, “Siyasal Tarih (1960-1980)”, Türkiye Tarihi 4, s.198-199.63 Bülent Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, İstanbul 2001, s. 373.64 Şirin Tekeli,” Cumhuriyet Döneminde Seçimler”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye

Ansiklopedisi, Cilt 7, s. 1803-1804.65 Şirin Tekeli, a.g.m, s.1803-1804. Kurtul Altuğ, 27 Mayıs’tan 12 Mart’a, İstanbul 1976, s 230,

236, 257, 313. Rıdvan Akın, Türk Siyasal Tarihi, 1908-2000, s. 375,381-382.66 Hikmet Özdemir, a.g.m, s. 223, 225.67 Mete Tunçay, “Siyasal Gelişmenin Evreleri”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi

[CDTA], VII, 1986–1987. Mehmet Ali Birand, Can Dündar, Bülent Çaplı, 12 Mart İhtilalin Pençesinde Demokrasi, Ankara 194, s. 188-233.

68 https://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/tutanak_erisim.BasbakanlarDonem69 H. Özdemir, a.g.m, s. 236–239. 70 Ekim- Aralık 1973 Cumhuriyet Gazetesi, Rıdvan Akın, a.g.e, s. 396-397.71 H. Özdemir, a.g.m, s. 236–239. 72 Rıdvan Akın, a.g.e, s. 396-397.73 Tarih 2002, s. 314, 316.74 Mehmet Semih Gemalmaz, “12 Eylül Rejimi”, CDTA, XIV, İstanbul 1996, s. 974–975, 97775 Bülent Tanör-Nemci Yüzbaşıoğlu, 1982 Anayasasına Göre Türk Anayasa Hukuku, İstanbul

2004, s. 27-29.76 Tarih 2002, s. 326, 328, 330, 334, 336.


200

KAYNAKÇA

Basılı Resmi BelgelerTürkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi [TBMM ZC], I. Devre, XXIV, Ankara 1960; II. Devre,

VII, Ankara ?; II. Devre, XIV, Ankara 1976.

Kitaplar ve MakalelerAkgün, Seçil, Hilâfetin Kaldırılması ve Lâiklik, Ankara ty.Arar, İsmail, Atatürk’ün İzmit Basın Toplantısı, İstanbul 1969.Atatürk, Kemal, Nutuk, III, Vesikalar, İstanbul 1973.Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, I-III, Ankara 1997.Ateş, Nevin Yurdsever, Türkiye Cumhuriyeti’nin Kuruluşu ve Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası,

İstanbul 1998.Avcı, Cemal, “İzmir Suikastı”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 28 (Mart 1994) içinde.Baran, Tülay Âlim, “Cumhuriyetin İlanına Tepkiler ve Yorumlar”, Atatürk Araştırma Merkezi

Dergisi, 44 (1999), s. 627-643.Bıyıklı, Mustafa, Batılılaşma Sürecinde Türkiye’de Hilâfet Tartışmaları ve İslam Dünyasındaki

Etkileri, (İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 1997.

Cebesoy, Ali Fuat, Siyasî Hatıralar, II, İstanbul 1960.Çulcu, Murat, Cumhuriyetin İlânı, II, İstanbul 1992.Eraslan, Cezmi, “Türk Siyasî Hayatında Serbest Fırka Deneyimi Üzerine Düşünceler”, İlmi

Araştırmalar, 9 (2000), s. 77-96.Eraslan, Cezmi “Siyasi Alanda Yapılan İnkılâplar”, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, II, Ankara 2002, s.

15-72.Eraslan, Cezmi, “Cumhuriyetin İlânı”, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, I, Ankara 2000, s. 421–431.Eraslan, Cezmi, “Meşrutiyet, Cumhuriyet ve Çok Partili Döneme Geçiş”, İslâm ve Demokrasi

Sempozyumu Bildirileri, İstanbul 2000, s. 317-357.Eraslan, Cezmi, II. Abdülhamid ve İslâm Birliği, İstanbul 1992.Eraslan, Cezmi, Yakın Dönem Türk Düşüncesinde Halkçılık ve Atatürk, İstanbul 2003.Genç, Reşat, Türkiye’yi Lâikleştiren Yasalar, 3 Mart 1924 tarihli Meclis Müzakereleri ve Kararları,

(Giriş: Reşat Kaynar), Ankara 1998.Jaeschke, Gotthard, Yeni Türkiye’de İslâmlık, (Çev. Hayrullah Örs), Ankara 1972.Kalafat, Yaşar, Şark Meselesi Işığında Şeyh Sait Olayı, Ankara 1992.Öke, Mim Kemal, Hilâfet Hareketleri, Ankara 1991.Sancaktar, Fatih, II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyete Türk Aydınında Millî Egemenlik Düşüncesinin

Gelişimi: Hüseyin Cahit Yalçın Örneği 1908–1924, (İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul 2005.

Tosun, Ramazan, Cumhuriyetin İlânının Yankıları, (Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi), Konya 1991.

Tunaya, Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasî Partiler, İstanbul 1952.Tunçay, Mete, Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek Parti Yönetiminin Kurulması (1923-1931), İstanbul 1992.Yetkin, Çetin, Serbest Cumhuriyet Fırkası Olayı, İstanbul 1983.Zürcher, Erik Jan, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası (Çev. Gül Çağalı Güven), İstanbul 1992.

201

Handan Diker - İhsan Güneş

6.1. LAİK HUKUK SİSTEMİNİN KURULUŞU

6.1.1. KAVRAMSAL ÇERÇEVE

Bir toplumda kişiler arasındaki ilişkileri düzenleyen ve devlet gücüyle uyulması zorunlu hale getirilmiş olan kurallar bütününe hukuk denir. Genellikle hukuk kurallarının insan topluluklarında bir düzen yaratmak için konduğunu biliriz. Hukuk kurallarının en temel özelliği ise, bu kurallara uymanın devletin zorlayıcı gücü ile sağlanmış olmasıdır. Toplumun diğer kuralları olan din ve ahlak kurallarında ise böyle bir zorlayıcılık yoktur. Çünkü bunlar manevi yaşama ilişkin alanlardır.

Bir devletin hukuk düzeninin durumu, o devletin yaşama imkânlarını gösterir. Hukuk düzenleri iyi işleyen, günün ihtiyaçlarına uyan, haksızlıkları sona erdiren devletler güçlü ve uzun ömürlü olurlar. Adalet, her vatandaşın en önemli ihtiyacıdır. Adaletin sağlanması da hukuk düzeninin iyi işlemesine bağlıdır.

Her devletin hukuk sistemi, devletin dayandığı değer ve ilkelere uygun olmak zorundadır. Dinsel temeller üzerine kurulu devletlerin hukuk kuralları da dinsel bir nitelik taşır. Laik bir devlette ise hukuk kuralları, dinsel ilkelere göre oluşturulmaz. Osmanlı Devleti’nin yerine kurulan Türkiye Cumhuriyeti laikliğe dayandığı için, “bu ilkeye uygun olmayan hukuk kurallarını ortadan kaldırmak ve yerlerine yenilerini koymak zorunda” idi. Laiklik ilkesi geliştikçe hukuk sistemi de buna uygun biçimde değişmişti.1

6 . B Ö L Ü M

HUKUK SİSTEMİ


202

6.1.2. OSMANLI HUKUK SİSTEMİ

Osmanlı devlet rejimi söz konusu olduğunda genellikle biz bunu halife-padişahlık veya saltanat olarak ifade ederiz. Niyazi Berkes bu rejimi “Doğu despotizmi”, dince “Sünni halifeliği” olarak niteler. Berkes’e göre Osmanlı rejiminin en temel özellikleri şunlardır:

[…] Osmanlı rejiminin en önemli yanı dinsellikten çok gele-nekselliktir. Bu kavramlara din (yani İslamlık) hem de hilafet padişahlığı, Doğu despotizmi açılarını içine alan bir kavramdır. Birinci açıdan geleneksellik şöyle ifade edilir: Düzen (Osmanlı deyimi ile nizam, âlem, ya da nizam-ı âlem) Tanrı tarafından ol-duğu gibi konmuştur. Değişmez ve değiştirilmemelidir. Olduğu gibi tutulursa sonsuz ömürlüdür (ebed-müddettir). İkinci açıdan bu tür devleti kanun-u kadim teorisi meşrulaştırır, yani onu Tan-rı’nın koyduğu düzen yapar. Bu rejimin siyasal ilkesidir. Ve dinsel ilkesi ile kaynaştırılmıştır. İslam dini açısından böyle bir devlet meşru olamaz. Çünkü dinsel geleneğin değil güçsel, siyasal, mi-liter geleneğin bir ürünüdür. Ve hiçbir İslam düşünürü böyle bir siyasa gücünün din açısından meşruluğunu sağlamanın yolunu bulamamıştır… Ancak, bu devlet, İslam din ve hukukunu korur. Ya da uygularlarsa onun meşru olabileceğini kabul etmişlerdir. Osmanlılarda bu, kanun-u kadim dedikleri ve kimin koyduğunu asla göstermeye gerek duymadıkları bir ilke ile temellendirilmiş-tir. Bu iki ilkenin yol açtığı üçüncü bir ilke Max Weber’in Pat-rimonializm dediği yanı tamamlar. Yani Tanrı âlemin düzenini kurmakla kalmamış, o düzeni tutmak ve yürütmek için padişahı seçerek onu yeryüzünde vekili, halifesi yapmıştır. Osmanlı pa-dişahı peygamberin halifesi değil, Tanrı’nın halifesidir… Burada önemli olan ve kutsal olan şey padişahın kişiliği değil makamı-dır… Bu ilkeleri kabul edenler için normal ve ideal toplum düzeni süreli olarak dengelilik içinde duran toplumdur. Tanrı toplumun bölümlerini ayrı ayrı yerlere koymuş, her birine verdiği görev-lerle de onları yerlerine yerleştirmiştir. Bu topluma reaya (sürü) denir. Tanrının seçtiği vekili ya da gölgesi bu sürünün çobanıdır. Yaşamın kanunu değişme (inkılap) değil düzendir (nizam). İdeal olan değişme evrim, ilerleme değil, dengedir. Dengenin tecellisi adalettir. Bunlara aykırı olan her şey ihtilaldir, anarşidir. Çünkü değişme (inkılap) bozulmaya (ihtilale) yol açar. Dengesi bozulan toplumlara kurtuluş yoktur. Onun için padişahın Tanrıca veril-miş görevi âlemin nizamını, toplumun düzenini tutmaktır. Bu

HUKUK SİSTEMİ

203

iş için ona bir dizi yardımcı hizmet görevlisi gereklidir. Bunlar devletin hizmet sınıflarıdır. Ve topu birden militer ve sivil bürok-rasiyi oluştururlar.2

Görüldüğü gibi Osmanlı devlet yapısında en belirgin özellik, siyasal egemenlik kaynağının Tanrı olmasıdır. Bu görüşe göre siyasal egemenliğin kurulması, fetih yolu ile veyahut güç kullanarak sağlanır.

Bu açıklamalardan da anlaşılacağı gibi, Osmanlı devleti teokratik bir devlettir. Yani bir din devletidir. Ülkede geçerli olan hukuk sitemi dinseldi. Dinsel kurallar her yerde egemendi. Dinsel hukukun temel kaynakları önem/öncelik sırasına göre Kuran, hadis, kıyas ve icmadır. Bir soruna çözüm bulmak için öncelikle kutsal kitaba yani Kuran’a başvurulurdu. Orada sorunla ilgili herhangi bir hüküm bulunamazsa, Peygamber’in sözlerine yani hadislere bakılırdı. Burada da sonuçlandırılamazsa, daha önce meydana gelen benzer olayların nasıl çözümlendikleri araştırılırdı. Buna kıyas denilir. Kıyastan da bir sonuç alınamazsa icma yapılırdı. İcma, otorite kabul edilen din bilginlerinin bir araya gelip (icma-i ümmet), herhangi bir soruna ilişkin uzlaşmaya dayalı bir çözüm/görüş geliştirmesidir. Buna göre din bilginlerinin, üstünde birleştikleri çözüm yolu doğrultusunda konu sonuçlandırılırdı. Bu sistem çok basit olarak Osmanlı hukuk sisteminin işleyişi hakkında bize bir bilgi verebilir.3

Kuran ve hadislerde doğrudan devlet yönetimiyle ilgili pek az hüküm bulunmaktadır. Bu durumun yol açtığı hukuki boşluk, yine şeri hukukun ilkelerine uygun olarak, padişahlar tarafından -pratik ihtiyaçlardan hareketle- çıkarılan kanunlarla doldurulmuştur. Bu kanunların oluşturduğu alan örfi hukuk olarak tanımlanır. Devletin kuruluş ve yükseliş yüzyıllarında devlet yönetimini önemli ölçüde şekillendiren örfi hukukun uygulama alanı, sonraki yüzyıllarda devletin dinsel niteliğinin artmasıyla, giderek daralmaya başlamıştır.4

Bu kitabın II. Bölüm’ünde anlatıldığı gibi, Tanzimat’tan itibaren gelişen modernleşme hareketlerine paralel olarak, Osmanlı ülkesinde değişen siyasal, sosyal ve ekonomik koşulların etkisiyle, şeri hukuk sisteminin yanı başında laik -daha doğru bir ifadeyle seküler- bir hukuk sistemi gelişmeye başlamıştır. Böylece, tıpkı eğitim alanında olduğu gibi, hukuk sisteminde de bir ikilik ortaya çıkmıştır. Örneğin Osmanlı ülkesinde 1869’dan başlayarak biri şeri hukukun uygulandığı şeriye mahkemeleri, diğeri laik hukukun uygulandığı nizamiye mahkemeleri olmak üzere, iki tür mahkeme bulunuyordu. Bunlardan başka ülkede, azınlıklar ve yabancıların kendilerine ait mahkemeleri vardı. Özellikle İkinci Meşrutiyet devrinde (1908-1918) laik hukuk etki alanını, şeri hukuk aleyhine çok büyük ölçüde genişletmişti.5

Klasik Osmanlı hukuku ya da şeri hukuk, günümüz Türkiye’sinde yürürlükte olan pozitif hukuk/çağdaş hukuktan pek çok bakımdan farklıdır. Doğu Ergil bu farkları şöyle açıklıyor:


204

Osmanlı dinsel hukuku, bütüncüdür. Yaşamın tüm alanlarını de-netlemek, düzenlemek ister. Pozitif hukuk sistemi insanın, diğer insanlarla ve devletle ilişkilerini düzenlemeyi amaçlarken, şeri-at bununla yetinmez. Bu alanların dışında bir de kişinin vicdanı ile kutsal-tanrısal alan arasındaki ilişkileri düzenlemeyi amaçlar. […] Bu çerçevede birey dinin koymuş olduğu kural ve ilkelerin dışında düşünme, duyma ve hareket etme imkânına sahip değil-dir. Dolayısı ile düşünce alanı inançtan ayrılamaz, onun kalıpla-rının dışına çıkamaz.6

Burada üzerinde durulması gereken bir önemli konu da klasik Osmanlı devlet ve toplum düzeninde henüz bir “vatandaşlık” bilincinin değil, onun yerine -çağdaşı olan diğer toplumlarda olduğu gibi- “kulluk” anlayışının olmasıdır. Osmanlı toplumunda herkes, başvezir bile, kuldur. “Kul ise emirlere uyan, onları yerine getiren pasif kişidir. Hakları yoktur, yükümlülükleri ve yararlandığı lütuflar vardır.” Kulların oluşturduğu bir toplumda siyasal katılım, çoğulcu yönetim ve demokrasiden söz edilemez.7 Bu yüzden Atatürk’ün önderliğinde gelişen Türk İnkılabı’nın en önemli ve öncelikli hedeflerinden biri, Türkleri “kul” olmaktan çıkarıp, egemenliği elinde tutan hür “vatandaş”lar haline getirmek olmuştur. Hiç kuşkusuz bunun yolu, teokratik düzeni yıkıp, yerine laik bir demokratik sistem kurmaktan geçmektedir.

6.1.3. ULUSAL EGEMENLİĞE DAYALI LAİK DEVLET DÜZENİNİN KURULMASI

Laik devlet anlayışının temelinde milli egemenlik düşüncesi yer alır. Başka bir ifadeyle laik bir devletin, olmazsa olmaz koşullarından birisi millet egemenliğini temel felsefe olarak almasıdır. Türk İnkılabı, daha Milli Mücadele’nin örgütlenme aşamasında, millet egemenliğini benimsemiştir. Cumhuriyetin ilanına değin, ulusal egemenliği egemen kılma mücadelesi devam etmiştir. Bu süreç, aynı zamanda devlet düzeninin laikleştirilme yıllarıdır. Bununla beraber, devletin tamamıyla laikleştirilmesi, cumhuriyetin ilanını izleyen yıllarda gerçekleşecektir.

6.1.3.1. Ulusal Egemenliğin GerçekleştirilmesiCumhuriyetin ilanıyla önemli ölçüde gerçekleşecek, fakat esasında devletin

laikleşmesiyle tamamlanacak olan ulusal egemenliğin gerçekleştirilmesi sürecinin belli başlı kilometre taşları (1) TBMM’nin açılışı, (2) 1921 Anayasası’nın kabulü, (3) Saltanatın kaldırılması ve (4) Cumhuriyetin ilanıdır. Aşağıda, bu gelişmeler ana hatlarıyla ele alınacaktır.

Amasya Genelgesi’nden (Amasya Tamimi) başlayarak Gazi Mustafa Kemal Paşa, milli iradeyi egemen kılma yolunda adımlar atmıştır. Bu bağlamda, Kuvâ-yı

HUKUK SİSTEMİ

205

Milliye’nin sesini duyurmak amacıyla Sivas Kongresi’nden sonra yayımlanmaya başlayan gazeteye de İrade-i Milliye adı verilmiştir.

23 Nisan 1920’de Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin (TBMM) açılması, esasen milli egemenliği gerçekleştirme yolundaki en önemli kilometre taşlarından birisidir. Ayrıca, bu meclisin kabul ettiği 1921 Anayasası (Teşkilat-ı Esasiye Kanunu) da milli egemenliğin kurulması yönünde atılan adımlardandır. Çünkü bu anayasanın 1. maddesi, egemenliğin “kayıtsız şartsız” millette olduğu hükmüne yer vermektedir. Gerçekten de, Milli Mücadele boyunca meclis, kutsal davayı tamamıyla milli iradeyi referans alarak sürdürmüştür.

Bununla beraber, TBMM’deki milletvekillerinden birçoğu hâlâ saltanata kuvvetle bağlıydı ve henüz doğum sancısı yaşayan milli egemenliğe dayalı TBMM hükümetini, kurtuluşa giden yolda bir ara istasyon olarak görüyordu. Mustafa Kemal Paşa’nın çok değerli bazı dava arkadaşları da saltanata karşı tam bir sadakat içindeydi. Bundan dolayı saltanat, adeta milli egemenliğin tamlanmasının önündeki en önemli engeldi.

Bu siyasal zeminde padişahın varlığı, her zaman, milli egemenliğe dayalı bir rejim için güçlü bir tehdit oluşturacaktı. Bu yüzden Mustafa Kemal Paşa, işgalcilerin bozguna uğratılmasının ve ateşkesin sağlanmasının ardından, saltanata son vermek için harekete geçti. Bu girişimin sonucunda TBMM, 1 Kasım 1922’de saltanatı kaldırdı. Saltanatın kaldırılması ile “Türk milletinin, egemenlik hakkını TBMM aracılığı ile kullanacağı; millet iradesi dışında hiçbir gücün tanınmadığı […] dünyaya ilan edildi.”8 Gerçi, eski rejimin önemli güç unsurlarından biri olan halifelik kaldırılmamıştı. Ancak bundan böyle, yeni halifenin kim olacağına da milli irade, yani TBMM karar verecekti.

Son Osmanlı vakanüvisi (resmi tarihçisi) Abdurrahman Şeref Bey, 29 Ekim 1923 günü cumhuriyetin ilanını, “doğmuş çocuğa ad koyma” olarak tanımlamıştı. Bu tanımlama da gösteriyor ki, yukarıda çok kısa olarak sözü edilen adımlarla, milli egemenliğin gerçekleştirilmesi yolunda önemli bir mesafe alınmış ve adeta fiilen cumhuriyet rejimine geçilmişti. Nitekim Mustafa Kemal Paşa, cumhuriyetin ilanından yaklaşık bir ay önce, 27 Eylül 1923 günü Neue Freie Presse muhabirine verdiği demeçte bu gerçeğin altını çizmişti:

Yeni Türkiye anayasasının ilk maddelerini size tekrar edeceğim. Hâkimiyet kayıtsız şartsız milletindir. Yürütme kudreti, yasama yetkisi milletin tek ve gerçek temsilcisi olan mecliste toplanmıştır. Bu iki kelimeyi bir kelimede anlatmak mümkündür: Cumhuriyet…

Görüldüğü gibi cumhuriyetin ilanı, laik hukuka geçiş yönünden doğrudan bir katkı sağlamıyordu. Zira yapılan bu yasal düzenlemeyle siyasi açıdan, mevcut/fiili yönetim biçiminin adı konmuş oluyordu. Bununla birlikte laik hukuka geçişe engel teşkil eden kurumların kaldırılmasına olumlu katkılar sağlanmıştı.9 Dahası,


206

cumhuriyetin ilanıyla milli egemenlik ilkesi, yeni Türk devletinin kurumsal ve kalıcı temel niteliklerinden biri haline gelmişti.

6.1.3.2. Devlet Düzeninin LaikleşmesiHiç kuşkusuz, demokratik hukuk devletinin vazgeçilmez önkoşulu laikliktir.

Bundan dolayı Cumhuriyet Türkiye’sinde laiklik, hem gelişme süreci yönüyle hukuk inkılaplarının en önemli boyutu, hem de Kemalizmin temelidir.10 Nitekim Cumhuriyet’i kuran irade, Türk İnkılabı’nın başladığı andan itibaren laik bir düzen kurmaya çalışmıştır. Şöyle ki; 23 Nisan 1920’de TBMM’nin açılışıyla başlayıp cumhuriyetin ilanıyla devam eden devrim sürecinde, düzen oldukça laikleştirmiştir. Bununla beraber devlet, hâlâ birçok bakımdan, kayda değer ölçüde dinsel bir karakter arz ediyordu. Örneğin, halifelik varlığını sürdürüyor ve daha da önemlisi devletin resmi bir dini bulunuyordu. Kısaca, gerçek bir laik devlet düzeninin kurulması için, daha birçok inkılabın yapılması gerekiyordu.

6.1.3.3. Halifeliğin KaldırılmasıDevletin dinsel niteliğini pekiştiren halifelik, laik devlet düzenine giden yolda

kaldırılması gereken en önemli engellerden birini oluşturuyordu. Gerçekten de, milli egemenliği kayıtsız şartsız halka veren Türkiye Cumhuriyeti’nin bu kurumla bağdaşması mümkün değildi. Saltanatın kaldırılması ile ortaya çıkan durum, laikleşme bakımından sadece dini ve siyasi otoritenin bir elde toplanmasını önlemişti. Fakat halife hâlâ devlet sistemi içinde yetkilere sahipti ve devletin dinsel niteliğini muhafaza etmesinde önemli bir rol oynuyordu.11 Bunun yanında, halifeliğin varlığı, dinin devlet işlerine karışmaya yönelik -gücünü değilse bile- potansiyelini sürdürmesine olanak veriyordu.12

Milli egemenliğe dayalı laik bir rejim kurmayı amaçlayan Mustafa Kemal Paşa, cumhuriyetin ilanından sonra, devrim sırasının halifeliğin kaldırılmasına geldiğini düşünüyordu. Bu düşünceyi gerçekleştirmek için uygun bir kamuoyu oluşturmak üzere çalışmalara başlamış; bu bağlamda, her fırsatta mevcut halifeliğin İslam dünyası için ne denli meşruiyetten yoksun ve faydasız bir kurum olduğunun altını çizmişti. Nihayet, 3 Mart 1924 günü halifelik, TBMM tarafından, cumhuriyetin laik niteliğini güçlendiren Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile birlikte çıkarılan bir yasayla kaldırıldı. Bu iki yasayla Türkiye, laik devlet düzeninin kurulması yolunda en önemli adımlardan birini atmış oldu.

6.1.3.4. Tevhid-i Tedrisat Kanunu’nun Kabulü3 Mart 1924 günü çıkarılan Tevhid-i Tedrisat Kanunu, Türkiye’de eğitimin

laikleştirilmesi yolundaki atılımların başında gelmektedir. Aynı zamanda bir hukuk düzenlemesi olduğu için, laikliğin gelişmesi bakımından da hayati öneme sahiptir. Bu yasa, bir yandan Tanzimat’tan beri süregelen eğitimdeki ikiliğe son verirken, diğer yandan da eğitimi dinsellikten arındırmak için uygun hukuki

HUKUK SİSTEMİ

207

zemini oluşturuyordu. Bu düzenlemeyle, tüm eğitim kurumları tek bir çatı altında toplanırken, din eğitimi İstanbul Darülfünun’u bünyesinde kurulacak İlahiyat Fakültesi ile birer meslek okulu olarak açılacak imam hatip mekteplerine bırakılıyordu.13 Tevhid-i Tedrisat Kanunu, pozitif bilimleri esas aldığı ve dini öğretimi mecburi kılmadığı için, laik bir eğitim sisteminin yasal zeminini oluşturuyordu.14 Genel amacı, demokratik ve laik cumhuriyetin temel değerlerini içselleştirmiş bireyler yetiştirmekti.

6.1.3.5. Şeriye ve Evkaf Vekâleti’nin Kaldırılması3 Mart 1924 günü yapılan bir başka yasal düzenleme de Türkiye Cumhuriyeti’nde

laikliğin gelişmesi bakımından büyük öneme sahiptir. Şöyle ki; cumhuriyet ilan edilmiş olmakla birlikte Türkiye’de hâlâ asli işi devlette dinle ilgili işlerin usulüne uygun olarak yapılıp yapılmadığını denetlemek ve vakıf işlerine bakmak üzere iki -kimi zaman bu ikisini aynı çatı altında toplayan bir- bakanlık bulunuyordu. Hükümette din işlerini temsil eden bir bakanın bulunması, geleneksel/dini eğitim veren medreselerin mali kaynağını sağlayan vakıfların ayrı bir bakanlık tarafından yönetilmesi, devletin laik niteliğini önemli ölçüde zaafa uğratıyordu. Bu nedenle, halifeliğin kaldırıldığı, öğretimin birleştirildiği gün çıkarılan bir kanunla, bu bakanlık sonlandırıldı. Bu tarihi adıma paralel olarak aynı yıl şeri hukuku uygulayan şeri mahkemeler ile dinsel eğitim veren medreseler kapatıldı. Ayrıca, vakıfların yönetim ve denetimi için Vakıflar Genel Müdürlüğü kuruldu. Daha da önemlisi, Müslüman vatandaşların din hizmetlerini yürütmek üzere başbakanlık bünyesinde Diyanet İşleri Başkanlığı tesis edildi. Aşağıda yorumlanacağı gibi, diyanet işleriyle ilgili böyle bir birimin kurulması, Türk laikliğine kendine özgü bir nitelik kazandırdı.

Medeni Kanun’un KabulüÖzel hukuk ile kamu hukuku hukuk biliminin iki önemli kısmını oluşturur.

Özel hukuk eşit durumda olan bireyler arasındaki her türlü özel ilişkiyi düzenler. Kamu hukuku ise devletin bireyle ve kendi organları arasındaki ilişkileri kurallara bağlar.

Özel hukukun belki de en önemli dalı olan medeni hukuk, insanların günlük işlerinin çok büyük bir kısmını düzenler. Bireyin doğumundan ölümüne kadarki bütün özel işleri medeni hukukun konusudur: kişilik haklarının kazanılması ve kullanımının sınırlandırılması, nişanlanma, evlenme, evlilik birliğini sürdürme ve boşanma koşulları; mirasın paylaştırılması; karşılıklı, karşılıksız yüküm doğuran her türlü ilişki, sözleşmeler, mallar ile kişi arasındaki ilişkiler. Belki de hem kapsamı hem de üzerine inşa edildiği mantıksal yapı bakımından medeni hukuk, bütün hukuk sisteminin temeli, can damarı sayılabilir.15

Böylesine büyük bir önem taşıyan medeni hukuk alanında Osmanlı devleti, Tanzimat devrine kadar herhangi bir yasalaştırma hareketine teşebbüs etmemişti. Bunun temel nedeni, şeri hukukta bu alana ilişkin belirleyici hükümlerin


208

bulunmasıydı. Uygulamada özel hukuk ilişkilerinden doğan anlaşmazlıklar, kadılar tarafından fıkıh kitapları ve fetva mecmualarına göre çözüme bağlanıyordu. Genelde, bu alana özgü davalarda resmi mezhep olan Hanefi mezhebinin kuralları esas alınıyordu. Tanzimat devrinde özel hukuk alanında yenilik ve kanunlaştırma çabaları başlayınca, ilk ele alınan konu Osmanlı toprak düzenine ilişkin kuralların düzenlenmesi oldu. İkinci olarak ise, kısaca mecelle diye adlandırılan ilk Osmanlı medeni kanunu olan Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye yürürlüğe konuldu.16 Mecelle, dönemin Divan-ı Ahkâm-ı Adliye Nazırı Ahmet Cevdet Paşa başkanlığında oluşturulan bir kurul tarafından hazırlanmıştı.

Mecelle, yalnız Osmanlıların değil tüm İslam dünyasının ilk medeni kanunu ve borçlar yasasıdır. Mecelle ile dağınık halde bulunan İslam hukukunun borçlar, usul, eşya ve medeni kanuna ilişkin kuralları sistemli bir hale getirilmiştir. Ancak, Osmanlı devletinin hâlâ bir din devleti olmasından dolayı, Hanefi mezhebi hukuk doktrini temele alınarak hazırlanmıştı. Bu itibarla, bırakın başka dinden olanları, farklı İslam mezheplerine mensup Osmanlı yurttaşlarına bile hitap etmiyordu. Ayrıca, medeni hukukun en önemli dalları arasında bulunan kişilik, aile ve miras gibi hukuk alanlarını kapsamıyordu. Kısaca, büyük bir hukuk eseri olmakla beraber mecelle, özünde şeri hukuka dayalı, eksik ve tüm Müslümanlara dahi hitap etme kabiliyetinden yoksun bir medeni kanundu. Bu özellikleriyle Türkiye’de 1926’ya kadar da yürürlükte kalmıştı.

Kamu ve özel hukuku ile topyekûn bir laikleşme sürecine giren Türkiye Cumhuriyeti, yoluna şeri hukuka dayalı bir medeni kanun ile devam edemezdi. Mustafa Kemal, medeni hukuk alanında köklü bir düzenlemeye gidilmesi gerektiğini çok iyi görmüştü. O, henüz cumhuriyet ilan edilmeden önce, Nisan 1923’te yaptığı bir konuşmada, ülkedeki tüm yasaların “milli gereksemelere ve hukuk biliminin gereklerine göre” düzenleneceğini, bu yapılırken “milli egemenlik esasları içinde” hareket edileceğini söylemişti. Görüldüğü gibi, bu konuşmasında Mustafa Kemal, hukuk inkılabının “milli egemenlik” ve “laiklik” ekseninde gelişeceğinin işaretlerini veriyordu.

Mecelleyi tamamlayıp düzeltmek mümkün değildi. Yeni bir medeni kanunun hazırlanması ise çok uzun bir süreyi gerektiriyordu. Bu nedenle, İsviçre Medeni Kanunu’nun alınmasına karar verildi. Devrin Adliye Vekili Mahmut Esat (Bozkurt) Bey, İsviçre Medeni Kanunu’nun tercih edilme nedenini, “en uygar, en yeni, en demokrat ve anlaşılması en kolay bir kanun” olması şeklinde açıklamıştı. Bu kanunu esas alarak, Türk Medeni Kanunu’nu oluşturmak üzere Menteşe Milletvekili Şükrü (Kaya) Bey’in başkanlığında bir komisyon kuruldu. Komisyon, İsviçre Medeni Kanunu’nu Fransızcadan Türkçeye tercüme etti ve bazı değişiklikler yaparak Türk Medeni Kanunu’nu meydana getirdi.17

Türk Medeni Kanunu 17 Şubat 1926’da TBMM’de kabul edildi. Toplam 907 maddeden oluşan bu kanun ile evlenme, tarafların istek ve iradesine bağlanıyor, vekil ve temsilci aracılığı ile evlenme kalkıyordu. Devletin resmi evlendirme me-

HUKUK SİSTEMİ

209

muru önünde yapılacak medeni nikâhtan sonra, isteyenlerin dini merasim ya-pabilecekleri hükme bağlanıyordu. Çok evlilik yasaklanarak tek kişi ile evli olma ilkesi (monogami) benimseniyordu. Boşanma konusunda erkeğin tek taraflı “bo-şadım” sözünü yeterli gören talak usulünün yerine, boşanmanın hâkim kararı ile, haklı sebeplerle olabileceği ilkesi getiriliyordu. Evlilik ve mirasta, kadın ile erke-ğin hakları eşitleniyordu. Çocuklar üzerinde, anaya da “velayet” hakkı tanınıyor-du. Ergin kişinin dinini seçmekte hür olması sağlanıyordu.18 Medeni Kanun’un kabulü, kadınlara sağladığı kazanımlar yönünden, yalnız Türkiye -ve hatta İslam dünyası değil- bazı Batı ülkeleri için bile büyük bir devrim niteliği taşıyordu. Ne var ki, ünlü Ortadoğu ve İslam tarihi uzmanı Bernard Lewis’in de çok iyi vurgu-ladığı gibi, Türk kadınları bu kazanımların birçoğunu, ülkenin sosyal, kültürel ve ekonomik koşullarının gelişmesine ve bunun kendilerine sağladığı yükselen statüye paralel olarak, zaman içinde yaşama geçirebildi.19

Hiç kuşkusuz yalnız kadınların değil erkeklerin okullaşma oranının da son de-rece düşük olduğu, yani cehaletin diz boyu olduğu, sosyal ve ekonomik bakım-dan geri kalmış bir ülkede laik bir medeni kanunun, yüzyıllardan beri topluma egemen yaşam biçimini bir çırpıda değiştirmesi beklenemezdi. Atatürk de bunun bilincindeydi. Bu nedenle, kurucu inkılapların gerçekleştirilmesini izleyen 1930’lu yıllarda önceliği tüm yurttaşları cehaletten kurtaracak eğitim seferberliğine ve ülkeyi sosyoekonomik yönden kalkındıracak atılımlara vermişti. Bu gelişmelere paralel olarak laik Türk Medeni Kanunu, her geçen gün artan bir oranda, yurttaş-lık ilişkilerinin düzenlenmesinde din ve gelenekten kaynaklanan kuralların yerini almayı sürdürdü. Böylece, bu kanun Cumhuriyet inkılapçılığını toplum yaşamına uygulamada en etkili araç oldu. Toplumsal yaşama yeni bir düzen vermedeki ro-lünden başka, toplumun bütünlüğünü sağlamada anayasal hukuktan daha başarılı bir düzenleme görevi yapmıştı. Kadın hakları üzerine getirdiği yenilikler anayasa-yı bile etkilemiş, 1934’te kadınlara eşit yurttaşlık hakları tanınmıştı.20

6.1.3.6. Laikleşmeye Yönelik Anayasal YapılanmaBir devletin dine veya laikliğe dayalı olup olmadığı anayasada belirtilmelidir.

Nitekim Osmanlı devletinin anayasası olan Kanun-ı Esasi’de devletin dininin İs-lam olduğu açıkça belirtilmiştir. Örneğin günümüzde Fransız anayasasında la-iklik ilkesine yer verilirken, Yunanistan anayasasında devletin dininin Ortodoks Hıristiyan inancı olduğu ifade edilmiştir.

Milli Mücadele yıllarında çıkarılan Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’nda (1921 Ana-yasası) bu konuda herhangi bir hükme yer verilmemiştir. Yalnız, bu anayasada hüküm bulunmayan konularda Osmanlı Kanun-ı Esasi’si geçerli olduğu için, TBMM hükümetinin resmi dini vardı. Nitekim 1922’de saltanat kaldırılıp Os-manlı Devleti sona erince, 1921 Anayasası’na devletin dini eklendi.

Mustafa Kemal, TBMM’nin 1 Mart 1924 günkü oturumunda yaptığı konuş-mada Türk hukuk sisteminin çağdışı unsurlardan kurtarılmasının öneminden


210

söz etmişti.21 Fakat TBMM, 20 Nisan 1924 tarihinde çıkardığı yeni anayasada (Teşkilat-ı Esasiye Kanunu) da “Türkiye devletinin dini, din-i İslamdır” (Madde 2) hükmüne yer vermişti. Ayrıca anayasa, TBMM’ye dini hükümleri gerçekleştir-me görevini de yüklüyordu (Madde 26). Bununla beraber 1924 Anayasası, genel olarak laik esaslar içeriyordu. Ahmet Mumcu, Türkiye Cumhuriyeti’nin bu ilk anayasası hakkında şu değerlendirmeyi yapar:

20 Nisan 1924 tarihli anayasa, genel yapısı bakımından ihtilalci bir nitelik göstermektedir. Osmanlı devleti ile bütün ilişkiler atıl-mıştır. Ulusal egemenlik ilkesi en kesin biçimde yürürlüktedir. Kuvvetler birliği sürdürülmektedir. Yani, meclis, kendisi karşı-sında hiçbir güç tanımamaktadır. Yalnız yargı kuvveti oldukça bağımsızlaştırılmıştır.22

1927 yılının sonuna gelindiğinde artık Cumhuriyet’in temel kurumları laik-leşmişti. Devletin dinle ilgili işlevi, yalnız vatandaşın ibadet görevlerini yerine getirebilmesi için gerekli koşulları hazırlamaktan ibaretti. Bunun haricinde, yasa-ma tamamıyla aklın ve bilimin ışığında yapılıyor, devlet işleri de bu yasalara göre yürütülüyordu. 1924 Anayasası, vatandaşlara tam bir din ve vicdan özgürlüğü tanımıştı. Medeni Kanun reşit yurttaşlara dinlerini seçme serbestiyeti getirmiş, çocuklar için din eğitimi mecburi olmaktan çıkarılarak velilerinin isteğine bıra-kılmıştı. Bütün bu gelişmelerden sonra devletin kendini bir dine bağlı kabul et-mesi gereksizdi.23 Bu durum laikleşmenin kazandığı boyut ile de ters düşüyordu.

Bu çelişkiyi ortadan kaldırmak isteyen TBMM, 10 Nisan 1928 tarihinde, 1924 Anayasası’nda oybirliğiyle yaptığı değişiklikle24 Türkiye Cumhuriyeti’nde laikli-ğin anayasal zemininin güçlendirilmesi yolunda çok büyük bir adım attı. Buna göre anayasada bulunan devletin diniyle ilgili hüküm kaldırıldı. Ayrıca, cumhur-başkanı ve milletvekillerinin ant içme metnindeki dini ifadeler çıkarıldı. Böylece, 1924 Anayasası Cumhuriyet’in laiklik ilkesiyle tutarlı bir hale getirilmiş oldu.25

Laik hukukun anayasal boyutta kurumsallaşmasının son aşaması 1937 yılında gerçekleştirildi. Cumhuriyet Halk Fırkası’nın 1935 yılında yapılan kurultayında cumhuriyetçilik, milliyetçilik, halkçılık, devletçilik ve inkılapçılık ile birlikte dev-letin temel esaslarından biri olarak kabul edilen laiklik;26 5 Şubat 1937 tarihinde yapılan anayasa değişikliği ile Cumhuriyet’in ana nitelikleri arasına girdi. Laiklik ve öteki Atatürk ilkeleri, 1961 ve 1982 anayasalarında da devletin temel nitelikleri arasında yer almaya devam etti.

Buraya kadar Türkiye Cumhuriyeti’nde gelişim sürecine yer verilen laiklik, dar ve geniş olmak üzere iki biçimde anlaşılıp uygulanmıştır. Geniş anlamı ile la-iklik, devletin din ilişkilerinin tüm olarak dışında kalmasıdır. Türkiye’deki laiklik anlayışı da böyledir. Buna göre vatandaş, din ve mezhebini seçme, ibadetini iste-diği biçimde yapma özgürlüğüne sahiptir. Devlet, dini inançlardan birini diğer-

HUKUK SİSTEMİ

211

lerine göre öncelikli/önemli sayamaz. Devletin temeli, yaşama ve hukuk ilkeleri tamamıyla laikleştiği için dinin siyaset içine girmesi söz konusu olamaz. Ancak Türk laikliğinde bir nokta dikkati çekmektedir. O da, Türkiye’de İslam dininin ibadete ilişkin hizmetlerinin devlet eli ile yürütülmesidir. Bu ilk bakışta laiklik il-kesi ile bağdaşmayan bir durum olarak görülebilir. Gerçekten başbakanlığa bağlı Diyanet İşleri Başkanlığı, imam ve müezzin gibi din görevlilerinin atanmasını, görevden alınmasını yürütür ve onlara maaş verir. Böylece İslam dininin ibadete ilişkin hizmetleri, devlet memuru olan din adamlarınca yürütülür. Halbuki Tür-kiye’deki başka dinlerin bütün hizmetleri, o dinlere mensup vatandaşlar tarafın-dan oluşturulan cemaatlerce görülmektedir. Devlet, örneğin ülkedeki Hıristiyan-ların hiçbir dinsel işine karışmamaktadır.

Uygulamadaki laiklikle çelişir gibi görünen bu durum, paradoksal bir biçim-de esasen laikliği koruma kaygısından doğmuştur. Zira nüfusunun % 95’inden fazlasının Müslüman olduğu bir ülkede, dini yaşamı gayrimüslim yurttaşlarda olduğu gibi tamamıyla cemaatlere bırakmak, laikliği tehlikeye düşürebilirdi. Öyle ki, her cemaat dini kendi öğretileri doğrultusunda yorumlayabilir, dahası dini siyasallaştırabilirdi. Bu nedenle İslam din görevlilerinin sıkı bir devlet denetimi altında bulunmaları şarttı. Bu, laiklik ve devrimin korunması için gerekliydi. Ni-tekim bu uygulama uzun vadede olumlu sonuçlar getirmiştir. Bunların en önem-lisi, laiklik ilkesinin kökleşmesidir.27

Laiklik ilkesi Atatürkçü düşünce sisteminin belkemiğidir. Ümmetçi, teokratik bir siyasi hedef/projenin önündeki en önemli engeldir. Türkiye’de din ve mezhep ayırımcılığına izin vermeyerek milli birlik ve bütünlüğün sağlanmasında önemli bir rol oynamaktadır. Millileşme ve çağdaşlaşma ile birlikte laiklik, Atatürkçü dü-şünce sisteminin üç temel amacını/esasını meydana getirir.28

6.1.4. TEMEL YASALARIN YAPILMASI

Cumhuriyet hükümetleri, bir yandan yukarıda sözü edilen yasalaştırma hare-ketiyle devlet sistemini laikleştirirken diğer yandan da öteki önemli kamu ve özel hukuk alanlarında da yenileşme siyaseti izlemiştir. 5 Kasım 1925 günü Anka-ra’daki Hukuk Yüksek Okulu’nun* açılışında yaptığı konuşmada yer verdiği “Dev-rimcilerin en güçlü, en fesatçı ve tehlikeli düşmanları köhnemiş yasalarla onların eskimiş savunucularıdır,” (...) “Biz, tamamıyla yeni yasalar çıkaracağız ve eski hukuk ölçütlerini kökten yok edeceğiz,”29 sözleriyle Mustafa Kemal, bu alanda izlenecek politikaların inkılapçı bir nitelik taşıyacağını vurgulamıştı.

Mustafa Kemal’in bu sözleri söylediği tarihe kadar, Cumhuriyet Türkiye’si, yasalarını aklın ve bilimin ölçütlerine göre yenileme yönünde önemli adımlar atmıştı. Bunların en önemlileri, “Cumhuriyet’i laikleştiren yasalar” diye bilinen

* Bu okul daha sonra Ankara Hukuk Fakültesi’ne dönüştürülmüştür.


212

3 Mart 1924 tarihindeki “devrim kanunları” idi. Bundan bir yıl sonra, 1926’da, Cumhuriyet’in en önemli hukuk inkılaplarından biri olan Medeni Kanun’un kabulü gerçekleştirilmişti. 1926-1929 yıllarında diğer temel yasalar da art arda kabul edildi. Ticaret, Ceza, Hukuk ve Yargılama Usulleri ve İcra-İflas kanunla-rı ile laik hukuk sistemi kuruldu. Böylece, Osmanlı dönemindeki -farklı dinlere mensup olanların ve yabancıların kendilerine özgü hukuk sistemleri olmasından kaynaklanan- çok hukukluluk ortadan kaldırıldı. Onun yerine tek hukukluluk il-kesi yaşama geçirildi. Buna paralel olarak, daha 1924 yılında kadı (şeriye) mah-kemeleri kaldırılarak, tüm davaların laik mahkemelerde görülmesi sağlandı. Laik hukukun gerçekleşmesi yolunda, tek bir eksiklik kalmıştı: medeni hukuk alanın-da tüm haklarına kavuşan kadınların siyasi eşitlikten yoksun olması. Cumhuri-yet yönetimi, 1930 ve 1934 yılında gerçekleştirdiği hukuki düzenlemelerle, Türk kadınını siyasi alanda da erkeklerle eşit haklara kavuşturdu.30 Böylelikle Atatürk Türkiye’sinde kadınlar, 1935’te yapılan genel seçimlerde, Medeni Kanun’un alın-dığı İsviçre’deki hemcinslerinden çok önce parlamentoya girmeyi başardı. Kadın erkek eşitliği alanında oluşturulan yasal zemin Türkiye’de kadınların bütün mes-lek dallarında yer almasına ve hatta orduya girebilmesine olanak sağladı.31 Bu kazanım, çoğu İslam ülkesiyle kıyaslandığında, bugün için bile bir devrimdir.

***

Görüldüğü gibi, Türk hukuk inkılabının en önemli özelliklerinden biri, Mede-ni Kanun başta olmak üzere, temel kanunların Batı’dan iktibas yoluyla alınması-dır.32 Bu, ilk bakışta inkılabın ruhuna aykırı görünebilir. Çünkü Cumhuriyet, milli bir hukuk sistemi meydana getirmeyi hedefliyordu. Oysa Batı ülkelerine ait ka-nunlar, o ülkelerde yaşayan toplumların sosyal, kültürel, ekonomik vs. özellikleri göz önünde bulundurularak hazırlanmıştı. Ne var ki, Türkiye Cumhuriyeti’nin hukuk birliğini bir an önce sağlamak, ulusu en kısa zamanda laik bir hukuk sis-temine kavuşturmak için fazla beklemeye tahammülü yoktu. Bu yüzden, Batı’dan iktibas edilen yasalar, milli bir ruhla işlenerek, milli hukuk oluşturulmuştur.33 1938’de, Mustafa Kemal Atatürk hayata gözlerini yumduğunda, gerek çıkarılan kanunlar ve gerekse yapılan anayasa değişiklikleri sonucunda, Türk devletinin yapısı ve hukuku tam anlamıyla laikleşmiştir. Hiç kuşkusuz laikleşmenin başarıl-ması, yapılan inkılapların en büyüğüdür.34

6.2. TÜRKİYE’DE ANAYASAL DÜZENİN EVRİMİ

6.2.1. 1924 ANAYASASI

Bir devletin temel yapısını, devlet organlarının birbiriyle ilişkisini, yetkilerini, bireyin temel hak ve özgürlüklerini belirleyen ve güvence altına alan pozitif hu-

HUKUK SİSTEMİ

213

kuk metinlerine anayasa denmektedir.Kurulan her devletin kendine özgü kuralları vardır. Ama bunlar anayasal ilke-

ler değildir. İlk yazılı anayasa, ABD anayasasıdır (1787). Onu büyük demokratik devrimi gerçekleştiren Fransa izlemiştir (1791). Daha sonra anayasalı parlamen-tolu sistemler dalga dalga bütün dünyayı sarmıştır.

Türk toplumunun anayasa ile tanışması 19. yüzyılın sonlarına doğru olmuştur. Devletin parçalanmaya doğru gidişatından endişe duyan ve gençlerden oluşan Yeni Osmanlılar denilen aydın grubun zorlamasıyla 23 Aralık 1876’da Kanun-ı Esasi (Anayasa) ilan edilmiştir. Böylece mutlak monarşiden meşruti monarşiye geçilmiştir. Ancak bu geçiş kısa sürmüş, 14 Şubat 1876’da Meclis-i Mebusan ka-patılmış, anayasa uygulamadan kaldırılmıştır. Bu durum 1908’e kadar sürmüştür.

İttihat ve Terakki Cemiyeti çatısı altında toplanan asker ve sivil muhalif aydın-ların zorlamasıyla 23 Temmuz 1908’de yeniden meşruti sisteme geçilmiş, anayasa uygulama alanına konmuştur. 21 Ağustos 1909’da köklü değişiklikler yapılan bu anayasa 1924’e kadar uygulamada kalmıştır.

Osmanlı İmparatorluğu’nun Birinci Dünya Savaşı’ndan yenik olarak ayrılmış olması ülkenin dört bir yandan emperyalist güçlerin işgaline uğramasına yol aç-mıştır. Mal güvenliği, can güvenliği, konut dokunulmazlığı kalmamıştır. Siyasi iktidar insanların temel hak ve özgürlüklerini koruyamaz hale gelmiştir. Bu du-rum ülkede Müdafaa-i Hukuk hareketini doğurmuş, halk kendi kendine örgüt-lenerek mal güvenliğini, can güvenliğini ve onurunu korumaya çalışmıştır. Bu hareket Mustafa Kemal Paşa’nın önderliğinde kurtuluş hareketine dönüşmüştür. Milli Mücadele olarak tarihe geçen bu onurlu büyük mücadele tüm mazlum ulus-ların bağımsızlıklarını kazanmalarına örnek olmuştur. Milli Mücadele’nin karar-gâhı, üyeleri halkın oylarıyla seçilen ve 23 Nisan 1920’de Ankara’da çalışmalarına başlayan Türkiye Büyük Millet Meclisi olmuştur.

Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin amacı ve önceliği emperyalist güçleri ülke topraklarından çıkarmaktı. Bunu yaparken halkı yavaş yavaş kişi egemenliğinden uzaklaştırıp millet egemenliğine dayalı devlet sistemine geçişin altyapısını oluş-turmaya yönelmiştir. 20 Ocak 1921’de egemenliğin kayıtsız koşulsuz ulusta oldu-ğu ilkesini benimseyen bir anayasayı kabul ederek demokrasiye doğru sağlam ve kalıcı bir adım atmıştır. Savaşı kazandıktan sonra yüzlerce yıldan beri varlığını sürdüren fakat artık ömrünü tamamlamış olan Saltanat’ı kaldırmış, yeni devleti Lozan’da dünya devletlerine kabul ettirmiş ve 29 Ekim 1923’te bu devletin yöne-timinin cumhuriyet olduğunu tüm dünyaya duyurmuştur.

Anayasa’nın HazırlanmasıMillet egemenliğine dayalı olarak kurulan milli devletin hedefi Türk toplum

ve devletini çağdaş dünyanın saygın ve onurlu bir ortağı yapabilmekti. Bu ama-ca ulaşabilmek için devlet yapısını belirleyen çağdaş bir anayasaya ihtiyaç vardı. 1921 Anayasası o günün koşullarında hazırlanmış bir geçiş dönemi anayasasıy-


214

dı. Varlığı ortadan kaldırılmamış Kanun-ı Esasi ise imparatorluk anayasasıydı. Bunlar ihtiyacı karşılayacak durumda değildi. İşte bunu gören kimi İkinci Meclis üyesi milletvekilleri yeni bir anayasa hazırlama çabası içine girmişlerdir. Antalya Milletvekili Ahmet Saki ve Kozan Milletvekili Ali Saib ve İstanbul Milletvekili Ali Rıza Beyler 16 maddeden oluşan bir anayasa teklifini, Karesi Milletvekili Ahmet Süreyya Bey ise 144 maddeden oluşan başka bir anayasa teklifini meclis başkan-lığına vermişlerdi.35 Bir yandan bu gelişmeler olurken öbür yandan da Teşkilat-ı Esasiye Komisyonu (Anayasa Komisyonu) yeni bir anayasa çalışmasına girmiş, Polonya, Fransa anayasalarından (1875) yararlanarak, zaman zaman Mustafa Kemal Paşa ile de görüşerek, 108 maddeden oluşan yeni bir anayasa teklifi ha-zırlamıştı. Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanlığı’na sunulan bu teklif 9 Mart 1924’te görüşülmeye başlanmıştır.36 Anayasa Komisyonu’nun teklifinde bulunan kimi maddeleri milletvekilleri şiddetle eleştirerek kabul etmemiştir. Bunları şöyle sıralayabiliriz:

· Çift meclisli sisteme geçilmek istenmesi,· Cumhurbaşkanının Meclis dışından da seçilebilmesi ve süresinin yedi yıl

olması,· Cumhurbaşkanının hükümetin de görüşünü aldıktan sonra Meclis seçim-

lerinin yenilenmesine karar vermesi,· Cumhurbaşkanına yasaları veto etme yetkisinin verilmesi,· Otuz yaşını geçen her Türk vatandaşına (kadın-erkek) seçilme hakkının

verilmesi gibi konuları içeren maddelerdi.

Kara, hava ve deniz kuvvetlerinin komutasının cumhurbaşkanına verilmesi maddesi de büyük tartışmalara neden olmuş fakat bu madde reddedilmemiş, yu-muşatılarak kabul edilmiştir.37

20 Nisan 1924’te kabul edilen Anayasa 105 maddeden ve 6 bölümden oluşu-yordu.

Anayasa’nın İçeriğiEsas HükümlerTürkiye Devleti bir cumhuriyettir. Türkiye Devleti’nin dini İslamdır, resmi dili

Türkçedir, başkenti Ankara’dır. Hâkimiyet, kayıtsız şartsız milletindir. Türkiye Büyük Millet Meclisi, milletin tek ve gerçek temsilcisi olup millet adına egemen-lik hakkını kullanır. Yasama yetkisi ve yürütme erki Büyük Millet Meclisi’nde tecelli ve temerküz eder. Meclis, yasama yetkisini kendisi kullanır. Meclis, yü-rütme yetkisini kendi tarafından seçilen reisicumhur ve onun tayin edeceği bir icra vekilleri heyeti eliyle kullanır. Meclis, hükü meti her vakit denetler ve düşü-rebilir. Yargı hakkı, millet adına, yasalar çerçevesinde bağımsız mahkemelerce kullanılır.

HUKUK SİSTEMİ

215

Yasama GöreviTürkiye Bü yük Millet Meclisi özel kanunla millet tarafından seçilen millet-

vekilleri tarafından oluşturulur. Seçime katılabilmek için on sekiz yaşını, mil-letvekili olabilmek için de otuz yaşını tamamlamak ve Türk olmak gerekiyordu. Yabancı bir devletin hizmetinde bulunan, hırsızlık, sahtekârlık, dolandırıcılık yapanlar, medeni haklardan yoksun olanlar vb. suç işleyenler milletvekili ola-mazdı. Seçimler dört yılda bir defa yapılacaktı. Milletvekili sadece seçildiği yerin değil tüm ülkenin milletvekili sayılacaktı. Kanun teklif etmek hakkı mil-letvekillerinin ve hükümetindi. Hiçbir mebus Meclis içinde ve dışındaki konuş-malarından ve verdiği oylardan dolayı sorumlu tutulamazdı. Meclis’teki çalış-malar konuşmalar açıktı ve aynen yayımlanacaktı. Gerektiğinde gizli toplantı da yapılabilecekti. Milletvekilliği ile memuriyet bir arada olamayacaktı. Bü yük Millet Meclisi şeriat hükümlerini uygulayacak, kanun koyacak, eski kanunları de-ğiştirecek, yürürlükten kaldıracak, antlaşmaları onaylayacak, bakanlar kurulunu denetleyecek, barış, savaş ilanına karar verecek, bütçeyi, idam cezalarını onayla-yacaktı.

Yürütme GöreviYürütme iki başlıydı. Sorumsuz cumhurbaşkanı ile sorumlu bakanlar ku-

rulu tarafından yerine getiriliyordu. Yürütmenin başında bulunan Türkiye Cumhurbaşkanı (reisicumhuru), Büyük Millet Meclisi üyelerince kendi içle-rinden seçilecekti. Cumhurbaşkanı, devletin reisiydi. Bu sıfatla özel törenlerde meclise ve lüzum gördükçe bakanlar kuruluna başkanlık edecekti. Ancak mec-listeki tartışmalara katılamayacak, yasaların oylanmasında oy kullanamayacaktı. Cumhurbaşkanına Büyük Millet Meclisi Reisi vekâlet edecekti. Cumhurbaşkanı meclis tarafından kabul edilen kanunları on gün içinde onaylayacak, uygun gör-mediklerini bir ay içinde meclise geri gönderecekti. Başkomutanlık cumhurbaş-kanı tarafından temsil edilecekti. Cumhurbaşkanı vatana ihanet suçu dışında başka bir suçla suçlanamayacaktı. Başvekil (Başbakan), reisicumhur tarafından ve meclis üyeleri arasından atanacaktı. Bakanlar Kurulu üyeleri ise milletvekille-ri arasından başvekil tarafından seçilecek ve cumhurbaşkanınca onaylanacaktı. Hükümet, izleyeceği politikayı ve yapacağı işleri belirten bir programı Meclis’e sunmak zorundaydı. Bakanlar kurulu tek tek ya da birlikte meclise karşı sorum-luydu. Bakanlar Yüce Divan’da yargılanacaklardı.

Yargı ErkiMahkemelerin kuruluşu, görev ve yetkileri yasalarla belirlenecek, yargıçlara

görevlerine müdahale edilemeyecek, görevlerinden alınamayacak, nitelikleri, hakları, görevleri, ücretleri, atanma şekilleri özel yasalarla düzenlenecekti. Yargılama açık yapılacak, isteyen izleyebilecek, kişiler haklılıklarını kanıtlayabilmek için dilediği yasal aracı kullanabilecekti. Bakanlar kurulu


216

üyelerini, Danıştay ve Yargıtay başkan ve üyelerini, Danıştay ve Yargıtay’ın kendi üyeleri arasından gizli oyla seçtiği Yüce Divan yargılayacaktı.

Türklerin Kamu HaklarıAnayasa Türk’ün tanımını yapmıştır. Buna göre Türkiye’de din ve ırk ayrımı

yapmadan vatandaşlık bakımından herkes Türk sayılmıştır. Anayasaya göre her Türk hür do ğar, hür yaşar. Hürriyet başkasına zarar vermeyecek her şeyi yapabilmektir. Türkler yasalar karşısında eşittirler. Her türlü ayrıcalık kaldırılmıştır. İnsanın insan olmasından dolayı sahip olduğu kişi dokunulmazlığı, vicdan, düşünme, söz, yayım, seyahat, çalışma, mülk edinme, toplanma, dernek kurma gibi hakları doğal haklar olarak kabul etmiştir. Cana, mala, konuta dokunulamaz, işkence, eziyet, zorla alım ve angarya yasaktır. Hiç kimse bağlı bulunduğu din, mezhep, tarikat ve felsefi içtihattan dolayı sorgulanamaz. İç güvenliğe ve ahlak kurallarına aykırı olmamak koşuluyla inancın gereği törenler yapılabilir. Kamu menfaati olmadan ve parası peşin verilmeden kişilerin mal ve mülkleri kamulaştırılamaz. Vergiler yasalarla salınır ve toplanır. Hükümetin gözetimi ve denetimi altında yasal sınırlar içinde her türlü öğretim serbesttir. Kadın ve erkek bütün Türkler için ilköğretim zorunludur ve devlet okulları parasızdır. Basın yasal çerçeve içinde serbesttir.

Anayasa’ya göre Türkiye, coğrafi ve ekonomik durumuna göre illere, iller ilçelere, ilçeler bucaklara, bucaklar da kasaba ve köylere ayrılmıştır. İllerin yönetiminde yetki genişliği ve görev ayrımı esas alınmıştır. Siyasi hakları olan her Türk’e yeteneğine göre devlet memuru olabilme hakkı verilmiştir. Devlet bütçe dışı harcama yapamayacaktı. Yöneticiler Anayasa’nın hiçbir maddesini hiçbir nedenle savsaklayamayacaklar, işlerliğini engelleyemeyeceklerdi. Hiçbir kanun Anayasa’ya aykırı olamazdı.

Anayasa’nın kabul edilmesiyle birlikte 1876 Kanun-ı Esasisi (Anayasa), 20 Ocak 1921 tarihli Teşkilatı Esasiye Kanun-ı (Anayasa) tümüyle yürürlükten kaldırılmıştır.

Anayasa DeğişiklikleriAnayasalar sonsuza değin değişmeden yaşayacak metinler değildir. Günün

koşullarına, ülkenin ihtiyaçlarına göre değiştirilebilirler. 1924 Anayasası’nda bu konuda şu hüküm yer almıştır: Devlet şeklinin cumhuriyet olduğunu içeren madde değiştirilemeyecek, değiştirilmesi teklif dahi edilemeyecektir. Onun dışındaki maddelerde değişiklikler yapılabilecektir. Bunun için değişiklik teklifinin Meclis’teki milletvekillerinin en az üçte biri tarafından verilmesi ve tam sayının üçte ikisi tarafından kabul edilmesi gerekecekti.38 İşte bu hükme uygun olarak 1924 Anayasası’nda şu değişiklikler yapılmıştır:

· 10 Nisan 1928’de Anayasa’da yer alan devletin dini İslamdır hükmü ile şeriat hükümlerinin uygulanması hükmü çıkarıldığı gibi milletvekili ve

HUKUK SİSTEMİ

217

cumhurbaşkanının yapacağı yemindeki dinsel ibareler de çıkarılmıştır.· 5 Ocak 1934’te kadınlara seçme ve seçilme hakkı verilince Anayasa’da

milletvekili seçme ve seçilme hakkının kadın erkek her Türk’e ait olduğunu belirten ve seçme yaşını yirmi ikiye çıkaran bir düzenleme yapılmıştır.

· 5 Şubat 1937’de Cumhuriyet Halk Partisi’nin programında yer alan cumhuriyetçilik, milliyetçilik, halkçılık, devletçilik, laiklik ve inkılapçılık (devrimcilik) Anayasa’ya konmuştur. Ayrıca çiftçiyi toprak sahibi kılmak, ormanları devlet tarafından idare etmek için alınacak toprak ve ormanların kamulaştırma karşılığı ve bu karşılıkların ödenişi için özel kanun çıkarılacak hükmü Anayasa’ya eklenmiştir.

· Bunların dışında bütçe, tarikat ve siyasi müsteşarlıklar konusunda da küçük değişiklikler yapılmıştır.39

Kısaca özetlediğimiz 1924 Anayasası ile nasıl bir devlet yapısı oluşturulmuştur? Anayasa’nın birinci bölümünde belirtildiği gibi cumhuriyetçi bir yapı kurulmuştur. Bu cumhuriyet, demokratik bir cumhuriyettir. Anayasanın bu maddesinin değiştirilemeyeceği, değiştirilmesinin de teklif edilemeyeceği vurgulanarak saltanat sistemine dönüşün kapıları kapatılmıştır. Egemenliğin millette olduğuna, milletin egemenlik hakkını seçerek Meclis’e gönderdiği milletvekilleri aracılığıyla kullanacağı belirtilmiştir. Türk milletini, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin temsil edeceği, dolayısıyla meclis üstünlüğünün devam ettirileceği vurgulanmıştır. Türklük etnik olarak değil tamamen hukuksal bir kavram olarak anayasada yer almış ve tanımı yapılmıştır. Egemenlik yetkisini kullanan tek organ Türkiye Büyük Millet Meclisi’dir. Bütün bunlar 1924 Anayasası’nın demokratik, milli ve cumhuriyetçi bir ruha sahip olduğunu gösterir. Ancak demokratik yapıyı sürdürecek güvencelerin olmamasının 1950 sonrasında yanlış uygulamalardan doğan kimi olaylar demokratik ruhu zedelemiştir.

Milli devlet, güçler birliğine dayanan bir oluşumun ürünü olduğu için bu düşünce biraz yumuşatılarak, parlamenter sisteme yaklaştırılarak devam ettirilmiştir. Yasama yetkisi ve yürütme erki Büyük Millet Meclisi’nde toplanmıştır. Yasama ve yürütme ilişkileri bakımından kurulan mekanizma parlamenter sisteme uygun bir mekanizmaydı. Meclis çeşitli yollarla bakanlar kurulunu denetliyordu. Bakanlar kurulu da parlamentoya karşı sorumluydu.

Her ne kadar başlangıçta laik sistemle ters düşecek bazı hükümler Anayasa’da yer almış ise de bu Anayasa’nın laik devlet ruhunu ve devrimci karakterini zedelememiş, zaman içinde laikliğe aykırı hükümler çıkarılmıştır.

Anayasa’da haklar ve özgürlükler geniş olarak sayılmış, bunların sınırlarının yasalarla çizileceği belirtilmiş fakat sınırlar konusunda herhangi bir açıklama yapılmamıştır. Anayasa’da sosyal ve ekonomik haklar yer almamıştır. Ancak bu haklara dayanak oluşturacak gerekçelerin henüz Türkiye’de oluşmamış olduğunu düşünmek gerekir.


218

Anayasa’nın Uygulanması1924 Anayasası Türkiye’nin en uzun süre uygulamada kalan ve en az değişikliğe

uğrayan anayasasıdır. Henüz siyasal partilerin yeterince yerine oturmadığı bir dönemde hazırlanmıştır. Hazırlandığı sırada sadece Halk Fırkası (Cumhuriyet Halk Partisi) vardı. Kısa bir süre sonra Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası kuruldu ise de yaşamadı. Bu parti Şeyh Said İsyanı üzerine kapatıldı ve tekrar tek partili sisteme dönüldü. 1930 da Serbest Cumhuriyet Partisi kuruldu o da yaşamadı. Dolayısıyla 1924 Anayasası çok partili demokratik bir düzeni engelleyen bir anayasa değildi.

1924 Anayasası Mustafa Kemal Atatürk’ün cumhurbaşkanlığı süresince uygulanmıştır. Daha sonra İsmet Paşa ve Celal Bayar’ın cumhurbaşkanı olduğu dönemlerde de uygulanmıştır. Celal Bayar’ın cumhurbaşkanlığı döneminde Demokrat Parti’nin anayasanın boşluklarından yararlanarak yaptığı demokrasiye aykırı uygulamalar ülkeyi ihtilale sürüklemiştir.

Seçim KanunuÜlkelerin demokratikleşmesinde anayasalar kadar önemli bir rol oynayan

düzenleme seçim kanunudur. Bu kanun ülkelerin demokratik düzeylerinin de göstergesidir. Milli iradenin gerçekleşebilmesi için seçimlerde kullanılan oyların güvencede olması gerekir. Ülkedeki istikrar ve temsilde adalet ilkesi dengesinin iyi kurulması gerekir. İşte bu nedenle yöneticiler tarafından ülkenin koşullarına uygun, katımı artırıcı, çoğulculuğu sağlayıcı demokratik seçim kanunlarının yapılması gerekir.

1924 Anayasası’nın yapıldığı dönemde uygulanan seçim kanunu 1908’de çıkarılan Geçici Seçim Kanunu (Muvakkat İntihabı Mebusan Kanunu) idi40. 1946’a kadar bu kanun uygulandı. Bu kanunun temel özelliği, seçimlerin iki dereceli olması, milletvekili sayısının nüfusa göre belirlenmesi ve vergi vermeyenlerin seçme hakkının olmamasıydı.41 Ayrıca bu kanun kadınların seçime katılmasına ve milletvekili olmasına da izin vermiyordu.42 5 Haziran 1946’da seçim kanununda değişiklik yapılarak seçimlerin tek dereceli olması kararlaştırıldı. 1946 seçimlerinde seçmenler doğrudan doğruya diledikleri partiye oylarını verdiler.

16 Şubat 1950’de Cumhuriyet Halk Partisi ve Demokrat Parti’nin birlikte hazırladığı yeni seçim kanunu ile seçmenlerin oylarını gizli yerde vermesi, oy sayımının açık olması, seçimlerin Yargıtay ve Danıştay üyelerinden oluşan Yüksek Seçim Kurulu’nun denetimi altında yapılması ilkesi getirildi. Böylece seçimlerin yürütülmesi yargı denetimi altına alınmış oldu. Bu uygulama günümüzde de devam etmektedir.


Ordunun İktidara El KoymasıTürkiye Büyük Millet Meclisi seçimlerin yenilenmesine karar vererek

HUKUK SİSTEMİ

219

çalışmalarını 24 Mart 1950’de bitirdi. İktidardaki Cumhuriyet Halk Partisi ve muhalefetteki başta Demokrat Parti olmak üzere diğer partiler de seçim bildirilerini açıklayarak halkın huzuruna çıktılar. 14 Mayıs 1950’de yapılan seçimlerde oyunu kullanan 7.953.056 kişiden Demokrat Parti 4.241.393, Cumhuriyet Halk Partisi 3.176.650, Millet Partisi 250.414, Bağımsızlar da 383.282 oy almışlardı. Yürürlükteki seçim mevzuatına göre Demokrat Parti % 53,34 oy oranı ile 408, Cumhuriyet Halk Partisi % 39,9 oy oranı ile 69, Millet Partisi % 3,1 oy oranı ile 1, Bağımsızlar ise % 4,8 oy oranı ile 9 milletvekili kazanmıştı. Demokrat Parti Meclis’te büyük bir çoğunluk elde etmiş, yılların iktidarı Cumhuriyet Halk Partisi ise büyük bir yenilgiye uğramıştı.

Yeni Meclis 22 Mayıs 1950’de en yaşlı üye olan Kars Milletvekili ünlü gazetece Hüseyin Cahit Yalçın’ın başkanlığında toplandı. Milletvekillerinin yemin etmesi sağlandıktan sonra meclis başkanı seçimi yapıldı. İçel Milletvekili Refik Koraltan Meclis Başkanı seçildi. Başkanlık Divanı oluşturuldu ve ardından da cumhurbaşkanı seçimine geçildi. Demokrat Parti lideri İstanbul Milletvekili Celal Bayar 387 oy alarak cumhurbaşkanı seçildi.

Celal Bayar İstanbul Milletvekili Adnan Menderes’i yeni hükümeti kurmakla görevlendirdi. Yeni hükümet kuruldu, programını okudu ve meclisten güvenoyu alarak ülke yönetimini üzerine aldı (2 Haziran 1950).43 Böylece ülkede Demokrat Parti dönemi olarak adlandırılan yeni bir dönem başladı.

Büyük umutlar doğuran Demokrat Parti iktidarı ne yazık ki 27 Mayıs 1960’da askeri bir darbe ile sonlandı. Bununla kalmadı ülkede askeri darbelere giden yolu açtı. Zira Meclis’teki çoğunluğuna dayanarak Halk Evleri’nin kapatılması ve mallarının hazineye alınması, Cumhuriyet Halk Partisi’nin mallarına el konulması, seçimi kaybettiği bazı illeri ilçe haline getirmesi, muhalefete, basın ve yayın kuruluşlarına karşı izlenen baskıcı politika, 6-7 Eylül olayları, Meclis İç Tüzüğü’nün değiştirilmesi, Vatan Cephesi’nin kurulması, İsmet İnönü’nün yurt gezilerine kısıtlama getirilmesine çalışılması ve bu gezilerde yaşanılan olaylar, ekonominin bozulması, mali sıkıntıların artması, Türk parasının değer kaybetmesi, ordu içinde yaptığı tasfiyeler ve ordu üst kademelerdeki sık sık yapılan değişiklikler, laiklikten verilen tavizler, üniversitelere karşı takınılan olumsuz tavırlar, Tahkikat Komisyonu’nun kurulması gibi uygulamalar ülkedeki gerginliği giderek artırdı ve ülkeyi bir iç savaşın eşiğine getirdi. Öğrenci olayları başladı (28 Nisan 1960). İstanbul ve Ankara’da yapılan öğrenci eylemlerinde kan aktı. Bu durum Harp Okulu öğrencilerinin de sokağa inmesine yol açtı.

Bir süreden beri iktidarın izlediği politikaya karşı çıkan subaylar hücreler halinde örgütlenmişlerdi. Tümgeneral Cemal Madanoğlu komutasında birleşerek 27 Mayıs 1960’da sabaha karşı iktidara el koydular.44 Askerler büyük bir dirençle karşılaşmadılar. Cumhurbaşkanı Celal Bayar, hükümet üyeleri ve Başbakan Adnan Menderes başta olmak üzere iktidar yetkililerini tutukladılar.45 İhtilalci askerler Kara Kuvvetleri Komutanı iken emekliye ayrılmış bulunan Orgeneral Cemal


220

Gürsel’i başlarına getirdiler. Cemal Gürsel başkanlığında tümü subaylardan oluşan ve kendilerini Milli Birlik Komitesi olarak adlandıran bir heyet (38 subay) ülke yönetimini ele aldı.

Milli Birlik Komitesi iktidara el koyma nedenlerini “demokrasinin içine düştüğü bunalım ve son üzücü olaylar nedeniyle kardeş kavgasını önlemek, siyasal partileri içine düştükleri uzlaşmaz durumdan kurtarmak ve partiler üstü tarafsız bir yönetimin gözetim ve hakemliği altında en kısa zamanda adil ve serbest seçimleri yaptırarak yönetimi seçimi kazananlara devir ve teslim etmek” olarak açıkladı.46

İhtilalin lideri Cemal Gürsel 27 Mayıs’ta İstanbul Üniversitesi’nden yedi kişiyi Ankara’ya çağırarak onlardan yeni bir anayasa hazırlamalarını istedi. Gürsel yeni anayasa hazırlanıncaya kadar “bütün siyasi partilerin faaliyetlerini” durdurdu. Anayasa’yı hazırlamakla görevlendirilen bilimadamları öncelikle ihtilalin meşru olup olmadığını belirten bir çalışma yaptılar ve askerlerin yaptıkları eylemin meşru olduğunu belirttiler. Ayrıca kamu hizmetlerini yürütmek üzere geçici bir hükümetin kurulmasını önerdiler. Bu öneriyi yerinde bulan Cemal Gürsel üçü asker, on beşi sivillerden oluşan bir hükümet kurdu. Böylece yürütme organı oluşturulurken yasama organının nasıl olması konusu da gündeme geldi. Milli Birlik Komitesi’nden Numan Esin ve Muzaffer Erdoğan’ın hazırladığı bir metin Adalet Bakanı Amil Artüs ve Anayasa Komisyonu’ndan bazı kişilerin de katılımı ile incelendi ve son şekli verilerek 12 Haziran 1960’da yayımlandı. “1924 Tarihli Anayasanın Bazı Hükümlerinin Kaldırılması ve Bazı Hükümlerinin Değiştirilmesi Hakkında Geçici Kanun” adı verilen bu belge 27 maddeden oluşuyordu. Bu belgeye göre Anayasa ve Seçim Kanunu yapılıp Türkiye Büyük Millet Meclisi açılıncaya kadar Türk milleti adına egemenlik hakkını Milli Birlik Komitesi kullanacaktır. Komite başkanı hem devlet hem de hükümet başkanlığı görevini yapacaktır. Yasama yetkisini Milli Birlik Komitesi, yürütme yetkisini Milli Birlik Komitesi Başkanı tarafından atanan ve Milli Birlik Komitesi tarafından onaylanan hükümet üyeleri aracılığıyla yapacaktır. Hükümet üyelerinin yasa önerme hakları olacaktır. Hükümet üyeleri partisiz kişilerden atanacaktır. Yargı yetkisi ise bağımsız mahkemelerde olacaktır. Ancak iktidardan alınan cumhurbaşkanı, başbakan, hükümet üyeleri ve Demokrat Parti milletvekillerini ve onların işbirlikçilerini yargılamak üzere hükümetin önerisi ve Milli Birlik Komitesi’nin onayı ile 9 kişiden oluşan bir Yüksek Adalet Divanı adı verilen özel bir mahkeme kurulacaktır. Ayrıca 30 üyeden oluşan bir de Yüksek Soruşturma Kurulu oluşturulacaktır. Yüksek Adalet Divanı’nın kararları kesin olacak temyiz edilmeyecek, idam kararları Milli Birlik Komitesi’nin onayından sonra yerine getirilecektir.47 Bu belge Milli Birlik Komitesi’nin adeta anayasası oldu.

Milli Birlik Komitesi 2 Ağustos 1960’ta çıkardığı yasa ile başta Genelkurmay Başkanı Orgeneral Ragıp Gümüşpala olmak üzere 235 general ve 5000’e yakın subayı emekli etti. Genelkurmay Başkanlığı ve ordu üst yapısını yeniden

HUKUK SİSTEMİ

221

düzenledi. Örneğin Genelkurmay Başkanlığı’na Orgeneral Cevdet Sunay, Hava Kuvvetler Komutanlığı’na vekâleten Tümgeneral İrfan Tansel getirildi.

27 Ekim 1960’ta çıkarılan yasa ile üniversitelerden 147 kişinin görevine son verildi. Milli Birlik Komitesi üyeleri arasında seçimlerin yapılarak yönetimin sivillere devredilmesi konusunda görüş ayrılıkları çıktı ve yönetimin sivillere devredilmesine sıcak bakmayan seçimlerin geciktirilmesini isteyen Milli Birlik Komitesi üyeleri 13 Kasım 1960’ta yurtdışına gönderildi.

Kurucu Meclis’in Toplanmasıİstanbul Üniversitesi’nden seçilen bilimadamlarının anayasa taslağı

çalışmaları sürerken Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi öğretim üyeleri de bir anayasa hazırlığına girişmişlerdir. Milli Birlik Komitesi ise yapılacak düzenlemeleri 16 Eylül 1960’ta Resmi Gazete’de yayımlamışlardı. Bünyemize uygun bir anayasanın hazırlanmasını, milli iradeyi en iyi şekilde tecelli ettirecek bir Seçim Kanunu’nun meydana getirilmesini ve antidemokratik kanunların kaldırılmasını istiyordu.48 Siyasal Bilgiler Fakültesi öğretim üyeleri bir kurucu meclisin oluşturulmasını istiyorlardı. Anayasa Komisyonu üyeleri hazırladıkları metni 18 Ekim’de Milli Birlik Komitesi’ne sundular. Ancak maddelerin birçoğunda birlik yoktu. Milli Birlik Komitesi, Kurucu Meclis adıyla bir meclisin kurulmasını uygun buldu. Bu meclisin yetkilerini ve çalışma yöntemini belirlemek üzere Komite Başkanı Cemal Gürsel tarafından Prof. Dr. Turhan Feyzioğlu görevlendirildi. Feyzioğlu’nun kısa sürede hazırladığı taslak metin Milli Birlik Komitesi’nde görüşülerek kabul edildi. Biri Milli Birlik Komitesi, diğeri Temsilciler Meclisi olmak üzere iki kanattan oluşan bir Kurucu Meclis’in oluşturulması uygun bulundu. 13 Aralık 1960’ta Milli Birlik Komitesi, biri Kurucu Meclis’in yetkilerini ve işleyişini, ikincisi ise Temsilciler Meclisi’nin oluşum biçimini içeren iki yasa çıkardı.49 Buna göre Kurucu Meclis yeni bir anayasa ve yeni bir seçim kanunu hazırlayacaktı. Bu meclis 29 Ekim 1961’de iktidarın Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne devrine kadar yasama görevini yapacak ve yürütme organını denetleyecekti.50 Kurucu Meclis üyeleri seçildikleri yerleri grupları değil tüm Türkiye’yi temsil edecekler ve kimseden emir almayacaklar, yeminlerine ve vicdanlarına bağlı kalacaklardı.

Temsilciler Meclisi ise devlet başkanının, Milli Birlik Komitesi’nin atayacağı kişilerden, Hükümet üyelerinden, illerin temsilcilerinden, Cumhuriyet Halk Partisi ve Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi temsilcilerinden, baro, basın, Eski Muharip Birliği, esnaf kuruluşları, gençlik, işçi sendikaları, odalar, öğretmen kuruluşları, tarım kuruluşları, üniversiteler ve yargı organları temsilcilerinden oluşacaktı.51

Kurucu Meclis’in Çalışmalarına Başlaması ve Anayasa’nın KabulüSeçimler yapıldı ve Kurucu Meclis’in Temsilciler Meclisi kanadı 6 Ocak 1961’de

en yaşlı üye olan Yusuf Kemal Tengirşek başkanlığında toplanarak çalışmalarına


222

başladı. Ardından 9 Ocak’ta Temsilciler Meclisi Başkanlığı seçimleri yapıldı. Emekli Orgeneral Kâzım Orbay başkan seçildi, Başkanlık Divanı oluşturuldu. 9 Ocak 1961’de Anayasa Komisyonu ile Seçim Kanunu’nu hazırlayacak komisyon üyeleri seçildi.52 Anayasayı hazırlayacak komisyonun başkanlığına tarihçi Ordinaryüs Prof. Enver Ziya Karal, Seçim Kanunu’nu hazırlayacak komisyonun başkanlığına da Şefik İnan seçildi. Her komisyon 20 üyeden oluştu.

Anayasa Komisyonu 10 Ocak’ta toplanarak çalışma yöntemini belirledi. Komisyon, Anayasa tasarısının kapsaması gereken konuları dört kısma ayırdı ve her biri için bir alt komisyon kurdu. Bu alt komisyonlar şunlardı:

1. Başlangıç, Genel Hükümler ve Temel Haklar Alt Komisyonu2. Yasama, Yürütme ve Bunlar Arasındaki İlgiler Alt Komisyonu3. İdare, İktisat ve Maliye ile İlgili Hükümler Alt Komisyonu4. Yargı Organları ve Anayasa Mahkemesi Alt Komisyonu

Komisyon ayrıca, Anayasa’nın sistematiğine ve yazılışına hâkim olacak esasların bir Redaksiyon Komitesi tarafından tespit ve teklif edilmesinin de uygun olacağını belirtti.

Anayasa Komisyonu, yeni anayasayı yaparken uyacağı temel ilkeleri de şöyle sıraladı:

1. Türk devletinin şeklinin cumhuriyet olduğuna dair 1924 Anayasası’nın yürürlükte olan değiştirilemez birinci maddesinin yeni anayasa tasarısında da ilk madde olarak kabul edilmesi.

2. Türk devletinin insan ve hak hürriyetlerine, çalışmaya ve sosyal adalete dayanan laik ve demokratik bir cumhuriyet olduğunun anayasanın genel esaslar kısmında yer alması.

3. Devlet idaresinin, milli hâkimiyet ve parlamenter sistem esaslarına dayandırılması.

4. Süreleri ve yetkileri farklı olan iki meclisin oluşturulması ve bu iki meclisin birbirini tamamlayan bir parlamento bütünü olarak çalışmaları.

5. Seçimlerde serbest, genel, tek dereceli, eşit ve gizli oy, açık tasnif ve adli teminat esaslarının uygulanması.

6. Bütün medeni ve demokratik cemiyetlerin tanıdığı ana hak ve hürriyetlerin ve sosyal hakların mümkün olan genişlikte anayasa tasarısında yer alması.

7. İstikrarlı hükümet ve etkili denetim, yasama ve yürütme arasındaki ilişkilerin düzenlenmesinde temel prensip olması.

8. Siyasi partiler, iktidarda veya muhalefette olsunlar, demokratik hayatın vazgeçilmez unsurları olarak kabul edilmesi. Rejimin temelini teşkil eden kaidelere aykırı amaç gütmeyen siyasi partilerin kuruluşlarının ve faaliyetlerinin serbest olması ve siyasi partilerin kapatılmasının ancak

HUKUK SİSTEMİ

223

Anayasa Mahkemesi’nin kararıyla olması. Laik ve demokratik cumhuriyet ve Türkiye’nin ülkesi ve milletiyle bölünmez bir bütün olduğu esaslarına aykırı partilerin siyasi hayatımızda yer alamaması.

9. Yargı kuvvetinin bağımsızlığı ve hâkim teminatı, hâkimlerin tayin, terfi, nakil, emekliye sevk ve disiplin gibi bütün özlük iş lerinin, Yüksek Hâkimlik Kurulu’na bırakılması.

10. Kanunların anayasaya uygunluğunu denetleyecek bir Anayasa Mahkemesi’nin kurulması.

11. Üniversitelerin özerkliğinin ve radyonun tarafsızlığının anayasa ile güvence altına alınması.

12. Türk milletinin bugünkü ve yarınki medeni varlığının vazgeçilmez unsuru olarak Atatürk devrimlerinin bir bütün halinde korunması.53

Anayasa Komisyonu bu amaçlar doğrultusunda çalışırken, İstanbul Üniversitesi öğretim üyeleri ve Siyasal Bilgiler Fakültesi öğretim üyeleri tarafından hazırlanan belgeleri temel olarak aldı. Komisyon, Fransız, İtalyan ve Alman anayasalarından, 1789 Fransız İnsan ve Yurttaş Hakları Beyannamesi ile 1948 tarihli İnsan Hakları Evrensel Bildirisi’nden, 1950 tarihli Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nden de yararlandı. Düzenli ve disiplinli bir çalışma temposu izleyen Anayasa Komisyonu kısa süre içinde çalışmalarını tamamladı ve hazırladığı metni 9 Mart 1961’de Temsilciler Meclisi Başkanlığı’na sundu.

Temsilciler Meclisi’nde oldukça şiddetli tartışmalardan sonra anayasa tasarısı 215 oyla kabul edildi ve Milli Birlik Komitesi’ne sunuldu (4 Mayıs 1961). Ancak 17 maddede uzlaşma sağlanamadı. Ayrıca bir de başlangıç kısmının anayasaya eklenmesi istendi. Milli Birlik Komitesi ve Temsilciler Meclisi’nden seçilen üyelerle karma bir komisyon kuruldu ve bu istekler o komisyona havale edildi. Uzlaşma sağlandıktan sonra benimsenen ortak metin 27 Mayıs 1961’de Kurucu Meclis’in onayına sunuldu ve 2 olumsuz oya karşılık 260 olumlu oy ile Türkiye’nin 4. Anayasası kabul edildi.54

Milli Birlik Komitesi yeni anayasanın 9 Temmuz 1961’de halkoyuna sunulmasını kararlaştırmıştı. Oylama yapılmadan önce siyasal partilere özgürce anayasa hakkında propaganda yapma hakkı verildi. Özellikle eski Demokrat Parti’nin devamı olan, yeni kurulan Adalet Partisi anayasaya karşı çıktı. Seçimde kullanılan oyların 10.282.561’i geçerli sayıldı. Bunun 6.348.191’i anayasanın kabulüne, 3.934.370’i de reddedilmesine aitti. Oylamaya seçmenlerin % 81’i katıldı, % 38,5’i ret, % 61,5’i evet oyu verdi. Böylece Türk demokrasi tarihine yeni bir halka eklenmiş oldu: anayasanın halkoyuna sunulması.

Anayasa’nın İçeriği1961 Anayasası 157 asıl, 11 geçici maddeden ve 6 kısımdan oluşuyordu. Her

kısım kendi içinde bölümlere ayrılmıştı.


224

Genel EsaslarTürkiye devleti bir cumhuriyettir. Türkiye Cumhuriyeti, insan haklarına

ve başlangıçta belirtilen temel ilkelere dayanan, milli, demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devletidir. Türkiye devleti, ülkesi ve milletiyle bölünmez bir bütündür. Resmi dili Türkçe, başkenti Ankara’dır. Egemenlik kayıtsız şartsız Türk milletinindir. Millet, egemenliğini anayasanın koyduğu esaslara göre, yetkili organlar eliyle kullanır. Egemenliğin kullanılması, hiçbir suretle, belli bir kişiye, zümreye veya sosyal sınıfa bırakılamaz. Hiçbir kimse veya organ, kaynağını anayasadan almayan bir devlet yetkisi kullanamaz. Yasama yetkisi Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndedir. Yürütme görevi kanunlar çerçevesinde, cumhurbaşkanı ve bakanlar kurulu tarafından yerine getirilir. Yargı yetkisi Türk milleti adına bağımsız mahkemelerce kullanılır. Kanunlar anayasaya aykırı olamaz, devlet şeklinin cumhuriyet olduğu hakkındaki anayasa hükmü değiştirilemez ve değiştirilmesi teklif edilemez.

Temel Haklar ve ÖdevlerHerkes, kişiliğine bağlı, dokunulmaz, devredilmez, vazgeçilmez temel haklara

sahiptir. Temel hak ve hürriyetler, Anayasa’nın sözüne ve ruhuna uygun olarak ancak kanunla sınırlanabilir. Herkes, dil, ırk, cinsiyet, siyasi düşünce, felsefi inanç, din ve mezhep ayırımı gözetilmeksizin, kanun önünde eşittir. Hiçbir kişiye, aileye, zümreye veya sınıfa imtiyaz tanınamaz. Herkes, yaşama, maddi ve manevi varlığını geliştirme haklarına ve kişi hürriyetine sahiptir. Kimseye eziyet ve işkence yapılamaz, özel hayatın gizliliğine dokunulamaz, kimsenin üstü, özel kâğıtları ve eşyası aranamaz, konuta girilemez. Herkes, her türlü araçla haberleşme hürriyetine sahiptir. Haberleşmenin gizliliği esastır. Herkes, seyahat etme ve dilediği yerde yerleşme hürriyetine sahiptir. Herkes, vicdan ve dini inanç ve kanaat hürriyetine sahiptir. Kamu düzenine veya genel ahlaka aykırı olmayan ibadetler, dini ayin ve törenler serbesttir. Kimse, ibadete, dini ayin ve törenlere katılmaya, dini inanç ve kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz. Din eğitim ve öğrenimi, ancak kişilerin kendi isteğine ve küçüklerin de kanuni temsilcilerinin isteğine bağlıdır. Kimse, devletin sosyal, iktisadi, siyasi veya hukuki temel düzenini din kurallarına dayandırmaya siyasi veya şahsi çıkar veya nüfuz sağlama maksadıyla, her ne suretle olursa olsun dini veya din duygularını yahut dince kutsal sayılan şeyleri istismar edemez ve kötüye kullanamaz. Herkes, düşünce ve kanaat hürriyetine sahiptir; düşünce ve kanaatlerini söz, yazı, resim ile veya başka yollarla tek başına veya toplu olarak açıklayabilir ve yayabilir. Öğretim, devletin gözetim ve denetimi altında serbesttir. Çağdaş bilim esaslarına ve metotlarına aykırı olarak öğretim ve eğitim yerleri açılamaz. Basın hürdür; sansür edilemez. Herkes, önceden izin almaksızın, silahsız toplanma veya gösteri yürüyüşü yapma hakkına sahiptir. Bu hak, ancak kamu düzenini korumak için kanunla sınırlanabilir. Herkes, önceden izin almaksızın dernek kurma hakkına

HUKUK SİSTEMİ

225

sahiptir. Bu hak, ancak kamu düzenini veya genel ahlakı korumak için kanunla sınırlanabilir.

Aile Türk toplumunun temelidir. Devlet ve diğer kamu tüzel kişileri ailenin, ananın ve çocuğun korunması için gerekli tedbirleri alır ve teşkilatı kurar. Herkes mülk edinme hakkına sahiptir. Mülkiyet hakkının kazanılması, kullanılması ve sınırları kanunla düzenlenir. Mülkiyet hakkının kullanılması toplum yararına aykırı olamaz. Toprağın verimli olarak işletilmesini gerçekleştirmek ve topraksız olan veya yeter toprağı bulunmayan çiftçiye toprak sağlamak amaçlarıyla gereken tedbirleri alır. Herkes, dilediği alanda çalışma ve sözleşme hürriyetlerine sahiptir. Özel teşebbüsler kurmak serbesttir. Kimse, yaşına, gücüne ve cinsiyetine uygun olmayan bir işte çalıştırılamaz. Çocuklar, gençler ve kadınlar, çalışma şartları bakımından özel olarak korunur. Her çalışan dinlenme hakkına sahiptir. Çalışanlar ve işverenler, önceden izin almaksızın, sendikalar ve sendika birlikleri kurma, bunlara serbestçe üye olma ve üyelikten ayrılma hakkına sahiptirler. Halkın öğrenim ve eğitimini sağlama, devletin başta gelen ödevlerindendir. İlköğretim, kız ve erkek bütün vatandaşlar için mecburidir ve devlet okullarında parasızdır.

Türk devletine vatandaşlık bağı ile bağlı olan herkes Türktür. Türk babanın veya Türk ananın çocuğu Türktür. Vatandaşlar, kanunda gösterilen şartlara uygun olarak, seçme ve seçilme hakkına sahiptir. Seçimler, serbest, eşit, gizli, tek dereceli genel oy ve açık sayım ve döküm esaslarına göre yapılır. Vatandaşlar, siyasi parti kurma ve usulüne göre partilere girme ve çıkma hakkına sahiptir. Siyasi partiler önceden izin almadan kurulur ve serbestçe faaliyette bulunurlar. Siyasi partiler, ister iktidarda ister muhalefette olsunlar, demokratik siyasi hayatın vazgeçilmez unsurlarıdır. Siyasi partilerin tüzükleri, programları ve faaliyetleri, insan hak ve hürriyetlerine dayanan demokratik ve laik cumhuriyet ilkelerine ve devletin ülkesi ve milletiyle bölünmezliği temel hükmüne uygun olmak zorundadır. Siyasi partilerin kapatılması hakkındaki davalara Anayasa Mahkemesi’nde bakılır. Her Türk, kamu hizmetlerine girme hakkına sahiptir. Yurt savunmasına katılma, her Türk’ün hakkı ve ödevidir. Herkes, kamu giderlerini karşılamak üzere, mali gücüne göre vergi ödemekle yükümlüdür. Vergiler ancak kanunla konulur.

YasamaTürkiye Büyük Millet Meclisi, Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosu’ndan

oluşur. Kanun koymak, değiştirmek ve kaldırmak, devletin bütçe ve kesin hesap kanun tasarılarını görüşmek ve kabul etmek, para basılmasına, genel ve özel af ilanına, mahkemelerce verilip kesinleşen ölüm cezalarının yerine getirilmesine karar vermek Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin yetkilerindendir. Türkiye Cumhuriyeti adına yabancı devletlerle ve milletlerarası kurullarla yapılacak antlaşmaların onaylanması Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin onaylamayı bir kanunla uygun bulmasına bağlıdır. Türk Silahlı Kuvvetleri’nin yabancı ülkelere


226

gönderilmesine veya yabancı silahlı kuvvetlerin Türkiye’de bulunmasına izin verme yetkisi Türkiye Büyük Millet Meclisi’nindir. Millet Meclisi, genel oyla dört yılda bir seçilen dört yüz elli milletvekilinden kuruludur. Otuz yaşını dolduran her Türk milletvekili seçilebilir. Türkçe okuyup yazma bilmeyenler, kısıtlılar, kamu hizmetlerinden yasaklılar, ağır hapis cezasını gerektiren bir suçtan dolayı kesin olarak hü küm giymiş olanlarla, taksirli suçlar hariç olmak üzere, beş yıldan fazla hapis cezasıyla veya zimmet, ihtilas, irtikâp, rüşvet, hırsızlık, dolandırıcılık, sahtecilik, inancı kötüye kullanma, dolanlı iflas gibi yüz kızartıcı suçlardan biriyle kesin olarak hüküm giymiş olanlar milletvekili seçilemezler. Cumhuriyet Senatosu, genel oyla seçilen yüz elli üye ile cumhurbaşkanlığınca seçilen on beş üyeden kuruludur. Milli Birlik Komitesi üyeleri, eski cumhurbaşkanları da de bu meclisin üyeleridir. Kırk yaşını doldurmuş ve yükseköğrenim yapmış bulunan ve milletvekili seçilmeye engel bir durumu olmayan her Türk, Cumhuriyet Senatosu’na üye seçilebilir. Cumhuriyet Senatosu üyeliğinin süresi altı yıldır. Süresi biten üyeler, yeniden seçilebilir. Cumhuriyet Meclisi’nin genel oyla seçilen üyelerinin üçte biri her iki yılda bir yenilenir.

Meclislere Ait Ortak HükümlerTürkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri seçildikleri bölgeyi veya kendilerini

seçenleri değil, bütün milleti temsil ederler. İki meclis üyeliği bir kişide birleşemez. Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri, Meclis çalışmalarındaki oy ve sözlerinden, Meclis’te ileri sürdükleri düşüncelerden ve bunları Meclis dışında tekrarlamak ve açığa vurmaktan sorumlu tutulamazlar. Meclislerden biri toplantıya çağrılınca, diğeri kendiliğinden toplanır. Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosu başkanları, kendi meclislerince üye tam sayısının üçte iki çoğunluğu ve gizli oy ile ikişer yıl için seçilirler; Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin birleşik toplantılarında Başkanlık Divanı, Millet Meclisi Başkanlık Divanı’dır. Soru, genel görüşme, meclis soruşturması ve meclis araştırması her iki meclisin yetkilerindendir. Gensoru yetkisi yalnız Millet Meclisi’nindir. Her meclis, başbakan veya bakanlar hakkında meclis soruşturması açabilir. Yüce Divan’a verilme, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin birleşik toplantısında görüşülür ve karara bağlanır. Kanun teklif etmeye, Bakanlar Kurulu ve Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri yetkilidirler. Kanun tasarı ve teklifleri önce Millet Meclisi’nde görüşülür. Millet Meclisi’nde görüşülüp kabul edilen metin, Cumhuriyet Senatosu’na gönderilir.

YürütmeCumhurbaşkanıCumhurbaşkanı, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nce, kırk yaşını doldurmuş

ve yükseköğrenim yapmış kendi üyeleri arasından, üye tam sayısının üçte iki çoğunluğu ile ve gizli oyla yedi yıllık bir süre için seçilir; ilk iki oylamada bu ço ğunluk sağlanamazsa, salt çoğunlukla yetinilir. Bir kimse arka arkaya iki defa

HUKUK SİSTEMİ

227

cumhurbaşkanı seçilemez. Cumhurbaşkanı seçilenin partisi ile ilişiği kesilir ve Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeliği sıfatı sona erer. Cumhurbaşkanı devletin başıdır. Bu sıfatla, Türkiye Cumhuriyeti’ni ve milletin birliğini temsil eder. Cumhurbaşkanı, gerekli gördükçe, bakanlar kuruluna başkanlık eder; yabancı devletlere Türk devletinin temsilcilerini gönderir ve Türkiye’ye gönderilen yabancı devlet temsilcilerini kabul eder; milletlerarası anlaşmaları onaylar ve yayınlar. Cumhurbaşkanı, görevleriyle ilgili işlemlerinden sorumlu değildir. Cumhurbaşkanının bütün kararları, başbakan ve ilgili bakanlarca imzalanır. Bu kararlardan başbakan ile ilgili bakan sorumludur. Cumhurbaşkanı, vatan hainliğinden dolayı, Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tam sayısının en az üçte birinin teklifi üzerine, üye tam sayısının en az üçte ikisinin meclislerin birleşik toplantısında vereceği kararla suçlanabilir. Cumhurbaşkanına Cumhuriyet Senatosu başkanı vekillik eder.

Bakanlar KuruluBakanlar Kurulu, başbakan ve bakanlardan oluşur. Başbakan, cumhurbaşkanı

tarafından Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri arasından atanır. Bakanlar, Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri veya milletvekili seçilme yeterliğine sahip olanlar arasından başbakan tarafından seçilir ve cumhurbaşkanı tarafından atanır. Bakanlar kurulunun programı, kuruluşundan en geç bir hafta içinde baş bakan veya bir bakan tarafından meclislerde okunur ve Millet Meclisi’nde gü venoyuna başvurulur. Başbakan, bakanlar kurulunun başkanı olarak, bakan lıklar arasında işbirliğini sağlar ve hükümetin genel siyasetinin yürütülmesini gözetir. Bakanlar kurulu, Danıştay’ın görüşünü alarak, tüzükler çıkarabilir. Güvensizlik oyu sebebiyle, on sekiz aylık bir süre içinde, iki defa düşmüş ve üçüncü defa güvensizlik oyu almış olursa, başbakan, cumhurbaşkanından, Millet Meclisi seçimlerinin yenilenmesini isteyebilir. Cumhurbaşkanı, meclislerin başkanlarına danışarak, seçimlerin yenilenmesine karar verebilir. Geçici bir bakanlar kurulu kurulur. Millet Meclisi’ndeki siyasi parti grupları, geçici bakanlar kurulunda, Millet Meclisi’ndeki oranlarına göre temsil edilirler. Başkomutanlık, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin manevi varlığından ayrılmaz ve cumhurbaşkanı tarafından temsil olunur. Milli Güvenlik Kurulu, kanunun gösterdiği bakanlar ile genelkurmay başkanı ve kuvvet temsilcilerinden kurulur. Milli Güvenlik Kurulu’na cumhurbaşkanı başkanlık eder; bulunmadığı zaman, bu görevi başbakan yapar.

İdareİdarenin kuruluş ve görevleri merkezden yönetim ve yerinden yönetim

esaslarına dayanır. İdarenin hiçbir eylem ve işlemi, yargı mercilerinin denetimi dışında bırakılamaz. Türkiye, merkezi idare kuruluşu bakımından, coğrafya durumuna, iktisadi şartlara ve kamu hizmetlerinin gereklerine göre, illere; iller de diğer kademeli bölümlere ayrılır.


228

Özerk KurumlarÜniversiteler, ancak devlet eliyle ve kanunla kurulur. Üniversiteler, bilimsel

ve idari özerkliğe sahip kamu tüzel kişileridir. Kendi tarafından seçilen yetkili öğretim üyelerinden kurulu organları eliyle yönetilir ve denetlenir. Üniversite organlar, öğretim üye ve yardımcıları üniversite dışındaki makamlarca görevlerinden uzaklaştırılamazlar. Siyasi partilere üye olma yasağı, üniversite öğretim üyeleri ve yardımcı ları hakkında uygulanmaz.

Radyo ve televizyon istasyonlarının idaresi, özerk kamu tüzel kişiliği halinde, kanunla düzenlenir. Her türlü radyo ve televizyon yayımları, tarafsızlık esaslarına göre yapılır. Devlet tarafından kurulan veya devletten mali yardım alan haber ajanslarının tarafsızlığı esastır.

İktisadi, sosyal ve kültürel kalkınma plana bağlıdır. Bu planı Devlet Planlama Teşkilatı yapar.

İktisadi ve Mali HükümlerDevletin ve kamu iktisadi teşebbüsleri dışındaki kamu tüzel kişilerinin

harcamaları yıllık bütçelerle yapılır. İktisadi, sosyal ve kültürel kalkınma plana bağlanır. Tabii servet ve kaynakları devletin tasarrufu altındadır. Devlet, ormanların korunması ve ormanlık sahaların çoğaltılması için gerekli kanunları koyar ve tedbirleri alır.

YargıHâkimler görevlerinde bağımsızdırlar. Anayasaya, kanuna, hukuka ve vicdani

kanaatlerine göre hüküm verirler. Hiçbir organ, makam, merci veya kişi, yargı yetkisinin kullanılmasında mahkemelere ve hâkimlere emir ve talimat veremez; genelge gönderemez; tavsiye ve telkinde bulunamaz. Hâkimler azlolunamaz. Mahkemelerde duruşmalar herkese açıktır. Duruşmaların bir kısmının veya tamamının kapalı yapılmasına ancak genel ahlakın veya kamu güvenliğinin kesin olarak gerekli kıldığı hallerde karar verilebilir. Küçüklerin yargılanması hakkında kanunla özel hükümler konulur. Bütün mahkemelerin kararları gerekçeli olarak yazılır. Mahkemelerin kuruluşu, görev ve yetkileri, işleyişi ve kuruluşu yargılama usulleri kanunla düzenlenir. Askeri mahkemeler, asker kişilerin askeri olan suçlarıyla, bunların asker kişiler aleyhine veya askeri mahallerde yahut askerlik hizmet ve görevleri ile ilgili olarak işledikleri suçlara ait davalara bakmakla görevlidirler. Askeri mahkemelerde, üyelerin çoğunun hâkimlik niteliğine sahip olması şarttır.

Yüksek MahkemelerYargıtay, Danıştay, Askeri Yargıtay, Uyuşmazlık Mahkemeleri’nin yanında

bütün hâkimlerin özlük işlerine bakmak üzere Yüksek Hâkimler Kurulu adıyla yeni bir kurul oluşturulmuştur. Ayrıca kanunların ve içtüzüklerin Anayasa’ya

HUKUK SİSTEMİ

229

uygunluğunu denetlemek üzere bir Anayasa Mahkemesi kurulmuştur. Bu mahkeme, cumhurbaşkanını, bakanlar kurulu üyelerini, Yargıtay, Danıştay, Askeri Yargıtay, Yüksek Hâkimler Kurulu ve Sayıştay başkan ve üyelerini; Cumhuriyet Başsavcısı’nı, Askeri Yargıtay Başsavcısı’nı ve kendi üyelerini görevleriyle ilgili işledikleri suçlardan dolayı Yüce Divan sıfatıyla yargılar.

Devrim KanunlarıTürk toplumunun çağdaş uygarlık seviyesine erişmesi ve Türkiye

Cumhuriyeti’nin laiklik niteliğini koruma amacını güden devrim kanunlarının Anayasa’ya aykırılığı ileri sürülemez.55

Son HükümlerAnayasa’nın değiştirilmesi, Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tam sayısının

en az üçte biri tarafından yazıyla teklif edilebilir. Anayasa’nın değiştirilmesi hakkındaki teklifler ivedilikle görüşülemez. De ğiştirme teklifinin kabulü, meclislerin ayrı ayrı tam sayılarının üçte iki çoğunluğunun oyuyla mümkündür.56

Anayasa DeğişiklikleriAskeri bir ihtilal sonucu hazırlanmış olmasına rağmen oldukça özgürlükçü,

çağdaş ve demokratik bir öz taşıyan bu anayasanın uygulanmasında sorunlar yaşandı. Anayasa’nın yapım sürecinde bulunmayan Demokrat Partililer ve onların ardılları anayasayı hep eleştirdiler. Yürütmenin yasama karşısında zayıflatıldığından söz ederek yürütmenin güçlendirilmesini istediler. 1961’den 1982’e kadar yürürlükte bulunan bu anayasada yedi kez değişiklik yapıldı. Terör olaylarının yaygınlaşması, mal ve can güvenliğinin zedelenmesi üzerine 12 Mart 1971’de askerlerin verdiği muhtıra üzerine kurulan ve Anayasa’yı lüks olarak gören Nihat Erim Hükümeti zamanında üç kez Anayasa’da değişiklik yapıldı (30 Haziran 1971, 20 Eylül 1971 ve 15 Mart 1971). Bunlardan son ikisinde yapılan değişiklik oldukça önemlidir. Temel hak ve özgürlükleri kısıtlayıcı hükümler getirilmiştir. Örneğin dernek ve sendika kurma hakkı sınırlandırılmış, kamu görevlilerinin sendika kurmalarına son verilmiştir. Üniversite, devletin gözetim ve denetimine verilmiş, radyo ve televizyonun özerkliği kaldırılmıştır. Anayasa Mahkemesi’nin yapısında değişiklik yapılmış, Devlet Güvenlik Mahkemeleri kurulmuştur. Yürütme alanında hükümetin etkinliğini artırıcı değişiklikler yapılmıştır.57

Siyasi Partiler Kanunu1961 Anayasası parlamenter demokrasiyi öngörmekteydi. Bu sistemin

kurulabilmesi için çağdaş siyasal partilere ihtiyaç vardı. Siyasi parti, aynı görüşte olan insanların bir program etrafında birleşerek siyasal iktidarı halkoyuna dayalı olarak ele geçirmeye çalışan yasal siyasal örgütlerdir. Bu nedenle İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra siyasal partiler demokrasinin vazgeçilmez unsuru olarak


230

görülmüş ve anayasalarda yerini almıştır. Partiler arasındaki görüş ayrılıkları giderildikten sonra demokratik sistemin işlediği bir sırada 13 Temmuz 1965’te Türkiye’de ilk kez Siyasi Partiler Kanunu çıkarılmıştır. Oysa 23 Temmuz 1908’de Meşrutiyet’in yeniden ilan edilmesinden sonra ülkede çeşitli siyasi partiler kurulmuş ve seçimlere katılmıştı.58 Ancak bunların bir kanunu yoktu. Genellikle Dernekler Kanunu’na göre çalışmalarını yürütüyorlardı. Artık çok partili bir düzene geçildiğine göre partileri derneklerden ayırmak ve Siyasi Partiler Kanunu çıkarmak zorunluydu. Uzun çabaların sonunda bu zorunluluk yerine getirilmiş, oldukça çağdaş özellikler taşıyan Siyasi Partiler Kanunu çıkarılmıştır. Buna göre:

Siyasi partiler, ister iktidarda ister muhalefette olsunlar, demokratik siyasi hayatın vazgeçilmez unsurlarıdır. Siyasi partilerin kurulması serbesttir, önceden izin alma şartı yoktur. Siyasi partiler, kanun çerçevesinde serbestçe faaliyette bulunurlar. Her Türk vatandaşı, kanunda ve parti tüzüğünde gösterilen şartlara ve usullere göre siyasi partilere üye olmakta ve dilediğinde üyelikten çekilmekte serbesttir. Siyasi partiler, milletvekilliğine seçilme yeterliğine sahip en az on beş Türk vatandaşı tarafından kurulur.

Türk vatandaşı olmayanlar, reşit olmayanlar, kısıtlı olanlar, kesin olarak mahkûm oldukları bir suçtan dolayı Türkiye Bü yük Millet Meclisi üyeliğine seçilme yeterliğini kaybetmiş olanlar, lise veya eşiti veya daha alt kademedeki öğrenim kurumlarında öğrenci olanlar, memurlar siyasi partilere üye olamazlar. Üniversite öğretim üyeleri ve öğretim üyesi yardımcıları yasaklamanın dışındadır.

Siyasi partiler, Türkiye devletinin cumhuriyet olan şeklini değiştirmek, Türk milletine ait olan egemenliğin, belli bir kişiye, zümreye veya aileye yahut sınıfa bırakılması amacını güdemezler; efendi, bey, paşa gibi lakap ve unvanların kaldırıldığına dair kanun ile yasak edilen sultanlığa ait lakap, unvan, nişan ve madalyaları ihya etmek amacını güdemezler. Türkiye Cumhuriyeti’nin milletlerarası hukuk alanında eşitlik ilkesine dayanan tüzel kişiliğini ortadan kaldırmak yahut milletlerarası hukuk gereğince Türkiye Cumhuriyeti’nin yetkili olduğu hususlara diğer milletlerarası kuruluşların ve tüzel kişilerin karışmasını sağlamak amacını güdemezler. Türkiye Cumhuriyeti’nin ülke bütünlü ğünü bozmak, Türkiye Cumhuriyeti’nin dayandığı devletin tekliği ilkesini değiştirmek amacı güdemezler. Türkiye Cumhuriyeti ülkesi üzerinde milli veya dini kültür farklılıklarına yahut dil farklılığına dayanan azınlıklar bulunduğunu ileri süremezler. Türk dilinden ve kültüründen başka dil ve kültürleri korumak veya geliştirmek veyahut yaymak yoluyla Türkiye Cumhuriyeti ülkesi üzerinde azınlıklar yaratarak millet bütünlüğünün bozulması amacını güdemezler.

Bölge veya ırk esasına dayanan siyasi partiler kurulamaz. Siyasi partiler Türk vatandaşları arasında kanun önünde dil, ırk, cinsiyet, siyasi düşünce, felsefi inanç, din veya mezhep ayırımı gözetmek yahut belli kişi, aile veya zümrelere yahut sınıflara imtiyaz tanımak, Türkiye Cumhuriyeti’nin laiklik niteliğini değiştirmek, halifeliği yeniden kurumak amacını güdemezler. Devletin sosyal,

HUKUK SİSTEMİ

231

iktisadi veya hukuki temel düzenini, kısmen de olsa, din kurallarına dayandırma veya siyasi yahut şahsi çıkar veya nüfuz sağlama amacıyla her ne suretle olursa olsun dini veya din duygularını yahut dince kutsal sayılan şeyleri istismar edici ve kötüye kullanıcı faaliyetlerde bulunamazlar. Din veya mezhep veya tarikat esasına veya adına dayanan siyasi partiler kurulamaz. Siyasi partiler, dini törenler düzenleyemezler veya parti sıfatıyla bu gibi törenlere katılamazlar. Türk milletinin kurtarıcısı ve Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu Atatürk’ün şahsiyet ve faaliyetlerini veya hatırasını kötülemek veya küçük düşürmek amacı güdemezler. Türkiye Cumhuriyeti’nin insan hak ve hürriyetlerine dayanan hukuk devleti niteliğini ve tek dereceli genel oy ilkesine bağlı çok partili demokratik düzenini tanımayan amaçlar güdemezler. 27 Mayıs 1960 devrimine karşı duramazlar, onu haksız veya gayrimeşru bir hareket olarak göstermezler. Genel ahlak ve adaba aykırı amaçlar güdemezler. Komünist, anarşist, faşist, nasyonal sosyalist adlarıyla veya aynı anlama gelen adlarla da siyasi partiler kurulamaz. Siyasi partiler aleyhine kapatma davaları Anayasa Mahkemesi’nde görülür.59

Seçim KanunuSeçimlerin Temel Hükümleri ve Seçmen Kütükleri Hakkında KanunDemokratik sistemin temel taşlarından biri de dürüst seçimlerin yapılmasıdır.

Bunun için seçmen kütüklerinin düzgünce hazırlanması ve seçim yönetiminin düzgün çalışması gerekir. İhtilali yapan Milli Birlik Komitesi, Temsilciler Meclisi’nden Seçim Kanunu’nun da yapılmasını istemiştir. Seçim Komisyonu Seçimlerin Temel Hükümleri ve Seçmen Kütükleri Hakkında hazırladığı kanunu 28 Şubat 1961’de Temsilciler Meclisi’ne sunmuştur. 8 Mart’ta görüşülmeye başlayan tasarı 26 Nisan’da kabul edilerek kanunlaşmış ve yapılacak seçimlerin dayanağını oluşturmuştur. Buna göre seçimler serbest, eşit ve tek dereceli genel oy ile yapılacak. Seçmen kendi oyunu kullanacak. Oy verme gizli oyların sayımı dökümü açık olacak, 21 yaşını geçenler oy kullanabilecek, seçimlerde açık, kapalı yerlerde propaganda yapılabilecek, seçime katılan partiler radyodan da yararlanacaklardı. Seçimlerden Yüksek Seçim Kurulu sorumlu olacaktı.

Seçim Komisyonu’nca hazırlanıp 10 Mart 1961’de Temsilciler Meclisi’ne sunulan ve burada 9 Mayıs 1961’de görüşülmeye başlanıp 25 Mayıs’ta kanunlaşan Milletvekili Seçim Kanunu ile seçim sistemi konusunda büyük bir değişiklik yapılmıştır. O güne değin uygulanan çoğunluk sisteminden vazgeçilerek nispi temsil sistemi benimsenmiştir.

Temsilde adaletin sağlanması bakımından ülke gerçeklerine uygun bulunan bu sisteme göre her parti aldığı oy miktarına göre milletvekiline sahip olacaktı.60 Artık mecliste daha çoğulcu ve daha uyumlu bir çalışma sergilenecekti. İktidarın muhalefet tarafından denetimi işlemez hale getirilmeyecek, tek parti diktatoryasının kurulması ve Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin fiilen bir parti grubuna dönüşmesi önlenecekti.


232


Hazırlanışı27 Mayıs 1960 ihtilali sonunda hazırlanarak 1961’de halkoyuna sunularak

kabul edilen anayasanın uygulandığı dönemde toplumda bir uzlaşma sağlanamadı. Daha anayasa hazırlanırken Demokrat Partililerin anayasa yapılış sürecinden dışlanması ilerdeki yıllarda tartışmalara neden oldu. Halkoylaması sırasında Demokrat Parti’nin devamı olarak adlandırabileceğimiz Adalet Partisi, anayasanın reddedilmesi doğrultusunda çalışmalar yaptı.

İşçiler, öğretmenler örgütlenerek sendikalarını kurdular. Üniversitelerin özerkleşmesinden yararlanan öğrenciler örgütlenmeye başladılar. Avrupa’da başlayan öğrenci eylemleri Türk öğrencilerini de etkiledi. Üniversitelerde öğrenci eylemleri başladı. Türk İş’ten ayrılan sendikalar Devrimci İşçi Sendikası’nı (DİSK) kurdular. Bir kısım öğretmenler Türkiye Öğretmenler Sendikası’nı (TÖS) kurdu. Dolayısıyla toplum kesimleri anayasanın getirdiği hakları kullanmaya başladı. Ancak demokratik siyasal kültür yeterince gelişmediği için anayasal haklar çeşitli kargaşaya yol açtı. Üniversitelerde boykotlar başladı, dersler aksadı. Grevler, fabrika işgalleri üretim kaybına yol açtı, işçi-işveren ilişkilerini gerginleştirdi. Toplumda ideolojik kamplaşma başladı. Öğrenciler solcu-sağcı olarak bölündü. Başta Genelkurmay Başkanı Memduh Tağmaç olmak üzere bazı üst rütbeli subaylar ülkedeki olumsuzluklara anayasanın yol açtığını düşünüyorlar ve anayasada bir düzenleme yapılmasını istiyorlardı. Siyasal partiler de ülkedeki gerginliği giderecek yerde daha da artırıcı bir politika izlediler. İşte böylesine gergin bir ortamda Adalet Partisi sık sık anayasanın değiştirilmesini gündeme taşıdı. Nitekim 12 Mart 1971’de Genelkurmay Başkanı ve Kuvvet Komutanları’nın verdiği bir muhtıra ile hükümet istifa etmek zorunda kaldı.61 Nihat Erim’in başkanlığında teknokratlardan oluşan yeni bir hükümet kuruldu. 11 ilde sıkıyönetim ilan edildi. Anayasada büyük değişiklikler yapıldı. Ancak ülkedeki kargaşa önlenemedi. 1970’li yılların ikinci yarısından sonra ülke adeta bir iç savaşın eşiğine geldi. Öğretim üyeleri, sendikacılar, yerel yöneticiler, eski bir başbakan öldürüldü. Banka soygunları, uçak kaçırmalar başladı. Çorum, Sivas, Malatya ve Maraş’ta yaşanan toplu katliamlar ülkedeki gerginliği daha da artırdı. İktidar ve muhalefet bir araya gelemedi. Süresi dolmuş ve görevinden ayrılmış olan cumhurbaşkanının yerine yeni cumhurbaşkanı da seçilemedi. İşte bütün bu gelişmeler sonunda Türk Silahlı Kuvvetleri emir ve komuta zinciri içinde “ülke bütünlüğünü korumak, milli birlik ve beraberliği sağlamak, muhtemel bir iç savaşı ve kardeş kavgasını önlemek, devlet otoritesini ve varlığını yeniden tesis etmek ve demokratik düzenin işlemesine mani olan sebepleri ortadan kaldırmak” amacıyla 12 Eylül 1980’de ülke yönetimine el koydu. Parlamento ve hükümet feshedildi, milletvekillerinin dokunulmazlıkları kaldırıldı, ülkede sıkıyönetim ilan edildi, yurtdışına çıkışlar yasaklandı.62 Böylece ülkede yeni bir dönem başladı.

HUKUK SİSTEMİ

233

Türk Silahlı Kuvvetleri Türk milletinin hakkı olan refah ve mutluluğu, vatanın ve milletin bütünlüğünü, gittikçe etkisi azaltılmaya çalışılan Atatürk ilkelerine yeniden güç ve işlerlik kazandırmayı düşünüyordu. Bunun da kaybolan devlet otoritesini yeniden kurulmasına ve “kendi kendini kontrol etmeyen demokrasinin sağlam temellere” oturtulmasına bağlı olduğunu düşünüyordu. Yeni bir anayasaya ihtiyaç vardı.

Ülke yönetimine el koyan askerler; Genelkurmay Başkanı ve Kuvvet Komutanları’ndan (Kara, Deniz, Hava ve Jandarma) oluşan, Milli Güvenlik Konseyi adında yeni bir kurum oluşturdular. Bu kurumun başında da Genelkurmay Başkanı’nın olduğunu belirttiler. Dolayısıyla Milli Güvenlik Konseyi başkanı aynı zamanda devlet başkanlığı ve genelkurmay başkanlığı görevleriyle de donatılmıştı. Askeri yönetim ülkedeki siyasal partileri ve dernekleri kapattı. Parti liderlerini ve kimi milletvekillerini gözetim altına aldı.63 Sıkıyönetim mahkemelerini etkinleştirdi. Mal ve can güvenliğini sağlayıcı önlemler aldı. Çok sayıda yurttaş gözaltına alındı, yargılandı, idam dahil çeşitli cezalara çarptırıldı.

Milli Güvenlik Konseyi başlangıçta yasama ve yürütme gücünü kendi üzerine aldı. Ancak 21 Eylül 1980’de eski Deniz Kuvvetler Komutanı Bülent Ulusu başkanlığında sivillerden oluşan bir hükümet kuruldu. Bu hükümetin hazırladığı program 30 Eylül’de Milli Güvenlik Konseyi’nce görüşülerek kabul edildi. Böylece yürütme görevi anayasa ve kanunlar çerçevesinde hükümete bırakıldı.64 12 Eylül sonrasında yapılan uygulamaları yasal bir çerçeveye oturtabilmek için 27 Ekim 1980’de bir yasa çıkardılar. Buna göre 1961 Anayasası yeni anayasa yapılıncaya kadar yürürlükte kalacaktı. Fakat bu anayasada Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne, Millet Meclisi’ne, Cumhuriyet Senatosu’na ait görevler ve yetkiler Milli Güvenlik Konseyi’nce yerine getirilecek. Böylece Milli Güvenlik Konseyi, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin yerine geçmiş oluyordu. Cumhurbaşkanına ait görev ve yetkiler Milli Güvenlik Konseyi başkanı, devlet başkanı ve genelkurmay başkanınca yerine getirilecekti. Milli Güvenlik Konseyi’nce yayımlanan bildiri ve kararlar, yayımlanmış ya da yayımlanacak kanunların anayasaya aykırılığı iddia edilemeyecekti. 12 Eylül sonrasında çıkarılan ve çıkarılacak bakanlar kurulu kararnamelerinin ve üçlü kararnamelerin iptali istenemeyecekti. Milli Güvenlik Konseyi’nin bildiri ve kararlarında yer alan ve alacak olan hükümlerle kanunların, anayasa hükümlerine uymayanların anayasa değişikliği, yürürlükteki yasalara uymayanların da yasa değişikliği olarak yayımlandıkları tarihte yürürlüğe girecekti.65

Kurucu Meclis’in Toplanması ve ÇalışmalarıMilli Güvenlik Konseyi çeşitli açıklamalarında “milletin kayıtsız şartsız

egemenliğine, demokratik ve laik cumhuriyet ilkelerine dayalı yeni bir anayasa” yapılacağını belirtmişti. Ancak bunun nasıl yapılacağı belli değildi. 29 Haziran 1981’de çıkarılan yasa bu konudaki tereddütleri ortadan kaldırdı. Zira Milli


234

Güvenlik Konseyi yeni anayasanın Kurucu Meclis tarafından hazırlanmasını kararlaştırmıştı. Nitekim 29 Haziran 1981’de Kurucu Meclis’in yapacağı çalışmaları ve oluşum biçimini belirleyen yasayı çıkardı. Buna göre Kurucu Meclis; Anayasa’yı, Siyasi Partiler ve Seçim Kanunlarını yapacak, seçimler yapılıp Türkiye Büyük Millet Meclisi fiilen göreve başlayıncaya kadar yasa yapma, değiştirme ve kaldırma gibi yasama çalışmalarını da yerine getirecekti.

Kurucu Meclis biri Milli Güvenlik Konseyi diğeri Danışma Meclisi olmak üzere iki kanattan oluşacaktı.

Milli Güvenlik KonseyiMilli Güvenlik Konseyi yukarıda belirttiğimiz gibi genelkurmay başkanı ve

kuvvet komutanlarından oluşacaktı.

Danışma MeclisiDanışma Meclisi’nin iki tip üyesi olacaktı: illerden seçilenler ve doğrudan

atananlar. İllerin nüfusuna göre seçilecek Danışma Meclisi üye sayısı belirlenmiş ve illere bildirilmişti. Her ilin valisi vilayetinde okumuş ya da aralıklı olarak 5 yıl, aralıksız 3 yıl veya son iki yıldan beri vilayetinde oturan ve Danışma Meclisi’ne üye olmak için başvuran adaylar arasından kendisine bildirilen üye sayısının üç katı adayı adalet, istihbarat ve meslek kuruluşlarından alacağı bilgilerle çevresinde iyi tanınan ve sevilen kişilerden belirleyip Milli Güvenlik Konseyi’ne bildirecekti. Milli Güvenlik Konseyi de bunların içinden belirlenen sayı kadar il temsilcisini seçecekti. İl temsilcilerinin toplamı 120 kişi olacaktı. Milli Güvenlik Konseyi doğrudan 40 üyeyi de kendisi seçecekti. Böylece Danışma Meclisi’nin üye sayısı 160 kişi olacaktı.

Danışma Meclisi’ne üye olabilmek için Türk vatandaşı olmak, otuz yaşını bitirmiş bulunmak, yükseköğrenim yapmış olmak (Milli Güvenlik Konseyi’nce doğrudan seçilecek olanlarda bu koşul aranmayacaktı), kısıtlı ya da kamu hizmetlerinden yasaklı olmamak, askerliğini yapmış olmak, zimmet, irtikâp, rüşvet, hırsızlık, dolandırıcılık, sahtecilik, inancı kötüye kullanma gibi yüz kızartıcı suçlardan hüküm giymemiş olmak, ağır hapis cezası almış olmamak, 11 Eylül 1980’de herhangi bir partinin üyesi olmamak gerekiyordu.

Danışma Meclisi üyeleri Türk milleti adına görev yapacaklardı. Memurken Danışma Meclisi’ne üye seçilen kişi danışma meclisi üyeliği süresince izinli sayılacaktı. Meclisteki çalışmalarında yaptığı konuşmalardan, kullandığı oydan dolayı sorumlu tutulmayacaktı. Dokunulmazlık hakkına sahip olacaktı.

Danışma Meclisi ilk toplantısından itibaren bir ay içinde 15 kişiden oluşan bir Anayasa Komisyonu seçecekti. Anayasa Komisyonu, seçimi tarihinden başlayarak en geç yirmi dört saat içinde toplanıp bir başkan, bir başkanvekili, bir sözcü ve bir kâtip seçerek derhal çalış malarına, başlayacaktı. Anayasa Komisyonu, her ayın sonunda, çalışmaların gidişatını ve sonuçlarını, varsa çalışmalarını hızlandıracak,

HUKUK SİSTEMİ

235

tekliflerini Danışma Meclisi başkanlığına bir raporla bildirecek; başkanlık bu raporları derhal bastırarak bütün üyelere dağıtacaktı.

Anayasa Komisyonu’nca hazırlanıp genel kurulda kabul edilen metin Milli Güvenlik Konseyi’ne sunulacak ve orada da kabul edildikten sonra Resmi Gazete’de yayımlanacak, ardından halkoylamasına sunulacaktı. Söz konusu metin halkoylamasında kabul edilirse yürürlüğe girecekti. Danışma Meclisi seçimleri tamamlandıktan sonra 23 Ekim 1981’de çalışmalarına başladı. Danışma Meclisi Anayasa Komisyonu ise 23 Kasım 1981’de seçildi.66 Anayasa Komisyonu 24 Kasım 1981 günü saat 10.00’da yapmış olduğu toplantıda; komisyon başkanlığına Prof. Dr. Orhan Aldıkaçtı’yı, komisyon başkanvekilliğine Prof. Dr. Feyyaz Gölcüklü’yü, komisyon sözcülüğüne Prof. Dr. Şener Akyol’u, komisyon kâtipliğine de Doç. Dr. Turgut Tan’ı seçti. Komisyon her ay yaptığı çalışmalardan Danışma Meclisi Genel Kurulu’nu bilgilendirdi. Çalışmaların sona yaklaştığı bir sırada Danışma Meclisi Başkanlık Divanı 29 Haziran 1982 tarihli toplantısında Danışma Meclisi Genel Kurulu’nda, anayasa üzerindeki görüşmelere 2 Ağustos 1982 günü başlanmasını ve 21 Eylül 1982 gününe kadar tamamlanmasını kararlaştırdı.67

Anayasa Komisyonu hazırladığı tasarıyı 17 Temmuz 1982’de Danışma Meclisi Başkanlığı’na sundu.68 Danışma Meclisi Başkanlığı anayasa tasarısını belirtilen tarihte tartışmaya açamadı. Birazcık gecikme ile görüşmeler 4 Ağustos’ta başladı ve 23 Eylül’de tamamlandı. Anayasa tasarısı oylamasına 139 üye katıldı, 7 üye ret, 12 üye çekimser 120 üye de kabul oyu verdi. Bu oylamanın ardından 24 Eylül 1982’de anayasa tasarısı Milli Güvenlik Konseyi’ne gönderildi.

Milli Güvenlik Konseyi de kendine sunulan 193 asıl 11 geçici maddeden oluşan anayasa tasarısını 18 Ekim 1982’de inceledi bazı maddeleri çıkardı, bazı maddeleri birleştirdi ve yeni maddeler ekleyerek 177 asıl 15 geçici maddeden oluşan yeni anayasayı kabul etti.69

Anayasa’nın İçeriğiYeni anayasa tasarısı yedi kısımdan oluşuyordu:

Genel EsaslarAnayasa’ya göre Türkiye devleti bir cumhuriyettir. Türkiye Cumhuriyeti,

toplumun huzuru, milli dayanışma ve adalet anlayışı içinde, insan haklarına saygılı, Atatürk milliyetçiliğine bağlı, demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devletidir. Türkiye devleti, ülkesi ve milletiyle bölünmez bir bütündür. Dili Türkçedir; bayrağı, beyaz ay yıldızlı al bayraktır; milli marşı İstiklal Marşı’dır; başkenti Ankara’dır. Anayasa’nın bu maddeleri değiştirilemez ve de ğiştirilmesi teklif edilemez. Türk milletinin bağımsızlığını ve bütünlüğünü, ülkenin bölünmezliğini, cumhuriyeti ve demokrasiyi korumak, kişilerin ve toplumun refah, huzur ve mutluluğunu sağlamak; kişinin temel hak ve hürriyetlerini, sosyal hukuk devleti ve adalet ilkeleriyle bağ daşmayacak surette sınırlayan siyasal, ekonomik ve sosyal


236

engelleri kaldırmak, insanın maddi ve manevi varlığının gelişmesi için gerekli şartları hazırlamaya çalışmak devletin temel amaç ve görevleridir. Egemenlik, kayıtsız şartsız milletindir. Türk milleti, egemenliğini, anayasanın koyduğu esaslara göre, yetkili organları eliyle kullanır. Egemenliğin kullanılması, hiçbir surette belli bir kişiye, zümreye veya sınıfa bırakılamaz. Hiçbir kimse veya organ kaynağını anayasadan almayan bir devlet yetkisi kullanamaz. Herkes, dil, ırk, renk, cinsiyet, siyasi düşünce, felsefi inanç, din, mezhep ve benzeri nedenlerle ayrım gözetilmeksizin kanun önünde eşittir. Hiçbir kişiye, aileye, zümreye veya sınıfa imtiyaz tanınamaz. Devlet organları ve idari makamlar bütün işlemlerinde kanun önünde eşitlik ilkesine uygun olarak hareket etmek zorundadırlar. Yasama yetkisi Türkiye Büyük Millet Meclisi’nindir. Bu yetki devredilemez. Yürütme yetkisi ve görevi, cumhurbaşkanı ve bakanlar kurulu tarafından, anayasaya ve kanunlara uygun olarak kullanılır ve yerine getirilir. Yargı yetkisi, Türk milleti adına bağımsız mahkemelerce kullanılır. Anayasa hükümleri, yasama, yürütme ve yargı organlarını, idare makamlarını ve kişileri bağlayan temel hukuk kurallarıdır. Kanunlar anayasaya aykırı olamaz.

Temel Haklar ve ÖdevlerAnayasa’da bu haklar Genel Hükümler, Kişinin Hakları ve Ödevleri, Sosyal

ve Ekonomik Haklar ve Ödevler, Siyasi Haklar ve Ödevler olarak oldukça geniş ve sistematik olarak düzenlenmiştir. Herkes kişiliğine bağlı, dokunulmaz, devredilmez, vazgeçilmez temel hak ve hürriyetlere sahiptir. Temel hak ve hürriyetler kişinin topluma ailesine ve diğer kişilere karşı ödev ve sorumluluklarını kapsar.

Ancak Anayasa’da yer alan hak ve özgürlüklerden hiçbiri, devletin ülkesi ve milletiyle bö lünmez bütünlüğünü bozmak, Türk devletinin ve cumhuriyetin varlığını tehlikeye düşürmek, temel hak ve özgürlükleri yok etmek, devletin bir kişi veya zümre tarafından yönetilmesini veya sosyal bir sınıfın diğer sosyal sınıflar üzerinde egemenliğini sağlamak veya dil, ırk, din ve mezhep ayrımı yaratmak ya da sair herhangi bir yoldan bu kavram ve görüşlere dayanan bir devlet düzeni kurmak amacıyla kullanılamaz denilmesi temel hak ve özgürlüklere ciddi kısıtlamaların getirilmesine olanak sağlamıştır. Din derslerinin ilk ve ortaokullarda okutulmasının zorunlu tutulması laiklik ilkesinin sorgulanmasına yol açmıştır.

Cumhuriyetin Temel Organları: YasamaYeni Anayasa, yasama gücünün Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından

kullanılacağını belirtiyordu. Cumhuriyet Senatosu’nu kaldırıyor, tek meclisli bir yasama organı öngörüyordu. Türkiye Büyük Millet Meclisi beş yılda bir genel oy ile seçilen dört yüz üyeden oluşacaktı. Otuz yaşını dolduran her Türk milletvekili seçilecekti. Milletvekili olabilmek için en az ilkokul mezunu olmuş

HUKUK SİSTEMİ

237

olmak gerekiyordu. Milletvekili olamayacak kişilere devlet sırlarını açığa vurma, ideolojik ve anarşik eylemlere katılma da eklenmişti.

YürütmeAnayasa’ya göre yürütme organı cumhurbaşkanı ve bakanlar kurulundan

oluşacaktı. Cumhurbaşkanı Türkiye Büyük Millet Meclisi’nce, kırk yaşını doldurmuş ve yükseköğrenim yapmış kendi üyeleri veya bu niteliklere ve milletvekili seçilme yeterliğine sahip Türk vatandaş ları arasından yedi yıllık bir süre için seçilecekti. Cumhurbaşkanlığına Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri dışından aday gösterilebilmesi, meclis üye tam sayısının en az beşte birinin yazılı önerisiyle mümkün olabilecekti. Bir kimse arka arkaya iki defa cumhurbaşkanı seçilemeyecek, cumhurbaşkanı seçileni kişinin partisi ile ilişiği kesilecek ve Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeliği sona erecekti. Cumhurbaşkanı, Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tam sayısının üçte iki çoğunluğu ile ve gizli oyla seçilecekti. Seçimin otuz günde tamamlanması gerekiyordu. İlk iki oylamada üçte iki çoğunluk sağlanamazsa üçüncü oylamaya geçilecek ve bu oylamada salt çoğunluğun oyunu alan kişi cumhurbaşkanı seçilecekti. Bu oylamada da salt çoğunluk sağlanamaz ise üçüncü turda en çok oy alan iki kişi arasında dördüncü kez oylama yapılacak, bu oylamada da salt çoğunlukla cumhurbaşkanı seçilemezse Büyük Millet Meclisi seçimleri yenilenecekti.

Cumhurbaşkanı devletin başıdır; bu sıfatla Türkiye Cumhuriyeti’ni ve Türk milletinin birliğini temsil eder. Anayasa’nın uygulanmasını, devlet organlarının düzenli ve uyumlu çalışmasını gözetir. 1961 Anayasası’nın uygulanması sırasında yürütme organında görülen eksiklikler göz önüne alınarak cumhurbaşkanına tanınan yetkiler artırıldı. Cumhurbaşkanına belirlenen süre içinde hükümet kurulamaz ise meclisi feshedip seçimleri yenileme gibi oldukça önemli bir yetki verildi.

Bakanlar kurulu başbakan ve bakanlardan oluşacaktı. Başbakan, Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri arasından cumhurbaşkanınca; bakanlar ise Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri ya da milletvekili seçilme yeterliğine sahip olanlar arasından başbakanca belirlenecek ve cumhurbaşkanınca atanacaktı. Bakanlar kurulu, hükümet programını hazırlayıp Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne sunmak ve milletvekillerinden güvenoyu almak zorundaydı. Cumhurbaşkanı sorumsuz iken, bakanlar kurulu Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne karşı sorumluydu. 1961 Anayasası’na göre bakanlar kuruluna verilen kararname çıkarma yetkisinin sınırlarının genişletilmesi yürütmeyi, yasama karşısında güçlendirilmiştir.

YargıBu anayasada da yargı bağımsızlığı ve yargıç güvencesi vardı. Ancak yargıçların

özlük haklarını düzenleyen Hâkim ve Savcılar Yüksek Kurumu’nun başına adalet bakanının getirilmesi, adalet bakanı müsteşarının bu kurulda üye olması yeni bir gelişmeydi. Yargı bağımsızlığını tartışma alanına çekiyordu. Ayrıca,


238

Anayasa Mahkemesi üyelerinin seçim biçiminin biraz değiştirilmesi, yetki alanın daraltılması hükümetin güçlendirilmesine yönelik düzenlemeydi.

Yeni KurumlarAnayasa; Yükseköğretim Kurulu, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu

ve Devlet Güvenlik Mahkemeleri gibi yeni kurumlar da getiriyordu.70

Anayasa, Resmi Gazete’de yayımlandıktan sonra tanıtım toplantıları başladı. Bu konuda Anayasa’ya karşı olanlara propaganda yapma hakkı verilmedi. Milli Güvenlik Konseyi Başkanı, Devlet Başkanı ve Genelkurmay Başkanı Kenan Evren il il gezerek yeni anayasayı halka tanıttı ve onlardan anayasanın kabul edilmesini istedi. Yeni anayasa 7 Kasım 1982’de halkoyuna sunuldu ve % 91,37 oyla kabul edildi. Anayasa’nın kabul edilmesiyle Kenan Evren de cumhurbaşkanı seçilmiş oldu. Ancak, anayasa bütünüyle hemen yürürlüğe konmadı, kademeli olarak yürürlüğe sokuldu. Milli Güvenlik Konseyi ve Danışma Meclisi’nin hukuki varlığı 6 Aralık 1983’te milletvekili seçimlerinin yapılması ve Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanlık Divanı’nın kurulmasından sonra sona erdi. Böylece ülke olağanüstü hal düzeninden demokratik düzene dönmüş oldu.71

Anayasa DeğişiklikleriYürürlüğe girdiği tarihten itibaren sürekli tartışma konusu olmuş olan

1982 Anayasası artık günümüzde tanınmaz hale gelmiştir. Zira her hükümet döneminde değişikliğe uğramıştır. İlk değişiklik 17 Haziran 1987’de yapılmış ve milletvekili sayısı 450’e çıkarılmıştır (23 Temmuz 1995’te de 550’e çıkarılmıştır). Öğretim üyelerine ve öğrencilere siyasi partilere üye olma hakkı 23 Temmuz 1995’te verilmiştir.

Demokratik Sol Parti, Anavatan Partisi ve Milliyetçi Hareket Partisi’nin koalisyonda bulundukları dönemde 3 Ekim 2001’de Anayasa’nın 32 maddesinde oldukça kapsamlı ve temel hak ve özgürlükleri genişletici değişiklikler yapılmıştır. 3 Kasım 2002’de seçimleri kazanarak iktidara gelen Adalet ve Kalkınma Partisi çeşitli dönemlerde Anayasa’da büyük değişiklikler yapmıştır. Avrupa Birliği’ne uyum gerekçesiyle 7 Mayıs 2004’te temel haklar konusunda, 13 Ekim 2006’da seçilme yaşının otuzdan yirmi beşe düşürülmesi konusunda, 31 Mayıs 2007’de seçimlerin dört yılda bir yapılması, cumhurbaşkanının halk tarafından seçilmesi süresinin beş yıl olması ve beş yıl daha görev yapabilmesi, 9 Şubat 2008’de üniversitelerde türbanın serbest bırakılması, 7 Mayıs 2010’da Anayasa’nın yirmi üç asıl ve üç geçici maddesinde değişiklikler yaparak 12 Eylül darbesini yapanlara yargı yolunun açılması, Yüksek Askeri Şûra kararıyla ordudan çıkarılan subaylara yargıya başvurma olanağının tanınması, Anayasa Mahkemesi’nin, Hâkim ve Savcılar Yüksek Kurulu’nun yapısının değiştirilmesi, iç hukuk yolunu tüketen kişilere Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne gitmeden, Anayasa Mahkemesi’ne başvurma hakkının sağlanması bunlardan bazılarıdır.

HUKUK SİSTEMİ

239

Siyasi Partiler KanunuAnayasa Komisyonu’nun bir görevi de seçim kanununu hazırlamaktı.

Komisyon ilk toplantısını 12 Kasım 1982’de yapmış ve aralıksız çalışarak Siyasi Partiler Kanunu’nu hazırlamıştır. Bu çalışmayı yaparken 12 Eylül 1980 öncesinde siyasi partilerin içine düştüğü ortamın tekrar yaşanmaması, parti oligarşisine meydan verilmemesi ve parti içi demokrasinin mümkün olduğu ölçüde yerleştirilmesine önem verilmiştir. Siyasi Partiler Kanunu hazırlanırken Almanya ve Portekiz’de siyasi partilerin kuruluşlarını ve faaliyetlerini düzenleyen kanunlardan da yararlanılmıştır. Hazırlanan metin 4 Şubat 1983’te Danışma Meclisi Başkanlığı’na sunulmuş,72 14 Şubat 1983’te de tartışılmaya başlanmıştır. Kabul edilen metne göre:

Siyasi partiler ister iktidarda ister muhalefette olsunlar, demokratik siyasi hayatın vazgeçilmez unsurlarıdır. Siyasi partilerin kuruluşu, organlarının seçimi, işleyişi, faaliyetleri ve kararları, nitelikleri Anayasa’da tanımlanan demokrasi esaslarına aykırı olamaz. Siyasi partiler, Anayasa ve kanunlar çerçevesinde, önceden izin almaksızın serbestçe kurulurlar. Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğünü bozmak, Türk devletinin ve cumhuriyetin varlığını tehlikeye düşürmek, temel hak ve hürriyetleri yok etmek, devletin bir kişi veya zümre tarafından yönetilmesini veya sosyal bir sınıfın diğer sosyal sınıflar üzerindeki egemenliğini sağlamasını, dil, ırk, din ve mezhep ayrımı yaratarak herhangi bir diktatörlük türüne dayanan bir devlet düzeninin kurulmasını amaçlayan siyasi partiler kurulamaz. Anayasa’nın Genel Esaslar kısmında belirtilen maddelere aykırı eylemde bulunamaz. Bölge, ırk, belli kişi, aile, zümre veya cemaat, din, mezhep veya tarikat esaslarına dayanamaz. Türkiye Cumhuriyeti’nin dayandığı devletin tekliği ilkesini değiştirmeye yönelemez, Türkiye Cumhuriyeti ülkesi üzerinde milli veya dini kültür veya mezhep yahut dil farklılığına dayanan azınlıkların bulunduğunu ileri süremez. Kongrelerinde, özel veya resmi, açık veya kapalı salon toplantılarında, mitinglerinde, propagandalarında, program ve tüzüklerinin yazımı ve yayımlanmasında Türkçeden başka dillerde açıklama yapamaz, Türkçeden başka dillerde yazılmış pankartlar, levhalar, plaklar, ses ve görüntü bantları, broşür ve beyannameler kullanamazlar.

Siyasi partiler, Türk milletinin kurtarıcısı, Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu Atatürk’ün şahsiyet ve faaliyetlerini veya hatırasını kötülemek veya küçük düşürmek amacı güdemeyecekler, devrim kanunlarına ve laikliğe bağlı kalacaklardır. Devletin sosyal, ekonomik, siyasi veya hukuki temel düzenini, kısmen de olsa, din kurallarına dayandırmaya çalışamayacaklardır.

Yeni Siyasi Partiler Kanunu’na göre; 16 Ekim 1981’de kapatılmış bulunan siyasi partiler ile bu tarihten önce her ne sebeple olursa olsun kapatılan partilerin isimleri, amblemleri, rumuzları, rozetleri ve benzeri işaretleri, kurulacak yeni siyasi partilerce kullanılamayacaktır. Siyasi partiler, kapatılan siyasi partilerin devamı olduklarını beyan edemeyecekler, böyle bir iddiada bulunamayacaklardır.


240

Komünist, anarşist, faşist, teokratik, nasyonal sosyalist adlarıyla veya aynı anlama gelen adlarla da siyasi partiler kurulamayacaktır. Siyasi partiler, Anayasa’nın başlangıç kısmında yazılı sebeplerle Türk Silahlı Kuvvetleri’nin, milletin çağrısıyla gerçekleştirdiği 12 Eylül 1980 harekâtına karşı bir tutum, beyan ve davranış içinde de bulunamayacaklardır.

Siyasi partilerin tüzük ve programları, devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğüne, insan haklarına, millet egemenliğine, demokratik ve laik cumhuriyet ilkelerine aykırı olamayacaktır. Siyasi partiler, kadın kolları, gençlik kolları ve benzeri şekilde ayrıcalık yaratan yan kuruluş lar meydana getiremeyecekler, vakıf kuramayacaklar, dernek, sendika, vakıf, kooperatif ve meslek kuruluşlarıyla siyasi ilişki ve işbirliğinde bulunamayacaklardır.

Cumhuriyet Başsavcısı siyasi partileri izleyecek ve kapatılması gerektiğini düşünüyorsa Anayasa Mahkemesi’nde dava açacak, kapatma kararını Anayasa Mahkemesi verecektir.

1982 sonrasında bu koşullar çerçevesinde siyasal partiler kurularak 1983 seçimlerine katıldılar.

Seçim Kanunu12 Eylül darbesinden sonra ülkedeki siyasal yapı yeniden düzenlenirken yeni

bir seçim kanununun yapılması zorunlu olmuştur. Zira 12 Eylül öncesi kurulan koalisyon hükümetleri devrinde çeşitli istikrarsızlıklar yaşanmış, ülkede üzüntü verici olaylar meydana gelmişti. Bundan dolayı da yeni seçim sisteminin her şeyden önce mümkün olduğu ölçüde istikrar sağlamaya elverişli olması fikri benimsenmiştir. Bu hedefe yönelik kurallar araştırılmıştır. Seçim Kanunu’nu hazırlamakla görevli Anayasa Komisyonu, çoğunluk sistemi ile nispi temsil sistemini karşılaştırılmış ve nispi temsilin d’Hond sisteminin ülke gerçeklerine uygun düştüğünü görerek bu sistemi kabul etmiştir. Hazırlık çalışmalarını 15 Nisan 1983 günü sonuçlandırmıştır. Ufak partilerin yasama meclisinde temsilini önlemek için baraj konması gerekli görülmüş ve yurt genelinde yüzde on oranında bir baraj benimsenmiştir. Diğer taraftan illerde de geçerli oy sayısını, çıkması gereken milletvekili sayısına bölmekle elde edilen seçim sayısını aşamayan partilerin milletvekili paylaşımına katılmamasını adalete uygun görmüştür. Böylece biri il diğeri ülke barajı olmak üzere iki barajlı bir seçim sistemine geçilmiştir.

Milletvekili seçimi tek derecelidir. Seçim nispi temsil sistemine göre, genel, eşit ve gizli oyla, bütün yurtta aynı günde yargı yönetim ve denetimi altında yapılır, seçmen, oyunu kendisi ve tam bir serbestlikle kullanır. Oyların sayımı, dökümü ve tutanaklara bağlanması, açık olarak yapılır.

Son genel nüfus sayımı ile belli olan Türkiye nüfusunun dört yüze bölünmesi suretiyle elde edilen rakam esas alınarak, her ilin çıkaracağı milletvekili sayısı, il nüfusunun bu rakama bölünmesiyle tespit olunur. Yapılan bu tespit sonunda,

HUKUK SİSTEMİ

241

çıkaracağı milletvekili sayısı yediye kadar olan iller bir seçim çevresi sayılır. Çıkaracağı milletvekili sayısı yediden fazla olan iller, birden fazla seçim çevresine bölünür. Bu seçim çevreleri bir numara sırasına göre adlandırılır. Bölme sonucu oluşacak bir seçim çevresinin çıkaracağı milletvekili sayısının, yediye yakın ve mümkün olduğu ölçüde üç, beş, yedi gibi tek rakamlı olması temel ilkedir. Bir il, kendi içinde birden fazla seçim çevresine bölünürken, ilçelerin mülki bütünlüğü korunur. Aynı seçim çevrelerinde yer alacak ilçelerin mesafe durumu, ulaşım ve haberleşme imkânları göz önüne alınır.

Seçim Kanunu 25 Nisan 1983’te tartışılmaya başlanmış ve 6 Mayıs 1983’te Danışma Meclisi’ndeki görüşmeler tamamlanmıştır.73 10 Haziran 1983’te de Mili Güvenlik Konseyi’nde görüşülen metin kabul edilerek yasalaşmıştır.74 İl barajı kaldırılmış olmasına rağmen % 10’luk ülke barajının hâlâ sürdürülmesi ülkedeki demokrasinin düzeyini düşürmekte, temsilde adaleti zedelemekte ve çoğulculuğu engellemektedir.

Görülüyor ki anayasalar, siyasi parti kanunları ve seçim kanunları demokrasinin temel taşlarıdır. Bunların çağdaş, ileriye açık, katılımı artırıcı, çoksesliliği sağlayıcı, meclisteki parti diktatörlüğünü engelleyici, muhalefetin denetleme görevini yapmasını kolaylaştırıcı olması demokrasiyi güçlendirmektedir.


242

NOTLAR

1 Ahmet Mumcu, Türk Devriminin Temelleri ve Gelişimi, Ankara, 1976, s. 153-154.2 Niyazi Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, İstanbul 1978, s. 29-30.3 A. Mumcu, a.g.e., s. 154. Klasik Osmanlı hukuk sistemi hakkında bkz. Erol Özbilgen, Osmanlı

Hukuku’nun Yapısı, İstanbul 1985.4 Turhan Feyzioğlu, “Türk İnkılâbının Temel Taşı Lâiklik”, Uluslararası Atatürk Konferansı,

İstanbul 1981, s. 8-9.5 Stanford J. Shaw & Ezel Kural Shaw, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, (Çev. Mehmet

Harmancı), İstanbul 1983, s. 154-156, 161-166.6 Doğu Ergil, “Atatürkçü Düşüncenin Temeli: Lâiklik”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 17

(1990), s. 248. 7 D. Ergil, a.g.e, s. 248-249.8 T. Feyzioğlu, a.g.b., s. 19.9 Saim Tuğrul, Türkiye’de Lâik Hukuk Sisteminin Kuruluşu, İstanbul 2004, s. 87.10 Ahmet Mumcu, Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi, II, Eskişehir 2001, s. 391.11 S. Tuğrul, a.g.e., s. 96.12 Mehmet Akif Tural, Hilâfet Sevdası Karşısında Milli Hâkimiyet Mücadelesi, Ankara 2005, s.

17-18. 13 Tevhid-i Tedrisat Kanunu ve uygulanması hakkında bkz. Mustafa Ergün, Atatürk Devri Türk

Eğitimi, Ankara 1982.14 S. Tuğrul, s. 95.15 A. Mumcu, Atatürk İlkeleri…, s. 397-398.16 S. Tuğrul, a.g.e., s. 38.17 TBMM Zabıt Ceridesi [TBMM ZC], Devre 2, XXII, 86-87.18 Turhan Feyzioğlu , “Türk İnkılâbının Temel Taşı Lâiklik”, Uluslararası Atatürk Konferansı,

İstanbul 1981, s. 22.19 Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Ankara 1991, s. 272.20 N. Berkes, a.g.e., s. 522-523.21 Necat Tüzün, “Atatürk İnkılâplarında Lâiklik”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 10 (Kasım

1987), s. 31.22 A. Mumcu, Türk Devriminin…, s. 128.23 A. Mumcu, Atatürk İlkeleri…, s. 394-395.24 TBMM ZC, Devre 3, III, 94.25 A. Mumcu, Türk Devriminin…, s. 147.26 Tarık Zafer Tunaya, Siyasî Partiler, İstanbul 1952, s. 70.27 A. Mumcu, a.g.e., s. 147-148.28 Reşat Kaynar, “Atatürkçülükte, Millileşme, Lâikleşme, Çağdaşlaşma”, Atatürk Araştırma

Merkezi Dergisi, 12 (1988), s. 525-526.29 Johannes Glaneck, Kemal Atatürk ve Çağdaş Türkiye (Çev. Arif Gelen), Ankara 1976, s. 241.30 A. Mumcu, Atatürk İlkeleri…, s. 400.31 Doğu Ergil, “Atatürkçü Düşüncenin Temeli Lâiklik”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 17

(Mart 1990), s. 258-259.32 Ferit Ayiter, “Yabancı Kanunların Alınması ve Milli Hukuku”, Medeni Kanunun 15. Yıldönümü

İçin, İstanbul 1944, s. 174.33 S. Tuğrul, a.g.e., s. 136.34 Sadri Maksudi Arsal, “Teokratik Devlet ve Lâik Devlet”, Tanzimat, I, İstanbul 1999, s. 94.35 Kazım Öztürk, Türk Parlamento Tarihi, TBBM. II. Dönem (1923-1927), c.1, Ankara: Türkiye

Büyük Millet Meclisi Vakfı, 1993, s.408-416.36 Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi Devre 2, c.7, s. 213-252.

HUKUK SİSTEMİ

243

37 Bkz. Şerafettin Turan, Türk Devrim Tarihi, 3. Kitap, Ankara: Bilgi Yayınevi, 1995, s. 76. Bülent Tanör; Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, İstanbul: YKY, 1996, s. 292-293.

38 Bkz. Suna Kili- Şeref Gözü Büyük, Türk Anayasa Metinleri, Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1985, s. 111-131.

39 Bkz. Suna Kili-Şeref Gözübüyük, Türk Anayasa Metinleri, Ankara: İş Bankası Kültür Yayınları,1985, s.111-131. Mümtaz Soysal, Anayasaya Giriş, Ankara: Sevinç Matbaası, 1968, s. 134-135. Türkçenin arılaştırılmasına paralel olarak 10 Ocak 1945’te Anayasa’nın dili değiş-tirilmiştir. Fakat Demokrat Parti döneminde 24 Aralık 1952’de tekrar önceki dile dönülmüş-tür.

40 İhsan Güneş, Atatürk Dönemi Türkiye’sinde Genel Milletvekili Seçimleri, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2017, s. XVII-XXXII. İhsan Güneş, Türk Parlamento Tarihi. Meşrutiyete Geçiş Süreci, c.1, Ankara: Türkiye Büyük Millet Meclisi Vakfı, 1997, s. 243-249.

41 Önce 50 bin kişiye bir mebus/milletvekili seçiliyordu, 1923’te bu sayı 20 bine düştü, 1934’te de 40 bine çıkarıldı. 1923 seçimlerine gidilirken seçmen olabilmek için vergi verme zorunlu-luğu kaldırıldı.

42 1934’te bu durum değişti kadınlara da seçme ve seçilme hakkı verildi.43 Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, 9.Dönem c.1.44 Radyodan okunan duyuru için bkz. Şerafettin Turan, Türk Devrim Tarihi,4. Kitap, Ankara:

Bilgi Yayınevi, 1999, s. 280.45 İhtilalci askerler, milletvekilleri, üst düzey asker ve sivil yöneticileri, valiler, belediye başkan-

larını da gözaltına almışlardır.46 Şerafettin Turan, Türk Devrim Tarihi, 5. Kitap, Ankara. Bilgi Yayınevi, Ocak 2002, s. 13.47 Resmi Gazete, 14 Haziran 1960.48 Resmi Gazete, 16 Eylül 1960.49 Bkz. Resmi Gazete, 13 Aralık 1960.50 Bunun nasıl yapılacağı için bkz. Resmi Gazete, 13 Aralık 1960.51 Bunların sayıları ve seçilme şekilleri için bkz. Resmi Gazete, 13 Aralık 1960.52 Komisyon üyelerinin adları için bkz. Temsilciler Meclisi Tutanak Dergisi, c.1, s. 14.53 Temsilciler Meclisi..., s.157-158.54 Milli Birlik Komitesi’nden 22 kişinin, Temsilciler Meclisi’nden de 238 üyenin olumlu oy

verdiği görülmüştür. Milli Birlik Komitesi’nden 1 üye, Temsilciler Meclisi’nden de 32 üye oylamaya katılmamıştır. Temsilciler Meclisi’nden 2 üye çekimser kalmıştır.

55 Bu kanunlar şunlardır: 1. 3 Mart 1340 tarihli ve 430 sayılı Tevhidi Tedrisat Kanunu; 2. 25 Teşrinisani 1341 tarihli ve 671 Sayılı Şapka İktisası Hakkında Kanun, 3. 30 Teşrinisani 1341 tarihli ve 677 Sayılı Tekke ve Zaviyelerle Türbelerin Seddine ve Türbedarlıklar ile Birtakım Unvanların Men ve İlgasına Dair Kanun; 4. 17 Şubat 1926 tarihli ve 743 Sayılı Türk Kanunu Medenisi’yle Kabul Edilen, Evlenme Akdinin Evlendirme Memuru Tarafından Yapılacağına Dair Medeni Nikâh Esası ile aynı kanunun 110. maddesi hükmü; 5. 20 Mayıs 1928 tarihli ve 1288 sayılı Beynelmilel Erkamın Kabulü Hakkında Kanun; 6. 1 Teşrinisani 1928 tarihli ve 1353 sayılı Türk Harfleri Kanunu; 7. 26 Teşrinisani 1934 tarihli 2590 Sayılı Efendi, Bey, Paşa gibi Lakap ve Unvanların Kaldırıldığına Dair Kanun; 8. 3 Kânunuevvel 1934 tarihli ve 2596 sayılı Bazı Kisvelerin Giyilemeyeceğine Dair Kanun.

56 Bkz. Kili, Türk Anayasa Metinleri, İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 1982, s. 171-230.57 Bkz. a.g.e., 1982, s. 171-250. Soysal, 100 Soruda Anayasanın Anlamı, İstanbul: Gerçek

Yayınevi, 1977, s. 92-100. Tarhan Erdem, Anayasalar ve seçim Kanunları (1876-1982), İstanbul: Milliyet Yayınları, 1982, s. 114-130.

58 Bkz. İhsan Güneş, Atatürk Dönemi Türkiye’sinde Genel Milletvekili Seçimleri, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2017.

59 Bkz. Siyasi Partiler Kanunu, Resmi Gazete, 15 Temmuz 1965.60 Senato seçimlerinde başlangıçta çoğunluk sistemi kabul edilmiş fakat daha sonra bu seçim-


244

lerde de nispi temsil sistemine geçilmiştir.61 Muhtıra için bkz. Şerafettin Turan, Türk Devrim Tarihi, 5. Kitap, s. 216.62 Şerafettin Turan, Türk Devrim Tarihi, 5. Kitap, Ankara: Bilgi Yayınevi, 2002, s. 409.63 Turan, a.g.e., s. 412.64 Ergun Özbudun, Türk Anayasa Hukuku, Ankara: Yetkin, 1986, s. 33.65 Resmi Gazete, 28 Ekim 1980.66 Seçilen üyeleri için bkz. Danışma Meclisi Tutanağı, c.1, 339-341.67 Danışma Meclisi Tutanak Dergisi, c.6, s.376.68 Danışma Meclisi Tutanak Dergisi, c.7, s.13.69 Bkz. Milli Güvenlik Konseyi Tutanak Dergisi, c.7, s. 424.70 Kili, a.g.e., s. 255-318.71 Özbudun, a.g.e., s. 38-40.72 Danışma Meclisi Tutanak Dergisi, c.14, s. 370.73 Bkz. Danışma Meclisi Tutanak Dergisi, c.17, s. 2- 355.74 Tartışmalar için bkz. Milli Güvenlik Konseyi Tutanak Dergisi, c.9, s. 296-330.

HUKUK SİSTEMİ

245

KAYNAKÇA

Belgesel KaynaklarTemsilciler Meclisi Tutanak DergisiDanışma Meclisi Tutanak DergisiMilli Güvenlik Konseyi Tutanak Dergisi

AraştırmalarArsal, Sadri Maksudi, “Teokratik Devlet ve Lâik Devlet”, Tanzimat, I, İstanbul 1999, s. 59-95.Ayiter, Ferit, “Yabancı Kanunların Alınması ve Milli Hukuku”, Medeni Kanunun 15. Yıldönümü

İçin, İstanbul 1944, s. 170-215.Berkes, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, İstanbul 1978.Erdem Tarhan, Anayasalar ve Seçim Kanunları. İstanbul: Milliyet Yayınları, 1982.Ergil, Doğu, “Atatürkçü Düşüncenin Temeli: Lâiklik”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 17 (Mart

1990), s. 245-253.Ergün, Mustafa, Atatürk Devri Türk Eğitimi, Ankara 1982.Feyzioğlu, Turhan, “Türk İnkılâbının Temel Taşı Lâiklik”, Uluslararası Atatürk Konferansı, İstanbul

1981, s. 1-38.Glaneck, Johannes, Kemal Atatürk ve Çağdaş Türkiye (Çev. Arif Gelen), Ankara 1976.Gözübüyük Şeref, Anayasa Hukuku. Ankara: S Yayınları, 1986.Kaynar, Reşat, “Atatürkçülükte, Millileşme, Lâikleşme, Çağdaşlaşma”, Atatürk Araştırma Merkezi

Dergisi, 12 (1988), s. 521-526.Kili Suna - Gözübüyük Şeref, Türk Anayasa Metinleri: Senedi İttifaktan Günümüze. Ankara:

Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1985.Lewis, Bernard, Modern Türkiye’nin Doğuşu (Çev. Metin Kıratlı), Ankara 1991.Mumcu Ahmet, “1924 Anayasası”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, c. II, S.5 (1986), s. 383-399.Mumcu, Ahmet, Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi, II, Eskişehir 2001.Mumcu, Ahmet, Türk Devriminin Temelleri ve Gelişimi, Ankara, 1976.Öymen Altan, ...Ve İhtilal. İstanbul: Doğan Kitap, 2014.Özbilgen, Erol, Osmanlı Hukuku’nun Yapısı, İstanbul 1985.Özbudun Ergun, 1924 Anayasası. İstanbul: Bilgi Üniversitesi, 2012.Özbudun Ergun, Türk Anayasa Hukuku. Ankara: Yetkin Yayınları, 1986.Öztürk Kazım, Türk Parlamento Tarihi. TBMM. II. Dönem (1923-1927), Ankara, 1993.Shaw, Stanford J. & Ezel Kural Shaw, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye (Çev. Mehmet

Harmancı), İstanbul 1983.Soysal Mümtaz, 100 Soruda Anayasanın Anlamı. İstanbul: Gerçek Yayınevi, 1977.Soysal Mümtaz, Anayasaya Giriş. Ankara: Sevinç Matbaası, 1968.Tanör Bülent, Osmanlı Türk Anayasal Gelişmeleri. İstanbul: YKY, 1998.Tuğrul, Saim, Türkiye’de Lâik Hukuk Sisteminin Kuruluşu, İstanbul 2004.Tunaya, Tarık Zafer, Siyasi Partiler, İstanbul 1952.Tural, Mehmet Akif, Hilafet Sevdası Karşısında Milli Hâkimiyet Mücadelesi, Ankara 2005.


246

Turan Şerafettin, Türk Devrimi. 3. Kitap Ankara: Bilgi Yayınevi, 1995.Turan Şerafettin, Türk Devrimi. 4. Kitap, Ankara: Bilgi Yayınevi, 1999.Turan Şerafettin, Türk Devrimi. 5. Kitap, Ankara: Bilgi Yayınevi, 2002.Tüzün, Necat, “Atatürk İnkılâplarında Lâiklik”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 10 (Kasım

1987), s. 27-34.

247

Tülay Âlim Baran

7.1. SOSYAL YAŞAMIN YENİDEN YAPILANMASI

Mustafa Kemal Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönemini, bu dönemin yaşan-ma gerekçelerini ve buna karşılık Avrupa’daki gelişmeleri başlangıcından itibaren akılcı bir şekilde analiz edebilmiştir. Bu analiz yeteneği onu, ömrünü tamamlamış bir rejimle yoluna devam etmeme kararlılığına yöneltmiş ve Türk insanının dünya ile aynı düzlemde doğuştan edindiği haklarını kullanabileceği bir rejime kavuşma-sını sağlamıştır. Ancak Mustafa Kemal’in Türk insanı için getirdiği büyük değişik-lik sadece üst yapı devrimleri ile sınırlı değildir. Bu büyük değişikliği kavrayabile-cek ve onu yaşamına geçirebilecek bir Türkiye de yaratılmalıydı. Bu da kaçınılmaz bir şekilde sosyal ve kültürel yaşamda yapılabilecek değişikliklere işaret ediyordu. Yeni bir yönetime kavuşmuş olan Türk insanı için yeni bir kimlik ve yeni bir va-tandaş tanımlaması vardı. Bu tanım her şeyden önce kadın ve erkek vatandaş-ların eşit olduğunu anlatıyordu. Toplumsal eşitliği ortadan kaldıran unvanlar ve lakapların yerine “soyadı” ile belli bir ismi olan yeni vatandaşlar ortaya çıkıyordu. Artık yeni bir kimlikle kendine toplumda yer edinmeye başlayan vatandaşların bu kimliğine uygun olarak kılık ve kıyafetinin de değiştirilmesi kaçınılmazdı. Kılık ve kıyafet konusunda yapılan düzenlemeler kimi zaman düşünüldüğünün tersine sadece görüntüyü değiştirmekten ibaret değildir. Görüntünün çağdaşlaştırılması amacı ile birlikte aslında bir düşünce değişikliği yaratmak arzusu da güdülmüştür. Türkiye Cumhuriyeti devletinin kendisine belirlediği hedef olan “çağdaş uygarlık seviyesi” Türk insanını görünüşü, tatil günleri, kullandığı ölçü, rakam ve zaman birimine varıncaya kadar her boyutuyla yenilemeyi gerekli kılıyordu. Bu aynı za-

7 . B Ö L Ü M

SOSYAL VE KÜLTÜREL YAŞAM


248

manda Avrupa uygarlığının doğal bir üyesi olan Türkiye’nin ekonomik ilişkilerin-de de karışıklık yaşamaması gereğinin zorunlu bir sonucuydu.

Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönemi itibariyle işlevi tanımlanamaz hale gelen tekke ve zaviye benzeri kurumların kapatılması da bir başka zorunluluk olarak kendini göstermiştir. İnançlar üzerinden para kazanılması kadar, inanç-ların hurafe dediğimiz gerçekdışılığa kaymış olması da toplumsal anlamda bir sorun olarak ortaya çıkıyordu. Aklı ve bilimi kendisine yeni rehber olarak kabul eden Türkiye Cumhuriyeti için artık tekke ve zaviyeler ömrünü tamamlamıştı ve beklenen bir şekilde kapatıldı.

Cumhuriyet’in sosyal yaşamdaki bu düzenlemelerine ve atılımlarına ek olarak üzerinde durduğu bir başka konu da kültürel yaşama aittir. Bir toplum için önemi tartışılamayacak kadar büyük olan kültürel yaşama dair ilk çalışmalar, eksikliği en fazla duyulan bir milli kültürün inşasına yönelik olarak başlamıştır. Bu kültürün oluşturulmasında katkısı olabilecek en iyi araç ise tarih ve dil alanıdır. Tarihin ve dilin milli kültür yaratma konusundaki büyük işlevi başta Mustafa Kemal olmak üzere Cumhuriyet’i kuran kadro tarafından ilk andan itibaren takdir edilmiş ve topluma bu anlamda yön vermesi için Tarih ve Dil Kurumları oluşturulmuştur. Türk tarihinin ve dilinin öğrenilmesi, tarih boyunca görülen uygarlıkların yara-tılmasında Türk toplumunun rolünün belgelenmesi, alfabe değişikliği ile birlikte başlatılan dil devrimine kaynak oluşturmak üzere yeni kelimelerin Türkçeye ka-zandırılması gibi bir dizi önemli çalışma bu kurumlar aracılığı ile başlatılmış ve geliştirilmiştir. Türk tarihine ve diline gerçek kimliğini kazandırma çalışmaları başarı ile yürütülmüştür. Uluslararası konferanslar düzenlenmiş, Türk tarihinin ve dilinin kaynaklarının araştırılması kadar, bulunan bilgilerin toplumla paylaşıl-ması konusunda da oldukça duyarlı davranılmıştır. Mustafa Kemal’in vasiyetinde de yer alan ve günümüze kadar gelen bu iki kurum yaptıkları çalışmalar ile Türk tarihine ve diline dair araştırmalar yapmış ve her iki yol ile uygarlık tarihinde Türk toplumunun izini sürmüştür.

Türkiye bir taraftan yeni kurumlar ve yaklaşımlar ile kendini ifade etmeye çalışırken, diğer taraftan ortaya çıkan bu yeni insanın genel bir politika içerisinde sanat, kültür, estetik gibi birçok alanda kendini yenilemesini ya da yeni baştan yaratmasını sağlamıştır. Osmanlı İmparatorluğu’nda daha çok yönetenlerin ilgili olması durumunda gelişme şansı bulan bazı sanat dalları ve spor Cumhuriyet’le birlikte ele alınması ve geliştirilmesi zorunlu alanlara dönüşmüştür. Resim, hey-kel, tiyatro, sinema, müzik gibi birçok alanda kurumlar oluşturulmuş, sanatçı-lar desteklenmiş, eğitim için yurtdışına öğrenci gönderilmiş ve gerek kurumlar gerekse çalışanlar teşvik edilmiş, gelişmeleri için olanak yaratılmıştır. Bütün bu çalışmaların arkasından Peyami Safa’nın ifadesi ile,

Artık Tanzimat’ın yarı şeri, yarı nizami mahkemesinden eser kalmayacaktı. Artık Türk maarifi [eğitimi] yarı mektep, yarı


249

medrese içinde bilgi dağıtmayacaktı. Artık Enveriye, şu bu gibi yarı şapka, yarı külah, acayip serpuşlar aranmayacaktı, artık yarı alaturka, yarı alafranga musiki olamayacaktı ve Türk kadını yarı tavuk, yarı insan halinden çıkacaktı.1

7.1.1. Giyim Kuşamın ÇağdaşlaşmasıTürk insanının çağdaşlaşma çalışmaları içerisinde gerçek anlamından uzak de-

ğerlendirilen devrimlerden birisi kılık ve kıyafetin düzenlenmesine ilişkin olanıdır. Bu hareket sadece görüntü değişikliği olmayıp, bu amacı saklı tutmakla beraber aynı zamanda bir düşünce değişikliği mücadelesidir. Osmanlı döneminde fesin getiril-mesine karşı ortaya çıkan muhalefetin benzer şekilde Cumhuriyet döneminde de görülmesi, onun sadece bir görüntü değişikliği olarak algılanmamasını zorunlu kılar.

Kılık kıyafet değişikliği Şapka Kanunu başlığı ile yürürlüğe girmiş ve kadının toplum içerisindeki duruşuna dair hedefler ise zaman içerisinde hayata geçirilmeye başlanmıştır.

Osmanlı İmparatorluğu’nda ulusal denilebilecek herhangi bir başlığın bulunmadığı bilinmektedir. Kentlerde yaygın olarak kullanılan fes, Tunus’tan getirilerek Sultan II. Mahmut devrinde kalyoncu neferlerine giydirilmiş ve daha sonra fermanlarla sivillerin de kullanması sağlanmıştır. Gerek fes ve gerekse Birinci Dünya Savaşı sırasında çölün yakıcı güneşinden korunmak için giyilen kabalak adı verilen başlıklar tutucu çevrelerin tepkisini çekmiştir. Kurtuluş Savaşı sırasında Mustafa Kemal’in sivil iken giydiği ve daha sonra Kuva-yı Milliyecilerin de giymesi ile yaygınlaşan kalpak, bir anlamda Anadolu’dan ve Ulusal Savaş’tan yana olanların simgesi olmuştu.2

Mustafa Kemal’in şapka giyilmesi konusundaki görüşünü Erzurum Kongresi sırasında Mazhar Müfit Kansu’ya açıklamasının ardından geçen süre içerisinde Cumhuriyet kurulmuş, hilafet kaldırılmış ve Türkiye ilk çok partili rejim deneyimini yaşamıştı. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın (TCF) Şeyh Sait İsyanı gibi dini kimliği de bulunan bir ayaklanmanın ardından kapatılmasından sonra, bu kez teokratik düşünceyi yıkmak amacına yönelik devrimlerden biri olan Şapka Devrimi gerçekleştirildi. Atatürk Kastamonu’dan gelen bir heyetin Kastamonu’yu ziyaret teklifi üzerine bu düşüncesini gerçekleştirmek üzere Ankara’dan 24 Ağustos 1925 tarihinde ayrıldı. Kastamonu’ya vardığında elinde festen farklı olarak panama bir şapka bulunuyordu.3

İlk kez halkın karşısına Kastamonu’da şapka ile çıkan Atatürk, buradan İnebolu’ya geçti. 28 Ağustos 1925 tarihinde İnebolu Türk Ocağı’nda bir konuşma yapan Mustafa Kemal konuşmasının kılık ve kıyafete ilişkin olan kısmında şunları söylemiştir:

Efendiler! Türkiye Cumhuriyeti’ni tesis eden Türk halkı mede-nidir. Tarihte medenidir, hakikatte medenidir. Fakat ben sizin öz kardeşiniz, arkadaşınız, babanız gibi söylüyorum, medeni-


250

yim diyen Türkiye Cumhuriyeti halkı fikriyle, zihniyetiyle me-deni olduğunu göstermek mecburiyetindedir. Medeniyim diyen Türkiye Cumhuriyeti halkı aile hayatıyla, yaşayış tarzıyla medeni olduğunu göstermek mecburiyetindedir. [...] Soruyorum: Bizim kıyafetimiz milli midir? Bizim kıyafetimiz medeni ve uluslararası mıdır? [...] Tabirimi mazur görünüz, altı kaval, üstü şişhane diye ifade olunabilecek bir kıyafet ne millidir ne de uluslararasıdır. O halde kıyafetsiz bir millet olur mu arkadaşlar? Böyle tanımlan-maya razı olur musunuz arkadaşlar? [...] Arkadaşlar Turan kıya-fetini araştırıp ihya etmeye gerek yoktur. Medeni ve uluslararası kıyafet bizim için, çok cevherli milletimiz için layık bir kıyafettir. Onu alacağız. Ayakta iskarpin veya fotin, bacakta pantolon, ye-lek, gömlek, kravat, yakalık, ceket ve tabii bunların tamamlayıcısı olarak başta güneş siperlikli serpuş. Bunu açık söylemek isterim. Bu serpuşun ismine şapka denir. [...] Buna caiz değil diyenler vardır. Onlara diyeyim ki çok gafilsiniz ve çok cahilsiniz ve on-lara sormak isterim: Yunan serpuşu olan fesi giymek caiz olur da şapka giymek neden olmaz.

Konuşmasının devamında seyahati sırasında kasaba ve şehirlerde kadınların yüzlerini, gözlerini özenle kapattıklarını gördüğünü, sıcak havalarda bunun bir azap ve eziyet olduğunu tahmin ettiğini, kadınların da ilim sahibi insanlar olduğunu ifade ederek “Onlar yüzlerini cihana göstersinler. Ve gözleriyle cihanı dikkatle görebilsinler. Bunda korkulacak bir şey yoktur” açıklamasını yapmıştır.4

30 Ağustos 1925 tarihinde yine Kastamonu’da yaptığı konuşmada “Yaptığımız ve yapmakta olduğumuz inkılapların gayesi, Türkiye Cumhuriyeti halkını tamamen asri ve bütün mana ve eşkaliyle medeni bir topluluk haline sokmak[tır]” diyen Mustafa Kemal, bir Diyanet İşleri Başkanlığı’nın bulunduğunu ve bu makama bağlı müftü, hatip, imam gibi din görevlilerinin olduğunu açıklamıştır. Bu şekilde görevli olanların dışında, görevli olmadığı ve hatta cahil olduğu halde aynı kıyafeti giyip gezen insanların bulunduğunu anlatan Mustafa Kemal, bu yetkinin onlara kimler tarafından verildiğini sorarken halkın temsilcisi gibi ortada dolaşıyor olmalarının yarattığı tuhaflığı dile getirmiştir. Gerçek yetki sahibi olan insanlar ile aynı kıyafeti giyerek dolaşan bu insanların durumunun sakınca yarattığını anlatmıştır. Her milletin olduğu gibi bizim de bir milli kıyafetimizin bulunduğunu, ancak giymekte olduğumuz kıyafetin milli kıyafetimiz olmadığını ifade ederek,

Milli kıyafetimizin ne olduğunu bilenler içimizde azdır bile. Me-sela karşımda kalabalığın içinde bir zat görüyorum. Başında fes, fesin üstünde bir yeşil sarık, sırtında bir mintan, onun üstünde benim sırtımdaki gibi bir caket [ceket], daha alt tarafını göremi-


251

yorum. Şimdi bu kıyafet nedir? Medeni bir insan bu alelacayip kıyafete girip dünyayı kendine güldürür mü?

sözleriyle ile kıyafetin de hem milli hem de çağdaş olması gerekliliğine işaret etmiştir. 5

Mustafa Kemal şapkayı tanıtmak amacıyla yaptığı geziden Ankara’ya döndükten sonra Bakanlar Kurulu üç önemli karar almıştır. Bunlardan birisi halkın dini kıyafetlerle dolaşmasının yasaklanmasına ilişkindi. Mustafa Kemal Ankara’da fazla kalmayarak halkın tepkisini yerinde görmek üzere Eylül ayı sonlarında yeniden Batı Anadolu bölgesinde bir geziye çıktı ve bu konunun önemini bir kez daha halka anlattı. Şapka Kanunu ile ilgili teklifin 16 Ekim’de Meclis’e verilmesinin ardından 25 Ekim’de görüşülmesine başlandı. Kanun teklifinin gerekçesinde şöyle deniyordu:

Aslında hiçbir öneme sahip olmayan başlık konusu, çağdaş uygar uluslar ailesi içine girmeye kararlı Türkiye için özel bir değere sa-hiptir. Şimdiye kadar Türkler ile öteki çağdaş uluslar arasında bir marka niteliğinde sayılan şimdiki başlığın değiştirilmesi ve yeri-ne çağdaş uygar ulusların tümünün ortak başlığı olan şapkanın giyilmesi gereği belirmiş ve ulusumuz bu çağdaş ve uygar başlığı giymek suretiyle herkese örnek olduğundan bağlı kanunun kabu-lünü teklif ederiz.

Meclis’te yapılan sert tartışmaların ardından kanun teklifi 25 Kasım 1925 tarihinde kabul edilmiştir. Bu kanun ile TBMM üyeleri ve memurların şapkayı giymesinin zorunlu olduğu hükme bağlanmıştır.6

Mustafa Kemal’in şapka giyilmesine dair Kastamonu’da yaptığı konuşma ile kanunun çıkışına kadar geçen olan süre içerisinde büyük şehirlerdeki memurlardan başlayarak okuryazar olanlar arasında şapka yaygınlaşmaya başlamıştır.7

Şapka Kanunu’nun yaşama geçirilmesinin ardından yukarıda da değindiğimiz üzere kısa süre içerisinde toplumun bazı kesimlerinde bu konu din ile ilişkilendirilmeye başlandı. Bu da şapkanın sadece bir kıyafet değişikliği olarak algılanmadığını, Batılı kıyafet giymek ile din değiştirmek arasında daha önce de kurulmuş olan ilginin tekrar ortaya çıktığını göstermektedir. Türkiye Cumhuriyeti hem bu ilginin yanlışlığını hem de kıyafetin çağdaşlaştırılması konusundaki kararlılığını göstererek bu kanunun yerleşmesi için elinden geleni yaptı.

Kısa süre içerisinde ortaya çıkan tepkileri, ayaklanmaları bastırmak ve suçluları yargılamak üzere İstiklal Mahkemeleri çalışmaya başladı. Bu tepkiler; halkı sarık sarmaya teşvik etmek, ayaklanma çıkarmak, bildiri asmak, dini siyasete alet etmek gibi değişik şekillerde kendini göstermiştir. Bu tür tepkilere karşı araştırma yapan ve suçluları cezalandıran İstiklal Mahkemeleri’nin genel


252

yaklaşımı ise sanıkları şapka giymedikleri için değil, şapkayı bahane ederek gerici ayaklanma çıkarmak, dini siyasete alet etmek suçları nedeni ile yargılamaktır. Nitekim yapılan yargılamalar sonucunda bu hareketlerde başı çekenler asılmış, ikinci ve üçüncü derecede suçlu olanlar ağır hapis cezasına çarptırılmış ve sadece şapkaya karşı koyanlar ise hafif şekilde cezalandırılmışlardır.8

1934 yılında çıkarılan “Bazı Kisvelerin Giyilemeyeceğine Dair Kanun” ile kimlerin ne zaman, ne şekilde giyineceği belirlenmiş ve özellikle hangi din ve mezhebe ait olursa olsun mabet ve ayinler dışında din adamlarının dini kıyafet giymeleri yasaklanmıştır. Kanun, hükümetin sadece her din ve mezhepten uygun görülen bir kişiye dışarıda da dini kıyafet giymesi için geçici izin verebileceği, memurların kıyafetlerinin uluslararası geçerli âdetlere tabi olduğu gibi bir dizi açıklamayı ifade etmiştir.9

Görüldüğü üzere kılık ve kıyafete ilişkin olarak yapılan düzenlemeler Türk insanının kozmopolit ve kendine özgü olmayan bir kıyafet çeşitliliğinden kurtarılması, kıyafetler aracılığı ile ortaya çıkan sınıf farklılığının giderilmesi, çağdaş bir görünümün insanımızı sembolize etmesi gibi birbirinden farklı son derece önemli amaçlar taşımaktadır. Ancak bütün bu amaçlara ek olarak yukarıda da andığımız üzere asıl önemli olan, kıyafetin din ile ilişkilendirilmesinin tarihten gelen örnekler de dikkate alındığında yarattığı olumsuz ve doğru olmayan sonuçları gidermektir. Osmanlı İmparatorluğu’nda fese karşı geliştirilen olumsuz yaklaşımın ve fes ile din değiştirmek arasında kurulan bağlantının bu kez şapka için tekrarlanması, bir düşünce değişikliğini oldukça gerekli kılıyordu. Bu nedenle şapkaya karşı oluşan tepkiyi ve bu tepkiye verilen cevabı bu bağlamda değerlendirmek daha doğru sonuçlar verir.

7.1.2. Tekke, Zaviye ve Türbelerin KapatılmasıTekke ve zaviyeler Osmanlı toplumu içinde olduğu kadar Cumhuriyet döne-

minde de halkın değişik misyonlar yüklediği kurumlar haline gelmişti. Bu mis-yon, tekke, zaviye ve türbelerin insanların değişik sorunları için çözüm aradıkları bir yere dönüşmüş olması nedeni ile çağdaşlık ve bilimsel düşüncenin öğretileri ile ters düşüyordu. Aklı ve bilimi esas alan Türkiye Cumhuriyeti için bu kurum-lar, işlevi olmayan ve toplumun yanlış yönlenmesine zemin oluşturan, bu nedenle de kaldırılması zorunlu olan kurumlar haline gelmişlerdi.

Mustafa Kemal kıyafet düzenlemesi öncesinde yaptığı yurt gezileri sırasında din adamlarının kılık ve kıyafeti, tarikatlar, ölülere verilen değere ilişkin açıklamalar yapmıştır. 30 Ağustos 1925 tarihinde Kastamonu’da Türk Ocağı’nda konuşan Mustafa Kemal; ölüleri yardıma çağırmanın Türk ulusu için bir yüz karası olduğunu ifade ederek bu konuya ilişkin şunları söylemiştir:

Bugün mevcut tarikatların amacı kendilerine bağlı olanları, dün-ya hayatı ile manevi hayatta mutluluğa kavuşturmaktan başka ne


253

olabilir? Bugün ilmin, fennin, tüm kapsamıyla uygarlığın saçtığı ışık önünde filan ya da falan şeyhin yol göstermesiyle maddi ve manevi mutluluk arayacak kadar ilkel insanların Türkiye uygar topluluğunda varlığını kesinlikle kabul etmiyorum. Ey millet iyi biliniz ki Türkiye Cumhuriyeti şeyhler, dervişler, müritler, men-suplar memleketi olamaz. En doğru, en gerçek tarikat uygarlık tarikatıdır. Uygarlığın emir ve isteklerini yapmak, insan olmak için yeterlidir. Tarikatların başları bu dediğim gerçeği bütün açıklığı ile anlayacak ve kendiliklerinden tekkelerini kapatacak, kendilerine bağlı olanların artık olgunluğa eriştiklerini kabul edeceklerdir.10

1925 yılında Çankırı’da İskilip’ten gelen bir heyeti kabulü sırasında da aynı konuda şunları söylüyordu:

Tekkeler kesinlikle kapatılmalıdır. Türkiye Cumhuriyeti her şu-bede doğru yolu gösterecek güce sahiptir. Hiçbirimiz tekkelerin yol göstermesine muhtaç değiliz. Biz uygarlıktan, bilimden, fen-den güç alıyoruz ve ona göre yürüyoruz. Başka bir şey tanımayız. Doğru yoldan şaşmışların amacı, halkı çılgın ve aptal yapmaktır. Oysaki halkımız aptal ve çılgın olmamaya karar vermiştir. Bun-lar basit haller gibi görünür, fakat önemi vardır. Biz dünya ailesi içinde uygarız.11

Mustafa Kemal’in tekkeler, türbeler ve bunlara ilişkin diğer açıklamalarının ardından bilimi temsil etmeyen ve halkı yanlış yönlendiren kişilerin yer bulabildiği söz konusu kurumların kapatılması için harekete geçilmiştir.

TCF’nin kurulmasının ardından ortaya çıkan Şeyh Sait Ayaklanması, bu kurumları kaldırma konusundaki çalışmaları hızlandırdı. Bu amaçla Şeyh Sait Ayaklanması yargılamasını yapmakla görevli olan Şark İstiklal Mahkemesi, bu kuruluşların birer fitne ve fesat ocağı haline geldiğini ve amaçlarından saparak siyasi derneğe dönüştüğünü, dolayısıyla ruhsatsız cemiyet durumunda bulunduklarını ifade ederek kendi görev alanındaki tekke ve zaviyeleri kapatma kararı aldı. Bunun ardından 30 Kasım 1925 tarihinde “Tekke ve Zaviyelerle Türbelerin Seddine ve Türbedarlıklarla Birtakım Unvanların Men ve İlgasına Dair Kanun” çıkarıldı.12 Bu kanunla, Türkiye’deki bütün tekke ve zaviyeler kapatıldı. Cami ya da mescit olarak kullanılan yerler bunun dışında bırakıldı. Buna bağlı olarak da şeyhlik, dervişlik, müritlik, dedelik, seyitlik, çelebilik, babalık, emirlik, halifelik, falcılık, büyücülük, üfürükçülük, muskacılık gibi ad ve sıfatların kullanılması, bu tür işlerin yapılması ve bunlara ilişkin kıyafetin giyilmesi de yasaklandı. Aynı zamanda türbeler kapatıldı ve türbe bekçiliği kaldırıldı. Kanuna


254

aykırı olarak bunları açanların, söz konusu hizmetleri yapanların ve bu tür kıyafetleri giyenlerin de hapis ve para cezası ile cezalandırılacağı hükme bağlandı.

Aynı gün Türk Ceza Kanunu’nun ilgili maddesi, Diyanet İşleri Başkanlığı’na bağlı din görevlileri için belirlenmiş kıyafeti yetkisiz ve izinsiz giyenlerin, Türkiye devletince verilmeyen ya da izin verilmeyen nişan takanların, hiçbir rütbe ve görevi olmadığı halde üniforma giyenlerin hapis cezası ile cezalandırılması şeklinde değiştirilmiştir.13

Daha sonra bu kanuna 1950 yılında yapılan bir ekleme ile Türk büyüklerine ait türbelerle, sanat değeri bulunan türbelerin Milli Eğitim Bakanlığı’nca halka açılabileceği duyurulmuştur. Bunların bakım ve onarımı için görevlilerin atanacağı ve açılacak türbelerin listesinin Milli Eğitim Bakanlığı’nca hazırlanacağı kayda bağlanmıştır.14

Görüldüğü üzere Türkiye Cumhuriyeti’nin akıl ve bilim rehberliğindeki kalkınma ve çağdaşlaşma hareketi ile çelişen ve bilinçli vatandaşlar yetişmesine engel oluşturan kurumların kapatılması konusunda büyük bir kararlılık gösterilmiştir.

7.1.3. Milletlerarası Zaman, Rakam ve Ölçü Birimlerinin KabulüAnadolu’da ve Orta Asya Türk kavimlerinde takvimler tarım ve hayvancılığa

bağlı olarak gelişmiştir. Önce dört mevsimli güneş takvimlerinin yanında kısa süreli ölçü birimi olarak Ay’ın safhalarına bağlı süreler kullanılmıştır. Ayrıca 12 ve 60 yıllık dönemlerle hayvan takvimleri de kullanılmıştır. Hıristiyanlığın ka-bul edildiği toplumlarda Güneş’e bağlı miladi takvim, İslamiyetin kabul edildiği toplumlarda ise Ay’a bağlı hicri takvim sistemi gelişmiştir. Ay yılında başlangıç yılı Hz. Muhammed’in Mekke’den Medine’ye hicret ettiği yıl olduğundan adına hicri tarih denilmiştir. Selçuklu Türklerinde ise 365 günlük güneş takvimi, celali takvim adı altında kullanılmıştır.15

Hicri veya Arabi takvim, Güneş üzerine değil Ay üzerine ayarlanmıştır ve bu nedenle de insanların ve hükümetlerin işleri için önemli olmasına rağmen mevsimlerle bir ilgisi yoktur. Bu yüzden Tanzimat’tan (1839) sonra Güneş’le ayarlanan bir takvim alınmak istenmiş ve Ortodoksların kullandığı Rumi miladi takvim alınmıştır. 1915-1916 yıllarında hükümet Batı takviminin alınması konusunda meclise hazırladığı kanun tasarısında bunun amacını, Avrupa ile olan ilişkilerde kolaylık sağlamak için bizde ve Batı’da kullanılan tarihleri birleştirmek olarak açıklamıştı. Bunu sağlamak üzere yılbaşını 1 Mart’tan 1 Ocak’a almak, takvimde yılı gösteren sayıları 16. yüzyıldan almak yerine 20. yüzyıldan başlatmak ve ortaya çıkan 13 günlük ayrılığı kaldırmak öneriliyordu. Mecliste tartışmalara yol açan bu değişiklik önerisi farklı görüşlerin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bir kısmına göre bu bilimsel ya da ulusal bir yanlışlığı düzeltmekten öte ekonomik ve siyasal alanda, hesaplarda ortaya çıkan birtakım karışıklıklardan kurtulma amacına yönelikti. Bir kısmı için ise böyle bir değişiklik ulusal ruh sevgisinde


255

derin yaralar açabilirdi. Takvim değişikliği ile Hıristiyan takvimini kabul ediyor olmak arasında fark olduğu, bu takvimin artık bütün dünyanın takvimi olduğu açıklamalarına rağmen meclis sadece 13 günlük ayrılığın kaldırılmasına karar vermiştir.16

Osmanlı mali işlerinde özellikle hazinenin geliri mevsimlere bağlı olarak toplandığı için Güneş yılı takvimine göre, giderleri de Ay takvimine göre yapıldığından devlet, sürekli olarak gereğinden fazla ödeme yapmak zorunda kalıyordu. Her 33 yılda bir, farklı iki ayrı takvimin kullanılması nedeni ile bütçede bir yıllık masraf tutarında açık oluşuyordu. Bütün bu karışıklıklara son vermek için 1924 yılında ilk olarak Müneccimbaşılık Kurumu kaldırılarak takvim hesaplama görevi Başmuvakkitlik Kurumu’na devredilmiştir. 26 Aralık 1925’te kabul edilen yasa gereğince günün 24 saate bölünmesiyle ülkede vasati saat tek resmi zaman ölçüsü olarak kabul edilmiştir. Aynı şekilde “Takvimin Tarih ve Mebdeinin Tebdili Hakkındaki Yasa” ile de Türkiye’de tek resmi takvim olarak Gregoryen esasına uygun miladi takvim uygulamasına geçilmiştir.17 Böylece 1341 senesi Kânunuevvel’inin 31’inci gününü takip eden gün, 1926 yılının başlangıç günü olarak kabul edilmiştir.18 Yine çıkarılan diğer bir yasa ile de alaturka ezani ve vasati saatler bırakılarak Greenwich saat ayarı uygulamaya konulmuştur.

Özellikle ekonomik ilişkiler için zorunluluk olan bir başka değişiklik ise kullanılmakta olan ölçülerle ilgilidir ve zaman ölçülerinin değişiminden beş yıl sonra bu konuda gerekli değişiklik yapılmıştır. Yurdun her yöresinde ağırlık ve uzunluk için endaze, okka gibi kimi zaman farklı ve çok da net olmayan ölçüler kullanılıyordu. 1931 yılında onlu birime göre yapılmış, metre, kilogram gibi ölçülerin kullanılmasına geçilmiştir.19 1931 yılında çıkarılan Ölçüler Kanunu bundan böyle metre sistemine göre yazılmayan ya da yapılmayan işlemlerin geçerli olmayacağını belirlemiş, uzunluk ve ağırlık ölçülerinin yeni karşılıklarını ayrıntılı olarak duyurmuştur.20

Zaman ve ölçüde yapılan bu değişiklikler Batılı ülkeler ile siyasi olduğu kadar ekonomik ilişkiler içine de girmiş bulunan yeni Türkiye için kaçınılmazdı. Ticari bütün işlemler için aynı saatleri, aynı takvimi, aynı ölçüyü ve aynı tatil günlerini kullanmaktan başka bir yöntemin belirlenmesi, her şeyden önce bu tür ilişkilerin yaralanmasına neden olacaktı. Ayrıca ülke içerisinde bile yöresel farklılıklar gösteren ve standart değerlere sahip olmayan uzunluk ve ağırlık ölçülerinin varlığı ülkemiz içinde de sorun yaratıyordu. Ayrıca bütün değişikliklerin ve devrimlerin esasını oluşturan çağdaş ve geçerli değerleri kabul etmek, toplumu bu yönde de değiştirmek bir gereklilikti.

7.1.4. Bayram ve Ulusal Tatil Günlerinin DüzenlenmesiTürkiye bir taraftan ölçü birimlerini ve takvimini değiştirirken diğer

taraftan ulusal bayram ve genel tatiller hakkındaki düşüncesini ve tutumunu da değiştirmiştir. 27 Mayıs 1935 tarihinde kabul edilen kanunla 29 Ekim Cumhuriyet,


256

23 Nisan Ulusal Egemenlik, 30 Ağustos Zafer, 1 Mayıs Bahar Bayramı olarak kabul edilmiş, Şeker ve Kurban Bayramları ile Yılbaşı günleri belirlenmiş ve hafta tatilinin pazar günü olduğu açıklanmıştır. Kanun gereği pazar tatili cumartesi saat 13 itibariyle başlıyordu.21

7.1.5. Soyadı Kanunu ve Eski Unvanların YasaklanmasıTürkiye Cumhuriyeti devletinin ele aldığı konulardan birisi de Türk insanına

bir “soyadı”nın verilmesidir. Toplumda ortaya çıkan karışıklıkları önlemek ve bu tarihe kadar sadece belirli insanların kullandığı lakap ya da unvanların yarattığı ayrımı ortadan kaldırmak amacıyla 21 Haziran 1934 yılında Soyadı Kanunu çı-karılmıştır.

Soyadı Kanunu bundan böyle her Türkiye Cumhuriyeti vatandaşının öz adının yanına bir de soyadı almasını zorunlu kılıyordu. Kanun öz adın önde, soyadının sonda kullanılacağını, rütbe ve memuriyet, aşiret ve yabancı ırk ve millet isimleriyle genel ahlaka uymayan, iğrenç ve gülünç olan soyadlarının kullanılamayacağını karara bağlamıştır. Soyadı seçme görevi ve hakkı evlilik birliğinin reisi olan erkeğe verilmiştir.

1934 yılında kabul edilen bu kanunun yayımlanma tarihinden itibaren iki yıl içerisinde soyadı olmayanlar veya var olanı değiştirmek isteyenler, hükümetin belirlemesi için başvuruda bulunabileceklerdi. Kendiliklerinden soyadı seçemeyenlere ya da annesi babası belli olmayan çocuklara soyadı verme konusunda yetki, bulundukları ilin en büyük mülki amirine bırakılmıştır. Soyadı almanın gereği gibi yapılması konusunda titiz davranan devlet, çıkardığı kanun aracılığı ile buna özen gösterilmemesi durumunda uygulanacak yaptırımları da belirlemiştir.22

Askerlik ve vergi hizmetleri sırasında ortaya çıkan karışıklığı ortadan kaldıracak olan bu kanun, ilk önce Mustafa Kemal’e onun Türk milleti için ifade ettiği değeri en iyi tanımlayan bir şekilde Atatürk soyadını vermiştir. Soyadı yasası bir taraftan pratikte sözünü ettiğimiz yararları sağlıyor, diğer taraftan Türkçenin yaygınlaştırılması için de araç olma ödevini görüyordu. Bu kanunun yanı sıra yine 1934 yılında çıkarılan başka bir kanunla toplumsal eşitliği yok eden ve bu sıfatların işaret ettiği bölünmeyi getiren unvanlar yasaklanmıştır. Buna göre; ağa, hacı, hafız, molla, efendi, beyefendi, paşa, hanım, hanımefendi ve hazretleri gibi lakap ve unvanlar kaldırılmıştır. Erkek ve kadın vatandaşların kanun karşısında ve resmi belgelerde yalnız adları ile anılmaları usulü geçerli sayılmıştır. Kanunun vatandaşlar arasında mutlak eşitlik ilkesini gözeten bu uygulaması Cumhuriyet’in ruhuna uygun bir yapılanma içerisinde gelişmiştir.

Efendi, bey, paşa gibi lakap ve unvanların kaldırıldığını ilan eden kanunun 2. maddesi ile “sivil rütbe ve resmi nişanlar ile madalyaların kaldırıldığını ve harp madalyaları dışında bunların kullanılmasının yasak olduğunu” kayda bağlamış ve Türklerin yabancı devlet nişanı taşıyamayacaklarını da hükme bağlamıştır. Yine


257

kanun kapsamında mareşal, general, amiral gibi unvanların Osmanlıca karşılığı olan kelimeler kaldırılmış ve bu unvanlar ile askeri rütbelerin karşılıklarının Yüksek Askeri Şûra kararı ve hükümetin onayı ile yürürlüğe girmesi ilkesi benimsenmiştir.23

Görüldüğü üzere Soyadı Kanunu özellikle savaş yıllarında, askere alımlarda ortaya çıkan karışıklıkları yok etmeye yönelik sınırlı bir amaç gütmemektedir. Bu tarihe kadar sıkıntısı çok çekilen toplumsal sınıfların adına ve varlığına indirilen büyük bir darbedir ve bu nedenle de eşitlik ilkesi açısından büyük önem taşımaktadır.

7.2. KÜLTÜREL GELİŞMELER

7.2.1. Cumhuriyet’in Fikir Temeli: Milli KültürOsmanlı İmparatorluğu’ndan Türkiye Cumhuriyeti’ne geçişle birlikte üzerin-

de en çok durulan ve yeni bir tanımlama ile birlikte çerçevesi çizilen konulardan biri de kültürdür. Geçmişten bugüne bize ait olan ama yeterince incelenememiş olanlar ile ilk kez Türk insanının hayatına sokulan yeni kültürel değerler ve bu değerlerin yaygınlaştırılması oldukça önemliydi. Sanat, mimarlık, tarih, dil ve bunun gibi birçok alanda başlatılan ve kurumlar aracılığı ile gittikçe yaygınlaşan çalışmalar, milli ve çağdaş bir kimlik içerisinde yapılanmıştır. Devletin kurucusu olarak Mustafa Kemal Atatürk, toplumun da yeni kültürel değerlerle donatılması konusunda hem fikir babalığı yapmış, hem davranışları ile örnek olmuş, hem de gerek kurumların oluşturulmasında ve gerekse devamlılığı için yapılması gere-kenlerin belirlenmesinde önderlik etmiştir.

Milli kültürün her alanda yükselmesini Türkiye Cumhuriyeti’nin temel direği olarak sağlayacaklarını ifade eden Mustafa Kemal, kültürün önemine değişik konuşmalarında şu şekilde değinmiştir:

Türkiye Cumhuriyeti’nin temeli kültürdür. [...] Kültür okumak, anlamak, görebilmek, görebildiğinden anlam çıkarmak, ders al-mak, düşünmek, zekâyı eğitmektir. Yine insan enerjisiyle ve fakat doğanın kendine değer verildikçe insana yapılan sonsuz yardım-larla yükselen, genişleyen insan zekâsı sınırsız kavrayış anlamın-da insanım diyen özel bir nitelik kazanır. İnsan hareket ve faaliye-tin yani dinamizmin ifadesidir. Bu böyle olunca kültür yukarıda işaret ettiğimiz insanlık niteliğinde bir insan olabilmek için esas unsurdur. Bunu kısaca açıklayalım: Kültür, doğanın yüksek ve-rimlilikleriyle mutlu olmaktır. Bu ifade içerisinde çok şey sak-lıdır. Temizlik, saflık, yükseklik, insanlık vb. Bunların hepsi in-sanlık niteliklerindendir. İşte kültür sözcüğünü mastar şekline soktuğumuz zaman, doğanın insanlara verdiği yüksek nitelik-


258

leri kendi çocuklarına, torunlarına ve gelecek nesillere vermesi demektir. Buraya kadar anlatmak istediğimiz bugünkü Türkiye Cumhuriyeti çocukları kültürel insanlardır. Yani hem kendileri kültür sahibidirler hem de bu özelliği çevrelerine ve bütün Türk milletine yaymakta olduklarına inanmışlardır.24

Bu ve buna benzer çok sayıda konuşmasında Mustafa Kemal, kültürün tanımlanmasının, zenginleştirilmesinin, geliştirilmesinin toplum ve birey için önemini vurgulamış, zengin kültürel değerlerle donatılmış ve milli değerlerinin farkında bir topluma gerekli olan kurumların açılmasını sağlamıştır.

7.2.2. Tarih Çalışmaları ve Türk Tarih KurumuOsmanlı siyasal ve kültürel kimliğinin yerine yeni bir Türk kimliği yaratma

çalışmaları içerisinde tarih ve dil alanında yapılan çalışmalar önemli rol oynar. Tarihin ve dilin bir toplum için taşıdığı önem dikkate alınarak ilk andan itibaren bu iki konuda hızlı bir çalışma dönemine girilmiştir. Avrupalı ulusların gözün-deki yanlış Türk tanımlamasını bilimsel verilerle değiştirmek ve Türk tarihinin ne sadece Osmanlı hanedanı ile ne de sadece İslamiyet ile sınırlı olmadığını gös-terebilmek amacı ile Türk Tarih Kurumu’nun oluşturulması gerekli görülmüştür.

Lale Devri’nden itibaren değişik alanlarda görülen Batılılaşma çalışmaları Osmanlı tarih yazıcılığını da etkilemiştir. Avrupa tarihi üzerine çeviri ve uyarlama yoluyla yeni eserler ortaya konulmaya başlanmıştır. Tanzimat dönemi ise bu tarihe kadar egemen olan dinsel tarih anlayışı yerine yavaş yavaş hanedan tarihi anlayışının geçmeye başladığı bir dönemdir. Bu tarih anlayışı Osmanlı hanedanı etrafında cins ve mezhep farkı gözetmeksizin çeşitli halkları birleştirmek ve bu yolla imparatorluğun yıkılışını önlemek amacına dayalıydı. Tanzimat’tan önce başlayan dilde sadeleşme hareketi de bu dönem tarihçiliğini etkilemiştir. Avrupa dillerini bilen tarihçiler yetişmiş ve halkı önemli olaylar konusunda aydınlatmak üzere özel gazeteler yayımlanmaya başlamıştır. 1910 yılında Tarih-i Osmani Encümeni adında bir derneğin kurulması çağdaş anlamda tarih araştırmalarının başlaması açısından önemlidir. Bu dernek ile birlikte çağdaş anlamda tarih malzemesinin nasıl değerlendirileceği, kaynakların nasıl kullanılacağı, belgelerin nasıl ele alınıp işleneceği gibi sorunlara bilimsel yöntemlerle yaklaşmanın ilk örnekleri verilmeye başlanmıştır.25

Osmanlı tarih anlayışı üç ayrı evreden geçerek oluşmuştur. İmparatorluğun kuruluşundan Tanzimat’a kadar olan dönemde ümmet tarihi anlayışı egemen olmuştur. İslam uleması, İslamlık temellerine dayanan İmparatorluğun İslam halkı arasında ortak bir kültür yaratmak için tarihten yararlanmayı uygun bulmuş ve bu nedenle İslam tarihini devlet tarihi olarak kabul etmiştir. Bu tarih anlayışında Türklerin İslamiyetten önceki tarihleriyle, İslamın yayılmasında gördükleri hizmetten bahsedilmiyordu. Tanzimat döneminde ümmet tarihine


259

paralel olarak devlet tarihi anlayışı yerleşmeye başlamıştır. Bu yeni anlayış İslam ve Hıristiyan halkın kanun önünde eşit sayılmaya başlamasının bir sonucu idi. Bir taraftan İslam tarihinin medreselerde okutulmasına devam edildi, diğer taraftan ise medrese dışında açılan okullarda Osmanlı tarihi de okutulmaya başlandı. Bu tarih anlayışında başlangıç olarak Osmanlı devletinin kuruluş tarihi kabul ediliyordu. Bu tarihten önceki Türk tarihi ile Osmanlı devletinin kurulmasında Türk milletinin sarf ettiği çabalara bu yeni tarih anlayışı içerisinde yer verilmemiştir. Tanzimat ve I. Meşrutiyet, Osmanlı halkını ortak değerlere kavuşturamadığı gibi milliyetçilik akımlarını da önleyememiştir. Bağımsız devletlerin kurulması üzerine Türk aydınlarından bazıları milli tarih anlayışına sarılmak gerektiğini düşündüler. Bunlar Türklerin Osmanlı ve İslam tarihinde yaptıkları büyük işlerin belirtilmesini istedikleri gibi, Türk tarihinin kaynaklarına gidilmesinin gerekliliğini de anlattılar. Bu alanda başlayan çalışmalar en çok II. Meşrutiyet döneminde gelişmiştir. Bütün bu anlayışlar Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk yıllarına kadar yan yana yaşamıştır.26

Atatürk siyasi yaşamının her aşamasında tarih bilgisinden yararlanmış, gerek Büyük Millet Meclisi’ndeki ve gerekse halk toplantılarındaki söylevlerinde tarihi konular en heyecanlı konuşmalarını oluşturmuştur. Kurtuluş Savaşı sırasında değişik vesilelerle yaptığı konuşmalarda tarihten verdiği örnekler bazen milli bir heyecan kaynağı, bazen de ilmi bir konu halinde olmuştur. Özellikle devrim hareketlerinde TBMM’de kanunlaştırmak istediği konular için tarihten örnekler vermek, eski kurumları anlatırken tarihi sonuçlarını, ikna edici kanıtlarla ortaya koymak başvurduğu metotlardan birisiydi. Bunların dışında tarih incelemeleri ile bizzat meşgul olmuş ve gerek Türk gerekse yabancı tarihçilerle birlikte çalışmıştır. Tarih çalışmalarında esas konu; Türklerin dünya tarihindeki gerçek yerleri ve uygarlık dünyasındaki rolleriydi. Mustafa Kemal bu amaçla Wells’in Dünya Tarihi kitabı ile ilgilenmiş ve onu tercüme ettirmiştir. 1930 yılında yeni kitapların getirilmesi ve etrafındaki devlet ve ilim adamlarının ilgisini Türk tarihi üzerine çekmekle daha geniş bir şekilde tarih araştırmasına girişmiştir.27

İlk kez 1930 yılında Ankara’da toplanan Türk Ocakları 6. Kurultayı’nda Türk Tarih Kurumu kurulması fikri ortaya atılmıştır. Mustafa Kemal’in de katıldığı bu kurultayda bir Türk Tarih Heyeti kurulması kararlaştırılmış, daha sonra bu 1931 yılında Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti adını almıştır.28

Ankara’da kurulan Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti amacına ulaşmak için;

· İlmi tartışmalar yapmak,· Türk tarihinin kaynaklarını araştırıp basmak,· Türk tarihini aydınlatmaya yarayacak belge ve malzemeyi elde etmek için

gereken yerlere keşif heyetleri göndermek,· Cemiyet’in çalışmalarının sonuçlarını her türlü yolla yayımlamaya

çalışmak gibi belli hedefler belirlemişti.29


260

4-5 Haziran 1931’de Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti ilk toplantısını gerçekleştirmiş ve farklı uzmanlık alanlarında makaleler üretilmesi ve böylece Türk tarihinin ana hatlarının belirlenmesi amaçlanmıştır. Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti’nin ilk çalışması Türk Tarihinin Ana Hatları adı altında bir kitabın kaleme alınmasının kararlaştırılmasıdır. Türk tarih tezinin oluşturulması ve yaygınlaştırılması çalışmaları, ders kitapları, Türk Tarih Kongresi çalışmaları, Dil ve Tarih Coğrafya Fakültelerinin kurulması, Türk Tarih ve Tetkik Cemiyeti’nin Türk Tarih Kurumu’na dönüştürülmesi gibi bir dizi etkinlik planlanmıştır.30 1935 yılında bugünkü ismi ile Türk Tarih Kurumu adını alan Cemiyet, bir taraftan Türk tarihine ilişkin araştırmalar yapmış ve diğer taraftan uygarlık tarihine yönelik ve maddi kültürü ortaya çıkaracak arkeoloji çalışmalarını desteklemiştir.31

1935 yılında Türk Tarih Kurumu yeni bir çalışma dönemine girmiştir. Kuruluşundan bu yana kurumun çalışmalarına öncülük eden Atatürk, bir tarih seferberliği başlatılmasını istemiştir. Kültür Bakanlığı’nın bir programı olarak Türk Tarih Kurumu’na gönderilen taslakta bütün devlet ve ulusal kurumların Türk Tarih Kurumu’na fiili ve pozitif yardımda bulunması ve bu yardımın ulusal ve kutsal bir görev sayılması yer alıyordu. Bu duyurunun ardından yeni yayınlar yapılmış ve kazı raporları hazırlanmıştır. 1937 yılında toplanan II. Türk Tarih Kongresi’ne çok sayıda ülkeden bilim insanı katılmıştır. Böylelikle Kongre, Türk Tarih Kurumu tarafından ortaya konulan bilimsel gerçekler etrafında çok sayıda bilim insanının toplandığını göstermiştir. İstanbul’da Dolmabahçe Sarayı’nda toplanan Kongre sırasında tarihöncesinden Cumhuriyet dönemine kadar ülkemizde ve Ortadoğu’da gelişen uygarlıkların maket ve resim olarak canlandırıldığı bir sergi açılmış ve bu sergi Atatürk’ün emriyle sürekli olarak halka açık tutulmuş, ancak ölümünden sonra kaldırılmıştır. Aynı yıl içerisinde Türk tarih biliminin sesini duyurmak ve Türk araştırmacıların çalışmalarını dünyaya tanıtmak üzere kurumun bugüne kadar varlığını devam ettiren süreli yayın organı Belleten yayın hayatına sokulmuştur.32

Türk Tarih Kurumu çalışmalarında Atatürk’ün özellikle istediği şey, ülkemizin en eski uygarlıklarını ortaya çıkarmak, bu yolla bugünkü Türkiye halkının ve genel olarak Türk topluluğunun tarih boyunca birbirleriyle olan ilgisini belirlemek, genel Türk tarih ve uygarlığını yeni ilmi araştırmalara göre geniş bir şekilde yazabilmektir. Bunların gerçekleştirilmesine yönelik olarak yapılan işlerden biri de gençlerin bu alanda yetişmesini sağlamak üzere Avrupa’ya ve Amerika’ya öğrenci göndermektir.

Tarih çalışmaları ile yakından ilgilenen Atatürk, 1934’ten 1938’e kadar Büyük Millet Meclisi’ni açış konuşmalarında Tarih Kurumu’ndan özellikle söz etmiş ve bu cemiyete karşı hükümet tarafından gerekli önemin verilmesini, halkın ilgisinin bu alana çekilmesini istemiştir. 1 Kasım 1937 tarihinde yaptığı konuşmada, tarih alanında yapılan çalışmalardan duyduğu memnuniyeti dile getirmiştir.33

Mustafa Kemal’in tarih çalışmalarına bu kadar önem vermesinde ve bu


261

çalışmaların bir amaca hizmet ederek, bir disiplin içerisinde yürütülmesinde ve halka ulaştırılmasında gösterdiği duyarlılık oldukça önemlidir. Bütün bu çalışmalarda Türklerin dünya tarihi içerisinde yerini ortaya çıkarmak, tarihimizi sadece bir aile tarihi veya aşiret kolu olmaktan uzaklaştırmak ve gerçek yerini belirlemek amacı vardır. Bir taraftan Türklerin kendi bilinçlerini artırarak maneviyatlarını yükseltmek, diğer taraftan ise Batı’yı Türk ulusu konusundaki yanlış düşüncelerinden uzaklaştırmak, çalışmaların özünü oluşturuyordu.34

Türkiye’de derinliği ve bilimsel temeli olan tarih çalışmaları, Cumhuriyet sonrasında büyük bir hız ile başlamış ve disiplinlerarası işbirliği ile de yürütülen bu çalışmaların sonuçları topluma ulaştırılmıştır. Uluslararası sempozyumlar ve diğer etkinlikler Türk ve dünya tarihinin birbiriyle olan ilişkisinin ortaya konulmasına ve bunların dünya ile paylaşılmasına yol açmıştır.

7.2.3. Dil Çalışmaları ve Türk Dil KurumuTürkiye Cumhuriyeti’nin tam bağımsızlık ilkesi ve milli kültür yaratma hedefi

içerisinde önemli rol oynayan unsurlardan birisi de dildir. Dilin kültür için çok önemli olmasına ek olarak, bu kültür unsurunun doğru yansıtılması, zenginle-şebilmesi, bağımsız olabilmesi ve gelişebilmesi için çalışmaların yapılması, onun üzerine dikkatle eğilmeyi gerekli kılmaktadır.

Dilin yeni ihtiyaçlara göre düzenlenmesi düşüncesi Tanzimat devrinden önce başlamıştır. 19. yüzyıl ortalarında henüz Osmanlıcanın bütünüyle egemen olduğu dönemde harf değişikliği ilk sorun değildi. Yazıdan ifadeye kadar dilin değişmesi büyük tartışmalara neden oluyordu. Latin harflerini benimseme konusu II. Meşrutiyet devrinde yoğun bir şekilde ortaya çıkmıştı.35

Ancak özellikle Tanzimat’la birlikte başlayan Batılılaşma çalışmaları içerisinde tarih ve dil alanında ortaya çıkan en büyük eksiklik, bütün bu yapılanlarda “milli” olma niteliğinin bulunmamasıydı. Osmanlı İmparatorluğu’nun dağılmasını önlemek için tarih alanında hanedan tarihinin etrafında çalışmalar yapılıyor, dil alanında ise arayışlar olmakla beraber aydınlar tek bir fikir etrafında toplanamıyordu. Bir kısmı ağır bir Osmanlıcayı savunurken, bir kısmı yabancı kelimeleri tamamen atma eğiliminde bulunuyordu. Dilde ve tarihte görülen fikir ayrılıkları ve bunların tek bir kimlikten yoksun bulunması Cumhuriyet’in ilk ele alıp düzelteceği konulardan birisidir.

Mustafa Kemal, “Milliyetin çok belirgin niteliklerinden biri de dildir” (...), “Milli bilincin ayakta kalabilmesi ve uyanık bulunması için dil ve tarih uğrunda çalışmaya mecburuz”, “Türk milletinin milli dili ve milli benliği bütün hayatında egemen ve esas kalacaktır” gibi çok sayıda cümlesinde de ifade ettiği üzere, milli kültür için dilin ve tarihin etkin bir şekilde kullanılması gerekliydi.36

Türk Dil Kurumu’nun oluşması ile kurumsallaşacak olan bu çalışmaların başlama gerekçesi, Mustafa Kemal’in “(...) Türk milleti dilini de yabancı dillerin boyunduruğundan kurtarmalıdır” cümlesinde ifade ettiği üzere, dilimiz


262

üzerindeki bağımsızlığı engelleyici kayıtlardan onu kurtarmaktır. Aynı zamanda ulusçuluk ve halkçılığın bir gereği olarak dilin de ulusal ve halka dönük olma zorunluluğunun bulunmasıdır. Ek olarak çağdaş uygarlığın getirdiği bilim ve teknoloji kavramları için dilimizin yeni kelime ve terimlere ihtiyaç göstermesi dil alanındaki çalışmaların başlama gerekçelerindendir.37

Dil alanındaki çalışmalar Türk Dil Kurumu’nun kurulmasından daha önce başlamıştır. Nitekim 1920’de kurulan TBMM hükümetinin Maarif Vekili (Eğitim Bakanı) olan Dr. Rıza Nur’un bakanlığı sırasında dili arındırma yönünde bir karara varılmış ve Anadolu ağızlarındaki Türkçe kelimelerin taranmasına başlanmıştır. 1922 yılında Atatürk Bursa öğretmenleri ile yaptığı görüşmede Türkçeyi Arapça kalıplardan kurtarmanın gerekliliğini dile getirmiştir. 3 Şubat 1928 tarihinde İstanbul’da hutbe Türkçe okunmuş ve aynı yıl Latin harfleri kabul edilmiştir. Biri yazı diğeri gramer alanında çalışmak üzere iki kola ayrılan Dil Heyeti kurulmuştur. Bir taraftan Dil Heyeti çeşitli kitaplar yayımlamaya başlamış ve diğer taraftan yeni alfabeyi halka tanıtmak üzere broşürler yayımlanmıştır. 1928 yılı sonlarından itibaren yazı sorunundan dil sorununa geçilmeye başlanmıştır. Bütün okullarda kullanılmak üzere iyi bir dilbilgisi kitabının hazırlanması, Türkçe sözlük oluşturulması ve bu sözlükte mümkün olduğu kadar Arapça ve Farsça yabancı sözcükler yerine Türkçe sözcüklerin yer alması, imla kurallarının belirlenmesi ve Mustafa Kemal’in isteği ile Türkçe kelime hazinesinin genişletilmesi üzerinde çalışmalara başlanmıştır.

Bu çalışmaların arkasından İmla Lügati hazırlanmış, 1929 yılında Arapça ve Farsça dersleri okul programlarından çıkarılmıştır. Milli duygular ile dil arasındaki bağın çok kuvvetli olduğunu ve dilin hem milli, hem zengin olmasının milli duyguların yükselmesinde temel etken olduğunu ifade eden Mustafa Kemal, bu amacı gerçekleştirecek kurumlardan olan Dil Kurumu’nun da Türk Tarih Kurumu’na ilave olarak oluşturulmasını istemiştir. 1932 yılında Türk Dili Tetkik Cemiyeti adı ile oluşturulan kurum, daha sonra Türk Dil Kurumu adını almıştır. 26 Eylül-4 Ekim 1932 tarihleri arasında Dolmabahçe Sarayı’nda toplanan I. Türk Dil Kurultayı çalışmalarının sonunda şu kararları almıştır:

· Türk dilini, milli kültürümüzün eksiksiz bir vasıtası haline getirmek, Türkçemizi çağdaş uygarlığın önümüze koyduğu bütün ihtiyaçları karşılayacak bir mükemmelliğe ulaştırmak,

· Bunun için yazı dilinden Türkçeye yabancı kalmış unsurları atmak, halkçı bir idarenin istediği şekilde halk ile aydınlar arasında birbirinden ayrı iki dil varlığını ortadan kaldırmak ve temel unsurları öz Türkçe olan milli bir dil yaratmak.

Mustafa Kemal’in Türk Dil Kurumu için belirlediği hedef, bir taraftan dilin sadeleşmesini, halkın konuşma dilinde birlik ve ahenk olmasını, bir kelime ve


263

terim hazinesi meydana getirilmesini, diğer taraftan ise ölü veya eski dillerin metotlu bir şekilde incelenmesini ve karşılaştırılmasını içeriyordu. Mustafa Kemal’in belirlediği bu hedeflerin ardından Söz Derleme Talimatnamesi hazırlanmış ve hızla çalışmaya başlamıştır.38

Türkçenin yaygınlaştırılması mücadelesinde önemli olan adımlardan bir tanesi de 1926 yılında çıkarılan “İktisadi Kurumlarda Zorunlu Türkçe Kullanılmasına İlişkin Kanun”dur. Bu kanun Türk tabiiyetindeki her türlü şirket ve kurumun her türlü işlemini, hesap ve defterlerini Türkçe olarak yapmasını ve yazmasını zorunlu kılıyordu. Yabancı şirketler için bu zorunluluk Türk kurumları ve Türkiye tebaasından olanlar ile yapılan yazışma ve işlemler ile sınırlandırılmıştır.39 17 Şubat 1929’da Türkçe Sözlük hazırlanması amacıyla İsmet Paşa’nın başkanlığında uzmanlardan oluşan bir kurulla toplantılar yapılmıştır. Ocak 1932’de ezan, dualar ve hutbeler Türkçe okunarak İslami ayinlerle ilgili dilin Türkçeleştirilmesi çalışmaları başlatılmıştır.40

Türk Dil Kurumu’nun çalışmaları sonucunda eski Türk dillerinde yazılmış olan Orhun ve Yenisey yazıtları gibi çok sayıda eserin basımı yapılmıştır. Eski Türk dilleri üzerine yazılmış sözlüklerin, dilbilgisi kitaplarının Türkçeye çevrilmesi ve yayımlanması sağlanmıştır. Türkçenin genel gelişimi ve eski Türk dilleri üzerinde yazılmış olan eserler üzerinde araştırmalar, Türkiye dışındaki çağdaş Türk lehçelerinden metin derlemeleri yapılmış, eskiden kullanılan Türkçe sözcükleri toplayan Tarama Sözlüğü hazırlanmış, Anadolu ve Rumeli Türkçesinden ağız derlemeleri yapılmış ve bir Derleme Sözlüğü oluşturulmuştur. Bu çalışmalara ek olarak gramer ve dilbilgisi alanında kitaplar yazılmış ve Yazım Kılavuzu oluşturulmuştur. Sözlükler ve dergiler aracılığı ile bütün bu çalışmaların sonuçlarının halka ulaştırılması sağlanmıştır.41

7.2.4. Sanat Yaşamı

Atatürk’ün Sanat Üzerine GörüşleriTürkiye Cumhuriyeti devletinin kurulmasından sonra bu tarihe kadar bir

bütün olarak gelişme şansı bulamayan mimarlık, resim, tiyatro, sinema, müzik gibi sanat dallarına büyük bir özen gösterilmeye başlanmıştır. Mustafa Kemal başarılı bir asker ve devlet adamı olmanın yanı sıra toplumu çağdaş değerlerle donatma konusunda da önemli bir yetenektir. Bu çağdaş değerler içerisinde gördüğü ve geliştirilmesi için önderlik ettiği alanlardan birisi olan güzel sanatlar, onun döneminde yeni bir anlam ve değer kazanmıştır. Bunun önemini görmekle kalmamış, toplumun bu alanda geliştirilmesi için de önce sözleri daha sonra davranışları ile önderlik etmiştir. Aşağıda vereceğimiz Mustafa Kemal Atatürk’ün güzel sanatlara ilişkin olarak söylediklerinin bir bölümü bu konuya dair olan düşüncelerinin görülmesi açısından önemlidir:


264

Hepiniz milletvekili olabilirsiniz, bakan olabilirsiniz, hatta cum-hurbaşkanı olabilirsiniz, fakat bir sanatkâr olamazsınız.

Yüksek bir insan toplumu olan Türk milletinin tarihi bir özelliği de güzel sanatları sevmek ve onda yükselmektir. Bunun içindir ki milletimizin yüksek karakterini, yorulmaz çalışkanlığını, do-ğuştan gelen zekâsını, ilme bağlılığını, güzel sanatlar sevgisini ve milli birlik duygusunu devamlı olarak ve her türlü vasıta ve ön-lemlerle besleyerek geliştirmek milli idealimizdir.

Güzel sanatların her dalı için Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin göstereceği ilgi ve emek, milletin insani ve medeni hayatı ve ça-lışkanlık veriminin artması için çok etkilidir.

Güzel sanatlarda başarı, bütün inkılapların başarılı olduğunun en kesin delilidir. Bunda başarılı olamayan milletlere ne yazıktır. Onlar bütün başarılarına rağmen medeniyet alanında yüksek in-sanlık sıfatıyla tanınmaktan daima yoksun kalacaklardır.

İnsanlar olgunlaşmak için bazı şeylere muhtaçtır. Bir millet ki resim yapmaz, bir millet ki heykel yapmaz, bir millet ki tekniğin gerektirdiği şeyleri yapmaz, itiraf etmeli ki o milletin ilerleme yo-lunda yeri yoktur. Halbuki bizim milletimiz gerçek nitelikleriyle medeni ve ileri olmaya layıktır ve olacaktır.42

MimarlıkOsmanlı mimarlığının Batı’ya açılması Lale Devri ile başlamıştır denilebilir.

Yirmisekiz Çelebi Mehmet Efendi’nin elçi olarak 1720-1721 yıllarında yaptığı Fransa ziyareti onu etkilemiş ve dönüşünde anlattıkları nedeni ile Paris’ten bir-çok saray, bahçe planları ve resimleri getirilmiştir. Bu örneklerden etkilenerek Kâğıthane düzenlemesi yapılmıştır. III. Selim ya da Nizam-ı Cedit devri olarak adlandırabileceğimiz dönemde kışlalar, çoğu askeri amaçlı fabrikalar, yönetim binaları, okullar, cami ve çeşmeler, köşk ve saraylarla çok değişik binalar yapıl-mıştır. Dönemin özelliğine uygun olarak daha çok askeri alanda yapılan bina-lar içerisinde Selimiye Kışlası, Hasköy’de yapılan Humbaracılar, Rami Kışlası ve Kuleli Askeri Lisesi önemlidir. İmar ve inşaat işleriyle ilgili erken tarihli ferman-lar olmasına rağmen, günümüzdeki imar hukukunun temellerini oluşturan bir-çok düzenleme, yasa ve yönetmeliğin Tanzimat ile başladığı görülür. İstanbul’da sıkça karşılaşılan yangınlar nedeni ile konutların ahşap yerine kâgir malzeme ile yapılması bir kural haline getirilmiş, her yangın sonrasında şehir ada ada yeni baştan düzenlenmiştir.43


265

Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluştan sonraki temel sorunlarından birisi mimarlıkla ilgilidir. Mimarlık alanında yapılacak çalışmalar savaş ve yangın geçirmiş olan topraklarımızın yeniden inşası zorunluluğu nedeni ile büyük önem taşıyordu. Hem yıkılmış olan ülkeyi yeniden imar etmek, hem kentlerimizi modern ve işlevsel olarak kurmak Cumhuriyet sonrasındaki mimarlık çalışmalarının esasını oluşturuyordu. Lozan Barış Anlaşması’nın imzalanmasından sonra hayata geçen Türkiye ile Yunanistan arasındaki nüfus mübadelesi (karşılıklı nüfus değişimi), savaş sırasında ve sonrasında ortaya çıkan yer değiştirmeler nedeni ile ülkede bayındırlık alanında bir sıkıntı söz konusuydu. Batı Anadolu bölgesinde özellikle İzmir’de görülen büyük yangın örneğinde olduğu gibi yangınlar nedeni ile bina sıkıntısı çekiliyordu. Bina sıkıntısı ya da diğer adı ile mesken buhranı, gelen mübadiller (nüfus değişimi kapsamında gelenler), mübadeleye tabi olmadığı halde yer değiştirmiş olanlar ve diğer göç hareketleri nedeni ile artıyordu. Gelen nüfusa yetmeyen binalar ise bununla bağlantılı olarak yüksek kira artışlarına ve hayat pahalılığına neden oluyordu. Ankara’nın 13 Ekim 1923’te başkent olmasından sonra ilk yapılan işlerden birisi başta Ankara ve İzmir olmak üzere büyük kentlerin imar planlarının yapılması ve buraların yeni baştan inşa edilmesidir. Ankara Türkiye’deki imar planlama çalışmalarına örnek olması açısından önemli bir dönemeç noktasıdır.

Osmanlı İmparatorluğu’ndan farklı bir düzen öngören Türkiye Cumhuriyeti, ülkenin en önemli konularından birisini oluşturan imar konusunu en acil önlemlerle çözümlemeye çalışmıştır. Yanan, harap olan Anadolu şehirlerinin görüntüsünü değiştirmek için arka arkaya kanunlar çıkarmış, bu kanunları uygulayacak daireler oluşturmuş ve uluslararası yarışmalar düzenlemiştir. 1923 yılında kurulan Mübadele İmar ve İskân Vekâleti’nin görevlerinden birisi yurda girecek olan göçmenlerin iskânı ve diğeri harap olmuş ülkenin baştan başa imarıydı. Bir taraftan kurulan vekâletler ve oluşturulan daireler, diğer taraftan çıkarılan kanunlarla gerekli düzenlemeler yapılırken, diğer taraftan bütün bu çalışmalar için gerekli olan parayı sağlamak üzere 1933 yılında Belediyeler Bankası kurulmuştur.44

İlk ulusal mimarlık üslubu Ankara başta olmak üzere İstanbul, İzmir, Konya ve daha başka kentlerin yapılarında uygulanmıştır. 1930’lardan sonra ise sayıları giderek artan yabancı mimarlar Türk şehir ve yapılarının biçimlenmesinde rol oynamaya başlamıştır.

Bütün olanaksızlıklara rağmen ilk el atılan alanlar ulaşım, savaşta yanan yerlerin imarı, bataklıkların kurutulması, Ankara’nın başkent olarak yeniden inşası gibi konular olmuştur.

Ankara’da İmar Müdürlüğü’nün kurulmasının ardından 1928 yılında Uluslararası İmar Planı Yarışması düzenlenmiş ve yarışmayı kazanan Alman şehircilik uzmanı Prof. Dr. Hermann Jansen Ankara’yı imar etme çalışmalarına başlamıştır. Prof. Jansen Ankara’dan başka Adana, Mersin, Ceyhan, İzmit ve


266

Antep’in de imar planını hazırlamıştır. 1930 yılında kabul edilen Belediyeler Kanunu ile bütün belediyeler için imar planı yapma zorunluluğu getirilmiştir.45

Ankara’nın yanı sıra yine açılan yarışmalar sonucunda İstanbul’un imar planı için Fransız Profesör H. Prost, İzmir için ise yine Fransız Rene Danger çalışmaya başlamıştır. Özellikle 1922 yılındaki büyük İzmir yangınının ardından şehirde neredeyse büyük bina, mağaza ve geniş yol kalmamıştı. Bütün teknik olanaksızlıklara ve parasızlığa rağmen yepyeni bir anlayışla yeni bir Türkiye yaratma arzusu hayata geçirilmiş ve kısa süre içerisinde şehirlerin ve kasabaların önemli bir kısmının harita ve planları hazırlanmıştır.46

Türkiye yeniden imar edilirken daha çok yabancı uzmanlardan yararlanılması, kimi zaman Türk mimarların tepkisine neden olmuştur. Özellikle, şehirler planlanırken yabancı uzmanların kendi ülkelerindeki nüfus artış hızını dikkate aldıkları, bunun da Türkiye için geçerli olamayacağı noktasında planlara eleştiriler yöneltilmiştir.

1930’a kadar sayıca az olan yerli mimarların bu eleştirilerinin olumlu yanı meslek örgütlenmesi ve Batı’ya daha bilinçli bakma düşüncesinin gelişmesinde ortaya çıkmıştır.47 Ulusal bir mimarlığın gelişememesinin ve Türk mimarlara hiç olanak tanınamamasının sorumlusu olarak gösterilen yabancı mimarlar, eleştirilere rağmen Türk mimarının geçmişten kurtularak yeni akımlara duyarlılığının belirmesinde ve uluslararası mimarlık çabaları içine girmesinde etkili olmuşlardır.48 Türkiye’nin ilk mimarlık dergisi olan Mimar bu yıllarda yayımlanmaya başlamış ve bu yolla mimarlık sorunlarının tartışılabilmesi mümkün olmuştur. Ulusal mimarlığın savunusu yapılırken, yeni baştan düzenlenmiş eğitim kurumlarından mezun olan ve Avrupa’dan dönen mimarların çalışmaları ile mimarlık alanında yeni üslup denemeleri yapılmıştır. Çağdaş mimarlık ilkeleriyle yeni binalar tasarlanmaya başlamıştır. Türkiye diğer ülkelerle yaptığı kültürel anlaşmaları özellikle 1930’lardan sonra artırmış ve bu anlaşmalarda yabancı profesör ve öğretmen getirilmesi ile ilgili maddelere yer vermiştir. Yukarıda isimlerini andığımız uzmanların yanında çok sayıda kişinin bu yolla Türkiye’ye gelmesi mümkün olmuştur. Ayrıca Türk öğrenciler başta Almanya olmak üzere yurtdışına eğitime gönderilmiş ve bu yolla çağdaş gelişmelerin yerinde incelenmesi sağlanmıştır.49

TiyatroTiyatro Osmanlı İmparatorluğu’nda Türk unsur içerisinde çok fazla gelişme

şansı bulamamış olmasına rağmen, Cumhuriyet sonrasının oldukça önemsenen sanat alanlarından birisi olmuştur.

Batı tiyatrosunu, 1839-1908 Tanzimat tiyatrosu, 1908-1923 arası Meşrutiyet tiyatrosu ve 1923’ten günümüze kadar gelen Cumhuriyet tiyatrosu olmak üzere üç aşamada değerlendirmek mümkündür. Tanzimat’ın ilanıyla İstanbul’da dört tiyatro açılmış, tiyatro binalarının yapılması ve Batı tiyatrosunun kökleşmesi


267

konusunda önemli adımlar atılmıştır. 1908’e kadar II. Abdülhamit’in sıkı denetimi nedeni ile tiyatro etkinliği ve gelişimi durmuş, 1908 Jön Türk İhtilali’nden sonra yeniden hız kazanmaya başlamıştır. 1923 sonrasında ilk kadın sanatçılar sahneye çıkmaya başlamış ve Ankara hükümeti tiyatroyu desteklemek konusunda adımlar atmıştır.

Osmanlı İmparatorluğu’nda tiyatronun yerleşmesi ve gelişmesi konusunda saray ve çevresi, yüksek devlet görevlileri, Türk elçiler, basın, yabancı elçilikler, azınlıklar, yabancı topluluklar, ilk Türkçe oyunlar gibi değişik etmenler etkili olmuştur. Bu dönemde tiyatroya karşı oluşacak tepki, padişah-halifenin tiyatroya göstereceği ilgi ile ancak aşılabiliyordu. Özellikle II. Mahmut, kitaplığında çok sayıda tiyatro eseri bulunan padişah olarak bu konuda çok çaba göstermiştir. 1859 yılında Dolmabahçe Sarayı’na bir tiyatro yapıldığı gibi daha sonra Yıldız Sarayı’na da yaptırılmış ve pek çok önemli sanatçı burada gösteriler yapmıştır. İlk Türk oyunu olarak gördüğümüz Şinasi’nin “Şair Evlenmesi” Dolmabahçe Şehir Tiyatrosu’nda oynanmak üzere yazarına ısmarlanmıştır. Saray gibi devlet adamları da konaklarında Batı tiyatro ve müziğine yer veriyorlardı. Bu dönemde tiyatro alanında en önemli isim, özellikle Molière çevirileri ve uyarlamaları ile Bursa’da kurduğu tiyatro dolayısıyla tanınan Ahmet Vefik Paşa’dır. Avrupa’ya elçilik yoluyla ya da başka nedenlerle gidenler tiyatro üzerine bilgilerini artırabiliyorlardı. Basın ise tiyatro çalışmalarını eleştirerek, olayları duyurarak Avrupa’daki tiyatrolar üzerine bilgi vererek ve oyun metinlerine yer vererek tiyatronun tanınmasına hizmet etmiştir. Yabancı elçilerin bazılarının elçilikleri içinde tiyatro yaptırması, burada gösteriler düzenlemesi ve Türklerin de seyirci olarak buralara gelmesi nedeniyle bu yolla tiyatronun yaygınlaşması mümkün olabilmiştir. Ayrıca Avrupa’dan çeşitli nedenlerle Türkiye’ye yerleşmiş olanlar için bale, tiyatro ve opera topluluklarının gelmesi, bu topluluklar için tiyatro binalarının yapılması ve düzenli gösterilerin olması da tiyatronun gelişmesine olanak sağlamıştır. Sıkça Türkiye’ye gelerek İstanbul ve İzmir’de gösteri düzenleyen yabancı topluluklar ve sanatçılar yerli topluluklar üzerinde etkili olmuş ve onların Avrupa tiyatrosunu tanımalarını sağlamıştır. 1859 yılında tiyatronun nasıl izleneceğine dair bir tüzük hazırlanmış ve bu tüzüğün seyirciye ilişkin olan bölümüne göre salona silah, değnek ve şemsiye ile gelmemeleri, oyunun oynanmasına engel olacak tavır ve davranış içinde bulunmamaları istenmiştir. Kadınlar 1859 yılına kadar kafesli kısımlarda oturarak oyunları izleyebiliyorken, bu yıldan sonra girişleri tamamen yasaklanmıştır. 1873 yılında Namık Kemal’in ünlü eseri “Vatan Yahut Silistre” Gedikpaşa Tiyatrosu’nda oynanmış, oyunun ardından tiyatronun yöneticisi tutuklanmış ve Namık Kemal Kıbrıs’a sürgüne gönderilmiştir. Meşrutiyet ile birlikte ise oyun tekrar sahnelenmeye başlanmıştır.50

1914 yılında İstanbul Belediye Başkanı Cemil Topuzlu’nun bir tiyatro ve müzik okulu olarak kurduğu Darülbedayi, 1916 yılından itibaren gösteriler düzenleyen bir tiyatro durumunu almıştır. Cumhuriyet’in ilanından sonra bu kurumun


268

yaşaması için çalışmalar başlamış ve 1926 yılında Darülbedayi yeni bir düzene sokulmuş ve başına Muhsin Ertuğrul getirilmiştir.51

Cumhuriyet döneminde iki ödenekli tiyatro, İstanbul Belediyesi Şehir Tiyatroları ile Devlet Tiyatroları’dır. Bunlardan Şehir Tiyatroları Meşrutiyet yıllarında kurulan Darülbedayi döneminden başlayarak etkinlik alanı İstanbul olan kuruluştur ve 1934 yılında adı İstanbul Şehir Tiyatrosu olarak değiştirilmiştir. Merkezi Ankara’da olan Devlet Tiyatroları ise 1941 yılında düzenli olarak oyun sergilemeye başlamış ve 1949 yılına kadar Tatbikat Sahnesi olarak adlandırılmıştır.

Cumhuriyet tiyatro yazarlığı dört aşamadan geçmiştir. 1940’a kadar olan dönemde devrimci aydın ve yeni Türkiye’nin ideallerini yansıtan sahne eserleri kaleme alınmıştır. Musahipzade Celâl, Aka Gündüz, Reşat Nuri, Faruk Nafiz gibi yazarlar cumhuriyetçi temaları işlemişlerdir. 1940-50 arasındaki dönemde toplumdaki değer değişimi, ekonomik sıkıntılar gibi konularda tiyatro eserleri sahneye konmuştur. 1950-60 arasındaki dönem eleştirel dönem olarak tanımlanırken, 1960 yılından sonraki yıllarda ise konular ve ilgi alanları açısından genişleme vardır.52

MüzikYabancı devletlerle ilişkilerin yarattığı etkileşimle İstanbul, İzmir gibi şehirler-

deki elçilikler ve diğer temsilciliklerin, Latin topluluklarının düzenlediği oyunlar ve saray şenlikleri ile konak eğlenceleri nedeniyle Türk toplumu Batı müziğiyle tanışmıştır. 16. yüzyılda başlayan bu tanışma bale, bale-pantomim, opera gibi gösteriler sayesinde olmuştur. 17. yüzyılda operanın gelişip yayılması bu müziğin Osmanlı sarayında da merak edilmesine neden olmuştur. 17. ve 18. yüzyıllarda sayısız Batı sazı ülkede tanınmış olmasına rağmen bunların ancak birkaçı ilgi çekebilmiştir. Osmanlı İmparatorluğu’nda ilk kez opera seyreden padişah Sultan III. Selim olmuştur ve Topkapı Sarayı’nda bale, opera, dans bundan sonra yer almaya başlamıştır.

Yine III. Selim devrinde yeni askerin eğitimi için boru-trampet takımı ku-rulmuş ve ondan sonra Sultan II. Mahmut Mehterhane’yi kaldırarak Müzika-yı Hümayun’u kurmuştur. Sultan II. Mahmut devrinde bandonun daha iyi yetişmesi için “Osmanlı İmparatorluğu Mızıkalarının Genel Eğitmeni” unvanı ile Giuseppe Donizetti İstanbul’a getirilmiştir. Donizetti 1828 yılından 1856 yılına kadar sü-ren çalışmaları ile Müzika-yı Hümayun’un gerçek kurucusu olmuştur. Müzika-yı Hümayun’un kurulması ile Batı müziği dinleniyor, diğer taraftan Osmanlı sara-yında fasıllar devam ediyor, özellikle Dede Efendi’ye büyük önem veriliyordu.

Operadan söz edebilmek için Abdülmecit, sarayda daimi bir opera topluluğu görebilmek içinse II. Abdülhamit devirlerini beklemek gerekecektir. Abdülmecit sık sık operaya gidiyor ve tiyatrodan da maddi ve manevi desteğini esirgemi-yordu. Abdülmecit’in bu ilgisi sonucunda Dolmabahçe Sarayı’nda özel bir tiyat-ro yaptırıldı ve bu tiyatro 1859 yılında yabancı sanatçılarca oynanan bir ope-


269

rayla açıldı. Bu dönemin bir başka ilginç özelliği de sadece kadınlardan oluşan orkestraların kurulmuş olmasıdır. Abdülaziz’in Batı müziğinden hoşlanmaması ve kendinden önceki dönemin savurganlığına tepki göstermesi nedeni ile kızlar orkestrası ve bale kaldırılmış, opera ve orkestra çalışmaları durmuştur. Yanan Dolmabahçe Tiyatrosu’nu yeniden yaptırmamış, sadece bandonun yerinde kal-masına izin vermiştir. Bu dönemde geleneksel sanatlar, eski saray eğlenceleri ye-niden canlandırılmıştır. Ancak Abdülaziz 1863 yılındaki Mısır ve 1867 yılındaki Fransa, İngiltere ve Avusturya seyahatleri sırasında izlediği operalar, konserler ve müzikli oyunlar nedeni ile dönüşünde orkestrayı yeniden düzenledi. Sultan II. Abdülhamit ise amcası Abdülaziz’in aksine Batı müziği yanlısı olarak görülür. Gençliğinde keman, piyano dersleri almış ve çocuklarını da bir sazı iyi derecede çalabilecek şekilde yetiştirmiştir. 1889 yılında Yıldız Tiyatrosu’nu yaptırmış ve bir bakıma yanan Dolmabahçe Tiyatrosu’nu canlandırmak istemiştir.

II. Meşrutiyet’ten sonra müzik çeşitlenmiş, senfonik orkestra müziğinden eğ-lenceli oyun müziğine, klasik fasıldan en basit şarkılara kadar her tür müzik din-leyici bulmaya başlamıştır. Orta dereceli okullarda, meslek okullarında, yabancı özel okullarda Batı müziği ve Türk müziği bilgilerini içeren dersler okutuluyordu. Saray orkestrası, tarihinde ilk kez 1917 yılında bazı Doğu ve Orta Avrupa şehirle-rinde turneye çıktı. Orkestra, bando ve fasıl heyetlerinden kurulu olan Müzika-yı Hümayun 1924 yılında Ankara’ya taşındı ve Riyaset-i Cumhur Musiki Heyeti adını aldı.53

Cumhuriyet ilan edildiği sırada ülkede müzik ve sahne sanatlarıyla ilgili iki resmi kuruluş bulunuyordu. Birincisi Maarif Vekâleti’ne bağlı Darülelhan yani Konservatuvar, ikincisi de İstanbul Belediyesi’ne bağlı Darülbedayi yani Şehir Tiyatroları idi. 1923 yılından sonra İstanbul Konservatuvarı belediyeye bağlanmış, Batı ve Doğu musikisi olmak üzere iki bölüme ayrılmıştır. Batı müziği bölümünde bütün çalgıların eğitimi ile şan eğitiminin verilmesi, Doğu müziği bölümünde ise çalgı eğitiminin yanı sıra müziğimizin tarihsel ve teknik gelişimi konusunda ders verilmesi kararlaştırılmıştır. 1926 yılında Darülelhan’ın adı Konservatuvar olarak değiştirilmiştir. Bu sadece şekilden ibaret olmayıp, aynı zamanda bir anlayış değişikliğinin de ifadesiydi. Bu tarihten itibaren Batı müziği önem kazanmış ve 1927 yılından itibaren bu eğitim esas alınarak Doğu müziği bölümü kapatılmıştır. 1927 yılında Konservatuvar pratik ve teorik eğitim yapan orta dereceli bir meslek okulu olmuştur.

Batı müziği metotlarını uygulayacak olan Musiki Muallim Mektebi 1 Kasım 1924 tarihinde Ankara’da açılmış ve öğretim kadrosunun güçlendirilmesi için Avrupa’ya öğrenci gönderilmeye başlanmıştır. Giden öğrenciler arasında Ulvi Cemal (Erkin), Ekrem Zeki (Ün) ve Afife Hanım gibi daha sonra önemli hizmetleri görülecek olan isimler vardı.54

1934’ün ilk yarısına gelindiğinde artık Ankara ve İstanbul’da birer musiki okulundan, Ankara’da birer dinleti orkestrası ve bandosundan, İstanbul’da bir


270

yaylı sazlar orkestrasından, çok sayıda belediye ve dernek bandosu ile okul ve Halk Evi korosundan söz etmek mümkündür. 1934 yılında Türk ve İran uluslarının kardeşliğini simgeleyen ve Ankara Halk Evi’nde sergilenen Özsoy operası Atatürk ve İran Şahı Rıza Pehlevi tarafından izlendi. 1936 yılında Ankara Devlet Konservatuvarı açıldı. Türkiye’de bilimsel yöntemlerle yürütülmüş en büyük ezgi derleme çalışması başlatıldı.55

Devlet Konservatuvarı’nın asıl çalışmalarının yanı sıra yardımcı çalışmaları da bulunuyordu. Bunların en önemlileri Folklor Derleme ve Folklor Arşivi oluşturma çalışmalarıdır. Bu konuda yardım almak üzere Macaristan’dan ünlü besteci Bela Bartok getirilmiş ve 1937 yılından itibaren başlayan çalışmalar 1952 yılına kadar Anadolu’nun çeşitli yerlerine gönderilen heyetlerle devam etmiştir. Derlenen eserlerle bir arşiv meydana getirilmiştir.56

Resim ve HeykelTanzimat öncesinde Batı türünde resim sanatına ilgi sınırlı olup, İran-İslam kö-

kenli minyatür resmi sadece saray ve çevresinde yapılmıştır. Batı sanatıyla tanışma Fatih Sultan Mehmet zamanında başlamış ve Fatih’in isteği üzerine Venediklilerin 1480’de gönderdikleri ünlü sanatçı Gentile Bellini Türkiye’de kaldığı süre içerisin-de sarayın bazı odalarını süslemiş ve resimler yapmıştır. Fatih’ten sonra Kanuni döneminde resim sanatı yeniden canlanmıştır. Zamanın en güçlü sanatçısı sayılan Nigarî, Kanuni, Barbaros Hayrettin Paşa ve II. Selim’i çeşitli etkinlikler içinde gös-teren minyatürler yapmıştır. 18. yüzyılın en ünlü iki nakkaşı Levnî ve Abdullah Buharî’dir. Her iki sanatçı da hem Türk minyatür geleneğinin son aşamasının hem de minyatürden yağlıboya resme geçiş aşamasının temsilcileridir.

Tanzimat’la birlikte resimde minyatürden yağlıboyaya geçiş başlamıştır. Yabancı ressamların İstanbul’a gelişleri II. Abdülhamit devrinde de devam et-miştir. İstanbul Arkeoloji Müzesi ile Sanayi-i Nefise Mektebi’nin (Güzel Sanatlar Okulu) açılması da bu döneme rastlar. 19. yüzyılda orduyu ıslah etmek için açılan bazı okullar resim sanatının gelişmesinde etkili olmuştur. Bu okullarda resim derslerine yer verilmiş ve Avrupa’ya öğrenim için öğrenci gönderilmiş-tir. Cumhuriyet’ten sonra Güzel Sanatlar Akademisi adını alan Sanayi-i Nefise Mektebi Osman Hamdi Bey’in müdürlüğünde daha çok azınlıklardan oluşan öğ-rencileri ile resim, heykel ve mimari dallarında eğitim vermiştir. 1883 yılında ku-rulan bu okula karşılık İnas Sanayi-i Nefise Mektebi (Kız Güzel Sanatlar Okulu) 1914 yılında açılmıştır. Daha sonra gerek kişisel, gerekse karma sergiler açılmaya başlamış, ilk kişisel sergi 1900 yılında Şeker Ahmet Paşa tarafından açılmıştır. Osmanlı Ressamlar Cemiyeti’nin kurulmasının ardından bu sanatsal etkinlikler artmış, bir taraftan sergiler yoğunluk kazanmış, diğer taraftan dergi çıkarılmaya başlanmıştır.57

Sanayi-i Nefise Mektebi, mimarlık, şehircilik, resim ve heykel gibi alanlarda metotlu ve sistemli bir şekilde eğitim vermek üzere kurulmuştu. Güzel sanatların


271

okullaşması düşüncesinde yalnızca çağa ayak uydurmak değil, aynı zamanda Osmanlı yöneticilerinin ve toplumun eğitimli insan gücüne duyduğu ihtiyaç da önemli rol oynuyordu. 1936 yılında Akademi, Milli Eğitim Bakanlığı’na bağlanmış ve heykel bölümü için Almanya’dan heykeltıraş Rudolf Belling getirilmiştir. Türkiye’den 1967 yılında ayrılan Belling çok sayıda öğrenci yetiştirmiştir. Resim bölümünün başına ise ressam Leopold Levy getirilmiş ve o da 1949 yılına kadar Akademi’nin resim bölümü başkanlığını yapmıştır. Akademi hepsi Avrupa’da resim eğitimi gören ve bir ikisi dışında Fransa’da yetişmiş olan genç bir kadro ile Levy’nin yönetiminde resim çalışmalarını yürütmüştür.

1937 yılında kurulan İstanbul Resim ve Heykel Müzesi, resim ve heykel bölümleri olarak iki tür eser sergilemektedir. Müzedeki resimlerin ilkini Türk ressamların eserleri meydana getirirken, ikincisi Batı resminden yapılmış kopyalardır. Üçüncü kümeyi oluşturan eserler ise Avrupalı ve çoğu Fransız sanatçıların eserleridir ve heykel bölümünde sadece Türk heykelciliğinin ürünleri bulunmaktadır. Müzenin yanı sıra 1939 yılından bu yana devam eden Devlet Resim ve Heykel Sergileri de ayrı bir öneme sahiptir. 1936 yılından sonra Cumhuriyet’in ikinci kuşak sanatçıları olarak yetişmiş olanlar, çağdaş/Batılı sanat üretimini artırarak kökleştirdiler.58

EdebiyatOsmanlı İmparatorluğu’nda matbaanın geç gelişi başta olmak üzere birden

çok neden Türk ve Müslüman nüfus arasında basılı eser sayısının ve bunların okunmasının düşük düzeyde kalmasına yol açmıştır. Daha çok İmparatorluğun diğer unsurları arasında yaygınlaşan kitap basma ve bunu toplumda yaygınlaştır-ma işinin bizde geç gelişmiş olması ileriki yıllarda kapatılmaya çalışılsa da top-lum üzerinde olumsuz etki bırakmıştır. Edebi eserlerin konusu, başta bulunan yöneticiler ya da dönemin sosyal, ekonomik, siyasal durumuna paralel bir tutum içerisinde çeşitlenmiştir.

19. yüzyılın ikinci yarısında basılı kitapların sayısı artmıştır. II. Mahmut devrinden itibaren kurulmaya başlayan teknik okullar, özellikle Mühendishane-i Hümayun, kitaplarının bir bölümünü kendisi basmaya başlamıştır.59

Tanzimat Edebiyatı denilen ve Şinasi’nin kurucusu olarak kabul edildiği 1859-1895 yıllarını kapsayan dönemde edebiyat alanında eskisinden farklı birtakım özellikler ortaya çıkmaya başlamıştır. Tanzimat Edebiyatı sanatçıları Divan Edebiyatı’nda da bulunan şiir, tarih, mektup gibi bir kısım edebiyat türlerini Batı anlayışına göre yenileştirdikleri gibi, daha önce bulunmayan makale, tiyatro, hikâye, roman, anı, eleştiri gibi yeni türleri getirmişlerdir. Namık Kemal, Ziya Paşa, Şinasi, Teodor Kasap gibi edebiyatçılar Fransız yazarlarının etkisi altında kalarak makale ve şiirlerinde zulüm, haksızlık, yolsuzluk, gerilik gibi konulara savaş açmışlar ve vatan, millet, hürriyet, hak, adalet, kanun gibi birtakım kavramları yaymaya başlamışlardır. Münif Paşa, Ahmet Mithat gibi bir kısım yazarlar ise makale ve romanlarıyla Batı’nın bilim, fen toplumsal yaşayışa dair


272

gelişmelerini göstermeye çalışmışlardır. Bu ilk dönem sanatçıları “toplum için sanat” anlayışını benimserken, Tanzimat Edebiyatı’nın ikinci döneminde yetişen Recaizade Mahmut Ekrem, Abdülhak Hamid, Sami Paşazade Sezai gibi sanatçılar toplum işlerine pek karışmayarak “sanat için sanat” anlayışını kabul etmişlerdir.

Servet-i Fünun Edebiyatı adı verilen ve II. Abdülhamit devrinin son yıllarında Servet-i Fünun dergisinin etrafında toplanan sanatçıların Batı edebiyatı yolunda meydana getirdikleri edebiyat hareketi ise başka tür özellikler taşımaktadır. Edebiyat-ı Cedide olarak tanınan bu hareketin sanatçıları Batı uygarlığına ve özellikle Fransa’ya hayranlık duymuşlar, Türkiye’nin Batılılaşma yoluyla yükseleceğine inanmışlardır. Tanzimat sanatçılarının tersine halka seslenmekten ziyade seçkinlere mahsus bir edebiyat meydana getirmişlerdir. II. Abdülhamit devrinin baskıları nedeni ile toplumsal eleştiri yapmaya yönelik kavramlar yerine aşk, acıma gibi konular işlenmiştir. Edebiyat-ı Cedide döneminde Batı’nın o dönemdeki edebiyat akımları ve önemli sanatçıları tanınmış, tiyatro dışındaki türler denenmiş, Türk edebiyatının gerek biçim ve gerekse içerik açısından modern edebiyat görünümü alması sağlanmıştır.

Servet-i Fünun dergisinin kapatılmasından sonra (Ekim 1901) II. Meşrutiyet’in ilanına kadar geçen süre içerisinde bu kez Fecr-i Âti adı verilen ve içinde Yakup Kadri, Refik Halit, Ahmet Haşim, Hamdullah Suphi gibi sanatçıların bulunduğu yeni bir topluluk ortaya çıkmıştır.

20. yüzyıl edebiyatı, Fecr-i Âti bir kenara bırakılacak olursa, Milli Edebiyat ve Cumhuriyet Dönemi Edebiyatı olarak ikiye ayrılabilir. Milli Edebiyat hareketi Ömer Seyfettin, Ali Canib ve Ziya Gökalp tarafından çıkarılan Genç Kalemler dergisi örneğinde olduğu üzere dilde sadeleşmeyi savunmaktadır. Bu dönemde mülakat (görüşme, röportaj) türü ilk kez edebiyatımıza girmiştir. Birinci Dünya Savaşı ve Mütareke dönemi İstanbul’unu konu alan, bu yıllardaki ahlak ve düzen bozukluğunu işleyen roman ve hikâyeler yazılmıştır. Eserlerde tema olarak Meşrutiyet devrinin düşünce akımları işlenmiştir.60

Cumhuriyet’in ilk on yılında ortaya çıkan eserler, daha çok Yakup Kadri, Halide Edip örneğinde olduğu gibi Meşrutiyet döneminde ve hatta Meşrutiyet’ten önce yazmaya başlamış olan yazarların eserleridir. Şiirde, hikâye ve romanda 1930’lar dönüm noktası olarak kabul edilirken, 1930-1940 yılları arasında, dönemin siyasal ve kültürel ortamı dikkate alınarak edebiyatta yeni arayışlara doğru yönelmenin başladığı görülmektedir. Çok partili döneme geçişi izleyen yıllarda ve 1950’lerde köy-egemen bir anlayış eserlerde görülmeye başlanmıştır. Köy kökenli, Köy Enstitüsü mezunu olan ya da köyü yakından tanıyan yazarlar çok sayıda ürün vermeye başlamışlardır. 1942 yılında CHP tarafından bir yarışma düzenlenmiş ve bu yarışmayı Halide Edip Adıvar’ın Sinekli Bakkal adlı eseri kazanmıştır. Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun Yaban isimli romanı ise ikinciliği almıştır. 1946 yılında yapılan ilk şiir yarışması da Cahit Sıtkı Tarancı’nın Otuz Beş Yaş şiirinin birinciliği ile sonuçlanmıştır. İleriki yıllarda kentlere göç, çarpık kentleşme,


273

işsizlik ve bunun yarattığı sorunlar, dışgöç gibi değişik toplumsal sorunlar edebiyatın konusunu oluşturmaya başlamıştır. Açıkoturumlar, sempozyum ve paneller düzenlenmiş, imza günleri ve yazarları anma toplantıları yapılmıştır.61

Türkiye’nin Cumhuriyet’in ilanından sonra yaptığı çok partili yaşam deneyimleri, Demokrat Parti’nin kurulması ve daha sonrasında gelişen siyasi ve ekonomik olaylar, Cumhuriyet sonrası Türk edebiyatını önemli ölçüde etkilemiştir. Bu, yazarların konularına yansımış, sorunlar işlenmeye başlanmış ya da Kurtuluş Savaşı’nın kahramanlıkları, Mütareke koşulları gibi konular ele alınmıştır.

***

Uygulanan tüm bu politikaların sonucunda özellikle Cumhuriyet’in ilk on beş yılında (1923-1938), her yönü ile farklılaşmaya başlamış bir Türk toplumu inşa edilmiştir. Tarihine, diline farklı yaklaşan, soyadı ile anılan, müzikte, tiyatro ve diğer sahne sanatlarında kendini geliştirmiş, düşüncesi, yaşayışı ve kıyafeti ile çağdaşlaşmış, oldukça önemli bir toplumsal değişme ve gelişme dönemine girmiş, yepyeni bir Türkiye yaratılmıştır. Bu dönemin Türk toplumu için ifade ettiği değer, hangi koşullarda bunların başarıldığının gözden uzak tutulmaması ile anlaşılabilir. Bunun anlaşılabilir ve hak ettiği değerle anılmasını sağlayacak bir başka yöntem de Cumhuriyet’in ilk yıllarının Osmanlı’nın son yılları ile karşılaştırılmasında saklıdır. Bu konu ile ilgili değerlendirmeyi Bernard Lewis’ten şu ifadelerle izleyebiliriz:

Türkiye nüfusu Cumhuriyet idaresi altında hızlı bir artış gös-termekte idi. 1927’de 13,5 milyon, 1935’te 16 milyon, 1940’ta 18 milyon civarında, 1945’te 19 milyon, 1950’de de 21 milyon ka-dar […] Şehirleşme oranının artışı tabiatıyla okuryazar oranının artışını da beraberinde getirdi -resmi rakamlara göre 1927’de % 10,6’dan 1935’te % 20,4’e, 1945’te % 30,2’ye ve 1950’de % 34,6’ya yükseldi. […] Okuryazar şehirli nüfus, yeni ilgiler ve alışkanlık-lar edinir ve kendisi hakkında işlerin gidişinden devamlı haber-dar olmaya arzuludur. Gazetelerin sayısı ve yayılması devamlı yükseldi. Çoğu özel kişilere ait radyo sayısı 1938’de 46.230’dan 1945’te 176.262’ye, 1948’de 240.525’e, 1951’de de 412.270’e çıktı. Aynı dönem içinde gönderilen özel mektupların sayısı iki katını aştı; telefon sayısı hemen hemen beş kat arttı. Roman ve daha fazla olarak hikâye türü serpilip gelişti; tiyatrolar küçük, sinema-lar ise daha büyük seyirci kitlesi çekmeye başladı; futbol geniş ve tutkulu kalabalıklar topladı. Ulaştırmanın modernleşmesi, İstan-bul orta sınıfına Avrupa stili faytonların girişiyle on dokuzun-


274

cu yüzyılda başlamıştı. Bunları kapalı kupa, Viktorya arabaları, omnibüsler, tramvaylar ve en son otomobiller izledi. İstanbul ve diğer şehirlerin sokaklarında artan trafik, daha fazla isteklere ve reformlara -kaldırımlı yollar, süpürme ve kanalizasyon, aydın-latma, zabıta ve bu hizmetleri yürütecek ve sürdürecek modern bir belediye idaresi- yol açtı. Türk kenti, sokakları dolduran ve genişleyen trafikle başa çıkmak için, yeniden kurulur ve düzen-lenirken, aynı şekilde bütün ülke de demir ve karayolları ağıyla değişti. Kervanın yerini trenin, at, eşek ve devenin yerini de oto-mobil ve kamyonun alması, şimdiye kadar akla hayale gelmeyen bir çapta insan, mal ve fikir hareketini mümkün kıldı ve Türk halkına, onları modern dünya içinde yer almaya hazırlamış olana fiziki olduğu kadar toplumsal ve zihni bir seyyallik verdi.62


275

NOTLAR

1 Peyami Safa, Türk İnkılâbına Bakışlar, Ankara 1988, s. 54.2 Toktamış Ateş, Türk Devrim Tarihi, İstanbul 1999, s. 342.3 Ergün Aybars, İstiklâl Mahkemeleri, Cilt I-II, İzmir 1988, s. 394-395, 397-401.4 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri [ASD], I-III: II, Ankara 1997, s. 220-221. Ayrıca bkz. Mustafa

Selim İmece, Atatürk’ün Şapka Devriminde Kastamonu ve İnebolu Gezileri, Ankara 1975, s. 56, 63-64.

5 ASD, II, 224-226.6 Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi [TBMM ZC], Devre 2, XIX, Ankara 1977, s. 125-

232.7 Mete Tunçay, Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek Parti Yönetiminin Kurulması (1923- 1931), İstanbul

199, s. 155-156.8 E. Aybars, a.g.e, s. 406-418.9 Düstur, Üçüncü Tertip, XVI, Ankara 1935, s. 34.10 ASD, II, 225.11 Mahmut Goloğlu, Devrimler ve Tepkileri (1924-1930), Ankara 1972, s. 159-162.12 M. Tunçay, a.g.e., s. 157. Kanun için bkz., Düstur, Üçüncü Tertip, VII, Ankara 1944, s. 113.13 M. Goloğlu, a.g.e., s. 159-162.14 Düstur, Üçüncü Tertip, XXXI, Ankara 1950, s. 1612.15 Cemil Şenalp, “Osmanlı ve Cumhuriyet Dönemlerinde ‘Zaman’ Sorunsalı Üzerine Bir

İnceleme”, Atatürk Haftası Armağanı, 10 Kasım 2002, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Başkanlığı Yayınları, Ankara 2002, s. 289.

16 Yusuf Hikmet Bayur, Türk İnkılâbı Tarihi, III/4, Ankara 1983, s. 332-337.17 C. Şenalp, a.g.m., s. 289-290, 296-297.18 Düstur, Üçüncü Tertip, VII, Ankara 1944, s. 158-159.19 T. Ateş, a.g.e., s. 344.20 Düstur, Üçüncü Tertip, XII, Ankara 1931, s. 250-257.21 Düstur, Üçüncü Tertip, XVI, Ankara 1935, s. 550.22 Düstur, Üçüncü Tertip, XV, 1282-1283.23 Düstur, Üçüncü Tertip, XVI, 6-7.24 Atatürkçülük Atatürk’ün Görüş ve Direktifleri, İstanbul 1988, s. 349.25 Zeki Arıkan, “Tanzimat’tan Cumhuriyete Tarihçilik”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye

Ansiklopedisi [TCTA], VI, İstanbul 1985, s. 1584, 1592.26 Enver Ziya Karal, “Atatürk’ün Türk Tarihi Tezi”, Atatürkçülük, İkinci Kitap, (Genelkurmay

İkinci Başkanlığı’nca Hazırlanmıştır), İstanbul 1988, s. 157-158.27 Afet İnan, Atatürk Hakkında Hatıralar ve Belgeler, Ankara 1984, s. 192-193.28 Murat Katoğlu, “Cumhuriyet Türkiyesi’nde Eğitim, Kültür, Sanat”, Türkiye Tarihi, IV,

İstanbul 1997, s. 422.29 Fahri Çoker, Türk Tarih Kurumu, Kuruluş Amacı ve Çalışmaları, Ankara 1983, s. 6.30 Büşra Ersanlı, “Bir Aidiyet Fermanı: Türk Tarih Tezi”, Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce, IV,

İstanbul 2003, s. 803, 806.31 M. Katoğlu, a.g.m., s. 423.32 F. Çoker, a.g.e, s. 7-8, 18.33 A. İnan, a.g.e, s. 204-205.34 Ruşen Eşref Ünaydın, Atatürk Tarih ve Dil Kurumları, Ankara 1954, s. 58-59.35 M. Katoğlu, a.g.m., s. 413.36 Atatürkçülük, Birinci Kitap, s. 363-364.37 Türk Dil Kurumu ve Etkinlikleri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1981, s. 7-8.38 Kuruluşunun 70. Yıl Dönümünde Türk Dil Kurumu, (Haz. Nail Tan), Ankara 2001, s. 1-10.


276

39 Düstur, Üçüncü Tertip, VII, Ankara 1944, s. 719.40 T. Ateş, a.g.e, s. 340.41 Türk Dil Kurumu ve Etkinlikleri, s. 13-17.42 Atatürkçülük, Atatürk’ün Görüş ve Direktifleri, İstanbul 1988, s. 367, 369, 371.43 Afife Batur, “Batılılaşma Döneminde Osmanlı Mimarlığı”, TCTA, IV, 1039-1040, 1045, 1047-

1048.44 Tülay Âlim Baran, Bir Kentin Yeniden Yapılanması İzmir 1923-1938, İstanbul 2003, s. 44-47.45 Orhan Göçer, Şehirciliğe Giriş, Konya 1979, s. 102.46 T. Â. Baran, a.g.e, s. 48-49.47 İnci Aslanoğlu, Erken Cumhuriyet Dönemi Mimarlığı, Ankara 1980, s. 33, 34.48 Ayla Ödekan, “Mimarlık ve Sanat Tarihi (1908–1980)”, Türkiye Tarihi, IV, İstanbul 1997, s.

532-533.49 A. Ödekan, a.g.m., s. 530.50 Metin And, “Tanzimat ve Cumhuriyet Tiyatrosu”, TCTA, VI, 1608-1611.51 Özdemir Nutku, “Cumhuriyet Tiyatrosu”, CDTA, IX, 2511.52 Katoğlu, a.g.m., s. 443-444, 447-448.53 Bülent Aksoy, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Musiki ve Batılılaşma”, TCTA, V, 1212-1234.54 M. Katoğlu, a.g.m., s. 424-426.55 Gültekin Oransay, “Çok Sesli Musiki”, CDTA, VI, 1520, 1522.56 M. Katoğlu, a.g.m., s. 437-438.57 Kemal İskender, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türk Resmi”, TCTA, V, 1308-1311.58 M. Katoğlu, “Cumhuriyet Türkiye’sinde Eğitim, Kültür, Sanat”, Türkiye Tarihi, IV, 452-458.59 Suraiya Faroqhi, Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam, İstanbul 1998, s. 282-283.60 Cevdet Kudret, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türk Edebiyatı”, TCTA, II, 390, 392, 394-396,

399-400, 403-405.61 Atilla Özkırımlı, “Ana Hatlarıyla Edebiyat”, CDTA, III, 586, 588-589, 594-595, 599.62 Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Ankara 1984, s. 309-311.


277

KAYNAKÇA

Basılı Resmi BelgelerTürkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre 2, XIX, Ankara 1977.Düstur, Üçüncü Tertip, XII, Ankara 1931; Üçüncü Tertip, XVI, Ankara 1935; Üçüncü Tertip, VII,

Ankara 1944; Üçüncü Tertip, XXXI, Ankara 1950.

Kitaplar ve MakalelerAksoy, Bülent, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Musiki ve Batılılaşma”, TCTA, V, 1212- 1236.And, Metin, “Tanzimat ve Cumhuriyet Tiyatrosu”, TCTA, VI, 1608-–1628.Arıkan, Zeki, “Tanzimat’tan Cumhuriyete Tarihçilik”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye

Ansiklopedisi [TCTA], VI, İstanbul 1985, s. 1584-1594.Aslanoğlu, İnci, Erken Cumhuriyet Dönemi Mimarlığı, Ankara 1980.Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, I-III: II, Ankara 1997.Atatürkçülük Atatürk’ün Görüş ve Direktifleri, İstanbul 1988.Ateş, Toktamış, Türk Devrim Tarihi, İstanbul 1999.Aybars, Ergün, İstiklâl Mahkemeleri, Cilt I-II, İzmir 1988.Baran, Tülay Âlim, Bir Kentin Yeniden Yapılanması İzmir 1923-1938, İstanbul 2003. Batur, Afife, “Batılılaşma Döneminde Osmanlı Mimarlığı”, TCTA, IV, 1038-1067.Bayur, Yusuf Hikmet, Türk İnkılâbı Tarihi, III/4, Ankara 1983.Cevdet Kudret, “Tanzimat’tan Cumhuriyete Türk Edebiyatı”, TCTA, II, 388-408.Çoker, Fahri, Türk Tarih Kurumu, Kuruluş Amacı ve Çalışmaları, Ankara 1983.Ersanlı, Büşra, “Bir Aidiyet Fermanı: Türk Tarih Tezi”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, IV,

İstanbul 2003, s. 803-806.Faroqhi, Suraiya, Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam, İstanbul 1998.Goloğlu, Mahmut, Devrimler ve Tepkileri (1924-1930), Ankara 1972.Göçer, Orhan, Şehirciliğe Giriş, Konya 1979. İmece, Mustafa Selim, Atatürk’ün Şapka Devriminde Kastamonu ve İnebolu Gezileri, Ankara 1975.İnan, Afet, Atatürk Hakkında Hatıralar ve Belgeler, Ankara 1984. İskender, Kemal, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türk Resmi”, TCTA, V, 1308–-1311.Karal, Enver Ziya, “Atatürk’ün Türk Tarihi Tezi”, Atatürkçülük, İkinci Kitap, (Genelkurmay İkinci

Başkanlığı’nca Hazırlanmıştır), İstanbul 1988.Katoğlu, Murat, “Cumhuriyet Türkiyesi’nde Eğitim, Kültür, Sanat”, Türkiye Tarihi, IV, İstanbul

1997, s. 393-501.Kuruluşunun 70. Yıl Dönümünde Türk Dil Kurumu, (Haz. Nail Tan ), Ankara 2001.Lewis, Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Ankara 1984.Nutku, Özdemir, “Cumhuriyet Tiyatrosu”, CDTA, IX, 2511-2530.Oransay, Gültekin, “Çok Sesli Musiki”, CDTA, VI, 1517-1730.Ödekan, Ayla, “Mimarlık ve Sanat Tarihi (1908-1980)”, Türkiye Tarihi, IV, İstanbul 1997, s. 505-589.Özkırımlı, Atilla Özkırımlı, “Ana Hatlarıyla Edebiyat”, CDTA, III, 580-606.Safa, Peyami, Türk İnkılâbına Bakışlar, Ankara 1988.


278

Şenalp, Cemil, “Osmanlı ve Cumhuriyet Dönemlerinde ‘Zaman’ Sorunsalı Üzerine Bir İnceleme”, Atatürk Haftası Armağanı, 10 Kasım 2002, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Başkanlığı Yayınları, Ankara 2002.

Tunçay, Mete, Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek Parti Yönetiminin Kurulması (1923- 1931), İstanbul 1992.

Türk Dil Kurumu ve Etkinlikleri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1981.Ünaydın, Ruşen Eşref, Atatürk Tarih ve Dil Kurumları, Ankara 1954.

279

Cemil Öztürk

8.1. GİRİŞ

Türkiye Cumhuriyeti, Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra fiilen tarihe karışan Osmanlı İmparatorluğu’nun enkazı üzerinde, Mustafa Kemal Atatürk’ün önderli-ğinde verilen Türk Kurtuluş Savaşı sonunda, Türkiye’nin büyük bir kısmını fiilen işgal etmek, geri kalan bölgelerini de birer sömürge haline getirmek isteyen em-peryalist güçlere karşı kazanılan büyük bir askeri zaferin ardından kurulmuştur. Hiç kuşkusuz bu olay, Türk ve dünya tarihi bakımından önemli bir dönüm nok-tasıdır. Artık, Boğaz’ın hasta adamı tarih sahnesinden çekilmiş, onun yerini genç, dinamik bir ulus devlet olan Türkiye Cumhuriyeti almıştır.

Türkiye Cumhuriyeti’nin iki temel ülküsü vardır. Bunlardan ilki “ilelebet payi-dar olmak” yani sonsuza kadar yaşamak, ikincisi ise “muasır medeniyet seviyesi-ne çıkmak” yani çağı yakalamaktır. İkincisi, birincisinin önkoşuludur. Çağı yaka-lamak için, modern bir devlete, sosyal, ekonomik ve kültürel bakımdan gelişmiş bir topluma sahip olmak gerekiyordu. Türkiye’nin bunlara sahip olabilmesi için, bir dizi reform ve/veya inkılap yapılması, köklü bir kalkınma hamlesinin gerçek-leştirilmesi icap ediyordu. Bunun için her şeyden önce iyi eğitilmiş, nitelikli bir nüfusa gereksinim vardı. Oysa Cumhuriyet kurulduğunda nüfusun yalnız % 9’u okuryazardı ve böyle bir nüfusla, söz konusu hedeflere ulaşılması olası değildi.

Görüldüğü gibi, genç Türkiye Cumhuriyeti’nin önündeki en önemli sorun, ülkede cehaletin yaygın olmasıdır. Bu sorunun çözümü için ülkede topyekûn bir eğitim seferberliğine ihtiyaç vardı ve aşağıda görüleceği gibi başta Mustafa Kemal Atatürk olmak üzere Cumhuriyet’in kurucuları bunun bilincindeydi.

8 . B Ö L Ü M

CUMHURİYET DÖNEMİNDE EĞİTİM


280

Özet olarak, Türkiye Cumhuriyeti kurulurken eğitime, devletin bekasını, mil-letin refah ve mutluluğunu sağlama yolunda hayati bir görev yüklenmiştir. Bu görevin gerçekleştirilmesi, her şeyden önce eğitim sisteminin nicelik ve nitelik yönünden yeterli hale getirilmesine bağlıydı.

8.2. OSMANLI MİRASI

Türkiye Cumhuriyeti, diğer alanlarda olduğu gibi eğitim alanında da Osmanlı devletinden politikalarını etkileyecek önemli bir miras devralmıştır. Bu miras, nicelik yönünden hiç de iyi bir durumda değildi. Cumhuriyet kurulduğu sırada okuryazar oranı % 10’un altındaydı.1 İlköğretimdeki okullaşma oranı da % 20 ci-varındaydı. Durum, ortaöğretimde daha da kötüydü.2 Cehaletin böylesine yaygın olduğu bir toplumla Türk devletinin, Atatürk’ün ortaya koyduğu sonsuza değin yaşama ve çağdaş uygarlığa ulaşma hedeflerini gerçekleştirmesi mümkün değil-di. İşte bu gerçek dolayısıyla, Cumhuriyet’in ilk yıllarında, eğitim politikalarının önceliği cehaleti ortadan kaldırmak olacaktı.

Osmanlı mirası gelişmiş ülkelere göre nitelik yönünden de oldukça geri bir durumdaydı. Osmanlı yöneticileri, Sultan II. Mahmut devrinden beri, ülkede modern bir eğitim sistemi kurmaya çalışmışlardı. Özellikle Tanzimat’tan son-ra ivme kazanan sivil eğitimdeki modernleşme hareketleri, İmparatorluğun son günlerine doğru kayda değer bir gelişme kaydetmişti. Modern eğitimin gelişti-rilmesi yolunda önemli adımlar atılırken, son yüzyıllarda dünyada fikir ve bilim alanlarında meydana gelen gelişmeleri izleme yeteneğini kaybeden geleneksel eğitim kurumları, II. Meşrutiyet devrindeki medreselerin ıslahına yönelik sonuç-suz reformlar hariç, ihmal edilmişti.

Böylece Osmanlı ülkesinde, biri geleneksel, diğeri modern iki eğitim siste-mi ortaya çıkmıştır. Geleneksel sistem, Şeriye ve Evkaf Nezareti’nin yönetim ve denetimi altındaydı ve dini bir niteliğe sahipti. Modern sistem ise, Maarif Ne-zareti’ne bağlıydı ve yarı laikti.3 Bu strateji, Osmanlı devlet adamlarına, modern eğitim sistemini kurarken, geleneksel sistemden beslenen unsurların tepkisini önleme imkânı vermişti. Onlar bu yolu izlerken, hiç kuşkusuz dünyadaki, özel-likle de Batı Avrupa’daki gelişmeleri de yakından izlemişlerdi. Bu sırada Batı’da eğitim sistemi bağlamında başlıca iki model vardı. Bunlardan biri Fransız, diğeri ise İngiliz modeliydi. Fransız modeli, 1789 Devrimi’nden sonra ortaya çıkmıştı. Birinci Cumhuriyet kurulurken Jakobenler, yerle bir edilen monarşik ve teokratik rejimi ayakta tutan geleneksel eğitim sistemini de yıkmış, onun yerine cumhu-riyetin temel ilkelerine dayanan, laik bir sistem kurmuştu. Fakat Kralcılar, daha sonra, yaklaşık yüz yıl boyunca, her yönetimi ele geçirdiklerinde, eski sistemi ye-niden kurarak, laik sistemin etkisini asgariye indirmişlerdi.4 Diğer model, İngiliz modeliydi. İngiltere’de, 19. yüzyılda, kilisenin yönetim ve denetimindeki vakıf okullarından oluşan geleneksel eğitim sisteminin yanı başında, Eğitim Bakanlı-


281

ğı’na bağlı ve devlet tarafından finanse edilen yeni bir eğitim sistemi kurulmuştu. Böylece, bu ülkede ikili sistem (dual system) olarak adlandırılan bir model ortaya çıkmıştı.5 Osmanlı eğitim sistemi, bir bütün olarak, aynı anda hem geleneksel, hem de modern kurumlara sahip olmak yönünden, İngiliz modeline benziyordu. Fakat paradoksal bir biçimde, Tanzimat’ın sonlarına doğru (1869), modern eği-tim sistemini belli bir düzene kavuşturmaya çalışırken, Fransız eğitim sistemini model almıştır. Fransa’nın Türkiye eğitim sistemi ve kurumları üzerindeki etkisi, daha sonraki yıllarda da artarak devam etmiştir.

Tarihinin en parlak devirlerinden birini yaşayan ve 20. yüzyıla dünyanın en güçlü ve gelişmiş devleti olarak giren İngiltere; sahip olduğu maddi ve manevi güç ve bir cazibe merkezi olması sayesinde, söz konusu ikili eğitim sisteminin, yeni nesilleri birbirine zıt dünya görüşleri etrafında yetiştirmesine ve böylece milli varlığı tehlikeye düşürmesine engel olabilmiştir. Oysa benzer bir sistem, Osmanlı toplumunda, kültür ve dünya görüşü yönünden birbirinden tamamıyla kopuk iki kesimin ortaya çıkmasına yol açmıştır. Bu ayrışma, Türk eğitim tari-hinde mektep - medrese çatışması olarak ifade edilmiştir.

Osmanlı’da sorun yalnız bundan ibaret değildir. Ülkede faaliyet gösteren ya-bancı okullar ve misyoner okulları da, aynı nesli birbirini anlamaz hale getiren kültürel fayların daha da derinleşmesi sonucunu doğurmuştur. Misyoner okulları-nın üzerlerinde daha etkili olduğu gayrimüslim Osmanlı yurttaşlarının devlet de-netiminden uzak okulları, yıkıcı ve bölücü faaliyetleriyle, Osmanlı aydın ve devlet adamlarının Tanzimat’tan beri geliştirmeye çalıştıkları “Osmanlılık” bilincinin güçlenmesi olasılığını daha ilk günden yok etmiştir. Bu yüzden, Osmanlıcılık si-yasetinin devlete yön verdiği sıralarda, Türk/Müslüman ve gayrimüslim Osmanlı çocuklarının/gençlerinin, bir çatı altında öğrenim görmeleri yolunda birtakım gi-rişimlerde bulunulmuş, fakat bunlar, gerek dini cemaatlerin karşı çıkmaları, ge-rekse pratikte karşılaşılan önemli sorunlar dolayısıyla sonuçsuz kalmıştır.

Böylece, Osmanlı eğitim sisteminde Ziya Gökalp’in kozmopolit olarak nitelen-dirdiği bir yapı ortaya çıkmıştır. Ona göre, millilikten yoksun bu eğitim sistemi, üç tip Türk/Müslüman yetiştiriyordu: sofi, Levanten, Tanzimatçı. Birbiriyle uyuş-ması mümkün olmayan bu üç zihniyetin ülkeyi yönetmesi, Türkiye’nin en bü-yük hastalığıydı. Oysa eğitim tek ve milli olmalıydı. Dolayısıyla, eğitimde birliğin sağlanması gerekiyordu.6 Bu bakış açısı, Cumhuriyet’in en büyük eğitim devrim-lerinden biri olan Tevhid-i Tedrisat Kanunu’nun fikri altyapısını oluşturmuştu.

Osmanlı eğitiminin nitelikle ilgili problemleri yalnızca felsefi ve/veya siyasi değildi. Bunların yanı sıra, okullar gerek maddi imkânlar, gerekse eğitim ve öğre-tim bakımından da gelişmiş ülkelerin çok gerisindeydi.

Görüldüğü gibi Osmanlı eğitim mirası, hem nicelik, hem de nitelik yönün-den hiç de arzu edilen bir durumda değildir. Bununla beraber, paradoksal olarak bu miras, tüm yetersizliklerine rağmen, çöken İmparatorluğun enkazı arasından modern Türkiye’nin yükselmesine zemin hazırlayan en önemli faktör olacak ka-


282

dar önemli bir birikimdir. Denebilir ki, diğer İslam ülkelerinde, Türkiye’ye ben-zer modern bir ulus devletin ortaya çıkmayışının/çıkamayışının en önemli se-bebi, 20. yüzyıla girildiğinde söz konusu ülkelerin böyle bir eğitim sisteminden geçmiş modern bir bürokrasi ve orduya sahip olmayışlarıdır.7

8.3. SİSTEMİN TEMELLERİ

Türk İnkılabı boyunca eğitim sisteminin oluşmasında etkili olan temel faktör-ler şöyle sıralanabilir: (1) Mustafa Kemal Atatürk’ün görüşleri; (2) Türk eğitimini yeniden yapılandıran yasal düzenlemeler ve uygulamalar; (3) Parti ve hükümet programları; (4) Eğitim şûralarına öncülük eden kongre ve komisyonların karar-ları. Ayrıca, birçok yasa ve yönetmelik, sistemin yapısı ve işleyişi üzerinde fark-lı derecelerde etkili olmuştur. Bu yasa ve yönetmeliklere yeri geldiğinde atıfta bulunulacaktır. Burada, sadece yukarıda sözü edilen dört temel faktör üzerinde durulacaktır.

8.3.1. Atatürk’ün Eğitim GörüşüTürk milletini emperyalizmin boyunduruğu altına girmekten kurtaran, Osman-

lı’nın enkazı üzerinde modern bir ulus devletin kurulmasına önderlik eden Musta-fa Kemal Atatürk’ün, eğitim sorunlarına eğilmemesi mümkün değildi. Nitekim o, Türk Kurtuluş Savaşı’nın en karanlık günlerinde, Sakarya Muharebesi arifesinde, Ankara’da bir Maarif Kongresi toplayarak, eğitimci ve öğretmenlerin ülkenin eği-tim sorunlarını tartışmalarına ve geleceğe yönelik çözümler üretmelerine olanak sağlamıştı. Mustafa Kemal Paşa, bu kongrenin açılışında yaptığı konuşmada, Os-manlı’dan devralınan eğitim mirasının millilikten uzak, kozmopolit bir niteliğe sa-hip olduğunu ileri sürmüştü. Bu görüş, Ziya Gökalp’in Türkleşmek, İslamlaşmak ve Muasırlaşmak adlı eserinde dile getirdiği yukarıda sözü edilen bakış açısıyla aynı doğrultudaydı. Paşa’ya göre, son yüzyıllarda Batı karşısında yaşanılan gerilemenin en önemli nedeni, bu süreçteki eğitim sistemiydi. Bundan dolayı, ülke ve milletin kurtuluşu milli bir eğitim sisteminin inşası ile mümkündü. Böyle bir sistem, her şeyden önce, “Eski devrin bütün hurafelerinden sıyrılmış, Doğu’dan ve Batı’dan gelen yabancı etkilerden uzak ve milli karakterimize uygun” olmalıydı. “Milli de-ha[nın] gelişmesi” ancak böyle bir eğitim sistemiyle gerçekleşebilirdi.8

Mustafa Kemal Paşa, Türk Bağımsızlık Savaşı’nın zaferle sonuçlanmasından sonra da eğitime verdiği önemi göstermiştir. O, savaşı izleyen günlerde yaptığı bir konuşmada, her milletin “asker ordusu” ve “irfan ordusu” olmak üzere iki orduya sahip olduğunu, birincinin kazandığı zaferin kalıcı olmasının, ikincisi-nin eğitimde elde edeceği başarılara bağlı olduğunu söylüyordu. Ona göre, Türk silahlı kuvvetleri üzerine düşeni yapmıştı; şimdi sıra irfan ordusunun eğitimde kazanacağı zaferlere gelmişti. İrfan ordusunun önündeki en büyük düşman, Türk milletinin üstüne bir kara bulut gibi çöken cehalet ve taassuptu. Aynı günlerde,


283

bir soru üzerine, en büyük arzusunun eğitim bakanı olup, ülkenin eğitim işlerini yoluna koymak olduğunu, fakat içinde bulunulan koşullarda buna imkân olma-dığını söylemişti.

Mustafa Kemal Atatürk, gerek Milli Mücadele yıllarında gerekse Cumhuri-yet’in ilk yıllarında verdiği söylev ve demeçlerde,9 Türk eğitim devriminin da-yanacağı temel ilkeleri ortaya koymuştur. Bunlar, daha sonraki on yıllarda da Türkiye Cumhuriyeti hükümetlerinin izleyeceği eğitim politikaları üzerinde et-kili olacak millilik, laiklik, eşitlik, bilimsellik, hayata dönüklük, karma eğitim gibi ilkelerdir. 1973’te yayımlanan Milli Eğitim Temel Kanunu’nun dayandığı temel esasların önemli bir kısmını bu ilkeler oluşturmuştur.

8.3.2. Anayasa: Teşkilat-ı Esasiye KanunuCumhuriyet’in ilk anayasası, 1924 Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’dur. Bu anayasa-

da eğitime ilişkin çok genel hükümlere yer verilmiştir. Anayasaya göre, Türkiye Devleti “cumhuriyetçi, milliyetçi, halkçı, devletçi, laik ve inkılapçı” bir niteliğe sahiptir. Hükümetin gözetim ve denetimi altında ve kanun çerçevesinde olmak kaydıyla her türlü öğretim serbesttir. Ayrıca, ilköğretim bütün Türkler için mec-buri olup, devlet okullarında parasızdır.10

8.3.3. Cumhuriyet Halk Partisi ProgramlarıTürkiye Cumhuriyeti’nde, yirmi yedi yıllık tek parti döneminde (1923-1950),

eğitim politikalarına yön veren en önemli faktörlerden biri Cumhuriyet Halk Fır-kası (CHF) parti programları olmuştur. Öyle ki, daha Cumhuriyet’in ilanından önce, bu partinin kurulmasına esas olan beyannamenin 8. maddesi; yeni Türk devletinin izleyeceği eğitim politikalarının millilik ve laiklik ilkelerine dayanaca-ğını haber vermiştir. 1931 CHP Parti Programı ise, eğitim ve öğretim politika-ları geliştirilirken göz önünde bulundurulacak temel prensipleri saptamıştır. Bu prensiplerden bazıları şunlardır:11

·Maarif siyasetimizde temel taşı, cehlin izalesidir. Maarifimizde her gün nispeten daha fazla çocuk ve vatandaş okutacak ve yetiştirecek bir program takip edilecektir.

·Kuvvetli cumhuriyetçi, milliyetçi ve laik vatandaş yetiştirmek tahsilin her derecesi için mecburi bir ihtimam noktasıdır. Türk milletine, Türkiye Cumhuriyeti’ne, Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne ve Türkiye devletine hürmet etmek ve ettirmek hassası bir vazife olacaktır.

·Fikri olduğu kadar bedeni inkişafa da ehemmiyet vermek ve bilhassa seciyeyi milliyeyi derin tarihimizin ilham ettiği yüksek derecelere çıkarmak en büyük emeldir.

·Terbiye ve tedriste takip olunan usul, bilgiyi vatandaş için maddi hayatta muvaffak olmayı temin eden bir cihaz haline getirmektir.


284

·Terbiye her türlü hurafeden ve yabancı fikirlerden uzak, üstün, milli ve vatanperver olmalıdır.

1931 CHP Parti Programı’nda yer verilen bu ilkeler, etkilerini, yalnız Türk İnkılabı ya da Tek Parti devri boyunca değil, fakat bütün Cumhuriyet dönemi boyunca sürdürmüştür. Sonraki yıllarda hazırlanan parti programları, daha çok yukarıda sözü edilen ilkelere paralel olarak, ülkede eğitimin nicelik ve nitelik yönünden geliştirilmesine yönelik hedeflere yer vermiştir.12

8.3.4. Hükümet Programları13

Her ülkede olduğu gibi, Türkiye Cumhuriyeti’nde de eğitim politikalarını yönlendiren en önemli faktörlerden biri, iktidarların hükümet programları ol-muştur. Bundan dolayı, mevcut anayasa ve yasalar doğrultusunda hazırlanan bu programlarda, Cumhuriyet dönemi eğitim politikalarının izdüşümlerini görmek mümkündür. Aşağıda, Atatürk devrindeki eğitim devrimleri ve atılımlarına yön veren bazı hükümet programlarına kısaca değinilecektir.

Cumhuriyet’in ilanından önce Ağustos 1923’te kurulan I. Fethi Okyar Hü-kümeti’nin programı, daha sonraki yıllarda izlenecek eğitim politikalarına ışık tutması bakımından önemlidir. Bu programda eğitimde birliğin (tevhid-i tedri-sat) önemi vurgulanmakta, kurulacak sistemin milli kültüre ve çağdaş uygarlığa dayanması öngörülmektedir. Ayrıca, eğitimde cinsler arası eşitliğin sağlanması da vurgulanan hedefler arasındadır.

Kasım 1924 tarihinde kurulan II. Fethi Okyar Hükümeti’nin programına göre, Türkiye Cumhuriyeti’nde eğitim, “tevhid-i tedrisat esaslarını” kabul ederek, doğru yolu bulmuştur. Bundan böyle, eğitimde bu çizgiden sapılmayacak, Türk vatanına aynı eğitim ve öğretimden geçmiş, hayat için hazırlanmış gençler yetiş-tirilecektir.

Kasım 1928’de işbaşına gelen IV. İsmet İnönü Hükümeti’nin programında ya-pılan Yazı Devrimi ve onu başarıya ulaştırmak için kurulacak Millet Mektepleri Teşkilâtı geniş yer tutmuştur. Programda, kurulacak teşkilat sayesinde, bir yılda, geçkin yaşlarda birkaç yüz bin insanın okuryazar hale getirilmesi öngörülmüştür.

1930’lu yıllardaki hükümet programlarında, Türkiye Cumhuriyeti’nin ilköğ-retimi ülke sathına yaymada karşı karşıya kaldığı mali güçlükler öne çıkmıştır.14 V. ve VI. İsmet İnönü hükümetleri programlarında, eğitimle ilgili amaçların gerçekleşmesi için “az masrafla çok okutabilmek usulleri”ne başvurulacağı ifade edilmiştir. Aşağıda görüleceği gibi, bu hükmün pratikteki sonucu -Köy Enstitüle-ri’nin öncülü olan- eğitmen kurslarının açılması olmuştur.

8.3.5. Maarif Kongresi ve Heyet-i İlmiye KararlarıTürkiye Cumhuriyeti’nde hükümetlerin eğitim politikalarını yönlendiren et-

kenlerden biri de, 1939 yılından beri toplanmakta olan Milli Eğitim Şûraları’nın


285

almış olduğu kararlardır. Bu şûraların temelini, Mustafa Kemal Paşa’nın ülkenin belli başlı eğitim sorunlarını tartıştırmak ve çözüm önerileri geliştirmek üzere, Sakarya Meydan Muharebesi’nden bir ay kadar önce, 15 Temmuz 1921’de Anka-ra’da topladığı Maarif Kongresi oluşturmaktadır. Paşa’nın, kongrenin açılışında yaptığı konuşma, Türk eğitim sisteminde millilik ve çağdaşlık ilkelerini belirleyici hale getirmiştir.15 Temmuz 1923-Ocak 1926 tarihleri arasında üç kez toplanan Heyet-i İlmiyeler, Cumhuriyet’in ilk yıllarında milli eğitim sistemine şekil ve-ren tavsiye kararları almıştır. Bunların en önemlilerinden biri, Aralık 1925-Ocak 1926’da toplanan III. Heyet-i İlmiye’de Talim ve Terbiye Dairesi’nin kurulması hakkındaki karardır. 1939’dan beri birkaç yılda bir toplanan Milli Eğitim Şûraları da Türk eğitim sistemine şekil ve yön veren tavsiye niteliğinde kararlar almıştır.16

8.4. EĞİTİM İNKILAPLARI

Türkiye Cumhuriyeti kurulduğu sırada, yukarıda da değinildiği gibi, ciddi eğitim sorunları ile karşı karşıya bulunuyordu. Devlet ve rejimin bekası, ülkenin kalkınıp halkın refah ve esenliğe kavuşması, eğitimin nicelik ve nitelik yönünden gelişmesine bağlıydı. Fakat bu gelişme, mevcut sistem içinde mümkün değildi. Bundan dolayı, Atatürk devri boyunca Türk eğitimini çağdaş standartlara kavuş-turmak üzere birçok reform ve inkılap yapılmıştır.

8.4.1. Tevhid-i Tedrisat Kanunu: Öğretimin BirleştirilmesiTanzimat’tan sonra ortaya çıkan mektep-medrese çatışması Milli Mücadele’nin

en kritik günlerinde bile sürüp gitmiştir. Milli Mücadele’de milli iradeyi temsil eden Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) de bundan nasibini almıştır. Mektep ve medrese kökenli mebuslar, yeri geldiğinde muhalif oldukları eğitim anlayışı-na taarruz etmekten geri kalmamıştır.17 Türkiye Cumhuriyeti, Tanzimat’tan beri sürüp gitmekte olan mektep-medrese çatışması ile yabancı ve azınlık okullarının her türlü denetimden yoksun faaliyetlerinin devamına daha fazla göz yumamaz-dı. Milli Mücadele’nin en karanlık günlerinde aynı soy ve kültürden gelen mektep ve medreselilerin sık sık ülkü birliğinden yoksun bir tutum sergilemeleri, pek çok yabancı ve azınlık okulunun devlet ve millete ihanet içinde olmaları, Mustafa Kemal Paşa ve arkadaşlarını eğitimde birliği sağlamaya yönelik radikal önlemler almaya zorluyordu. Mustafa Kemal Paşa, 1 Mart 1923’te, TBMM’nin Dördüncü Toplanma Yılı’nı açarken verdiği söylevde, eğitim ve öğretimde birliğin, halkın ilerleme ve yükselmesi yönünden çok önemli olduğunu söylemişti. O, bu söyle-vinde, Türk çocuklarına verilecek eğitimin, milli ve çağdaş olması gerektiğini de vurgulamıştı.18 Mustafa Kemal Paşa, 1 Mart 1924’te, TBMM’nin İkinci Dönem Birinci Toplanma Yılı’nı açarken verdiği söylevde de eğitim ve öğretim birliği ilkesini bir an bile gecikmeden hayata geçirmek gerektiğini ifade ederek, mil-letvekillerinden bu konuda yapılacak çalışmalarda hükümete destek vermelerini


286

istemişti. Paşa, konuşmasında izlenecek eğitim politikalarının “her manasıyla, milli bir mahiyette” olması gerektiğinin altını çiziyordu.19

Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Paşa’nın bu sözleri, bu sırada hükümetin eği-tim ve öğretimin birleştirilmesi için yaptığı çalışmaların bir habercisiydi. Nitekim 3 Mart 1924’te TBMM, bu çalışmaların ürünü olan Tevhid-i Tedrisat Kanunu’nu kabul etti. Bu kanun -medreseler de dahil olmak üzere- ülkedeki tüm eğitim ve bilim kurumlarını Maarif Vekâleti’ne bağlıyor; yüksek din uzmanları yetiştirmek üzere Darülfünun bünyesinde bir İlahiyat Fakültesi, imam ve hatip yetiştirmek için ise ayrı okullar açılmasını öngörüyordu.20

Tevhid-i Tedrisat Kanunu bir yandan eğitimde birliği sağlarken, diğer yandan da bu alanda laikleşme yolunda önemli bir mesafe alınmasına zemin hazırlıyordu. Çünkü aynı gün TBMM, bir yandan Türkiye’de teokrasinin son temsilcisi olan halifeliği kaldırırken, diğer yandan da Tanzimat’tan beri dini eğitimi/medreseleri yönetip finanse eden bakanlığın görevini sürdüren Şeriye ve Evkaf Vekâleti’ni de lağvetmişti. Böylece, dini eğitim yapan medreseler, Maarif Vekâleti’ne bağlı herhangi bir okul haline gelmişti. Esasen, Tevhid-i Tedrisat Kanunu ülkenin din eğitimi gereksinimini karşılayacak yeni kurumların açılmasını öngördüğü için, medreseler işlevsiz kalmıştı. Bundan dolayı, hükümet 11 Mart 1924’te sayıları 479’u bulan medreseleri kapattı. Bu okullara 18.000 öğrenci kayıtlıydı. Bunların yalnız 6000’i derslere devam ediyordu. Diğerleri askerden kaçmak için medreselere kaydını yaptırıp, herhangi bir işte çalışıyordu. Her medreseye bir, bir buçuk müderris düşüyordu. Medrese binalarının çoğu kullanılamaz haldeydi.21 Kapatılan medreselerin öğrencileri, bulundukları yerlerdeki ilk, orta veya yükseköğretim kurumlarına yerleştirilmişti. Müderrislere ise, istedikleri takdirde, okullarda din dersi öğretmeni olarak görev alabilecekleri bildirilmişti.

Bu arada, Tevhid-i Tedrisat Kanunu’nda açılması öngörülen din eğitimi kurumları, 1924 yılı içinde faaliyete geçti. Bu bağlamda, İstanbul’da Darülfünun bünyesinde bir İlahiyat Fakültesi ile ülkenin çeşitli bölgelerinde 29 imam ve hatip mektebi açıldı.22 Fakat bu kurumların ömrü fazla uzun olmadı; 1926-1927 öğretim yılında Kütahya ve İstanbul İmam Hatip Mektepleri dışındaki okullar kapandı. 1928’de, Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’ndan devletin resmi dininin İslam olduğunu belirten ibarenin çıkarılması, Türkiye Cumhuriyeti’nin -anayasal statüsünü 1937’de kazansa da- laik bir devlet haline gelmesini sağladı. Bu tarihten sonra izlenen laiklik politikasına paralel olarak devlet din eğitimi veren okullardan maddi desteğini çekti. Bu gibi kurumları destekleyecek ayrı bir din örgütü ve onun mali kaynakları olmadığı için imam ve hatip mektepleri, 1931-1932 öğretim yılında “öğrenci yokluğundan” kapandı.23 İlahiyat Fakültesi ise, 1933 Üniversite Reformu sırasında İslam İncelemeleri Enstitüsü’ne dönüştürüldü. Böylece, Cumhuriyet’in ilk on yılı sonunda -köy ilkokulları hariç- ülkede din eğitimi veren kurum kalmadı.

Tevhid-i Tedrisat Kanunu yabancı okullarda da “öğretim birliği” ve “laik eğitim” ilkelerinin uygulanmasını sağladı. Cumhuriyet hükümetleri bu okullarda


287

din propagandası yapılmasını ve dini sembol ve resimlerin kullanılmasını yasakladı. Bu yasaklara uymayan bazı yabancı okullar kapatıldı. Kullanılacak ders kitaplarında Türklük ve Türkiye aleyhinde bir ibareye yer verilmemesi istendi. Böylece Cumhuriyet rejimi, bu kurumlar üzerinde de kesin bir denetim mekanizması kurdu. Devletin bu kararlı tutumu, yabancı okulları da laikleşmeye itti.24

Türkiye Cumhuriyeti, kendine Fransız laik eğitim sistemini model olarak seçmişti. Bu modelde devlet kendisi din eğitimi vermiyor, bu işi halkın yürütmesini laikliğin gereği olarak görüyordu. Bu anlayış doğrultusunda Türkiye’de ilk ve ortaöğretim kurumlarının programlarında bulunan din dersleri aşamalı olarak kaldırıldı. Nitekim din dersi 1927’de ortaokulların, 1930’da ise ilkokulların programlarından kaldırıldı. 1930 ilkokul programına göre, yalnız beşinci sınıf öğrencileri, velilerinin talepte bulunması halinde, program dışı olarak, haftada yarım saat verilecek din dersine devam edebilecekti.25 Köy ilkokullarında ise bu ders, 1939 yılına kadar verilecekti.26

8.4.2. Karma EğitimKız ve erkek öğrencilerin aynı mekânda öğrenim gördüğü eğitim durumu-

na karma eğitim denir. Türklerin içinden geldiği İslam uygarlığında ilköğretim düzeyinde karma eğitim geleneği vardır. Zira 19. yüzyılın ortalarına kadar İslam toplumlarında kız ve erkek çocuklar, ilkokullara birlikte devam ederlerdi. Bu ara-da, yalnız kız çocukların devam ettiği ilkokullar da mevcuttu. Ancak, bu karma eğitim, İslam geleneği uyarınca, kızlar için kaçgöç ve kapanma çağının geldiği kabul edilen on-on iki yaşlarına kadar devam eder; bu yaşa gelen kızlar evleri-ne kapanarak, her türlü örgün eğitimden mahrum kalırdı.27 Tanzimat’tan sonra gelişen modern eğitim sistemi içerisinde de, karma eğitim yine ilköğretimde söz konusuydu. Ortaöğretimde ise, her iki cins için de ayrı orta ve yükseköğretim kurumları açılmıştı.28

Türkiye’de ilköğretimin dışındaki ilk karma eğitim uygulaması, Milli Mücadele yıllarında işgal altındaki İstanbul’da meydana geldi. 1920 yılında, Darülmuallimat-ı Âliye’den (Yüksek Kız Öğretmen Okulu) ayrılan İnas Darülfünunu (Kız Üniversitesi) Darülfünun’a (bu tarihe kadar yalnız erkeklerin devam ettiği üniversite) bağlandı. Bu yeni yapılanma planına göre, Darülfünun’da aynı fakülte veya bölümün kız ve erkek öğrencileri günün ayrı saatlerinde ders göreceklerdi. Fakat İnas Darülfünunu’na devam eden kız öğrenciler, bu uygulamayı protesto ederek, erkeklerin derslerine devam etmeye başladı. Darülfünun yönetimi, 16 Eylül 1921’de bu oldubittiyi kabul etmek zorunda kaldı ve böylece, fen ve edebiyat fakültelerinde kız ve erkek öğrenciler karma eğitim almaya başladı.29

Cumhuriyet döneminde karma eğitim, Türk çağdaşlaşma doktrininin önemli bir unsuru olarak algılanmıştır. Mustafa Kemal Atatürk, Osmanlı İmparatorluğu’nun enkazı üzerine kurulan yeni Türk devletinin çağdaş uygarlık


288

düzeyine ulaşma ve sonsuza değin yaşama idealinin gerçekleşmesinin kadın ve erkek tüm Türklerin bu uğurda çalışmasına bağlı olduğunu ifade etmiştir. Bunun için, kadınların erkeklerle aynı seviyede bir eğitimden geçmelerine önem verilmeliydi.30 Bunun anlamı, her iki cins için de okullaşma oranlarını en üst seviyelere çıkarmaktı. Fakat böyle bir şey, sahip olunan kıt mali olanaklarla mümkün değildi. Bu arada, ülkenin birçok yerinden kız çocuklar için ortaokul açılması yönünde talepler gelmeye başlamıştı. Bunun üzerine, 1924 yılından itibaren ortaokullarda karma eğitime geçilmeye başlanmış ve bu süreç 1927’de tamamlanmıştı.

Liselerde karma eğitime geçiş biraz daha geç oldu. Çünkü 1930’ların başında bile, Maarif Vekâleti’nin merkez ve taşra örgütündeki hâkim görüş, kız ve erkek liselerinin ayrı olması yönündeydi.31 Fakat 1926’da Türk Medeni Kanunu’nun kabulü ile başlayıp, 1934’te kadınların milletvekili seçme ve seçilme hakkını elde edişine kadar uzanan süreç, Türkiye’de kadınların devlet ve toplum hayatında erkeklerle eşit bir konuma gelmesini sağlamıştır.32 Bundan böyle, eğitimin her kademesinde de kadın erkek eşitliğinin sağlanması kaçınılmazdır. Nitekim 1934-1935 öğretim yılından itibaren liselerde de karma eğitime geçilmeye başlanmıştır.

Karma eğitimin Türkiye’de kızların okullaşması üzerinde çarpıcı etkileri olmuştur. Uygulamanın başladığı yıllarda, asırlardan beri on-on iki yaşından büyük kızları erkeklerle bir arada bulundurmama geleneğini yaşatan halk, bazı yerlerde, kızlarını karma okullara göndermekten çekinmiştir.33 Fakat bu tereddüt ve çekinme kısa sürmüştür. Karma eğitim, ülke genelinde, kızların okullaşması üzerinde olumlu bir etkide bulunmuştur. Nitekim ortaokullarda karma eğitimin başlatıldığı sırada % 18,9 olan kız öğrenci oranı, yalnız bir yıl sonra % 26,8’e çıkmıştır.34

8.4.3. Harf İnkılabı ve “Millet Mektepleri”Türkiye’de Tanzimat’tan sonra yoğun bir alfabe tartışması başlamıştır.35 Alfa-

be tartışmasını başlatanların çıkış noktası, yüzyıllardan beri kullanılmakta olan Arap alfabesinin Türkçenin gramer ve ses yapısına uygun olmadığı teziydi. Bu tür tartışmalar Milli Mücadele’nin ardından yeniden başlamıştır. Üzerinde ko-nuşulan çözüm yollarından birisi de Latin alfabesinin kabul edilmesiydi. İzmir İktisat Kongresi’nde İstiklal Harbi’nin ünlü komutanlarından Kâzım Karabekir Paşa, Latin alfabesine karşı olduğunu açıklamıştı. Ülkenin tek üniversitesi olan Darülfünun’da da Arap alfabesinin Türk diline uyarlanması yönündeki görüş ağır basıyordu. Ünlü bilim adamı Fuat Köprülü de bu görüşteydi.36

Türkiye’de alfabe tartışmaları yeniden canlanırken, aynı konuda Türkiye dışındaki Türki topluluklar arasında da önemli gelişmeler yaşanıyordu. Azerbaycan 1922 yılında Latin alfabesine geçmişti. 1926’da toplanan Bakû Türkoloji Kongresi’nde bütün Türk topluluklarının Latin esaslı tek bir alfabeyi kabul etmesi kararlaştırılmıştı. Bu karar, başta Özbekistan olmak üzere, diğer


289

Türk cumhuriyetlerinde uygulama yoluna girmişti. Yeni alfabe, bu toplulukların eğitim hayatında ciddi bir canlanmaya zemin hazırlamıştı.37 Bu gelişme, Türkiye’de yazı devriminden yana olan politikacı ve aydınlara, görüşlerini daha yüksek bir sesle açıklama cesareti vermişti.38

Nitekim 1926 yılında Latin alfabesine geçilmesi fikri daha geniş bir kabul görmeye başladı. Bu arada, tartışmanın odak noktası, söz konusu alfabenin kabul edilip edilmemesinden, Türkçe için uygun olup olmadığına kaydı. Mustafa Kemal Paşa, 1927 yılında, Maarif Vekâleti’nden Latin alfabesine geçiş için hazırlıklara başlanmasını istedi. Bu hazırlık sürecinde, alfabe değişiminin teknik ve hukuki altyapısı oluşturuldu. Nihayet, 1928 yılında yayımlanan 1353 sayılı yasa ile resmen, Latin esaslı yeni Türk alfabesine geçildi.39

Harf İnkılabı, Türkiye Cumhuriyeti’ne, ülkedeki yaygın cehaletin yok edilmesi ve tüm ulusa çağdaş bir eğitim götürülebilmesi yolunda çok önemli bir avantaj sağlamıştır. Bu amacın gerçekleştirilmesi, Türk devletinin bekası ve ulusun refahı yönünden hayati bir önem taşıyordu. Çünkü yaklaşık % 90’ı okumaz yazmaz bir nüfusla öngörülen “çağdaş uygarlık düzeyine” ulaşılması mümkün değildi. Bundan dolayı, Harf İnkılabı ile ülkede yeni bir seferberlik havası doğdu. Bu seferberlik cehalete karşı açılan savaş içindi. Mustafa Kemal Paşa, İstiklal Harbi’nden sonra verdiği bir demeçte, her milletin, asker ve eğitim orduları olmak üzere, iki orduya sahip olduğunu söylüyordu. İstiklal Harbi’nde Türk ordusu üzerine düşeni yapmış, düşmanı ülkenin bağrından söküp atmıştı. Şimdi sıra eğitim ordusunun cehalete karşı verilen savaşı kazanmasına gelmişti. Bu ordunun başına da “Başöğretmen” unvanıyla yine Mustafa Kemal Paşa geçti.

Harf İnkılabı kamuoyunda geniş bir yankı uyandırdı. Gazeteler, birkaç sayfalarını yeni harflerle yayımladı. Yasanın öngördüğü tarihte ise Arap alfabesini tümüyle terk etti. Bu arada, devlet daireleri, hapishaneler, kışlalar, Cumhuriyet Halk Partisi ve Türk Ocakları yeni harfleri öğretmek için kurslar açtı. Bu kurslar, yeni alfabeyi öğrenmek üzere hizmet içi eğitim gören öğretmenler tarafından yürütüldü. Fakat hükümet, bütün bu çalışmaları yeterli görmeyip, yeni Türk alfabesiyle okuma yazma seferberliğini, örgütlü ve disiplinli bir eğitim faaliyetine dönüştürmek için, mevcut çalışmaları kurumsallaştırmaya karar verdi.40 Bu karar doğrultusunda, 11 Kasım 1928’de kabul edilen Millet Mektepleri Talimatnamesi ile “Yeni Türk harflerinin kısa bir zamanda ve kolay bir surette her ferde okuyup yazabilmek imkânını bahşeden mahiyetinden Türk milletini azami surette istifade ettirmek ve büyük halk kitlelerini okuryazar bir hale getirmek” için Millet Mektepleri Teşkilatı kuruldu.41 Böylece, Millet Mektepleri’ne yalnız okuma yazma öğretme değil, fakat aynı zamanda halk ve yurttaşlık eğitimi görevi de yüklenmiş oldu.42

Gazi Mustafa Kemal Paşa, Millet Mektepleri Teşkilatı Umumi Reisi ve Başöğretmen idi. Halkın yeni Türk alfabesini sevmesini ve öğrenmesini sağlamak için Gazi ile birlikte diğer devlet erkânına da bu teşkilatta görev verilmişti.43 Gazi


290

başta olmak üzere tüm bu teşkilat üst yönetimi, görev tanımlarına uygun olarak yurda dağılıp, Millet Mektepleri’nin vizyon ve misyonuna paralel yoğun bir propaganda faaliyeti başlatmıştı.44 Ayrıca, Millet Mektepleri’nin eğitime başladığı 1 Ocak 1929 tarihi bütün yurtta “Maarif Bayramı” ilan edilmişti.

Millet Mektepleri uygulamasının hedef kitlesi, bütün dünyada yetişkin eğitimi kapsamında kabul edilen tüm bireylerdi. Millet Mektepleri Talimatnamesi ile her Türk vatandaşı bu teşkilatın üyesi kabul edilmiş ve böylece, eğitim öğretim hiz-metlerinin yetişkin tüm kadın ve erkeklere ulaştırılması amaçlanmıştı.45 Faaliyete geçmelerinden (1 Ocak 1929) itibaren ilk dört yılda ülke genelinde 54.050 Mil-let Mektebi dershanesi açılmıştı. Bu kurumlara, yalnız ilk yıl boyunca, 1.045.500 yurttaş devam etmişti. Bu, toplam nüfusu 14 milyon civarında bir ülke için ol-dukça önemli bir miktardı.46 Resmi açıklamalara göre, Mayıs 1932’ye kadar, bu miktar 2,5 milyonu geçmişti.47 Kısa sürede sağlanan bu artış, Harf İnkılabı ile varılmak istenen kısa vadeli hedeflere büyük ölçüde ulaşıldığının göstergesiydi.

Öte yandan Millet Mektepleri’ne, halka, günlük yaşamda kullanabilecekleri genel kültür, dört işlem, ölçü bilgisi ve sağlık bilgisi gibi konuları öğretme, vatan sevgisi, Cumhuriyet’e bağlılık, vatandaşlık hak ve görevleri gibi konuları içeren bir vatandaşlık eğitimi görevi de verilmişti. Böylece Millet Mektepleri, Harf İnkı-labı’ndan sonra halka okuma yazma öğretmek üzere açılan birer kurstan ziyade, geniş kitlelere daha kapsamlı bir eğitim ve öğretim veren birer yaygın eğitim ku-rumu haline gelmişti.

8.5. EĞİTİM SİSTEMİNİN YAPISI VE GELİŞİMİ

1739 sayılı Milli Eğitim Temel Kanunu ile belirlenmiş olan Milli Eğitim Siste-mi, “Örgün Eğitim” ve “Yaygın Eğitim” olmak üzere iki ana bölümden oluşmak-tadır. Örgün eğitim okulöncesi eğitim, ilköğretim, ortaöğretim ve yükseköğre-timden meydana gelmektedir.

8.5.1. Örgün EğitimÖrgün eğitim; belirli yaş grubundaki ve aynı seviyedeki bireylere, amaca göre

hazırlanmış programlarla, okul çatısı altında düzenli olarak yapılan eğitimdir. Örgün eğitim; okul öncesi, ilkokul, ortaokul, öğretim ve yükseköğretim kurum-larını kapsar.

8.5.1.1. Okul Öncesi EğitimOkul öncesi eğitim; isteğe bağlı olarak zorunlu ilköğretim çağına gelmemiş

3-5 yaş grubu çocukların eğitimini kapsar. Okul öncesi eğitim kurumları bağım-sız anaokulları olarak kurulabildikleri gibi, gerekli görülen yerlerde İlköğretim okullarına bağlı ana sınıfları halinde veya ilgili diğer öğretim kurumlarına bağlı uygulama sınıfları olarak da açılmaktadır.


291

Cumhuriyet okulöncesi eğitim alanında Osmanlı’dan çok cılız bir birikim dev-ralmıştı. Gerçekten de 1923-1924 öğretim yılında ülkedeki tüm anaokullarının sayısı yalnızca 80’di. Bu okullarda 136 öğretmen görev yapıyor ve 5880 öğrenci öğrenim görüyordu.48 Atatürk devri boyunca devlet, içinde bulunduğu ağır mali koşullara rağmen bütçeden eğitime ayrılan payı % 2,4’ten % 5,2’ye çıkarmış49 olmakla birlikte, kaynakların büyük bir kısmını ilköğretim ve ortaöğretimin yay-gınlaştırılmasına harcadığı için, okulöncesi eğitime yatırım yapmamıştı. Bu ne-denle de okulöncesi eğitimde kayda değer bir gelişme olmamıştı.50

Türkiye’nin Cumhuriyet döneminde geçirdiği sosyal, ekonomik ve kültürel gelişme okul öncesi eğitimin toplumsal algı, anlam ve önemini değiştirmişti. Bilhassa kadınların çalışma yaşamına girmesiyle talep artmıştır. Bu durum oku-löncesi eğitimin geliştirilmesini hükümetlerin öncelikli hedeflerinden biri haline getirmişti. 21. yüzyılın başında uygulamaya konan VIII. Beş Yıllık Kalkınma Pla-nında 2001-2005 dönemi için okulöncesi eğitimde % 25 okullaşma hedefi konul-muştu. Bu hedef % 20’lik oranla gerçekleşebilmişti.

8.5.1.2. İlköğretim6-14 yaş grubundaki çocukların eğitim ve öğretimini kapsayan eğitim kade-

mesidir. Fakat bu genel tanım değildir. Tanzimat’tan beri ilköğretim, başlangıç tarihi, süresi ve kapsamı yönünden birçok değişime uğramıştır.

Cumhuriyetin ilk yıllarında ilköğretim alanında birçok reform gerçekleşti-rilmiştir. 1924 Anayasası’nda tıpkı 1876 tarihli Kanun-ı Esasi’de olduğu gibi, il-köğretimin parasız ve mecburi olduğu belirtilmiştir. 3 Mart 1924 tarihli Tevhit-i Tedrisat Kanunu ile Tanzimat’tan beri süregelen ilköğretimdeki geleneksel okul- modern okul ikiliğine son verilmiştir. 1913’te 6 yıla çıkarılmış bulunan mecburi ilköğretim süresi, 1924-1925 öğretim yılında 5 yıla indirilmiştir. Tüm ilköğretim kurumlarına önceleri “ilk mektep” daha sonraları da “ilkokul” adı verilmiştir. Aynı yıl, tüm ilkokullarda karma eğitime geçilmiştir.

Cumhuriyet döneminde hükümetlerin en önemli hedeflerinden biri tüm çağ nüfusunu öğretmene ve okula kavuşturmak olmuştur. Erken cumhuriyette bu bağlamdaki sorunlardan biri şehirli öğretmenlerin köylere gitmek istememesiy-di. Bu sorunun çözümü için öğretmenleri köy ortamında yetiştiren modeller ge-liştirildi: Köy Muallim Mektepleri, Köy Eğitmen Kursları, Köy Öğretmen Okul-ları ve Köy Enstitüleri. 1936 yılına gelindiğinde Türkiye’deki köylerin % 87,5’inde hâlâ okul olmaması, köylerde okulsuzluğun önemine işaret ediyordu. Bu sorun 1980’li yıllarda çözülebildi. Fakat köylerde öğretmen/okul ihtiyacı karşılandığı sırada köylerden kentlere yönelik göç hızlandı. Ülkenin birçok bölgesinde bü-yük fedakârlıklarla yapılan okullar atıl hale geldi. Bazı illerde ilkokulu/ilköğretim okulu bulunan köylerin oranı %10’lara indi. Okulları kapanan köylerin öğrenci-leri Yatılı İlköğretim Bölge Okulu (YİBO) adı verilen büyük merkezi okullarda toplandı. Bu yöntemin cazip olmadığı yerlerde taşımalı eğitime geçildi. Bazı Av-


292

rupa ülkelerindeki toplam öğrenci sayısından fazla öğrenci maliyeti devlet tara-fından karşılanan araçlarla merkezi okullara taşındı.

Burada kısaca denilen çabalar sonucunda ilköğretimde önemli sayısal geliş-meler elde edilmiştir. Nitekim 1923-24 yılında Türkiye’de 4.894 ilkokul bulunur-ken bu rakam 2012-13 yılında 29.169’a çıkmıştır. Aynı dönemde öğretmen sayısı 10.238’den 282.043’e, öğrenci sayısı ise 341.941’den 5.593.910’a yükselmiştir.51

Cumhuriyet döneminde ilköğretimde eğitimin kalitesini arttırmak için de önemli projeler geliştirildi. Lise dengi dahi olmayan sınıf öğretmenliği program-ları, 1974’te iki yıllık önlisans, 1989 yılında ise lisans seviyesine çıkarıldı. Son otuz yılda öğretmen yetiştirme ve temel eğitime/ilköğretime ilişkin bilimsel araş-tırmalar ve yayınlarda büyük artışlar meydana geldi. Milli Eğitim Bakanlığı tara-fından eğitimin niteliğini arttırmaya yönelik program geliştirme, ders kitapları, eğitim teknolojisi gibi alanlarda önemli yatırımlar yapıldı. Fakat bunların eğiti-min niteliğini ne denli etkilediğine dair tam bir uzlaşı sağlanmış değildi. PISSA, TIMS gibi uluslararası sınavlarda Türk öğrencilerin OECD ülkeleri arasında son sıralarda yer alması, olumlu düşünmeyi güçleştirmektedir.

8.5.1.3. OrtaöğretimTürkiye’de ortaöğretim, 2012 yılında ilköğretime dayalı, en az dört yıllık zo-

runlu, örgün veya yaygın öğrenim veren genel, mesleki ve teknik öğretim kurum-larının tümünü kapsayacak şekilde düzenlenmiştir.

Bu kademe Cumhuriyet döneminde okul sistemi ve öğretim süresi bakımın-dan bazı önemli değişimlere sahne olmuştur. Bunların en önemlisi 1973 yılında yürürlüğe giren Milli Eğitim Temel Kanunu ile ortaokulların ortaöğretimden il-köğretime aktarılmasıdır. Böylece zorunlu eğitim süresi sekiz yıla çıkarılmıştır. 2012 düzenlemesi zorunlu öğretim süresini 12 yıla çıkarması yönünden son de-recede önemlidir.

Milli Eğitim Temel Kanunu’na göre ortaöğretimin amaç ve görevleri; (1) Bü-tün öğrencilere ortaöğretim seviyesinde asgari ortak bir genel kültür vermek suretiyle onlara kişi ve toplum sorunlarını tanımak, çözüm yolları aramak ve yurdun iktisadi sosyal ve kültürel kalkınmasına katkıda bulunmak bilincini ve gücünü kazandırmak; (2) Öğrencileri, çeşitli program ve okullarla ilgi, istidat ve kabiliyetleri ölçüsünde ve doğrultusunda yükseköğretime veya hayata ve iş alanlarına hazırlamaktır. Bu görevler yerine getirilirken öğrencilerin istekleri ve kabiliyetleri ile toplum ihtiyaçları arasında denge sağlanır.

Türk eğitim sisteminde ortaöğretim kademesi genel ortaöğretim ve mesleki ve teknik ortaöğretim olmak üzere iki alandan oluşmaktadır.

Genel Ortaöğretim. Genel ortaöğretim; ilköğretime dayalı en az dört yıllık zorunlu eğitimle öğrencilere genel kültür kazandırmanın yanı sıra, ilgi, istek ve yetenekleri doğrultusunda yükseköğretime, hem yükseköğretime veya geleceğe hazırlayan eğitim öğretim sürecidir.


293

Cumhuriyetin ilan edildiği 1923-1924 öğretim yılında Türkiye’de ortaöğretim; ortaokul, lise ve ilk öğretmen okullarını kapsıyordu. Farklı adlarda ve görevlere sahip pek çok ortaokul ve lise bulunuyordu. Liseler ortaokula dayalı olarak hiz-met veriyordu. 1973 yılında ortaokulların ilköğretim kademesine aktarılmasıyla genel ortaöğretim genel liselerden ibaret hale gelmişti.

1923-1924 öğretim yılında Türkiye’de 23 lise bulunuyor; bunlarda 513 öğret-men görev yapıyor; 1.241 öğrenci öğrenim görüyordu. 2016-17 öğretim yılında okul sayısı 5.225’e, öğretmen sayısı 147.052’ye, öğrencilerinki ise 3.136.440’a çık-mıştı.52 Eğitim programlarının kaynağı olan toplumsal ihtiyaçların çeşitlenmesi-ne paralel olarak genel lise program/okul türü sayısı da artmıştır.

Milli Eğitim Bakanlığı genel ortaöğretim kurumlarında eğitim ve öğretimin kalitesini artırmak için de önemli çalışmalar yapmıştır. Bilişim devrimi ve küre-selleşmenin beraberinde getirdiği yeni koşullar, Avrupa Birliği müktesebatı gibi etkenler, eğitimde yükselen değerler eğitim programlarının yeniden yapılandı-rılmasında etkili olmuştur. Fakat genel liseler bugün de geliştirmeye açık nitel sorunlarla karşı karşıyadır.

Mesleki ve Teknik Öğretim. İlköğretime dayalı en az dört yıllık zorunlu eği-timle öğrencilere genel kültür kazandırmanın yanı sıra, ilgi, istek ve yetenekleri doğrultusunda yükseköğretime, hem yükseköğretime hem mesleğe veya geleceğe ve iş alanlarına hazırlayan eğitim öğretim sürecidir.

Osmanlı İmparatorluğu tarihe karıştığında Türkiye henüz bir tarım ülkesi gö-rünümündeydi. Nüfusun yaklaşık % 90’ı köylerde yaşıyordu. Bu köylerin de % 80’inde okul yoktu. Tanzimat’tan beri süregelen cılız sanayileşme çalışmaları gibi mesleki ve teknik eğitimi geliştirme yolunda atılan adımlar da kalkınmış ülkeler-deki nicel ve nitel gelişmelere göre son derece yetersizdi.53

Mustafa Necati Bey’in Maarif Vekilliği döneminden itibaren mesleki ve teknik eğitimin geliştirilmesi Türkiye’nin öncelikli hedefleri arasında yer aldı. 1926 yılı sonlarından başlanarak bu yolda kayda değer atılımlar atıldı.54 Öncelikle Avrupa ülkeleri ve ABD’den uzmanlar/heyetler getirilerek, ülkenin ihtiyaçları ve mev-cut eğitim sistemi inceletildi.55 Bu uzmanlardan Belçikalı Omer Buyse’nin raporu doğrultusunda Ankara’da bir Kız Meslek Öğretmen Okulu (1934) ile Erkek Mes-lek Öğretmen Okulu (1937) açıldı. Ayrıca, sözü edilen okulların açılmasından önce ülkenin nitelikli öğretmen gereksinimini karşılamak için çok sayıda eleman öğretmenlik öğrenimi görmek üzere Batı ülkelerine gönderildi. Yalnız 1927 yılın-da yurtdışına gönderilenlerin sayısı 133’tü.56 Buna paralel olarak, 1927-1938 yıl-larında bazı dallardaki nitelikli öğretmen ihtiyacını karşılamak amacıyla Avrupa ülkelerinden 65 öğretmen getirilmişti.57

1930’lu yıllardan itibaren Türkiye’de mesleki ve teknik eğitim hızla gelişmeye başladı. Bunda toplumsal ve ekonomik gelişime paralel olarak mesleki ve teknik eğitime olan ihtiyacın artması önemli rol oynadı. Öğretmen yetiştiren kurumla-rın tür, sayı ve kapasiteleri arttırıldı. Bu çabaların sonucu olarak 1923-24 öğretim


294

yılından 2016-17 öğretim yılına kadar Türkiye’deki mesleki ve teknik ortaöğretim kurumu sayısı 64’ten 5.851’e, öğrenci sayısı 6.547’den 2.713.513’e çıkmıştır.58

8.5.1.4. YükseköğretimYükseköğretim; ortaöğretime dayalı, en az iki yıllık yükseköğrenim veren

eğitim kurumlarının tümünü kapsar. Yükseköğretim kurumları; üniversiteler, fakülteler, enstitüler, yüksekokullar, konservatuarlar, meslek yüksekokulları, uy-gulama ve araştırma merkezleridir.

Yükseköğretimin amaç ve görevleri, milli eğitimin genel amaçlarına ve temel ilkelerine uygun olarak, (1) Öğrencileri ilgi, istidat ve kabiliyetleri ölçüsünde ve doğrultusunda yurdumuzun bilim politikasına ve toplumun yüksek seviyede ve çeşitli kademelerdeki insan gücü ihtiyaçlarına göre yetiştirmek; (2) Çeşitli ka-demelerde bilimsel öğretim yapmak; (3) Yurdumuzu ilgilendirenler başta olmak üzere, bütün bilimsel, teknik ve kültürel sorunları çözmek için bilimleri genişle-tip derinleştirecek inceleme ve araştırmalarda bulunmak; (4) Yurdumuzun türlü yönde ilerleme ve gelişmesini ilgilendiren bütün sorunları, Hükümete ve kurum-larla da elbirliği etmek suretiyle öğretim ve araştırma konusu yaparak sonuç-larını toplumun yararlanmasına sunmak ve Hükümetçe istenecek inceleme ve araştırmaları sonuçlandırarak düşüncelerini bildirmek; (5) Araştırma ve incele-melerinin sonuçlarını gösteren, bilim ve tekniğin ilerlemesini sağlayan her türlü yayınları yapmak; (6) Türk toplumunun genel seviyesini yükseltici ve kamuo-yunu aydınlatıcı bilimsel verileri sözle, yazı ile halka yaymak ve yaygın eğitim hizmetlerinde bulunmaktır.

Cumhuriyet, Osmanlı’dan o günün Türkiye’si için önemli bir yükseköğretim birikimi devralmıştır. Bunların en önemlisi, 15. yüzyılda Fatih Sultan Mehmet tarafından kurulan “Fatih Medresesi”nin devamı olarak kabul edilen, fakat Batı tipi bir üniversite olarak 1900’de faaliyete geçen Darülfünun idi. 1919 yılındaki yeniden yapılanmadan sonra bu kurum, hukuk, tıp, edebiyat ve fen fakültelerin-den oluşan, özerkliğe sahip bir üniversite haline gelmişti. Darülfünun’dan başka Mekteb-i Mülkiye, Sanayi-i Nefise Mektebi, Mühendis Mekteb-i Âlisi, Hamidiye Ticaret Mektebi, Orman Mekteb-i Âlisi, Yüksek Ziraat Mektebi, Baytar Mekteb-i Âlisi ve Robert Koleji, birer yükseköğretim kurumu olarak Cumhuriyet’e intikal etmişti. Ayrıca, Deniz Harp Okulu ile Kara Harp Okulu da birer yükseköğretim kurumuydu. Bütün bu kurumlar İstanbul’da faaliyet gösteriyordu.

Darülfünun, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e intikal eden yükseköğretim kurum-larının en önemlisiydi. Cumhuriyet, ondan hem bilim üretmesini, hem de in-kılaplara siyasi/ideolojik destek vermesini bekliyordu. Nitekim Haziran 1925’te Darülfünun’u ziyaret eden Maarif Vekili Hamdullah Suphi [Tanrıöver], bu bek-lentiyi yaptığı konuşmada yer verdiği “Cumhuriyet’i kuranlar Cumhuriyetçi ye-tiştirmeyi sizden bekliyor” sözleriyle açık bir biçimde dile getirmişti. Ne var ki Cumhuriyet’i kuran kadro, Türkiye’yi baştan aşağı yeniden yapılandıran inkılap-


295

lar ve kültür hareketleri sırasında Darülfünun’dan beklediği desteği görememişti. Darülfünun’un kaldırıldığı sırada Maarif Vekili olan Dr. Reşit Galip, bu konuda şu çarpıcı eleştiride bulunmuştu:

Memlekette siyasi, sosyal büyük inkılaplar oldu. Darülfünun bunlara tarafsız, müşahit kaldı. İktisadi sahalarda esaslı hareket-ler oldu, Darülfünun bunlardan habersiz göründü. […] Harf İn-kılabı oldu, öz dil hareketi başladı, Darülfünun hiç tınmadı. Yeni tarih anlayışı, milli bir hareket halinde bütün ülkeyi sardı, Darül-fünun’da buna alaka uyandırabilmek için üç yıl kadar beklemek ve uğraşmak lazım geldi. İstanbul Darülfünunu artık durmuştu.59

Yalnız Türk İnkılabı’nın lider kadrosu değil, bazı bilim adamları da Darülfü-nun hakkında olumsuz bir görüşe sahipti. Bu bilim adamlarına göre, Darülfünun kaliteli eğitim ve öğretim vermiyor, yeterli nicelik ve nitelikte bilimsel araştırma yapmıyordu. Darülfünun’un çalışmalarını yeterli bulmayan Cumhuriyet hükü-meti, 1932 yılında İsviçreli Prof. Albert Malche’i Türkiye’ye davet ederek, Da-rülfünun’un düzeltilmesi için çözüm önerilerini içeren bir rapor hazırlamasını istedi. Prof. Malche hazırladığı raporda Türkiye’nin geleceği için bu kurumda köklü bir reform yapılması gerektiğini belirtti. Bu görüş ve gelişmelere paralel olarak 1933 yılında yapılan yasal düzenlemelerle Darülfünun kapatıldı ve yerine İstanbul Üniversitesi kuruldu. Bu reform sırasında, eski öğretim kadrosundan 71’i profesör olmak üzere 157 kişi açıkta bırakıldı. İstanbul Üniversitesi kurulu-şuna esas olan yasa gereği tıp, hukuk, fen ve edebiyat fakültelerinden meydana geliyordu. 180 kişilik yeni öğretim kadrosunda 38’i ordinaryüs profesör ve 4’ü profesör olmak üzere toplam 42 yabancı bilim adamı da görev almıştı.60

Maarif Vekili Dr. Reşit Galip İstanbul Üniversitesi’nin açılışında yaptığı ko-nuşmada, “[…] Yeni üniversitenin en esaslı vasfı milliliği ve inkılapçılığıdır. […] Türk inkılabının ideolojisini yeni üniversite işleyecektir” diyerek, bu kurumun nitelik ve misyonu hakkındaki görüşlerini/beklentilerini dile getirmiştir. Buna paralel olarak, yükseköğretim gençliğini milliyetçilik ve inkılapçılık ilkelerini içselleştirmiş olarak yetiştirmek amacıyla, 1934 yılından itibaren hem İstanbul Üniversitesi’nde hem de diğer yükseköğretim kurumlarında zorunlu “Türk İnkı-lap Tarihi” dersi verilmeye başlanmıştır.

1933 Reformu, Türkiye’de çağdaş bilim anlayışının yerleşip kurumsal bir ni-telik kazanmasında önemli bir rol oynamıştır. Özellikle Almanya’daki Nazi zul-münden kaçıp Türkiye’ye yerleşen, bu yıllarda dünyada haklı bir şöhret kazanmış bilim adamları, ülkede birçok bilim dalının gelişmesini sağlamış, bazı bilim dal-ları onlar tarafından bizzat kurulmuştur. Bunlar, Cumhuriyet döneminin birçok ünlü Türk bilim adamını da yetiştirerek, Türkiye yükseköğretim ve bilim tarihin-de kalıcı izler bırakmıştır.61


296

Cumhuriyet hükümetleri bir yandan İstanbul’daki Darülfünun’un yerine İs-tanbul Üniversitesi’ni kurarken, diğer yandan da yeni başkentte Ankara Üniver-sitesi’nin temellerini hazırlayacak yükseköğretim atılımları gerçekleştirmiştir. Bunların ilki, 1925 yılında Ankara Adliye Hukuk Mektebi’nin açılmasıydı. Açı-lışında yaptığı konuşmada Atatürk, bu okulun kuruluş gerekçesini Darülfünun’a bağlı Hukuk Medresesi’nin laik Cumhuriyet’in ihtiyaç duyduğu çağdaş hukuk-çuları yetiştirememesi olarak ifade etmiştir. Adliye Hukuk Mektebi, 1927 yılında Ankara Hukuk Fakültesi adını almıştır. Türk hukuk devriminin hayata geçirilme-sinde, bu fakültede yetişen hukukçuların önemli bir katkısı olmuştur.

Cumhuriyet’in Ankara’daki çok önemli bir diğer yükseköğretim atılımı ise, bir ulus devlet olan Türkiye Cumhuriyeti’nde “ulus devlet kültürü”nün inşası ve yaygınlaştırılması amacıyla, 1936 yılı başında Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’nin açılması olmuştur. Fakültenin kuruluş amacı, Atatürk’ün büyük ilgi ve özveriyle gelişimine önayak olduğu dil, tarih ve coğrafya çalışmalarını kurumsal bir yapıya kavuşturmak, böylece söz konusu alanlarda uzman yetiştirip, bilimsel araştırma/yayın yapılmasını sağlamaktır. Kuruluş amacına uygun olarak bu kurum, Türki-ye’de dil, tarih ve coğrafya bilim dallarının gelişimine, bu alanlarda bilinçlenmeye önemli katkılarda bulunmuştur.

1928 yılında Halkalı Ziraat Mektebi kapatılmış, yerine 1930 yılında Ankara Yüksek Ziraat Mektebi açılmıştır. 1933 yılında Ankara’da Yüksek Ziraat Enstitü-sü kurulmuştur. Bu kurum tabii ilimler, ziraat, baytar ve ziraat sanatları fakül-telerinden meydana geliyordu. Bir yıl sonra İstanbul Yüksek Orman Mektebi, Orman Fakültesi olarak Yüksek Ziraat Enstitüsü’ne bağlanmıştır. Yüksek Zira-at Enstitüsü, bir enstitü olarak kurulmuşsa da, bir üniversite gibi yapılanmıştır. Açıldığında öğretim üyelerinin tamamı Alman profesörlerdi. Bu kurum, yaptığı bilimsel araştırmalarla Cumhuriyet döneminde ziraat araştırmaları ve eğitiminin kurumsallaşmasında hayati bir rol oynamıştır.

1936-1937 öğretim yılında İstanbul’daki Mülkiye Mektebi, Atatürk’ün teklifi üzerine, Siyasal Bilgiler Okulu adıyla Ankara’ya nakledilmiştir. Bu okul, Cumhu-riyet’in kaymakam ve vali gibi genç yöneticilerinin yetişmesini sağlamıştır.

Atatürk’ün en büyük hedeflerinden biri, ilk ve ortaöğretimin yanı sıra yükse-köğretimin de yurdun her köşesine yayılmasını sağlamaktı. Bu bağlamda, arzula-rından biri de Van Gölü kenarında büyük bir üniversitenin kurulmasıydı. Bunu hem Türk milletinin çağdaş uygarlık düzeyini yakalaması, hem de milli birlik ve bütünlük için önkoşul olarak görüyordu. Gelecek on yıllarda Türkiye Cumhu-riyeti onun bu vasiyetini Van 100. Yıl Üniversitesi’ni kurarak yerine getirmiştir.

Atatürk’ten sonra da Cumhuriyet hükümetleri diğer alanlarda olduğu gibi yükseköğretim alanında da önemli gelişmeler kaydetmiştir. Nitekim ülkede tek Üniversite (Darülfünun/İstanbul Üniversitesi) varken Ağustos 2018 itibariyle bu sayı 206 olmuştur. Bunların 128’i devlet üniversitesi, 72’si vakıf üniversitesi, 5’i vakıf meslek yüksekokuludur.62


297

1923-1924 öğretim yılında 9 olan fakülte/yüksekokul sayısı 2016-2017 öğre-tim yılında 3.729’a, öğretim elemanı sayısı 307’den 151.763’e, öğrenci sayısı ise 2.914’ten 6.627.509’a yükselmiştir. 63

8.5.2. Yaygın EğitimYaygın eğitim, örgün eğitim yanında veya dışında düzenlenen eğitim faaliyet-

lerinin tümünü kapsar. Yaygın eğitimin özel amacı, millî eğitimin genel amaçla-rına ve temel ilkelerine uygun olarak, örgün eğitim sistemine hiç girmemiş olan veya herhangi bir kademesinde bulunan, ya da bu kademeden çıkmış vatandaşla-ra örgün eğitimin yanında veya dışında;

· Okuma-yazma öğretmek, eksik eğitimlerini tamamlamaları için sürekli eğitim olanağı hazırlamak,

· Bilimsel, teknolojik, ekonomik, sosyal ve kültürel gelişmelere uyumlarını kolaylaştırıcı eğitim olanağı sağlamak

· Milli kültür değerlerimizi koruyucu, geliştirici, tanıtıcı ve benimsetici nite-likte eğitim yapmak,

· Toplu yaşama, dayanışma, yardımlaşma, birlikte çalışma ve örgütlenme anlayış ve alışkanlıkları kazandırmak,

· Ekonominin gelişimi doğrultusunda ve istihdam politikasına uygun mes-lek edinmelerini sağlayıcı olanaklar hazırlamak,

· Beslenme ve sağlıklı yaşam tarzını benimsetmek, · Çeşitli mesleklerde çalışanlara, gelişmeleri için gerekli bilgi ve becerileri

kazandırmak, · Boş zamanlarını yararlı bir biçimde değerlendirme ve kullanma alışkanlık-

ları kazandırmak[tır].

Bu amaçları gerçekleştirmek için milli eğitim sisteminde bazı okul türleri/programlar kullanılmıştır. 2017-2017 öğretim yılı itibariyle Türkiye’de yaygın eği-tim kapsamına giren okul türleri Açık Öğretim Ortaokulu, Açık Öğretim Lisesi ve Mesleki Açık Öğretim Lisesidir. Bu öğretim yılında tek Açık Öğretim Lisesin-de (Genel+Mesleki) toplam 1.554.938 öğrenci öğrenim görüyordu.


298

NOTLAR

1 Yahya Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, 8. Baskı, İstanbul 2001, s. 297.2 T. C. Millî Eğitim Bakanlığı [MEB], Cumhuriyetin 50. Yılında Rakam ve Grafiklerle Millî Eği-

timimiz, İstanbul 1973, s. 42, 86. 3 Mustafa Ergün, Atatürk Devri Türk Eğitimi [Atatürk Devri...], Ankara 1982, s. 45-47.4 Bu çatışmanın öğretmen okulları üzerindeki yansımaları için bkz. Yahya Akyüz, Türkiye’de

Öğretmenlerin Toplumsal Değişmedeki Etkileri, Ankara 1978, s. 19 vd.5 Education in Britain, Central Office of Information Reference Pamphlet, London 1956, s. 4-6.6 Ziya Gökalp, “Maarif Meselesi”, Terbiyenin Sosyal ve Kültürel Temelleri, I, (Haz. Rıza Kardaş),

İstanbul 1973, s. 171-190. 7 Cemil Öztürk, “The Emergence of Modern Education in the Ottoman Empire (1776-1876)”,

Education in the Balkans: From the Enlightenment to the Founding of the Nation-States, (Ed. Nikos Terzis), Thessaloniki 2000, s. 89-108.

8 “Maarif Kongresi”, Hâkimiyet-i Milliye, 17 Temmuz 1921; MEB, Atatürk’ün Maarife Ait Direk-tifleri, Ankara 1990, s. 3-5.

9 Atatürk’ün eğitime dair görüşleri için bkz. MEB, Atatürk’ün Maarife..., s. 2-42; Millî Eğitim Gençlik ve Spor Bakanlığı [MEGSB], Atatürkçülük, II. Kitap, İstanbul 1988, s. 290-305.

10 Teşkilat-ı Esasiye Kanunu / 1924 (Suna Kili, Türk Anayasaları, 2. Baskı, İstanbul 1982 içinde), madde: 2, 80, 87.

11 Maarif Vekâleti [MV], Türkiye Cumhuriyeti Maarifi 1923-1943, Ankara 1944, s. 9-10.12 MV, Türkiye Cumhuriyeti Maarifi..., s. 10-11.13 Bkz. Selçuk Kantarcıoğlu, Türkiye Cumhuriyeti Hükûmet Programlarında Kültür, Ankara

1987, s. 35-88.14 Turhan Oğuzkan, “Orta Dereceli Genel Öğretim Kurumlarının Gelişmesi”, Cumhuriyet Döne-

minde Eğitim, İstanbul 1983, s. 294-295.15 Bu kongre hakkında geniş bilgi için bkz. Y. Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, İstanbul 2001, s. 292-

293; aynı yazar, “Atatürk ve 1921 Eğitim Kongresi”, Cumhuriyet Döneminde Eğitim, İstanbul 1983, s. 89-104; M. Ergün, Atatürk Devri..., s. 17-18.

16 Bkz. MEB, 2002 Yılı Başında Millî Eğitim, Ankara 2001, s. 23-24.17 Bkz. TBMM ZC, 30.1.1337, VII, 451–452; 10.2.1337, VIII, 166-167 vd.18 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri [ASD], I, 4. Baskı, Ankara 1989, s. 315-318. 19 ASD, I, 347.20 Seçil Akgün, “Tevhîd-i Tedrisat”, Cumhuriyet Döneminde Eğitim, İstanbul 1983, s. 37-48; Ha-

lis Ayhan, Türkiye’de Din Eğitimi, İstanbul 1999, s. 23 vd.21 İlhan Başgöz, Türkiye’nin Eğitim Çıkmazı ve Atatürk, Ankara 1995, s. 78-79.22 M. Ergün, Atatürk Devri..., s. 50 vd.; H. Ayhan, a.g.e., s. 31.23 Y. Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, s. 339. Ayrıca bkz. H. Ayhan, a.g.e., s. 32-38.24 İ. Başgöz, a.g.e., s. 79-83. Geniş bilgi için bkz. M. Ergün, Atatürk Devri..., s. 55-61.25 Mekâtib-i İbtidâiyye Ders Müfredatı, İstanbul 1329, Numune 1; İlk Mekteplerin Müfredat

Programı, İstanbul 1340, s. 3, 4; İlk Mekteplerin Müfredat Programı, İstanbul 1926, s. 5; İlk-mektep Müfredat Programı, İstanbul 1930, s. 1 vd.

26 Ömer Okutan, “Din Eğitimi”, Cumhuriyet Döneminde Eğitim, İstanbul 1983, s. 415, 417.27 Faik Reşit Unat, Türkiye Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihî Bir Bakış, Ankara 1964, s. 6-8.28 Ayla Oktay - Cemil Öztürk, “Türkiye’de Kızların Eğitimi”, Eğitimde Nitelik Geliştirme / Eğitim-

de Arayışlar 1. Sempozyumu <13-14 Nisan 1991> Bildiri Metinleri, İstanbul 1991, s. 44-46.29 Nafi Atuf Kansu, Türkiye Maarif Tarihi, II, İstanbul 1932, s. 84-86.30 Sırasıyla bkz. Atatürkçülük, 3. Kitap, İstanbul 1984, s. 132; ASD, I, 4. Baskı, Ankara 1989, s. 245.31 Y. Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, s. 359-360; İ. Başgöz, a.g.e., s. 105-106.32 Bkz. Emel Doğramacı, Türkiye’de Kadının Dünü ve Bugünü, Ankara 1989, s. 89-93; Bernard


299

Caporal, Kemalizmde ve Kemalizm Sonrasında Türk Kadını (Çev. Ercan Eyüboğlu), Ankara 1982, s. 187-214; Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu (Çev. Metin Kıratlı), 2. Baskı, Ankara 1984, s. 272.

33 Bu konuda Giresun ilindeki gelişmeler için bkz. Sadık Sarısaman, Cumhuriyetin İlk Yıllarında (1923-1930) Giresun (Sosyal, Kültürel ve Ekonomik Hayat), İstanbul 1999.

34 DİE, Millî Eğitimde 50 Yıl, 1923–1973, Ankara 1973, s. 39, 55.35 Bkz. Bilâl N. Şimşir, Türk Yazı Devrimi, Ankara 1992, s. 18-29, 43-54; Saadettin Buluç, “Os-

manlılar Devrinde Alfabe Tartışmaları”, Harf Devriminin 50. Yılı Sempozyumu, Ankara 1981, s. 46-47.

36 M. Ergün, Atatürk Devri..., s. 87-88; Ahmet Merdivenci, Türk Yazı Devrimi ve Yurt Dışındaki Türklere Yansıması, İstanbul 1980, s. 47-48.

37 B. N. Şimşir, a.g.e., s. 131-155.38 Hasan Eren, “Millî Kültür Unsuru Olarak Türk Dili”, Millî Kültür Unsurlarımız Üzerine Genel

Düşünceler, Ankara 1985, s. 56.39 Cemil Öztürk - Arzu M. Nurdoğan, “Millet Mekteplerinde Yurttaşlık Eğitimi: Öğretim Prog-

ramı ve Ders Kitapları”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 5 (2001 Güz), 182.40 Mücteba İlgürel, “Millet Mektepleri”, Doğumunun 100. Yılında Atatürk’e Armağan, İstanbul

1973, s. 27-29.41 “Millet Mektepleri Talimatnamesi” [MMT 1928], Düstur, Üçüncü Tertip, X, Ankara 1934, madde: 1.42 C. Öztürk - A. M. Nurdoğan, a.g.m., s. 183.43 MMT 1928, madde: 4-5.44 Bkz. Afet İnan, “Ellinci Yılında Türk Harf Devrimi”, Harf Devriminin 50 Yılı..., s. 81-83; Ayın

Tarihi, 52 (1928), 37-22; a.g.e., 54 (1928), 3727, 3965.45 MMT 1928, madde: 3; MV., Millet Mektepleri Talimatnamesi, Ankara 1929, madde: 7-8; Ye-

dinci Millî Eğitim Şurası (5-15 Şubat 1962), İstanbul 1991, s. 297.46 Sudi Bülbül, “Türkiye’de Okuma - Yazma Çalışmaları ve Alınan Sonuçlar”, Okur - Yazarlık ve

Temel Öğrenme İhtiyaçları, Ankara 1990, s. 4.47 TBMM ZC, 25.6.1932, IX, 321.48 MEB, Millî Eğitim İle İlgili Bilgiler, 1997 – 1998 Öğretim Yılı, Ankara 1998, s. 1; MEB, Millî

Eğitim Sayısal Veriler, s. 13.49 MV, Türkiye Cumhuriyeti Maarifi…, Cetveller ve Grafikler.50 MEB, Cumhuriyetin 50. Yılında..., s. 32.51 Milli Eğitim Bakanlığı, Milli Eğitim İstatistikleri, 2016-17, Örgün Eğitim, [MEB, İstatistikleri,

2016-17], s. 11. 52 MEB, İstatistikler, 2016-17, s. 11.53 MEB, Millî Eğitim Sayısal Veriler, s. 13.54 MV., Türkiye Cumhuriyeti Maarifi, s. 75 vd.55 Cevat Alkan, Hıfzı Doğan ve S. İlhan Sezgin, Meslekî ve Teknik Eğitimin Esasları, İstanbul

1988, s. 39.56 MV., Türkiye Cumhuriyeti Maarifi, s. 75 vd. Ayrıca bkz. Cemil Öztürk, Atatürk Devri…, s. 233.57 C. Alkan ve diğ., a.g.e., s. 41.58 MEB, İstatistikler, 2016-17, s. 11.59 Ersoy Taşdemirci, Belgelerle 1933 Üniversite Reformunda Yabancı Bilim Adamları, Ankara

1992, s. 5’ten aktaran Durmuş Yalçın, “Yükseköğretim”, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, II, Anka-ra 2002, s. 140.

60 İstanbul Üniversitesi, I, İstanbul 1983, s. 17.61 D. Yalçın, a.g.m., s. 156-157. Darülfünun reformu hakkında geniş bilgi için bkz. Ali Arslan,

Darülfünun’dan Üniversite’ye, İstanbul 1995.62 https://istatistik.yok.gov.tr/ (15.08.2018).63 MEB, İstatistikler, 2016-17, s. 11.


300

KAYNAKÇA

Basılı Resmi Belgelerİlk Mekteplerin Müfredat Programı, İstanbul 1340.İlk Mekteplerin Müfredat Programı, İstanbul 1926.İlkmektep Müfredat Programı, İstanbul 1930.Köy Enstitüleri Kanunu, Resmî Gazete, S. 4491, 22.4.1940.Mekâtib-i İbtidâiyye Ders Müfredatı, İstanbul 1329.Millet Mektepleri Talimatnamesi, Ankara 1929.“Millet Mektepleri Talimatnamesi”, Düstur, Üçüncü Tertip, X, Ankara 1934.TBMM ZC, 25.6.1932, IX; 30.1.1337, VII; 10.2.1337, VIII.Yedinci Millî Eğitim Şurası (5-15 Şubat 1962), İstanbul 1991.

Kitaplar ve Makaleler2002 Yılı Başında Millî Eğitim, Millî Eğitim Bakanlığı, Ankara 2001.Akgün, Seçil, “Tevhîd-i Tedrisat”, Cumhuriyet Döneminde Eğitim, İstanbul 1983, s. 37-48.Akyüz, Yahya, “Atatürk ve 1921 Eğitim Kongresi”, Cumhuriyet Döneminde Eğitim, İstanbul 1983,

s. 89-104.Akyüz, Yahya, Türk Eğitim Tarihi, 8. Baskı, İstanbul 2001.Akyüz, Yahya, Türkiye’de Öğretmenlerin Toplumsal Değişmedeki Etkileri, Ankara 1978.Alkan, Cevat, Hıfzı Doğan ve S. İlhan Sezgin, Meslekî ve Teknik Eğitimin Esasları, İstanbul 1988.Arslan, Ali, Darülfünun’dan Üniversite’ye, İstanbul 1995.Atatürk’ün Maarife Ait Direktifleri, Millî Eğitim Bakanlığı, Ankara 1990.Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, I, 4. Baskı, Ankara 1989.Atatürkçülük, II-III. Kitap, İstanbul 1984, 1988.Ayhan, Halis, Türkiye’de Din Eğitimi, İstanbul 1999.Ayın Tarihi, 52 (1928).Başgöz, İlhan, Türkiye’nin Eğitim Çıkmazı ve Atatürk, Ankara 1995.Buluç, Saadettin, “Osmanlılar Devrinde Alfabe Tartışmaları”, Harf Devriminin 50. Yılı Sempozyu-

mu, Ankara 1981, s. 45-48.Bülbül, Sudi, “Türkiye’de Okuma - Yazma Çalışmaları ve Alınan Sonuçlar”, Okur - Yazarlık ve Temel

Öğrenme İhtiyaçları, Ankara 1990.Caporal, Bernard, Kemalizmde ve Kemalizm Sonrasında Türk Kadını (Çev. Ercan Eyüboğlu), An-

kara 1982.Cumhuriyetin 50. Yılında Rakam ve Grafiklerle Millî Eğitimimiz, Millî Eğitim Bakanlığı, İstanbul

1973.Doğramacı, Emel, Türkiye’de Kadının Dünü ve Bugünü, Ankara 1989.Education in Britain, Central Office of Information Reference Pamphlet, London 1956.Eren, Hasan, “Millî Kültür Unsuru Olarak Türk Dili”, Millî Kültür Unsurlarımız Üzerine Genel Dü-

şünceler, Ankara 1985.Ergün, Mustafa, Atatürk Devri Türk Eğitimi, Ankara 1982.


301

Gökalp, Ziya, “Maarif Meselesi”, Terbiyenin Sosyal ve Kültürel Temelleri, I, (Haz. Rıza Kardaş), İs-tanbul 1973, s. 171-190.

İlgürel, Mücteba, “Millet Mektepleri”, Doğumunun 100. Yılında Atatürk’e Armağan, İstanbul 1973.İnan, Afet, “Ellinci Yılında Türk Harf Devrimi”, Harf Devriminin 50. Yılı Sempozyumu, Ankara

1981, s. 79-84.İstanbul Üniversitesi, I, İstanbul 1983.Kansu, Nafi Atuf, Türkiye Maarif Tarihi, II, İstanbul 1932.Kantarcıoğlu, Selçuk, Türkiye Cumhuriyeti Hükûmet Programlarında Kültür, Ankara 1987.Kili, Suna Türk Anayasaları, 2. Baskı, İstanbul 1982.Lewis, Bernard, Modern Türkiye’nin Doğuşu (Çev. Metin Kıratlı), 2. Baskı, Ankara 1984.Maarif 1937-1938 İstatistiği, Başvekâlet İstatistik Umum Müdürlüğü, İstanbul 1939.“Maarif Kongresi”, Hâkimiyet-i Milliye, 17 Temmuz 1921.Merdivenci, Ahmet, Türk Yazı Devrimi ve Yurt Dışındaki Türklere Yansıması, İstanbul 1980.Millî Eğitim İle İlgili Bilgiler, 1997-1998 Öğretim Yılı, Millî Eğitim Bakanlığı, Ankara 1998.Millî Eğitimde 50 Yıl, 1923-1973, Devlet İstatistik Enstitüsü, Ankara 1973.Oğuzkan, Turhan, “Orta Dereceli Genel Öğretim Kurumlarının Gelişmesi”, Cumhuriyet Dönemin-

de Eğitim, İstanbul 1983.Oktay, Ayla – Cemil Öztürk, “Türkiye’de Kızların Eğitimi”, Eğitimde Nitelik Geliştirme / Eğitimde

Arayışlar 1. Sempozyumu <13-14 Nisan 1991> Bildiri Metinleri, İstanbul 1991, s. 43-56.Okutan, Ömer, “Din Eğitimi”, Cumhuriyet Döneminde Eğitim, İstanbul 1983.Öztürk, Cemil – Arzu M. Nurdoğan, “Millet Mekteplerinde Yurttaşlık Eğitimi: Öğretim Programı

ve Ders Kitapları”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 5 (Güz 2001).Öztürk, Cemil, “Cumhuriyet Döneminde Öğretmen Yetiştirme”, 75 Yılda Eğitim, (Ed. Fatma Gök),

İstanbul 1999.Öztürk, Cemil, “The Emergence of Modern Education in the Ottoman Empire (1776-1876)”, Edu-

cation in the Balkans: From the Enlightenment to the Founding of the Nation-States, (Ed. Nikos Terzis), Thessaloniki 2000, s. 89-108.

Öztürk, Cemil, Atatürk Devri Öğretmen Yetiştirme Politikası, Ankara 1996.Sarısaman, Sadık, Cumhuriyetin İlk Yıllarında (1923-1930) Giresun (Sosyal, Kültürel ve Ekonomik

Hayat), İstanbul 1999.Şimşir, Bilâl N., Türk Yazı Devrimi, Ankara 1992.Taşdemirci, Ersoy, Belgelerle 1933 Üniversite Reformunda Yabancı Bilim Adamları, Ankara 1992.Turan, Kemal, Meslekî ve Teknik Eğitimin Gelişmesi ve Mehmet Rüştü Uzel, İstanbul 1992.Türkiye Cumhuriyeti Maarifi 1923–1943, Maarif Vekâleti, Ankara 1944.Unat, Faik Reşit, Türkiye Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihî Bir Bakış, Ankara 1964.Yalçın, Durmuş, “Yükseköğretim”, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, II, Ankara 2002, s. 137-185.

303

Cemil Öztürk

9.1. GİRİŞ

Türk İnkılabı, kökleri yüz yıldan fazla geriye gitmekle beraber fiilen Milli Mücadele ile başlayıp, büyük ölçüde Atatürk’ün vefatıyla sona erer. Hemen her alanda olduğu gibi ekonomide de Türkiye Cumhuriyeti, Osmanlı mirası üzerinde, köklü bir değişim ve yapılanmaya giderek, çağının en etkin/verimli ekonomik modellerinden birini oluşturmayı başarmıştır. Milli Mücadele dönemi ve Cumhuriyet’in ilk yıllarında izlenen politikaları biçimlendiren faktörlerin belki de en önemlisi, hiç kuşkusuz, Osmanlı’nın enkazından geriye kalan yarı sömürge ekonomisidir. Bu nedenle bu bölümde, ilk önce Kemalist kadronun yarı sömürgelikten kurtulup tam bağımsız yeni bir Türkiye kurma mücadelesi irdelenecek, daha sonra ülke kalkınması için izlenen ekonomi politikaları ele alınacaktır.

9.2. ATATÜRK DÖNEMİ: MİLLİ EKONOMİ KURMA GİRİŞİMİ

9.2.1. Yarı Sömürgelikten Tam Bağımsızlığa9.2.1.1. Osmanlı MirasıOsmanlı Devleti’nin bir yarı sömürge haline geldiğini gösteren olgular, (1)

giderek ağırlaşan ve kapsamı genişleyen kapitülasyonlar, (2) çevrilemez hale gelen dış borçlar ve Düyun-ı Umumiye İdaresi (DUİ) ile (3) ayrıcalıklı yabancı sermaye yatırımlarıdır. Türkiye, önce bu üç olgu dolayısıyla iktisadi, sonra da büyük ölçüde askeri ve siyasi alanlarda emperyalizmin denetimine girmiştir.1

Osmanlı devleti, özellikle 19. yüzyıl boyunca, bir yandan siyasi ve askeri gücünü kaybederken, öte yandan da siyasi ve askeri destek aldığı Batılı devletlere, sonraki

9 . B Ö L Ü M

CUMHURİYET DÖNEMİ TÜRKİYE EKONOMİSİ


304

yıllarda Japonya gibi dünyanın başka coğrafyalarında bulunan ülkelere verdiği kapitülasyonlarla adli, mali ve iktisadi bağımsızlığını yitirmiştir. Bu bağlamda 1838 Balta Limanı Antlaşması’ndan itibaren yerli sanayiyi koruyacak gümrük düzenlemeleri yapma olanağını kaybetmiştir. Öyle ki, Tanzimat’tan itibaren Osmanlı pazarlarındaki yabancı ticari ürünler, yerli olanlardan daha az vergiye tabiydi. Bu nedenle, yerli malların kaliteli ve ucuz ithal mallarla rekabet etme şansı kalmamıştı. Nitekim bu koşullar yüzünden iç pazarın taleplerini karşılayacak durumdaki Osmanlı tekstil sanayii, Tanzimat’ın son yıllarına gelindiğinde neredeyse çökmüştü.2 Osmanlı devleti için her geçen gün ağırlaşan milletlerarası siyasi koşullarda, yerli sanayi için yıkıcı bir hal alan kapitülasyonlardan kurtulma, adeta olanaksız bir hale gelmişti.

Kırım Harbi (1853-1856) sırasında başlayan dış borçlanma, Tanzimat devrinin sonuna doğru Osmanlı maliyesinin altından kalkamayacağı bir boyuta ulaşmıştı. Osmanlı hükümeti, 1875’te aldığı iç ve dış borçları ödeyemeyeceğini duyurmak, yani moratoryum* ilan etmek zorunda kalmıştı. Bu olayın sonunda Osmanlı vergi gelirlerinin önemli bir kısmı, önce Galata bankerleri, ardından da yabancı alacaklıları temsil eden DUİ tarafından yönetilmeye başlanmıştı. En önemli Osmanlı vergi gelirlerinin yaklaşık % 30’unu yöneten bu idare, her geçen gün özerk statüsünü güçlendirerek, adeta “devlet içinde devlet” gibi hareket eder3 olmuştu. Osmanlı devletinin son yıllarında, personel sayısı bakımından Maliye Nezareti’ninkinden daha geniş bir kadroya sahip olan DUİ, Babıâli’ye** karşı kayıtsız tutumunu, Trablusgarp Savaşı sırasında Osmanlı Devleti’yle savaşan İtalya’ya kredi verecek kadar ileri götürmüştü. Bu kurum, Birinci Dünya Savaşı yıllarında Almanya ve Avusturya, Mütareke yıllarında (1918-1922) ise İtilaf devletleri ile işbirliğine giderek, doğrudan emperyalizme hizmet eden bir vasıta haline gelmişti.4

Tanzimat’tan sonra ülkeye girmeye başlayan yabancı sermaye, anavatanlarının sahip olduğu geniş kapitülasyonlardan da faydalanarak, tam bir sömürü aracına dönüşmüştür. Gerçi yabancı sermaye, ülkeye demiryolu ulaşımı, deniz taşımacılığı, tramvay işletmeciliği, elektrikli aydınlatma, havagazı, telgraf gibi modern ulaşım ve haberleşme tekniklerini getirmişti.5 Fakat, bunlar üretimi artırıp ülkenin kalkınmasına katkıda bulunmaktan ziyade Batı’nın ekonomik çıkarlarına hizmet etmişti.6 Örneğin ulaşım sektöründeki yatırımlar Osmanlı ekonomisinin bütünleşmesine katkıda bulunmaktan çok, ülkenin zenginliklerini Batı’ya aktaran birer vantuz (emici) işlevi görmüştü. Öte yandan Osmanlı devleti, yabancı sermayeye inşa ettikleri demiryolları için “kilometre garantisi” denen kâr güvenceleri vermişti. Dolayısıyla, bunların birer ekonomik işletme olması gerekmiyordu. Çünkü iyi işletilmediği veya gerekli işletme yatırımları yapılmadığı için zarar etseler bile, öngördükleri kârlar Babıâli tarafından ödeniyordu. Böylece,

* Borç erteleme.** Son yüz yılda Osmanlı hükümetine verilen adlardan biri.


305

sözü edilen yatırımlar, ülkenin kalkınmasına katkıda bulunmak şöyle dursun, zaman içinde devlet hazinesi üzerinde ağır bir yük haline gelmişti.

Osmanlı devletinin son kırk yılında yarı sömürge niteliğini pekiştiren olgulardan biri de kısaca Reji İdaresi diye adlandırılan Osmanlı İmparatorluğu Müşterek Menfaatli Reji Şirketi’nin varlığıydı. Yabancı yatırımcılardan oluşan bir konsorsiyumun* kurduğu bu şirket, Osmanlı topraklarındaki tütün ekim, işleme ve ticaretini tekeline almıştı. Bu bağlamda, Osmanlı köylülerinin hangi topraklara tütün ekebileceğine karar verme hakkı, kendisine verilmişti. Dahası devlet, egemenlik sembollerinden birini, -tütünle sınırlı da olsa- vergi toplama hakkını bu şirkete devretmişti.7 Reji İdaresi’nin kolcu denen kendi kolluk kuvvetleri de bulunuyordu. Kolcular, yasak tütün ekimi yapan köylüleri veya tütün kaçakçılarını güç kullanarak engelleyebiliyordu. Bu gibi olaylarda, kolcularla köylüler ve/veya kaçakçılar arasında çıkan çatışmalarda binlerce Osmanlı vatandaşı hayatını kaybetmişti.8 Bu olaylar Anadolu’da birer ağıt niteliğindeki ayıngacı türkülerine konu olmuştu.

Bu yarı sömürge ekonomik yapısı, yukarıda da belirtildiği gibi, ülkenin siyasi ve askeri yönden de emperyalizmin denetimine girmesine zemin hazırlamıştır. Bundan dolayı 1910’lu yıllarda Osmanlı hükümetleri, özellikle de İttihat ve Terakki Partisi rejimi, ülkeye ekonomik bağımsızlığını yeniden kazandıracak bir “milli iktisat” politikası izlemeye başlamıştır. Bu politikanın en önemli hedeflerinden biri, gayrimüslim Osmanlı burjuvazisine karşı bir Türk burjuvazisi oluşturmaktı. Birinci Dünya Savaşı öncesi ve boyunca, bu yolda bir hayli mesafe alınmıştı.9 Bir diğer hedef ise, kapitülasyonlardan kurtularak mali ve iktisadi bağımsızlığı geri almaktı. Bu yolda da somut bir adım atılarak, Birinci Dünya Savaşı başlar başlamaz kapitülasyonlar kaldırılmıştı (9 Eylül 1914).10 Ne var ki, kapitülasyonların kaldırılması, yalnız savaştığımız İtilaf devletleri değil, aynı saflarda savaştığımız, müttefikimiz Almanya tarafından da protesto edilmişti. Zira müttefikimiz olmakla birlikte Almanya da Batı kapitalizminin bir temsilcisiydi ve Osmanlı ülkesinde büyük ekonomik çıkarları bulunuyordu. Kapitülasyonların kalkması, onun bu çıkarlarının tehlikeye girmesi demekti.

9.2.1.2. Milli Mücadele’nin “Tam Bağımsızlık” Misyonuİttihat ve Terakki rejiminin “tam bağımsızlık” yolundaki çabaları, Birinci

Dünya Savaşı’nın Osmanlı Devleti’nin yenilgisiyle sona ermesiyle sonuçsuz kalmıştır. Bununla beraber, tam bağımsızlık ülküsü, başta Mustafa Kemal Paşa olmak üzere Milli Mücadele’nin lider kadrosu tarafından güçlü bir biçimde sahiplenilmiştir. 19 Mayıs 1919’da kurtuluş meşalesini yakmak üzere Samsun’a çıktığında Mustafa Kemal’in tek hedefi, milli egemenliğe dayalı tam bağımsız yeni bir Türk devleti kurmaktır. Ona göre tam bağımsızlık, siyasi, askeri, adli, sosyal, ekonomik vs. alanlarda hiçbir yabancı gücün nüfuz ve denetimi altında

* Şirketler birliği.


306

bulunmamak demektir.11 Bunu başarmak, Mustafa Kemal’in önderliğindeki Milli Mücadele’nin temel hedefi olmuştur. Nitekim gerek Erzurum Kongresi,12 gerekse Sivas Kongresi13 kararları açık olarak bu hedefi vurgulamıştı.

Mustafa Kemal’in fikir ve telkinleriyle Osmanlı Meclis-i Mebusanı tarafından kabul edilen, Milli Mücadele’nin hedeflerini açıklayan bir manifesto (bildiri) niteliğindeki Misak-ı Milli’nin en önemli maddesi de tam bağımsızlıkla ilgili olanıdır. Bu maddede, ülkenin gelişebilmesi ve daha çağdaş bir yönetim şekline sahip olabilmesi için, her devlet gibi, Türkiye’nin de tam bir serbestliğe ve bağımsızlığa sahip olmasının şart olduğu belirtilmiştir. Bundan dolayı, siyasi, adli ve ekonomik gelişmeye engel olabilecek kayıtlara (kapitülasyonlar) karşı olunduğu açıklanmıştır. Ayrıca, Türkiye’ye düşecek dış borçların ödenmesinde de tam bağımsızlık anlayışından ödün verilmeyeceği belirtilmiştir.14

9.2.1.3. Sevr Modeli: Bir Emperyalizm ProjesiBununla beraber Sadrazam Damat Ferit Paşa Hükümeti, eski sadrazamlardan

Tevfik Paşa’nın ifadesiyle Türkiye’yi “İtilaf devletlerinin ortak egemenliği altında her türlü istiklal hakkından mahrum bir müstemleke haline getirmekte” olan Sevr Antlaşması’nı15 10 Ağustos 1920’de imzalamıştır. Bu “sözde” antlaşma, Türkiye’ye Çatalca’nın doğusu ile Sivas’ın batısı arasındaki toprakları bırakıyor, Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da bağımsız bir Ermenistan ile özerk bir Kürdistan kurulmasını öngörüyordu. Dahası, geriye kalan topraklarda Türkiye’ye tam bağımsız bir egemenlik kurma hakkı da tanımıyordu. Bu bağlamda ülke maliyesi, kurulan bir Milletlerarası Mali Komisyon aracılığıyla doğrudan yabancıların yönetim ve denetimine bırakılıyordu.16 Bu antlaşmaya ek olarak İtilaf devletlerinin aralarında imzaladıkları bir Üçlü Antlaşma ile de Anadolu’nun büyük bir bölümü işgal devletlerinin ekonomik nüfuz alanı haline getiriliyordu. İngiliz tarihçi Arnold Toynbee’nin ifadesiyle bu plan, “Batı emperyalizminin en şaşırtıcı örneklerinden biri”17 idi.

Elbette, Türk milletini temsil eden TBMM hükümeti, Sevr’in Türkiye için öngördüğü yağmaya ve sömürge düzenine razı olmamıştır. Gazi Mustafa Kemal Paşa’nın önderliğindeki Türk milleti, Misak-ı Milli’de açık ifadesini bulan tam bağımsızlık hedefine ulaşmak için tam bir ölüm kalım savaşı vermeye razıydı. Eylül 1922’de Yunan ordusunun Anadolu’dan çıkarılmasıyla, ülke askeri işgalden kurtulmuştu. Şimdi sıra, yüz yıldır Türkiye’yi geriliğe mahkûm eden yarı sömürge düzeninden kurtulmaya gelmişti. Bu düzen, milletlerarası antlaşmalarla kurulmuştu. Ortadan kaldırılması da yine diplomatik bir zeminde mümkün olabilirdi. Bu zemin de Kasım 1922’de başlayacak Lozan Barış Konferansı olacaktı.

9.2.1.4. Lozan Barış Antlaşması: Tam Bağımsız Türkiye’nin TescillenmesiTürk ordusunun Yunan kuvvetlerine karşı kazandığı askeri zaferler, İtilaf

devletlerine Sevr Antlaşması’nı Türk milletine dayatamayacaklarını göstermiştir.


307

Öyle ki, her askeri zaferden sonra bu devletler TBMM hükümetine bu antlaşmanın daha yumuşatılmış bir sürümünü teklif etmişlerdir. Örneğin, I. İnönü Zaferi’nden sonra, 27 Şubat-12 Mart 1921 tarihlerinde toplanan Londra Konferansı’nda teklif edilen barış planında, Sevr’e göre daha geniş mali ve iktisadi haklar önerilmiştir. Fakat Ankara, tam bağımsızlığın dışında hiçbir seçeneği kabul etmemiştir.

Bu arada, savaş sürerken diplomatik platformda tam bağımsızlığın tanınması yönünde bazı gelişmeler kaydedilmiştir. Batı emperyalizmine karşı Kemalist hareketi desteklemeyi kendi politikalarına uygun bulan Rus Sovyet hükümeti, Misak-ı Milli’yi tanıdığını, Osmanlı dönemine ait kapitülasyon antlaşmalarını reddettiğini açıklamıştır.18 Ayrıca, TBMM hükümeti Fransa ile imzaladığı Ankara İtilafnamesi ile bir İtilaf devletine meşruiyetini tescil ettiriyor; milli egemenliğinden ödün vermeden Suriye sınırını, -Hatay hariç- Misak-ı Milli’de öngörüldüğü gibi çizmeyi başarıyordu.19

Kurtuluş Savaşı’nın Türk ordusunun galibiyetiyle sona ermesinin ardından İtilaf devletleri, kendi ifadeleriyle “Doğu Sorunu”nu diplomatik bir çözüme kavuşturmak üzere, Türkiye’yi Lozan Barış Konferansı’na davet etti. Konferansa katılmak üzere Lozan’a hareket eden Türk heyetine, mali ve iktisadi bağımsızlıkla ilgili şu direktifler verilmişti: (1) Konferansın kesilmesine yol açsa bile kapitülasyonların kaldırılması talebinden vazgeçilmeyecektir. (2) Osmanlı borçları, bu devletten kopan ülkeler arasında eşit olarak paylaştırılacaktır. (3) Osmanlı borçlarından Türkiye’ye düşen hissenin Yunanistan’dan istenecek savaş tazminatına karşılık silinmesi sağlanacaktır. (4) Bu mümkün olmazsa, borcun 20 yıl içinde ödenmesi ve Düyun-ı Umumiye İdaresi’nin kaldırılması temin edilmelidir.20 (5) Türkiye’deki yabancı kuruluşlar Türk yasalarına tabi tutulmalıdır. Bu direktifleri alan İsmet (İnönü) Paşa’nın başkanlığındaki Türk heyeti, Sirkeci Garı’ndan “Yaşasın Misak-ı Milli” tezahüratlarıyla uğurlanmıştı. Özetle, Lozan’a giden Türk heyetine Milli Mücadele’nin tam bağımsızlık hedefini milletlerarası diplomatik zeminde kabul ettirme görevi verilmişti.

Mustafa Kemal Atatürk’ün ifadesiyle “Lozan Barış Konferansı, son iki yüzyılın birikmiş tüm sorunlarını halletmek” için toplanmıştı. Dolayısıyla, konferanstaki müzakereler tahmin edildiği gibi son derece yoğun ve çetin geçmişti. Bununla beraber, Kasım 1922’de açılan Lozan Barış Konferansı’nda, Şubat 1923’e gelinene değin sorunların çok büyük bir kısmı çözümlenmişti. Fakat müzakereler, Fransa ve İtalya’nın kapitülasyonların devamında ısrar etmesi, buna karşılık Türkiye’nin tam bağımsızlıktan ödün vermemesi yüzünden21 4 Şubat’ta kesintiye uğramıştı. Bu arada, Osmanlı borçları ve savaş tazminatı gibi mali sorunlarda da kayda değer anlaşmazlıklar bulunuyordu.22 İsmet Paşa, görüşmelerin kesintiye uğraması üzerine gazetecilerle yaptığı bir mülakatta, “Bütün fedakârlıkları yaptım, her şeyi kabul ettim, fakat memleketin iktisadi esaretini reddettim” diyecekti.23

Lozan Barış Konferansı’nın kesintiye uğraması, Türkiye’de ve dünyada geniş yankılar uyandırmıştı. Batı’nın ülkeyi yarı sömürgeleştiren emperyalist


308

uygulamaların devamında ısrar etmesi dolayısıyla Türkiye’de ciddi bir öfke seli meydana gelmişti. Mustafa Kemal Paşa, 17 Şubat 1923 günü İzmir’de toplanan Türkiye İktisat Kongresi’ni açarken yaptığı konuşmada, son yüzyılda Osmanlı ülkesinin verilen mali, iktisadi ve adli kapitülasyonlar yüzünden “ecnebilerin müstemlekesi” haline geldiğini, artık Türkiye’nin “esir ülkesi” yapılmasına izin verilmeyeceğini söylemişti. Paşa, böylece bir bakıma Batı’ya, barış görüşmelerinde tam bağımsızlığı zedeleyecek herhangi bir koşulun kabul edilmeyeceği mesajını veriyordu. Bu arada Mustafa Kemal, Türkiye’nin Sovyet tipi bir rejime yönelmeyeceğini vurgulamak için, milli çıkarlara aykırı olmamak kaydıyla her türlü yabancı sermaye yatırımını destekleyeceklerini de açıklamıştı.24

Bir buçuk aylık bir aradan sonra 23 Nisan 1923’te tekrar başlayan Lozan Barış Konferansı’nın ikinci devresinde Türkiye, Misak-ı Milli’de ortaya konan tam bağımsızlık hedefini gerçekleştirmeyi başardı. Gerçekten de uzun ve yorucu görüşmelerden sonra İtilaf Devletleri, Türkiye’nin bu yöndeki taleplerine razı olmak mecburiyetinde kaldı. 24 Temmuz 1923’te imzalanan Lozan Barış Antlaşması’na göre, yabancılar Türkiye’deki tüm adli, mali ve iktisadi kapitülasyon haklarından vazgeçiyordu. Bundan böyle Türkiye’de yabancılar kendi hukuklarına göre konsolosluklarının mahkemelerinde değil, Türk mahkemelerinde yargılanacaktı. Türkiye, gümrük tarifelerini tek taraflı olarak belirleyebilecek, fakat ülkeye yatırım yapmış yabancı sermayenin zarar görmemesi için bu hakkını 5 yıl sonra kullanabilecekti. Osmanlı borçları Osmanlı devletinin toprakları üzerinde kurulan devletler arasında paylaştırılıyor; Düyun-ı Umumiye İdaresi’nin yetkileri, Türkiye’nin payına düşen borçlarla ilgili alacakların tahsiliyle sınırlandırılıyordu. Dolayısıyla, borçlar bittiğinde bu kurumun varlığı da sona erecekti. Kısaca, Atatürk’ün Nutuk’ta “emsali görülmemiş bir siyasi zafer”25 olarak nitelendirdiği Lozan Antlaşması, Türkiye’ye yalnız Misak-ı Milli sınırları içerisinde siyasi bağımsızlığını getirmemişti; aynı zamanda onu yarı sömürgelikten de kurtarmıştı.

9.2.2. Liberal Sanayileşme ve Kalkınma Politikası Yılları (1923-1929) Boratav’a göre, 1923-1929 yılları arası Cumhuriyet dönemi, Türkiye iktisat

tarihi açısından “açık ekonomi koşullarında yeniden inşa” dönemidir. Bu dönem Lozan Antlaşması ile başlamakta ve 1929 dünya ekonomik krizi ile sona ermektedir. Bu yıllarda izlenen ekonomi politikasının genel yapısı, Cumhuriyet’in ilanıyla yaşanan siyasi kopuşa rağmen, 1908-1918 yıllarında izlenen “milli iktisat” siyasetiyle şaşılacak ölçüde bir devamlılık/paralellik göstermektedir. Nitekim Cumhuriyet rejimi de, 1920’li yıllarda, kendinden önceki dönem gibi, devlet eliyle yerli ve milli burjuvazi yetiştirmeyi, modernleşmenin temel mekanizması olarak görmüştür.26 Devletin ekonomiye olan müdahalelerinden doğan çekincelere rağmen, bu politika genel özellikleri bakımından “liberal” olarak nitelenmiştir.27 Hiç kuşkusuz, bu yıllarda izlenen iktisadi politikanın şekillenmesinde devralınan ekonomik miras önemli bir rol oynamıştır.


309

9.2.2.1. Devralınan Ekonomik MirasCumhuriyet, bir ülkenin iktisadi gelişmesini etkileyen temel faktörler

açısından çok kötü bir miras devralmıştır. Şöyle ki; on yılı aşkın savaşlarda nüfusun üretken kesiminin önemli bir bölümü kaybedilmişti. Sanayi ve ticaret büyük ölçüde gayrimüslimlerin elindeydi. Zaten sanayi de yok denecek kadar zayıftı. Öyle ki; 1913 sanayi sayımına göre, 1923 sınırları içinde 100’den fazla işçi istihdam eden kuruluş sayısı yalnızca 56 idi. Tarım ise adeta “tarihöncesinden kalma” teknikler, araç gereçler kullanılarak yapılmaktaydı. Madencilik birkaç yabancı sermaye yatırımıyla sınırlı kalmıştı. 4100 km demiryolu devralınmıştı; bunlar gerek savaşlar, gerekse uzun süre bakım ve onarım görmedikleri için, harap durumdaydı. Üç tarafı denizlerle çevrili olmasına rağmen denizcilik de yeterince gelişmemişti. Kara ulaşımının durumu ise daha da “vahim”di. Öyle ki yolların kötülüğü yüzünden otomobille yapılacak bir İstanbul-Ankara yolculuğu 80 saat sürüyordu. Kamusal eğitim ve sağlık hizmetlerinde okul ve hastane gibi tesisler sayılıydı. Enerji kullanımı ve enerji kaynaklarının niteliği yönünden de tablo iç karartıcıydı. Yabancı sermaye yatırımları ise, bu az gelişmiş ülkenin dünya piyasasıyla ticari ilişkilerini kolaylaştıracak alanlara yapıldığı için, mevcut sosyoekonomik tabloyu değiştirmeye önemli bir katkıda bulunmamıştı.28

9.2.2.2. Türkiye İktisat Kongresi1923-1929 yıllarında izlenen ekonomik politikaların temel ilkeleri,

Cumhuriyet’in ilanından bir süre önce, 17 Şubat-4 Mart 1923 tarihlerinde İzmir’de toplanan Türkiye İktisat Kongresi’nde belirlenmiştir.29 Yukarıda belirtildiği gibi Mustafa Kemal Paşa, kongreyi açarken yaptığı konuşmada, bir yandan Batı’ya tam bağımsızlık ilkesinden ödün verilmeyeceği mesajını verirken, diğer yandan da Türkiye’nin bundan sonra izleyeceği politikaya ilişkin ipuçları veriyordu. Mustafa Kemal, içinde yaşanılan yüzyılın bir ekonomi çağı olduğunu, bu alanda güçlü olmayan bir ülkenin siyasi ve askeri alanda da güçsüz kalacağını vurgulamıştı. Ona göre, Osmanlı devletinin en önemli çöküş sebebi, kapitülasyonların meydana getirdiği haksız rekabet ortamında yabancıların bir sömürgesi haline gelmesiydi. Zira kapitülasyonlar rejiminde güçlü milli bir ekonomiye sahip olmak mümkün değildi. Bu arada Mustafa Kemal, yeni Türk devletinin, ülkenin yasalarına uymayı kabul etmek kaydıyla her türlü yabancı sermaye yatırımını destekleyeceğini de açıklamıştı.

Küçük esnaf, sanayici, çiftçi, işçi vb. gruplarını temsil eden delegelerin katıldığı Türkiye İktisat Kongresi, ekonomide hükümete yol gösterici nitelikte kararları içeren bir “misak-ı iktisadi” (iktisadi ant) kabul etmişti. Bu belgede yer verilen kararlardan bazıları şunlardır: (i) Bütün çabalar, ülkenin ekonomik kalkınmasına yönelecektir. (ii) Yerli üretimin geliştirilmesine çalışılacaktır. (iii) Ekonomik gelişmeye katkısı bulunmak kaydıyla yabancı sermayeye karşı olunmayacaktır. (iv) Reji idaresi kaldırılacaktır. (v) Aşar kaldırılacak, yerine uygun bir vergi


310

konacaktır. (vi) Demiryolları, limanlar ve diğer ulaşım altyapısı geliştirilecektir. (vii) İhracat teşvik edilecek, lüks ithalattan kaçınılacaktır. (viii) Yeni bir gümrük tarifesi hazırlanacaktır. (ix) Sanayicilere kredi vermek üzere bir sanayi bankasının kurulması sağlanacaktır. (x) Harp sanayi tesisleri geliştirilecektir.30 Bütün bunlardan daha önemlisi “misak-ı iktisadi”, toplumun farklı kesimlerinin ekonomik bağımsızlık hedefinde Mustafa Kemal ve ekibini desteklediğinin ilanı demekti. Bundan dolayı bu ant, Lozan’da siyasi bağımsızlığın yeniden kurulduğu ve ekonomik bağımsızlığın tartışıldığı bir sırada, güncel bir boyut ve diplomatik bir önem kazanıyordu.31 Kongre kararlarının bir diplomatik boyutu da Batı ülkelerine güven vermeyi sağlayacak biçimde liberalizme dayanmış olmasıydı.32 Gerçekten de bu kararlar, 1929’a kadar izlenen liberal ekonomi politikalarının nüvesini oluşturacaktı.33

9.2.2.3. Aşar Vergisinin KaldırılmasıCumhuriyet’in ilanını izleyen yıllarda tarım alanındaki ilk ve en köklü icraat,

yarı feodal bir ortaçağ vergisi olan aşarın kaldırılmasıdır. “Aşar” veya “öşür” Osmanlı devletinin en önemli vergisiydi ve geleneksel olarak tarımsal ürünün % 10’una eşit miktarda alınmaktaydı. Zamanla bu oran % 12,5’e çıkmıştı; Cumhuriyet’in ilk yıllarında da bu oranda alınmaktaydı. Köylü her yıl bu vergiyi ayni olarak (ürün vererek) öderdi. Devlet, aşarı genellikle eşraftan, ağalardan olan mültezim denen aracılar vasıtasıyla toplardı. Cumhuriyet kurulduğu sırada, zaten savaşlarda maddi ve manevi varlığını kaybedip yoksul düşmüş köylü, bir taraftan vergi yükü, öte taraftan mültezim baskısı altında inliyordu. Üstelik toplanan vergi gelirinin önemli bir kısmı, işletme gideri ve kâr olarak mültezimlerin cebine giriyordu. Dolayısıyla, aşar devlet ile köylüden çok mültezimlerin kazandığı bir vergiydi. Bu arada, üretim giderleri hesaba katılmadan tahsil edildiğinden, aşar, toprağa ve modern tarıma yatırım yapılmasını engelleyen bir faktör haline gelmişti. Ne var ki, Tanzimat’tan beri gündemde olmasına rağmen hiçbir yönetim, aşarı kaldırmaya cesaret edememişti. Çünkü geleneksel olarak Türkiye maliyesinde bu vergi, nüfusun % 80’inden fazlası köylü olduğu için, en önemli gelir kaynağıydı. Örneğin 1924 yılında devlet gelirlerinin % 20’ye yakını bu vergiden sağlanmıştı.34

Cumhuriyet için aşarı kaldırmak daha da zordu. Çünkü savaşlar yüzünden ülke harabeye dönmüş, halk yoksul düşmüştü. Ülkenin imarı ve halkın yaşam koşullarının iyileştirilmesi için paraya gereksinim vardı. Ne var ki, hangi sebeple olursa olsun, köylüler bu kronik dertle baş başa bırakılamazdı. Bu nedenledir ki Kemalist kadro, Türkiye İktisat Kongresi’nde alınan karara uyarak bu vergiyi kaldırdı (17 Şubat 1925). Bu reform nedeniyle devlet gelirlerinde meydana gelebilecek azalma, arazi vergisi ile tüketim vergisinde yapılan düzenlemelerle giderilmeye çalışıldı.


311

9.2.2.4. Maliye Politikası1920’li yıllarda Cumhuriyet’in mali politikalarında göze çarpan özellikler

arasında “denk bütçe” ve “düzgün ödeme” ilkelerine uyulmaya çalışılmış olması, önemli yer tutmaktadır. Atatürk, 1 Mart 1922’de TBMM’yi açarken yaptığı konuşmada “Mali istiklalin ilk şartı, bütçenin ekonomik yapıya uygun ve denk olmasıdır” diyerek, bu yönde izlenecek politikanın ipuçlarını vermiştir. Aşarın kaldırılmasına rağmen 1925 yılında devletin gelirleri, giderlerini aşmıştır. Bütçe denkliğinin sağlanması için gerektiğinde yeni vergi koymaktan kaçınılmamıştır. Birinci Dünya Savaşı sırasındaki enflasyonun bıraktığı acı anılar dolayısıyla, bütçe gelir ve giderlerinin denk olmasına büyük önem verilmiştir.

Bu arada öteden beri var olan vergilerde de reformlar yapılmıştır. Bu bağlamda karine usulüyle* toplanan Temettü Vergisi’nde bazı mükellefler için “beyanname” verme mecburiyeti getirilmiş, verginin adı da Kazanç Vergisi olarak değiştirilmiştir.

Bu yıllarda borçlanmadan, hele dış borçlanmadan şiddetle kaçınılmıştır. Demiryolu inşası için bile 10 milyon dolarlık kibrit istikrazı (borçlanması) haricinde dış borçlanmaya gidilmemiştir.35

9.2.2.5. Sanayileşme ve Finans Sektörü“Milli iktisat” politikalarının uygulandığı 1910’lu yıllardaki kıpırdanmaya

rağmen, Cumhuriyet kurulduğunda Türkiye’de kayda değer bir sanayi bulunmuyordu. Türkiye İktisat Kongresi’nde alınan kararlara paralel olarak devlet, özel girişimciler aracılığıyla kalkınmayı planlıyordu. Ne var ki, özel sektörün elinde ciddi bir sermaye birikimi yoktu. Ayrıca, koruyucu gümrük tarifelerinin uygulanmasını 5 yıl süreyle erteleyen Lozan Antlaşması sebebiyle, kurulacak yerli sanayi için gerekli korumayı sağlamak da mümkün değildi. Bu nedenle, özel sektörü desteklemek ve böylece varlığı modernleşmenin önkoşulu kabul edilen milli burjuvazinin oluşumunu desteklemek için, 1924 yılında İş Bankası kuruldu. Bu, sermayesi özel olan ilk büyük Türk mali kuruluşuydu. Görevleri, her türlü banka işlemleri yapmak, tarım, sanayi ve madencilikle ilgili işlere girişmek, yani gayrimenkul alım satımından başka bütün ticari ve sınai işlerle uğraşmaktı. Kısa sürede gelişen İş Bankası, şeker sanayisi, dokuma sanayisi ve cam sanayisi gibi sektörlerde fabrikaların kurulmasına imkân sağladı. Ayrıca Türkiye’de, bir yandan bankacılık bilgi ve deneyiminin artmasına, öte yandan da halkta tasarruflarını bankada değerlendirme kültürünün yerleşmesine zemin hazırladı.

Bu arada 1925 yılında sanayi ve madencilikle uğraşacak yatırımcıları mali bakımdan desteklemek üzere, Sanayi ve Maadin Bankası kuruldu. Fakat bu banka İş Bankası kadar başarılı olamadı.

Aynı yıl, Türkiye’de şeker sanayini geliştirmek amacıyla bir dizi teşvik tedbiri

* Gelişine bakarak belirleme.


312

getiren bir yasal düzenleme yapıldı. Ücretsiz arsa sağlama ve vergi indirim ve muafiyetleri bu tedbirler arasındaydı. Ayrıca, Lozan Antlaşması’yla çelişmeyecek şekilde, şeker ithalatını zorlaştıracak önlemler alındı. Böylece, şeker sanayisinin gelişiminin önü açılmış oldu. Nitekim birkaç yıl içinde Uşak, Alpullu, Eskişehir ve Turhal’da kurulan şeker fabrikaları faaliyete geçti. Kurulan bütün şeker fabrikaları İş Bankası ile Sanayi ve Maadin Bankası tarafından kredi verilerek ve sermayelerine ortak olunarak desteklendi.36

Sanayileşmeyi hızlandırmak amacıyla 1913’te çıkarılan Teşvik-i Sanayi Kanunu 1927 yılında yeniden düzenlenerek, özel girişimcilere yeni imkânlar sağlandı. Bu kanun özel sanayi yatırımlarına (i) geniş vergi muafiyetleri, (ii) parasız arazi, (iii) ucuz hammadde ve enerji temini ve (iv) tenzilatlı ulaştırma tarifeleri gibi bir dizi ayrıcalık tanıyordu.37

Bu olumlu çabalara rağmen, 1929 krizine kadar sanayileşmede ciddi bir gelişme kaydedilememiştir. Türkiye ekonomisi, küçük sıçramalara rağmen, Osmanlı ekonomisi içindeki boyutlarından fazla ileri gidememiştir. İstatistiksel verilere göre, 1923-1929 döneminde, sanayide yıllık ortalama % 8,5 büyüme gerçekleştirilmiştir. Fakat bu büyüme, gerçek bir büyüme olmayıp, cılız Osmanlı sanayiinin aynen korunarak ve daha çok savaş koşullarının doğurduğu atıl kapasitenin yeniden üretime tahsisi ile gerçekleşmiştir.38

Sanayinin yeterince gelişememesinin bazı nedenleri vardır. Bunlar arasında ülkede gerekli sermaye, bilgi ve teknoloji birikiminin olmayışı ile koruyucu gümrük politikaları için Lozan Antlaşması’nın gereği olarak 1929 yılına kadar bekleme zorunluluğu ve nihayet bireylerde girişimcilik ruhunun gelişmemiş olması, önemli yer tutmaktadır.39

9.2.2.6. Ulaşım Politikası ve Demiryolu SeferberliğiCumhuriyet hükümeti, 1920’li yıllarda, yalnız ekonomik değil fakat aynı

zamanda siyasi ve askeri nedenlerle, ulaşımın gelişmesine büyük önem vermiştir.40 Ulaşım politikasında ise, demiryolu ulaşımının geliştirilmesi hayati öneme sahip olmuştur. Atatürk 13 Kasım 1931’de Malatya’da yaptığı konuşmada, “Demiryolları memleketin, tüfekten, toptan daha mühim bir emniyet silahıdır… Muayyen zamanlar zarfında vatanın bütün mıntıkaları çelik raylarla birbirine bağlanacaktır” sözleriyle demiryollarına verilen önemi vurgulamıştır. Türkiye’de 1924 yılında Osmanlı’dan kalan yaklaşık 4086 km demiryolu hattı bulunuyordu. Bunların yaklaşık % 62’si yabancı şirketler, % 38’i ise devlet tarafından işletiliyordu. Vaktiyle bir Alman şirketi tarafından yapılmış olan ve ona ait olduğu halde bir süreden beri devlet tarafından işletilen 1378 km’lik Anadolu-Bağdat hattı, ikinci grupta yer alıyordu. Cumhuriyet hükümetleri 1931’de devletçiliğe geçmeden önce, 1630 km yeni demiryolu hattı inşa etti. Ayrıca, Anadolu-Bağdat hattı satın alındı. Demiryolu yapımı için gereksinim duyulan paranın çoğu bütçeden, küçük bir kısmı ise iç borçlanma yoluyla karşılandı.


313

Denizciliğin geliştirilmesi yolunda da önemli adımlar atıldı. Başka ülkelerde, kendi limanları arasındaki deniz taşımacılığı (kabotaj) ulusal gemilere ait olduğu halde, Türkiye’de kapitülasyonlar nedeniyle yabancılara bırakılmıştı. Bu yüzden, ulusal deniz taşımacılığını geliştirmek için, Lozan Antlaşması ile kapitülasyonların kalkmasından faydalanılarak 1926’da yapılan bir yasal düzenlemeyle kabotaj hakkı Türk gemilerine verildi. Gerek bu düzenleme, gerekse alınan öteki tedbirler Türkiye’de denizciliğin gelişmesini hızlandırdı. Nitekim 1926-1931 yılları arasında Türk deniz ticaret filosunun tonaj itibariyle büyüklüğü yaklaşık % 300 arttı.

Bu yıllarda karayolu ulaşımının geliştirmesine yönelik girişimler sınırlı kaldı. Bunun en önemli nedeni, bütçe imkânlarının kısıtlı olmasıydı. Nitekim köy ve kasaba yollarının yapımı için mali kaynak bulunamadığı için, Cumhuriyet hükümeti 1925’te yurttaşlara yol inşaatlarında çalışma yükümlülüğü getiren Yol Mükellefiyeti Kanunu’nu çıkarmak mecburiyetinde kaldı.41

9.2.2.7. Ekonomik Bağımsızlığın TamamlanmasıÖnemli ölçüde liberal iktisat politikalarının izlendiği yıllarda (1923-

1929), ekonomide meydana gelen en önemli gelişmelerden biri, hiç kuşkusuz, Lozan’da uluslararası hukukta sağlanan ekonomik bağımsızlığın uygulamada da tamamlanması olmuştur. Hatırlanacağı gibi, Lozan Antlaşması ile kapitülasyonları kaldırmayı başaran Türkiye, gümrük tarifelerini belirleme hakkını elde etmiştir. Fakat antlaşma, bu hakkın kullanılabilmesi için beş yıl bekleme koşulunu getirmiştir. Bu süre 1929 yılında dolunca Türkiye, ülkede sanayinin gelişimini hızlandıracak korumacı gümrük tarifeleri koyma olanağını bulmuştur.42 Bu olanak, 1930’lu yıllarda devlet eliyle yüksek bir sanayileşme hızının yakalanmasında önemli rol oynamıştır.

Ekonomik bağımsızlığı tamamlayan icraatlardan bir diğeri de yukarıda belirtildiği gibi, Türk karasularında deniz taşımacılığı [kabotaj] hakkının ulusal kişi ve kuruluşlara verilmesidir. Böylece, Tanzimat’tan beri, yabancılarla rekabet etme olanağından yoksun olduğu için her geçen gün biraz daha geriye giden Türk denizciliği, 1926’da kabul edilen Kabotaj Kanunu ile kayda değer bir gelişme hızına ulaşmıştır.

1929 dünya ekonomik krizi öncesinde izlenen ekonomi politikasının en akılcı yanlarından biri, şüphesiz akılcı yabancı sermaye siyasetidir. Kemalist hareket, başından beri, Osmanlı devletini yarı sömürge haline getiren faktörlerden biri olan kapitülasyonların sağladığı ayrıcalıklı konumdaki yabancı sermayeye kuşkuyla bakmıştır. Buna karşılık, Türk hukuk sistemine tabi olmayı kabul eden, milli menfaatlere aykırı olmayan her türlü yabancı sermaye yatırımını destekleyeceğini de ilan etmiştir. Bu nedenle, 1920’li yıllarda, bir kısım yabancı sermaye yatırımları desteklenmiştir. Örneğin kibrit tekeli önce bir Belçika, sonra bir Amerikan şirketine; petrol ve benzin tekeli ise Amerikan Standart Oil şirketine verilmiştir. Öte yandan iyi işletilmeyen ve stratejik değeri bulunan bazı yabancı


314

sermaye yatırımları devlet tarafından satın alınmak suretiyle millileştirilmiştir.43

Bu arada Osmanlı dış borçları, bir süre daha Cumhuriyet hükümetini meşgul eden sorunlardan biri olmayı sürdürmüştür. 1928 yılında, yabancı alacaklı temsilcileriyle yapılan görüşmeler sonunda ödenecek borcun anaparası (resülmal) 107,5 milyon TL olarak belirlenmiştir. Türkiye bu parayı, 2 milyon TL’den başlayıp zamanla 3,4 milyon TL’ye yükselecek yıllık taksitler halinde ödeyecekti. Ancak, 1929 Dünya Ekonomik Buhranı’nın Türkiye’de ve dünyada meydana getirdiği istikrarsızlık nedeniyle, bu taksitler ödenemez bir hal almıştır. Türkiye’nin çağrısı üzerine, 1933’te yapılan yeni görüşmeler sonunda, borç anaparası 78,3 milyon TL’ye, taksitler de 700 bin altın TL’ye indirilmiştir. Daha sonra alacaklıların en büyük temsilcisi olan Fransa ile taksitlerin Türk malı gönderilerek ödenmesi kararlaştırılmıştır. Türkiye, bu koşullarda Osmanlı’dan kalan dış borçları, belirlenenden on yıl daha önce, 1944 yılında tümüyle ödemeyi başarmıştır.44

9.2.3. Devletçi Sanayileşme ve Kalkınma Dönemi (1930-1938)1930’dan başlayıp İkinci Dünya Savaşı arifesine kadar süren dönemin,

iktisat politikaları bakımından iki temel özelliği bulunmaktadır: korumacılık ve devletçilik. Diğer taraftan, izlenen iktisat politikalarının temel amaçları ve sonuçları bakımından ise bu dönemi, Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk sanayileşme yılları olarak nitelendirmek uygundur.45 Bu dönemde ortaya çıkan ekonomik yapıyı, izlenen devletçiliğin özel sektörü gözetici/destekleyici niteliği dolayısıyla karma ekonomik sistem olarak adlandırmak da yaygın bir eğilimdir. Aşağıda, bu yıllarda izlenen iktisadi politikaların tarihsel arka planı ve boyutları ana hatlarıyla ele alınacaktır.

9.2.3.1. Ekonomi Politikasında Köklü Değişimin NedenleriGörüldüğü gibi 1923-1929 yıllarında Türkiye Cumhuriyeti hükümetleri, genel

hatlarıyla liberal bir ekonomi politikası izlemiştir. Bu politika, genel hatlarıyla, 1910’lu yıllarda yürütülen “milli iktisat” politikasıyla büyük bir süreklilik gösteriyordu.46 Ne var ki bu iktisadi politikanın ortaya çıkardığı tablo, Akat’ın da belirttiği gibi, “liberal ilkelerin kendi haline bıraktığı bir tarım ekonomisinde sanayileşmenin gerçekleşmeyeceğini” göstermiştir.47 Gerek bu tablo, gerekse 1930’da meydana gelen iki önemli olay, Kemalist rejimi köklü bir iktisadi politika değişimine yöneltmiştir.

İktisadi politika değişimini tetikleyen ilk olay, 1929’da dünya ekonomisinde meydana gelen büyük ekonomik krizdir. Önce ABD ve Batı Avrupa ülkelerinde başlayan ve daha sonra bütün dünya ülkelerini etkisi altına alan kriz, dünya ticaret hacminde olağanüstü bir küçülmeye yol açmıştı. Buna paralel olarak, özellikle hammadde ve tarımsal ürünlerin fiyatlarında büyük bir düşüş yaşandı. Ticari kredi bulunamaz oldu. Yabancı sermaye akımları durdu. Dünyanın belli


315

başlı para birimlerinde ciddi bir devalüasyon* meydana geldi. Bu gelişmeler, dünyanın ekonomisi gelişmiş ülkelerinde bile korumacı-devletçi iktisadi görüş ve politikaların güçlenmesine zemin hazırladı.48 Gerçekten de 1929 krizi, sosyalist ve Marksist olmayan çevrelerde dahi klasik kapitalizmin serbest piyasa ideolojisine olan güveni sarsıp, korumacı-devletçi eğilimleri güçlendirdi.49

1929 Dünya Ekonomik Krizi, Batı ülkelerindeki kadar olmasa da, sanayileşmede henüz emekleme aşamasındaki Türkiye’de de yıkıcı bir etki yapmıştır. Krizin en çok tarımsal ürün fiyatlarını düşürmesi, tarımsal ürün ihracatçısı bir ülke olan Türkiye’nin dış ticaret açığının büyümesine yol açmıştır. Tarımsal ürünlerin fiyatlarının düşmesi, aynı zamanda köylünün alım gücünü ve buna paralel olarak yaşam standardını da düşürmüştür. Öte yandan kentlerde de işsizlik artmış, fiyatlar yükselmiştir. Tüccar ve sanayicinin işleri de bozulmuş, iflaslar birbirini izlemeye başlamıştır. Kısaca her kesim bu dönemde iktidardan hoşnutsuzdur.50

İktisadi politika değişimini tetikleyen ikinci olay, birincisiyle de bağıntılı olarak, 1930 yılında gerçekleştirilen çok partili demokratik sisteme geçiş denemesidir. Mustafa Kemal Atatürk’ün rejimin kendini denetleyebilmesi için yararlı gördüğü ve bu nedenle kuruluşunu desteklediği Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın (SCF) yerel seçimlerde elde ettiği başarı, Atatürk ve Cumhuriyet Halk Fırkası (CHF) tarafından halkın yukarıda sözü edilen hoşnutsuzluğunun dışavurumu olarak algılanmıştır. Gerek bu algılama, gerekse özellikle de kriz öncesi dönemde izlenen sanayileşme politikasının beklenen sonuçları vermemesi, Atatürk ve yakın çalışma arkadaşlarını bir iktisadi model değişikliğine zorlamıştır. 1932 yılındaki bir dizi devletçi ve devletleştirici kanunla bu model değişikliği uygulamaya konuldu.51 Bu değişim sürecinde (1932-1934), liberalizme karşı olan Kadro dergisi, CHF’nin devletçi politikalarını teşvik edici bir rol oynadı.52

9.2.3.2. Devletçiliğin Karakteristik ÖzelliğiAtatürk’ün genel başkanı olduğu CHF’nin (CHP) Mayıs 1931’de yapılan

kurultayında “devletçilik”, parti programının ana ilkelerinden biri olarak kabul edilmiştir. 1937’de yapılan bir anayasa değişikliğiyle devletçilik, Türk devletinin ana ilkelerinden biri olarak ilan edilmiştir.

1930’lu yıllarda, yaşanan büyük ekonomik krizin ardından dünyada farklı devletçilikler ortaya çıkmıştır. Bunlardan biri de Türkiye’de uygulamaya konan devletçilik anlayışıdır. Atatürk ve yakın çalışma arkadaşları, özellikle sosyalist/komünist devletçilik anlayışıyla karıştırılmaması için Türk devletçiliğini tanımlama ihtiyacını duymuşlardır. Buna göre Türk devletçiliği, özel girişimciliği sosyal düzenin temel öğesi sayıyor ve bireysel çalışma ve faaliyetleri esas tutuyordu. Böylelikle, özel girişimciliği reddeden sosyalist/komünist devletçilik anlayışından tamamen ayrılıyordu. Türk devletçiliği, doktriner bir arayıştan ziyade, pragmatik

* Kur ayarlaması, değer düşürme.


316

bir anlayışın ürünüydü. Bu anlayış, mümkün olan en kısa sürede ulusu refaha kavuşturmak ve ülkeyi bayındır hale getirmek için “milletin umumi ve yüksek menfaatlerinin icap ettirdiği işlerde” devletin fiili girişimciliğini öngörmekteydi. Böylece devlet, özel girişimin gücünün yetmediği sektörlerde doğrudan yatırım ve işletmecilik yapacaktı.53

Görüldüğü gibi Kemalist devletçilik, özel girişimciliği reddetmiyor, hatta teşvik ediyordu. Öyle ki kurulacak sanayinin bir gün özel sektöre devrini bile öngörüyordu.54 Örneğin devletçi sanayileşme politikasının ana uygulama örgütü olan Sümerbank’ın kuruluş kanununun gerekçesinde, sanayi yatırım programlarının uygulanmasında yerli özel girişimci ile işbirliği yapılacağı, devletçe kurulacak sanayi işletmelerinin mülkiyetinin bir süre sonra özel girişimcilere aktarılacağı belirtilmiştir. 1938’de çıkarılan iktisadi devlet teşekkülleri kanununda da aynı yola işaret edilmiştir. Bu niteliğiyle, kendine özgü bir karakteristiği olan Türk devletçiliği, bizzat Başvekil İsmet Paşa tarafından “mutedil devletçilik” olarak da tanımlanmıştır.55

9.2.3.3. Devletçiliğe Geçiş1929 krizi ile devletçiliğin tam anlamıyla uygulamaya konulduğu 1933 yılı

arasındaki “arayış” dönemi, bir yönüyle de “kuruluş” dönemi olmuştur. Çünkü bu yıllarda devlet, o zamana kadar elinde toplamadığı işlevleri yerine getirecek bazı temel kurumları oluşturmaya başlamıştır. Örneğin, para basma ayrıcalığı ve dolayısıyla para politikası -gerekli altyapı oluşturulamadığı için- hâlâ Osmanlı Bankası’nın elindeydi. Cumhuriyet hükümeti, 1931 yılında Merkez Bankası’nı faaliyete geçirerek bu önemli denetim mekanizmasını yürütmeyi üstüne aldı. Aynı yıl çıkarılan Türk Parasının Kıymetini Koruma Kanunu ile kambiyo rejimini düzenleme yetkisi de hükümete verildi. Yeni gümrük tarifesine ek olarak, ithalata kota koyma ve ihracatı denetleme konularında hükümete yetki veren yasal düzenlemeler yapıldı. 1933 yılına gelindiğinde, devletçi uygulamalara zemin oluşturacak kurumsal düzenlemeler önemli ölçüde gerçekleştirilmişti.56

9.2.3.4. SanayileşmeKemalist devletçilik, kendini daha fazla sanayi politikası üzerinde göstermiştir.

Atatürk ve çalışma arkadaşları, Türkiye’de sanayileşmeyi hızlandırmak için, o günkü koşullarda bu işi bizzat devletin yapmasından başka çıkar yol olmadığını görmüştür. Sanayileşmeyi belli bir program çerçevesinde gerçekleştirmek için, 1932 yılının sonuna doğru Sovyet uzmanlarının katkısıyla beş yıllık bir sanayi planı hazırlanmaya başlanmıştır. 1933’te, sanayi yatırımlarını finanse etmek amacıyla Sümerbank kurulmuştur. 1934’te Birinci Beş Yıllık Sanayi Planı57 (BBYSP) uygulamaya konmuştur. BBYSP (i) hammadde yönünden dışa bağımlı olmayan sınai tesislere, (ii) özel girişimcilerin altından kalkamayacağı büyüklükte sermaye ve ileri teknoloji gerektiren projelere öncelik veriyor, (iii) kurulacak


317

tesislerin yurtiçi tüketimi karşılayabilmesini öngörüyordu.Bir yandan BBYSP uygulamaya konurken diğer yandan da devletçiliğin

temel kurum ve kuruluşlarının oluşturulmasına devam edildi. Özellikle enerji ve madencilik alanlarındaki araştırma ve işletmeleri denetlemek ve yönetmek üzere, 1935’te Etibank açıldı. Aynı yıl, yeraltı zenginliklerinin araştırılması ve belirlenmesi göreviyle Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü kuruldu. Bunların yanı sıra, 1933’te küçük özel girişimciyi desteklemek üzere bir kamu bankası olarak kurulan, ancak kaynak yetersizliği nedeniyle faaliyete başlayamayan Halk Bankası 1938’de hizmete sokuldu.

BBYSP, 1938 yılına gelinene değin büyük oranda gerçekleştirildi. Bu planın uygulandığı dönemde Türkiye’de dokuma, ağır sanayi, maden sanayii, selüloz sanayii, seramik, şişe, cam, porselen, kimya sanayii dallarında toplam 16 fabrika açıldı.58 BBYSP için 44 milyon TL harcanması öngörülmüşken, bu rakam 100 milyon TL’yi bulmuştu. Bu paranın çok büyük bir kısmı devlet bütçesinden karşılanmıştı. Kullanılan dış kaynak, Rusya’dan alınan 8 milyon dolarlık (16,5 milyon TL) faizsiz krediden ibaretti.59

Bir yandan BBYSP uygulanırken diğer yandan İkinci Beş Yıllık Sanayi Planı’nın (İBYSP) hazırlıklarına başlandı. İBYSP, birincisine göre tesis sayısı ve kapsadığı alan yönünden daha geniş tutulmuştu. Ne var ki İBYSP, İkinci Dünya Savaşı başlamadan, savaş rüzgârları esmeye başlayınca rafa kaldırıldı; yerine İktisadi Savunma Planı yürürlüğe kondu.

Sonuç olarak, 1930’lu yıllar Türkiye’de sanayileşme yolunda ilk ciddi adımların atıldığı yıllar olmuştur. Sabit fiyatlarla sanayinin yıllık büyüme hızı ortalama 11,6’dır. Bu oran, 1923-1929 yıllarında savaş yıllarındaki atıl kapasitenin yeniden üretime tahsisiyle sağlanan % 8,5’lik büyümeyle karşılaştırıldığında, çok hızlı bir büyüme anlamına gelmektedir. Sanayideki bu büyüme hızı, gelecek on yıllar boyunca bir daha yakalanamayacaktır. BBYSP temel tüketim malları ihtiyacının yerli mallarla karşılanmasını hedeflemiştir. Planın uygulama dönemi son bulduğunda Türkiye artık “üç beyaz”ı yani un, şeker ve dokumayı yerli üretimle karşılar hale gelmiştir. Öte taraftan metalürji, özellikle demir-çelik, kâğıt ve kimya sanayi kollarında ilk modern tesisler 1930’lu yıllarda kurulmuş; inşaat malzemesi ve çimento üretiminde büyük bir sıçrama kaydedilmiştir.60 Elde edilen bu başarı, 20. yüzyılda ilk kez, geri kalmış ve dışa bağımlı bir ülkenin, dış açıklar, kronik dış borçlar ve mali esaret olmadan sanayileşmesinin bir hayal olmadığını göstermiştir.

9.2.3.5. Tarım1930’lu yıllarda tarım kesiminde sanayideki kadar olmasa da -bütün olumsuz

koşullara rağmen- olumlu bir gelişme kaydedilmiştir. 1929 krizi dolayısıyla çiftçinin uğradığı zararları hafifletmeye yönelik politika sürdürülmüştür. Özellikle kredi kooperatifleri yayılmaya çalışılmış, Ziraat Bankası’nın kredi faiz oranları düşürülmüş, pamuk, yonca, pirinç, turunçgiller gibi bitkilerin üretimini


318

artırmaya yönelik çalışmalar yapılmıştır. Bu dönemde tarımı ilgilendiren başlıca devletçi önlem, 1932 yılından itibaren buğday fiyatlarının devlet tarafından desteklenmesi ve böylece çiftçinin, buğdayını elinden düşük fiyatla çıkarmaktan kurtarılmasıydı. Destekleme, Ziraat Bankası aracılığıyla gerçekleştiriliyordu. Bu uygulamaya paralel olarak, siloların çok yetersiz durumdaki kapasitelerini artırmaya yönelik yatırımlara başlanmıştı.61 Bu girişimlerin sonunda tarımsal üretimde kayda değer gelişmeler kaydedilmiştir.62

9.2.3.6. Yabancı Sermaye, “Millileştirme” ve Dış Borçlar1930’lu yıllarda Türkiye’nin yeni yabancı sermaye yatırımlarına bakışı da

değişmiş, negatif bir tutuma dönüşmüştür. İktisat Vekili Celal Bayar 1933’te “Bu memleketin çocukları memlekette sanayi vücuda gelsin diye büyük bir külfete katlanırken bunun nimetini ecnebilere kaptıracak değiliz” diyerek, bu tutumun ipuçlarını vermiştir.63 Buna paralel olarak, sözü edilen yıllarda Türkiye’de bulunan imtiyazlı yabancı şirketler satın alınarak millileştirilmiştir. 1931-1938 yılları arasında İzmir-Kasaba demiryolu (1934), İzmir-Aydın demiryolu (1935), Ereğli Kömür Şirketi (1937), Şark Demiryolları (1937), Ergani bakır madeni, İstanbul su, rıhtım, telefon, elektrik, tünel, tramvay şirketleri ile İzmir, Ankara ve Bursa’daki benzer şirketler millileştirilmiştir. Daha sonra meşgul oldukları faaliyetlerin daha rasyonel bir şekilde yürütülmesini sağlamak için bazı Türk şirketleri de devlet tarafından satın alınmıştır.64

Millileştirilen yabancı şirketlerin bedelleri genellikle nakden ödenmeyip, şirket sahiplerine borçlanılmıştır. Bu borçların geri ödemesi 1950’lere kadar sürmüştür.

1930’lu yıllarda Türkiye, sanayileşme programının gerçekleştirilmesi için elbette dış kaynağa ihtiyaç duymuştur. Nitekim zamanın devlet adamları 1932 yılına kadar Batı başkentlerinde kredi arayışlarını sürdürmüştür. Fakat bu girişimlerden bir sonuç alınamamıştır. Böyle bir sonucun ortaya çıkmasında, 1929 krizi sonrasında dünyadaki yabancı sermaye akışının önemli ölçüde azalması da önemli rol oynamıştır.65 Nihayet, ilk dış kredi BBYSP için kullanılmak üzere Sovyetler Birliği’nden alınmıştı. 8 milyon dolar tutarındaki bu kredi, faizsiz olup geri ödemesi Türk ihraç ürünleriyle yapılacaktı. İkinci dış kredi, 1936 yılında Karabük Demir-Çelik Fabrikası yapım ihalesinin bir İngiliz firmasına verilmesine karşılık olarak İngiltere’den alınmıştı. 3 milyon sterlin tutarındaki bu kredinin geri ödemesi de Türk ihraç ürünleri gönderilerek gerçekleştirilecekti.66

9.2.3.7. Özel Sektörün GelişmesiDevletçiliğin ekonomiye yön verdiği 1930’lu yıllarda Türkiye Cumhuriyeti,

sınırlayıcı olarak yorumlanabilecek bazı önlemlere rağmen, özel girişimciyi teşvik etmeye devam etmiştir.67 Bu dönemde, özel girişimcilerden durumu kötüye gidenler, ithalata getirilen kısıtlamalar dolayısıyla, dış ticaretten büyük kazançlar elde eden ticaret burjuvazisiydi. Buna karşılık, iç ticaret erbabı, yükleniciler ve


319

sanayiciler iktisaden büyümeyi sürdürmüşlerdi. Bunlardan en kazançlı kesim, devlet ihalelerine giren yüklenicilerdi. Sanayide devletle özel girişimci, rekabet içinde olmaktan ziyade, karşılıklı bir tamamlayıcılık ilişkisi içindeydi. Teşvik-i Sanayi Kanunu hâlâ yürürlükteydi ve bu kanundan yararlanan işletmeler, 1932-1939 yılları arasında cari fiyatlarla üretim değerinde 3,2 misli bir artış kaydetmişlerdi.68

9.2.3.8. UlaştırmaUlaştırmanın geliştirilmesine yönelik yatırımlarda demiryolu yapımı

önceliğini korumuştur. Bu dönemde ülkedeki demiryolu hatlarının toplam uzunluğu, 7148 km’ye çıkmıştır. Ulaştırma alanındaki en önemli devletçilik uygulaması, yabancılara ait demiryollarının millileştirilmesiydi. İkinci önemli devletçilik girişimi ise deniz taşımacılığı alanındaydı. 1932’de çıkarılan bir yasaya dayanılarak, ulusal limanlar arasındaki düzenli posta seferleri devlet tekeline alınmıştır. 1937 yılında denizcilik hizmetleri, yeniden düzenlenerek kurulan Denizbank’a bağlanmıştır.

9.2.3.9. Dış TicaretDış ticaret politikasında da önemli değişiklikler meydana gelmiştir. 1930

yılında çıkarılan Türk Parasının Değerini Koruma Kanunu, hükümete, gerekli durumlarda ithal edilecek malların cins, tür ve miktarlarını belirleyip saptama, zorunlu olmayanların ithalatını sınırlama ya da yasaklama hakkını veriyordu. Hükümet, bu hükümlere dayanarak, birçok malın ithal edilmesini yasaklamış veya ruhsata bağlamıştı. 1931’de çıkarılan bir kararnameyle de ithal edilebilecek mallarla ilgili kontenjanlar belirlenmişti. Bunlardan başka, çeşitli ülkelerle yapılan ticareti dengeye oturtacak -ve hatta mümkünse Türkiye lehine fazla verdirecek- ikili ticaret anlaşmaları imzalandı. Dış ticaret, bu gibi anlaşmaların imzalandığı ülkelere kaydırıldı. 1934’ten itibaren ikili anlaşmalara “takas” (ithalata karşılık ihracat) yöntemi de eklendi. Alınan bu önlemler sonunda Türkiye’nin dış ticaret dengesi, 1938 yılı dışında sürekli fazlalık gösterdi.69

9.2.4. Atatürk Dönemine İlişkin Bir DeğerlendirmeBir bütün olarak incelendiğinde Atatürk dönemi, Türkiye ekonomisi

bakımından “mutlu bir dönem” olarak değerlendirilebilir. Bu dönemin başarılı ekonomik sonuçları şöyle özetlenebilir:

· Türk milleti açlıktan kurtulmuş, yoksulluk göreceli olarak azalmıştır. Üç beyazı, yani unu, şekeri ve bezi ithal eden Türkiye, dönemin sonunda bu alanlarda kendi kendine yeter bir ülke haline gelmiştir.

· Dönemin ikinci yarısından itibaren dış ticaret sürekli fazla vererek, Türk lirasının ABD doları karşısında değer kazanması sağlanmıştır. Merkez


320

Bankası’nda 36 milyon liralık döviz, 26 ton altın birikmiştir.· Ekonominin gelişmesini ve bütünleşmesini hızlandıran altyapının

kurulmasında ve demiryolu ağının örülmesinde çok büyük başarılar elde edilmiştir.

· Devletin öncülüğünde başlatılan sanayi yatırımları başarıya ulaşmış ve dönem sonunda ülke pek çok sınai işletmeye kavuşmuştur. Milletin öz kaynaklarıyla gerçekleştirilen bu tesisler, Türkiye’nin sanayileşme hareketine her bakımdan yön veren öncü/lokomotif kuruluşlar olmuştur. Örneğin Türkiye’de özel sektörün gelişiminde rol oynayacak yönetici, teknik eleman ve hatta işçiler için söz konusu devlet kuruluşları birer okul işlevi görmüştür.

· Başarıyla uygulanan anti enflasyonist bütçe ve para politikasıyla iç fiyatlarda ve para değerinde istikrar yakalanmıştır. Böylece, bozuk olan gelir dağılımının daha da kötüleşmesi önlenmiştir. Ayrıca, vergi sisteminde yapılan reformlarla yoksul kesimlerin yükü hafifletilmiştir.

· Bütün bu gelişmelere paralel olarak 15 yıllık dönemde gayrisafi milli hasılada ortalama % 8 oranında büyüme kaydedilmiştir.70 Bu büyümenin lokomotif sektörü sanayi olmuştur. Gerçekten de 1937 yılı verilerine göre, dünyanın sanayisi en hızlı gelişen ülkesi, Japonya ve Rusya’dan sonra Türkiye’dir.71 Atatürk Türkiye’si bu gelişmeyi, bir yarı sömürge ekonomik mirasına rağmen gerçekleştirmiştir.

9.3. ATATÜRK’TEN SONRA TÜRKİYE EKONOMİSİ

Ekonomik süreçler zaman, mekân, sermaye birikimi, bilgi ve teknoloji gibi değişkenlerin etkileriyle şekillenir. Bu değişkenlerin her biri farklı gelişim evrelerinden birinde olabilir. Dolayısıyla bir dönemin ekonomik başarı ve/veya başarısızlığına karar verirken söz konusu değişkenlerin mevcut etki/performans göstergelerinin yanı sıra tarihsel süreçleri de irdelemek icap eder. Bu kısımda Atatürk’ten sonra Türkiye ekonomisi ele alınırken siyasal olayların yanı sıra tematik bağlam ve örüntü de dikkate alınmıştır.

9.3.1. İnönü Dönemi: Savaş ve Geçiş Dönemi EkonomisiAtatürk’ün ölümünden sonra TBMM İsmet İnönü’yü Cumhurbaşkanı seçti.

1950’de Demokrat Parti’nin (DP) iktidara gelmesine kadar devam eden bu dönem İnönü Dönemi olarak adlandırılmakla birlikte kendi içinde İkinci Dünya Savaşı yılları ve sonrası olmak üzere birbirinden farklı iki döneme ayrılır.


321

9.3.1.1. İkinci Dünya Savaşı Dönemi EkonomisiTürkiye fiilen katılmadığı tarihin kaydettiği en geniş katılımlı ve yıkıcı bu

savaş, her alanda olduğu gibi ekonomide de çok ağır koşullar yaşanmasına yol açmıştır. 1930’lu yıllarda başlayan imar etme ve sanayileşme odaklı programların uygulanmasını olanaksız hale getiren bu koşullardan bazıları şunlardır:

a) Bir milyon genç silah altına alınmıştır. Bunların büyük bir kısmı kırsal kesimden geldiği için bu durum tarımsal üretimi olumsuz etkilemiş; diğer sektörlerde de işgücü açığı doğurmuştur.

b) Üretimdeki düşüş arz-talep dengesini bozduğu için fiyatlar yükseldi. Örneğin ordunun ve halkın iaşesinde stratejik öneme sahip olan buğdayın üretimi % 50 azalırken fiyatı 7.4 kat arttı.

c) Mal kıtlığı yüzünden karaborsa ve stokçuluk yaygınlaştı. Bu ortam halkın yaşam koşullarını ağırlaştırırken, belli bir kesimin haksız kazanç temin ederek zenginleşmesine yol açtı.

d) Doğal olarak üretimin düşmesi, ihracatın azalması, buna karşılık giderlerin artması, kamu maliyesinde dengenin bozulmasına neden oldu.

Bu koşullar CHP hükümetlerini kritik, siyasi sorumluluğu ağır önlemler almaya yöneltti. İlk olarak hükümete ekonomiyi kontrol altında tutmasını sağlayacak geniş yetkiler veren Milli Korunma Kanunu çıkarıldı (1940).

Karaborsa ve stokçuluğu önlemek için Ankara ve İstanbul’da ekmek karneye bağlandı (1942). Devletin iç ve dış ticaret üzerindeki denetimini artırmak için önlemler alındı. Haksız kazanç elde edenlere ağır vergiler getiren yasal düzenlemeler yapıldı. Bunlardan en önemlisi Varlık Vergisi Kanunu idi (Kasım 1942). Kanun zenginlerden bir kereye mahsus servet vergisi alınmasını öngörüyordu. Vergiye itiraz hakkı yoktu. Öde(ye)meyen 1400 kişi Erzurum Aşkale’ye çalışma kampına gönderildi. Bunların tamamına yakını gayrimüslimlerdi. Kanun uyarınca tahsil edilen vergi hasılatı (315 milyon TL) 1943 yılı bütçe giderler toplamının % 38’ine tekabül ediyordu. Varlık Vergisi Kanunu İkinci Dünya Savaşı sona ermeden yürürlükten kaldırıldı. Aynı hükümet döneminde Savaş yıllarında artan tarımsal kazançları vergilendirmek için de Toprak Mahsulleri Vergisi Kanunu çıkarıldı. Gayri safi üretimden % 10 oranında vergi almayı öngören bu Kanun ile savaş döneminde 167 milyon TL gelir sağlandı. Aşar Vergisinden beri tarıma uygulanan ilk dolaysız vergi

MİLLİ KORUNMA KANUNU (1940) Hükümete verilen yetkiler;1) Ücretli iş yükümlülüğü, çalışma

süresinin uzatılması ve ücret sınırlaması,

2) Özel işletmelere geçici el koyma,3) İthalatta ve iç ticarette azamî,

ihracatta asgarî fiyatları saptama,4) Temel malların vesikayla

dağıtılması.


322

olduğu için köylüye ağır bir yük getirdi; bu durum çok partili sisteme geçildikten sonra kırsal nüfusun CHP’ye muhalif partilere yönelmesinde önemli rol oynadı.

9.3.1.2. Batı Bloğu ile Bütünleşme Süreciİkinci Dünya Savaşı sonlarına doğru Sovyetler Birliği’nin hasmane bir tutum

takınması dolayısıyla kendini güvenlik tehdidi altında gören Türkiye; Batı Bloğu ile bütünleşmeyi ulusal bir stratejik hedef olarak benimsemiştir. Bu Bloğun lideri olan ABD, kurulacak ortaklığın yalnız askeri ittifakla sınırlı olmadığını, bunun yanı sıra eğitim, kültür, ekonomi ve siyasal sistem gibi alanlarda da ortak ilke ve değerler üzerinde uzlaşı sağlamak gerektiğini ilan etti. Böylece ABD Hürriyetçi Cephe olarak da adlandırılan uluslar üstü oluşumun felsefi ve ideolojik temel taşlarının liberalizm ve kapitalizm olmasını istiyordu. Bu istek Türkiye’de birçok alanda etkisini gösterdi. CHP iktidarının son beş yılında Batı Bloğu ile bütünleşme sürecinin ekonomi alanındaki etkileri şunlardı:

a) CHP Kurultayı’nda “devletçilik” kavramı «ılımlı devletçilik» olarak değiştirildi.

b) Doğrudan ve dolaylı yabancı sermaye yatırımlarına kapı aralandı.c) Denk bütçe politikası terk edildi.d) Truman Doktrini ve Marshall Planı kapsamında ABD’den nakdi ve ayni

yardımlar geldi.e) Türkiye’nin sosyal, ekonomik ve kültürel gelişimi yolunda büyük ümitler

bağlanan köy enstitüleri, programları değiştirilerek (1947) kuruluş misyonundan uzaklaştırıldı.

Denk bütçe politikasının terk edilmesini (1948) izleyen yıllarda bütçe açıklarını karşılamak ve yatırımları finanse etmek amaçlarıyla borçlanmalar yapıldı. Gelişen uluslararası ilişkiler sonucu çeşitli şekilde artan dış krediler ve dış yatırımlar yanı sıra iç borçlar da büyük hızla artış gösterdi.72

1950 seçimleri arifesinde hem iktidardaki CHP, hem de iktidara aday DP, Türkiye’nin ekonomik büyümesi için doğrudan/dolaylı yabancı sermaye girişinin hayati öneme sahip olduğunda hemfikirdi.73 ABD Dışişleri Bakanı Marshall’ın 1947 yılında ülkesinin Batı Avrupa ülkelerine yardıma hazır olduğunu ve koordinasyonu sağlayacak bir örgüt etrafında birleşmelerini istediklerini açıklamasının ardından, Türkiye dahil on altı ülke 16 Nisan 1948 tarihinde Avrupa İktisadi İşbirliği Teşkilatı’nı kurdular. Bu örgüt Marshall yardımını savaşta zarar görmüş ülkelerin yeniden imarı doğrultusunda kullandı ve 30 Eylül 1961’de Kanada, ABD ve Japonya’nın da katılımıyla kısaca OECD olarak bilinen İktisadi İşbirliği ve Kalkınma Örgütü’ne dönüştü.74

Yabancı sermayeye konulan sınırlamalardaki ilk gevşetmeler CHP tarafından 1947 ve 1950 yılında yapılmış ve DP iktidarı da aynı yönelişi 1954 yılı başlarında


323

çıkardığı Yabancı Sermayeyi Teşvik Kanunu ve Petrol Kanunu ile devam ettirmişti. Bütün bu gelişmeler ile Türkiye’de Batılı uzman ve danışmanların sayıları ve etkileri artmıştı. Öte yandan Türkiye Uluslararası Para Fonu (IMF), Dünya Bankası ve Avrupa İktisadi İşbirliği Örgütü’ne 1947’de ve NATO’ya da 1952 yılında üye olmuştu. Bu gelişmeler Türkiye’nin Batı Bloğuyla bütünleşme sürecinin en önemli kilometre taşlarıydı.

9.3.2. Demokrat Parti DönemiDemokrat Parti (DP) CHP’nin parti içi muhalefetinden doğmuştur. Partinin

kurucularından Celal Bayar Atatürk’ün son başbakanıydı. Adnan Menderes ise CHP Aydın İl Başkanlığı yapmıştı. Cumhurbaşkanı İsmet İnönü’nün Genel Başkanı olduğu CHP’den ideolojik bakımdan iki noktada ayrılıyorlardı: ekonomik devletçilik ve okullarda din eğitiminin kaldırılma nedeni olarak görülen laiklik. DP’nin kurulduğu günden itibaren bu konularda yaptığı sert muhalefet, Batı Bloğu’nun da aynı konulardaki telkin ve talepleriyle birlikte CHP’yi devletçilik ve laiklik ilkelerinin “ılımlı” bir karakter taşıdığı açıklamasını yapmaya zorlamıştı. CHP günlük yaşamda da bu nitelemeye uygun icraatlar yapmaya başlamıştı. DP iktidara geldikten sonra ekonomide devletçiliği daha geri plana iten liberal ilkelere uygun politikalar izlemeye başladı. Fakat bu politikalar orta vadede başarısız olunca 1955 yılından itibaren DP hükümetleri devletçi yöntem ve araçları daha fazla işe koşar hale geldi.

Bu tarihsel kırılma dolayısıyla DP dönemi ekonomi politikaları ilk ve ikinci beş yıl olarak dönemlendirilmektedir. Aşağıda bu iki döneme ait ekonomik faaliyetlerin genel özelliklerine yer verilmektedir.

9.3.2.1. Liberal Ekonomik Kalkınma DenemesiDP ideolojik yaklaşımına uygun olarak liberal ilkeleri merkeze alan politikalar

izlemeyi hedeflemiştir. Nitekim ilk beş yıllık iktidarlarında liberal ideallere uygun icraatlar yapmışlardır. Bu dönemde gerçekleştirilen devlet yatırımlarının sektörel dağılımı bu gerçeği teyit etmektedir. Öyle ki DP, iktidarının ilk beş yılında devlet toplam 3,443 milyon lira tutarında yatırım yapmıştır. Bu meblağın % 46’sı ulaştırma ve haberleşme, % 30’u tarım, % 11’i sanayi ve madencilik, % 13’ü de bayındırlık projelerinin finansmanında kullanılmıştır.75 Bu dağılım yüzdeleri DP’nin devletin hangi sektörde etkin rol alması gerektiğine ilişkin görüşünü göstermektedir. Aşağıda bu veri ışığında DP dönemi ekonomi hareketlerinin ana hatları ortaya konacaktır:

1) Devlet yatırım kaynaklarının yaklaşık yarısını alt yapı ve bayındırlık projelerine tahsis etmiştir. Sürdürebilir bir ekonomik büyümenin gerçekleştirilmesi için iyi bir ulaşım ve haberleşme altyapısının varlığı son derecede önemlidir. Burada önemli bir husus DP döneminde demiryolları


324

ağırlıklı ulaşım politikası terk edilip karayolları yapımı ve ulaşımını önceleyen bir politika izlenmeye başlanmasıdır. Gerçekten de 1950-1960 yılları arasında karayolu uzunluğu 24.214 km’den 42.039 km’ye ulaşırken kayda değer yeni bir demiryolu hattı inşa edilmemiştir.

2) Tarımın geliştirilmesine öncelik verilmiştir. Üretime yönelik yatırımlar yaklaşık % 40’lık bir oran teşkil etmekte ise de bunun % 30’u tarımın modernizasyonuna ayrılmıştır. Tarıma ayrılan paralar traktör satın alınması, sulama işleri, silo ve depo yatırımları için kullanılmıştır. Nitekim bu politikanın sonucu olarak tarımda traktör kullanımı arttı; traktör sayısı 1948’de 1756 iken, 1954’te 37.743’e çıktı. Bu yatırım politikasına paralel olarak yeni topraklar (meralar) tarım ve hayvancılığın hizmetine sunuldu. Çiftçinin buğdayı dünya buğday fiyatlarına göre satın alındı; fakat fiyat artışı tüketiciye yansıtılmadı. Aradaki fiyat farkından doğan açığı devlet karşıladı. Dahası çiftçiyi desteklemek için düşük faizli kredi, düşük oranda vergi uygulamasına gidildi.

Bu politikalar şu sonuçları doğurmuştur:

· Toprak zenginleri doğurdu. Bunların bir kısmı, sermaye birikimi evresini tamamlayarak bankacılık ve sanayi yatırımlarına yönelip Türkiye’nin sanayileşmesine katkıda bulundu.

· Hava koşulları, bütçe açığı ve uluslararası piyasaların olumsuz seyretmesi dolayısıyla tarıma dayalı kalkınma politikası beklenen sonuçları vermedi.

· Bunların yanı sıra, kırsal kesimin yaşam koşulları göreceli olarak iyileşti. · DP’nin dinî özgürlükleri genişletmesi ve bu tarım odaklı kalkınma politi-

kası, Çok Partili Dönemde kırsal kesimin seçimlerde DP ve ardılı sağ par-tilere yönelmesine zemin hazırladı.

3) Serbest girişimci desteklenmiştir. Ekonomik liberalizmin esaslarına uygun olarak sanayi ve ticaret alanlarında özel sektörün rol ve etkinliği arttırılmak istenmiştir. Serbest girişimciler bilgi, deneyim ve sermayelerinin elverdiği ölçekte ve iç pazarın talep ettiği malların üretimine yönelik projelere öncelik vermiştir. Sanayileşmede “ithal ikamesi” yöntemi benimsenmiştir. “Montaj sanayi” olarak da adlandırılan bu yöntemde piyasanın talep ettiği ürünler yurt dışından ithal edilen parçalar Türkiye’de kurulan tesislerde monte edilerek üretilmektedir. İthal ikamesi yöntemi, arzu edilen bir durum değilse de, sermaye birikiminin olmadığı, sanayi ve ticaret tecrübesinin bulunmadığı bir ülkede ideal bir ara çözümdür. Birçok ikinci nesil gelişmiş ülkede bu yöntemle işe başlayan yatırımcılar, zamanla söz konusu yetersizlikleri gidererek dünyanın sayılı iş adamları arasına girmişlerdir. Türkiye’de de birçok başarılı işadamı bu yolu izlemiştir. Bu süreçte


325

Devletin kurduğu sanayi tesisleri bu döneme kadar birer “uygulamalı okul işlevi” gördü. Tarımdan zenginleşenlerden bazıları bankacılık ve sınai sektörüne yatırım yaptı. Türkiye Sınai ve Kalkınma Bankası, özel sektörü desteklemekle görevlendirildi ve liberal politikaların sembolü haline geldi.

4) Yabancı sermayenin Türkiye’ye girişi ve yatırımları teşvik edilmiştir. Batı ve özellikle ABD kaynaklı yabancı sermaye Türkiye’ye gelmeye başladı. Menderes, Türkiye’nin ekonomik olarak Batı ile entegre olarak kalkınacağına inanıyordu. Bu düşünceden hareketle dış ekonomik ilişkilerde de liberalleşme başladı.

9.3.2.2. 1954 Krizi ve 1958 Moratoryumu1950’de yapılan genel seçimlerde halka özgürlük ve refah vaat eden DP; 27

yıllık CHP iktidarını sona erdirerek iktidara gelmişti. Hala nüfusun yaklaşık % 80’inin yaşadığı köylerin büyük bir kısmında yol ve okul yoktu. Bu nedenle dış dünyaya kapalı, kendi ihtiyacını karşılayacak kadar üreten, bu nedenle de üretim biçimini değiştirmeyen, fiilen girmediği İkinci Dünya Savaşı’nın ağırlığı altında ezilen halk; yukarıda özetlenen kırsal kesime yönelik yatırımların sonucu olarak günlük yaşamında önemli gelişmeler kaydetmişti. CHP döneminde denk bütçe, sağlam para politikası doğrultusunda yol ve okul yapımı gibi kamu hizmetlerinde halkın bizzat çalışması yasal bir yükümlülük haline getirilmişken DP iktidarı bu tür uygulamalara son vermişti. Köylere yol açılmaya, okulların sayısı artmaya başlamıştı. Köylünün buğdayı uluslararası pazarlardaki rayiç üzerinden alınmış, fiyat artışı tüketiciye yansıtılmamış, devlet aradaki farkı kendisi karşılamıştı. Fakat 1954 yılında bu politikaların sürdürülebilir olmadığı görüldü.

1954 krizinden sonra DP liberalizmi terk ederek devletçi/müdahaleci uygulamalara yöneldi. Devlet ekonomiye müdahale etti. Dış ticaret açığını azaltmak için gümrük tarifeleri yükseltildi. Döviz kurları devlet tarafından ayarlandı. Girdi yokluğundan fabrikalar çalışamaz hale geldi. İşsizlik ve enflasyon arttı. DP’nin ideolojik prensiplerine tamamen aykırı olan Milli Korunma Kanunu yeniden uygulamaya kondu. Fakat bu tedbirler de kötü gidişi durduramadı.

Menderes Hükümeti ekonomiyi darboğazdan kurtarmak için Türkiye’nin üyesi olduğu Avrupa İktisadi İşbirliği Teşkilatı’ndan (OEEC) yardım istedi. OEEC, bu talep üzerine bir çözüm önerileri paketi gönderdi. Literatürde 1958 İstikrar Kararları olarak geçen önlemler Hükümet tarafından yürürlüğe kondu:

· TL’nin değeri düşürüldü.· İthalat zorlaştırıldı, ihracat teşvik edildi.· Para arzı sıkı kontrol altına alındı.· KİT ürünlerinin fiyatları yükseltilecek ve mali açıkları kapatılacaktı.· Bütçe dengesi sağlanacaktı.· Yatırımlarda verimli ve kısa vadeli olanlara öncelik verilecekti.


326

Görüldüğü gibi DP hükümetleri liberalizmi her alanda uygulamak istemiştir. Başbakan Adnan Menderes Batı Kapitalizmiyle bütünleşmiş bir Türkiye’nin süratle gelişeceğini düşünüyordu. Fakat bu öngörü tutmamış; ekonomi çökmüştür. Cumhuriyet döneminde ilk kez ekonomiyi krizden çıkarması için bir uluslararası/üstü kuruluştan yardım istenmiştir.

9.4. 1960 İHTİLALİ VE ARA REJİM

27 Mayıs 1960 tarihinde Türk Silahlı Kuvvetleri (TSK) içindeki bir cunta ülke yönetimine el koymuş; halkın oylarıyla seçilmiş meşru hükümetin üyelerini tutuklamıştı. DP’ye yönelik suçlamalardan biri ülkeyi ekonomik bakımdan uçuruma sürüklemekti. Buna DP hükümetlerinin hiçbir ekonomik plan ve programının olmaması gerekçe gösterilmişti. Ülke yönetimini ele alan Milli Birlik Komitesi (MBK) tarafından ülke kalkınmasını planlamak üzere Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) kuruldu (1960). DPT’nin görevi; Hükümete iktisadi ve sosyal konularda danışmanlık yapmak, Hükümetçe kabul edilen hedefleri gerçekleştirecek kısa ve uzun vadeli planları hazırlamaktı. Kalkınma planları belirlenecek on beş yıllık perspektifler çerçevesinde beş yıllık planlar şeklinde hazırlanacaktı. DPT Türkiye için “karma ekonomi düzeni” olarak adlandırılan resmi bir model tanımlıyordu. Bu tanım Türkiye’nin “devletçilik” prensibini anayasal bir zemine oturttuğu 1930’lu yıllardaki resmi açıklamalara paralel olarak ülke kalkınması için özel ve kamu girişimciliğinin rakip değil birbirini tamamlayan iki temel bileşen olduğuna vurgu yapıyordu.

Beş Yıllık Kalkınma Planı (BYKP), kamu kesimi için emredici, özel kesim için ise yol gösterici olacaktı.

9.5. PLANLI KALKINMA DÖNEMLERİ

1963 yılında 1. BYKP uygulamaya konarak Türkiye ekonomisinde “Planlı Kalkınma Dönemleri” başlamıştır. Temmuz 2018 itibariyle ülke 10. BYKP dönemini yaşıyordu.76

1. BYKP’nın (1963-1968) İsmet İnönü ve Suat Hayri Ürgüplü hükümetleriyle geçen ilk yılları verimsizdi. Buna karşılık 1965’te iktidara gelen Süleyman Demirel’in Başbakanı olduğu Adalet Partisi (AP) Hükümeti ekonomide önemli gelişmeler kaydetti. Kıbrıs meselesi nedeniyle en kötü dönemlerinden birini yaşayan Türk-Amerikan ilişkileri, Türkiye’yi Sovyetler Birliği’ne yakınlaştırmıştı. Sovyetler Birliği’nin mali ve teknolojik desteği ile İskenderun Demirçelik, Aliağa Rafinerisi, Seydişehir Alüminyum Tesislerinin de aralarında bulunduğu çok sayıda sanayi tesisi kuruldu. 1966’da % 12 büyüme sağlandı. GSMH içinde sanayinin payı % 16,7’den % 20,7’ye yükseldi. Ağır sanayi projeleri kamu, ithal ikamesi ise özel sektör tarafından gerçekleştirildi.


327

AP Hükümeti 2. BYKP’nın ilk iki yılında da planın uzun vadeli hedeflerini gerçekleştirmeye yönelik politikalar izledi. 1969 Genel Seçiminin yaklaşması üzerine, plan hedeflerinden sapıldı ve seçim yatırımları öne geçti. İthal ikamesi ve korumacılığa dayalı politikalar nedeniyle döviz darboğazına girildi. 1970’te % 66 oranında devalüasyon yapıldı. Bu arada 1968 yılında Batıdan başlayan gençlik hareketleri Türkiye’yi de eskisi altı etkisi altına almıştı. Kıbrıs meselesi yüzünden gerilen Türk-Amerikan ilişkileri afyon kriziyle daha da kötüleşmişti. TSK içinde de bu gelişmelerden memnun olmayan ve sorunlara farklı açılardan bakan gruplar ortaya çıkmıştı. Bu gidişin hem ordu hem de toplum düzeni için büyük tehdit oluşturduğunu düşünen TSK 12 Mart 1971’de muhtıra vererek hükümeti devirdi.

12 Mart Muhtırası 1973 genel seçimlerine kadar devam eden bir ara rejim döneminin başlangıcı oldu. Bu dönemde alınan müdahaleci önlemler ekonomideki olumsuz gidişi durdurmaya yetmedi.

1973 Genel Seçimlerinde CHP birinci parti olmuş; ancak tek başına hükümet kuracak sandalyeye sahip olamamıştı. Genel Başkan Bülent Ecevit, Partinin ortanın solunda yer aldığını, siyasal önceliklerinin Türkiye’yi bir sosyal devlet haline getirmek olduğunu deklare etmişti. Necmettin Erbakan’ın Genel Başkanı olduğu Milli Selamet Partisi’nin (MSP) bir koalisyon hükümeti kurmaya yetecek sandalyesi vardı. Cumhuriyetin temel nitelikleri konusunda zıt kutuplarda bulunan iki partili koalisyon hükümeti, 1974 yılında Kıbrıs Barış Harekâtı’nı yaptı ve Albaylar Cuntası’nın Adayı Yunanistan’a bağlama girişimini sonuçsuz bıraktı. Afyon krizi yüzünden ülkeyi tehdit etmeyi sürdüren ABD Harekât üzerine ülkenin içinde bulunduğu ekonomik türbülansı daha yıkıcı hale getirmek için Türkiye’ye ambargo uygulamaya başladı. Bu ortamda bütçe açığı ve enflasyon kalıcı hale geldi, yaklaşık her yıl devalüasyon yapıldı. CHP-MSP hükümeti döneminin Türkiye ekonomi tarihinde bıraktığı kalıcı izlerden biri milli ağır sanayi kurma düşüncesiydi. Koalisyonun kısa ömürlü olması, Erbakan’ın ülkenin birçok yerinde attığı temeller ve başlattığı inşaatların yarım kalmasına sebep olmuştu.

1980 ihtilali öncesi yıllarda işbaşına gelen Milliyetçi Cephe hükümetleri de ekonomideki kötü gidişi durduramadı. Vatandaş bazı temel tüketim mallarını edinebilmek için kimi zaman 20-30 saat kuyrukta kaldı. Başbakan Süleyman Demirel ülkenin 70 sente muhtaç olduğunu itiraf etti.

Türkiye ekonomisi başlangıcı 1977’ye uzanan ekonomik kriz nedeni ile 1980 yılına ağır ekonomik sorunlarla girdi. Tarihe “24 Ocak Kararları” olarak geçen 24 Ocak 1980 tarihli kararlar; yüksek oranlı bir devalüasyon, KİT zamlarından ve fiyat kontrollerinin kaldırılmasından oluşuyordu.77 1980’de başlatılan politika esas olarak ihracatı teşvik ve enflasyonu azaltma amacını güdüyordu. İç pazarda satılamayan mallar ihraç ürünleri haline geldiler. 1981-1982 yılları Türkiye ekonomisinin dış dengeleri açısından nispeten başarılı yılları olarak değerlendirilebilir.78


328

1984-1988 yılları arasında ücretliye vergi iadesi, Fakir Fukara Fonu gibi birtakım uygulamalar ile ekonomik sorunların çözümüne ulaşılmaya çalışılmıştır. Bu yıllarda finansal araçlar çeşitlenmeye başlamıştır. Gelir ortaklığı senetlerinden, yatırım fonlarına varan yeni araçlar ortaya çıkarken, kredi kartı kullanımı ve tüketici kredilerinin yaygınlaşması gibi bir dizi olay nedeniyle finansal sistemin denetimi güçleşiyordu. İstanbul Menkul Kıymetler Borsası 1986 yılında işler hale gelmiş, Merkez Bankası’nın taraf olduğu bankalar arası Türk lirası ve döviz piyasalarının kuruluşu ile Merkez Bankası’nın açık piyasa işlemlerine girmesinin yasal ortamının oluşturulması bu yıllarda mümkün olmuştur. Hazinenin bankalara belli aralıklarla tahvil ve bono satması uygulaması 1985 yılında başlamıştır. Toplu Konut ve Kamu Ortaklığı İdaresi bu yıllarda kurulmuş ve özelleştirme ile görevlendirilmiştir.79 1980 sonrasında yaşanan ekonomik gelişmeler tarım kesiminin sanayi ülkelerindeki yapıya yavaş yavaş yaklaştığını göstermektedir. Türkiye 1995 yılında Gümrük Birliği’ne girmiştir.80

1996-2000 yılları arasında 7. Beş Yıllık Kalkınma Planı uygulamaya konuldu. Bu dönemde 17 Ağustos ve 12 Kasım depremleri meydana geldi ve enflasyon oranı yükselirken ulusal ekonomi küçüldü. Bu planın hedefini; üç yılın sonunda enflasyonu tek haneli rakamlara indirmek, reel faizleri aşağıya çekmek, kamu finansman dengesini sağlıklı ve sürdürülebilir bir yapıya kavuşturmak ve yapısal reformları hızla gerçekleştirmek şeklinde özetlemek olasıdır. Bu plan döneminde TÜPRAŞ’ın bir kısmı özelleştirilmiştir. 2000 yılı Kasım ve Şubat aylarına gelindiğinde ülkede bir ekonomik kriz yaşandı. Döviz rezervleri azaldı, dolar yükseldi ve dış borç arttı. Bir dizi önlem ve çıkarılan çok sayıda yasa ile Türkiye krizden çıkmanın yollarını bulmaya çalıştı. Bu krizin yaşandığı dönemde 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı yürürlükteydi ancak kriz, toplumda güvensizliğe neden olduğu için 2002 yılında erken seçim kararı alındı ve yapılan seçimler sonucunda hükümet değişti.81 Recep Tayyip Erdoğan’ın liderliğindeki Adalet ve Kalkınma Partisi iktidara geldi.


329

NOTLAR

1 Korkut Boratav, Türkiye İktisat Tarihi 1908-1985, İstanbul 1988, s. 11-13.2 Osmanlı devletindeki kapitülasyon rejimi hakkında bkz. Osman Nebioğlu, Bir İmparatorlu-

ğun Çöküşü ve Kapitülasyonlar, 2. Baskı, Ankara 1986.3 Alfred Bonné, State and Economics in the Middle East, London 1948, s. 61.4 Donald C. Blaisdell, Osmanlı İmparatorluğu’nda Avrupa Malî Denetimi “Düyunuumumiye”,

(Çev. Ali İhsan Dalkılıç), İstanbul 1979, s. 379, 215; Kenan Bulutoğlu, Türkiye’de Yabancı Sermaye, İstanbul 1970, s. 93.

5 Bkz. Ekmelettin İhsanoğlu - Mustafa Kaçar (Haz.), Çağını Yakalayan Osmanlı! Osmanlı Devleti’nde Modern Haberleşme ve Ulaştırma Teknikleri, İstanbul 1995.

6 Şevket Pamuk, Osmanlı Ekonomisi ve Dünya Kapitalizmi (1820-1913), Ankara 1984, s. 7-8, 53.

7 Mehmet Zeki Pakalın, Maliye Teşkilâtı Tarihi, IV, Ankara 1978, s. 20-22 vd.8 Reji İdaresi ve faaliyetleri hakkında bkz. Charles Morawitz, Türkiye Maliyesi, (Der. Maliye

Tetkik Kurulu), Ankara 1979; Donald Quataert, Osmanlı Devleti’nde Avrupa İktisadî Yayılı-mı ve Direniş (1881–1908), Ankara 1987.

9 “Milli iktisat” politikası hakkında bkz. Zafer Toprak, Türkiye’de “Millî İktisat” (1908-1918), Ankara 1982.

10 “İmtiyazat-ı Ecnebiyyenin İlgası Hakkında Kanun”, Düstur, 2. Tertip, VI, 1273.11 Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, II, (Haz. Birol Emil - Melin Has-Er), İstanbul 1980, s. 222;

Enver Ziya Karal, Atatürk’ten Düşünceler, İstanbul 1986, s. 7-8.12 Mahmut Goloğlu, Erzurum Kongresi, Ankara 1968; Kâzım Karabekir, İstiklâl Harbimiz, (2.

Baskı), İstanbul 1988.13 Mazhar Müfit Kansu, Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürk’le Beraber, I, (3. Baskı), Ankara

1988.14 Maarif Vekâleti [MV], Tarih, IV, İstanbul 1931, s. 46; Stanford J. ve Ezel K. Shaw, Osmanlı

İmparatorluğu ve Modern Türkiye, (Çev. Mehmet Harmancı), İstanbul 1983, II, 414.15 A. Afet İnan, Türkiye Cumhuriyeti ve Türk Devrimi, (2. Baskı), Ankara 1977, s. 70.16 Sevr Antlaşması’nın hükümleri hakkında bkz. Yusuf Hikmet Bayur, Türkiye Devleti’nin Dış

Siyasası, Ankara 1973, s. 51-60.17 Arnold Toynbee, Türkiye / Bir Milletin Yeniden Doğuşu, (Çev. Kasım Yargıcı), İstanbul 1971,

s. 94.18 İsmail Soysal, Türkiye’nin Dış Münasebetleriyle İlgili Başlıca Siyasî Andlaşmaları, Ankara

1965, s. 9-16; Yusuf Kemal Tengirşek, Vatan Hizmetinde, Ankara1981, s. 277-287.19 Tarih, IV, Maarif Vekâleti Neşriyatı, İstanbul 1931, s. 106.20 Salâhi R. Sonyel, Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, II, 2. Baskı, Ankara 1991, s. 295-296.21 Lozan Telgrafları (1922-1923), I, (Haz. Bilâl N. Şimşir), Ankara 1990, s. 496.22 “Turks refuse to sign”, The Financial Times, 5 February 1923.23 Ali Naci Karacan, Lozan, 2. Baskı, İstanbul 1977, s. 298.24 A. Afetinan, İzmir İktisat Kongresi, 2. Baskı, Ankara 1989, s. 61 vd.; Atatürk’ün Söylev ve

Demeçleri [ASD], II, 4. Baskı, Ankara 1989, s. 108.25 Kemal Atatürk, Nutuk, II, İstanbul 1997, s. 767.26 K. Boratav, Türkiye İktisat Tarihi, s. 28.27 Örnek olarak bkz. Çağlar Keyder, Dünya Ekonomisi İçinde Türkiye (1923-1929), Ankara

1982, s. 9-10; Mükerrem Hiç - Erol Manisalı, “Sanayide Kaydedilen Gelişmeler”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ekonomisi 1923-1978, (Ed. Memduh Yaşa), İstanbul 1980, s. 180 vd.; Tevfik Çavdar, “Cumhuriyet Döneminde Türk İktisadî Düşüncesi”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi [CDTA], IV, 1076-1077; İlhan Tekeli - Selim İlkin, 1929 Buhranında Türki-ye’nin İktisadi Politika Arayışları, Ankara 1977, s. 1-2, 35.


330

28 Yahya S. Tezel, Cumhuriyet Döneminin İktisadî Tarihi, 3. Baskı, İstanbul 1994, s. 97-108; Ömer Celal Sarc, “Cumhuriyetin Kuruluşu Sırasında Türkiye Ekonomisi”, Cumhuriyet Döne-mi Türkiye Ekonomisi 1923-1978, (Ed. Memduh Yaşa), İstanbul 1980, s. 3-18.

29 “İzmir İktisat Kongresi” diye de adlandırılan Türkiye İktisat Kongresi hakkında bkz. A. Afe-tinan, İzmir İktisat Kongresi, 2. Baskı, Ankara 1989; Gündüz Ökçün, İzmir İktisat Kongresi, Ankara 1968.

30 Erol Manisalı, “İktisat Politikası: İlkeler ve Uygulamalar”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Eko-nomisi 1923-1978, (Ed. Memduh Yaşa), İstanbul 1980, s. 77-78.

31 Ahmet Mumcu, Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi, II, 3. Baskı, (Ed. İhsan Güneş), Eskişehir 2001, s. 430.

32 T. Çavdar, a.g.m., IV, 1076; M. Hiç – E. Manisalı, a.g.m., s. 180.33 Devlet İstatistik Enstitüsü [DİE], Türkiye’de Toplumsal ve Ekonomik Gelişmenin 50 Yılı, An-

kara 1973, s. 148.34 K. Boratav, Türkiye İktisat Tarihi, s. 40–41; Çağlar Keyder, Dünya Ekonomisi…, s. 52-53;

Taner Timur, Türk Devrimi ve Sonrası, Ankara 1993, s. 75-76, 80-81.35 1923-1929 yılları mali politikaları için bkz. Ömer Celal Sarc, “Atatürk Döneminde Türkiye

Ekonomisi ve İktisat Politikaları, Çağdaş Düşüncenin Işığında Atatürk, 2. Baskı, İstanbul 1986, s. 350-351.

36 Ö. C. Sarc, “Atatürk Döneminde…”, s. 354-356. Ticaret ve sanayinin gelişmesinde bankacılı-ğın rolü hakkında bkz. Ç. Keyder, Dünya Ekonomisi… s. 148-155.

37 Necdet Serin, Türkiye’nin Sanayileşmesi, Ankara 1963, s. 105 vd. 1913 / 1927 Teşvik-i Sanayi Kanunu’nun kapsamı, uygulanışı ve etkileri hakkında bkz. Bilge Aloba Köksal - A. Râsih İlkin, Türkiye’de İktisadî Politikanın Gelişimi (1923–1973), byy. 1973, s. 85 vd.

38 K. Koratav, a.g.e., s. 40, 47; Ç. Keyder, Dünya Ekonomisi…, s. 183.39 Ö. C. Sarc, “Atatürk Döneminde…”, s. 364; M. Hiç - E. Manisalı, a.g.m., s. 181.40 T. Timur, a.g.e., 88-89.41 Ö. C. Sarc, “Atatürk Döneminde…”, s. 352-353. Ulaşımdaki gelişme ve bunun ekonomi üze-

rindeki etkileri için bkz. Ç. Keyder, Dünya Ekonomisi…, s. 47-61.42 Erdoğan Alkin, “Dış Ekonomik İlişkiler”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ekonomisi, (Ed.

Memduh Yaşa), İstanbul 1980, s. 338-339; “E. Manisalı, a.g.m., s. 79.43 Ö. C. Sarc, “Atatürk Döneminde…”, s. 352-353.44 İsmail Hakkı Yeniay, Yeni Osmanlı Borçları Tarihi, İstanbul 1964, s. 183-185, 237-239.

Osmanlı dış borçlarının tasfiyesi konusunda daha geniş bilgi için bkz. Faruk Yılmaz, Devlet Borçlanması ve Osmanlıdan Cumhuriyete Dış Borçlar, İstanbul 1996, s. 171-307.

45 K. Boratav, Türkiye İktisat Tarihi, s. 45.46 Çağlar Keyder, “İktisadî Gelişmenin Evreleri”, CDTA, IV, 1066-1068.47 Asaf Savaş Akat, “İktisadî Politikalar”, CDTA, IV, 1102.48 1929 dünya ekonomik krizi ve doğurduğu sonuçlar hakkında bkz. Jacques Néré, 1929 Krizi,

(Çev. Namık Toprak), Ankara 1980, s. 55-96 vd. Kriz sonrasında anti liberalizmin güçlenme-si hakkında bkz. Çağlar Keyder, Ulusal Kalkınmacılığın İflası, İstanbul 1993, s. 32-33.

49 Ç. Keyder, “İktisadî Gelişmenin …”, s. 1068; Ö. C. Sarc, “Atatürk Döneminde…”, s. 365-366.50 Ç. Keyder, aynı yer; Ö. C. Sarc, “Atatürk Döneminde…”, s. 364-365; İ. Tekeli - S. İlkin, a.g.e.,

s. 197 vd.51 K. Boratav, Türkiye İktisat Tarihi, s. 49, 52; İ. Tekeli – S. İlkin, a.g.e., s. 209 vd.52 Ayşe Trak, “Liberalizm - Devletçilik Tartışması (1923-1939)”, CDTA, IV, 1086-1087.53 Y. S. Tezel, a.g.e., s. 243-244; E. Manisalı, a.g.m., s. 82.54 E. Manisalı, a.g.m., s. 82-83; Y. S. Tezel, a.g.e., s. 246.55 İ. Tekeli - S. İlkin, a.g.e., s. 163-164.56 Ç. Keyder, “İktisadî Gelişmenin …”, s. 1068.57 BBYSP hakkında geniş bilgi için bkz. Afetinan, Devletçilik İlkesi ve Türkiye Cumhuriyetinin


331

Birinci Sanayi Planı 1933, Ankara 1972, ek: I.58 DİE, a.g.e., s. 155.59 T. Timur, a.g.e., s. 138; Ö. C. Sarc, “Atatürk Döneminde…”, s. 369.60 K. Boratav, Türkiye İktisat Tarihi, s. 54-55.61 Demir Demirgil, “Tarımda Gelişmeler”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ekonomisi, (Ed. Mem-

duh Yaşa), İstanbul 1980, s. 135-136.62 K. Boratav, Türkiye İktisat Tarihi, s. 55-56.63 K. Boratav, Türkiye İktisat Tarihi, s. 53; Korkut Boratav, “Türkiye’de Devletçilik”, CDTA, II,

415.64 Ö. C. Sarc, “Atatürk Döneminde…”, s. 370-371.65 Y. S. Tezel, a.g.e., s. 213, 215; 66 Memduh Yaşa - Ömer Faruk Batırel, “Kamu Maliyesi”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ekono-

misi 1923-1978, (Ed. Memduh Yaşa), İstanbul 1980, s. 605.67 E. Manisalı, a.g.m., s. 84-85.68 K. Boratav, Türkiye İktisat Tarihi, s. 56-59.69 Erdoğan Alkin, “Dış Ekonomik İlişkiler”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ekonomisi 1923-1978,

(Ed. Memduh Yaşa), İstanbul 1980, s. 338-340; Ö. C. Sarc, “Atatürk Döneminde…”, s. 371.70 Erdinç Tokgöz, “Cumhuriyet Döneminde Ekonomik Gelişmeler”, Türkiye Cumhuriyeti Tari-

hi, II, Ankara 2002, s. 327-328.71 A. Mumcu, Atatürk İlkeleri…, II, 439.72 Ali Yavuz, Başlangıcından Bugüne Türkiye’nin Borçlanma Serüveni: Durum ve Beklentiler,

SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 20 (Aralık 2009), 203-226.73 Y. S. Tezel, a.g.e, s. 222-226, 264.74 Birsen Gökçe, Türkiye’nin Toplumsal Yapısı ve Toplumsal Kurumlar, Ankara 2004, s. 74.75 E. Manisalı, aynı yer. 76 Kalkınma Planlarının tam metinleri için bkz. http://www.sbb.gov.tr/Pages/KalkinmaPlanlari.

aspx (et: 07.08.2018)77 Korkut Boratav, “İktisat Politikaları: 1980–1994”, CDTA, XIII, İstanbul 1996, s. 678.78 Çağlar Keyder, “İktisâdi Gelişmenin Evreleri”, CDTA, IV, s. 1072.79 K. Boratav, “İktisat Politikaları”, s. 680-681.80 Emre Kongar, 21.Yüzyılda Türkiye, İstanbul 1998, s. 616.81 B. Gökçe, a.g.e, s. 79-81.


332

KAYNAKÇA

Afetinan, A., İzmir İktisat Kongresi, 2. Baskı, Ankara 1989.Afetinan, Devletçilik İlkesi ve Türkiye Cumhuriyetinin Birinci Sanayi Planı 1933, Ankara 1972.Akat, Asaf Savaş, “İktisadî Politikalar”, CDTA, IV, 1090-1112.Alkin, Erdoğan, “Dış Ekonomik İlişkiler”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ekonomisi 1923–1978, (Ed.

Memduh Yaşa), İstanbul 1980, s. 338-387.Atatürk, Kemal, Nutuk, II, İstanbul 1997.Atatürk, Mustafa Kemal, Nutuk, II, (Haz. Birol Emil - Melin Has-Er), İstanbul 1980.Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, II, 4. Baskı, Ankara 1989.Bayur, Yusuf Hikmet, Türkiye Devleti’nin Dış Siyasası, Ankara 1973.Blaisdell, Donald C., Osmanlı İmparatorluğu’nda Avrupa Malî Denetimi “Düyunuumumiye”, (Çev.

Ali İhsan Dalkılıç), İstanbul 1979.Bonné, Alfred, State and Economics in the Middle East, London 1948.Boratav, Korkut, “Türkiye’de Devletçilik”, CDTA, II, 412-418.Boratav, Korkut, Türkiye İktisat Tarihi 1908–1985, İstanbul 1988.Bulutoğlu, Kenan, Türkiye’de Yabancı Sermaye, İstanbul 1970.Çavdar, Tevfik, “Cumhuriyet Döneminde Türk İktisadî Düşüncesi”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye

Ansiklopedisi, IV, 1076-1077.Demirgil, Demir, “Tarımda Gelişmeler”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ekonomisi, (Ed. Memduh

Yaşa), İstanbul 1980, s. 132-170.Goloğlu, Mahmut, Erzurum Kongresi, Ankara 1968.Hiç, Mükerrem - Erol Manisalı, “Sanayide Kaydedilen Gelişmeler”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye

Ekonomisi 1923-1978, (Ed. Memduh Yaşa), İstanbul 1980, s. 177-208.İhsanoğlu, Ekmelettin - Mustafa Kaçar (Haz.), Çağını Yakalayan Osmanlı! Osmanlı Devleti’nde

Modern Haberleşme ve Ulaştırma Teknikleri, İstanbul 1995.İnan, A. Afet, Türkiye Cumhuriyeti ve Türk Devrimi, (2. Baskı), Ankara 1977.Kansu, Mazhar Müfit, Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürk’le Beraber, I, (3. Baskı), Ankara 1988.Karabekir, Kâzım, İstiklâl Harbimiz, (2. Baskı), İstanbul 1988.Karacan, Ali Naci, Lozan, 2. Baskı, İstanbul 1977.Karal, Enver Ziya, Atatürk’ten Düşünceler, İstanbul 1986.Keyder, Çağlar, “İktisadî Gelişmenin Evreleri”, CDTA, IV, 1065-1073.Keyder, Çağlar, Dünya Ekonomisi İçinde Türkiye (1923–1929), Ankara 1982.Keyder, Çağlar, Ulusal Kalkınmacılığın İflası, İstanbul 1993.Köksal, Bilge Aloba - A. Râsih İlkin, Türkiye’de İktisadî Politikanın Gelişimi (1923–1973), byy.

1973.Lozan Telgrafları (1922–1923), I, (Haz. Bilâl N. Şimşir), Ankara 1990.Manisalı, Erol, “İktisat Politikası: İlkeler ve Uygulamalar”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ekonomisi

1923–1978, (Ed. Memduh Yaşa), İstanbul 1980, s. 76-106.Morawitz, Charles, Türkiye Maliyesi, (Der. Maliye Tetkik Kurulu), Ankara 1979.Mumcu, Ahmet, Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi, II, 3. Baskı, (Ed. İhsan Güneş), Eskişehir 2001.Nebioğlu, Osman, Bir İmparatorluğun Çöküşü ve Kapitülasyonlar, 2. Baskı, Ankara 1986.


333

Néré, Jacques, 1929 Krizi, (Çev. Namık Toprak), Ankara 1980.Ökçün, Gündüz, İzmir İktisat Kongresi, Ankara 1968.Pakalın, Mehmet Zeki, Maliye Teşkilâtı Tarihi, IV, Ankara 1978.Pamuk, Şevket, Osmanlı Ekonomisi ve Dünya Kapitalizmi (1820-1913), Ankara 1984.Quataert, Donald, Osmanlı Devleti’nde Avrupa İktisadî Yayılımı ve Direniş (1881-1908), Ankara

1987.Sarc, Ömer Celal, “Atatürk Döneminde Türkiye Ekonomisi ve İktisat Politikaları, Çağdaş Düşünce-

nin Işığında Atatürk, 2. Baskı, İstanbul 1986 içinde.Sarc, Ömer Celal, “Cumhuriyetin Kuruluşu Sırasında Türkiye Ekonomisi”, Cumhuriyet Dönemi

Türkiye Ekonomisi 1923-1978, (Ed. Memduh Yaşa), İstanbul 1980, s. 3-18.Serin, Necdet, Türkiye’nin Sanayileşmesi, Ankara 1963.Shaw, Stanford J. ve Ezel K. Shaw, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, (Çev. Mehmet Har-

mancı), İstanbul 1983.Sonyel, Salâhi R., Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, II, 2. Baskı, Ankara 1991.Soysal, İsmail, Türkiye’nin Dış Münasebetleriyle İlgili Başlıca Siyasî Andlaşmaları, Ankara 1965.Tarih, IV, Maarif Vekâleti Neşriyatı, İstanbul 1931.Tekeli, İlhan - Selim İlkin, 1929 Buhranında Türkiye’nin İktisadi Politika Arayışları, Ankara 1977.Tengirşek, Yusuf Kemal, Vatan Hizmetinde, Ankara 1981.Tezel, Yahya S., Cumhuriyet Döneminin İktisadî Tarihi, 3. Baskı, İstanbul 1994.Timur, Taner, Türk Devrimi ve Sonrası, Ankara 1993.Tokgöz, Erdinç, “Cumhuriyet Döneminde Ekonomik Gelişmeler”, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, II,

Ankara 2002, s. 321-370.Toprak, Zafer, Türkiye’de “Millî İktisat” (1908–1918), Ankara 1982.Toynbee, Arnold, Türkiye/Bir Milletin Yeniden Doğuşu, (Çev. Kasım Yargıcı), İstanbul 1971.Trak, Ayşe, “Liberalizm-Devletçilik Tartışması (1923–1939)”, CDTA, IV, 1085-1089.Türkiye’de Toplumsal ve Ekonomik Gelişmenin 50 Yılı, Devlet İstatistik Enstitüsü, Ankara 1973.Yaşa, Memduh - Ömer Faruk Batırel, “Kamu Maliyesi”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ekonomisi

1923–1978, (Ed. Memduh Yaşa), İstanbul 1980, s. 556-654.Yeniay, İsmail Hakkı, Yeni Osmanlı Borçları Tarihi, İstanbul 1964.Yılmaz, Faruk, Devlet Borçlanması ve Osmanlıdan Cumhuriyete Dış Borçlar, İstanbul 1996.

335

Cezmi Eraslan-Tülay Âlim Baran

10.1. ATATÜRK DÖNEMİ TÜRK DIŞ POLİTİKASI

Türkiye Cumhuriyeti’nin bütün dünya tarafından tanınmasını sağlayan Lozan Barış Antlaşması, Birinci Dünya Savaşı sonrasında dayatılan ağır anlaşmaları kabul etmeyen tek millet olan Türklerin askeri mücadele sonucunda elde ettikleri bir kazanımdı. Ancak Türkiye’nin savaşa girerken ortaya koyduğu asgari şartları içeren Misak-ı Millî’deki sınırların hepsini elde etmek mümkün olmamıştı.1 Atatürk döneminin dış politikası onun dünyaca takdirle karşılanan “Yurtta Sulh Cihanda Sulh” özdeyişiyle özetlenebilirse de bu yaklaşım ne olursa olsun barış içinde olalım anlayışını değil, Lozan’da elde edilemeyen hakların alınmasını barış temelinde gerçekleştirmek özelliğini yansıtmaktadır.

Bunun yanı sıra Türkiye’nin sahip olduğu jeopolitik konumun hassaslığı Atatürk’ü gerek Balkanları, gerekse Ortadoğu’yu bir şekilde kontrol etmek durumunda bırakmıştır. Zaten o politikasının esaslarını belirlerken “üzerinde yaşadığımız yurt”un belirleyiciliğini üç temel unsurdan biri olarak belirtmişti.2 Dolayısıyla Balkanlarda ve Ortadoğu’da oluşturduğu paktların altında bir imparatorluk özleminden çok, yaşanılan coğrafyanın güvenliğini sağlamak endişesinin yattığını belirtmek gerekmektedir. Savaş sonu anlaşmaların milletlerin meselelerini çözmediğini gören, bilhassa Almanya’nın maruz kaldığı saldırılara ilk fırsatta karşılık vereceğini bekleyen Atatürk’ün Almanya’nın Versay (Versailles) Anlaşması’nın kısıtlamalarını tanımadığı sıralarda Balkan Antantı’nı imzalaması tesadüf değildir. Bu çerçevede Milli Mücadele’deki hasmı Yunanistan, onun arkasındaki en önemli destekçisi İngiltere ve Fransa ile iyi ilişkiler içinde olmaktan rahatsızlık duymamıştır. Tabiidir ki iyi ilişkiler içinde

1 0 . B Ö L Ü M

TÜRK DIŞ POLİTİKASI


336

olmak isteği Hatay meselesinde Türkiye’nin haklarını gerekirse savaşı göze alarak savunmaktan alıkoymayacaktır.

10.1.1. İngiltere ile İlişkiler ve Musul SorunuYunanistan’ın en büyük destekçisi olarak Kurtuluş Savaşı’ndaki rakibimiz

İngiltere, savaş sonrasında da Ortadoğu’daki çıkarları için Türkiye Cumhuriyeti’nin en önemli rakibiydi. Bilhassa Musul üzerindeki çekişme İkinci Dünya Savaşı arifesine kadar ilişkilerin güçlenmesini önlemiştir. Ortadoğu petrollerini kontrol etmek için 19. yüzyılın son çeyreğinden itibaren stratejiler geliştiren İngiltere, Mondros Mütarekesi’nin imzalanmasından sonra savaş hukukuna aykırı olarak burayı işgal etmiştir. Misak-ı Milli sınırları içinde yer alan Musul için Türkiye de büyük gayretler göstermiştir. Bölgede milis kuvvetleriyle İngiliz varlığına son verme girişimleri beklenen sonucu vermemiştir.

Lozan’da coğrafi, demografik ve etnografik bakımlardan bölgenin Türkiye’ye ait olduğunu savunan Türk heyeti, Wilson prensipleri içinde yer alan esasları da gündeme taşıyarak halk oylaması istemiştir. Bölge halkının oy kullanma alışkanlığı olmayan cahil kitlelerden oluştuğu gerekçesiyle İngiltere devamlı olarak bölge insanının kendi kaderini tayin hakkını görmezden gelmiştir. Lozan’dan sonraya bırakılan mesele için taraflar anlaşmaya varamazlarsa Milletler Cemiyeti’nin hakemliği istenecekti. İngiltere’nin nüfuzu altındaki Cemiyet’ten tarafsız bir karar çıkması imkânsızdı. Nitekim 19 Mayıs-5 Haziran 1924 tarihleri arasında yapılan Haliç Konferansı’nda taraflar iddialarını tekrarlamış ancak sonuç alamamışlardı.3 Milletler Cemiyeti’ndeki görüşmelerde de görüşlerini tekrarlayan taraflar sonunda sözde tarafsız bir komisyonun raporunu beklemek durumunda kalmışlardı.

Macar diplomat Teleki başkanlığındaki komisyonun İngiliz isteklerini karşılayan raporu, Türkiye’nin bütün gayretine rağmen 16 Aralık 1925’te kabul edilmiştir. Türkiye Cumhuriyeti yönetiminin iç sorunlarla da uğraşmak zorunda kaldığı bu süreçte 5 Haziran 1926 tarihinde Türkiye, İngiltere ve Irak arasında yapılan Sınır ve İyi Komşuluk Anlaşması ile Türkiye-Irak sınırı belirlenmişti.4 Bu anlaşmaya göre Türkiye 25 yıl boyunca Irak’ın belli bölgelerindeki petrol gelirlerinden % 10 pay alacaktı. Türkiye bu hakkından bir defalık aldığı 500.000 sterlin karşılığında vazgeçmiştir.

Almanya ve İtalya’nın diktatör yönetimler altında Balkanlar ve Akdeniz’de yayılma politikaları takip etmeye başlaması üzerine Türkiye’nin bölge politikasındaki önemi iyice açığa çıktı. İngiltere gerek ekonomik gerekse siyasi ilişkilerdeki menfaatleri açısından Türkiye ile iyi ilişkiler içinde olmak zorundaydı. Bu gelişmeler her iki devletin yakınlaşmasını sağladı. İngiltere Kralı Edward’ın Atatürk’ü ziyaretinin ısıttığı ilişkiler, Montrö (Montreux) Boğazlar Sözleşmesi’nin imzalanmasında ve Karabük Demir Çelik Fabrikaları’nın inşasının İngiliz firmasına verilmesiyle işbirliğine dönüşmüştür. Mart 1939’daki Türk-İngiliz İşbirliği Anlaşması ile de en üst düzeye ulaşmıştır.


337

10.1.2. Yunanistan ile İlişkilerTürk İstiklal Harbi’nde başlayan düşmanlığın dostluk ve işbirliğine dönüşmesi

kolay olmamış, yaşanan birçok gerginlikten sonra 1930’a kadar beklemek gerekmiştir.

Yunanistan ile yaşanan meselelerin başında Patrikhane’nin statüsünün belirlenmesi gelmiştir. İstiklal Harbi sırasında Rumları Türkiye aleyhine teşvik ve organize ettiği bilinen Ortodoks Patrikhanesi’nin yurtdışına çıkarılması bütün ısrarlara rağmen mümkün olmamıştır. Yunanistan başta İngiliz temsilci Lord Curzon olmak üzere müttefiklerinin desteğini elde ederek “siyasi meselelerle uğraşmamak koşulu” ile Patrikhane’nin İstanbul’da kalmasını sağlamıştır. Bu gelişmeden sonra patriklik makamına getirilen Konstantin Arapoğlu’nun mübadeleye tabi olup sınır dışı edilmesi üzerine ilişkilerde gerginlik yaşanmıştır. Patriğin mübadeleden istisna edilmesi isteğinin Türkiye tarafından reddedilmesi üzerine Yunanistan konuyu Milletler Cemiyeti ve La Haye Adalet Divanı’na götürmek istemiş, ancak Türkiye söz konusu kurumların müdahil olmasını kabul etmemiştir. Mesele ancak Konstantin Arapoğlu’nun görevden çekilmesi ve yeni bir patrik seçilmesi ile sonuçlanabilmiştir.5 İki ülke arasında dini kurumlar dolayısıyla yaşanan gerginlikler bununla da sınırlı kalmamış, gerek Patrikhane, gerekse Heybeliada Ruhban Okulu’nun durumu Türkiye’nin uluslararası alanda zayıfladığı veya ekonomik bakımdan sıkıntı yaşadığı dönemlerde tekrar tekrar gündeme getirilmiştir.

Lozan sonrası yaşanan belki de en önemli kriz mübadele meselesi olmuştur. Lozan’da varılan anlaşma gereği Anadolu’daki Rumlar ile Yunanistan’daki Türklerin değişimi gerçekleştirilecekti. Mondros Mütarekesi’nin imzalandığı 30 Ekim 1918’den önce İstanbul belediye sınırları içinde yerleşmiş (etabli) olanlar yerlerinde bırakılacaktı. Ancak Yunanistan’ın bilhassa İstanbul’da daha fazla insan bırakmak için 30 Ekim’de İstanbul’da bulunan her Rum’u yerleşmiş saymak istemesi, anlaşmanın uygulanmasını engelledi. Milletler Cemiyeti üzerinden Uluslararası Daimi Adalet Divanı’ndan alınan “istişari mütalaa” (bağlayıcı olmayan görüş) problemi çözmeye yardımcı olamadı. Yunanistan’ın Batı Trakya’daki Müslümanların mallarına el koyarak Türkiye’den gelen Rumlara vermesi, Türkiye’nin İstanbul Rumlarının mallarına el koymasıyla karşılık buldu. 1 Aralık 1926 tarihinde varılan anlaşmada değişim meselelerinin bir kısmı halledilirken ilişkilerin gerginleşmesi engellenemedi. Tarafların meseleyi güçle halletme eğilimine girdikleri aşamada Yunan Başbakanı Eleftherios Venizelos’un yumuşaması Türkiye’den de karşılık gördü. 10 Haziran 1930 tarihli anlaşma ile yerleşme tarihleri ne olursa olsun İstanbul Rumları ve Batı Trakya Türklerinin hepsi “etabli” sayıldılar. Bu şekilde başlayan gelişmeler Venizelos’un Ekim 1930 sonunda Türkiye ziyaretiyle ivme kazandı. 30 Ekim 1930’da ilişkilerin uzun süre yolunda gitmesini sağlayacak üç anlaşma imzalandı: (1) Dostluk, Tarafsızlık, Uzlaşma ve Hakem Anlaşması; (2) Deniz Kuvvetlerinin Sınırlanması Hakkında Protokol; (3) İkamet, Ticaret ve Seyrisefain Sözleşmesi.6


338

Başbakan İsmet İnönü ve Dışişleri Bakanı Tevfik Rüştü Aras’ın 1931’de gerçekleştirdikleri iadeiziyaret 1934 Balkan Antantı’nın zeminini güçlendirecek işlev görmüştür.

10.1.3. Türk-İtalyan İlişkileriİstiklal Harbi döneminde Anadolu’dan en erken çıkan işgalci devlet olan İtalya

iktisadi nüfuz bölgeleri elde etme çabalarını devam ettirmekten geri durmamıştı. İtalya’da 1922 yılında işbaşına gelen faşist yönetimin Akdeniz hâkimiyeti politikaları dolayısıyla Türkiye’nin güven duyamadığı İtalya, Musul meselesinde İngiltere’ye destek vermişti. Adriyatik’te hâkimiyetini güçlendirmek için Yugoslavya’ya yönelttiği tehdit, bu devletin Fransa ile ittifak yapmasına yol açınca İtalya, Türkiye ve Yunanistan’a yaklaşmak ihtiyacı hissetmişti. 30 Mayıs 1928 tarihli Tarafsızlık ve Uzlaşma Antlaşması İtalya, Yunanistan ve Türkiye’nin birbirlerine yönelmiş herhangi bir siyasi veya ekonomik ittifaka katılmama, taraflardan biri saldırıya uğrarsa diğerlerinin tarafsız kalacakları ve aralarındaki anlaşmazlıkları barışçı yollarla çözecekleri esasını ortaya koymuştur.7 Bütün bu çabalara karşın İtalya’nın 1930 sonrası sömürgeci ve yayılmacı politikalar izlemesi Türkiye’nin endişelerini haklı çıkarır nitelikteydi. Barış ortamının sürekliliğini sağlayarak yaratılacak huzur ortamında siyasi, sosyal ve ekonomik gelişmesini sürdürmek isteyen Türkiye’nin gerek Boğazlar Sözleşmesi gerekse sonrasında İngiltere ile yakınlaşması, İtalya ile ilişkilerde yaşanan gerginliğin bir sonucu olarak değerlendirilebilir.

10.1.4. Türk-Sovyet İlişkileriİtilaf devletlerine karşı TBMM hükümetinin uluslararası alanda ilk müttefiki

olan Sovyetler Birliği’nin gerek İstiklal Harbi sırasında gerekse sonrasında Türkiye’ye rejim ihracı, ekonomik ve siyasi sahada kontrolünü devam ettirmek istemesi, küçük çapta problemler yaratmıştır. İstiklal Harbi yıllarında siyasi, askeri ve mali yardımlaşma dolayısıyla tolerans gösterilen komünizm propagandası, Türkiye Cumhuriyeti’nin ilanından sonra hemen her dönemde iktidar ve muhalefetin ciddi olarak takip altına aldığı faaliyetlerin başında gelmiştir. Türkiye’nin bu konudaki hassasiyeti Sovyetler’in tepkisini çekmiş olmakla beraber, Türkiye’nin Batı’ya yaklaşmasını önlemek amacıyla uluslararası alanda Türkiye’yi desteklemeye devam etmişlerdi.

Musul meselesinin çözüme kavuşturulması sırasında Batı dünyasında yalnız kalmak Türkiye’yi 17 Aralık 1925 tarihli Türk-Sovyet Dostluk ve Saldırmazlık Antlaşması’nı imzalamaya sevk etmişti. Üç yıl için geçerli olacak antlaşmaya göre taraflardan birine bir saldırı olursa diğeri tarafsız kalacak, taraflar birbirlerine saldırmayacakları gibi birbirleri aleyhine kurulmuş olan ittifaklara da katılmayacaklardı.8 Bu antlaşma birtakım ilavelerle 1945 yılına kadar sürmüştür. İkinci Dünya Savaşı’nın galiplerinden olmak Rusya’yı Türkiye üzerindeki eski emellerini gerçekleştirmek için yeniden tahrik etmiştir.


339

10.1.5. Türk-Fransız İlişkileri ve Hatay MeselesiFransa ile ilişkilerin dört ana mesele etrafında cereyan ettiği görülmektedir:

(1) Fransız mandası altındaki Suriye ile sınır meselesi, (2) Osmanlı borçları, (3) Fransız okulları ve nihayet (4) Hatay meselesi.

20 Ekim 1921 tarihli Ankara İtilafnamesi’nde öngörülen sınır belirleme çalışmaları ancak 1925 Eylül’ünde başlamış ve 18 Şubat 1926’da antlaşma hazırlanmıştı. Ancak İngiltere ile Musul üzerinde görüşme ve tartışmalar devam ettiği için Fransa aynen İstiklal Harbi’nde yaptığı gibi anlaşmayı imzalamak için Türkiye’nin problemlerini çözme iradesini ortaya koymasını bekledi. Musul meselesinde İngiliz tarafını tutan Fransızlar “Dostluk ve İyi Komşuluk Sözleşmesi”ni 30 Mayıs 1926’da imzaladı.9

Anadolu’daki Fransız misyoner okullarının müfredat programı iki ülke arasındaki diğer bir gerginlik nedeni oldu. Türkiye Cumhuriyeti yaptığı bir düzenlemeyle bütün yabancı okullarda tarih ve coğrafya derslerinin Türkçe olarak Türk öğretmenler tarafından okutulmasını karara bağladı. Fransa’nın bunu kabul etmek istememesine karşın hükümet sadece okulları muhatap alarak Fransa’yı işe karıştırmadı. Türkiye istediğini yaparken Fransa bu konuda ısrarcı olamamış ancak bu durum münasebetlerin gelişmesine katkıda bulunmamıştır.

Fransa’nın, Osmanlı döneminde elde ettiği ayrıcalıkları bırakmak istemediğini gösteren bir diğer olay, Adana-Mersin demiryolunun millileştirilmek istenmesi sırasında yaşanmıştır. Türk hükümeti Osmanlı döneminde yabancı sermaye ve işletmecilere büyük haklar ve işletme garantisi vererek geliştirilen demiryollarını millileştirmek esasını kabul etmişti. Bir Fransız şirketince işletilen Adana-Mersin demiryolunu millileştirmek isteyince Fransa muhalefet etmek istedi. Türkiye’nin ısrarı karşısında fazla direnmeyip Haziran 1929’da hattı Türkiye’ye teslim ettiler. Bununla beraber yeni Türk devletinin hâkimiyet ve yönetim anlayışını kabul etmemekte inat ettiklerini de ortaya koymuş oldular.

Osmanlı borçları (Düyun-ı Umumiye) Fransa-Türkiye ilişkileri açısından en problemli konuyu teşkil etmiştir. Osmanlı devletinin 1854’te Kırım Savaşı sırasında başlattığı dış borçlanmanın en büyük finansörü olan Fransa ile Lozan’da borçların ödenme şekli üzerinde kati sonuç alınamamıştı. Borçların yaklaşık dörtte üçünün Türkiye Cumhuriyeti tarafından ödenmesi öngörülmüştü. Ödeme şeklinin Türkiye’nin borç tahvillerini elinde bulunduranlar ile Türk hükümeti arasında belirlenmesi kararı alınmasına karşın, yapılan müzakerelerin neticelenmesi 13 Haziran 1928’i bulmuştu. Borcun net miktarı ve ödeme şeklinin formülasyonu ile Düyun-ı Umumiye İdaresi tarihe karıştı. Ancak 1929 Ekonomik Buhranı Türkiye’nin de mali durumunu sarstığı için ödemede güçlükler yaşandı. Türkiye Hoover Moratoryumu’na dayanarak ödemeleri geciktirmek istedi ancak alacaklıları ikna edemedi. Yeniden başlayan görüşmeler 22 Nisan 1933’te yeni bir borç sözleşmesi ile sonuçlandı.10

Türkiye Cumhuriyeti savaş ve mütareke yıllarında yaşadığı ekonomik yıkıma


340

ilaveten söz konusu borçları da ödemek durumunda kalmıştır. 1954 yılında bitirilen borçlar, yeni devletin yöneticilerini yapacakları her türlü yatırım ve kalkınma hamlesinde mümkün olduğunca yerli imkânlara dayanmaları gerektiğini hatırlatan bir işlev görmüştür.

Türk-Fransız ilişkileri Almanya’daki Nasyonal Sosyalist iktidarın Versay kayıtlarından kurtulmak için harekete geçmesinin yarattığı tehdit üzerine gelişme gösterecektir. Ancak bu sefer de Hatay (Sancak) meselesi 1936 yılında yeni bir gerginlik sebebi olarak ortaya çıkacaktır.

Hatay meselesi, Atatürk’ün “Yurtta Sulh Cihanda Sulh” anlayışının nasıl anlaşılması gerektiğini uygulamalı olarak gösteren en iyi örneği teşkil eder. Nüfus yapısının çoğunluğunu Türkler oluşturduğu için Misak-ı Milli sınırları içinde yer alan Hatay’da 20 Ekim 1921 Ankara İtilafnamesi ile birtakım imkânlar elde edilmişti. Suriye sınırları içinde kalacak İskenderun Sancağı’nda Türk parası resmen kullanılacak, halk milli kültürlerini muhafazada her türlü kolaylıktan faydalanacaktı. İngilizlerin Alman ve İtalyanların yayılmacı politikaları karşısında, Akdeniz hâkimiyeti için Türkiye’yi çok değerli bir müttefik olarak görmeye başlaması ve Türkiye’yi kendi yanına çekmeye çalışması bir yandan Boğazların tam hâkimiyetimize girmesine yol açarken, aynı gelişmeden rahatsız olan Fransa’ya karşı daha rahat hareket etme imkânını da beraberinde getirmiştir.

Bu müsait ortam içinde Hatay meselesini gündeme getiren Atatürk, Fransa’nın Suriye ve Lübnan’a bağımsızlıklarını verme hazırlıkları içerisinde olduğu sıralarda Meclis’te “40 asırlık Türk vatanı Hatay meselesini artık halletmek” gerektiğini vurguluyordu. Önce ülke dahilinde bu iş için kullanacağı unsurları düzene sokan Atatürk, İstanbul’daki İskenderun ve Antakya Yardım Cemiyeti’ni Hatay Hâkimiyet Cemiyeti şekline çevirtti. Dörtyol’da aktif bir “Hatay Heyeti” ve merkezi kurdurdu. Bu vesilelerle Hatay’ın Fransızlardan alınması için siyasi polemik başlatıldı. Antakya’da bir başkonsolosluk açıldı.

Bu arada Fransa’nın 1936 Eylül’ünde Suriye’ye bağımsızlık vermesi üzerine faaliyetler hızlandı. Fransız-Suriye anlaşmasında İskenderun Sancağı’nın statüsü belli değildi. Adeta bir emrivaki gibi Suriye’ye devredilmesi söz konusuydu. Türkiye bu duruma itiraz etti. Olumlu netice alınamayan görüşmelerin sonunda 9 Ekim 1936’da bir nota ile Fransa’dan İskenderun Sancağı’na da bağımsızlık vermesi istendi. Atatürk, meclis açılışında (1 Kasım 1936) milleti gece gündüz meşgul eden en büyük meselenin, “hakiki sahibi özbeöz Türk olan İskenderun, Antakya ve havalisinin mukadderatı” olduğunu “üzerinde ciddiyet ve katiyetle durmak mecburiyetinde bulunduğumuzu” anlatıyordu.11

Fransa ise Hatay’daki insanların düşüncelerini hiç hesaba katmadan, sadece bölgedeki nüfuzunu düşünerek, Hatay’a bağımsızlık verirse bunun Suriye’yi parçalamak olacağı gerekçesiyle reddetti. Arada alınıp verilen notalardan sonra Fransa’nın isteği ile mesele Milletler Cemiyeti’ne havale edildi.

Bu tartışmalarla soğuyan ilişkiler Hatay’da halk-polis çatışmaları, Atatürk’ün


341

Ocak 1937’de Konya ve Ulukışla’ya gidip dönüşünde hükümetin toplantısına başkanlık etmesi ile gerginleşti.12 Atatürk’ün, bu şekilde meseleyi sahiplenişi sadece sözde kalmamıştır. O, ülke meselelerini halletmede her şeyden önce milletin güvenliğini göz önüne alarak mevcut bütün imkânları sonuna kadar kullanma anlayışı ile basın organlarını da devreye sokmuştur. Nitekim 22-26 Ocak 1937 tarihleri arasında Kurun gazetesi başyazarı Asım Us’a dikte ettirdiği beş adet makale13 ile meseleyle uzaktan yakından ilgili taraflara gerekli mesajları vermişti. Türkiye’nin, nereye kadar ısrarlı olacağını çok açık bir biçimde ortaya koymasının Cenevre’de toplanan Milletler Cemiyeti Konseyi’nin karar vermesini de hızlandırdığını söyleyebiliriz.

Milletler Cemiyeti İskenderun Sancağı’nı, içişlerinde bağımsız, dışişlerinde Suriye’ye bağlı, kendi anayasası olan ayrı bir bölge haline getiren özel statüyü kabul etti (27 Ocak 1937). İskenderun Sancağı bu anlaşma ile Atatürk’ün verdiği “Hatay” adını alırken, Milletler Cemiyeti tarafların da görüşlerini alarak bir anayasa kabul etti. Anayasanın 29 Mayıs 1937’de yürürlüğe girmesiyle Türkiye ile Fransa, Hatay’ın bütünlüğünü garanti ettiler. Bu gelişme üzerine artan güven ve Hatay’da halkın bağımsızlık gösterileri, Fransız memurlarınca engellenmek istenince çatışmalar oldu. Fransızlar yerli halktan azınlıkları da Türkiye aleyhine tahrik edince bu defa Türk kamuoyu galeyana geldi. Hatay’da anayasa gereği yapılan seçim çalışmalarında olaylar çıktı. Milletler Cemiyeti devreye girdi. Fransız sömürge memurlarının Hatay’da huzursuzluk çıkarmaları üzerine Türkiye artık inisiyatifi ele aldı. Atatürk bu kararlılığını, basın yayın organları vasıtasıyla duyurmayı ihmal etmedi. Vefatından tam bir yıl önceye rastlayan 10 Kasım 1937’de Cumhuriyet gazetesine verdiği bir mülakatta, Hatay’ı şahsi meselesi olarak gördüğünü belirtti. Bu yoldaki kararlılığını, Fransız elçisine de bildiren Atatürk, o günlerde böyle bir ihtilafın silahlı mücadele ile hallolmasına ihtimal vermediğini, ancak savaş ihtimalini de göz önüne alarak kararını verdiğini anlatır. Eğer savaş ihtimali çok az da olsa ortaya çıkarsa, cumhurbaşkanlığı ve meclis üyeliğinden ayrılacağını ve “bir fert olarak kendisine iltihak edecek birkaç arkadaşla beraber Hatay’a gireceğini, oradakilerle el ele verip mücadeleye devam edeceğini belirtiyordu.14 Bu çerçevede 21-22 Aralık 1937’de Ankara’da bulunan Suriye Başbakanı Cemil Mardam’a da gerekirse Fransa’ya rağmen bu meseleyi halledeceğini, ihtiyaç hissedilirse Suriye’ye her konuda destek olabileceğini çok net bir dille ifade etmişti.15

Atatürk, o günlerde Ruşen Eşref ’e söylediği gibi, toprak büyütme meraklısı değildi, barış bozma alışkanlığı da yoktu. Ancak antlaşmalara dayanan hakları almadan edemezdi. Çok sevdiği millete, kendisine inanan millete verdiği sözü yerine getirecekti. Nitekim ilişkiler bu safhaya gelince, Atatürk, bazı askeri birliklerin güneye kaydırılmasını emretti. 10 Mayıs 1938’de Mersin’de saatler süren askeri geçit resmini hastalığının ilerlemiş safhasına rağmen izledi.16 Türkiye’nin kararlılığını görünce Fransa geri adım atarak Hatay’a bir Türk vali tayin etti.


342

Ezeli rakibi Almanya’nın 1938 Mart’ında Avusturya’yı ilhakı, İtalyanların Akdeniz havzasındaki yayılmacı faaliyetleri, yani Berlin-Roma mihverinin güçlenmesi, Fransa ve İngiltere gibi müttefiklerin Doğu Akdeniz’de güvenebilecekleri bir desteğe ihtiyaç göstermiştir. Bundan sonra Fransa genelde Türkiye lehine tavır göstermeye başlamıştır.

3 Temmuz 1938’de Türkiye ile Fransa, Hatay’ın toprak bütünlüğü ve siyasi statüsünün korunması için 2500’er kişilik kuvvetler gönderilmesinde anlaştı. 4 Temmuz’da Türk kuvvetleri göreve başladı. Aynı tarihte çalışmaları daha önce başlatılmış olan “Dostluk Antlaşması” da imzalanmıştır. Türk-Fransız Dostluk Antlaşması’na göre taraflar birbirlerinin aleyhine hiçbir siyasi ve ekonomik an-laşmaya girmeyecekleri gibi birisi saldırıya uğrarsa diğeri tarafsız kalacaktı.

Bu yakınlaşmadan sonra 13 Ağustos 1938’de yapılan seçimlerde Türkler 40 üyeliğin 22’sini kazandılar. 2 Eylül 1938’deki ilk toplantısında meclis Hatay Cum-huriyeti’ni ilan etti. Cumhuriyet içişlerinde serbest, dışişlerinde Fransa’ya bağlı olacaktı. Devletin resmi dili Türkçe ve Arapça olduğu halde bütün milletvekilleri Türkçe yemin etmişlerdi.

Hatay Meclisi Ocak 1939’da Türk Medeni Kanunu ile Ceza Kanunu’nu kabul etti. 23 Haziran 1939’da iki ülke arasında yapılan bir anlaşma ile Fransa, Hatay’ın Türkiye’ye katılmasını kabul etti. 30 Haziran 1939’da Hatay Devlet Meclisi, Tür-kiye’ye katılma kararı aldı. Atatürk, bunları göremedi. Ancak kendisi, Türkiye’nin toprak bütünlüğünü derinden ilgilendiren Hatay meselesini sağlığının kötüleş-mesine rağmen yakından takip etmiş, milletlerarası politik gelişmelerin de yardı-mı ile meseleyi Türk milleti lehine çözmüştür.

Görülüyor ki; Atatürk için barışçı imkânlar sonuna kadar zorlandıktan, o yolla elde edilebileceklerin azamisi alındıktan sonra savaşın gündeme gelmesi söz konusudur. Ancak gözden kaçırılmaması gereken husus, milletlerarası münasebetlerde devlet ve milletin haklarıyla ilgili meselelerde varılabilecek son noktanın, daha işin başında göze alınmış olduğunu muhataplarımıza hissettirmek, bildirmektir. Bu, saldırganlık değildir, savaş çığırtkanlığı değildir. Bu, Atatürk’ün Montrö Boğazlar Sözleşmesi’nde, Hatay’ın anavatana katılışında bilfiil yaşadığı gibi, medeni dünyada onuruna ve menfaatlerine sahip olarak yaşamanın yoludur.

10.1.6. Türkiye’nin Milletler Cemiyeti’ne GirişiBirinci Dünya Savaşı’ndan sonra galip devletlerin daha ziyade avantajlı

konumlarını muhafaza etmek amacıyla oluşturdukları Milletler Cemiyeti’ne Türkiye başlangıçta pek sıcak bakmadı. Zira Cemiyet İngiltere’nin kontrolündeydi ve bu Musul meselesinde açıkça görülmüştü. Diğer taraftan dış ilişkilerde süregelen Türk-Sovyet işbirliği de böyle bir katılıma imkân vermiyordu. Ancak 1930 sonrası hızla değişen şartlar sonucu savaşın mağlupları da Cemiyet’e alınmaya başlanmıştı. Cemiyet’e girmenin kendisini Batı ile kaynaştıracağını düşünen Türkiye prensip olarak katılma kararı almışsa da Atatürk, Cemiyet’in


343

Türkiye’yi davet etmesini beklemeyi tercih etti. O Türkiye’nin herhangi bir uluslararası oluşuma dahil olmak için talepte bulunması yerine siyasi, askeri ve ekonomik varlığı dolayısıyla Türkiye’nin çağrılması gerektiğine inanıyordu. Nitekim 18 Temmuz 1932’de Cemiyet’in daveti üzerine yaptığı katılım başvurusu, üye ülkelerin oybirliği ile kabul edilmişti.17

Türkiye, Milletler Cemiyeti’nin Sovyetler Birliği’ne karşı herhangi bir zorlayıcı tedbirine katılmayacağı yolunda garanti vermiş olsa da Sovyetler bu gelişmeden rahatsız olmuştu. Türkiye’nin Batı’ya yönelip kendilerinden kopacağından endişe ediyorlardı. Ancak Almanya’nın ve Japonya’nın saldırgan politikaları Sovyetler’in de 1934’de Cemiyet’e katılmasını sağladı. Türkiye Milletler Cemiyeti’ne üye olduktan sonra güvenlik ve barışı korumak üzere kurulduğunu ilan etmiş bu teşkilata samimiyetle bağlı kalmıştır. Bu yaklaşım Atatürk’ün dış politika anlayışının da somut bir göstergesidir. İnsanlığı bir bütün olarak değerlendiren Atatürk, herhangi bir organda yaşanan problemin vücudun bütününü rahatsız edeceğini düşünmekteydi. Dolayısıyla bu Cemiyet ile dünyanın neresinde bir rahatsızlık varsa diğer devletlerin barışçı yollarla bu problemi çözmelerine bütün üyeler katkı sağlayabilecekti. Teorik olarak son derece değerli hedeflerle ortaya çıkan Cemiyet’in belirli üyelerine verilen kararları veto hakkının ilerleyen zaman içinde onu gerçek hedeflerinden saptırdığı pek çok örnekle görülecektir.

10.1.7. Balkanlar ve Ortadoğu’da İşbirliği ve Barış Kuşağı Oluşturma Politikası

Türkiye Cumhuriyeti Atatürk’ün liderliğinde iç ve dış barışı hedefleyen bir politika takip ederek bu esnada devlet ve milletin ihtiyaç duyduğu yenilenme ve güçlenmeyi sağlayıcı hamleleri birbiri ardına yapma gayreti içindeydi. Ancak Birinci Dünya Savaşı sonunda mağlup devletlere dayatılan şartların ağırlığı ve çizilen sınırların yapaylığı mevcut ortamın daha fazla süremeyeceğini gösteriyordu. Atatürk, bilhassa Almanya’da Nasyonal Sosyalistlerin ve İtalya’da faşistlerin iktidarının kısa sürede sınır değişikliklerine yol açacak olayları gerçekleştireceğini öngörmekteydi. Böyle bir gelişme için de gerek Balkanlar’da gerekse Ortadoğu’da birer işbirliği ve barış kuşağı oluşturmanın önemi büyüktü. Tek başına saldırgan devletlerle uğraşmak yerine oluşturulacak işbirliğinin daha caydırıcı olacağı da açıktı. Bu düşünce ile önce Balkanlar’da Alman yayılmasına karşı bir set oluşturma girişimi başlatıldı.18 Dış ilişkilerdeki en önemli müttefiki Rusya’nın da muhalefetine karşın çalışmaların sonlandırılması Atatürk’ün bu hususa verdiği önemin göstergesidir.

10.1.7.1. Balkan PaktıBalkanlar’da önce İtalya’nın, arkasından da Almanya’nın revizyonist (Birinci

Dünya Savaşı sonrası statükoyu değiştirme taraftarı) politikalar izlemeye başlamaları, devletleri işbirliği arayışlarına itmiştir. Balkan devletleri arasında


344

işbirliğinin geliştirilmesi fikri Türkiye’nin Romanya’daki elçisi Hüseyin Ragıp Baydur’un 1926’da Romen makamlarına yaptığı Balkan Paktı önerisiyle gündeme gelmiştir.19 Ancak Balkan devletlerinin birbirlerine olan güvensizliği ancak 1929’daki dünya iktisadi buhranından sonra aşılacağı için ilk adımlar 1930’da gelmiştir. Ekim 1930’da Türkiye ve Yunanistan’ın önayak olduğu ilk Balkan Konferansı Atina’da toplanmıştır. Burada tam bağımsızlığın yolunun ekonomik olarak bağımsızlıktan geçtiğine vurgu yapılmıştır. Ardından, İstanbul, Bükreş ve Selanik’te her yıl tekrarlanan konferanslar birtakım işbirliği örgütlerinin hayat bulmasına vesile olmuştur. Balkanlarda ticaret, sanayi, denizcilik, tarım, turizm, hukuk ve sağlık sahalarında faaliyet gösteren örgütlerden sonra 1932’de Balkan Paktı tasarısı ortaya çıkmış, ancak siyasi işbirliğinin gerçekleşmesi, Arnavutluk ve bilhassa Bulgaristan’ın muhalefeti yüzünden gecikmiştir.

Almanya’daki siyasi gelişmeler, işbirliğinin bir an evvel gerçekleştirilmesi için ivme yaratmış ve Türkiye ile Yunanistan 14 Eylül 1933’te Samimi Antlaşma Paktı imzalamışlardır. On yıl süreli anlaşma ile taraflar birbirlerinin sınırlarını karşılıklı olarak garanti etmiştir. Ancak Makedonya üzerindeki emellerinden dolayı Bulgaristan bu gelişmeden rahatsız olmuştur. Türkiye başbakan ve dışişleri bakanı düzeyinde çaba sarf etmesine karşın Bulgaristan’ı pakta dahil edememiştir. İki devletin açtığı yola kısa bir süre sonra Romanya da girmiştir. Romen Dışişleri Bakanı Titulescu’nun Türkiye’yi ziyareti sırasında 17 Ekim 1933’te iki devlet arasında “Dostluk, Saldırmazlık, Hakem ve Uzlaşma Antlaşması” imzalanmıştır.20 Romanya’nın Bulgaristan’ın yayılmacı emellerinden rahatsızlığı kadar deniz ticaretinin Boğazlar dolayısıyla Türkiye ile iyi ilişkilere bağlı olması bu anlaşmada etken olmuştur.

Bulgaristan’ın gelişmelere gösterdiği sert tepki benzer endişeleri taşıyan Yugoslavya’yı da harekete geçirmiştir. Dışişleri Bakanı Tevfik Rüştü Aras’ın Belgrat’ı ziyareti sırasında 27 Kasım 1933’te “Dostluk ve Saldırmazlık Antlaşması” imzalanmıştır. Yugoslavya için Bulgaristan kadar İtalya’nın Arnavutluk’u kontrolü de uyarıcı olmuştur. Kendi aralarında işbirliği anlaşmaları imzalayan devletlerin hepsini tek bir siyasi anlaşmada toplamak, fikrin ilk sahibi Türkiye’nin inisiyatifi ile gerçekleşecektir. Atatürk, Rusya’nın Bulgaristan üzerinden yaptığı muhalefeti dolayısıyla “Bütün dünyanın teşebbüs sahipliğini Türkiye’ye verdiği bu işten Rusya istiyor diye vazgeçmeyeceğini” açıklayarak, girişiminden geri adım atmadı. Nitekim 9 Şubat 1934’te Balkan Paktı resmen kuruldu. Pakt’a göre taraflar, sınırlarını karşılıklı olarak garanti etmenin yanı sıra birbirlerine danışmaksızın başka bir Balkan ülkesi (Bulgaristan) ile birlikte siyasi bir harekette bulunmamaya ve anlaşma yapmamaya karar vermişlerdi.

Türkiye’nin başından sonuna sabırla takip ettiği projenin başlangıçtan itibaren birtakım dezavantajları olduğunu da belirtmeliyiz. Taraflar imzaladıkları gizli bir protokol ile de Balkanlı olmayan bir devlet (Rusya) anlaşma tarafı bir devlete saldırır ve Balkanlı bir devlet (Bulgaristan) de saldırgana yardım ederse devletler


345

Balkanlı saldırgana (Bulgaristan) karşı birlikte savaşa girmeyi taahhüt etmişlerdi. Ancak Türkiye bu protokolün kendisini Rusya ile bir savaşa sürüklemeyeceğini Rusya’ya bildirmiş, Yunanistan da aynı şekilde İtalya ile çatışmayacağını belirtmiştir. Özetle işbirliği Rusya veya İtalya’nın saldırısına karşı ortak enerji yaratacak güçte olamamıştır. Devletler ancak Bulgaristan gibi bir güce karşı harekete geçebileceklerdir. Bu aynı zamanda Almanya örneği için de düşünülmesi gereken bir husustur. Nitekim 1936’dan itibaren Avrupa’da Alman hâkimiyeti öne çıkınca Romanya Balkan Paktı ile bağlarını gevşetmiş, Yugoslavya da Bulgaristan ile anlaşmayı tercih etmiştir. 24 Ocak 1937’de imzalanan “Yıkılmaz Barış, Samimi ve Ebedi Dostluk Antlaşması” Balkan Antantı’nın kuruluş esprisine aykırı olmuştur. Daha sonra da Yunanistan İtalyan tehdidini dikkate almak zorunda kalacaktır. Balkan Paktı İkinci Dünya Savaşı’nın başlaması ile resmen dağılacaktır.21

10.1.7.2. Sadabad PaktıTürkiye Cumhuriyeti’nin kuruluş belgesi olan Lozan Barış Antlaşması’nda

Türkiye, Osmanlı devletinden ayrılan yerler için self determinasyon prensibini kabul ettiğini açıklamış; her milletin kendi devletine sahip olması gerektiğinin altını çizerek manda rejimlerini tanımadığını ilan etmişti. Bu çerçevede Irak, İran ve Afganistan başta olmak üzere bütün bölge ülkeleriyle iyi ilişkiler içinde olmak prensibi takip edilmiştir. Daha Milli Mücadele yıllarından başlayan Türk-Afgan dostluğu Afgan Kralı’nın 1928’deki Türkiye ziyareti ile daha da pekişmiştir. Afganistan’ın Atatürk inkılaplarından etkilenmesi ve uygulamaya çalışması Türkiye’nin bu ülkeyle ilişkilerine özel bir anlam da katmıştır. İki devlet arasında 25 Mayıs 1928’de imzalanan “Dostluk ve İşbirliği Antlaşması” ile Afganistan’a subay, öğretmen ve doktor gönderilme kararı alınmıştır.

İran ile ilişkiler gerek savaş sırasında gerekse sonrasında sınır bölgede yaşayan aşiretlerin yarattığı sıkıntılardan etkilenmiştir. 22 Nisan 1926 tarihli “Dostluk ve Güvenlik Antlaşması” ile gelişme sürecine giren ilişkiler 5 Kasım 1932’de Ankara’da imzalanan “Dostluk, Güvenlik, Tarafsızlık ve Ekonomik İşbirliği Antlaşması” ile sağlamlaşmıştır. Öyle ki, bu anlaşmadan sonra İran Şahı Rıza Pehlevi Haziran 1934’te Atatürk’ü ziyaret etmiştir.22

Irak ile Musul meselesi dolayısıyla imzalanan “Sınır ve İyi Komşuluk Antlaşması”nın ardından Irak Kralı Faysal’ın Türkiye’yi ziyareti (6-8 Haziran 1931) ilişkilerin geliştirilmesine yardımcı olmuştur. Türkiye Hicaz Krallığı ile de iyi ilişkiler içinde olmuştur. Abdülaziz İbn Suud’un 1926’da ilan edilen krallığını ilk kutlayan Türkiye Cumhuriyeti olmuştur. 3 Ağustos 1929’daki Dostluk Antlaşması Kral’ın oğlu ve dışişleri bakanı olan Emir Faysal’ın Türkiye ziyaretiyle kuvvetlenmiş; 31 Mayıs-8 Haziran 1937’de Türkiye, Ürdün Emiri Abdullah’ı ağırlamıştır. Fransız mandasındaki Suriye ve Lübnan ile ilişkiler mandater devlet vasıtasıyla yürütülmüştür. Türkiye Cumhuriyeti’nin Birinci Dünya


346

Savaşı’nın galiplerine karşı yaptığı mücadeleyi kazandıktan sonra kısa sürede yaptığı yenilikler ve gerçekleştirdiği atılımlar Osmanlı’dan ayrılarak oluşturulan devletlerin yöneticilerinin Türkiye ve Atatürk hayranı olmalarındaki en önemli etken olarak nitelendirilebilir.

Balkanlarda oluşturulmasında başrol oynadığı Pakt’tan sonra İtalya’nın Afrika ve Asya’da yayılmacı emellerini ortaya koymasından rahatsız olan Türkiye’nin bölgede mevcut rahatsızlığı ortadan kaldırmak amacıyla danışma ve dayanışma yönü ağır basan bir girişim gerçekleştirdiğini görüyoruz. Türkiye, İran ve Irak daha 3 Ekim 1935’te Cenevre’de bir “dostluk paktı” imzalamışlardı. Türkiye’nin kadim dostu Afganistan’ın da katılımı ile bu dört devlet 8 Temmuz 1937 tarihinde Tahran’da Sadabad Paktı’nı imzalamışlardır.23

Beş yıl için imzalanan anlaşmada taraflar Milletler Cemiyeti ve Briand-Kellogg Paktı’na bağlı kalmayı, birbirlerinin sınır bütünlüklerine saygı göstermeyi kabul ederek, ortak ilgi alanlarına giren konularda danışma ve işbirliği yapmayı taahhüt ediyorlardı. Anlaşma İkinci Dünya Savaşı sonrasına kadar varlığını sürdürmüştür. Ancak 1955’te kurulan Bağdat Paktı ile değerini kaybetmiştir.

Türkiye Balkanlardan sonra Ortadoğu’da da etrafını bir güvenlik ve işbirliği çemberi ile emniyet altına almayı başarmıştır. Ülkenin uluslararası ilişkilerinde büyük bir güç teşkil eden jeopolitik yapısının, devlet zaafa düştüğü zamanlarda en önemli sıkıntı kaynağını teşkil ettiğinin bilinciyle Atatürk, hem milli sınırları elde etme ve korumayı hem de ülkeyi her alanda çağdaş çizgiye çıkarmayı temel hedef olarak gerçekleştirmişti.

Söz konusu süreçte takip edilen politikaların zaman, zemin ve imkân ölçüsünün en üst düzeyde değerlendirilerek ortaya koyulduğunu belirtmeliyiz. Atatürk’ün Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde kendi yaptığı son açış konuşmasında “Bizim yolumuzu çizen; içinde yaşadığımız yurt, bağrından çıktığımız Türk milleti ve bir de milletler tarihinin bin bir facia ve ıstırap kaydeden yapraklarından çıkardığımız neticelerdir”24 sözleriyle açıkladığı bu tabii akılcı yaklaşım, onun düşünce ve eyleminin temelini oluşturmuştur. Tabiiliği ve akılcılığı ile ilelebet yaşayacaktır.

10.1.8. Boğazlarda Egemenliğin Tamlanması: Montrö Boğazlar SözleşmesiLozan Anlaşması ile Türkiye’nin egemenliği ve güvenliği açısından eksik

kalan en önemli unsur Boğazların Türkiye’nin denetiminde olmayışıydı. İstanbul ve Çanakkale boğazlarının her iki kıyısı ve Marmara Denizi’ndeki adalar silahsızlandırılmıştı. Türkiye’nin adeta Boğaz’ı ölçüsündeki yerlerin güvenliği ise Milletler Cemiyeti’ne bırakılmıştı. Oysa Cemiyet, Japonya’nın Mançurya’ya saldırısı, İtalya’nın Habeşistan’ı işgali, Almanya’nın Versay Antlaşması’nı hiçe sayarak silahlanması gibi gelişmeler karşısında hiçbir şey yapamamıştı. Buna mukabil Türkiye kendisi için hayati önemi haiz bir konuda mutlaka uluslararası işbirliğine uygun bir politika takibinde ısrar ediyordu. Söz konusu gelişmeler üzerine Türkiye, 1933 yılından başlayarak katıldığı her uluslararası toplantıda


347

Boğazların statüsünün değişen şartlara göre yenilenmesi, tamamen kendi denetimine verilmesi için gündem oluşturmaya, uluslararası kamuoyunun desteğini kazanmaya çalıştı. 1933 Silahsızlanma Konferansı’nda, 1935 Milletler Cemiyeti Konseyi’nde, Balkan Antantı Konseyi’nin toplantılarında yapılan girişimler, güçlü olanın istediğini zorla almaya çalıştığı bir ortamda Türkiye’ye olumlu bir ortam meydana getirdi.

Nihayet 10 Nisan 1936’da Lozan’ın Boğazlar Sözleşmesi’ni imzalamış olan devletlere verdiği bir nota ile Türkiye, Avrupa’daki buhranların 1923 Boğazlar Sözleşmesi ile Boğazların güvenliği için ortak garantiyi işlemez hale getirip ortadan kaldırdığını belirtti. Türkiye kendi güvenliğini kendisi sağlamak ve egemenlik hukukunu korumak üzere mevcut statünün değiştirilip asker bulundurmasının mümkün olmasını istedi. Daha önce, 1935 Milletler Cemiyeti Konseyi’nde bu isteğe karşı çıkan İngiltere ve Fransa bu defa olumlu yaklaştılar. Akdeniz’e yönelik İtalyan tehdidi karşısında Türkiye’nin dostluğunun değerini anlayan devletler tavırlarını değiştirmeye başlamışlardı. İtalya muhalefet etmeye devam ediyordu.

Türkiye’nin isteklerinin görüşülmesi için İsviçre’nin Montreux kentinde 22 Haziran 1936 tarihinde toplanan konferansta İngiltere ve Sovyetler de birer tez ortaya atmışlardı. Sovyetler Boğazların silahlandırılması hususunda Türkiye’yi desteklerken, Karadeniz’e kıyısı olmayan devletlere ait savaş gemilerinin Karadeniz’e sokulmamasını istiyor, bunu kendi emniyeti için önemli görüyordu. İngiltere ise, Karadeniz’e kıyısı olan veya olmayan bütün devletler için tonaj sınırlaması istiyordu. Türkiye konferansta bu iki görüşün ortak noktalarını ön plana çıkarmaya yönelik bir strateji izlemeyi tercih etmiştir. Yaklaşık bir ay süren görüşmelerden sonra, 20 Temmuz 1936’da imzalanan sözleşme Türkiye’nin beklentilerine büyük oranda cevap vermiştir.

Montrö Boğazlar Sözleşmesi’ne göre, Boğazların güvenliği Türkiye’ye bırakılmaktaydı. Barış zamanında veya Türkiye’nin taraf olmadığı savaş durumlarında ticaret gemilerinin geçişi serbest, savaş gemilerinin geçişi yasak olacaktı. Türkiye’nin taraf olduğu bir savaşta ise savaş durumunda olmadığı devletlerin gemilerine belli şartlar altında geçiş hakkı tanıyacaktı. Boğazlardan geçişte isteğe bağlı kılavuz alma hizmeti dışında ücret alınmayacaktı. Diğer taraftan Karadeniz’e kıyısı olan devletlerin emniyeti bakımından da yabancı devletlerin Karadeniz’e geçirebilecekleri ve burada bulundurabilecekleri gemilerin cinsi, büyüklüğü ve toplam tonajı sınırlandırılmaktaydı.25

Yirmi yıl için imzalanan antlaşma, imzacı devletlerin hiçbirisi tarafından fesih olunmadığı için halen yürürlüktedir. Statünün değişmesine karşı çıkan İtalya da tek kalınca 1938 ortalarında sözleşmeye katılmıştır. Ancak Boğazlardan yapılan taşımacılıkta taşınan maddelerin mahiyetinin zaman içinde değişmesi Boğazların her iki yakasının da emniyetini son derece tehlikeye düşürecek hale gelmiştir. Uluslararası antlaşma ve hukuka her zaman saygılı olan Türkiye’nin Atatürk dönemindeki politik espriye bağlı kalarak yeniden bir Boğazlar düzenlemesine


348

ihtiyacı vardır. Bilhassa isteğe bağlı kılavuzluk hizmeti şehirlerin emniyeti için mecburi hale getirilmelidir.

Montrö Boğazlar Sözleşmesi Türkiye’nin dış politikasında önemli bir dönüm noktası olmuştur. Akdeniz’de kontrolü elinden bırakmak istemeyen İngiltere, İtalyan tehdidine karşı Türkiye’yi destekleme yolunu seçmiştir. Boğazlar Sözleşmesi’ndeki İngiliz desteği bundan sonraki işbirliği çalışmaları için itici bir güç vazifesi görmüştür. Türkiye de kuruluşundan beri iyi ilişkiler içinde olduğu Sovyetleri küstürmeden kendisi için daha emniyetli gördüğü İngiltere ile ilişkileri daha ileri götürmeye çalışmıştır. Türkiye’nin sanayi yatırımlarına finansman ve teknoloji desteği sağlanmasıyla gelişen ilişkiler İkinci Dünya Savaşı öncesi ittifakların oluşumunda Türkiye’nin safını belirlemeye yardımcı olacaktır.26

10.2. ATATÜRK SONRASI TÜRK DIŞ POLİTİKASI

10.2.1. Genel Çerçeveİkinci Dünya Savaşı’ndan 21. yüzyıla Türk dış politikasının önemli köşe taşları

hakkındaki özet bilgilere geçmeden önce, dış politika konusunda birkaç temel düşünceyi belirtmekte yarar görüyoruz.

Tarihi gelişimi iyi bilip iyi anlamadan bugünü doğru değerlendirmemiz olanaksızdır. Bugünü doğru değerlendirmeden de geleceğe yönelik geçerli ve mantıklı öngörülerde bulunmak çok zor olacak, doğruyu bulmak sadece şansa kalacaktır. Unutmamak gerekir ki uluslararası ilişkiler ve sorunlar, günübirlik olgular değildir. Bugün yaşadıklarımız, dün ekilenlerin ürünleridir ve yarın yaşanacaklar da bugün ekilebilenlerin ürünleri olacaktır. Kısacası diplomasi, bir yönü tarihe, diğer yönü geleceğe bağlı bir yönetim alanıdır diyebiliriz.

Tarihi boyutun geleceğe bağlanması, yaşanan dönemdeki durumun ve olayların değerlendirilmesini içerir. Bu değerlendirmede doğruluk ve gerçekçilik çok önemli iki gereksinimdir. Söz konusu süreçte olayların ve gelişmelerin irdelenmesinde belirleyici araçlar ülkenin iç dinamikleri, diğer bir deyişle “ulusal güç unsurları”dır. Bu unsurlar kapsamında, ülkenin coğrafi konumu, nüfusu, eğitim ve kültürü, ekonomik ve siyasi yapısı, ulus olma bilinci, ulusal birlik ruhu ve morali (psikolojik gücü), askeri gücü ve hepsinden önemlisi belirlenmiş temel ulusal politikaları öncelikle akla gelenlerdir.

Ülkelerin dış politikalarında seçeneklerin belirlenmesi ve uygulanacak olanların öne çıkarılmasında, yukarda sayılan ulusal güç unsurları ayrı ayrı ve değişik ölçülerde belirleyici öneme sahiptir. Bununla beraber, tarihi boyunca ülkemizin dış politika seçeneklerini ve uygulamalarını etkileyen en önemli unsur, coğrafi konumu olmuştur denebilir. Türkiye’nin jeopolitik konumunun çarpıcı özelliği, büyük devletlerin yayılma istikametlerinde ve yaşamsal saydıkları çıkar alanlarına giden yollarının üzerinde bulunmasıdır. Bu nedenledir ki Türk dış politikasında, her dönemde, bu ülkelerle olan ilişkilerimiz ve bu ülkelerin


349

birbirleri ile ilişkileri öncelikli etkenler olagelmiştir.Ulusal güç ve değerlerle ve ulusça benimsenmiş hedeflerle uyumlu olmayan

dış politika uygulamalarından uzun vadede başarılı sonuçlar elde etmek olası değildir. Büyük Atatürk 17 Şubat 1923’te toplanan İzmir İktisat Kongresi’ni açış konuşmasında, Osmanlı İmparatorluğu’nun en güçlü olduğu dönemlerden örnekler vererek bu gerçeği anlatır. Kendi ifadesi ile “[...] dış politika, iç örgütlenmeye ve iç politikaya dayanmak zorundadır. […] hayali dış siyasetler peşinde dolaşanlar, dayanacakları noktayı kendiliğinden kaybederler.”

Osmanlı’nın yıkıntısı üzerindeki varoluş ve Kurtuluş Savaşı sonrasında kurulan Cumhuriyet’in bütün kurumları gibi dış politikası da, kuruluşundan itibaren Batı’ya dönük olmuştur. Bu yeni Cumhuriyet, henüz birkaç ay öncesine kadar ölümüne savaşmakta olduğu Batılı devletlerle böylesine kısa sürede dostluk ilişkileri kurabilmiş, dış politikasında barışı ve diğer evrensel değerleri temel ilke sayan çizgisi ile bu devletlerle ortak hedeflere yönelmiş, böylece, askeri zaferini barışa yönelik siyasi zaferlerle taçlandırmayı başarmıştır.

Tarih kitaplarında, yurtta ve dünyada barışı hâkim kılabilmek konusundaki samimi istek ve kararlılığını, yaşadığı felaket sürecinin ve uğradığı onca haksızlığın hemen arkasından, böylesine açık biçimde ortaya koyan başka bir ulustan söz edilmemektedir. “Türkiye’nin emniyetini gaye tutan ve hiçbir milletin aleyhinde olmayan bir sulh [barış] istikameti bizim daima düsturumuz [öncümüz] olacaktır” diyor büyük önder 1 Kasım 1931’deki bir konuşmasında.27

Kuruluşunun hemen ardından, çoğu eski Osmanlı toprağı üzerinde yer alan komşu devletlerle tesis edilen dostça ilişkiler ve bölge barışını koruma amaçlı oluşumlara öncülük etmesi, genç Türkiye’nin, “Yurtta barış, dünyada barış” ilkesine sadece sözde değil, uygulamada da bağlılığını göstermiştir. Büyük kurtarıcı, Türkiye’nin barışın korunmasına katılmasını 1 Kasım 1933’teki konuşmasında şu sözleri ile açıklıyor: “Türkiye Cumhuriyeti, beynelmilel sulh ve emniyeti [uluslararası barış ve güvenliği] kuvvetlendirmek için, kendi tesiri ve iktidarı [etkileme gücü] olan sahada ve aynı arzuda olanlarla beraber, hayırlı faaliyetlerde bulunmuştur.”28

Başlangıçta değindiğimiz gibi, genç Cumhuriyet’in bütün kurumları ve bu arada dış politikasının ana çizgileri ile Batı’ya dönük oluşunun temel nedeni, Atatürk’ün öngörüsünde şekillenen çağdaş Türkiye modeli için tek yaşayan örneğin batıdaki ülkeler olduğu gerçeğiydi. Bilindiği gibi Atatürk, yeni kurulan bu Türk Devleti ve Türk ulusu için “çağdaş uygarlık düzeyine ulaşmayı ve onun da ötesine geçmeyi” hedef olarak belirlemişti.

Ekonomik kalkınma ve sosyal gelişmişlik modellerinde Batı’yı örnek alan Türkiye Cumhuriyeti’nin, dış politika ve güvenlik politikalarında da Batı ile paralellik, hatta gereken yerlerde birliktelik içinde bulunmasından daha doğal bir şey olamazdı. Mevcut uluslararası yapı ve güç dengeleri bakımından da, Türkiye’nin ulusal güvenliği ve kalkınması yanında “yurtta ve dünyada barış”ı gerçekleştirmek için görülebilen en güvenli yol, Batı ile kuvvet ve işbirliği içinde olunmasıydı.


350

1917 Bolşevik İhtilali sonucu Rusya’da yönetime gelenlerin, daha başlangıcın-dan itibaren açıkladıkları yayılmacı hedefler, Türkiye’nin Batı’nın ekonomik ve askeri sistemleriyle bütünleşmesini hızlandırmıştır.

10.2.2. İkinci Dünya SavaşıGenç Cumhuriyet’in, ülkede ve dünyada barışın kurulup korunması ilkesini

esas alan politikalarla yukarıda işaret edilen hedeflere yönelik çabalarını sürdürdüğü bu süreçte, Avrupa’da barış konusunda hiç de ümit verici olmayan gelişmeler birbirini izlemekteydi. Birinci Dünya Savaşı’nı bitiren antlaşmalar, bunlara bağlı politikalar ve gerçekçi olmayan hatalı uygulamalar, dünyayı adım adım yeni bir savaş felaketine sürüklüyordu.

Büyük öngörü yeteneği ile dünya ve özellikle de Avrupa’daki gelişmeleri değerlendiren Kemal Atatürk, 1931 yılındaki bir görüşmesinde Amerikalı General MacArthur’a, “Gerekli düzeltici adımlar atılmazsa, en geç 1940-45 yılları arasında Almanya’nın yeniden dünyayı kana bulayacağını” oldukça kesin ifadelerle söylemişti.29 Gelişmeler, her konuda olduğu gibi bunda da O’nun dehasını ve üstün liderlik yeteneğini kanıtladı ve dünya gerçekten de 1940’tan hemen önce (1939 Eylül’ünde) kendini, Almanya tarafından başlatılan yeni bir savaşın içinde buldu.

İkinci Dünya Savaşı’nın 1939 yılında çıkmasına giden süreç, Birinci Dünya Savaşı’ndan hemen sonra başlamıştır. Bu savaşın sonunda Avrupa sanayisini besleyecek hammaddelerin birkaç büyük ülkenin tekeline geçmiş olması, yenilen devletlerde askerliğin kaldırılması nedeniyle işsizliğin artmış olması, mandater yönetim kararı ile birçok ulusun yabancı boyunduruğu altına girmiş olması, asker kaçakları ve ekonomik sorunlar, toplumların bozulan asayişlerinin disipliner yönetimler tarafından düzeltilebileceği inancı bu süreci tetikleyen önemli nedenler arasında sayılabilir.

Birinci Dünya Savaşı’nın sonunda Almanya ile imzalanan Versay Barış Anlaşması Fransa’ya Ren ve aralarında uzun zamandan bu yana problemlere yol açan Alsace-Lorraine’i geri kazandırmış olsa da Almanya’nın bu toprakları yeniden ele geçirmek isteyeceği endişesini de yaratmıştır. Bu endişenin bir sonucu olarak 5 Ekim 1925 tarihinde Fransa, İngiltere, Almanya, İtalya, Belçika, Polonya, Çekoslovakya tarihe Locarno Antlaşması olarak geçen bir paktın ortaya çıkmasına neden oldular. Bu pakt ile Fransa, Almanya ve Belçika, Almanya’nın batı sınırlarını karşılıklı olarak garanti ediyor, bütün anlaşmazlıkları barış yolu ile çözme vaadinde bulunuyor, pakta uymama durumunda imza koyan bütün devletlerin suçluya karşı birbirlerine yardım edecekleri sözünü veriyordu. Bu Almanya-Fransa arasındaki ilişkilerde kısmen bir rahatlamaya neden oldu. Ancak kısa süreli olan bu durumun ardından Locarno Antlaşması’nın batı sınırı konusunda verdiği güvenceyi doğu sınırı için vermemiş olması Fransa’yı yeniden endişelendirdi. Bu nedenle Fransa Dışişleri Bakanı Briand ile ABD Dışişleri


351

Bakanı Kellogg vasıtasıyla bütün büyük devletlerin bir savaşı lanetleme paktı imzalamaları sürecine geçildi. Briand-Kellogg Paktı adı verilen ve 27 Ağustos 1928 tarihinde imzalanan bu pakt da uluslararası sorunların çözümü için barışı esas alıp savaşa başvurmayı lanetlediğini ifade etmiştir. Ancak bu türden girişimlere rağmen temelde dünya, Birinci Dünya Savaşı’nın üzerinden çok uzun bir zaman geçmeden demokrat ve totaliter devletler olarak ikiye ayrılmış, Rusya, Almanya, İtalya ve Japonya gibi büyük devletlerde ya aşırı sağcı ya da solcu yönetimler işbaşına gelmiş ve Berlin-Roma-Tokyo mihveri kurulmuştur.30 1936’da Almanya’nın Ren nehrinin batısındaki -daha önceki anlaşmalara göre askerden arınmış olarak kalması gereken- bölgeye askerlerini göndermesi, Habeşistan’ın işgali gibi gelişmeler ile süratle gidilmekte olduğunu tesbit edebildiğimiz İkinci Dünya Savaşı, bir asır içinde dünyanın, özellikle de Avrupa’nın uğradığı ikinci felaket olarak 1939 yılında patlak vermiştir.

1 Eylül 1939 tarihinde Almanya’nın Polonya’yı işgal etmeye başlaması, bunun üzerine İngiltere ve Fransa’nın Almanya’ya savaş ilan etmesi ile İkinci Dünya Savaşı fiilen başladı. Almanya’nın yıllardır yaptığı askeri hazırlık ve esası zırhlı kuvvetler ile sürate dayanan Yıldırım Savaşı (Blitzkrieg) taktiği karşısında İngiltere ve Fransa’nın da Polonya’nın yardımına gidememesi Alman ordularının Polonya’yı işgalini kolaylaştırdı. Polonya hükümetinin burada bulunan Ukraynalı ve Beyaz Rus azınlıklara kötü davrandığı gerekçesi ile Rusya’nın da Polonya’ya girmesi sonucunda Varşova teslim oldu. Polonya’nın düşmesinin ardından Hitler bir taraftan Alman kara, hava ve deniz kuvvetlerinin Belçika, Hollanda ve Lüksemburg üzerinden İngiltere ve Fransa’ya karşı harekete geçmesi emrini verdi, diğer taraftan Rusya Estonya, Letonya ve Litvanya ile imzaladığı anlaşmalarla Baltık memleketleri üzerinde ciddi kazanımlar elde ederek direnç gösteren Finlandiya’yı bombardıman etmek suretiyle Fin cephesini çökertti. Rusların Baltık bölgesinde elde ettiği bu başarı ve askeri güçlerinin gerçek niteliğinin de böylece ortaya çıkmış olması Almanya’nın ileride Rusya’ya saldırmasında önemli bir etmen oldu. O vakte değin Almanya her ne kadar süratle İngiltere ve Fransa’ya yürüme kararını vermiş olsa da İskandinav yarımadasının Batılıların eline geçme ihtimali karşısında öncelikle buraya yöneldi ve 9 Nisan 1940 tarihinde Danimarka ve Norveç’i işgal etti. Aynı zamanda Belçika ve Hollanda’yı işgale başlayan Hitler, önce Hollanda’yı ardından Belçika’yı işgal etmekle kalmayarak 14 Haziran 1940 tarihinde Paris’e Alman kuvvetlerini sokmayı başardı. Fransız Mareşal Petain’in Almanya ile temasa geçmesi sonucunda Fransa’nın kuzey yarısı ile Atlantik kıyılarını Almanya’nın işgaline bırakan, geri kalan kısımda merkezi Vichy’de olan bir Fransız hükümeti kuran 22 Haziran 1940 tarihli mütereke imzalanarak Fransa savaştan çekildi. Almanya’nın Versay Antlaşması’nın intikamını almasına yol açan bu antlaşma ile her ne kadar Almanya, Fransız donanmasını almayarak onu bir limanda kontrol altında tutmuş olsa da Almanların donanmaya el koyacağından endişelenen İngiltere tarafından Fransız donanması bombardıman


352

edilerek batırıldı. Hitler’in daha savaşın başlarında Fransa’yı işgal etmeyi başarmış olmasının ardından “Deniz Aslanı” (Seelöwe) adı verilen İngiltere’nin istila planı devreye sokuldu. Alman hava kuvvetlerinin ağır kayıplar vermesine neden olan bu muharebenin kazananı ise İngiltere oldu. Diğer taraftan 10 Haziran 1940 tarihinde Fransa’ya savaş ilan ederek İkinci Dünya Savaşı’na girmiş bulunan İtalya, Mısır’a taarruz etmiş ancak, gerek burada gerekse Doğu Afrika muharebelerinde müttefikler İtalya’ya karşı başarı elde etti. İtalya’nın Afrika’daki başarısızlığının yanı sıra Yunanistan’ı işgali de başarısızlıkla sonuçlansa da Almanya’nın Balkanlara girmesinin ardından Yunanistan işgalden kurtulamadı. Savaşın başından itibaren Alman üstünlüğüne dayalı olarak yaşanan gelişmeler, özellikle Fransa’nın çok kısa bir süre içinde teslim olması, Sovyetlerde Almanya daha fazla güçlenmeden kendi çıkarlarını koruma altına alması duygusuna neden oldu. Balkanlara, Ege Denizi’ne ve Doğu Akdeniz’e egemen hale gelen Almanya, her ne kadar Sovyet Rusya ile bir çatışmayı öncelikli olarak düşünmeyip bu çerçevede onlarla bir ittifak yapmayı denemiş olsa da yapılan görüşmeler olumlu sonuçlanmadı ve bunun üzerine Almanya “Barbarossa Planı” adı verilen Sovyet Rusya’yı ezme planı için Alman ordularına 1941 yılında emir verdi. 22 Haziran 1941 tarihinde Almanya’nın Sovyet Rusya’ya savaş açması ile bu devletin Batılı devletlerle ittifakı da başlamış oldu.31

Hitler’in Kafkas petrollerini eline geçirme planını da içeren Rusya’ya saldırısı Stalingrad önlerinde Alman ordularının kuşatılması ve imha edilmesi ile hezimete uğradı.32 Alman-Rus savaşının çıkmasının ardından Fransa erkenden savaş dışı kaldı. Almanya’nın karşısında İngiltere’nin tek başına kalmasından Amerika Birleşik Devletleri endişe duymaya başladı. Japonya’nın 27 Eylül 1940 tarihinde Almanya ve İtalya ile üçlü pakt imzalaması sonucunda endişeleri artan ABD, Japonya’nın Asya’daki yayılmasının genişleyeceğini düşünüyordu. 7 Aralık 1941 tarihinde Japon uçakları Hawaii’de Pearl Harbor’da bulunan Amerikan üslerine saldırarak Amerika Birleşik Devletleri’ne savaş açmış ve ardından aynı ay içinde Amerika ve Almanya karşılıklı olarak birbirlerine savaş ilan etmişlerdir.33 Amerika Birleşik Devletleri’nin savaşa girmesinin ardından 14 Ağustos 1941’de Amerika Birleşik Devletleri Başkanı Roosevelt ile İngiltere Başbakanı Churchill arasında topraklarını genişletmek istemedikleri, her ulusun kendi istediği hükümet şeklini seçme hakkına uyacakları, Nazi diktatörlüğünün yıkılmasından sonra bütün uluslara sınırları içinde güvenle yaşama olanağı sağlayacak bir barışın yapılması gibi ilkeler taşıyan ve tarihe Atlantik Bildirisi olarak geçen bildiri esas alınarak 26 devletin imzasıyla Birleşmiş Milletler Bildirisi yayımlanmıştır. Bu bildiri Birleşmiş Milletler Örgütü’nün temeli olarak kabul edilmektedir. 1942 yılı sonlarına doğru İkinci Dünya Savaşı; Amerika, Sovyetler Birliği, İngiltere ve Fransa’dan oluşan Müttefik devletler lehine dönmeye başladı ve bu kapsamda 1943 yılı içinde Mussolini İtalya’da iktidardan düşürüldü, hava üstünlüğü ele geçirilerek Normandiya kıyılarına yapılan çıkarma ile ikinci bir


353

cephe açıldı. Müttefik kuvvetler bir taraftan Fransa, Brüksel, Amsterdam ve Almanya’ya girdiler, diğer taraftan Rusya, Balkanlarda harekete geçerek Romanya ve Bulgaristan’ı işgal etti. Yunanistan Alman işgalinden kurtarıldı ve doğudan Rusya, batıdan diğer devletlerin Berlin’e girmesinin ardından 30 Nisan 1945 tarihinde Hitler’in intihar etmesi ile Almanya 7 Mayıs 1945 tarihinde teslim oldu. Mihver devletlerin Avrupa ayağının çökmesinin ardından Asya’da Japonya’nın teslim olmayı reddetmesi üzerine Ağustos 1945’te Hiroshima ve Nagasaki’ye iki atom bombası atıldı ve Japonya aynı ay içinde teslim olduğunu açıkladı. Amerika Birleşik Devletleri’nin Missouri zırhlısında Japonya’nın kayıtsız şartsız teslim olduğunu belirten antlaşmanın imzalanması ile İkinci Dünya Savaşı 1945 yılında bitti. Dünyanın büyük bölümünün savaş alanı haline gelmesine yol açan ancak, özellikle Avrupa, Doğu Asya ve Kuzey Afrika’nın sıcak savaşı ağırlıklı olarak yaşamasına neden olan İkinci Dünya Savaşı’nın önce Avrupa’da, daha sonra Asya’da bitmesinin ardından geride büyük bir yıkım kalmıştır. Büyük insan kayıpları Amerika Birleşik Devletleri hariç galip devletlerin de yıpranmış olarak savaştan çıkmasına neden olmuştur.34

Bu savaşın sonucunda ABD ve Sovyet Rusya iki yeni kuvvet olarak dünya politikasına yön vermiş ve böylece Amerika çok uzun zamandan bu yana devam ettirdiği Avrupa siyasetine karışmama ilkesi olarak özetlenebilecek Monroe Doktrini’nden vazgeçmiştir. Bundan önce uluslararası siyasetin ağırlıklı devletleri olan ve bu savaştan galip çıkan İngiltere ve Fransa ile yenilerek çıkan Almanya, Japonya ve İtalya’nın toparlanması uzun zaman almıştır. Sovyet Rusya’nın İkinci Dünya Savaşı sonrasında sivrilmeye başlaması ile uluslararası ilişkilerde doktrin ve ideoloji önem kazanmaya başlamıştır. Sömürgecilik tasfiyeye uğramaya başlamış, örneğin 1950 yılında Endonezya tam bağımsız bir cumhuriyet olduğunu ilan etmiş, Hindistan ise Pakistan ve Hindistan adıyla iki bağımsız devlete bölünmüş; Seylan adası, Britanya İmparatorluğu’nun sömürgesi olmaktan çıkarak dominyon olmuştur. Üçüncü Dünya ya da Bağlantısızlar Bloku denilen bir kuvvet oluşmaya başlamıştır. Uluslararası siyasetin ağırlık noktası Avrupa kadar Asya, Afrika ve Latin Amerika olmaya başlamış ve bu ilişkilerde siyasal kuvvet dengesi, güvenlik ve barış kadar ekonomik faktör de önem kazanmıştır.35

10.2.2.1. İkinci Dünya Savaşı Dönemi Türk Dış PolitikasıSavaş sonrasında, yüzyılın sonuna kadar geçen süredeki Türk dış politikasının

temel çizgilerini doğru yorumlayıp değerlendirebilmek için, savaş sırasındaki Türk dış politikasının önemli unsurlarını da gözden geçirmemiz gerekmektedir.

Avrupa’nın yeni bir savaşa doğru hızla yaklaştığını gösteren gelişmeler karşısında, Türk dış politikasının temel hedefi, “Türkiye’yi olası bir savaşın dışında tutmak, ülkeyi bu badireden mümkün olduğunca az kayıpla çıkaracak ikili ya da çoklu uluslararası düzenlemeleri yapmak” olarak belirlenmişti. Bu hedefi gerçekleştirecek politikalar kapsamında öncelikle dikkate alınması gereken


354

aktörlerin; İngiltere, Fransa, Almanya, Rusya ve İtalya olduğu görülmekteydi.İtalya’nın Arnavutluk’u işgal etmesi ve Mussolini’nin emperyalist tavrı, Montrö

Boğazlar Sözleşmesi’nin imzalanmasından bu yana daha gelişmiş ola Türkiye-İngiltere ilişkisinin sıkı bir hale gelmesine neden oldu. Fransa’nın da dahil olması ile Türkiye ve İngiltere arasında işbirliğine dönük görüşmelerin yapıldığı sırada Hitler’in güçlü diplomatlarından Von Papen Ankara’ya Alman Büyükelçisi olarak atanmış ve Türkiye’nin Almanya’dan duyduğu kaygıyı gidermeye çalışmıştır. Ancak Türkiye, Almanya ve İtalya’nın saldırgan politikaları ile öne çıkmaya başladığı ve savaşa giderek yaklaşıldığı süreçte, İngiltere ve Fransa ile imzalanan bildirgelerle “Barış Cephesi”ne bağlanmayı tercih etti.36

19 Ekim 1939 tarihinde Ankara’da Türkiye’nin yaklaşan savaşla ilgili kaygılarını önemli ölçüde giderici nitelikte olan Türk-İngiliz-Fransız İttifakı imzalanmıştır. Antlaşma maddelerinin bir kısmına göre;

· Antlaşmanın amacı, saldırıya karşı koymak için Türkiye, İngiltere ve Fransa arasında gerektiğinde karşılıklı yardım ve destek sağlamaktı.

· Bir Avrupa devletince girişilip Akdeniz bölgesinde Türkiye’nin karışacağı bir savaşa sürükleyici saldırı eylemi durumunda Fransa ve İngiltere, Türkiye ile işbirliğinde bulunacak ve ona ellerinden gelen tüm yardım ve desteği göstereceklerdir.

· İngiltere ve Fransa, Yunanistan ve Romanya’ya verdikleri garantilerin yerine getirilmesi için savaşa girerlerse Türkiye de bunlara katılacak ve yardım edecekti.

· Taraflar bu antlaşmanın uygulanması sonucu olarak savaşa girerlerse mütareke ya da barış için birlikte karar vereceklerdi.

Tamamı 9 madde, 3 protokol, bir gizli askeri sözleşme ve bir gizli özel antlaşmadan oluşan bu metnin 2 numaralı protokolüne göre ise “Yukarıda adı geçen antlaşma uyarınca Türkiye tarafından üstlenilmiş olan yükümlülükler, bu ülkenin Sovyetler Birliği ile silahlı bir anlaşmazlığa sürüklenmesine neden olacak ya da böyle bir sonucu verecek bir eyleme onu zorlamayacaktır.”37 Ayrıca özel protokol çerçevesinde İngiltere ve Fransa’nın Türkiye’ye savaş malzemesi kredisi olarak 25 milyon sterlin, 16 milyon sterlin değerinde külçe altın ve 3,5 milyon sterlinlik bir kredi transferi sağlayacağı da belirtilmiştir.38

Başlangıçta Sovyetler Birliği’nin çıkarlarına da uygun görünen ve desteklenen bu uzlaşı bildirgeleri daha sonraki gelişmeler sonucu bu ülke için cazibesini kaybedecek, Sovyet-Alman yakınlaşması sürecinde Sovyetlerin tavırlarının değiştiği görülecektir. Nitekim Türk-Sovyet Antlaşması görüşmelerinde “Boğazların ortak savunulması için ayrı sözleşme yapılması ve Montrö Sözleşmesi’nde değişiklik yapılarak Sovyetler Birliği donanması için sınırsız geçiş olanağı sağlanması” gibi talepler Türkiye tarafından olumsuz karşılanınca, Sovyet


355

Rusya’nın söz konusu anlaşmalara bakışı da olumsuz hale dönüşmüştür. Öte yandan, İngiltere ve Fransa ile imzalanan bildirgeler kuşkusuz İtalya ve bilhassa Almanya’yı da endişelendirmiştir.39

Almanya ve Sovyetler Birliği’ni memnun etmeyen bu antlaşma bir taraftan Türkiye’ye İngiltere ve Fransa’nın desteğini sağlayıp, onu Sovyetler Birliği’nden uzak tutarken, diğer taraftan savaşa giriş konusundaki çekincelerini de kayda bağlıyordu. Ancak Fransa, daha savaşın birinci yılı dolmadan, Almanya tarafından işgale uğradı ve Haziran 1940’ta yenildiğini kabul ederek savaştan çekilmek suretiyle İngiltere’yi yalnız başına bıraktı. Antlaşma ile Türkiye’ye vaat edilen silah ve askeri malzeme, gereken zamanda verilmedi. 1940 yılında Fransa’nın savaş dışı kalmasının yanı sıra İtalya’nın da savaşa girmesi ve Yunanistan’a saldırmasıyla, savaşa girmesi konusunda Türkiye’nin üzerindeki baskı artmaya başladı. 19 Ekim 1939 Ankara Antlaşması’na göre Türkiye’nin savaşa katılma zorunluluğu ilk kez 1940 yılında Almanya’nın İtalya’ya saldırması ve İtalya’nın da Fransa’ya savaş ilan etmesi ile ortaya çıkmaya başladı. Çünkü antlaşmanın, savaşın Akdeniz’e sıçraması durumunda Türkiye’nin de katılacağına ilişkin koşulu böylece yerine gelmiş oluyordu. Ancak bu durumda İngiltere ve Fransa’nın Türkiye’nin savaşa girmesi konusunda çok ısrarcı olmaması ve Sovyetler Birliği’nin Türkiye’nin savaşa girmesi durumuna karşı tehditkâr tavrı nedeniyle bu aşamada Türkiye’nin savaşa girmesi söz konusu olmadı. 1940 yılında bu kez İtalya’nın Yunanistan’a saldırması Ankara Antlaşması’nın Fransa ve İngiltere’nin Yunanistan ya da Romanya’nın yardımına gitmesi durumunda Türkiye’nin de savaşa katılmasını gerektiren hükmü nedeni ile bir kez daha gündeme geldi. Türkiye bu noktada Bulgaristan’ı uyararak Bulgaristan’ın Yunanistan’a saldırması veya İtalya’nın Selanik’i alması durumunda savaşa gireceğini İngiltere ve Fransa’ya bildirdi. Ancak her iki ihtimalin de gerçekleşmemesi nedeni ile bu olayda da Türkiye’nin savaşa girmesine gerek kalmadı. 1940 yılının sonu ile 1941 başında Almanya’nın Balkanlardaki faaliyetleri İngiltere, Türkiye ve Sovyetler Birliği üzerinde endişeye yol açmış ve bu durum Türkiye ile Sovyetlerin yakınlaşmasına neden olmuştur. Sovyetlerin bu noktada Türkiye’nin savaşa girmesi konusundaki beklentisine Türkiye, bu ülkeye güvenmemesi, İngiltere’nin kendisine yeterince silah ve malzeme yardımında bulunmayacağını düşünmesi ve Almanya’nın Türkiye’nin savaşa girmemesi yönündeki ısrarı nedeni ile sıcak bakmamıştır. Rusya’ya saldırma hazırlığı içinde olan Almanya’nın Türkiye üzerindeki baskısının bir işe yaramadığını görmesi 18 Haziran 1941 yılında Türkiye-Almanya saldırmazlık antlaşmasının hayata geçmesine neden olmuştur. Bu pakt İngiltere ve Amerika Birleşik Devletleri’ni kızdırıp Türkiye’ye yapılan yardımın kesilmesine neden olsa da Türkiye bu iki devletin Almanya’nın Balkanlara yayılması karşısında bir şey yapamadıkları gerçeğini de dikkate alarak tek başına Almanya ile mücadele etme durumunda kalmaktan kendini kurtarmış oldu. Almanya’nın Türkiye üzerindeki baskısı 1942 yılının sonlarından itibaren kesilse de, bu kez Sovyetler Birliği ile


356

diğer müttefiklerin Türkiye üzerindeki baskısı artmaya başladı. Savaşın üçüncü yılından itibaren, İngiltere başta olmak üzere müttefiklerin Türkiye’yi savaşa sokma çabalarının arttığı görülür. Bu amaçla birbirini izleyen konferanslar düzenlenmiş, bunların çoğunda Türkiye temsil edilmediği halde, savaşa girmesinin zorunluluğu ifade edilmiş, bazen tehditler içeren ifadelerle politik baskılar uygulanmaya çalışılmıştır. Bu kapsamda; Adana Konferansı (08 Kasım 1942), Kazablanka Konferansı (19 Ocak 1943), II. Adana Buluşması (30 Ocak 1943), Quebeck Konferansı (17 Ağustos 1943), Moskova Konferansı (19 Ekim 1943), I. Kahire Konferansı (Kasım 1943), Tahran Konferansı (Aralık 1943), II. Kahire Konferansı (Aralık 1943) sayılabilir.

1943 yılından itibaren müttefikler arasında yapılan konferanslarda Türkiye’nin de katılmasıyla bir Balkan cephesinin açılmasına karar verilmiş olmasına rağmen Türkiye’nin, ordunun malzeme ihtiyacının giderilmesi gerektiği, Sovyetler Birliği’nden emin olmadığı ve Almanya’nın yenilmesi durumunda Sovyetler Birliği’nin Avrupa’ya egemen hale geleceğine yönelik çekincelerini dile getirmesi ile yine hayata geçememiştir. Kazablanka Konferansı’nda alınan Türkiye’nin savaşa girmesi konusundaki bu kararın Türkiye tarafından reddedilmesinin ardından Moskova Konferansı’nda Türkiye’nin savaşa girmesi söz konusu edilmiş ve 1943 yılı sona ermeden Türkiye’nin savaşa katılmasının istenmesine karar verilmiştir. İngiltere Dışişleri Bakanı Eden tarafından Türk Dışişleri Bakanı Numan Menemencioğlu’na bu karar iletilmiş olmasına rağmen yeteri kadar yardım yapılmadığı sürece Türkiye’nin savaşa girmemeye kararlı olduğu bildirilmiş, yine 1943 yılı içinde yapılan Tahran Konferansı’nda Türkiye üzerinde aynı baskı söz konusu olmuştur. Türkiye’nin savunma gücü için gerekli olan malzeme eksiğinin giderilmesi talebi ve savaşa girmeyi bu koşula bağlı hale getirmesi bu süreçte Amerika Birleşik Devletleri, İngiltere ve Sovyetler Birliği ile Türkiye ilişkisini oldukça gerginleştirmiştir. 1944 yılında Almanya’nın cephelerdeki durumunun kötüleşmesi ve kendi üzerindeki baskı nedeni ile Türkiye Almanya ile olan diplomatik ilişkisini kesti. Yalta Konferansı’nda Boğazlar söz konusu edilmiş, bu konferansın ardından Sovyetler Birliği 1925 tarihli Türk-Sovyet tarafsızlık ve saldırmazlık Antlaşması’nı feshettiğini ilan etmiştir. 1942 Ocak ayında yayımlanan Birleşmiş Milletler Beyannamesi ile savaş sonrasındaki barış konferansına katılabilmek için Almanya’ya karşı savaş açmış olmak şartı getirilmiştir. Türkiye bu şartı yerine getirmediği için barış konferansında da yer alamayacaktı. Yalta Konferansı’nda ayrıca Rusya, Türkiye’nin Birleşmiş Milletler Teşkilatı’na üye olarak alınmamasını istemiş ve konferans 1 Mart 1945 tarihine kadar ortak düşmana savaş ilan etmiş olan devletlerin üyeliğe alınması kararını alınca, Türkiye 23 Şubat 1945’te Almanya ve Japonya’ya savaş ilan etmiştir.40

Türkiye her ne kadar savaşa girmeme prensibini başından sonuna kadar muhafaza etmişse de bu ihtimale karşı hazırlıklarını ihmal etmemiştir. Nitekim seferberlik ilan edilmiş, gelebilecek saldırıları önlemek amacıyla Edirne-Kırklareli


357

arasını kapsayan Çakmak Müdafaa Hattı kurulmuş, doğuda Kars’tan Zivin’e varan hat ile de Erzurum Müdafaa Hattı güçlendirilmeye başlanmıştır. 1941 yılında Alman tehlikesine karşı Meriç nehri üzerindeki köprüler havaya uçurulmuş, aynı yıl Trakya ve İstanbul’daki sivil halkın Anadolu’ya göç etmesi için çalışmalar yapılmış, Gelibolu’yu savunmak üzere Bolayır’da Demirkapı hattı kurulmuş, Rus tehlikesine karşı Trakya’dan Sovyetler Birliği sınırına asker kaydırılmıştır.41

Türkiye’nin savaş dışı kalması, bu gelişmeler karşısında da büyük stratejik önemini sürdürmekte ve doğru bir politika olduğunu kanıtlamaktaydı. Türkiye’nin şu ya da bu tarafta savaşa girmesi halinde, savaşın Ortadoğu’ya yayılması kaçınılmaz olacaktı. Çünkü Türkiye’nin Almanya’ya geçit vermesi veya karşı cephede yer alarak yenilmesi halinde “Suriye ve Süveyş Alman tehdidine maruz kalabilir, Irak ve İran petrolleri ile birlikte bütün Arap Yarımadası ve İran Körfezi Alman işgali altına girebilirdi.” Bu durum kuşkusuz savaşın daha uzun süre devam etmesi ve neden olduğu yıkımların da o ölçüde artması anlamına gelebilirdi.42

Türkiye’nin savaş dışı kalma çabasının önde gelen gerekçelerinden biri de, kuzeydeki büyük komşusunu kışkırtmaktan olabildiğince kaçınmaktır.

Bu süreçte Türkiye ile Yunanistan, Şubat 1934’te imzalanan Balkan Antantı içinde birbirine karşı yükümlülükler taşımaktaydı. Bu yükümlülüklerine bağlı olan Türkiye, savaş sırasında verdiği nota ile Yunanistan’a saldırması halinde ittifak gereğini yerine getireceği konusunda yukarıda andığımız üzere Bulgaristan’ı uyarmıştır. Böylece Türkiye, güvenilir bir müttefik olduğunu gösterirken, Yunanistan’ın kuzey hudutlarından çektiği kuvvetlerle İtalyan saldırısına karşı koymasına da katkıda bulunmuştur.

Yine bu süreçte görüyoruz ki, Türkiye üzerindeki pazarlıklar, tartışmalar ve politik manevralar savaşın sonuna kadar devam etmiş, tüm bu çabalara karşın Türkiye, savaş felaketinin dışında kalmayı başarmıştır.

10.2.2.2. Savaş SonrasıSavaş sonrasında, özellikle Batılı ülkelerin dış politikalarında güvenlik

gereksinimlerinin etkisi daha ağırlıklı olarak hissedilmeye başlandı. Bunun öncelikli nedeni, kuşkusuz art arda yaşanan büyük savaşların yarattığı korku psikolojisiydi. Bunun yanında, Sovyetler Birliği’ndeki komünist yönetimin, gerek savaş sırasındaki görüşmelerde ve gerekse savaş sonrası sergilediği tavırları ile batıya ve güneye doğru yayılma niyetini ve kararlılığını ortaya koymuş olması da, güvenlik konusunda önemli diğer bir endişe kaynağıydı. Sovyet yetkililer, çeşitli müzakerelerde çıkar bölgelerinin paylaşımı konusunda fevkalâde duyarlı davranmışlar, bu konuda gerekirse güç kullanabileceklerini ortaya koymuşlardı.

Kısacası, demokrasi bloğunda yer alanlarla komünist blokta yer alanlar birbirlerine güvenmediklerini daha savaş sırasında göstermişler, savaşın bitimi ile bu güvensizliklerini en derin biçimde sergilemişlerdir.

Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB), Batı’nın refah toplumlarında


358

komünist ideolojiyi yaymasının kolay olmayacağının farkındaydı. Bu nedenle, SSCB önderliğindeki komünist bloğun temel politikası, “Orta ve Güney Avrupa’daki küçük ve kendine yeterli olmayan devletler yanında, enerji hammadde kaynaklarına yakın bölgelerde yer alan ve özellikle de bu kaynaklara sahip totaliter rejimleri kontrol ederek demokrasi cephesini (kapitalist bloğu) bir tür ablukaya almak” olarak şekillenmişti denebilir.

Bu politikanın uygulanmasına yönelik Sovyet stratejisi, gayrı nizami savaşı ve bunun içinde özellikle beşinci kol faaliyetleri ile psikolojik harekâtı etkili biçimde kullanmayı esas alıyordu. Bununla, stratejik konumdaki ülkelerde barış, birlik ve ulusal dayanışmayı yok etmek ve çıkacak kargaşa ortamından yararlanarak, komünist ideolojiyi destekleyen fikirleri yaygınlaştırmak amaçlanmaktaydı. Böylece, çoğu kritik hammadde kaynaklarına sahip azgelişmiş ülkelerde kendisine bağlı rejimleri hâkim kılarak, demokrasi cephesinin gelişmiş ülkelerini, ekonomileri için yaşamsal değerdeki hammaddelerden yoksun bırakmak mümkün olabilecekti.

Savaştan bitkin halde çıkmış olan Avrupa’nın, Sovyet emellerine karşı koyma iradeleri ve güçlerinin var olduğunu söylemek çok güçtü. Bu durumda, kapitalist bloğun patronluğunu yapmak tabii ki ABD’ye düşüyordu. Her iki dünya savaşında da Avrupa’nın kurtarıcısı olmuş, nükleer silah teknolojisini henüz tekelinde tutan, ekonomisi ve sanayi altyapısı savaşların yıkımına hedef olmadan sapasağlam ayakta duran ABD’nin kendi stratejik çıkarı da, demokrasi bloğunun güçlü bir biçimde Sovyet niyetleri karşısında durmasını gerektiriyordu. Nitekim ABD, kendisi için öngörülen liderlik rolünü üstlendiğini gösteren adımları atmakta gecikmemiştir.

Savaştan hemen sonra, öncelikle Sovyetlerin Ortadoğu ve Doğu Akdeniz bölgesinde nüfuz bölgeleri elde etmelerini önlemek üzere Türkiye ve Yunanistan’ın askeri bakımdan güçlendirilmelerini amaçlayan Truman Doktrini’nin açıklandığını görüyoruz (1947). Bunu takiben, öncelikli amacı Avrupa ülkelerinin ekonomilerinin güçlendirilmesi olan Marshall Planı gündeme gelmiş ve ABD kongresinin süratle onayını alarak uygulamaya konmuştur.

Türkiye’nin coğrafi konumunun savaş sonrası yeni siyasi yapılanma içindeki stratejik önemi, savaş öncesine kıyasla daha da artmıştır. Zira bu yeni yapılanma ile ortaya çıkan sosyal, ekonomik ve politik sistemleri birbirinden farklı ve birbirini kendi sistemi için tehdit sayan iki bloğun en kritik temas noktasıdır Türkiye’nin bulunduğu coğrafya. Bu kritik ve karmaşık ortam Türkiye için dış politikadaki en zor sınav dönemlerinden biri olmuştur. Sonuçta Türkiye, Sovyet baskı ve tehditlerine boyun eğmeden, Batı’ya yönelik çizgisini korumuş, güvenliğini ve geleceğini “Batı Bloğu” (Özgürlük ve Demokrasi Cephesi) içinde arama kararlılığını cesaretle sergilemiştir.

Gösterilen bu kararlılık, aynı zamanda Mustafa Kemal Atatürk’ün işaret ettiği çağdaşlaşma hedefine yürümek ve Cumhuriyet’in kuruluş felsefesi ile temel


359

ilkelerini korumak konularındaki kararlılığın da işareti olmuştur.Türkiye’nin, ulusal nitelikleri yanında coğrafi konumunun sağladığı stratejik

avantajla, özgürlük bloğunun savunulmasına çok önemli güç ve yetenek kattığı tartışılmaz bir gerçektir. Yanlarında yer aldığı Avrupalı müttefiklerinin geçmişteki “dostluk sınavlarında” pek başarılı oldukları söylenemezdi. Ancak, bulunulan koşullarda ve yeni dengeler içinde, Sovyet bloğunun oluşturduğu çok yönlü tehdide karşı Türkiye’nin tek başına karşı koymasının mümkün olamayacağı gerçeği de yadsınamazdı. Diğer bir ifade ile savaş sonrası oluşan iki kutuplu dünyada, hemen her ülke için öncelikli hale gelen güvenlik sorunu ve endişesi, özellikle Türkiye gibi çok hassas bir coğrafyada yer alan bir ülke için yaşamsal önem taşımaktaydı.

Şimdi de, İkinci Dünya Savaşı sonrası Türk dış politikasını, buraya kadar özetlenen temel bilgileri akılda tutarak, onar yıllık zaman dilimleri içinde ve yine ana çizgileri ile gözden geçireceğiz. Ancak buna başlamadan önce, özellikle İkinci Dünya Savaşı’ndan günümüze kadar olan süreçte, Türk dış politikasının baş ağrısı niteliğindeki iki önemli problem sahasına temas etmemiz, konunun bütünlüğü bakımından yararlı olacaktır. Birincisi; Yunanistan ile mevcut sorunların Türk dış politikasını kimi zaman bir tür ipotek altında tutar hale gelmesi ve Batı ile ilişkilerimizde her dönemde önemli bir negatif etken olma niteliğini korumasıdır. İkincisi; nüfusunun büyük çoğunluğu Müslüman olan Türkiye’nin İslam ülkeleri ile olan ilişkilerini, ABD başta olmak üzere Hıristiyan Batı’ya yönelik politikası ile bağdaştırmasındaki zorluk ve bu durumun öne çıkardığı sorunlardır. Özellikle, Arap-İsrail anlaşmazlığında, bir yanda Arap komşuları ve bölge ülkeleri, öte yanda ise üyesi olduğu bir askeri blok ve dostça ilişkilerini sürdürmek zorunda olduğu İsrail yanlısı ülkeler vardır. Bütün zorluğuna ve hassasiyetine karşın, Türk dış politikasının her iki konuda da genelde başarılı sınav verdiğini söylemek gerekmektedir. Zira ilgili bütün taraflarla ilişkiler, önemli sorunlar yaşamadan sürdürülebilmiştir.

1950’li yıllarda Türk dış politikasındaki temel hedef, Batı bloğunun askeri ve ekonomik yapılanmaları içinde uygun koşullarla yer alabilmek şeklinde ifade edilebilir. Bu dönemde Türkiye, yukarda ifade edilen Truman Doktrini ve Marshall Planı uygulamalarının kapsamı içinde yer alırken, dünya barışına katkı konusundaki hassasiyet ve kararlılığını gösteren bir adım atmış, Birleşmiş Milletler komutasında Güney Kore’nin savunulmasına katılmak üzere bu ülkeye bir tugay gücünde asker göndermiştir.43

10.2.3. Kore Savaşı ve Türkiye’nin NATO’ya Girişi1945 Mayıs’ında ABD ve Sovyet Rusya arasında yapılan anlaşma; Kore’nin

savaşın bitmesinin ardından bu iki devlete ek olarak İngiltere’nin ve Çin’in ortak vesayeti altına alınacağını kararlaştırmıştı. Sovyet Rusya’nın Uzakdoğu savaşına katılmaya karar vermesi ile Kore, askeri harekât bakımından 38. enlem çizgisi


360

ile ikiye bölündü. Böylece bu çizginin kuzeyi Sovyet, güneyi ise Amerikan askeri harekât sahası olarak belirlenmiş oldu. Amerika’nın Hiroshima ve Nagasaki’ye atom bombası atmasının ardından Sovyetler de Japonya’ya savaş ilan etti ve askerlerini Kuzey Kore’ye soktu. Birleşmiş Milletler’in çabalarına rağmen iki Kore’nin birleştirilmesi mümkün olmadığı gibi Kuzey Kore’de Sovyetler ve Güney Kore’de Amerikalılar seçimler düzenlediler. Böylece Asya’nın bu stratejik bölgesinde Amerika tarafından Güney Kore Cumhuriyeti ve Sovyetler tarafından Kore Halk Cumhuriyeti kurdurulmuş oldu. Başlangıçta Amerika’nın Güney Kore ve Japonya’da kuvvetlerinin bulunması nedeni ile stratejik olarak üstün olma durumu, Çin’in 1949 yılı sonlarında komünist rejim idaresi altına girmesi ile değişmeye başladı. Bu durumda Sovyetler Amerika’yı Asya kıtasından atmanın mümkün olabileceğini düşünerek, talimatları ile Kuzey Kore kuvvetlerini 25 Haziran 1950 tarihinde Güney Kore’ye doğru harekete geçirdi. Böylece, başlayan Kore Savaşı karşısında Birleşmiş Milletler, Güney Kore’nin yardımına gönderilmek üzere başında Amerikalı General MacArthur’un bulunduğu ve çeşitli milletlerin askerlerinden oluşan Birleşmiş Milletler kuvvetini oluşturdu.44 Birleşmiş Milletler, Kuzey Kore’yi barışı bozmakla suçlamış, 38. enleme tekrar çekilmelerini isteyerek, bütün üye devletleri Güney Kore’ye yardım etmeye çağırmış ve bu talep Birleşmiş Milletler Örgütü’ne üye 56 devletten Sovyetler Birliği, Çekoslovakya ve Polonya hariç 53 ülke tarafından kabul edilmiştir. Kuzey Kore kuvvetlerinin 29 Haziran 1950 tarihinde Seul’u ele geçirmesi ve Güney Kore’nin tamamını tehdit eder hale gelmesi üzerine Amerika Birleşik Devletleri, Avustralya, Belçika, Filipinler, Fransa, Güney Afrika Birliği, Habeşistan, Hollanda, İngiltere, Kanada, Kolombiya, Lüksemburg, Porto Riko, Tayland, Yeni Zelanda, Yunanistan ve Türkiye, Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’nin çağrısına uyarak yardım göndermiştir.45

NATO’nun kurulmasından 14-15 ay kadar sonra patlak veren Kore Savaşı’na Türkiye, Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi tarafından alınacak tedbirlere katılacağını bildirmiş olmasına rağmen hemen katılmamıştır. Birleşmiş Milletler Genel Sekreteri Trygve Lie’nin üye devletlere çektiği, Güney Kore’ye askeri yardım yapılmasını isteyen telgrafını Türkiye, Kore’de hizmet etmek üzere 4500 mevcutlu silahlı bir savaş birliğini Birleşmiş Milletler’in emrine vermeye karar verdiğini bildirerek yanıtlamıştır.46 1950 yılında başlayıp 1953 yılına kadar devam eden Kore Savaşı’nı sona erdirecek anlaşma 27 Temmuz 1953 tarihinde imzalanan Panmunjom Mütarekesi’dir. 1951 yılında Kuzey Kore’den gelen anlaşma teklifi ile başlayan görüşmeler iki yıl sürmüş ve Kore iki ayrı Kore olarak kalmaya ve 38. enlem çizgisi sınır olmaya devam etmiştir. İki taraf arasında askersizleştirilmiş bir bölge ve bir askeri mütareke komisyonu kurulması kararının da yer aldığı bu mütarekeden sonra savaşın öncesindeki statüko korunmuştur. Yeni oluşan Doğu ve Batı bloklarını karşı karşıya getiren ve bir anlamda bu iki bloğun güç denemesi olarak gelişen Kore Savaşı, birbirlerine bir üstünlük sağlamadan sona ermiştir.


361

Birleşmiş Milletler çağrısına uyarak Güney Kore’ye destek veren 17 devletin her birinin değişik şekilde ve ölçüde, bir kısmının yalnızca sembolik sayıda katkı sunduğu Kore Savaşı, Türkiye açısından NATO’ya girmesinde önemli bir etken olmuştur.47

Türkiye 1949 yılında kurulan Batı bloğu savunma sistemi olan NATO ittifakına 1952 yılında üye olmak suretiyle Demokrasi Bloğu’nun güneydoğu ucunda, stratejik bakımdan en önemli coğrafyanın savunulması sorumluluğunu ittifak adına üstleniyordu. Türkiye, Soğuk Savaş’ın başlangıcından itibaren Atlantik Paktı’nın güneydoğu kanadını savunmak suretiyle Sovyetler Birliği’nin çevrelenmesi politikasına büyük katkılarda bulundu.

10.2.4. Türkiye’nin Nato’ya Girişi Sonrasında Dış Politikasını Etkileyen Temel Olaylar1960’lı yıllarda Türk dış politikasının başlıca uğraş alanları, Türk-ABD ve

Türk-Yunan ilişkilerindeki sorunlarda ortaya çıkan gelişmeler oldu. 1962 yılında ABD, Küba’da konuşlu Sovyet füzelerinin sökülmesine karşılık, NATO savunma konsepti kapsamında Türkiye’de konuşlu NIKE füzelerinin sökülmesini kabul etti. Bu gelişme Türk kamuoyunda ve siyasi ortamında “ABD’nin kendi çıkarı için gerekli gördüğü anda ve yerde Türkiye’yi tehlikeye atmaktan çekinmeyeceğinin işareti” olarak algılandı. Takip eden yıllarda, Kıbrıs’ta Yunanistan tarafından desteklenen Rumların bu adada yaşayan Türklere karşı bir yok etme harekâtını başlattığı izlendi. Türkiye’nin adaya silahlı bir müdahalede bulunarak soydaşlarının güvenliğini ve mevcut antlaşmaların uygulanmasını sağlama niyetinin anlaşılması üzerine, zamanın ABD Başkanı Johnson tarafından Türk Başbakanı İsmet İnönü’ye bir mektup gönderildi. Diplomatik nezaket sınırlarını zorlayan bu mektupta, böyle bir harekâta girişilmemesi isteniyor, girişilmesi halinde ABD kaynaklı savaş malzemesinin kullanılamayacağı, kullanılması halinde yaptırımlar uygulanabileceği gibi tehditler de yer alıyordu. Dostluk anlayışı ile bağdaşmayan bu davranış, Küba krizinin ABD’nin dost olarak güvenilirliği konusunda Türk toplumunda oluşan şüpheleri daha da derinleştirdi ve ABD karşıtı grupların ellerini güçlendirdi.

Aynı zaman diliminde yaşanan Ortadoğu krizi ve bu kapsamda yaşanan Arap-İsrail çatışmaları, Türk dış politikası için süreci daha da zorlaştırmıştır.

1970’li yıllarda Türk dış politikasını şekillendiren gelişmeler esas olarak 1974 Kıbrıs Barış Harekâtı’nı içeren kriz ve bunun arkasından, 5 Şubat 1974 tarihli Amerikan silah ambargosu uygulaması olmuştur. Bu olaylar, 1973’te Arap ülkelerince başlatılan petrol ambargosunun neden olduğu genel ekonomik durgunluk ile aynı döneme rastlamış, bu rastlantı Türkiye’nin ekonomik sorunlarını daha da derinleştirmiştir. Bir yanda Amerikan silah ambargosu, diğer yanda iç ekonomik problemlerin yaşandığı bu ortamda Türkiye, “ulusal çıkarlarının birinci derecede önemli ve ayrıcalıklı olduğu daha özgür bir dış


362

politika izlemeye karar verdi.”48 1970’lerin sonlarında, Türkiye’yi bağımsız dış politika uygulama konusunda cesaretlendiren iki önemli gelişme görüyoruz: İran’da Şah rejiminin yerini İslam Devrimi hareketinin alması ve Afganistan’ın Ruslarca işgali. Her iki olay da, ABD ve diğer Batılı müttefiklere Türkiye’nin bölgedeki denge unsuru olma konumunu çok açık biçimde göstermiş; bu durum, Türkiye’nin elini daha da rahatlatmıştır.49

1980’li yıllarda Türk dış politikasının temel anlayışında, geleneksel normların bazılarının terk edildiği, daha liberal adımların atıldığı gözlenmektedir. Bunu, dış politikanın çok boyutlu hale gelmesi olarak da tanımlayabiliriz. 1984’teki terör saldırıları ile başlayan PKK eylemleri ve buna karşı alınan önlemler, kısa sürede özellikle Avrupa’nın dikkatini bu olaylara çekmiş, terör örgütüne karşı girişilen güvenlik harekâtını “insan hakları” açısından sakıncalı bulan Avrupa kurumlarının eleştirileri Türk dış politikasında başa çıkılması gereken bir sorun olarak ortaya çıkmıştır. Gece baskın yaptıkları köylerde uyuyan bebekleri bile hiç acımadan katleden teröristlerin insan hakları konusunda büyük duyarlılık gösteren Avrupalı kurumların, teröristlerce öldürülen sivillerin ve askerlerin insan haklarını hiç de önemli görmemeleri Türk halkı için şaşırtıcı olmuştur.

1980’li yılların sonlarına yaklaşılırken, Türkiye’nin dış politikasındaki en önemli ayak bağı, PKK ve bu örgütü destekleyen birkaç siyasetçi hakkında kendi iç hukuku gereğince aldığı kararlar ve yaptığı işlemlerdir.

1990’lı yıllarda Türk dış politikasındaki yönlendirici etken unsurlar; PKK örgütünün komşu ülkeler ve bazı Avrupa ülkelerinden gördükleri desteğin ilişkilere etkileri, Avrupa Birliği’ne üyelik sürecindeki hareketlenmenin getirdiği tartışmalar ve NATO’daki yapısal değişikliklerle ilgili olarak uygun politikaların geliştirilmesi ihtiyacına yönelik çalışmalar olmuştur. Yine bu dönemde, Müslüman ülkelerle daha kapsamlı ilişkiler kurulması yanında, bağımsızlığını yeni kazanan Orta Asya Türk Cumhuriyetleri ve Avrupa’daki yeni devletlerin dış ilişkiler ağına dahil edilmeleri ile dış politikanın olağanüstü yoğunluk kazandığını ifade etmek mümkündür.

2000’li yılların başlangıcında Türk dış politikasının odaklandığı konuların, AB üyeliği ve Türk-Amerikan ilişkilerindeki sıkıntıların aşılması olduğunu görüyoruz. Bunlarla ilgili özet bazı bilgileri birlikte gözden geçirelim.

10.2.4.1. Avrupa Birliği ÜyeliğiAvrupa Birliği üyelik sürecinde, başlangıçta Türkiye’nin dış politikasının

temel unsuru olan “ulusal”lık özelliğinin geri plana atıldığı görülmektedir. Bu süreçte Türkiye, başta Kıbrıs konusu olmak üzere, bölgesel ilişkilerinde mevcut sorunlar ile ilgili ulusal çıkarlarını göz ardı etmeye zorlanmakta, bu yöndeki adımları atması, üyelik sürecinin ilerlemesi için birer koşul olarak gündeme getirilmektedir.

AB bir yandan Türkiye’ye, küreselleşmenin ve AB üyelik sürecinin zorunlu kıldığı iddiası ile dış politika seçenekleri dayatmaktadır. Öte yandan AB’nin


363

kurucuları başta olmak üzere diğer Avrupalı üyelerinin dış politikalarında hâlâ kendi ulusal çıkarlarını esas alan çizgileri özenle korumaları, ciddi bir çelişki teşkil etmektedir.

AB tarafından dayatılan ilave koşulların birçoğunun, Türkiye’nin ulusal çıkarları ile bağdaşıp bağdaşmadığı kadar, içinde bulunduğu sosyal, politik, ekonomik, kültürel, psikolojik ve güvenlik koşulları ile uyuşup uyuşmadığı da tartışmaya açıktır.

Türkiye’nin, çağdaşlaşma hedefine garantili biçimde ulaşabilmesinin görülebilen en güvenli yolu, kuşkusuz AB üyeliğidir. Ancak, ulus devlet, tam bağımsızlık, üniter yapı, vatan bütünlüğü ve laik cumhuriyet nitelikleri gibi, Lozan’ın temel kazanımlarından vazgeçerek elde edilecek bir AB üyeliğinin, Türk ulusunca onurlu bir başarı sayılması olasılığı da görülmemektedir.

10.2.4.2. Türk-Amerikan İlişkileriABD’nin, Soğuk Savaş döneminde “Demokrasi Bloğu”nun liderliğini yaptığı,

ekonomik, askeri ve özellikle nükleer gücü ile karşı bloğun saldırgan hareketinin caydırılmasında ve barışın korunmasında en önemli rolü oynadığı yadsınamaz bir gerçektir. 1990’dan itibaren meydana gelen gelişmeler, Berlin Duvarı ile birlikte Sovyet İmparatorluğu’nun ve dolayısıyla da Varşova Paktı askeri bloğunun yıkılması ve daha geniş anlamda Soğuk Savaş döneminin kapanması sonuçlarını doğurdu. Sovyetlerin çöküşünün doğal sonucu olarak ABD, sosyal, ekonomik, psikolojik ve askeri gücü ile “tek süper güç” niteliğini kazandı.

ABD’nin, bu konumunu, görülebilir bir geleceğe kadar koruyarak sürdürmek istemesi doğal karşılanmalıydı. Bunun için de öncelikle yeni oluşma sürecindeki güç merkezlerini dikkatle izlemesi ve bunlardan herhangi birinin tek başına ya da birkaçının ittifak halinde kendisine rakip duruma gelme olasılıklarını ortadan kaldıracak politikalar uygulaması gerekiyordu. Önemli bir güç merkezi olma potansiyeline sahip olan ülkeler kapsamında; Çin, Japonya, Avrupa Birliği, Hindistan, İran ön planda akla gelenlerdi. Bunların rekabette başarı şanslarını ortadan kaldırmanın en kesin yolu kuşkusuz, bu ülkelerin ekonomilerinin temel gereksinimi olan enerji ve diğer ana hammadde kaynaklarına hâkim olmaktı.

Tek süper güç olarak dünyanın patronu konumundaki ABD’nin, kendisini evrensel barış, huzur ve gelişmenin de sorumlusu olarak görmesinden daha doğal bir şey olamazdı. Bu kapsamda işe, ABD’nin kendi anavatanının ve kendi vatandaşlarının güvenliğini ve huzurunu da doğrudan ilgilendiren “uluslararası terör” ile mücadeleden başlamak gerekiyordu. Ne rastlantıdır ki, uluslararası terörün destekçileri ve asıl sorumluları olarak suçlananlar, dünyanın en önemli enerji kaynaklarından birinin üzerinde oturan Ortadoğu ülkeleriydi.

11 Eylül 2001’de bir terörist grubun kaçırdığı yolcu uçakları ile New York’taki Dünya Ticaret Merkezi’nin yer aldığı İkiz Kuleler’e ve Washington D.C.’de Savunma Bakanlığı (Pentagon) binasına yaptıkları intihar dalışları, 5000’den fazla


364

insanın ölümüne, çok daha fazla insanın yaralanmasına neden oldu. Bu, ABD gibi bir süper güç için sadece insan yaşamı ve ekonomik kayıplarla açıklanabilecek bir olay değildi. ABD yöneticilerini bunlardan daha da fazla rahatsız eden tarafı, ABD’nin uğradığı ağır saygınlık kaybı olmuştu.

11 Eylül saldırısı tüm dünyaya terörün evrensel ve acımasız yüzünü göstermiş, bundan böyle hiçbir coğrafyada hiçbir toplumun terör saldırılarından tamamen korunmuş sayılamayacağını kanıtlamıştır. Öte yandan bu olay, terör örgütlerinin olanak ve yeteneklerinin hemen hemen sınırsız olduğunu, çok güçlü finans kaynaklarına sahip olduklarını da göstermiştir. Bu koşullarda söz konusu örgütlerin, günün birinde Kitle İmha Silahları’nı (KİS) elde ederek, seçecekleri hedeflere karşı kullanmaları olasılığının da öncelikle düşünülmesi ve buna karşı gecikmeden önlem alınması gerekiyordu.

Bu konuda sicili en bozuk ülke Irak ve ABD yönetiminin 11 Eylül’den sorumlu gördüğü ilk sanık da Irak lideri Saddam Hüseyin idi. 2002 yılı sonunu bölgede yığınak yaparak geçiren ABD, Koalisyon’a katılan ülkelerle birlikte, Mart 2003’te Irak’a yönelik “cezalandırma harekâtı”nı başlattı.

Bu harekât ile ilgili ABD planlarının uygulanması konusunda yaşanan bir kriz, Türk-ABD ilişkilerinin tarihindeki en derin kırılmanın nedeni oldu. ABD planlaması, bir kısım Kara Kuvveti unsurlarının Mersin ve İskenderun’dan karaya çıkarılıp Türk topraklarından geçerek Irak’a kuzeyden girmesini içermekteydi. Tüm hazırlıklar buna göre yapılmış, asker ve malzeme yüklü gemiler, adı geçen limanların önüne gelmişti. Ancak, bu safhada söz konusu geçişe izin verilmesini öngören yasa tasarısı TBMM’de 1 Mart 2003 günü yapılan oylamada reddedildi.

ABD yönetimi, medyası ve doğal olarak Amerikan toplumu bu olayı dostluk ve silah arkadaşlığı ruhuna aykırı bir davranış olarak değerlendirdi. 1952’de Kunuri’de (Kore), Amerikan birliklerinin güvenle geri çekilmeleri için Türk Tugayı’nın gösterdiği özveri, şehit verdiği 400’den fazla mensubu, 1960’lardaki Küba Krizi, Johnson mektubu ve 1974’teki silah ambargosu unutularak, iki ülke ilişkilerinde sadece “Mart tezkeresi krizi” yaşanmış gibi bir tavır sergilendi. Kuzey Irak’taki Türk Özel Kuvvetler mensuplarına, bu timin orada bulunduğu ve bulunma gerekçesi bilinmesine karşın, büyük olasılıkla Kürt peşmergelerin kışkırtması sonucu yapılan düşmanca işlem, elbette Türk halkını çok derin şekilde incitmiştir. ABD’nin bu çok sert ve olumsuz tavrı, ilişkileri yeniden sağlıklı bir görünüme kavuşturmak isteyen Türkiye için ciddi bir dış politika sorunu olmuş ve 2005’in ilk yarısı sonunda bu durumunu korumaya devam etmiştir.

Irak harekâtında ABD’nin yanındaki koalisyonda yer almak konusunda Türk toplumunda ve medyasında farklı görüşler seslendirilmiştir. Bir kısım aydınlar ve akademisyenlerce, yanı başındaki bir bölgede yer alan çatışmanın dışında kalmakla Türkiye’nin, bölgede savaş sonrasındaki oluşumlar hakkında söz söyleme şansına sahip olamayacağı ifade edilirken, bazıları da, ABD’nin yanında Irak’a girmekle, savaş batağının içine gömüleceğimizi, bölgedeki komşu ülkelerin


365

bize olan güvenini kaybedeceğimizi ileri sürdüler. Bir kısmı ise, açıkça ifade etmemekle beraber, “Müslüman Arap kardeşlerimize karşı savaşmanın dinsel inançlarımız yönünden doğru olmayacağına” inanmaktaydı.

Bir ülkenin dış ilişkilerinde gelinen bu tür kritik dönüm noktalarında, o ülkenin dış politikasını yönetenlerin yapması gereken şey, şu soruların doğru cevaplarını aramak olmalıdır: “Bu olayda korunması ya da yeniden kazanılması söz konusu olan ulusal çıkarımız var mıdır? Var diyorsak, “Bu ulusal çıkarın korunması ya da elde edilmesi için bugün gereken özveriyi göstermekten kaçınmamız halinde, yarın bizim çocuklarımız veya torunlarımızın aynı ulusal çıkarı elde etmek için çok daha büyük bedel ödemek zorunda kalmaları söz konusu olabilir mi?” Bu son soruya da “evet” diyorsak o zaman bizim için uygun seçenek bugün özveriden kaçmamak olacaktır. Genel olarak Irak ve Ortadoğu’nun bütününde ve özel olarak da Kuzey Irak’ta Türkiye’nin stratejik önem taşıyan ekonomik ve güvenlik çıkarları olduğunu yadsımamız olanaksızdır. Bu açıdan bakılarak, bölgenin yeniden yapılanması ile sonuçlanacağı en başından itibaren açık biçimde görülebilen bir savaşta yer almak ya da almamak konusundaki düşünceler tekrar değerlendirilebilir.

Burada vurgulanması gereken diğer önemli bir nokta da şudur: Süper güç konumu ve çağdaşlaşma sürecinde birçok özelliği ile örnek teşkil eden ABD’nin dostluğu Türkiye için ne kadar önemli ise, bulunduğu çok önemli coğrafyada demokrasi ve çağdaşlaşma yolundaki çabaları ile tüm bölge ülkelerine olumlu bir örnek teşkil eden, ayrıca, yarım asrı geçen ilişkileri sürecinde güvenilir bir dost olduğunu kanıtlamış olan Türkiye’nin bu dostluğu da ABD için aynı derecede önemlidir.

İçinde bulunduğumuz dönemde, hem AB ve hem de ABD’nin, Soğuk Savaş döneminde görülmeyen bir ısrarla, ayrılıkçı hareketleri, sözde Ermeni soykırımı, Kıbrıs, Ege, Ruhban Okulu, Patrikhane, Irak’ın kuzeyindeki Kürt oluşumu, Pontus gibi konuları kendi amaçlarına uygun şekilde Türkiye’nin gündemine taşımaları, Türk aydını tarafından dikkatle değerlendirilmelidir.

Dış politika konusunu bitirmeden önce, Büyük Önder’in dış politika anlayışı ve uygulamalarından çıkarmamız gereken derse bir kere daha bakmamızda yarar olacağı inancındayız. Mustafa Kemal’in, Kurtuluş Savaşı yılları dahil olmak üzere yaşamının sonuna kadar dış politikaya ilişkin beyanlarında ve uygulamalarında aşağıdaki kişisel özelliklerinin öne çıktığını görürüz:

· Çok iyi tarih bilgisi ve bu bilgileri, bugüne ve geleceğe etkileri bakımından değerlendirme yeteneği, tarihten dersler çıkarma becerisi,

· Mükemmel bir strateji ve jeopolitik bilgisi,· Olayları, resmin bütünü içinde görebilme, sebep-sonuç ilişkisini bu genişlik

içinde irdeleyebilme özelliği (vizyon sahibi olma niteliği),· Eşsiz bir öngörü yeteneği (tepenin arkasını görebilme),


366

· Temelde barışçı karakter (barışı kendi ulusu için olduğu kadar tüm insanlık için kutsal bir amaç olarak kabullenmek),

· Bağımsızlık koşulu (kurduğu devlet için olmazsa olmaz koşullardan biri olarak ifade ettiği “tam bağımsızlık karakteri”).


367

NOTLAR

1 Misak-ı Milli’nin belirlenmesi sürecinden Lozan’a kadar geçen safhalar için bkz. Mustafa Budak, İdealden Gerçeğe, Misak-ı Millî’den Lozan’a, Türk Dış Politikası, İstanbul 2003.

2 Atatürk’ün 1 Kasım 1937’de Meclis açılışında yaptığı konuşma için bkz. Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, I, Ankara 1997, s. 423.

3 Mim Kemal Öke, Kerkük Musul Dosyası, İstanbul 1991.4 Cumhuriyetin İlk On Yılı ve Balkan Paktı, Dışişleri Bakanlığı Yayınları, Ankara 1974, s. 117-

118; Fahir Armaoğlu, Siyasi Tarih, I, 1789-1960, Ankara 1973, s. 640.5 Mehmet Gönlübol - Cem Sar, Olaylarla Türk Dış Politikası, I, (1913-1973), Ankara 1987, s. 64.6 F. Armaoğlu, a.g.e., I, 645.7 F. Armaoğlu, a.g.e., I, 646-647.8 Mehmet Saray, Sovyet Tehdidi Karşısında Türkiye’nin NATO’ya Girişi, Ankara 2000, s. 51-55.9 F. Armaoğlu, a.g.e., I, 641.10 F. Armaoğlu, a.g.e., I, 643.11 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, I, Ankara 1945, s. 392.12 Atatürk’ün İstanbul’dan Eskişehir’e, oradan Konya’ya gidişi doğrudan Hatay üzerine yürü-

mek için yola çıktığı, Ordu Komutanı İzzettin Paşa’ya Konya’da kendisini bekleme emri ver-diği, ancak Eskişehir’de İsmet ve Fevzi Paşalarla mülakattan sonra, Konya’dan ileri gitmeyip Ankara’ya dönmesi ve hükümet toplantısını yönetmesi Atatürk’ün doğrudan hedefe yürü-me niyeti olarak değerlendiriliyor. Bkz. Abdurrahman Melek, Hatay Nasıl Kurtuldu, Ankara 1966, s. 37.

13 Utkan Kocatürk, Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi 1918-1938, Ankara 1988, s. 597. Atatürk yabancı ülkeler ile ilişkilerde devleti doğrudan mesul duruma düşürmeden istediği mesajları kendisine yakın gazete başyazarlarının sütunlarında vermek yolunu başka vesileler ile de kullanmıştır. Boğazlar meselesinde de Cumhuriyet gazetesi Başyazarı Yunus Nadi’nin sütununun kullanıldığı hakkında bkz. Haldun Derin, Çankaya Özel Kalemini Anımsarken, (Haz. Cemil Koçak), İstanbul 1995, s. 107-108; Cezmi Eraslan, “Understanding of Atatürk’s Foreign Policy, Peace at Home, Peace in the World and Accession of Hatay to Turkey”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, sayı 49, Ankara 2003, s. 91-106.

14 Enver Ziya Karal, Atatürk’ten Düşünceler, İstanbul 1986.15 Bilal Şimşir, Atatürk Dönemi-İncelemeler-, Ankara 2006, s. 244-250.16 Atatürk’ün bu kadar ısrarla meseleyi ele alışı yakınındakileri savaş çıkacak endişesine dü-

şürmüştür. Ancak o, savaşı mecbur kalmadıkça düşünmeyen bir komutandı. Nitekim sivil arkadaşlarından biri “Paşam ne diye kendinizi bu kadar üzüyorsunuz. Yarın bir tümen asker yollasanız Hatay’ı alırsınız. Almanlar Renani’ye girdiler de sanki Fransızlar ne yaptılar, Renani için harekete geçmeyenler, Suriye’nin bir sancağı için mi Türkiye ile harbe kalkışacaklar” de-mesi üzerine, “Evet, yarın sabah bir tümen asker yollasam Hatay’ı alabilirim. Renani için ha-rekete geçmeyen Fransızlar, bir Suriye sancağı için bizimle harbe girmezler, bunu da bilirim. Fakat ya bu sefer şeref ve namus meselesi yaparlarsa? Milletler belli olur mu? Ben bir sancak için Türkiye’yi harp tehlikesine sokamam” der. Buradaki korkaklık değildir. Bu, diplomasi im-kânları varken savaşın düşünülmediğinin, millete karşı olan sevginin bir ifadesi olsa gerektir (Bkz. Falih Rıfkı Atay, Çankaya, İstanbul, 1969, s. 488).

17 M. Gönlübol - C. Sar, a.g.e., s. 45.18 Cezmi Eraslan, “Türk Basınında Balkan Paktı Değerlendirmeleri”, Tarih Boyunca Balkanlardan

Kafkaslara Türk Dünyası Semineri, İstanbul 1996, s. 64.19 Mustafa Balcıoğlu, “Türkiye’nin Balkan Devletleri ile İlişkileri: Balkanlarda Ortak Güvenlik

Arayışları”, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, II, Ankara 2003, s. 442-444.20 F. Armaoğlu, a.g.e., I, 339.21 F. Armaoğlu, a.g.e., I, 339-340; M. Balcıoğlu, a.g.m., II, 444-445.


368

22 F. Armaoğlu, a.g.e., I, 650-652.23 F. Armaoğlu, a.g.e., I, 665-667.24 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, I, 423.25 Sözleşmenin metni için bkz. Düstur, 3. Tertip, XVII, 665-679; F. Armaoğlu, a.g.e., I, 662-664.26 F. Armaoğlu, a.g.e., I, 664.27 Mehmet Gönlübol, Cem Sar, Ahmet Şükrü Esmer, Oral Sander, A. Halûk Ülman, A. Suat

Bilge, Duygu Sezer, Ömer Kürkçüoğlu, Olaylarla Türk Dış Politikası (1919–1973), Ankara 1974, s. 101.

28 A.g.y.29 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, I-III, Ankara 1997, s. 133.30 Coşkun Üçok, Siyasal Tarih, Ankara 1980, s. 240-245.31 Fahir Armaoğlu, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi, s. 361-382.32 Coşkun Üçok, a.g.e, s. 280.33 Fahir Armaoğlu, a.g.e, s. 361-382.34 Rifat Uçarol, Siyasi Tarih, İstanbul 2006, s. 755-761-762.35 Fahir Armaoğlu, a.g.e, s. 419-422. Üçok, a.g.e, s. 292.36 Coşkun Üçok, a.g.e., s.287-288.37 İsmail Soysal, Türkiye’nin Siyasal Andlaşmaları, I.Cilt, Ankara 2000, s. 610-611. 38 Selim Deringil, Denge Oyunu, İstanbul 2000, s.95.39 M. Gönlübol vd., a.g.e., s. 148-154.40 Fahir Armaoğlu, a.g.e., s. 401, 407-415.41 Rifat Uçarol, a.g.e., s.793.42 M. Gönlübol vd., a.g.e., s. 157.43 Heinz Kramer, Avrupa ve Amerika Karşısında Değişen Türkiye, İstanbul ty, s. 13.44 Fahir Armaoğlu, a.g.e., s. 454-455.45 Rifat Uçarol, a.g.e., s. 824.46 Fahir Armaoğlu, Belgelerle Türk-Amerikan Münasebetleri, Ankara 1991, s. 181-183.47 Rifat Uçarol, a.g.e., s. 824-825.48 Gamze Kona G., Türkiye-Orta Asya İşbirliği Stratejileri ve Gelecek Senaryoları, İstanbul 2002, s.

89.49 A.g.y.


369

KAYNAKÇA

Armaoğlu, Fahir, Siyasi Tarih, I, 1789-1960, Ankara 1973.Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, I-III, Ankara 1997.Atay, Falih Rıfkı, Çankaya, İstanbul, 1969.Balcıoğlu, Mustafa, “Türkiye’nin Balkan Devletleri ile İlişkileri: Balkanlarda Ortak Güvenlik

Arayışları”, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, II, Ankara 2003, s. 441-445.Baran, Tülay Âlim, “İkinci Dünya Savaşı Türkiyesinin Malî Portresi”, Altıncı Askeri Tarih Semineri

Bildirileri, II, (20-22 Ekim 1997 İstanbul), İkinci Dünya Harbi ve Türkiye, Ankara 1999 içinde. Belge, Murat, “Türkiye’de Günlük Hayat”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, III-IV, 836-

876.Belge, Murat, “Yeni İnsan, Yeni Kültür”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, XIII, 826-830.Boratav, Korkut, “İktisat Politikaları: 1980-1994”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, XIII,

678-685.Boratav, Korkut, “İktisat Tarihi (1908-1980)”, Türkiye Tarihi, IV, İstanbul 1997, s. 265-353.Budak, Mustafa, İdealden Gerçeğe, Misak-ı Millî’den Lozan’a, Türk Dış Politikası, İstanbul 2003.Cumhuriyetin İlk On Yılı ve Balkan Paktı, Dışişleri Bakanlığı Yayınları, Ankara 1974.Derin, Haldun, Çankaya Özel Kalemini Anımsarken, (Haz. Cemil Koçak), İstanbul 1995.Deringil, Selim, Denge Oyunu, İstanbul 2000.Eraslan, Cezmi, “Türk Basınında Balkan Paktı Değerlendirmeleri”, Tarih Boyunca Balkanlardan

Kafkaslara Türk Dünyası Semineri, İstanbul 1996.Eraslan, Cezmi, “Understanding of Atatürk’s Foreign Policy, Peace at Home, Peace in the World

and Accession of Hatay to Turkey”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, sayı 49, Ankara 2003, s. 91-106.

Gemalmaz, Mehmet Semih, “12 Eylül Rejimi”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, XIV, 974-978.

Goloğlu, Mahmut, Millî Şef Dönemi (1939-1945), Ankara 1974.Gökçe, Birsen, Türkiye’nin Toplumsal Yapısı ve Toplumsal Kurumlar, Ankara 2004.Gönlübol, Mehmet - Cem Sar, Olaylarla Türk Dış Politikası, I, (1913-1973), Ankara 1987.Gören, Zafer, Anayasa Hukukuna Giriş, İzmir 1999.Gözübüyük, Şeref, Anayasa Hukuku, Ankara 2003.Karal, Enver Ziya, Atatürk’ten Düşünceler, İstanbul 1986.Keyder, Çağlar, “İktisâdi Gelişmenin Evreleri”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, IV, 1065-

1073.Kocatürk, Utkan, Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi 1918-1938, Ankara 1988.Koçak, Cemil, “Siyasal Tarih (1923-1950)”, Türkiye Tarihi, IV, İstanbul 1997, s. 85-154.Koloğlu, Orhan, “Seçkinlerin Tekelinden Kitlelere”, 75 Yılda Değişen Yaşam Değişen İnsan

Cumhuriyet Modaları, İstanbul 1999 içinde.Kona, Gamze G., Türkiye-Orta Asya İşbirliği Stratejileri ve Gelecek Senaryoları, İstanbul 2002.Kongar, Emre, 21.Yüzyılda Türkiye, İstanbul 1998.Kramer, Heinz, Avrupa ve Amerika Karşısında Değişen Türkiye, İstanbul ty, s.13.Mehmet Gönlübol, Cem Sar, Ahmet Şükrü Esmer, Oral Sander, A. Halûk Ülman, A. Suat Bilge,


370

Duygu Sezer, Ömer Kürkçüoğlu, Olaylarla Türk Dış Politikası (1919-1973), Ankara 1974.Melek, Abdurrahman, Hatay Nasıl Kurtuldu, Ankara 1966.Mutlu, Erol-Tuncel, Hakan, “İletişim”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, XIII, 712-718.Oktay, Ahmet, “80’lerde Türkiye’de Kültürel Değişim”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi,

XIII, s. 822-825.Oran, Baskın (Ed.), Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar,

II, İstanbul 2003.Öke, Mim Kemal, Kerkük Musul Dosyası, İstanbul 1991.Özdemir, Hikmet, “Siyasal Tarih (1960- 1980)”, Türkiye Tarihi, IV, İstanbul 1997, s. 191-254.Öztürkmen, Arzu, “Zamanı Eğlemek, Eğlenmek: Cumhuriyet Dönemi Eğlence Biçimlerini Yeniden

Düşünmek”, 75 Yılda Değişen Yaşam Değişen İnsan Cumhuriyet Modaları, İstanbul 1999 için-de.

Saray, Mehmet, Sovyet Tehdidi Karşısında Türkiye’nin NATO’ya Girişi, Ankara 2000.Sencer, Muzaffer, Türkiye’de Siyasal Partilerin Sosyal Temelleri, İstanbul 1974.Soysal, İsmail, Türkiye’nin Siyasal Andlaşmaları, I.Cilt, Ankara 2000.Şimşir, Bilal, Atatürk Dönemi-İncelemeler-, Ankara 2006.Tanör, Bülent, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, İstanbul 2002.Tanör, Bülent-Yüzbaşıoğlu, Necmi, 1982 Anayasasına Göre Türk Anayasa Hukuku, İstanbul 2004.Tarih 2002, Türk Sanayiciler ve İşadamları Derneği, İstanbul 2002.Tezel, Yahya S., Cumhuriyet Döneminin İktisâdi Tarihi, İstanbul 2000.Tunçay, Mete, “Siyasal Gelişmenin Evreleri”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, VII, 1967-

1990.Tunçay, Mete, “Siyasal Tarih (1950-1960)”, Türkiye Tarihi, IV, İstanbul 1997, s. 177-184.Tutel, Eser, “Otomobille 103 Yıl Önce Tanıştık”, “İstanbul’da Atlı Tramvaylardan Modern Metroya”,

75 Yılda Değişen Yaşam Değişen İnsan Cumhuriyet Modaları, İstanbul 1999 içinde.Üçok, Coşkun, Siyasal Tarih (1789-1960), Ankara 1980.

371

Edip Başer

11.1. KÜRESELLEŞME SÜRECİNDE ULUS DEVLET VE DEĞİŞEN GÜVENLİK STRATEJİLERİ

Küreselleşme süreci için bir başlangıç tarihi ifade etmek güç olmakla beraber, bu sürecin tetikleyicisi ve sürücü motorunun ekonomik ilişkiler olduğunu söylemek mümkündür. Bu ilişkilerin tarihi elbette ortaçağa kadar gider. Ancak, İkinci Dünya Savaşı sonrası dönemde dünyanın siyasi ve askeri bakımdan yeniden yapılanması kapsamında, ekonomik çıkarlar yeni boyutlar kazanmış ve bunun sonucunda yoğunlaşan ekonomik ilişkiler ülkeleri birbirlerine daha çok bağımlı hale getirmiştir.

Bu dönemde hızla gelişen teknolojinin sağladığı geniş kapsamlı ve çok süratli iletişim olanakları, ekonomik ilişkileri daha da genişletmenin yanında, toplumlar arasında kültürel etkileşimi de daha geniş boyutlara taşımıştır. Bu etkili iletişim olanakları, ortak evrensel değerler hakkında daha geniş kitlelerin aynı duyguları paylaşmasını ve aynı duyarlılığa sahip olmalarını da sağlamıştır.

1970’lerden itibaren ticaretin, üretim ve pazarlama boyutu ile hızlı bir biçimde evrensel nitelik kazandığını görüyoruz. 1990’ların başında Sovyet bloğunun çökmesi, “Demir Perde” olarak tanımlanan ideolojik sınırları da ortadan kaldırmış, eğitim, kültür ve iletişim alanında küreselleşme olgusu, kontrolü güç bir hız kazanmıştır. Bu gelişmelerin ekonomik ilişkilere de yansıyan etkileri sonucu, çok uluslu ticari kuruluşlar, bu tarihlerde daha yaygın bir biçimde görülmeye başlanmıştır.

Yine 1970’li yıllardan itibaren gündeme gelmeye başlayan “ulus devlet” kavramı, hızlı küreselleşme süreci ile uyumlu olarak, 1990’lardan itibaren günlük

1 1 . B Ö L Ü M

ULUSAL GÜVENLİK


372

tartışma konuları arasına girmiştir. Halen devam eden bu tartışmalarda bazı çevreler, ulus devletin, aşırı akışkan hale gelen uluslararası ekonomik faaliyetleri ve bunlara bağlı olarak çeşitlenen uluslararası siyasi ilişkileri kontrol etmekte hayli zorlanır duruma geldiğini ileri sürerken diğerleri, dünyadaki gelişmelerin ulus devletin önemini artırdığını savunmakta, ulus devletin tüm dünyada meşruiyet krizi yaşadığı gibi gerçekdışı iddialarla zihinlerin karıştırılmaya çalışıldığını vurgulamaktadırlar.

Gerçekte bugün dünyadaki hiçbir devletin, “ulus devlet” niteliğinden uzaklaşmak niyetinde olmadığını izliyoruz. Avrupa Birliği projesinin önünde, itiraf edilmemekle beraber, en güçlü engelin bu gerçek olduğunu söylemek, pek de yanlış olmayacaktır. Zira AB ülkeleri toplumlarının, birlik için öngörülen ortak kurallara yaklaşımlarında, kendi ulusal niteliklerini korumaya büyük özen ve direnç gösterdiklerine tanık olmaktayız.

11.2. ULUSAL GÜVENLİK KAVRAMI HAKKINDA GENEL GÖRÜŞ VE ANLAYIŞ

Bir ülkenin ulusal güvenliği; o ülke ulusunun, ulusal hak ve çıkarlarının, ulusal birliği ve ülke bütünlüğünün, sosyal, ekonomik ve politik yaşamının, toplumsal huzur ve barışının her türlü iç ve dış tehdit ve tehlikelere karşı korunmasıdır.

Ulusal güvenlik stratejisi, mevcut ulusal güç unsurlarının, yukarda tanımlanan ulusal güvenliğin sağlanması amacıyla izlenecek politikaların uygulama metotlarını içerir. Diğer bir ifadeyle, ulusal güç unsurlarının, ulusal güvenliğin sağlanması için nasıl kullanılacağını belirleyen temel kurallar bütününe “ulusal güvenlik stratejisi” diyebiliriz. Burada sözü edilen ulusal güç, o toplumun sosyal, politik, ekonomik, kültürel, psikolojik, teknolojik ve askeri alanlardaki güç ve yeteneklerinin toplamıdır. Bu ulusal güç unsurları bir yandan ulusal güvenliğin sağlanmasında kullanılan araçları oluştururken, diğer yandan her birinin korunması ve geliştirilmesi aynı zamanda ulusal güvenlik stratejilerinin de hedeflerindendir.

Bu tanımlar ışığında Türkiye’nin Ulusal Güvenliği ve Güvenlik Stratejisi şöyle tanımlanabilir: T.C. vatandaşlarının refah ve huzuruna, onların siyasi örgütlenmesi olan Türkiye Cumhuriyeti devletinin ulusu ve ülkesi ile bütünlüğüne, laik demokratik cumhuriyetin temel ilke ve ideallerine zarar vermesi muhtemel her türlü iç ve dış tehdit ve tehlikelere karşı, politik, ekonomik, psikolojik, askeri ve diğer tüm alanlarda gerekli önlemlerin zamanında öngörülerek planlanması ve gerektiğinde, yine zamanında etkin biçimde uygulanmasını kapsayan faaliyetler bütünüdür.

Açıklamalardan anlaşılacağı üzere, ulusal güvenlik, toplum yaşamının tüm boyutları ile iç içedir, tüm boyutları ile ilişkilidir. Örneğin bir ülkenin ekonomik yaşamını ilgilendiren en küçük detay bile, sonuçta ulusal güvenliğin bir parçasıdır.

ULUSAL GÜVENLİK

373

Ulusal güvenliğin gücü, ulusal güç unsurlarından kaynaklanır. Ulusal gücü oluşturduğu yukarda ifade edilen alanlar sorunlardan ne kadar arındırılabilmiş ise, ulusal güvenliğin altyapısı o kadar sağlam demektir. Unutulmamalıdır ki, sürdürülebilir bir kalkınmanın temel koşulu, güvenceye alınmış bir barış ve huzur ortamıdır. Bu ortamın güvenli biçimde sağlanabilmesi ise, yeterli bir “ulusal güvenlik sistemi”nin varlığına bağlıdır. Bu güvenlik ortamını sağlamak, onu sürekli güçlendirerek koşulların gerektirdiği yeterlikte devam ettirmek, siyasi otoritenin en başta gelen görev ve sorumluluğudur.

Ulusal güvenlik stratejisinin belirlenmesinde, yukarda açıklanan güvenlik altyapısının yanında diğer temel belirleyici unsur, ilgili ülkenin kendisine özgü tehdit algılamasıdır. Türkiye’nin de kendi ulusal stratejisini, mevcut ulusal gücünü dikkate alarak, kendisine özgü iç ve dış tehdit algılamasına göre belirlemesi gerekmektedir. İçinde yaşadığımız dönemde, uluslararası toplum tarafından tüm ülke yönetimleri ve ulusal güvenliklerine tehdit olarak kabul ettikleri eylem ve davranışları şöyle listelemek mümkündür:

· Açlık (Refahın paylaşımındaki büyük dengesizlik)· İşsizlik· Kontrol dışı göç hareketleri· Örgütlü suçlar

- Uluslararası silah kaçakçılığı- Uluslararası uyuşturucu kaçakçılığı- Uluslararası insan kaçakçılığı- Kara para aklama türü mali suçlar- Kitle İmha Silahları’nın yayılması (terör örgütlerinin eline geçmesi)- Terörizm

Bu genel tanımlamalardan sonra şimdi de, küreselleşme sürecinde gelinen noktada, açıklanan bu tehdit çeşitlerinin ortaya çıkardığı koşulların ulusal güvenlik kavramına getirdiği ilave düşüncelere bakalım.

Gelişen teknolojinin sağladığı olanaklarla ekonomik ve kültürel ilişkilerin kazandığı son derece geniş ve karmaşık nitelik, ulusal çıkarların hudutlarını da çok geniş alanlara yaymış bulunmaktadır. Bu karmaşık ilişkiler ortamında, ulusal çıkarların elde edilmesi ve korunması için kullanılan araç ve metotlarda da önemli değişimler meydana gelmiştir.

Temel unsur yine diplomasi olmakla birlikte, halen varlığını sürdüren otoriter rejimler ve yasadışı bazı grupların, amaçlarına ulaşmada alışılmışın dışında metotlar kullanmaya başladıklarını görüyoruz. “Terörizm” olarak nitelenen bu metot aslında dünyamız için yeni olmayan bir savaş metodu olmakla birlikte, İkinci Dünya Savaşı sonrasına kadar böylesine yoğunlukta ve bilinen klasik bir savaştan bağımsız olarak uygulanmamıştır.


374

Bazılarınca “ulusal direniş hareketi”, bazen de “asimetrik savaş” olarak adlandırılan bu savaş türünün bilinen en belirgin özelliği, hedef seçerken siviller ile devlet güçlerini ayırt etmemesidir. Terör örgütlerinin eylemlerinde daha çok sivilleri hedef almaları, özellikle demokratik rejimlerde kamuoyu baskısının yönetimler üzerindeki etkilerini kendi amaçları için kullanma planlarının sonucu olarak görülmektedir.

Kullandıkları silah, araç ve metotlar bakımından terörizm, bugün en yaygın ve en tehlikeli evrensel tehdit haline gelmiştir. Bu evrensel tehdit ile mücadelede uluslararası toplum bugün tam anlamıyla bir yetersizlik sergilemektedir. Bunun temel nedeni, terör ve terörizmin uluslararası tanımının henüz yapılamamış olmasıdır. Üzerinde anlayış birliği sağlanmış bir tanımın olmayışı, bazı ülkelerin hâlâ ulusal çıkarlarına uygun buldukları terör eylemlerini desteklemelerine ya da en azından bu eylemlere sessiz kalmalarına olanak tanımaktadır.

Dünyamızdaki siyasi ve ekonomik koşullarda özellikle son yarım asırda meydana gelen ve Soğuk Savaş dönemi sonrasında yoğunluk kazanan değişimler ve gelişen teknolojinin öne çıkardığı bu ilişkiler karmaşası ve tehdit türleri ile saldırı yöntemleri, ulusal güvenlik kavramının kapsamını da genişleterek evrensel boyutlara taşımıştır. Bu yeni koşullarda, dünya güvende değilse bizim bölgemizin, bölgemiz güvende değilse bizim ülkemizin bütünüyle güvende olamayacağı anlayışı, herkes tarafından kabul görür hale gelmiştir. Aslında, Kitle İmha Silahları’nın ilk kullanıldığı zamandan, yani genel ifadesi ile İkinci Dünya Savaşı’ndan bu yana, soğuk savaş yıllarında da bu ilke geçerli olmakla birlikte, birçok ülke kendisini bu tehlikeden uzak görmek için kabul edilebilir nedenlere sahipti.

Ulusal güvenliğin her biri çok önemli ve birbirleri ile çok yakından bağlantılı tüm boyutlarının doğru anlaşılması ve topluma doğru olarak anlatılabilmesinin temel gereklilik olduğu inancındayız. Bunun önkoşulu ise kuşkusuz, ulusumuza siyaset alanında hizmet iddiasındaki siyasi partilerin lider ve yöneticileri başta olmak üzere tüm siyasetçilerin sözü edilen konularda yeterli bilgiye sahip olmalarıdır.

Türkiye’nin bulunduğu coğrafi konumun önemi ve Türkiye’nin alacağı siyasi kararların etkisi bugün artık “bölgesel” olmaktan çıkmış, bütünüyle “evrensel” nitelik kazanmıştır. Üç kıta arasında kilit bir özelliğe sahiptir. Karadeniz’den Akdeniz’e çıkışı ve Doğu Akdeniz’deki enerji ulaşım yollarını kontrol eder. Doğu ile batı arasında ekonomik olduğu kadar kültürel boyutta da köprü rolü üstlenmiştir. Bütün bu özellikleri ile Türkiye’nin sahip olduğu bu stratejik dünya parçasının evrensel değeri, bazılarının savlarının aksine giderek artmaktadır.

Öte yandan, ülkemizin yer aldığı coğrafi alan, dünyanın en hassas ve sürekli krizlerle yaşayan bir bölgesidir. Mevcut çatışmaların gelecek zaman içinde muhtelif yönlerde gelişmesi olasıdır. Bunun yanında, kendi içindeki sosyal, ekonomik ve politik değişikliklerin ve muhtemel dış müdahalelerin de neden olabileceği, farklı yer, zaman ve kapsamdaki yeni krizlerle karşı karşıya kalınması

ULUSAL GÜVENLİK

375

da mümkündür. Bu gelişmelere bağlı olarak yeni tehdit kaynaklarının oluşması ve bunların, bugüne kadar olduğu gibi, çok sayıda güvenlik sorununu da beraberinde getirmesi olası görülmektedir.

Ulusal güvenlik politika ve uygulamalarını yönlendiren ana düşünceleri şöyle sıralayabiliriz:

21. yüzyılın belirgin niteliği, ekonomik, sosyal, politik boyutlara paralel olarak tehdit kavramının evrensel niteliğinin de ağırlık kazanmış olmasıdır. Bugün uluslararası boyut kazandığını ve tüm ulusların tehdit sıralamasında birinci sırada yer aldığını izlediğimiz terörizm ile ilgili olarak asıl altı çizilmesi gereken husus şudur: Bu evrensel bela, ne tür bir ideolojiden güç alırsa alsın, eylem ve amaçları itibarıyla, demokrasi ve insan hakları başta olmak üzere insanlığın tüm değerlerini tahrip etmeye yönelmiştir. Bu amaçla faaliyet gösterirken, çoğu zaman demokrasi ve insan hakları başta olmak üzere saydığımız insani değerleri ustaca kullanan terör, ne yazık ki bazı ülkelerce, yine aynı kavramların arkasına sığınılarak desteklenmektedir. Uluslararası terörizmin, yaşlı dünyamızda bulunan tüm ülkeler için öncelikli ulusal güvenlik sorunu haline gelmesi, yeni yüzyılın ayırt edici özelliği olarak görülmektedir.

Terör tehdidine karşı mücadelede en önemli unsurlar, ulusal bilinç ve kararlılık, uluslararası boyutta ise ülkeler arasında tam bir siyasi dayanışma yanında, istihbarat başta olmak üzere teröre karşı savaşın her boyutunda kesintisiz bir işbirliğidir. Burada ülke aydınlarının ve medyanın çok önemli sorumlulukları olduğunu vurgulamalıyız.

Öncelikle ulusal güvenliğimize ve genel olarak da dünyada barış ile huzura yönelik tehditler hakkında toplumun bilgilendirilmesi ve bu tehditlere karşı mücadelede bireysel sorumlulukları konusunda bilinçlendirilmeleri amacıyla her türlü eğitim olanaklarından yararlanılması esas kabul edilmelidir.

Ulusal güvenliğe yönelik tehditlerin kazandığı yeni boyut dikkate alınarak, evrensel ve bölgesel politikalarımızın ve ikili ilişkilerimizde uygulayacağımız hareket tarzlarımızın öncelikli ve ortak amacı, bölgemizde ve genel olarak da tüm dünyada barış ve huzurun hâkim kılınmasına azami katkıyı sağlamak olmalıdır.

Tehditlerin önlenmesinde istihbaratın önemli işlevi dikkate alınarak, istihbarat gayretlerine gereken destek verilmeli, ulusal güvenliği ilgilendiren istihbarat faaliyetlerinin, gerek elde etme, değerlendirme ve gerekse kullanma aşamalarında, en etkin şekilde koordinesine olanak verecek yapılanmaların gerçekleştirilmesi sağlanmalıdır.

Türk Silahlı Kuvvetleri’nin (TSK) ulusumuzun en önemli güven kaynaklarından biri olduğu hatırda tutularak, her şeyden önce Silahlı Kuvvetlerimizin politika dışında kalması ilkesi dikkatle gözetilmeli, aksi davranış veya girişimlere fırsat verilmemelidir. TSK’nin caydırıcılık niteliği, ulusal güvenliğin en önemli güvencelerinden biridir. Caydırıcı niteliğini koruyabilmek için TSK’nin yeterli ve çağdaş bir teşkilata sahip bulunması, çağdaş bilgi ve yönetim becerilerine sahip


376

kadrolarca yönetilmesi ve çağdaş teknoloji ürünü silah ve sistemlerle donatılmış olması şarttır. Bunları, süreklilik içinde sağlamak siyasi yönetimlerin en önemli sorumluluklarından biri kabul edilmektedir.

Diğer iç güvenlik birimlerinin de (polis, jandarma, adli kolluk vb.), örgütlenme, eğitim, yönetim ve donanım yönleri ile TSK’ye benzer bir özenle ele alınmaları sağlanmalıdır.

Ulusal güvenliğin çok önemli boyutlarından biri de “ulusal özgüven”dir. Ulusal ve evrensel boyuttaki sosyal, ekonomik, politik ve psikolojik koşullar bu özgüveni etkiler. Onu sağlıklı bir düzeyde koruyabilmenin ve güçlendirmenin temel aracı, uygun şekilde ve dikkatle oluşturulup uygulanabilen basın ve halkla ilişkiler politikalarıdır. Bu planlama ve uygulamalarda bilimsel esaslara uyulması fevkalade önem taşır.

Ulusal güvenliğe en önemli tehditlerden biri kuşkusuz ulusal birliğimizi ortadan kaldırmayı hedef alan bölücü fikirler ve bunların eyleme dönüştürülmeleri halidir. Geçmişte yaşanan ve halen yaşanmakta olan olaylardan çıkarılacak dersler, gelecekte bu tehdit ile mücadelede önemli bir güç kaynağı olacaktır. Bu nedenle, geçmişi, doğru ve yanlışları ile ve bilimsel metotlarla irdeleyip gereken dersleri belirlemenin önemli bir görev olduğu düşünülmektedir.

Gerek etnik hassasiyetlerin ve gerekse kutsal inançların sömürülmesi ile Türk toplumu içine sokulmaya çalışılan ayrılık tohumlarının, ulusal güvenliğe önemli birer tehdit teşkil edecek ölçüde yeşermelerinin başlıca nedeni, bu tür ihanetlerin üremesi için en uygun ortam olan “cehalet” ortamının varlığını korumakta olmasıdır. Gerek çağdaş eğitim alanında ve gerekse dinini vatandaşlarımıza “bütün sadeliği ve doğruluğu ile” öğretme konusunda bulunduğumuz noktanın başarıdan çok uzak olduğu tartışılmaz bir gerçektir. Sonuç olarak, ulusal eğitim ve din eğitiminde mevcut sorunları, ulusal güvenliğe yönelik en önemli tehditlerin kaynağı olarak görmek, bu sorunların çözümünü ulusal güvenlik açısından da öncelikli görev saymak gerekmektedir.

Evrensel güvenlik ortamında meydana gelmesi olası her türlü gelişmelere ve karşılaşılabilecek yeni güvenlik sorunlarına hazırlıklı olmak için, tüm olasılıkları dikkate alarak, gerekli alternatif politikalar zamanında oluşturulmalı, gelişmelere bağlı olarak sürekli güncelleştirilmek suretiyle uygulamaya hazır bulundurulmalıdır.

Bölgesel güvenlik sistemleri oluşturulması konusu ciddi olarak düşünülmeli, olasılıklar dikkatle incelenmeli ve bu konudaki girişimlerde Türkiye’nin öncülük etmesi koşulları yaratılmaya çalışılmalıdır. Benzer sistemler için başka ülkelerce dayatılmaya çalışılan çözümler ve roller çok iyi irdelenmeli, getiri ve götürüleri ile kamuoyunda yeterli sürede ve detaylı olarak tartışılması sağlanmalıdır.

Halen üyesi bulunduğumuz NATO ittifakının, en azından Türkiye’nin AB üyeliğinin gerçekleşmesine veya Avrupa Birliği güvenlik sistemine kabul edilmesine kadar devam etmesi amacına yönelik politikalar izlenmelidir.

ULUSAL GÜVENLİK

377

Güvenlik politikalarının oluşturulmasında siyasi yönetime sağlıklı ve etkili önerilerle sağlanacak uzman desteği büyük önem taşır. Bu kapsamda, başta TSK olmak üzere ilgili tüm kurum ve kuruluşların katkılarını devamlı olarak sağlayacak mekanizmalar sürekli işler bulundurulmalıdır. Milli Güvenlik Kurulu’nun bu konudaki önemli işlevi sürdürülmeli, MGK Genel Sekreterliği’nin, güvenlik politikalarının tüm kurum ve kuruluşlarla sürekli koordinesinden sorumlu makam olma konumu devam ettirilirken, bu birimin yeterli uzman personel ile desteklenmesi sağlanmalıdır. Bu tür kurumların siyasallaştırılmasının, ülke güvenliği açısından doğrudan tehlikeli sonuçlar yaratacağı gerçeği de hatırdan çıkarılmamalıdır.

11.2.1. Terör ve Terörle MücadeleUlusal güvenliğe en önemli ve öncelikli tehdit niteliğindeki terör ve terörizm

konusuna biraz daha detaylı olarak bakmakta yarar var. Terör konusuna geçmeden önce, genel hatları ile terörle birlikte akla gelen ve onunla bağlantılı olan güvenlik ve tehdit kavramları üzerinde kısaca tekrar durmak gerekir.

Güvenlik; bireysel boyutta can, mal ve huzurun, ulusal boyutta ise, devletin vatandaşlarının can, mal, ve huzuru yanında ulusal bağımsızlığın, ulusal birlik ve toprak bütünlüğünün, küresel düzeyde ulusal çıkarlarının korunması durumunu ifade eder.

Tehdit dediğimiz zaman, korunması gereken bu değerlere, diğer ifade ile güvenliğe zarar verebilecek nitelikteki oluşumlar, söylem ve eylemleri ifade ediyoruz. Bir tehdidin gerçekleşmesi çok yakın ve kaçınılmaz olması hali ise “tehlike” olarak tanımlanır.

Güvenliğin olmadığı bir ülkede ne özgürlüklerden, ne de insan hakları, hukuk ve demokrasi gibi kavramlardan söz etmek mümkün değildir. Bu nedenle, bir ülkede güvenliği sağlamak, yönetimlerin en başta gelen sorumluluğu olarak kabul edilir.

Siyasi yönetimler tehdidin silahlı ve yasadışı eylemler boyutuna karşı güvenliğin sağlanması için öncelikle devletin güvenlik güçlerini kullanır. Ancak, tehdit ne olursa olsun, güvenliğin bütünlük içinde sağlanabilmesi için alınacak önlemlerde devletin tüm kurumlarına düşen görevler, sorumluluklar vardır. Buna ilave olarak, ulusal güvenlik konusunda, vatandaşlık sorumluluğu kapsamında bireylere düşen görevlerin de varlığı önemle belirtilmelidir. Sonuç olarak, günümüzde tehdit, toplum yaşamının her alanını etkileyen bir kavramdır. Bu nedenle güvenliğin de, çok boyutlu olarak düşünülmesi zorunludur.

Günümüzde terörizm, küresel boyutta hemen tüm ülkeler için en önemli ve öncelikli tehdit konumuna gelmiş bulunuyor. Konunun detayına girmeden önce, terörizm ile ilgili kavramlara bakalım ve “terör”, “terörizm”, “terörist” ve “terörle mücadele” kavramları üzerinde hiç olmazsa bu yazının çerçevesinde anlayış birliği sağlamaya çalışalım.


378

TanımlarTerörün sözlük anlamı; “korku salma, yıldırma, korkutma amaçlı her türlü

eylem”dir. Diğer bir ifadeyle terör; toplumda korku, endişe, gelecek kaygısı, huzursuzluk, güvensizlik ve istikrarsızlık ortamı yaratan her çeşit fiziksel ve psikolojik şiddet içeren eylemleri ifade eden bir deyimdir.

Terörist dediğimizde de esas olarak korku, yılgınlık ve güvensizlik yaratan eylemi yapan veya yapma tehdidinde bulunan bireyi tanımlamış oluyoruz. Günümüzde terörist kavramını, sadece eylemi gerçekleştiren birey ya da bireylerle sınırlı değil, bunların mensubu olduğu örgütün tüm mensuplarını, bunları terör eylemine yönlendiren, bunun için eğiten, parasal ve diğer konularda herhangi bir şekilde destekleyen devlet, kişi ve kurumları da içerir şekilde algılamak gerekiyor. “Terörist devlet” kavramı da işte bu algılamanın sonucu olarak ortaya çıkıyor.

Terörizmin de konunun uzmanları tarafından birçok değişik tanımlaması yapılmıştır. Bunların hepsinde ortak olduğu görülen temel öğeler, siyasi amaç, şiddet, tehdit, şiddet ve tehdidin örgütlü, sistemli ve hesaplı kullanımıdır. Örneğin Bruce Hoffman, Inside Terrorism adlı kitabında terörizmi; “Siyasal bir amaç taşıyan ve kitleleri yıldırma taktiği ile şiddet araçlarını kullanan ya da kullanma tehdidi içeren, örgütlü, sistemli ve hesaplı eylemler bütünü” olarak tanımlar. Hoffman’a göre “terörizm, tıpkı savaş gibi, mutlak bir siyasal eylem”dir. Brian M. Jenkins’e göreyse terörizm; ”Bazı sosyal ve siyasal değişimlerin yapılmasını zorla kabul ettirme amacı ile, şiddet kullanarak ya da kullanma tehdidinde bulunarak bir korku ve alarm atmosferi yaratmak eylemidir.” Meydan Larousse ve daha birçok kaynakta rastlanan tanımların aynı temel unsurları içerdiği görülür. Biz, bunlardan da esinlenerek, daha açık ve anlaşılır bir “terörizm” tanımlaması yapmaya çalışalım.

Terörizm, “Toplumda korku ve yılgınlık yaratıp, sonuçta yasal yönetimleri kendi siyasi amaçları yönünde karar vermeye zorlamak üzere, şiddet eylemlerinin veya eylem tehdidinin örgütlü ve sistemli bir biçimde kullanılması halidir.” Kısacası, terörizm, terörün kurumsallaşmış halidir diyebiliriz. Terörizm, hedef aldığı ülke için bir güvenlik sorunudur. Yukarıda güvenlik konusunda ifade edildiği gibi terörizmin şiddet aracı da sadece silahlı eylemlerden ibaret değildir. Terör, insanlara ve mallarına zarar veren her türlü eylemin yanında, siyasi, ekonomik, sosyal, kültürel ve psikolojik alanlarda da hedef ülke toplumuna zarar verecek çeşitli yöntem ve araçları kullanır. Terörizmin tanımında sözü edilen siyasal amaç ve buna bağlı talepler, çoğu zaman hedef ülkenin temel ilke ve değerleri, yaşamsal ulusal çıkarları ve yasal düzenlemeleri ile çelişen taleplerdir. Aksi olsa, ülkenin siyasi yönetimlerince, gerekli idari veya yasal düzenlemeler yapılarak talepleri karşılamak mümkün olur, teröre başvurmaya gerek kalmazdı. Terörizmin günümüzde en yaygın itici gücü, din ve mezhep farklılığı ile etnik ayrılıkların yarattığı düşmanca duygulardır. Bazen de, tarihteki bazı olayların, siyasi amaçlarla bugüne yansıtılan kin ve nefretine dayanan terör olaylarına tanık olmaktayız.

Baskıcı rejimlerin özgürlüklere getirdiği kısıtlamalar, yolsuzluklar, yoksulluk,

ULUSAL GÜVENLİK

379

işsizlik, yasadışı göçler ve refahın paylaşımındaki dengesizlikler gibi ekonomik sorunlar da terör için gerekçe gösterilmekle beraber, hiçbir terör hareketinin bu aksaklıkları düzeltmek gibi bir hedefi yoktur. Terörün içerdiği şiddetin çoğu zaman konu ile doğrudan ilgisi bulunmayan sivillerin de yaşamını hedef aldığı bilinmektedir. Birçok olayda teröristlerin ayrım gözetmeden çocuğu, yaşlısı, kadını, erkeği ile onlarca, hatta yüzlerce insanı katledebildiğine tanık oldu insanlık. Bu nedenle terörizmi “sosyal, siyasal ve kültürel bazı haklar elde etmek ya da gasp edilmiş özgürlükleri kazanmak gibi masum amaçlar için yapılan mücadele” olarak algılamak, onun masum bir kavram olduğunu iddia etmek, tabii ki gerçeğe, akıl ve mantığa uygun değildir.

Terörizmin tarihine kısaca bakacak olursak, siyasal şiddet hareketlerinin çok eskiden beri kullanılan bir yöntem olduğunu görürüz. Bu eylemler daha geniş boyutlu ve daha örgütlü olarak özgürlükçü ve sosyal reformlar sürecinde Fransa, Rusya, Avusturya gibi ülkelerde görülmüştü. Ancak, bugünkü anlamda terörizm İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra yaygınlaşmaya başlamış ve tüm ülkelerin güven-lik planlamalarında dikkate almaları gereken bir tehdit unsuru haline gelmiştir. Bu süreçte terör olayları, Sosyalist Blok’un yoğun psikolojik saldırı ve yeraltı fa-aliyetlerinden etkilenmiştir. Özellikle Güney Amerika, Ortadoğu, Afrika ve As-ya’nın azgelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerinde komünist ideolojiye bağlı terör hareketleri çok etkili oldu. 1950’lerden sonraki yıllarda, din ve etnik milliyet-çiliğe dayalı terör örgütlerinin eylem alanlarını, kendi ülke sınırlarının dışında belirlemeleri ile terörizm “uluslararası boyut” kazanmaya başladı. Bu kapsamda, terör gruplarının, dünyanın istedikleri her yerinde eylem yapabilecekleri mesa-jını tüm toplumlara ve yönetimlere verdiklerini gördük. Son yıllarda ise terör hareketlerinde etnik köken, din ve mezhep farklılıklarının ağırlıklı tema olduğu görülür. Günümüzde terör örgütleri gelişen teknolojiyi ve bilimsel alandaki ge-lişmeleri daha yoğun kullanmakta, bunun için yeterli finans ve lojistik desteği bulabilmekte zorluk çekmemektedirler. Bu nedenle, gelişen teknoloji ürünü ci-haz ve sistemlerin terör örgütlerinin eline geçmeyeceğini garanti etmek mümkün görünmemektedir. Teknolojiyi kullanma becerisine sahip olan terör örgütlerinin saldırı hedefleri, kullandıkları silah ve destekleyici diğer sistemler giderek daha da gelişmekte, sonuç olarak da terör eylemlerinin hedefleri çeşitlilik kazanırken bu saldırılar insan yaşamı ve maddi yapılarda çok daha büyük kayıplara neden ol-maktadır. ABD’deki 11 Eylül 2001 saldırısı bunun en tipik örneğidir. Son yıllarda İsrail’in siber teknoloji alanında yeni geliştirdiği Stuxnet adlı bir sistemle İran’ın uranyum zenginleştirme programını kesintiye uğratmayı başardığını biliyoruz. Öte yandan, halen bilgisayarlarla hedef ülke iletişim sistemlerine zarar verebilen terör örgütlerinin yakın zamanda Stuxnet benzeri gelişmiş teknolojileri de ele geçirip kullanmayacaklarını düşünmek sağlıklı olmaz.

Günümüzde giderek etkin ve yaygın bir saldırı sistemi haline gelmiş bulunan, bilgi iletişim sistemlerini kullanarak dünya çapında hedeflere karşı etkili olabi-


380

len bu yeni boyuta “siber terörizm” denir. Bazı terör uzmanlarına göre, “Siber terörizm; gelişen iletişim teknolojisinin ürünü olan bilgisayar sistemlerinin bir hükümeti veya toplumu yıldırma, baskı altında tutma amacıyla, bireylere, mal-lara ve devletin kurumlarının iletişim ve bilişim sistemlerine karşı kullanılması-dır.” İngiltere’nin 2010 yılında yayımlanan ulusal güvenlik strateji belgesinde ana tehdit olarak uluslararası “İslami terör”ün yanında uluslararası “siber terör”e yer verildiği görülmektedir.

Bu arada ekonomik bağımlılığın giderek artması ile gelişen ve adına küreselleşme denilen süreçte, uluslararası ilişkiler daha karmaşık bir hal almış, terörün bu ilişkiler içinde bir politika aracı olmasının yanında bazı terör örgütleri de siyasi birer aktör konumuna gelmiştir. Günümüzde demokrasi ve insan hakları konusunda diğerlerine akıl veren bazı ülkelerin terör örgütlerini kendi politik hedefleri yönünde desteklediğini, gizli örgütleri kanalı ile bunlara finansman, silah, donanım, eğitim ve her türlü lojistik destek sağladığını, bunları kışkırtıp cesaretlendirdiğini biliyoruz. Bu devletler, işlerine gelen terör örgütlerini özgürlük savaşçısı kabul edebiliyor. Diğer bir deyişle “sizin teröristiniz” onun için “özgürlük savaşçısı” olabiliyor. İşte bu nedenle, bunca zamandır terör ve bununla ilgili kavramların uluslararası kabul görmüş tanımlamaları bir türlü yapılamamaktadır. Doğal olarak bu durum, terörizmle mücadelede çok önemli olan uluslararası işbirliğini, genellikle etkisiz ya da yetersiz kılmaktadır. Artık, dünyanın herhangi bir köşesindeki bir din, mezhep veya etnik grubun haklarını savunduğu iddiasındaki terör grupları, dünyanın diğer ucundaki hedef ülkelerde eylemler yapabilmekte, bu ülkeler için öncelikli güvenlik sorunu teşkil edebilmektedir. Bu örgütler birbirleri veya terör destekçisi bazı devletler için ücreti karşılığında taşeron olarak eylemler yapabilmekte, istihbarat, psikolojik harekât (propaganda) gibi alanlarda işbirliği içinde hareket edebilmektedirler.

Öte yandan modern teknolojiyi kullanarak yoğun psikolojik savaş teknikleri uygulama yeteneği kazanan bu örgütlerin, insan gücü kaynaklarını koruyup genişletmenin yanında, etkin bir siyasi ve psikolojik desteğe sahip olmanın avantajını da yaşadıklarını görüyoruz.

Bu özellikleri ile günümüzde küresel tehditlerin başında gelen terörizm, hedef ülkelerin tek başlarına başa çıkmaları imkânsız bir bela haline gelmiştir. Burada, terörle mücadele konusunda önemli gördüğümüz bazı düşüncelere değineceğiz. Bunu yaparken, ağırlıklı olarak günümüzde ülkemizin temel güvenlik sorunlarının başında geldiğini belirttiğimiz PKK terör örgütünü ele alacağız.

General Motors şirketinin kurucusu Alfred Sloan, “İyi tanımlanmış bir sorun, yarı yarıya çözülmüş bir sorundur,” der. Bu tespite göre, terörle mücadeleyi yönetecek olan siyasi yönetimlerin öncelikle sorunu tüm boyutları ile tam ve doğru olarak anlamaları ve tanımlamaları, mücadelede yarı yolu kat etmiş olmaları anlamına gelir.

Sorun doğru tanımlanırsa, tıpkı bir hastalığın tedavisinde olduğu gibi,

ULUSAL GÜVENLİK

381

çözümler de o ölçüde sonuç alıcı nitelikte olacaktır. Bu konuda ilk temel mesele “terörizmle mücadele” dendiğinde sadece eylemci militanlarla sürdürülen silahlı mücadelenin kastedilmediğini anlamaktır. Terörle mücadelenin siyasi, ekonomik, diplomatik, psikolojik ve sosyal boyutlarının da olduğunu kavrayabilmektir. Bunları anladıktan sonra, artık terörle mücadelenin çok daha geniş alanı kapsayan bir mücadele olduğunu görebiliriz. Bu mücadelede, bir yandan güvenlik güçlerinizle eylemci terör gruplarını engellemeye ve etkisiz hale getirmeye çalışırken, diğer yandan, fakat mutlaka eşzamanlı olarak, siyasi, ekonomik, psikolojik ve diplomatik güç unsurlarınızı seferber etmek ve bunlarla örgütlerin finans ve insan gücü kaynaklarını, lojistik desteğini, onlara dış güçlerce sağlanan siyasi ve psikolojik desteği kesecek mücadeleyi vermek zorundasınız. İnsan kaynaklarını kurutmak, örgütün kitlelere yönelik yanıltıcı bilgilendirme ve propaganda çabalarını etkisiz kılmak ve böylece yurtiçi ve dışındaki sempatizan grupları caydırmak için çok etkili bir psikolojik savaşı yürütmeniz gerekir.

Terörizmle mücadele konusunu konuşurken herhalde öncelikle dikkate almamız gerekenlerden biri de terör örgütlerinin amaçlarıdır. O halde şimdi biz, ulusal düzeydeki terörizm’in amaçlarının neler olacağına bakalım. Bilindiği üzere ulusal düzeydeki terörizm, ideolojik, etnik, din ya da mezhep kökenli ve hemen her durumda da bölücü niteliklidir. Temel siyasi amaçları ana hatları ile şöyle tanımlanabilir:

· Ülke yönetimine kendi ideolojik görüş ve yönetim anlayışlarını kabul ettirmek,

· Temsil ettiklerini düşündükleri din, mezhep veya etnik grubun toplumda etkin konuma gelmesini sağlamak,

· Din, mezhep veya etnik köken bazında bölünmeyi kendi koşulları ile kurumsallaştırmak.

Bu sonuçlara varabilmek için elde etmeyi düşündükleri ara hedefleri ise şöylece sıralamak mümkündür:

· Hedef ülkede genel bir belirsizlik ve güvensizlik ortamının oluşmasını sağlamak,

· Devletin güvenlik güçlerinin güvenilirliği ve saygınlığını yıpratmak,· Bu güvensizlik ortamında vatandaşların devlete olan güvenlerini, yasalara

ve hukuk düzenine olan saygılarını zayıflatmak,· Devletin uluslararası ortamdaki saygınlık ve güvenilirliğini azaltmak,

böylece devletin ekonomik, kültürel, siyasi ve güvenlik ilişkilerinin zarar görmesini sağlamak,

· Belirli bir toplum kesimi ve coğrafi alanda, vatandaşların sosyal ve ekonomik gelişmesini engelleyerek, kendisine gereken halk desteğinin ve


382

terör için uygun ortamın devamını sağlamak,· En tehlikelisi, vatandaşlar arasında etnik, ideolojik, din ya da mezhep

temelli bir iç çatışma yaratmak,· Sonuç olarak, devleti, kendisini muhatap sayma, isteklerini kabul ya da en

azından pazarlık konusu yapma noktasına getirmek.

Belirtilen bu amaçlara yönelik eylemler geliştiren bir terör örgütü ile mücadeleyi etkin olarak yapabilmenin temel gereksinimi, çok iyi örgütlenmiş bir istihbarat sistemine sahip olmaktır. Bütünü ile terör örgütleri ve onların faaliyetlerine yönlendirilmiş, iyi eğitilmiş ve deneyimli personel ve teknoloji ürünü sistemlerle donatılmış bir istihbarat biriminin, mücadelenin temel güç unsuru olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır.

Terör örgütleri, toplumların sosyal, ekonomik, kültürel ve psikolojik alanlardaki zayıf noktalarından çok ustaca yararlanır. Özellikle ulusal bilinç, birlik duygusu, ulusal dil, ulusal eğitim sistemi, ulusal tarih bilinci, ulusal özgüven, refah paylaşımı ve adalet sisteminin işleyişi gibi alanlardaki zayıflıklar ve aksaklıklar, terörün kullanmaktan mutlu olacağı kırılma hatlarıdır. Bu nedenle teröre hedef olan ülke yönetimleri öncelikle terörün gerekçesi olarak kullanılabilecek ve terör örgütlerinin istismarına açık alanlardaki sorunları belirleyip buralarda kırılmaları ve istismarı önlemeyi terörle mücadelesinin uygulama aşamasının önemli bir adımı olarak ele almalıdır.

Ancak, bu alanların bazılarında noksanları düzeltici önlemlerin alınması, terör örgütünün silahlı birimlerinin eylemlerini sürdürdüğü bir ortamda çoğu zaman mümkün olmaz. Ya da “teröre taviz veriliyor” havası yaratma endişesi ile yönetimler bu konuda adım atmakta çekingenlik gösterebilirler. Sorunların çözümünü öncelikle terör örgütleri istemez. Çünkü sorunları çözümlenmiş bir toplum terör için uygun bir ortam olmaktan çıkar. Sorunlardan arındırılmış, hatta sorunlarının çözüleceğine inandırılmış bir toplumu, terör artık insan gücünün kaynağı olarak kullanamaz, istismar edemez. Terör örgütünün kara propagandasının hedef toplum üzerindeki etkinliği o ölçüde azalır. Bu nedenle terör örgütü, istismar ettiği halk kitlesine yönelik devlet desteğini ve hizmetlerini sürekli olarak baltalamaya çalışır. Siz yol yapmak istersiniz, makinelerinizi yakar. Köylere öğretmen, ebe gönderirsiniz, öldürür. Örneğin PKK terör örgütü sadece 1984’ten bu yana yüzlerce öğretmeni kaçırarak çoğunu öldürmüş, yüzlerce köy okulunu yakarak ülkenin belli bir bölümünde eğitim sistemini felce uğratmış, hastanelere saldırıp doktorları ve hemşireleri katletmiştir. Terör örgütü aynı zamanda faaliyet gösterdiği alandaki halkın tamamının kendisini kayıtsız, koşulsuz desteklemesini ister. Bölgedeki herkes örgüte barınma, yiyecek temini, ulaşım, para ve eleman temini gibi alanlarda tam destek vermeli, zamanı geldiğinde siyasi tercihini de örgütün istediği yönde yaparak sadakatini göstermelidir. Aksi halde terör örgütü için düşman sayılır ve o şekilde işlem görürler. PKK terör

ULUSAL GÜVENLİK

383

örgütü 1987’de “davaya sempati duymadıkları” gerekçesi ile Pınarcık köyünün tüm sakinlerini öldürdü. İki ay sonra aynı gerekçe ile Kılıçkaya köyünde 14’ü çocuk olmak üzere 24 kişi PKK militanlarınca katledildi. Örgütün suikast timleri sayısız faili belirsiz cinayete imza attı.

Terörle mücadeleyi en çok etkileyen bir diğer önemli özellik üzerinde de durmak gerekir. Uluslararası ilişkiler hocası Prof. Dr. Sayın Beril Dedeoğlu’na göre terörizm “Yasal ve meşru olmayan zemine ilişkin faaliyetler bütünü iken, terörizmle mücadele meşru alanda kalmak zorunda olan aktörlerce yürütülür. Bu asimetrik durum ise, terörizme rahat davranma imkânı verirken, terörizmle mücadele bakımından en önemli engeli oluşturur.” Kısacası onların hareketlerini, saldırı metotlarını sınırlayan hiçbir yasal, insani ya da ahlaki değer söz konusu değildir. Onlar, en alçakça ve insanlık dışı saldırılarla insanların can ve malına zarar verirken diğer yandan, yalan haberlere dayalı kara propaganda ile insanların düşüncelerini saptırmaya, bilgi kirliliği yaratarak akıllarını karıştırmaya çalışırlar. İşte terörizmle silahlı mücadele, beyaz alandaki kolları bağlı devlet güçleri ile siyah alanda kolları serbest terör grupları arasında yapılan bir mücadeledir. Bu nedenle bunun adı asimetrik savaştır. Devlet güçlerinin, insan sayısı, silah, araç ve gereç gücü bakımından çok üstün olmalarına karşın terörizmle mücadelede neden kesin sonuca kısa zamanda ulaşamadığı sorusunun önemli bir yanıtı da işte buradadır. Şimdi terörle mücadeleyi etkileyen diğer hususlara bakalım:

Günümüzde terörizm, Batılı silah tüccarları ve örgütlerin üst düzeydeki yöneticileri dahil olmak üzere bazıları için çok kârlı bir rant aracı haline gelmiştir. O halde terör örgütünü siyasi amaçları için kullananların yanında bunu kolay ve yüksek gelirli bir kazanç kapısı olarak görenlerce de terörün bitmesinin arzu edilmeyeceğini anlamak durumundayız. Terörle mücadelede terör örgütlerinin özellikle finans kaynaklarına dikkat etmek gerekir. Zira bu kaynakların kesilmesi, terör örgütünün eylemlerini ve hatta varlığını sürdürmesini çok zor hale getirir. Bu nedenle terör örgütünün finans kaynağının kesilmesi, devletin terörle mücadelesinin en önemli hedefi olmalıdır diyebiliriz.

Bu konuda PKK terör örgütünü ele alalım. PKK’nın finans kaynakları konusunda doğrulanmış bilgiler şöyledir:

· Türkiye içindeki Kürt kökenli iş adamlarından, ödemedikleri takdirde sonuçlarına katlanmaları gerekeceği tehdidi ile “devrimci vergi” adı altında önemli miktarlarda para toplanmakta (Burada kastedilen sonuçlar, fidye almak için kaçırılma, öldürülme, aile bireylerine zarar verme, maddi varlıklarının tahrip edilmesi ve benzeridir)

· Avrupa’daki Kürt kökenli Türk iş adamlarından koruma karşılığı haraç alınmakta

· İlave olarak Avrupa’da yaşayan bölücü örgüt destekçisi Kürt kökenlilerin, Kürt İşçiler Derneği, Kürt İslami Hareketi ve Kürt Kızılayı gibi görünürde


384

yardımsever sivil toplum örgütleri kanalı ile yaptıkları gönüllü katkılar da PKK’nın kasasına gitmekte. Adı geçen kuruluşların toplanan paraları, İsviçre, İngiltere, İsveç, Belçika, Danimarka ve Güney Kıbrıs Rum yönetimi bölgesindeki bankalar aracılığı ile doğrudan örgüt hesaplarına transfer ettikleri bilinmektedir.

· AB’nin raporlarına göre PKK, Avrupa’da uyuşturucu ticareti, insan kaçakçılığı, çocuk kaçırma, haraç ve gasp gibi organize suç eylemlerinden sağladığı geliri, silah alımında ve Kuzey Irak örgüt kamplarındaki teröristlerin eğitimi için kullanmaktadır.

· 1998’de İngiliz hükümetinin açıkladığına göre PKK, Avrupa’da satılan eroinin %40 gibi bir bölümünü kontrol etmekteydi.

· 2005’te ise Avrupa’daki uyuşturucu pazarının %80’i PKK kontrolündedir. Bugün bu oranın daha da yüksek olduğu değerlendirilmektedir.

· ABD, PKK’yı narcoterrorist (narkotik/terörist) bir örgüt olarak nitelendirmiş ve uyuşturucu ticaretinde “kilit oyuncu” ilan etmiştir.

· 2005 yılında Avrupa Polisi EUROPOL, Avrupa çapındaki uyuşturucu pazarında ilk sırada yer alan PKK’nın, yıllık gelirinin 300 milyon doları bulduğunu açıklamıştır. En yüksek rakama ulaştığı dönemde PKK’nın uyuşturucudan yıllık geliri 500 milyon dolar düzeyine çıkmıştır.

Örgütün eylemlerini yönlendiren temel unsur “elde edilmek istenen siyasi hedef ” olmakla beraber, eylemlerin cinsi, yoğunluğu, yeri ve kullanılacak metotlarını etkileyen diğer faktörler de bulunur. Örgüt militanları ve yandaşlarının motivasyonunun devamı ihtiyacı, güvenlik güçlerinin zayıf yanlarının belirlenmesi, mevsim ve arazi koşulları, toplum üzerinde sağlanacak etki ve oluşacak toplumsal tepki hesapları bu kapsamda sayılabilir.

PKK terör örgütü, ülke çapındaki eylemlerini zaman zaman azalan ya da artan bir yoğunlukta sürdüregelmiş, ülkede genel olarak bir güvensizlik ortamı duygusunu sürekli canlı tutmuştur. Örgüt, kendi koşullarının ve kış koşullarının dayattığı eylemsizlik süreçlerini dahi bir pazarlık konusu yaparak, ülke yönetiminden bazı tavizler koparmaya çalışmaktadır. Diğer yandan, sivil halka yönelik eylemlerin özellikle Avrupa ülkelerinde tepki ile karşılandığı, örgütün prestij ve destek kaybettiği örgütü yönetenlerce (veya akıl hocalarınca) görülmüş, muhtemelen bu nedenle bir süreden beri bu tür eylemler yapılmamıştır. Son yıllardaki eylemlerinde bir diğer özellik ise, kadınları ve çocukları kullanmak suretiyle sözde bir intifada görüntüsü yaratılmaya çalışılmasıdır. (İntifada Arapça diriliş, silkiniş, hareketlenme anlamını taşır.) Bu stratejinin amacı, Kürt kökenli vatandaşlarımızı adım adım devlet otoritesine karşı başkaldırma noktasına ilerletmek suretiyle terörün hedefine ulaşmasını kolaylaştırmaktır diyebiliriz. Bu eylem kapsamında öncelikle kışkırtılan kadın ve çocuklar devlet güçleri ile karşı karşıya getirilir. Yoğun tahriklerle güvenlik güçleri, evrensel olarak masum

ULUSAL GÜVENLİK

385

kabul edilen çocuklara ve zayıf olarak algılanan kadınlara karşı güç kullanmaya zorlanır. Örgüt açısından beklenen ve belleklerde kalması istenen şey; çocukların devlet güçlerine saldırması, vatandaşların can ve mal güvenliğinin tehdit edilmesi değil de, devlet güçlerinin “masum çocuklara ve kadınlara karşı aşırı güç kullandığı” görüntüsünün yaratılması, bu görüntülerin bir şekilde ulusal ve uluslararası medyada yer almasıdır. Terörün hiçbir etik değer ile bağımlı olmadığını belirtmiştik. İşte bu nedenledir, kadın ve çocukların bu şekilde bir çatışma ortamında tehlikeye atılarak araç olarak kullanılmalarında da örgütü yönetenler açısından hiçbir sakınca görülmez.

Teröristlerin belirtilen kural tanımaz uygulama çeşitlerine karşı, teröre hedef olan ülkelerin her birinin kendi koşulları ile uyumlu mücadele metotları geliştirmeleri doğaldır. Genelde bakıldığında bu metotların aşırı militarist yaklaşımlardan, demokratik çoğulcu açılımlara, ekonomik sosyal politikalardan önleyici istihbarat ve polisiye özel operasyon çalışmalarına kadar değişen bir yelpazede yer aldıkları görülür. Devlet güçlerinin terörün silahlı unsurları ile mücadelesindeki yöntemler ve güç kullanma koşulları, terör örgütlerinin yukarıda ifade edildiği şekilde çocuklar başta olmak üzere sivil halkı ileri sürerek devlet güçlerini ve dolayısıyla devleti tuzağa düşürme planları da dikkate alınarak kararlaştırılmak zorundadır. Yasal güçlerin bu tuzağa düşmekten kaçınmak için sürekli hareket tarzları geliştirdiğini ve bu çabalarda konunun toplumsal boyutunu önemli bir boyut olarak ele aldıklarını biliyoruz.

Son olarak, bu açıklamaların ışığında ulusal boyutta terörizmle mücadelede başarının olmazsa olmaz gerekleri olarak hatırda tutulması gerektiğine inandığımız noktaları tekrarlayıp bu bölümü sonlandıralım:

· Güvenliğin sağlanamadığı bir ortamda hiç kimsenin, yaşamı başta olmak üzere en önemli hak ve özgürlüklerinin korunmasından emin olması mümkün değildir.

· Böyle bir ortamda normal işleyen bir demokrasiden ve hukuk devletinden söz edilemez.

· Güvenlikli bir yaşam ortamının sağlanmasından, devlet sorumludur.· Günümüzde toplumların güvenli yaşama hakkını tehdit eden en önemli

sorun terör sorunudur.· Terörle mücadele, devletin mücadelesidir. Devletin tüm kurumlarının bu

mücadelede rolü, görevi, sorumluluğu vardır.· Temel sorumlu elbette siyasettir, siyasi otoritedir. Siyasi kararlılık, terörle

mücadelenin en önemli unsurudur.· Akıllı yönetilen bir devlet, paniğe kapılmaz, tepkisel ve duygusal değildir,

olaylara hazırlıklıdır. Devlet gücünün her bir unsurunu kullanacağı zamanı, yeri ve dozu akıllıca kararlaştırır ve tereddütsüz kullanır.

· Yine akıllı yönetilen devlet, halkı bilgilendirmek, gerilim, kaos ve panik


386

ortamını sükûnetle ve sağduyu ile aşağıya çekmek üzere propaganda üstünlüğünü elinde tutar. Başarılı medya iletişimi ve kendi gündemini belirleyen akılcı yöntemiyle, olayların kontrolünde inisiyatifi elinde bulundurur.

· İlgili kurumlar arasında sağlıklı ve güvene dayalı işbirliği sağlanması da zorunludur. Bu kapsamda öncelikle güvenlik güçleri, istihbarat örgütleri ve yargı kurumunu saymalıyız.

· İyi bir istihbarat yapılanmasına sahip olmayan bir devletin terörle mücadele yeteneği çok sınırlıdır.

· Yargı kurumunun bu mücadelede rolü çok önemlidir. Terörle ilgili davalara bakacak mahkemelere, terör konusunda gereken kurslardan geçirilmiş, uzmanlaşmış hâkim ve savcıların görevlendirilmesine önem verilmesi gerekir.

· Devlet terörle pazarlık yapmaz. Yapma eğilimi gösterdiği anda savaşı kaybetmiştir. Bundan sonrası, terörün tüm taleplerini karşılamaktan başka çaresi kalmaz.

· Terörle mücadelede “kamuoyu desteğinin” yaşamsal önemi vardır. Ancak, bu desteğin olabilmesi için, ülke vatandaşlarının terörizm ve onunla mücadelenin gereği konusunda yeteri kadar aydınlatılmış, bilgilendirilmiş olmaları gerekir.

· Daha önce de ifade edildiği gibi, vatandaşın kafasını, terör örgütü ve destekçilerinin kasıtlı yaydıkları yalan bilgilerden arındırmak ve ulus desteğini terörle mücadelede önemli bir güç unsuru olarak kullanabilmek için, psikolojik harekâtın çok dikkatle planlanıp uygulanması gerekir. Bunun için mutlaka uzman kadrolara gereksinim vardır.

· Etnik terörün dayandığı etnik gruplara mensup vatandaşları teröristten ayrı tutmak, onları terörün gerçek amacı konusunda aydınlatacak önlemleri almak önemlidir. Aynı şekilde din ve mezhep kökenli terörizmle mücadelede de, samimi inanç sahiplerinin zarar görmemesi için gereken özen gösterilmelidir.

· Terörle mücadelede görev alacak personelin, görevlerine uygun biçimde çok iyi eğitilmiş, donatılmış, motive edilmiş, mükemmel bir lojistik destek sistemi ile destekleniyor olması gerekir.

· Güvenlik güçlerinin eğitim, donanım, sevk ve idare, moral konularında çok ileri düzeyde olmaları zorunlu olmakla birlikte yeterli değildir. Uygun yasal düzenlemelerin yapılmış olması da gereklidir.

· Terörle mücadelede uluslararası destek ve işbirliği çok önemlidir. Terör örgütlerinin uluslararası siyasi, ekonomik, finans vs. desteğini kesmek, daha önce de ifade edildiği gibi, terörizmle mücadelenin çok önemli bir ayağıdır. Bu nedenle diplomasiyi akıllı, kararlı ve etkin biçimde kullanabilmek de önemli bir gerekliliktir.

ULUSAL GÜVENLİK

387

Terörle mücadeleyi yukarıda ifade edilen esasları dikkate alarak başarı ile yürütebilecek “akıllı yönetim”in şu yetenek ve niteliklere sahip olması zorunludur:

1) Öngörü sahibi, tarih bilgisi ve tarihten ders çıkarma becerisine sahip, bilgiyi ve ortak aklı kullanabilen yetenekte bir lider ve yönetim kadrosunun varlığı,

2) Terörle mücadeleyi devletin tüm ilgili kurumları ile eşgüdüm içinde sürdürecek bir “kriz yönetimi” örgütlenmesinin bulunması,

3) Terörün amaç ve yöntemleri ile terörle mücadelede vatandaş sorumluluğu konularında bilgili ve bilinçli bir toplumun desteği.

Sadece buraya kadar söz edilen terör olgusu ve bunun uluslararası bir tehdit olduğu gerçeğini görerek, PKK terör örgütü örneğinde açıkladığımız finans kaynaklarına, terör örgütlerinin amaç ve yöntemlerine bakmak, terörizmle mücadelede uluslararası işbirliğinin teröre hedef ülkeler için ne kadar yaşamsal olduğunu anlatmaya yeterlidir.

Elimizde, devletlerin terör örgütlerine destek vermelerini uluslararası suç sayan birçok ikili ve çoklu belgeler var. Bunlardan biri BM Güvenlik Konseyi’nin 1373 sayılı kararıdır. Bizi yakından ilgilendiren diğer belge ise AB üyesi ülkeler tarafından imzalanan “Terörizm ile Mücadelede Ortak Tavır” baslıklı belgedir. Bu belgede, “Terör örgütleri listesinde yer alan teröristlere ve terör örgütlerine maddi destek sağlamak suçtur. Teröristlerin AB veya AB dışında eylem yapmak amacıyla AB ülkelerini üs olarak kullanmalarına izin verilemez” ifadelerine yer verilmiştir. Buna karşın Batılı ülkelerin önemli bir kısmında PKK ve diğer bazı terör örgütlerine geniş hareket özgürlüğü tanındığını görüyoruz. Özellikle Avrupa Birliği ülkeleri PKK terör örgütüne karşı mücadeledeki sorumluluğunu anlamaktan veya kabullenmekten henüz uzak görünüyor. Örneğin (Norveç ve İsviçre’nin yanı sıra 25 AB üyesinden oluşan bir kurum olan) Avrupa Terörle Mücadele Grubu PKK’ya sağlanan yasadışı fonların soruşturulmasında öncülük edebilirdi. Fakat bunu yaptığını gösteren bir bilgiye sahip değiliz.

Öte yandan, terör olaylarının finanse edilmesini önleme amacı ile imzalanmış olan “Birleşmiş Milletler Terörizme Finans Desteğini Önleme Sözleşmesi” vardır. İmzacı ülkelerin bu sözleşme koşullarına uyma durumları BM’in ilgili komitesi tarafından daha ciddi biçimde denetlenebilir. Bu ülkeler, uyuşturucuya kurban verdikleri gençlerinin bu felaketinde terör örgütlerinin parmağı bulunduğunu görmemekte ısrar ediyorlar. Herhalde bu alandaki öncelikli işimiz, bu ülkelerin kamuoylarına terörün gerçek yüzünün, amaçları ile insanlık dışı eylemlerinin çok iyi anlatılması, böylece kanlı örgütün gerçek yüzünün gösterilmesine çalışmak olmalıydı. Bu konuda kullanacağımız siyasi, ekonomik gücümüz ile psikolojik harekât ve diplomasi becerimizin etkili olabilmesinin temel koşulu da öncelikle etkin bir istihbarat ağına, istihbarat işbirliği sistemine ve halkla ilişkiler örgütlenmesine sahip olmaktır.

Dünyamız terörizm denilen bu insanlık dışı bela karşısında pes etmeyecekse, bununla mücadelede, özellikle gelişmiş Batılı demokratik ülkeler başta olmak üzere, bütün devletlerin terörizmle mücadelede uluslararası dayanışma ve işbirliğine tüm olanakları ile katkıda bulunmada gereken özen ve kararlılığı göstermeleri gerekmektedir.

389

Handan Diker

12.1. ATATÜRKÇÜLÜK: TANIMI VE DOĞASI

Atatürkçülük, Atatürk İnkılabı’nın ideolojisidir. Türk İnkılabı’nın önderi Mustafa Kemal Atatürk olduğu için, bu harekete Atatürkçülük denilmiştir. 1930’lu yıllarda bu ideolojiye Kemalizm adı verilmiştir. Atatürkçülük ya da Kemalizm kavramı genellikle aynı anlamı içerir. Mustafa Kemal Derneği’nin 1983 yılında yayımladığı Atatürkçünün El Kitabı’nın üst başlığında şu ibare yer alır:1 “Atatürkçülük-Kemalizm”. Meydan Laroussse’ta da Kemalizm ve Atatürkçülük kavramları aynı anlamda kullanılmıştır.

Burada Atatürkçülük/Kemalizm hakkında vurgulanması gereken noktalar şunlardır: (1) Atatürkçülük -veya Kemalizm- doğrudan doğruya Mustafa Kemal Atatürk’ün fikir ve eylemlerinden doğmuştur. (2) Türk milletini çağdaş uygarlık düzeyine çıkartmak için konulan ilkelerden meydana gelmiştir. Buna göre Atatürkçülük, doğrudan doğruya Türk milletinin ihtiyaçlarından ve gerçeklerinden çıkmış milli bir ideolojidir. Bilimi temel alan, çağdaşlaşmayı amaç edinen ve Atatürk İnkılapları’nı bir yaşam biçimi haline getirmeyi amaçlayan bir ideolojidir.

Bu bilgilerin ışığı altında Atatürkçülüğün tanımı şöyle yapılabilir:

Türk milletinin bugün ve gelecekte tam bağımsızlığa, huzur ve refaha sahip olması, devletin millet egemenliği esasına dayandı-rılması, aklın ve bilimin önderliğinde Türk kültürünün çağdaş

1 2 . B Ö L Ü M

TÜRK İNKILABI’NIN DAYANDIĞI TEMEL İLKELER


390

uygarlık düzeyinin üzerine çıkartılması amacı ile temel ilkeleri yine Atatürk tarafından belirtilen devlet yaşamına, düşünce yaşa-mına ve ekonomik yaşama, toplumun temel kuruluşlarına ilişkin gerçekçi fikirlere ve ilkelere Atatürkçülük denir.2

Görülüyor ki Atatürkçülük, bir modernleştirme/çağdaşlaşma ideolojisidir. Bu hareket kendine yalnız aklı ve bilimi rehber alır. Akılcılık ve bilimcilik öğesi, Türk milletinin yüzyıllarca geri kalmasına yol açan faktörlerin başında gelen ve gerçek İslam dini ile ilgisi olmayan akıldışı birtakım hurafeler ve batıl itikatlarla mücadeleyi öngörür. Laiklik, akılcılık ve bilimciliğin doğal sonucudur.3 Akılcılık, dünyaya ve evrene akıl gözü ile bakıp anlamaya çalışmaktır. Somut gerçeklere önem vermek, gerçeğe aykırı varsayımlara saplanıp kalmamak ve var olan gerçekleri objektif bir şekilde değerlendirmektir.4 Akılcılık, bilimselliği de beraberinde getirir. Çağdaş bilim ve teknolojiye değer verme Atatürkçü düşünce sisteminin temel özelliğidir. Atatürk bilime verdiği önemi şu sözleri ile ifade ediyordu:

Gözlerimizi kapatıp her şeyden soyutlanmış olarak yaşadığımızı sanmayınız. Ülkemizi bir çember içine alıp dünya ile ilişkisiz ya-şayamayız. Tersine ilerlemiş, uygar bir ulus olarak uygarlık alanı-nın üstünde yaşayacağız. Bu yaşayış ancak bilgi ve teknikle olur. Bilgi ve teknik nerede ise oradan alacağız. […] Bilgi ve teknik için bağ ve koşul yoktur.5

Atatürk, 27 Ekim 1922 tarihli bir konuşmasında da Türk ulusunun bundan sonra her işinde kendisine bilimi rehber alacağını vurgulamıştı:

Ulusumuzun siyasal, toplumsal yaşamında, ulusumuzun düşün eğitiminde de rehberimiz bilim ve teknik olacaktır. Okulun varlı-ğıyla, okulun vereceği bilgi ve teknik yardımıyladır ki Türk ulusu, Türk sanatı, ekonomisi, şiir ve yazını bütün güzellikleriyle gelişe-cektir.

Akla ve bilime dayanan ve dinamik bir yapıya sahip olan Atatürkçülük, dogmatik değil pragmatik bir ideolojidir.6 Mustafa Kemal, Atatürkçülüğün bu boyutunu şu sözleriyle açıklar:

Ben manevi miras olarak hiçbir ayet, hiçbir dogma, hiçbir don-muş ve kalıplaşmış kural bırakmıyorum. Benim manevi mirasım bilim ve akıldır. Benim Türk milleti için yapmak istediklerim ve başarmaya çalıştıklarım ortadadır. Benden sonra, beni benimse-


391

mek isteyenler, bu temel eksen üzerinde akıl ve bilimin rehberli-ğini kabul ederlerse, manevi mirasçılarım olurlar.

Atatürkçü düşüncede tam bağımsızlık ve milli egemenlik devletin dayandığı temel esaslardır. Gazi Mustafa Kemal Atatürk, 1927 yılında TBMM’de okuduğu Nutuk’ta, Milli Mücadele’ye başlarken kararının, bu iki temele dayanan yeni bir Türk devleti kurmak olduğunu kaydetmiştir: “Efendiler, bu vaziyet karşısında bir tek karar vardı. O da hâkimiyeti milliyeye müstenit, bilâkaydüşart müstakil yeni bir Türk devleti tesis etmek.”7

Görüldüğü gibi, Atatürkçü düşüncenin öngördüğü Türkiye Cumhuriyeti, (i) milli, (ii) tam bağımsız ve milli egemenliği kullanan ve (iii) çağdaşlaşmayı hedefleyen bir devlettir. Bundan başka Atatürkçü düşünce, Misak-ı Milli sınırları içinde her türlü ayırımcılığı ve bölücülüğü reddeder; yani milli birlikten yanadır. Buna paralel olarak, söz konusu sınırlar içinde yaşayan farklı dini ve etnik kökenlerden gelen insanları, ortak milli ülküler etrafında birleşmiş tek bir ulus olarak görür.

Milli egemenlik ilkesi, halkın kendi kendini yönetmesini öngörür. Birinci TBMM’nin açılışından itibaren Kemalist kadro, Türkiye’de milli egemenliğe dayalı bir siyasal rejim kurmak için, bir dizi inkılap yapmıştır. Milli egemenliğin tamlanmasını amaçlayan süreç, elinizdeki kitapta “Laik Hukuk Sisteminin Kuruluşu” adlı bölümde anlatılmıştır. Fakat burada, konu bütünlüğü açısından, milli egemenlik ilkesiyle Atatürk’ün Batı tipi çoğulcu (plüralist) bir demokratik rejimi hedeflediğini vurgulamak gerekir.

Yukarıda belirtildiği gibi ülkenin işgal altında olduğu günlerde, Milli Mücadele henüz başlarken, Gazi Mustafa Kemal’in hedefi, tam bağımsız yeni bir Türk devleti kurmaktı. Misak-ı Milli, bu hedefi tüm dünyaya ilan eden bir anttır. Tam bağımsızlığın anlamı, bir devletin başka bir devletin boyunduruğu altına girmemesidir. Tam bağımsızlık görüşü Atatürkçü düşünce sisteminin temelidir, özüdür. Atatürk yaptığı tüm eylemlerde tam bağımsızlığı ana eksen almıştır. Mustafa Kemal, 1921 yılında tam bağımsızlığa ilişkin görüşünü şöyle ifade edecektir:

Tam bağımsızlık denildiği zaman, elbette siyasi, mali, iktisadi, adli, askeri, kültürel ve benzeri her hususta tam bağımsızlık ve tam serbestlik demektir. Bu saydıklarımın herhangi birinde ba-ğımsızlıktan yoksunluk, millet ve memleketin gerçek anlamıyla bütün bağımsızlığından yoksunluğu demektir.8

Mustafa Kemal, 1 Mart 1922 tarihinde yaptığı konuşmada da Milli Mücadele’nin temel hedefinin tam bağımsızlığa ulaşmak olduğunun altını çizmiştir.9 Onun tam bağımsızlığın üzerinde bu denli durmasının temel nedeni,


392

Osmanlı devletinin siyasi bağımsızlık hariç hemen her alanda bir yarı sömürge haline gelmiş olmasıydı. Misak-ı Milli ile talep edilen aslında Türk yurdunda yarı sömürgelikten kurtulmuş, Batılı muhatapları gibi özgür ve bağımsız bir Türkiye idi. Mustafa Kemal, 19 Eylül 1921’de yaptığı konuşmada Türk ulusunun tam bağımsızlık talebinde ne denli kararlı olduğunu şu sözleriyle vurguluyordu:

Efendiler! Bütün dünyanın bilmesi gerektir ki, Türkiye halkı, Türkiye Büyük Millet Meclisi ve onun hükümeti uşak gibi dav-ranılmayı kaldırmaz. Her uygar ulus ve hükümet gibi varlığının, özgürlük ve bağımsızlığının tanınması isteğinde kesinlikle ısrar-lıdır. Bütün davası da bundan ibarettir. Biz cenge düşkün değiliz. Barışseveriz.10

Gerçekten de Atatürk, savaştan değil barıştan yanaydı. Onun biricik amacı, ülkesini işgalden kurtarıp ulusunu, gelişmiş çağdaş toplumlar gibi özgür ve refah içinde yaşatabilmekti. Batı emperyalizmi, Birinci Dünya Savaşı sonunda bu olanağı Türk ulusuna vermek istememişti. Şimdi Türkler, bu hakkı emperyalist güçlerin elinden zorla alacak ve bunu muhataplarına Lozan Barış Konferansı’nda elde ettiği diplomatik zaferle kabul ettirecekti.

Görüleceği gibi, Atatürkçü düşüncenin tamlayıcı ilkelerinden biri de barışçılıktır. Bu Atatürk’ün “Yurtta Barış Dünyada Barış” özdeyişiyle özetlenebilir. O, 16 Ocak 1923’te Arifiye’de yaptığı bir konuşmada barışçılık ilkesiyle neyi kastettiğini şöyle açıklar:

Evvela, barışsever olduğumuz için barışı arzu ediyoruz. İkinci olarak, devamlı muharebeler dolayısı ile memleket barışa, tanzim ve imara çok muhtaçtır. Fakat barış olmayacak olursa yine mü-cadeleye devam edecek ve mutlaka memleket için lüzumlu olan neticeyi elde edeceğiz.11

Atatürk’e göre yurtta barış milli dayanışma, dünyada barış ise millet sevgisi ile insan sevgisinin bağdaştırılması ile gerçekleştirilebilir. Atatürkçü düşünce sistemi, Türk milletinin iç kavgalara sürüklenmeden, milli ve sosyal dayanışma içinde kalkınmasını amaçlar. Milli birlik ve bütünlük, milli dayanışma hayati öneme sahiptir.12 Atatürk’e göre “Ortak bir tarihin, ortak sevinçlerin, ortak kederlerin ve ortak bir kaderin aralarında sayısız bağlar ördüğü yurttaşlar, ırk, mezhep, sınıf kavgaları ile bölünüp parçalanmamalıdır. Yurtta barış ancak böyle sağlanabilir.”13 Bunun için Türkiye Cumhuriyeti’nin Türk İnkılabı ile kazandığı ulus devlet ve üniter devlet niteliklerinin14 korunması gerekir.

Dünyada barış ise daha çok hümanist bir dünya görüşüne dayandırılmıştır. Atatürk dünyada barışın formülünü şöyle açıklıyor:


393

Hiçbir millet bu dünyada tek başına yaşayamamaktadır. Dünyada ve dünya milletleri arasında huzur, anlaşma ve iyi geçim olmazsa, bir millet kendisi için ne yaparsa yapsın, huzurdan yoksun kalır. En uzakta zannettiğimiz bir olayın bizi bir gün etkilemeyeceğini bilemeyiz. Bunun için insanlığın hepsini bir vücut ve milleti bu-nun bir organı saymak gerekir.15

Atatürkçü düşünce sistemi içerisinde çağdaşlaşma düşüncesinin yeri önemlidir. Atatürk, Türk toplumunun çağdaş olması gerektiğini sık sık dile getirmiştir. Çağdaş Türk devleti fikri, Mustafa Kemal’in zihninde daha Kurtuluş Savaşı öncelerinde filizlenip gelişen bir ülküdür. Bu yeni devletin temel felsefesi “akla” dayanacaktı. Çünkü çağdaş olabilmenin vazgeçilmez şartı budur. Batı toplumları akılcı felsefeyi, yüzyıllar boyu süren mücadelelerden sonra yerleştirmeyi başarmışlardı. Mustafa Kemal’e göre, insan aklının ortak değerlerinden çıkan tek bir uygarlık vardır ve o da Batı’dadır. Ancak, bu uygarlık olduğu gibi aktarılmamalı, milli benliğimizden -akla ve bilime uymayan öğelerin temizlenmesiyle- elde edilen öz, bu uygarlığın akılcı değerleriyle yeniden işlenmelidir. Çağdaş bir devlet, aklı ve bilimi rehber edinen, laik bir devlet olmalıdır.16 Nitekim Mustafa Kemal Atatürk’ün önderliğinde Türk İnkılabı, laik bir devlet düzeni kurmayı amaçlamıştır ve bunu önemli ölçüde 1920’li yıllarda başarmıştır. 4 Aralık 1923’te yaptığı bir konuşmada Mustafa Kemal, yeni Türkiye’nin çağdaşlaşması konusundaki düşüncelerini şöyle ifade ediyordu:

Ülke, […] çağdaş, uygar ve yenileşmiş olacaktır. Bizim için bu yaşam kavgasıdır. Bütün özverilerimizin ürün vermesi buna bağlıdır. Türkiye ya yeni görüşle bezenmiş namuslu bir yönetim olacaktır ya da olmayacaktır. Halk ile çok yakınlığım vardır. O saf yığın bilmezsiniz ne denli yenilik yanlısıdır. […] Halk refah içinde, bağımsız, zengin olmak istiyor. Komşularının refahını gördüğü halde fakir olmak pek ağırdır. Gerici düşünceleri bes-leyenler belirli bir sınıfa dayanabileceklerini sanıyorlar. Bu ke-sinlikle bir kuruntudur, bir sanıdır. İlerleme yolumuzun önüne dikilmek isteyenleri ezip geçeceğiz. Yenileşme yolunda duracak değiliz. Dünya korkunç bir akışla ilerliyor. Biz bu dalganın dışın-da kalabilir miyiz?

Kısaca Atatürkçülük/Kemalizm, tam bağımsızlık, milli egemenlik, çağdaşlık, akılcılık ve bilimsellik anlayışıyla hareket eden, barışçıl ve hümanist bir politikayı kendisine temel çıkış noktası olarak alan ve altı ilkeyi içeren evrensel bir dünya görüşüdür. Atatürkçülük sürekli dinamizm demektir. Temel hedefi, Türk milletini çağdaş uygarlık düzeyine eriştirmektir.


394

12.2. ATATÜRK İLKELERİ

Atatürkçü düşünce altı temel ilkeye dayanır. Yukarıda sözü edilen bütünleyici ilkeler, bu sistemin olmazsa olmaz öneme sahip tamlayıcı unsurlarıdır. 1937 yılında anayasaya giren temel ilkeler (1) Cumhuriyetçilik, (2) Milliyetçilik, (3) Halkçılık, (4) Devletçilik, (5) Laiklik, (6) İnkılapçılıktır. Gerek 1924 Anayasası’na, gerekse 1962 ve 1982 Anayasalarına göre bu ilkeler, Türkiye Cumhuriyeti’nin değişmez nitelikleridir. Şimdi bu altı ilkeye ve onların temel özelliklerine bakalım.

12.2.1. Cumhuriyetçilik Cumhuriyet, Arapça “cumhur” kelimesinden türemiştir. Arapçada cumhur

sözcüğü halk, ahali, büyük kalabalık anlamına gelir. Cumhur, toplu bir halde bulunan kavim yahut millet demektir. Cumhuri devlet veya sadece cumhuriyet, iktidarın millette olmasını öngören devlet şeklidir.17

Atatürk’e göre cumhuriyet, demokrasiyle yönetilen devlet demektir. Ona göre “Demokrasi ilkesinin en modern ve mantıksal uygulanmasını sağlayan hükümet şekli cumhuriyettir.”18 “Türk milletinin karakter ve adetlerine en uygun olan idare cumhuriyet idaresidir.”

Cumhuriyetçiliğin temel özelliği Atatürk’ün “Egemenlik kayıtsız şartsız milletindir” özdeyişiyle özetlenebilir. Çünkü bu ilkenin en iyi korunarak gözetildiği yönetim cumhuriyettir. Atatürk cumhuriyet anlayışına şu sözleriyle açıklık getirir:

Cumhuriyette son söz, millet tarafından seçilmiş meclistedir. Millet adına her türlü kanunları o yapar. Hükümete güvenoyu verir veya düşürür. Milletvekillerinden memnun olmazsa, belir-li zaman sonunda başkalarını seçer. Millet, egemenliğini, devlet idaresine katılmasını, ancak, oyunu kullanmakla sağlar.

Cumhuriyet hem devlet, hem de hükümet şekli olarak kabul edilmektedir. Devlet şekli olarak cumhuriyet, egemenlik kavramından yola çıkılarak tanımlanır. Egemenliğin bir kişi veya zümreye değil, toplumun tümüne ait olduğu bir devleti ifade eder. Hükümet şekli olarak cumhuriyette ise, başta devlet başkanlığı olmak üzere, devletin başlıca temel organlarının seçim ilkesine göre kurulmuş olduğu, özellikle de bunların oluşumunda kalıtım (veraset) ilkesinin rol oynamadığı hükümet söz konusudur. Hamza Eroğlu’nun da belirttiği19 gibi, artık Türkiye’de cumhuriyet, devlet şekli olarak değiştirilemeyen başka bir devlet şekli ve niteliği alamayan bir kamu hukuku kuralıdır.

Türk İnkılabı’nın belki de en kritik aşaması cumhuriyetin ilanıdır. Çünkü bu olay, yüzlerce yıllık bir teokratik monarşi (din temeline dayanan hükümdarlık) kültür ve geleneğinin üzerine, tamamıyla ulus egemenliğine dayalı yeni bir rejim getiriyordu. Elbette geleneksel rejimin, birçoğu Milli Mücadele boyunca Mustafa


395

Kemal’in yanında yer almış, pek çok taraftarı vardı. Örneğin Türk milletinin var olma savaşı verdiği yıllarda başbakanlık yapmış bulunan Rauf (Orbay) Bey saltanatın kaldırılmasına muhalefet ederek “Ben […] saltanat makamına ve hilafete vicdanen ve hissen bağlıyım. […] Padişah’a sadakatimi muhafaza etmek borcumdur”20 diyebilmişti. Bu nedenle Mustafa Kemal Paşa, saltanatın kaldırılmasına muhalefet edilmesi halinde, gerekirse güç kullanılabileceğini açıklamak mecburiyetinde kalmıştı.21 Bu engelin bertaraf edilmesinden sonra cumhuriyetin ilanı, milli egemenliğin ülkeye hâkim olması yolunda alınan büyük mesafe dolayısıyla, hiç de zor olmamıştı.

Türkiye’de cumhuriyet, demokratik rejime yöneliktir. Batılı anlamda modern bir devlet şeklinin varlığını öngörür; ırk, din, dil ve cinsiyet farkı gözetmeksizin tüm vatandaşların yönetimi paylaştıkları ve ondan yararlandıkları siyasi rejimin adıdır. Herkesin kanun önünde eşit olmasını sağlayan eşitlik ilkesi, Türk Cumhuriyeti’nin özelliğini teşkil etmiştir.22

12.2.2. MilliyetçilikAtatürkçü düşünce sisteminde milliyetçilik ilkesi, Atatürk’ün -ve Türkiye

Cumhuriyeti’nin- “millet” anlayışına dayanır. Atatürk’e göre “Türkiye Cumhuriyeti’ni kuran Türkiye halkına Türk milleti denir.”23 Bu anlayış, Türkiye’nin ulus devlet niteliğinin de temel referansıdır. Buna göre Atatürk Cumhuriyeti, yurttaşlarını dinsel ve etnik kökenlerine göre ayırmaz. Tüm yurttaşlar, “vatan-daşlık yönünden” Türk’tür.

Bununla beraber Atatürk’e göre, milleti oluşturan bazı önemli unsurlar vardır. Bunların en önemlisi kültür birliğidir. Bu nedenledir ki Cumhuriyet Türkiye’si, kurulduğu günden beri, Osmanlı İmparatorluğu’nda bulunmayan ortak bir kültür meydana getirmeye çalışmıştır. Oluşturulmak istenen bu kültür, ulus devlet kültürüdür. Atatürk, bu kültürün gelişmesini hızlandıracak ve kurumsallaştıracak bazı kurumlar teşekkül ettirmiştir. Bunların en önemlileri Türk Tarih Kurumu ile Türk Dil Kurumu’dur. Bunlar, ulus devlet kültürünün oluşumunda hayati bir rol oynamıştır.

Atatürk’e göre Türk milleti, kültür birliğine zemin oluşturan şu ortak özelliklere sahiptir: 1) Siyasi varlıkta birlik, 2) Dil birliği, 3) Yurt birliği, 4) Irk ve köken birliği 5) Tarihi akrabalık, 6) Ahlaki akrabalık. Görüldüğü gibi Atatürk, Türk milletini oluşturan unsurlar arasında din birliğini saymamıştır. Ona göre din, milletin oluşumunda bağlayıcı bir unsur değildir. Çünkü “Türkler, İslam dinini kabul etmeden evvel de bir millet idi. Bu dini kabul ettikten sonra, bu din, ne Arapların, ne de aynı dinde bulunan Acemlerin ve ne de diğerlerinin Türklerle birleşip bir millet teşkil etmelerine etki etmedi.”24 Atatürk, bir topluluğun millet olabilmesi için, ülkü birliğine sahip olması gerektiğini25 söyler.

Atatürkçü düşüncede milliyetçilik, hayatın her alanında belirleyici bir öneme sahiptir. Türk İnkılabı’nın temel dinamiklerinden biridir. Türkiye Cumhuriyeti’nin


396

milli devlet niteliğini Türk milliyetçiliği belirler. Atatürkçü düşünce sisteminde böylesine önemli olan Türk milliyetçiliğini şöyle tanımlamıştır:

Türk milliyetçiliği ilerleme ve gelişme yolunda ve milletlerarası ilişki ve anlaşmalarda bütün çağdaş milletlere paralel ve onlarla bir ahenkte yürümekle beraber, Türk sosyal hayatının özel karak-terlerini ve başlı başına bağımsız benliğini korumaktır.26

Görüldüğü gibi Atatürkçü milliyetçilik, kimi zaman dünyanın bazı uluslarında görülen, şoven*, ırk üstünlüğünü savunan, yayılmacı bir anlayışa dayanmaz. Yalnızca, Türk milletinin birlik ve beraberlik içinde, öz benliğini koruyarak, çağdaş uygarlık düzeyini yakalamasını istemektir. Atatürk, bu konudaki düşüncelerini 15 Ağustos 1920 tarihinde TBMM’de yaptığı konuşmada şöyle açıklamıştır:

Gerçi bize milliyetçi derler. Fakat biz öyle milliyetçileriz ki, bi-zimle birlikte çalışan bütün milletlere hürmet ve riayet ederiz. Onların bütün milliyetlerinin gereklerini tanırız. Bizim milliyet-çiliğimiz herhalde bencil ve mağrurane bir milliyetçilik değildir.27

Turhan Feyzioğlu’nun ifade ettiği gibi, Atatürkçü milliyetçilik anlayışı “akılcı, çağdaş, uygar, ileriye dönük, demokratik, toplayıcı, birleştirici, yüceltici, insancıl ve barışçıdır.”28 Bunlara paralel olarak ırkçılığı reddeder, laiktir. Doğal olarak milliyetçiliği reddeden akımlara karşıdır.

Atatürk’e göre milliyetçiliğin en önemli yansımalarından biri millet sevgisidir ve bu duygu sevgilerin en yücesidir. Yapılacak çalışmaların en değerlisi, millet için yapılanıdır. Millet için çalışma, insana büyük bir mutluluk verir. O, 1930 yılında bu konudaki düşüncelerini şöyle ifade etmiştir:

Millet sevgisi kadar büyük sevgi yoktur. Bağımsızlık savaşında benim milletime ettiğim kimi hizmetler olmuştur sanırım. Ama bunlardan hiçbirini kendime yakıştıramadım. Yapılanın hepsine milletin eseridir dedim. Aranacak olursa doğrusu da budur. Geç-mişte sayısız uygarlıklar kurmuş bir ırkın ve milletin çocukları olduğumuzu kanıtlamak için yapmamız gereken şeylerin hepsi-ni yaptığımızı ileri süremeyiz. Bugüne ve yarına bırakılmış daha birçok büyük işlerimiz vardır. Bilimsel araştırmalar da bunlar arasındadır. Benim arkadaşlarıma vereceğim salık şudur: Kendi-miz için değil ama bağlı olduğumuz millet için elbirliği ile çalışa-lım. Çalışmaların en büyüğü budur.29

* Milliyetçilik duygusunu kör taassup derecesine vardıran.


397

Görüldüğü gibi Atatürkçü milliyetçilik anlayışı, millet sevgisini ve yurtseverliği öngörür. Bunlar ise, milleti ve yurdu için işini özveriyle, en iyi şekilde yapmayı gerektirir.

12.2.3. HalkçılıkAtatürkçü düşünce sisteminin bir ilkesi olarak halkçılığı tanımlamadan önce,

böyle bir tanıma referans olabilecek “halk” kavramının ne anlama geldiğini açıklamak gerekir. Esasen birden fazla halk tanımı vardır. Türk Dil Kurumu tarafından yayımlanan Türkçe Sözlük’te verilen tanıma göre halk, “aynı ülkede yaşayan, aynı uyrukta olan insan topluluğu”dur.30

Halkçılık ise, ülkede yaşayan bireyler arasında ayrım gözetmemek, ayrıcalık gözetmemek, halk adı verilen tek ve eşit bir varlığın var olduğuna inanmaktır. Halkçılık, halk devleti, halk yönetimi, halkın kendi geleceğine egemen olması, kısaca siyasî demokrasidir.31

Halkçılık birbirini tamamlayıcı nitelikteki şu üç unsura dayanır: (1) Demokratlık, (2) Milletin genel haklarının dışında hiçbir kişiye veya topluluğa ayrıcalık tanınmaması, (3) Sınıf mücadelesinin reddi ve toplumun dayanışma içinde gelişmesidir. Şimdi bu unsurları kısaca inceleyelim:

Halkçılık ve Siyasi Demokrasi: Atatürk, halkçılık ile demokrasi ilkesini aynı anlamda kullanır. Buna göre egemenlik millete aittir ve öyle olmalıdır. Buna göre halkçılık, milli egemenlik ilkesinin doğal ve zorunlu bir sonucudur. Çünkü ege-menliğin millette olduğu bir devlette hükümet sisteminin de demokrasi olması gerekir. Türk İnkılabı, sadece hükümdarın kişisel egemenliğini yıkmayı değil, onun yerine halk yönetimini yani demokrasiyi geçirmeyi de amaçlamıştır. Ata-türkçü düşünce sisteminde milli egemenliğin halkçılık ilkesiyle tamamlanması, ona demokratik niteliğini kazandırmıştır.32 Halkçılık, Atatürkçü düşünce sistemi içinde demokrasi ile eşanlamlı olarak kullanılmaktadır. Bu düşünce, Milli Müca-dele yıllarından başlayarak gelişme göstermiştir.

Halkçılık ve Eşitlik: Halkçılık ilkesine göre, hiçbir kişiye veya zümreye milletin genel haklarının dışında herhangi bir ayrıcalık tanınmaz. Herkes yasalar önünde eşittir ve bu demokrasi ilkesinin bir gereğidir. Zira demokrasilerde vatandaşların yasalar önünde eşitliği ve hiçbir kişi veya zümreye ayrıcalık tanınmaması esastır.

Sınıf Mücadelesinin Reddi ve Sosyal Dayanışma: Bu boyut bize halkçılık ilkesinin sosyal içeriğini açıklamaktadır. Halkçılıkta sosyal düzen halkın idaresine ve çalışmasına dayalıdır. Sosyal düzenin korunması da kişinin çalışmasına dayanı-larak gerçekleşebilir. Atatürkçü halkçılık anlayışı, toplumun ekonomik bakımdan güçsüz kesimlerinin, özellikle köylülerin refah düzeyini yükseltmeye büyük önem verir. Bununla beraber, sınıf mücadelesini reddetmekte ve toplumun gelişmesinin çeşitli sosyal gruplar arasında işbölümü ve dayanışma ile gerçekleştirilmesini ola-naklı görmektedir.33 Atatürk sosyolojik bir gerçeklik olarak sınıf olgusunu inkâr etmez ama sınıf mücadelesini haksız, yararsız ve gereksiz olarak görür.


398

Atatürk, Medeni Bilgiler adlı eserde sınıf mücadelesinin önlenmesi için ada-letli bir gelir dağılımının sağlanması gerektiğini vurgulayarak tüm sınıfların çı-karlarının dengeli bir şekilde gözetilmesi gerektiğine dikkat çeker. Bu da sosyal devletin gereklerinin yerine getirilmesiyle mümkün olacaktır.34

Kısaca özetlersek, halkçılık ilkesi ile ayrıcalıksız ve sınıfsız bir millet yaratılması hedeflenmiştir. Böylece eşitlik esas alınmıştır. Halkçılık, sosyal devlet anlayışının ya-şama geçirilmesini öngörmektedir. Ve nihayet halkçılıkta siyasi demokrasi, olmazsa olmazlardan biridir. Burada söz konusu olan özgürlükçü demokrasidir. Ancak, dev-letin güvence altına almaya mecbur olduğu bireysel özgürlükler, başkalarının öz-gürlüklerine zarar vermeyeceği gibi, devlet ve milletin amaçlarına da ters düşemez.35

12.2.4. DevletçilikDevletçilik, güçlü ve gelişmiş bir devlet, kalkınmış, refah içinde bir ulus ya-

ratma amacıyla yakından ilgilidir. Atatürk, birçok konuşmasında böyle bir devlet ve ulusun ancak güçlü bir ekonomiyle mümkün olabileceğini vurgulamıştır. O, Medeni Bilgiler adlı kitapta devletçiliğin nitelik ve amacını şöyle açıklamaktadır:

Kişisel çalışma ve faaliyeti esas tutmakla beraber mümkün olduğu kadar, az zaman içinde milleti refaha, memleketi bayındırlığa eriş-tirmek için, milletin genel ve yüksek çıkarlarının gerektirdiği işler-de, özellikle ekonomik alanda devleti fiilen ilgili kılmaktır. Ekono-mi işlerinde devletin ilgisi, doğrudan yapıcılık olduğu kadar özel girişimi teşvik ve yapılanları düzenleme ve kontrol de etmektir.36

Devletçilik iki anlamda kullanılabilir: Dar anlamda ve geniş anlamda. Bizde devletçilik, geniş anlamı ile kullanılmıştır. Geniş anlamda devletçilikte devlet, ekonomik, sosyal ve kültürel kalkınmanın temel faktörünü, tetikleyici gücünü meydana getirmiştir. Devlet ekonomik, sosyal ve kültürel alanda geniş bir faali-yet alanı bulmuştur. Üstün güce sahip, geniş yetkilerle donatılmış bir kamu tüzel kişisi olarak kabul edilmiştir.37

Dar anlamda devletçilik ise kısaca iktisadi devletçilik şeklinde ifade edilir. İk-tisadi devletçilikte devlet, iktisadi alana doğrudan doğruya müdahale eder/ede-bilir. Fakat Türkiye’de devletçilik, özel sektörü reddetmez/dışlamaz. Aksine, özel sektörün yetersiz kaldığı alanlarda yatırım yaparak, bir yandan ülkenin kalkın-masında lokomotif rolü üstlenirken, diğer yandan da özel girişimin gelişmesine zemin hazırlar. Bu nedenle, Türkiye’deki ekonomik sistem, karma ekonomi ola-rak tanımlanmıştır.

Karma ekonomi bir taraftan ekonomide devlet denetimine yer verme, devlet endüstrisi kurma ve geliştirme, diğer taraftan da özel girişime ekonomide sade-ce değer verme değil, aynı zamanda geliştirme gibi temel ilkelere dayanır. Kar-ma ekonomi, özel girişim serbestliği ile devlet işletmeciliğinin birlikte bir arada


399

bulunması demektir. Atatürkçü düşünce sistemine göre devletçilik ancak karma ekonomi ile varlığını sürdürebilir.38

Türk devletçiliğinin ilk hedefi, geri kalmış bir ülkeyi süratle kalkındırmak, refah seviyesini artırmaktır. Türk devletçiliğinin ikinci hedefi ise, birincisine pa-ralel olarak toplum düzeninde sosyal adaleti sağlamaktır.39

Devletçilikte planlama en önemli unsurdur. Karma ekonomi ve planlama bir arada yürütülebilir. Çünkü planlama var olan kaynakların en akılcı ve etkili bir şekilde kullanılmasını sağlayan yöntemdir.

Atatürk’e göre “Devletçilik, özellikle toplumsal, ahlaksal ve millidir. Milli geli-rin dağıtımında, daha mükemmel bir adalet ve emek sarf edenlerin daha yüksek refahı, milli birliğin korunması için şarttır. Bu şartı daima göz önünde tutmak, milli birliğin temsilcisi olan devletin önemli görevidir.”40 O, 27 Ocak 1931 tari-hinde İzmir’de toplanan CHP Kongresi’nde, parti programında devletçiliğin yeri ve önemini şöyle açıklar:

Partimizin takip ettiği program, bir yönden tamamıyla demok-ratik, halkçı bir program olmakla beraber iktisadi açıdan devlet-çidir. Bu itibarla partimize dayanmakta olan Cumhuriyet hükü-metinin bütün açılardan vatandaşların hayatı ile istikbali ile ve refahı ile ilgilenmesi doğaldır.41

Atatürk devrinde uygulanan devletçilik politikası sayesinde Türkiye ekonomi-si, bu kitabın “Ekonomik Gelişme” bölümünde anlatıldığı gibi, önemli bir atılıma girerek, oldukça yüksek bir kalkınma hızı yakalamıştır. Sonraki on yıllarda da Türkiye ekonomisinin belkemiğini oluşturan, demir çelik başta olmak üzere bir-çok sektördeki belli başlı sanayi tesisi, devletçiliğin uygulandığı 1933-1938 yılları arasında kurulmuş ve/veya planlanmıştır.

12.2.5. LaiklikLaiklik, Türk Aydınlanması diye de adlandırılan Türk İnkılabı’nın hem vaz-

geçilmez unsurudur, hem de çağdaş ve demokratik bir toplum olma hareketinin omurgasıdır.42 Laiklik ilkesi, Atatürkçü düşünce sisteminin temelinde yer alan akılcılık ve bilimsellik unsurunun zorunlu bir parçasıdır.

Türk Dil Kurumu’nun Türkçe Sözlük’ünde laik sözcüğü, “din işlerini devlet işlerine karıştırmayan, devlet işlerini dinden ayrı tutan”43 şeklinde açıklanır. Bu sözcük dilimize Fransızcadan gelmiştir; Yunancası laikos, Latincesi laicus’tur. La-iklik, Türkiye Cumhuriyeti’nde bir anayasa ilkesi ve hukuk deyimi haline gelmiş olup, şu temel özelliklere sahiptir:44

1) Laik devlette kişiler din ve vicdan hürriyetine sahiptirler. Laik devlet birey-lerin bu hürriyetlerini sağlamak ve korumakla yükümlüdür. Bir din veya


400

mezhep mensuplarının başka din veya mezhep mensuplarına karşı baskı ve tahakkümünü önlemek laik devletin asli görevleri arasındadır.

2) Laik devlette, devletin siyasi yapısını ve işleyişini, toplumun yaşayışını dü-zenleyen kanun ve kuralları, dini ilkeler değil, akıl ve mantık, ihtiyaçlar ve hayatın gerçekleri belirler. Laiklik, bu yönü ile din ve devlet işlerinin bir-birinden ayrılması, dinin devlet idaresine karıştırılmaması olarak tanımla-nabilir.

3) Laik devlette eğitim kurumları ve eğitimin içeriği, dinsel kurallara göre düzenlenemez. Hiç kimse, kendisinin -veya kanuni temsilcilerinin- isteği dışında, devletin resmen benimsediği bir din veya mezhebi öğrenip o yol-da yaşamaya zorlanamaz.

Görüldüğü gibi Atatürkçü düşünce sisteminde laiklik, din ve vicdan özgür-lüğünün de teminatıdır. Atatürk, laikliğin bu boyutunu “Laiklik ilkesinde ısrar ediyoruz. Çünkü milli iradenin, insanlığa mal olmuş değerlerin belki de en kut-salı olan din özgürlüğü ancak laiklik ilkesine bağlanmakla korunabilir” sözleriyle vurgulamıştır. Kısaca, Atatürkçülükte laiklik dinsizlik demek değildir. Doğu Er-gil, Cumhuriyet’i kuran kadronun din ve laiklikle ilgili özellik ve bakış açılarını şöyle açıklar:

Cumhuriyet’in kurucuları, kuşkusuz ki inançlı insanlardı. Dinle-rine bağlıydılar. Ama dindar olmakla evreni, yaşamı dinsel esas-lara göre anlamak ve düzenlemenin çok farklı şeyler olduğunu anlamışlardı. Onlar düşünce ve onun en hakiki mürşidi olan bili-min, dünyayı ve dünyevi yaşamı yönlendirirken, dinin de insanın benimsediği inanç sistemindeki kutsal alan’la olan ilişkilerini dü-zenlemesi gereğine inanıyorlardı. Böylece dünyevi alan ile ilahi alan birbirinden bağımsız kılınacaktı. Birbirinin müdahalesin-den ve baskısından kurtarılacaktı.45

Bu kitapta “Laik Hukuk Sisteminin Kuruluşu” adlı bölümde ana hatlarıyla anlatıldığı gibi, Kemalist kadro, Türk İnkılabı boyunca, laik bir devlet ve top-lum düzeni kurmak amacıyla bir dizi köklü düzenleme yapmıştır. 3 Mart 1924 günü çıkarılan devrim kanunlarıyla halifeliğin kaldırılması, öğretimin birleşti-rilmesi, din işleriyle ilgili bakanlığa son verilmesi; daha sonraki yıllarda Medeni Kanun’un kabulüyle siyasi alan hariç kadın erkek eşitliğinin sağlanması ve ni-hayet anayasadan devletin resmi dinini gösteren ibarenin çıkarılması, bunların en önemlileridir. Böylece hukuk inkılabı, Türkiye’de devlet ve toplum yapısının laikleşerek, aklın ve bilimin ışığında yeniden yapılandırılmasını sağlamıştır.46

Sonuç olarak laikleşme, aklın ve bilimin egemen olduğu çağdaş Türkiye’nin doğuşunda en önemli faktörlerden biri olmuştur. Buna paralel olarak İbrahim Agâh Çubukçu’nun belirttiği gibi;


401

Laiklik dine ve insana saygıyı getirmiştir. Din gibi yüksek bir de-ğerin çıkara alet edilmesini önlemek için laiklik en iyi çarelerden biri olmuştur. Türkiye’de akılcı yöntemin yerleşmesi açısından da laikliğin etkisi büyüktür. Bizim dinimiz akla, bilime ve uygarlı-ğa önem verdiği halde yüzyıllarca dinsel baskıyla gelişme engel-lenmiştir. Laiklik hurafelerin ve cehaletin kalkması açısından da önem taşımaktadır.47

12.2.6. İnkılapçılıkAtatürk’e göre inkılap “Var olan kurumları zorla değiştirmek demektir. Türk

milletini son asırlarda geri bırakmış olan kurumları yıkarak yerine, milletin en yüksek medeni gereklere göre ilerlemesini sağlayacak yeni kurumları koymuş ol-maktır.”48 Atatürk’ün 30 Ağustos 1925 tarihinde Kastamonu’da yaptığı konuşma-da ifade ettiği gibi, Türk İnkılabı’nın amacı “Türkiye Cumhuriyeti halkını bütünü ile çağdaş ve bütün anlam ve görünüşü ile uygar bir toplum haline ulaştırmak-tır.”49

Bundan dolayıdır ki, Atatürkçü düşünce sistemi içinde inkılapçılık, statükocu, yani mevcut düzeni korumaya yönelik değildir. Aksine sürekli gelişen çağdaş uy-garlığı yakalamayı amaçlaması dolayısıyla dinamik bir nitelik taşır. Kısaca inkı-lapçılık ülkenin gereksinimleri doğrultusunda, Atatürk’ün tek mirası olan “aklın ve bilimin rehberliğinde” sürekli olarak yenileşmeyi ve ilerlemeyi öngörür.

Türk İnkılabı son yüzyılların en önemli topyekûn dönüşüm projelerinden bi-ridir. Zira Türk İnkılabı, aynı anda hem toplumun siyasi temelini ümmet esasın-dan, millet esasına çevirmiş, hem de meşru siyasi iktidarın temeli olarak kişisel egemenliğe son vererek millet egemenliğini ilan etmiştir. Buna paralel olarak bir yandan dine dayalı (teokratik) devlet yapısının yerine laik devlet yapısını geçir-miş, diğer yandan da modernleşme ile gelenekçilik arasında bocalamakta olan bir toplumu bu ikilikten kurtararak Türkiye’nin yüzünü geri dönülmez şekilde çağdaş Batı medeniyetine döndürmüştür. Bütün bunlar yirmi yıl gibi kısa bir süre içinde olmuştur.50

Atatürk, Milli Mücadele’ye başlayıp Kurtuluş Savaşı’nı zaferle taçlandırdıktan sonra, hemen Türkiye Cumhuriyeti’ni ve onun dayandığı Türk milletini çağdaş ve uygar toplumların arasına sokmak için çağdaşlaşma hareketine girişmiştir. Bu sırada çağdaş uygarlığın en son basamağında bulunan Batı uygarlığından esinle-nip, milli benliğinden kopmayarak çağdaş ve uygar Türk milletini meydana geti-recek atılımlar yapmıştır. Günümüzde, Türk milletinin bu kendine özgü çağdaş-laşma hareketini Batı taklitçiliği ile özdeşleştirenler vardır. Gerçek şu ki, Atatürk önderliğinde gerçekleştirilen Türk İnkılabı, akıl kültürüne dayanan, Türk kalarak çağdaşlaşmayı sağlayan, Türk’e özgü, dinamik ve ilerici bir harekettir.51

Atatürkçü düşünce sisteminde Türk İnkılabı’nın kazanımlarının korunması ve geliştirilmesi hayati bir önem taşır. Bu başarıldığında ülkenin çağdaşlaşma di-


402

namizmi kaybolmayacaktır. İnkılapçılık ilkesine bağlı oldukça da, Türk milleti uygarlık yarışında geri kalmayacaktır.

***

Atatürkçülük/Kemalizm’in sürekli hedefi, Türk toplum ve insanını her alan-da çağdaşlaştırmaktır. Buna paralel olarak en önemli niteliği ise, bunu yaparken milletlerarası gözlem ve tecrübeden esinlenen pragmatist yaklaşım ile akılcı ve bilimci bir yöntem uygulamaktadır. İsmet Giritli’nin belirttiği gibi,

Bunun anlamı ise milli ve milletlerarası sorunlara duygusal ve dogmatik açıdan ve peşin hükümler ve kalıplarla değil, akılcı, bi-limci ve pragmatik bir yaklaşımla eğilmektir. Kısaca Kemalizm sadece mazide yaşanmış bir parlak tarihi olay değil, bugünün ve yarının Türkiye’sinin tüm sorunlarının çözümüne elverişli bir yöntem ve devamlı dinamizmdir.52

Kısaca, Atatürkçü düşünce sisteminin dayandığı ilke ve esaslar, değişen dünya koşullarına göre geniş bir uygulama esnekliğine sahiptir. Bir alanda devlet ve mil-let yararına en yüksek başarıyı sağlamak için aklın ve mantığın öngördüğü yolu/yöntemi kullanmayı salık verir. Bu Atatürkçü ideolojinin dogmatik ideolojilere göre üstün yanıdır ve değişen dünya koşullarında fonksiyonelliğini sürdürmesini sağlar.53


403

NOTLAR

1 Atatürkçünün El Kitabı, Mustafa Kemal Derneği, İstanbul 1983.2 Atatürkçülük, III, Atatürkçü Düşünce Sistemi [Atatürkçülük], Ankara 1983, s. 7.3 İsmet Giritli, “Kemalist İdeoloji ve Nitelikleri”, Uluslararası Atatürk Sempozyumu, Ankara

1984, s. 295.4 Turhan Feyzioğlu, Atatürk ve Fikir Hayatı, Ankara 1986, s. 103.5 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri [ASD], I, Ankara 1961, s. 44.6 İ. Giritli, “Kemalist…”, s. 293, 298.7 Kemal Atatürk, Nutuk, I, İstanbul 1997, s. 12.8 Atatürk, Nutuk, III, Ankara 1982, s. 624.9 ASD, I, 24.10 ASD, I, 144.11 Daniel Dumoulin, Atatürk’ten Düşünceler, Ankara 2000, s. 10. 12 Turan Feyzioğlu, “Yurtta Barış, Cihanda Barış”, Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi, II, Ankara

1986, s. 144.13 Atatürkçülük, III, 115.14 Suat İlhan, Türk Devrimi ve Türk Dünyası, Ankara 2001, s. 1-2 vd.15 ASD, II, 2. Baskı, Ankara 1959, s. 282.16 Ünsal Yavuz, Atatürk İmparatorluktan Milli Devlete, Ankara 1990, s. 85-86.17 Hamza Eroğlu, Atatürk ve Cumhuriyet, Ankara 1989, s. 1-2.18 A. Afetinan, Medeni Bilgiler ve Mustafa Kemal Atatürk’ün El Yazıları [Medenî Bilgiler],

Ankara 1969, s. 32.19 H. Eroğlu, a.g.e., s. 58.20 Kemal Atatürk, Nutuk, II, İstanbul 1997, s. 684.21 K. Atatürk, a.g.e., s. 690-691.22 H. Eroğlu, a.g.e., s. 82.23 A. Afetinan, Medeni Bilgiler… s. 18.24 A. Afetinan, Medeni Bilgiler…, s. 18-25.25 Atatürkçülük, III, 28-29.26 A. Afetinan, Türkiye Cumhuriyeti ve Türk Devrimi [Türkiye Cumhuriyeti], Ankara 1967, s.

197.27 ASD, I, 101.28 Atatürkçülük, III, 49.29 A. Afetinan, Mustafa Kemal Atatürk’ten Yazdıklarım, Ankara 1981, s.108.30 Türk Dil Kurumu, Türkçe Sözlük, I, Ankara 1988, s. 601.31 Yücel Özkaya, “Atatürk ve Halkçılık”, Atatürkçü Düşünce El Kitabı, Ankara 1995, s. 106.32 Ergun Özbudun, “Halkçılık ve Siyasî Demokrasi”, Atatürkçülük, III, 57.33 Ergun Özbudun, ‘Halkçılık İlkesinin Sosyal İçeriği’, Atatürkçülük, III, 65.34 A. Afetinan, Medeni Bilgiler…, s. 48.35 Y. Özkaya, a.g.m., s. 110-111.36 A. Afetinan, Medeni Bilgiler…, s. 49.37 Hamza Eroğlu, “Atatürk ve Devletçilik” [Atatürk], Atatürkçülük, II, İstanbul 1988, s. 302.38 H. Eroğlu, “Atatürk…”, s. 302.39 H. Eroğlu, “Atatürk…”, s. 304.40 A. Afetinan, Medeni Bilgiler…, s. 48.41 D. Dumoulin, a.g.e., s. 29.42 Özer Ozankaya, Atatürk ve Laiklik, 3. Basım, İstanbul 1983, s. 3.43 Türk Dil Kurumu, Türkçe Sözlük, II, Ankara 1988, s. 956.44 Turhan Feyzioğlu, “Türk İnkılâbının Temel Taşı Laiklik”, Uluslararası Atatürk Konferansı,


404

İstanbul 1981, s. 28.45 Doğu Ergil, “Atatürkçü Düşüncenin Temeli: Laiklik”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 17

(1990), s. 250-251.46 Atatürkçülük, III, 48.47 İbrahim Agâh Çubukçu, “Atatürk ve Laiklik”, Atatürkçülük, II, İstanbul 1988, s. 346.48 Atatürkçülük, III, 49.49 D. Dumoulin, a.g.e., s. 68.50 Ergun Özbudun, “İnkılâpçılık”, Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi, II, Ankara 1986, s. 78-79.51 Reşat Genç, Türkiye’yi Laikleştiren Yasalar, Ankara 1998, s. 17.52 İsmet Giritli, “Kemalizm ve Güncel Sorunlarımızın Çözümü”, Uluslararası Atatürk Konferansı,

İstanbul 1981, s. 4.53 Necdet Öztorun, “Türk Milletinin En Medeni, Refah Seviyesi Yüksek Millet Olarak, Varlığını

Yükseltmede Atatürkçülük”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 12 (1988), s. 547-548.


405

KAYNAKÇA

Afetinan, A., Medeni Bilgiler ve Mustafa Kemal Atatürk’ün El Yazıları, Ankara 1969.Afetinan, A., Mustafa Kemal Atatürk’ten Yazdıklarım, Ankara 1981.Afetinan, A., Türkiye Cumhuriyeti ve Türk Devrimi, Ankara 1967.Atatürk, Kemal, Nutuk, I-II, İstanbul 1997.Atatürk, Nutuk, III, Ankara 1982.Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, I, Ankara 1961.Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, II, Ankara 1959.Atatürkçülük, III, Atatürkçü Düşünce Sistemi, Ankara 1983.Atatürkçünün El Kitabı, Mustafa Kemal Derneği, İstanbul 1983.Çubukçu, İbrahim Agâh, “Atatürk ve Laiklik”, Atatürkçülük, II, İstanbul 1988, s. 337-346.Dumoulin, Daniel, Atatürk’ten Düşünceler, Ankara 2000.Ergil, Doğu, “Atatürkçü Düşüncenin Temeli: Lâiklik”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 17 (

1990), s. 245-253.Eroğlu, Hamza, “Atatürk ve Devletçilik”, Atatürkçülük, II, İstanbul 1988, s. 301-319.Eroğlu, Hamza, Atatürk ve Cumhuriyet, Ankara 1989.Feyzioğlu, Turhan, “Yurtta Barış, Cihanda Barış”, Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi, II, Ankara 1986.Feyzioğlu, Turhan, “Türk İnkılâbının Temel Taşı Laiklik”, Uluslararası Atatürk Konferansı, İstanbul

1981, s. 1-38.Feyzioğlu, Turhan, Atatürk ve Fikir Hayatı, Ankara 1986.Genç, Reşat, Türkiye’yi Lâikleştiren Yasalar, Ankara 1998.Giritli, İsmet, “Kemalist İdeoloji ve Nitelikleri”, Uluslararası Atatürk Sempozyumu, Ankara 1984,

s. 291-305.Giritli, İsmet, “Kemalizm ve Güncel Sorunlarımızın Çözümü”, Uluslararası Atatürk Konferansı,

İstanbul 1981, s. 1-4.İlhan, Suat, Türk Devrimi ve Türk Dünyası, Ankara 2001.Ozankaya, Özer, Atatürk ve Lâiklik, 3. Basım, İstanbul 1983.Özbudun, Ergun, “Halkçılık İlkesinin Sosyal İçeriği”, Atatürkçülük, III, Atatürkçü Düşünce Sistemi,

Ankara 1983.Özbudun, Ergun, “Halkçılık ve Siyasî Demokrasi”, Atatürkçülük, III, Atatürkçü Düşünce Sistemi,

Ankara 1983.Özbudun, Ergun, “İnkılâpçılık”, Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi, II, Ankara 1986.Özkaya, Yücel, “Atatürk ve Halkçılık”, Atatürkçü Düşünce El Kitabı, Ankara 1995.Öztorun, Necdet, “Türk Milletinin En Medeni, Refah Seviyesi Yüksek Millet Olarak, Varlığını

Yükseltmede Atatürkçülük”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 12 (Temmuz 1988), s. 527-549.

Türkçe Sözlük, I-II, Türk Dil Kurumu, Ankara 1988.Yavuz, Ünsal, Atatürk İmparatorluktan Millî Devlete, Ankara 1990.

407

Cemil Öztürk - Edip BaşerTülay Âlim Baran

20. yüzyıl, kökleri bir veya birkaç yüzyıl derinlere giden kimi ideolojilerin, bazı ülkelerde yükselişine, hatta iktidara egemen olmasına sahne olmuştur. Bunların başında faşizm ve komünizm gelmektedir. Bu iki ideoloji, son iki yüzyıldır Batı uygarlığının biçimlenmesinde belirleyici bir rol oynayan liberalizmin doğurduğu ekonomik emperyalizme karşı, Birinci Dünya Savaşı yılları ve sonrasında, bir tepki olarak doğmuştur. Mussolini ve Hitler gibi iki diktatörün önderliğinde faşizm, yaydığı ırkçılık ve yayılmacılık dalgasıyla yalnız Avrupa’yı değil, tüm dünyayı kana bulayacak olan İkinci Dünya Savaşı’nın çıkmasına sebep olmuştur. Komünizm ise Stalin gibi dünyanın en kanlı diktatörlerinden birini doğurmuş, fakat bu arada Batı kapitalizmine karşı koyabilecek büyük bir süper gücü, yani Sovyetler Birliği’ni oluşturmayı başarmıştır. Böylece komünizm, kendine özgü bir devlet ve toplum modeliyle 20. yüzyılın sonlarına kadar, iktidarda kalmaya devam etmiştir. Ne var ki, bu model de sistemin iflas etmesi sonucu çöküp gitmiştir. Bugün, ABD-Batı Avrupa merkezli liberal kapitalist dünyanın karşısında birer alternatif olarak duran faşizm ve komünizm -Kastro’nun Küba’sı ve Kuzey Kore bir yana bırakılacak olursa- tarihin tozlu sayfalarına terk edilmiştir. Bu ideolojileri iktidara taşıyan ve yükselten Birinci Dünya Savaşı sonrasının ünlü karizmatik liderleri, günümüzde -küçük uç gruplar hariç- kendi halklarından dahi saygı görmemektedir. Düşünceleri ise, dünya uluslarının hafızasında yalnızca bir tarihi anı olarak yer tutmaktadır.

13. BÖLÜM

SONUÇ YERİNE: ÇAĞDAŞ GELİŞMELER IŞIĞINDA

ATATÜRKÇÜ DÜŞÜNCE SİSTEMİ ÜZERİNE


408

Günümüzde Birinci Dünya Savaşı sonrası liderlerden yalnızca biri, Mustafa Kemal Atatürk, ortaya koymuş olduğu düşünceler ve gerçekleştirdiği eylemlerle hem kendi ulusuna hem de bağımsızlık içinde çağdaş uygarlık yolunda yürümek isteyen dünya uluslarına yol gösterici olmaya devam etmektedir. Gerek birey ve lider olarak Atatürk’ü, gerekse Kemalizm veya Atatürkçülük olarak ifade edilen düşünce sistemini “kalıcı” ve “evrensel” kılan en önemli faktör, Atatürk’ün, yukarıda sözü edilen liderler gibi bir “diktatör” olmaması, düşünce sisteminin ise çağın değişen koşullarına cevap vermeyen “dogmatik” bir ideoloji değil, “pragmatik” bir ideoloji olmasıdır. İsmet Giritli’nin de belirttiği gibi, Kemalizm bir “ulusal modernleşme” ideolojisidir. Bu ideoloji, ülke ve dünya sorunlarının çözümünde herhangi bir dogmatik inanç veya telkinin değil, aklın ve bilimin rehber alınmasını öngörür. Zira Atatürk’ün Türk ulusuna bıraktığı tek yol, yegâne miras akıl ve bilim yoludur. O, geriye herhangi bir dogma, donmuş ya da kalıplaşmış bir inanç veya düşünce sistemi bırakmamıştır. Bu yönüyle Kemalizm/Atatürkçülük, faşizm ve komünizm gibi birer “tarihsel olay” olmayıp, bugün de Türk ulusuna yol göstermeye devam etmektedir.1

Gerçekten de Atatürkçülük, bir çağdaşlaşma ideolojisidir. Türk ulusunu, tam bağımsız bir ulus devlet içinde, dünyanın en gelişmiş toplumlarıyla aynı uygarlık düzeyine taşımayı hedeflemektedir. Huntington’ın Medeniyetler Çatışması adlı eserinde iddia ettiği2 gibi, dinlere göre şekillenmiş birçok uygarlığın değil, insanlığın ortak mirası ve dinler üstü olan tek bir uygarlık olduğunu savunur. Dolayısıyla kültürler arası savaşı değil, ortak uygarlık zemininde barış içinde bir dünyayı tasavvur eder. Nitekim Atatürk, 1930’lu yıllarda, Lozan’dan geriye kalan ulusal sorunlarını halletmiş bir ülkenin cumhurbaşkanı olarak, Balkanlar ve Ortadoğu’da bir barış kuşağı oluşmasına önderlik edip, bölge ve dünya barışına katkıda bulunmuştur. Onun Yurtta barış, dünyada barış özdeyişi, ölümünden sonra da Türkiye Cumhuriyeti’nin iç ve dış politikasına yön vermeye devam etmiştir. Bu anlayıştan ödün vermeyen Atatürk Türkiye’si, iç ve dış barış kadar, ulusal birlik ve bütünlüğüne yönelik tehditleri yok etmeyi de tarihsel bir görev kabul etmiş ve etmektedir.

Çağdaş uygarlığı yakalama projesine paralel olarak Atatürkçülük, demokratik ve laik bir hukuk devletinin gerçekleştirilmesini öngörür. Türkiye Cumhuriyeti bu yönde önemli gelişmeler kaydetmiştir ve kimi zaman maruz kaldığı bu nitelikleri yok etmeye yönelik tehditlere rağmen, aynı yolda yürümeye devam edecektir. Bunun yanında Atatürkçü düşünce sistemi, Türkiye’nin sosyal, kültürel, ekonomik vs. alanlarda kalkınmasını, böylece Türk ulusunun refah ve esenliğinin, Cumhuriyet’in bekasının güvence altına alınmasını öngörmektedir. Türk ulusu, üreteceği akılcı ve bilimsel politikalarla bu hedeflere ulaşmayı başaracaktır.

***

SONUÇ YERİNE: ÇAĞDAŞ GELİŞMELER IŞIĞINDA ATATÜRKÇÜ DÜŞÜNCE SİSTEMİ ÜZERİNE

409

21. yüzyılda Atatürkçü düşünce sistemini, diğer ifadesi ile çağdaşlaşma ideolojisi dediğimiz Atatürkçülüğü irdelemeye kalkışanların, sonuçta bir noktada birleştiklerini söyleyebiliriz. Hangi alana ilişkin olursa olsun, tamamı yol gösterici ve ufkun ötesini aydınlatıcı nitelikteki sözlerinden hangisini ele alırsak alalım, hepsinin, 21. yüzyılın bu karmaşık ulusal ve uluslararası koşullarına cevap verir derinlik ve kapsamda olduklarını görürüz. Bu nedenle, tarih sahnesine gelip geçmiş diğer birçok liderden farklı olarak Atatürk, “en büyük eserimdir” dediği Türkiye Cumhuriyeti başta olmak üzere, Türk toplumuna özümsettiği ilke ve inkılapları ve düşünceleri ile birlikte, çağın değişen koşullarıyla hiçbir çelişkisi olmadan yaşamaya devam etmektedir. Hatta her geçen gün, daha çok aranmakta, yokluğunun sadece Türkiye için değil, dünya için de yeri doldurulamaz bir boşluk olduğu daha da iyi anlaşılmaktadır.

Ufkun ötesini, dağın arka yamacını görebilecek derin öngörü yeteneğine sahip böyle bir liderin dünyamıza çok ender geldiğini, kendisini tanıma olanağı bulmuş yabancı devlet adamları da söylemektedir. 1933 yılında ABD Başkanı Roosevelt’e “Kemal hakkında ne düşündüğünü” soran ABD’nin Ankara’daki eski büyükelçisi General Sherrill’e ABD Başkanı’nın cevabı şöyledir:

Kemal hakkında almış olduğum malumat çok tazedir. Bu husustaki bilgilerimi, kendisini çok iyi tanıyan birisinden temin ettim. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği hükümetinin tanınması hakkında Sovyet Rusya Hariciye Nazırı [Dışişleri Bakanı] Litvinof ile görü-şürken kendisine, onun fikrince bütün Avrupa’nın en kıymetli ve en ziyade dikkate değer devlet adamının kim olduğunu sordum. Bana verdiği cevapta Avrupa’nın en kıymetli devlet adamının bugün Av-rupa’da yaşamadığını, Boğazların gerisinde, Ankara’da yaşadığını, bunun Türkiye Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal olduğunu söyledi.3

Atatürk’ü günümüze kadar kalıcı ve etkin kılan özelliklerinden birisi, ülkesini henüz 1920’li ve 30’lu yıllarda, 21. yüzyılın başında çağdaş uygarlığın yükselen değerleri haline gelecek olan demokrasi ve insan hakları alanlarında gelişmeye sevk etmesidir. Demokrasi ve özgürlük anlayışı konusunda yazılanlara bakıldığında, büyük dâhinin henüz Harp Okulu öğrencisi olduğu yıllardan itibaren bu konularda çok duyarlı olduğu görülür. Kendisini yakından tanıma fırsatını bulan Fransa’nın Ankara Büyükelçisi Comte de Chambrun anılarında şöyle der: “Mustafa Kemal, hükümdar, diktatör, halife ve daha birçok şeyler olabilirdi. Fakat büyük adam olmak için O’nun unvanlara ihtiyacı yoktu.”4 Bir halk toplantısında bir genç kendisine şu soruyu sordu: “Paşam, size diktatör diyorlar, ne dersiniz?” Cevap çok açıktı: “Ben diktatör olsaydım, sen şimdi bu soruyu soramazdın.”5 Evet, bugün Atatürk’ün çağdaşı olan diktatörlerin hiçbirisi ülkelerinde kendisinin saygınlık ve yol gösterici konumuna sahip değildir.


410

Sadece TBMM’nin kurulması, kurtuluş hareketini bu meclisin yönetmesi fikri ve uygulaması dahi onun Türk ulusu için öngördüğü siyasi yapının “demokrasi” olduğunu göstermeye yeter. Öte yandan Büyük Önder’in bütün çabaları ve uygulamaları, onun bireysel hak ve özgürlükleri yok eden totaliter rejim ve ideolojilere karşı olduğunu kanıtlamaktadır. Onun inancı, halk egemenliğine dayanan, bireysel hak ve özgürlükleri gözeten bir yönetim biçiminin, Türk ulusunun karakterine en uygun yönetim şekli olduğudur. Devlet tanımında demokrasiyi vazgeçilmez bir sistem kabul eden Atatürk, “İrade ve egemenlik ulusun tümüne aittir. Demokrasi prensibi, ulusal egemenlik şekline dönüşmüştür.” “Bir ulusu oluşturan bireylerin o ulus içinde her çeşit özgürlüğü; yaşamak özgürlüğü, çalışmak özgürlüğü, düşünce ve vicdan özgürlüğü güvence altında bulunmalıdır” demektedir.6

Günümüzde, bireysel özgürlüklerin, ulusal çıkarların da önünde olduğunu, hiçbir şeyin bunların üzerinde ve önünde olamayacağını savunanların bulunduğu, bunların kendilerini “liberal demokrat” saydıkları ve farklı düşünenleri demokrasi karşıtı olarak niteledikleri bilinmektedir. Bunun karşısındaki görüş, bireysel hak ve özgürlüklerin, ulusal çıkarlardan, toplum yararlarından daha önde olamayacağıdır. Fransız Devrimi ile ilgili bir kitabı okuyan Atatürk, şu satırların altını kırmızı kalemle çizmiştir: “Hürriyet, kayıtsız şartsız serbest olmak değildir. Onun kayıtları, şartları vardır. Kayıtsız şartsız serbest olmak ormanlardaki hayvanlara mahsustur. İlmi esaslara göre ferdin hürriyeti başkasının hürriyetinin hududu ile sınırlıdır. Başkasının hürriyet hakkını tanımayan, kendi hürriyet hakkını da tanıtamaz.”7 Bir toplumun bütün bireyleri tarafından paylaşılan hak ve özgürlükler vardır. Örneğin, ülkesinde güven içinde, korkusuzca yaşama hakkı ve özgürlüğü bunların başında gelir.

Bireysel hak ve özgürlüklerle ilgili anlayışın ve uygulamaların ülkelere göre farklılık taşıması bazı çevrelerce doğal ve hatta gerekli görülürken, liberal demokratlar, bireylerin yaşamlarını düzenleyen tek konunun, sınırlanamaz nitelikte birey hak ve özgürlükleri olduğunu inatla savunmayı sürdürmektedirler. Oysa bugün içinde yaşadığımız ulusal ve uluslararası konjonktüre dikkatle baktığımız zaman görüyoruz ki, uluslar, kültürden güvenlik endişelerine kadar oldukça farklı koşullar içinde varlıklarını sürdürmeye çalışmaktadırlar. Diğer yandan, ulusal çıkarların gerekli kıldığı durumlarda tüm ülkelerin, Batılı demokratik ülkeler dahil, bireysel hak ve özgürlüklere belli ölçüde kısıtlamalar getirebildiklerini de görmekteyiz.

Aslında, hukuk devleti olmanın ve hukukun üstünlüğü ilkesinin içinde de, toplum çıkarları için kişisel hak ve özgürlüklerin sınırlanması olgusu mevcuttur. Sonuç olarak şu noktanın altını çizmemizde yarar var: Hukuk devleti olduğunu ileri süren herhangi bir ulusal devlet yönetimi, toplumunun bütününü ilgilendiren hak ve özgürlükleri korumak için, bazı bireysel hak ve özgürlükleri gereken zamanda ve gereken ölçüde sınırlama hakkına sahiptir. Bu, antidemokratik bir tavır olarak algılanmamalıdır.


411

İçinde yaşamakta olduğumuz “küreselleşme süreci”nde diğer bir tartışma konusu da “ulus devlet” kavramının halen geçerli olup olmadığı sorusudur. Meseleye Türkiye açısında baktığımızda, böyle bir tartışmanın gereksiz ve hatta ulusal çıkarlar boyutunda zararlı olduğu söylenebilir.

Türk ulusunun temel unsuru olan Türkler, asırlardır çeşitli etnik gruplarla bir arada yaşamış, onlarla birçok alanda var olan etnik farklılıkları zaman içinde ortadan kalkmış ya da taraflarca kanıksanmıştır. Bu unsurların hepsi, Türk vatanının kurtarılması için birlikte savaşmış, Kurtuluş Savaşı’nı birlikte kazanmış, Cumhuriyet’i birlikte kurmuşlardır. Bugün de, sorunlarıyla, başarılarıyla bu ülkenin eşit hak ve görevlere sahip vatandaşları olarak yaşamlarını sürdürmektedirler. Türkiye Cumhuriyeti’nin “laik” niteliği, inanç farklılıklarını sorun olmaktan çıkarmıştır.

10. Yıl Nutku’nun sonunda büyük bir heyecanla “Ne mutlu Türküm diyene!” diye haykıran Kemal Atatürk, bir başka konuşmasında “Türk”ün tanımını şöyle yapıyor: “Türkiye Cumhuriyeti’ni kuran Türkiye halkına vatandaşlık itibariyle Türk milleti denir.” Cumhuriyet’in bu üniter niteliğinin temelinde, Türk ulusunun engin hoşgörüsü, dayanışma duygusu, baskıcı olmayan fakat uzlaştırıcı ve birleştirici olan özellikleri vardır.

Türk ulusunun sahip olduğu bu kültürel renklilik, onun dostu olmayan iç ve dış çevrelerce bir zayıflık ve bir ulusal hassasiyet noktası olarak görülmüş ve Cumhuriyet’ten önce olduğu gibi sonra da her fırsatta bunun istismarına çalışılmıştır. Bugün bu oyunun bütün çirkinliği ile tekrar sahnelenmekte olduğu görülmektedir. Türk ulusunu “ulus” yapan “ortak payda”yı oluşturan değerlerin öneminin ulusun tüm bireyleri tarafından anlaşılmış olması ve bu değerlere sıkı bir biçimde sahip çıkmaları, oynanan oyunların tümünü sonuçsuz bırakmanın temel koşulu sayılmalıdır. Ulusun ortak paydası ne kadar güçlü olursa, bölücü nitelikte her türlü tehdit ve çaba o ölçüde etkisizleşir. Ortak paydayı oluşturan ve aynı zamanda Cumhuriyet’in “ulus devlet” olma niteliğini meydana getiren değer/unsurlar şunlardır:

1. Ortak dil,2. Ortak tarih,3. Vatan olarak kabullenilmiş bir toprak parçası,4. Tek ulus olma bilinci: ulusal amaçta birlik/ülkü birliği,5. Ulusal sorunlarda aynı duyarlığı, başarılarda aynı heyecanı paylaşma.

Son olarak, kısaca “Atatürkçülük” diye ifade ettiğimiz Atatürk’ün “çağdaşlaşma ideolojisi”nin yarınlara taşınmasında Türk gençlerinin hep hatırda tutması gereken ana referans noktalarına tekrar bakalım. Unutmayalım ki ortak paydamızda zayıflık olması durumunda ve bu referans noktalarını kaybettiğimiz takdirde, tam bağımsız bir ulus ve devlet olarak, insanlık ailesi içinde onurlu ve saygın bir yere sahip olabilmemiz mümkün değildir:


412

a. Tam bağımsızlık,b. Ulusal egemenlik: demokrasiyi yaşatma/geliştirme,c. Akıl ve bilimin rehberliği,d. Laiklik ilkesinin noksansız uygulanması,e. Barışçılık: Yurtta barış, dünyada barış ilkesine bağlılık,f. Çağdaşlaşma hedefine ulusça kilitlenmiş olmak.

***

Mustafa Kemal’in gerek yaşadığı dönem ve gerekse tarihe ilişkin bilgisi ve analizi çok önemli olmakla beraber, söylediklerini çok daha önemli kılan şey, değerlendirmelerinin bugünü de içine alabilen bir öngörü ile söylenmiş olmasıdır. Türkiye Cumhuriyeti’ni oluşturan insanların yaşamakta oldukları ülkeye ve devlete karşı geliştirdikleri duygu ve görev anlayışı, onları vatandaş yapan ya da yapmayan temel belirleyici olmaya bugün de devam etmektedir. Bugün de tıpkı 1920’li, 30’lu yıllarda ifade edildiği üzere “öteki” olma üzerine odaklanmış propagandalar yapılabilir ama bu başından beri ifade edilen “ayrısız gayrisiz” olma arzusunu ve aynı geçmişe, tarihe sahip olduğumuz gerçeğini ortadan kaldırmaz. Bu toplumun değişmeyecek temel yaklaşımlarından birisi de Türkiye Cumhuriyeti’ni kuran ve adına Türk milleti denilen halkın8 üzerinde yükseleceği değerlere ilişkindir. Bu değerlerden biri olan “çağdaşlaşma”nın kapsam ve yönünü doğru anlamak, bu yolda atılacak adımların isabetliliği yönünden son derece önemlidir.

Mustafa Kemal çağdaşlaşmanın bir zorunluluk olduğunu belirtmenin yanı sıra değişik konuşmalarında bunun için örnek alınacak yere de açıklık getirmektedir. Örneğin Fransız gazeteci Maurice Pernot’ya 1923 yılında verdiği demeçte çağdaşlaşmanın kapsam ve yönünü şöyle açıklar:

[...] Türkler bütün medenî milletlerin dostlarıdır [...] Memleket-ler muhteliftir, fakat medeniyet birdir ve bir milletin gelişmesi için de bu yegâne medeniyete iştirak etmesi lâzımdır. Osmanlı İmparatorluğu’nun sükûtu [çöküşü], garba [batıya] karşı elde et-tiği başarılardan çok mağrur olarak kendisini Avrupa milletleri-ne bağlayan bağları kestiği gün başlamıştır. Bu bir hata idi, bunu tekrar etmeyeceğiz. [...] Türklerin asırlardan beri takip ettiği hareket devamlı bir istikameti muhafaza etti. Biz daima şarktan [doğudan] garba doğru yürüdük. Eğer bu son senelerde yolumu-zu değiştirdikse itiraf etmelisiniz ki bu bizim hatamız değildir. Bizi siz mecbur ettiniz. [...] Vücutlarımız şarkta ise fikirlerimiz garba doğru müteveccih [yönelmiş] kalmıştır. Memleketimizi asrîleştirmek [çağdaşlaştırmak] istiyoruz. Bütün mesaimiz Tür-


413

kiye’de asrî, binaenaleyh [dolayısıyla] batılı bir hükümet vücuda getirmektir. Medeniyete girmek arzu edip de garba yönelmemiş millet hangisidir? Bir istikamette yürümek azminde olan ve hare-ketinin ayağında bağlı zincirlerle işkâl edildiğini gören insan ne yapar? Zincirlerini kırar yürür.9

Kısaca çağdaş toplum, akılcı olmayan her türlü değerin yerine “bilim” ve “fen”i koyar. Yalnız olamayacağının bilincinde olarak kendini dünyaya kapatmaz ve ilişkilerini buna göre düzenler. Dünyanın bir parçası olduğunun bilincinde olmakla beraber kendini önemser; özgüveni gelişmiştir. Mensupları her koşulda birbirinden güç alır. Her şeyden önemlisi, gelişmenin yolunu bulabilmiş bir toplumdur ve gelişen her toplum gibi o da uygar dünyanın doğal bir üyesidir.

Atatürk’ün gösterdiği yoldan giden Türkiye Cumhuriyeti, demokratik, laik bir hukuk devleti ve tam bağımsız bir ülke olarak, ulus ve üniter devlet niteliğinden ödün vermeden, birlik ve bütünlüğünü koruyup, çağdaşlaşma çabasını sürdürecektir.


414

NOTLAR

1 İsmet Giritli, “Kemalizm İdeolojisi”, Atatürk Yolu, Ankara 1995, s. 281 vd..2 “Medeniyetler Çatışması” tezi hakkında geniş bilgi için bkz. Samuel P. Huntington,

Medeniyetler Çatışması ve Dünya Düzeninin Yeniden Kurulması, (Çev. Mehmet Turhan, Y. Z. Cem Soydemir), 3. Baskı, İstanbul 2004.

3 General Sherrill, Üç Adam, Kemal Atatürk, Roosevelt, Mussolini, (Çev. Cemal Bükerman), İstanbul 1937, s. 54.

4 İsmet Giritli, “Kemalizm Millî Hâkimiyet ve Cumhuriyet Demektir”, Atatürk Yolu, Ankara 1995, s.115.

5 Düşünce ve Davranışları ile Atatürk, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2001, s. 39.

6 Ergün Aybars, Atatürk, Çağdaşlaşma ve Lâik Demokrasi, İzmir 1994, s. 171.7 İ. Giritli, “Kemalizm…”, s.117.8 Atatürk’ün ‘millet’ ve ‘vatandaş’ anlayışı hakkında geniş bilgi için bkz. A. Afet İnan, Medenî

Bilgiler ve Mustafa Kemal Atatürk’ün El Yazıları, Ankara 1988.9 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, I-III, Ankara 1997.


415

KAYNAKÇA

Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, I-III, Ankara 1997.Aybars, Ergün, Atatürk, Çağdaşlaşma ve Lâik Demokrasi, İzmir 1994.Düşünce ve Davranışları ile Atatürk, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı

Yayınları, Ankara, 2001.Giritli, İsmet, “Kemalizm İdeolojisi”, Atatürk Yolu, Ankara 1995 içinde.Giritli, İsmet, “Kemalizm Millî Hâkimiyet ve Cumhuriyet Demektir”, Atatürk Yolu, Ankara 1995

içinde.Huntington, Samuel P., Medeniyetler Çatışması ve Dünya Düzeninin Yeniden Kurulması, (Çev.:

Mehmet Turhan, Y. Z. Cem Soydemir), 3. Baskı, İstanbul 2004.İnan, A. Afet, Medenî Bilgiler ve Mustafa Kemal Atatürk’ün El Yazıları, Ankara 1988.Sherrill, General, Üç Adam, Kemal Atatürk, Roosevelt, Mussolini, (Çev. Cemal Bükerman), İstanbul

1937.

D Ö R D Ü N C Ü K I S I M

EKLER

Ek-1

: Mon

dros

Müt

arek

esi’n

e gö

re A

nlaş

ma

Dev

letle

ri’n

ce k

ontr

ol a

ltına

alın

an A

nado

lu to

prak

ları

(May

ıs 1

919)

Kayn

ak: T

.C. G

enelk

urm

ay B

aşka

nlığ

ı, Tü

rk S

ilahl

ı Kuv

vetle

ri T

arih

i, IV

/1, 2

. Bas

kı, A

nkar

a 20

01, H

arita

: 1

Ek-2

: Par

is K

onfe

rans

ı’na

göre

Büy

ük E

rmen

ista

n Pr

ojes

i ve

Sevr

Ant

laşm

ası’n

da E

rmen

ilere

ayr

ılan

yerl

er

Kayn

ak: T

.C. G

enelk

urm

ay B

aşka

nlığ

ı, Tü

rk S

ilahl

ı Kuv

vetle

ri T

arih

i, IV

/1, 2

. Bas

kı, A

nkar

a 20

01, K

roki

: 7

Ek-3

: Ank

ara

Ant

laşm

ası v

e Lo

zan

Ant

laşm

ası’n

da k

abul

edi

len

sını

rlar

a gö

re T

ürki

ye’n

in c

oğra

fi du

rum

u

Kayn

ak: T

.C. G

enelk

urm

ay B

aşka

nlığ

ı, Tü

rk S

ilahl

ı Kuv

vetle

ri T

arih

i, IV

/1, 2

. Bas

kı, A

nkar

a 20

01, H

arita

: 2

Ek-4

: Tür

kiye

Siy

asi H

arita

sı

Kayn

ak: B

üyük

Atla

s, Sa

ygı Y

ayın

ları

, İsta

nbul

, 200

3, s.

29.

tÜrk İnkilap tarİhİ ve tÜrkİye cumhurİyetİ...maltepe mah. litros yolu sok. no. 2/4...

Documents