tÜrkye ...31 cemil koçak, siyasi tarih, (yay. yön. sina akin) türkiye tarihi, c. 4: Çada...

30
TÜRKYE’NNKNCDÜNYASAVAISÜRECNDEALDIIEKONOMK BRTEDBR:VARLIKVERGS YaarÖZÜÇETN HacVeliGÖK Özet kinciDünyaSava’nnyaratmolduuekonomikbuhransavaagirmeyenülkeleridahiönemliölçüde etkilemitir.Türkiyesavaagirmemesineramenekonomikaçdanözellikle,askerialandaaldtedbirler nedeniileolumsuzetkilenmitir.Budurumutelafietmekadna,savadönemlerineözgübirtakmolaanüs tüözeltedbirleralnmbutedbirlerdenenönemlileriMilliKorunmaveVarlkVergisiKanunuolmutur. DönemineizbrakanuygulamalararasndayeralanVarlkVergisiilesavadönemikazançlarvergilendiril mekvestokmallarpiyasayasürdürülerek,fiyatartnengellemekamacgüdülmütür.VarlkVergisi Kanunuonaltaysüreyleuygulamaalanbulmu,15Mart1944’deçkarlanbiryasailevergisiniödemeyen lerinborçlarsilinmeksuretiilekaldrlmtr. AnahtarKelimeler SavaEkonomisi,VarlkVergisi,kinciSaydamHükümeti,BirinciSaraçoluHükümeti,Gayrimüslimler ANECONOMICALMEASURETAKENBYTURKEYDURINGTHESECONDWORLDWAR:VARLIK VERGS(“WEALTHTAX”) Abstract TheeconomicalcrisiscreatedbytheSecondWorldWarsignificantlyaffectedeventhecountrieswhichhad notjoinedinthewar.Althoughithadnotjoinedinthewar,Turkeywasalsonegativelyaffectedin economicaltermsbecauseofthemeasuresespeciallytakeninmilitaryfield.Inordertocompensateforthe lossesofthissituation,ittooksomeextraordinarymeasurespeculiartowarfaretimes.Themostimportant onesofthesespecialmeasureswereTheNationalProtectionLawandWealthTaxLaw.WealthTax,oneof thepracticeswhichleftamarkonthosedays,aimedtopreventpriceescalationbyexcisingwarfaregainsand makingstocksputonthemarket.TheWealthTaxLawhasremainedinforceforsixteenmonths.Withalaw enactedon15March1944,itwasrescindedbymeansofwipingoffthedebtsofthosewhohadnotpaidtheir taxes. KeyWords WarEconomy,VarlkVergisi(WealthTax),SecondSaydamGovernment,FirstSaraçoluGovernment,nonMuslims Doç. Dr., Ahi Evran Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öretim Üyesi. [email protected] Ahi Evran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dal Yüksek Lisans Örencisi. TARHNPENDE ULUSLARARASITARHveSOSYALARATIRMALARDERGS Yl:2010,Say:3 Sayfa:279307 THEPURSUITOFHISTORY INTERNATIONALPERIODICALFORHISTORYANDSOCIALRESEARCH Year:2010,Issue:3 Page:279307

Upload: others

Post on 18-Jan-2020

20 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

����

TÜRK�YE’N�N��K�NC��DÜNYA�SAVA�I�SÜREC�NDE�ALDI�I�EKONOM�K�B�R�TEDB�R:�VARLIK�VERG�S��

�Ya�ar�ÖZÜÇET�N��Hac��Veli�GÖK���

�Özet�

�kinci�Dünya�Sava��’n�n�yaratm���oldu�u�ekonomik�buhran�sava�a�girmeyen�ülkeleri�dahi�önemli�ölçüde�etkilemi�tir.�Türkiye�sava�a�girmemesine�ra�men�ekonomik�aç�dan�özellikle,�askeri�alanda�ald����tedbirler�

nedeni�ile�olumsuz�etkilenmi�tir.�Bu�durumu�telafi�etmek�ad�na,�sava��dönemlerine�özgü�bir�tak�m�ola�anüs�tü�özel�tedbirler�al�nm���bu�tedbirlerden�en�önemlileri�Milli�Korunma�ve�Varl�k�Vergisi�Kanunu�olmu�tur.�

Dönemine�iz�b�rakan�uygulamalar�aras�nda�yer�alan�Varl�k�Vergisi�ile�sava��dönemi�kazançlar��vergilendiril�mek�ve�stok�mallar��piyasaya�sürdürülerek,�fiyat�art���n��engellemek�amac��güdülmü�tür.�Varl�k�Vergisi�

Kanunu�on�alt��ay�süreyle�uygulama�alan��bulmu�,�15�Mart�1944’de�ç�kar�lan�bir�yasa�ile�vergisini�ödemeyen�lerin�borçlar��silinmek�sureti�ile�kald�r�lm��t�r.�

�Anahtar�Kelimeler�

Sava��Ekonomisi,�Varl�k�Vergisi,��kinci�Saydam�Hükümeti,�Birinci�Saraço�lu�Hükümeti,�Gayrimüslimler��

AN�ECONOMICAL�MEASURE�TAKEN�BY�TURKEY�DURING�THE�SECOND�WORLD�WAR:�VARLIK�VERG�S��(�“WEALTH�TAX”)�

�Abstract�

The�economical�crisis�created�by�the�Second�World�War�significantly�affected�even�the�countries�which�had�not�joined�in�the�war.�Although�it�had�not�joined�in�the�war,�Turkey�was�also�negatively�affected�in�

economical�terms�because�of�the�measures�especially�taken�in�military�field.�In�order�to�compensate�for�the�losses�of�this�situation,�it�took�some�extraordinary�measures�peculiar�to�warfare�times.�The�most�important�ones�of�these�special�measures�were�The�National�Protection�Law�and�Wealth�Tax�Law.�Wealth�Tax,�one�of�

the�practices�which�left�a�mark�on�those�days,�aimed�to�prevent�price�escalation�by�excising�warfare�gains�and�making�stocks�put�on�the�market.�The�Wealth�Tax�Law�has�remained�in�force�for�sixteen�months.�With�a�law�enacted�on�15�March�1944,�it�was�rescinded�by�means�of�wiping�off�the�debts�of�those�who�had�not�paid�their�

taxes.��

Key�Words�War�Economy,�Varl�k�Vergisi�(Wealth�Tax),�Second�Saydam�Government,�First�Saraço�lu�Government,�non�Muslims�

� Doç. Dr., Ahi Evran Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Ö�retim Üyesi. [email protected] �� Ahi Evran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dal� Yüksek Lisans Ö�rencisi.

TAR�H�N�PE��NDE��ULUSLARARASI�TAR�H�ve�SOSYAL�ARA�TIRMALAR�DERG�S���Y�l:�2010,�Say�:�3�Sayfa:�279�307�

THE�PURSUIT�OF�HISTORY��INTERNATIONAL�PERIODICAL�FOR�HISTORY�AND�SOCIAL�RESEARCH��

Year:�2010,�Issue:�3�Page:�279�307�

280 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

�Giri��Osmanl�� Devleti,� Birinci� Dünya� Sava��ndan� oldukça� y�pranm��� bir� �ekilde�

ç�km��,� sömürgeci�güçlere�kar���kazan�lan� �stiklal�Sava���neticesinde�Anadolu’da�yeni�Türkiye�Cumhuriyeti�kurulmu�tur.�Ancak,�Birinci�Dünya�Sava��n�n�üzerin�den�21�y�l�geçmesine�ra�men,�sava��sonras��imzalanan�antla�malarla�uluslararas��geçerli�bir�denge�olu�turulamad����gibi,�bu�antla�malar�dünyay��bir�ba�ka�sava��tan�da�al�koyamam��t�r.�Yeni�Türk�Devleti,�bahsi�geçen�bu�sava��n�d���nda�kalmak�için�müthi��bir�denge�siyaseti�takip�etmi�tir.�

Dünya,�uluslararas��ölçekte�olu�abilecek�yeni�bir�sava�a�do�ru�sürüklenirken,�sava��� tetikleyici� unsurlar� belirmeye� ba�lam��t�.� Rusya’da� henüz� Birinci� Dünya�Sava��� s�ras�nda� Bol�evik� rejim� devlette� hâkim� unsur� olmu�,� �talya’da� 1922’de�Mussolini�iktidara�gelip�diktatörlü�ünü�ilan�ederek�1924’de�Fiume’yi,�1936’da�ise�Arnavutluk’u�i�gal�etmi�,1�Almanya’da�ise�1933’de�fa�izan�tutum�ve�davran��lar��ile� ön� plana� ç�kan�Hitler,� Nasyonal� Sosyalist� Parti� lideri� olarak� 1934’de� Alman�Devlet�Ba�kanl����makam�na�oturmu�tur.�Netice� itibariyle�Almanya’da�nasyonal�sosyalistler,��talya’da�ise�fa�istlerin�iktidara�gelmesi�ile�bu�iki�devlet�sald�rgan�bir�politika�izlemeye�ba�lam��lard�r.2�Almanya�1938’de�Avusturya’y�,�1939’da�da�Çe�koslovakya’y��i�gal�etmi�tir.�20�May�s�1939’da�ise�Berlin’de,�Alman��talyan�askeri�ittifak��imzalanarak��talya�sava�taki�cephesini�seçmi�tir.3�

Uygulamaya�konulan�bu�sald�rgan�politikalar,�ç�kar�ili�kileri�ve�Almanya’n�n�Orta�Avrupa’da,��talya’n�n�ise�Akdeniz’de�üstünlük�kurma�emelleri��kinci�Dünya�Sava��n�n�gerekçelerinin�temelini�olu�turmu�tur.�Nihayet�1�Eylül�1939’da�Alman�ordular�n�n� Polonya’ya� sald�rmas�� ile� sava�� fiilen� ba�lam��t�r.� �ngiltere� ve� Fran�sa’n�n�Almanya’ya�kar���olan�tutum�ve�tavr��ile�sava��alan��daha�geni��bir�sahaya�sirayet�etmi�tir.��

�ngiltere�ve�Fransa,�Almanya’n�n�bu�sald�rgan�tutumuna�kar���Polonya’ya�ga�ranti�vermi�ler� ancak,�her� iki�ülkenin�de� silahl��güçleri� sava��alan�ndan�oldukça�uzak�olmalar��dolay�s�yla�bahsi�geçen�taahhüt�akim�kalm��t�r.�

Almanya� taraf�ndan� Polonya’n�n� k�smen� i�gal� edilmesi,� Polonya’ya� yönelik�hesaplar��olan�bir�ba�ka�ülke�Rusya’n�n�harekete�geçip,�Polonya’n�n�do�u�s�n�r�n�dan�bu�ülkeye�girmesi�mümkün�olmu�tur.�Böylece,�sava��n�ba�lamas�ndan�sadece�17�gün�sonra�Polonya�topraklar��Almanya�ve�Rusya�aras�nda�pay�edilmi�tir.4�Al�manya�daha�sonra�Danimarka,�Norveç,�Belçika,�Hollanda�ve�Fransa’y��da�ele�geçi�recektir.�Alman�birlikleri,�Paris’e�girmeden�henüz�birkaç�gün�önce�Fransa’dan�pay�

1 Haluk Ülman, “1923-1968 Türk D�� Politikas�na Yön Veren Etkenler”, A.Ü.Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, C. XXIII, s. 252. 2 Hakan Ba�, Varl�k Vergisi’nin Türk Siyasal Ya�am�na Yans�malar�, Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Uluslararas�

�li�kiler Ana Bilim Dal� Yüksek Lisans Tezi, Kocaeli, 2006, s. 5. 3 �evket Süreyya Aydemir, �kinci Adam, Remzi Kitapevi, �stanbul, 1991, s. 116. 4 Fahir, Armao�lu, 20. Yüzy�l Siyasî Tarihi (1914-1995), Alk�m Yay�nevi, �stanbul, 2005, s. 361.

2/3 • ULUSLARARASI TAR�H ve SOSYAL ARA�TIRMALAR DERG�S� TAR�H�N PE��NDE • 281

kapmak�isteyen��talya,�10�Haziran�1940’da��ngiltere�ve�Fransa’ya�sava��ilan�etmi��tir.5�

1939�y�l��sonlar�nda�ba�lay�p�1940’l��y�llarda�cereyan�eden�ve�ya�anan�geli�me�ler,��Türkiye’yi�de�yak�ndan�ilgilendirmi�tir.��talya’n�n,��ngiltere�ve�Fransa’ya�sava��ilan�etmesi,��Türkiye’nin�1939’da�Fransa�ve��ngiltere�ile�üçlü�ittifak�anla�mas��imza�lamas�6�ve�bu�anla�maya�göre,��talya’n�n��ngiltere�ve�Fransa’ya�sava��ilan�etmesi�durumunda� Türkiye� �ngiltere� ve� Fransa� lehine� sava�a� girmek� mecburiyetinde�kalmas�7�söz�konusu�olacakt�.�Ancak,�dengelerin�Almanya�lehine�de�i�mesi�Tür�kiye’nin�1939’da�imzalam���oldu�u�üçlü�ittifak�ilkelerinden�uzakla�mas�na�neden�olmu��ve�Türkiye�14�Haziran�1940’da�tarafs�zl���n��ilan�etmi�tir.8�Türkiye’nin�taraf�s�zl���n�� ilan�etmesinin�özel�ve�genel�olmak�üzere� iki� sebebi�vard�r.�Özel� sebebi;�Türkiye’nin� Almanya� ile� yap�lacak� bir� sava��� göze� alamamas�d�r.� Türkiye� hem�ekonomik�(özelikle�d���ticaret)�aç�dan�Almanya’ya�s�k��s�k�ya�ba�l��hem�de�askeri�aç�dan�Almanya’dan�geride�bulunmaktad�r.9�Genel�sebebi� ise,�Türkiye’nin��kinci�Dünya� Sava��nda� halledilecek� hiçbir� davas�n�n� olmamas�,� dolay�s�yla� varl���n��dü�ünmek�ve�korumaktan�ba�ka�bir�çaresi�bulunmamas�d�r.10��

1941’e�gelindi�inde�Almanya� i�gallerini�geni�leterek�Balkanlara� inmi�,� �stan�bul’a�100�km.�kadar�yakla�m��t�r.�Bu�geli�meden� tedirginlik�duyan�Türkiye,�Al�manya� ile� bir� dostluk� ve� tarafs�zl�k� anla�mas�� yapmak� için� harekete� geçmi�tir.�Hitler,� Sovyetleri�Üçlü� Pakt� (Almanya,� �talya,� Japonya)’a� dâhil� etmeye� çal��m��,�ancak�bu�mümkün�olmam��t�r.�Balkan�meseleleri�yüzünden�Almanya�ve�Sovyetler�aras�nda�1940�yaz�ndan�itibaren�ba�layan�anla�mazl�klar,�1941�ortalar�nda�iki�dev�leti�kar���kar��ya�getirmi�tir.�Almanya’n�n�Rusya’ya�sald�r�s��Stalingrad’da�durdu�rulmu�,� bu� ba�lamda� Müttefik� Devletler� Türkiye’yi� Almanya� aleyhine� sava�a�sokmaya�çal��m��lard�r.��ngiliz�Ba�bakan��Churchill’in��nönü�ile�birçok�kez�görü��mesi�dahi�kendileri�aç�s�ndan�olumlu�bir�sonuç�vermemi�tir.11�Aral�k�1941’de�sa�va�a�dahil�olan�ABD�ve�Sovyet��ngiliz�D�����leri�Bakanlar��1�Aral�k�1943’de�yay�n�lad�klar��ortak�bildiride,�Türkiye’nin�bir�an�önce�sava�a�girmesi�gerekti�ini� ifade�etmi�ler,�ancak�Türkiye,�bu�konuda�ikna�edilemeyince�1944’de�görü�meler�kesil�mi�tir.12�Ayn��zamanda�Müttefiklerin,�1943’te�Sicilya’ya�ç�karma�yapmas��üzerine��talya�teslim�olmu�tur.�1944’de�ise�Müttefiklerin�Normandiya�ç�karmalar��sonucu,�Bat��Avrupa�Alman�kuvvetlerinden�temizlenmeye�ba�lanm��t�r.�Böylece,�1944’de�Almanya’n�n� sava��� kaybedece�inin� anla��lmas�� ile� birlikte� Türkiye,� öncelikle�

5 Feridun Cemal Erkin, Türk-Sovyet �li�kileri ve Bo�azlar Meselesi, Ba�nur Matbaas�, Ankara 1968 s. 161. 6 Mehmet Gönlübol, C. Sar, Atatürk ve Türkiye’nin D�� Politikas� (1919-1938), Atatürk Ara�t�rma Merkezi Yay., Ankara 1990, s.

121. 7 A. Ba�er Kafao�lu, Varl�k Vergisi Gerçe�i, Kaynak Yay., �stanbul, 2005, s. 20, 21. 8 R�dvan Akar, Varl�k Vergisi Kanunu Tek Parti Döneminde Az�nl�k Kar��t� Politika Örne�i, Belge Yay., �stanbul, 1992, s. 11. 9 Kafao�lu, age., s. 21. 10 Aydemir, age., s. 144. 11 Hasan Çetin, �kinci Dünya Sava�� Sürecinde Türkiye’nin Sosyo-Ekonomik Durumu (1939-1945), Uluda� Üniversitesi Sosyal

Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dal� Yüksek Lisans Tezi, Bursa, 2007, s. 227. 12 Bülent Ç�ld�r, �kinci Dünya Sava�� Dönemi, �ktisadi Tedbirlerden; Varl�k Vergisi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih

Ana Bilim Dal� Yüksek Lisans Tezi , Ank, 2002, s. 8.

282 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

A�ustos� 1944’de� Almanya� ile� diplomatik� ili�kilerini� kesmi�� ard�ndan� 23� �ubat�1945’de�ise�Almanya�ve�Japonya’ya�sava��ilan�etmi�tir.13�Daha�sonra�Türkiye’den�Almanya’ya�yap�lan�krom�sevkiyat��durdurulmu�tur.�Sovyet�ordular�n�n�Berlin’e�50�km.�yakla�t�klar��ve�Müttefik�ordular�n�n�da�Köln�civar�nda�bulunduklar��s�ra�da�al�nan�bu�sava��ilan��karar�,�yaln�zca�sembolik�bir�anlam�ta��maktad�r.14��ki�gün�sonra�25��ubat�1945’de�Türkiye,�Bo�azlar�üzerinde�kendisine�baz��stratejik�üstler�verilmesi� �eklinde� beklenmedik� Rus� istekleriyle� de� kar��la�m��t�.15� Neticede�Al�manya,�7�May�s�1945’de�sava�tan�çekilmi�,�Japonya’da�14�A�ustos�1945’de�teslim�olmu�tur.16��

Türkiye�uygulad����oyalama�ve�denge�politikas��ile�sava��d���nda�kalm��,�an�cak�Türk�d���politikas�,�sava��dönemi�ile�birlikte�ekonomik�k�s�tlamalar�n�önemli�ölçüde�etkisini�hissetmi�tir.17�Ülke,�sava��ekonomisinden�ayr��tutulamam��t�r.�

�1. �kinci�Dünya�Sava���S�ras�nda�Türkiye’nin�Ekonomik�Durumu�ve�Al��

nan�Önlemler�Türkiye,��kinci�Dünya�Sava��na�kat�lmam���olsa�da�1940�45�y�llar��aras��ülkede,�

sava��ekonomisi��artlar�nda�ya�anm��t�r.�Devlet,�ordunun�ia�esini�sa�lamak�mak�sad�yla�daha�fazla�tüketim�mal�n��piyasadan�çekmek�durumunda�kalm��,�mevcut�dengelerin�de�i�mesine�sebebiyet�vermi�tir.�Çal��ma�dönemindeki�büyük�bir�kit�lenin�üretim�alan�ndan�çekilerek� silâhalt�na�al�nmas��üretimde�dü�melere�neden�olmu�tur.�Üretimin� azalmas�� do�rudan� devlet� gelirlerinin� azalmas�� anlam�� ta���maktad�r.18��

Türkiye,�1940’da�nüfusu�17.869.901�olan�bir�tar�m�ülkesidir.�Topraklar�n�n�an�cak�%10’u� i�lendi�i� halde,� nüfusun�%70’i� tar�m� alan�nda� çal��maktad�r.19� �kinci�Dünya�Sava���s�ras�nda,�Türkiye�bir�yandan�sava��n�d���nda�kalmaya�çal���rken�öte�yandan� olas�� sald�r�lara� kar��� savunmas�n�� güçlendirmeye� çaba� sarf� etmektedir.�Dolay�s�yla�bu�dönemde�yap�lan�bütçe�harcamalar�n�n�büyük�bölümünü,�savun�maya�yönelik�harcamalar�olu�turmu�tur.�Bütçenin�1940’da�%53’ü,�1941’de�%55’i,�1942’de�%54’ü,�1943’de�%52’si�ve�1944’de�de�%51’i�milli�savunmaya�ayr�lm��t�r.20�Bütçe�gelirlerinin�yar�s�ndan�fazlas�n��askeri�harcamalara�ay�ran�Türkiye,�d���yar�d�mlardan� çok� iç� borçlanmaya� giderek� bütçede� e�itli�i� sa�lamaya� çal��m��t�r.21���thalat�miktar��1937–39�y�llar��aras�nda�736�milyon�TL’den,�1940–45�aras�nda�y�lda�

13 Çetin, agt., s. 228. 14 Ç�ld�r, agt., s. 8. 15 �smail Soysal, Türkiye’nin Siyasi Anla�malar�, C. I, Ankara, 1981, s. 101. 16 Armao�ulu, age., s. 402. 17 Edward We�sband, �kinci Dünya Sava�� ve Türkiye, (çev. M. A. Kayaba�-Örgen U�urlu), Örgün Yay., �stanbul, 2002, s. 75. 18 Çetin, agt., s. 71; Ahmet Ye�il, Türkiye’de Çok Partili Hayata Geçi�, Kültür ve Turizm Bakanl��� Yay., Ankara, 1988, s. 31; Ercan

Hayto�lu, “Türkiye’de Demokratikle�me Süreci ve 1945’te Çok Partili Siyasi Hayata Geçisin Nedenleri (1908-1945)” PAÜ E�itim Fakültesi Dergisi, S.3, 1997, s. 51.

19 We�sband, age., s. 75. 20 �ld�r, agt., s. 9. 21 Akar, age., s. 15.

2/3 • ULUSLARARASI TAR�H ve SOSYAL ARA�TIRMALAR DERG�S� TAR�H�N PE��NDE • 283

ortalama�348�milyon�TL’ye�gerilemi�tir.��hracat�ise�1937–39�aras�nda�y�lda�615�mil�yon�TL’den,�1940�45�y�llar��aras�nda�y�lda�348�milyon�TL’ye�dü�mü�tür.22��

Ya�an�lan�ekonomik�s�k�nt�lar�n�giderilmesi�ad�na�ba�a�gelen�hükümetler�çe��itli� önlemler� alm��lard�r.� Sava�� döneminde�Türkiye’de�Refik� Saydam�ve� �ükrü�Saraço�lu�hükümetleri�bulunmu�,�bu�iki�hükümet�de�sava��döneminde�ekonomik�aç�dan�birbirinden�farkl��politikalar�takip�etmi�lerdir.�Ancak,�her�iki�hükümet�de�ekonomide�devlet�müdahalesini�ön�plana�ç�karm��lard�r.�

� 25�Ocak� 1939’da� hükümeti� kurmakla� Saydam� görevlendirilmi�,� sava�� dö�neminin�ilk�hükümet�ba�kan��olmu�,�hükümetinin�ekonomi�politikas�:�Ülke�içeri�sinde� tar�msal� ürünlerin� pazarlanamamas�ndan� do�an� s�k�nt�lar�� gidermek,23�mevcut�bütçe�imkânlar��ile�ordunun�ve�halk�n�ia�e�ihtiyaçlar�n��kar��lamak�ve�d���ticareti�do�rudan�devlet�eli� ile�yapmak�olmu�tur.�Bu�amaçla,�öncelikle�Milli�Ko�runma�Kanunu�kabul�edilmi�,� iç�ve�d��� ticaret�ofisi�kurulmu�tur.24�Saydam�Hü�kümeti,�tar�msal�ürünleri�dü�ük�fiyatla�sat�n�alma�yoluyla�sava��dönemi�ekonomik�zorluklar�n��a�maya�çal��m��,�ilk�olarak,�bütün�ticari�stoklar�n�kamu�kurulu�lar�na�devredilmesini�sa�layan�kararla�i�e�ba�lam��t�r.�Ard�ndan�1940’�n�sonlar�na�do�ru�tacirlerin,�tah�l,�pamuk�ve�yün�stoklar�n�n�hükümetçe�saptanan�fiyatlardan�kamu�kurulu�lar�na�satmalar��gerekti�ini�bildiren�bir�karar�ç�km��t�r.�Büyük�çiftçiler�ise�ürettikleri� ürünleri� kendilerine� yetecek� olan�n�n�d���ndakileri� devletçe� belirlenen�fiyat�taraf�ndan�devlete�satmalar��yönünde�karar�ç�kar�lm��t�r.25�Ancak�al�nan�tüm�önlemlere�ra�men�bu�dönemde�karaborsa,� istifçilik�ve�rü�vet�gibi�sorunlar�önle�nememi��ve�fiyat�art��lar��sürmü�tür.26�

Hükümetin�kar���kar��ya�kald����sorunlar�n�ba��nda�tar�m�ürünlerinin�pazar�lanmas�ndaki�s�k�nt��ve�ithalat�n�daralmas��gelmektedir.�Dar�gelirlilerin�artan�fiyat�lar�kar��s�nda� içine�dü�tükleri� s�k�nt�,� tüccarlar�n�ellerinde�bulunan�mallar�� stok�lamas�,�içinde�bulunulan�durumu�daha�da�zorla�t�rm��t�r.�Saydam�Hükümeti�bü�tün�bunlarla�ba��etmek�için�s�k��ekonomik�tedbirler�almak�durumunda�kalm��t�r.27�Sava��n�y�k�c��etkisinden�korunmak�maksad�yla�ekonomik�aç�dan�al�nan�tedbirsel�hareketlerden�bir�di�eri�de�1940’da�ç�kar�lan�Milli�Korunma�Kanunu’�olmu�tur.28�

�evket�Süreyya�Aydemir’e�göre,�Milli�Korunma�Kanununa�giden�yolda�sava��ba�lamadan� önce� Türkiye’de� al�nan� ilk� ekonomik� önlem� “müdafaa� ekonomisi”�hakk�nda� rapor� olmu�tur.� Bu� rapor� sava��n� ba�lamas�ndan� birkaç� gün� sonra� 4�Eylül�1939’da�tamamlanarak�Ekonomi�Vekili�Hüsnü�Çak�r’a�sunulmu�,�ard�ndan�da�Ba�bakanl��a�gönderilmi�tir.�Ba�bakanl��a�bu�raporun�yan�nda�bir�de�“�ktisadi�Müdafaa�Kanunu�Tasar�s�”�arz�edilmi�tir.�26�Aral�k�1939’da�Ba�bakan,�Milli��kti� 22 Deniz Ergeç, Milli Burjuvazi Yarat�lma Sürecinde Varl�k Vergisinin Rolü, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, �stanbul,

2005, s. 26. 23 Akar, age., s. 15. 24 Ç�ld�r, agt., s. 10. 25 Ergeç, agt., s. 28. 26 Ç�ld�r, agt., s. 10. 27 Çetin, agt., s. 74. 28 Ç�ld�r, agt., s. 24.

284 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

sadi� Korunma�Kanun� Projesi’ni� CHP�Grup� Ba�kanl���na� sunarak� incelenmesini�istemi�tir.�Komisyon:�“Cihan�n�günlük�siyasi�gidi�i,�memleketi�her�gün�yeni�ve�ani�bir�olay�ile�kar��la�t�rmak�ihtimali�bulundu�undan,�hükümetin�bu�projede�i�aret�edilen�salahi�yetlerle�donat�lmas�…”�sonucuna�varm��t�r.�Netice�itibari�ile�projenin�Gruba�sunul�mas�na�karar�verilmi�,�ilk�Savunma�Kanun�projesi�böylece�CHP�Grubunun�olu��turdu�u�komisyon� taraf�ndan�benimsenmi�tir.� Fakat�bu�yeterli� gelmemi�tir.�Bu�nun�üzerine�Parti�Grubu�Recep�Peker’in� ba�kanl���nda� yeni� bir� komisyon�olu��turmu��ve�bu�komisyon�70�maddelik�muaddel�bir�tasar��haz�rlam��t�r.���te�“Milli�Korunma�Kanunu”�ad�n��alan�tasar��bu��ekilde�ortaya�ç�km��t�r.�Neticede�bu�ka�nun�A�ustos�1960’a�kadar�yürürlükte�kalacakt�r.29�

Milli�Korunma�Kanunu,�hükümete�ekonomiyi�yeniden�düzenlemek�amac��ile�geni�� yetkiler� vermi�tir.�Milli� Korunma�Kanununun� hükümete� verdi�i� yetkiler:��stihsal�ve�istihlaki�sevk�ve�idare,�devlet�eli�ile�istihsal,�toplama,�stok�ve�da��tma,�ticareti�kontrol,�tanzim,�sevk�ve�idare,�ihtikârla�mücadele30��eklinde�olup,�böylece,�devletin�ekonomiye�müdahale�etme�olana���geni�lemi��buna�kar��l�k�özel�sektör�devletin�hâkimiyeti�alt�na�girmi�tir.31�Kanunla�birlikte�hükümet,�sanayi�ve�maden�kurulu�lar�n�n� neleri,� hangi� miktarda� üretece�ini� ve� bunlar�n� gerçekle�tirilmesi�için�i�letmelerde�yap�lmas��zorunlu�de�i�iklikleri�tespit�ve�bunlar��kontrol�etmeye�yetkili�durumuna�gelmi��ve�hükümetin�alm���oldu�u�bu�zorunlu�önlemlere�uy�mayan�i�letmelere�devletin�el�koymas��kabul�edilmi�tir.32�Ad��geçen�kanunla�mey�dana� gelen� devlet� müdahalesi� genel� olarak� üç� alanda� toplanmaktad�r.� �lki,� her�türlü�üretim�faaliyetlerini�kapsamakta�olup,�fabrika,�maden�ve�tar�m�arazilerinin�denetimi� ve� bunlara� el� konulmas�d�r.� �kincisi,� d��� ve� iç� ticaretle� ilgili�müdahale�olup,�devlet�d���ve�iç�piyasaya�al�c��olarak�girebilmesidir.�Üçüncüsü�ise�i��hayat�na�yönelik�müdahale�olup,����Kanununun�sa�lad����haklar��ask�ya�alabilmesidir.�Ay�r�ca�kanunun�suç�sayd����karaborsa,�stok,�istifçilik�gibi�fiilleri�yapanlara�da�10�lira�dan�5000�liraya�kadar�para�cezas�,�2�y�ldan�5�y�la�kadar�da�sürgün�ve�7�günden�2�aya�kadar�da�hapis�cezas��uygun�görülmü�tür.33��

Görüldü�ü�gibi�sava��süresince�hükümetlerin�önündeki�en�önemli�sorun�geni��halk� kitlelerinin� ya�ad���� geçim� zorlu�u� ve� buna� neden� olan� üretim,� ithalattaki�daralma�ve�enflasyondaki�art���olmu�tur.�Sava��süresince,�ola�anüstü�ko�ullarda�hükümetler�de�ola�anüstü�önlemlere�ba�vurmu�,�fiyat�denetimleri�ve�tar�m�ürün�lerine� el� koyma� ile� telafi� etme� giri�imlerinde� bulunmu�lard�r.� 18� Ocak� 1940’ta�

29 Aydemir, age., s. 211, 212, 213. 30 Serkan Yel, Varl�k Vergisi Kar��s�nda Az�nl�klar�n Tutumu, Dumlup�nar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dal�

Yüksek Lisans Tezi, Kütahya, 2009, s. 108. 31 Cemil Koçak, Siyasi Tarih, (Yay. Yön. Sina Ak�in) Türkiye Tarihi, C. 4: Ça�da� Türkiye 1908-1980, Cem Yay., �stanbul, 1992, s.

130. 32 Emine Demirci, Çok Partili Sisteme Geçi� Sürecinde CHP’de �deolojik Aray��lar (1945-1950), Marmara Üniversitesi Türkiyat

Ara�t�rmalar� Enstitüsü Türk Tarihi Ana Bilim Dal� Yüksek Lisans Tezi, �stanbul, 2007, s. 22. 33 Ç�ld�r, agt., s. 25.

2/3 • ULUSLARARASI TAR�H ve SOSYAL ARA�TIRMALAR DERG�S� TAR�H�N PE��NDE • 285

TBMM’de�kabul�edilen�3780�say�l��Milli�Korunma�Kanunu�ile�hükümetin�bu�tür�den�müdahale�olanaklar��art�r�lm��t�r.34�

Milli�Korunma�Kanunu’nun�ç�kar�lmas�n�n�ard�ndan�bu�kanundan�güç�al�na�rak35�hükümet�taraf�ndan�baz��kararlar�ortaya�konulmu�tur.�Bu�kararlar��u��ekil�dedir:�1941’de�Ticaret�Ofisi�ve�Petrol�Ofisi�kurulmu�,�bu�ofisler�sayesinde�petrol�ithalat�ve�ihracat�n��yapmak�ve�petrolün�yurt�içi�da��t�m�n��ve�fiyat�n��belirlemek�amaç�edinilmi�,�Ticaret�Bakanl���’na�ba�l��olarak��â�e�Müste�arl����olu�turulmu�,�1942’de� temel� g�dalar�n� halka� da��t�m�� için� Da��tma� Ofisi� ve� Mahalli� Da��tma�Birlikleri�kurulmu�tur.36�Ayr�ca,�dahili� ihtiyaçlar� için� el�koyma�kararlar�n�n�al�n�mas�,� Fiyat� Murâkabe� Komisyonu’nun� kurulmas�,� narh� uygulamas�na� yönelik,�ücretli�i��yükümlülü�ü,�özel�te�ebbüse�uygulanan�fazla�mesai�karar�n�n�al�nmas��ve�gayrimenkul�kiralar�n�n�art�r�lmamas��da�Milli�Korunma�Kanunu�çerçevesinde�al�nan�kararlar�içinde�olmu�tur.�Ç�kar�lan�bu�kararlar�aras�nda�haf�zalarda�en�çok�yer� edineni� ekmek� karnesidir.� Bu� kararla� birlikte,� yedi� ya��na� kadar� çocuklara�günde�187,5�gram,�yedi�ya��ndan�büyüklere�375�gram,�a��r� i�çilere� ise�750�gram�ekmek�tahsis�edilmi�tir.37�

Genel�olarak�Milli�Korunma�Kanunu,�özel� te�ebbüsün�etkinli�ini�azaltan�bir�kanun�olarak�gözükmektedir.�Kanunda�özel�te�ebbüsü�te�vik�eden�ve�özel�te�eb�büse�pay�ay�ran�yönler�de�bulunmaktad�r.38�Ancak,�Kanuna�muhalefet�suçundan�içinde�özel�sektöründe�bulundu�u�birçok�ki�i�çe�itli�cezalara�çarpt�r�lm��t�r.�Bunlar�aras�nda�dönemin�ünlü�sanayicilerinden�Vehbi�Koç�da�bulunmaktad�r.39�

Bütün�bu�ç�kar�lan�kararlar�ve�Milli�Korunma�Kanunu’na�ra�men�fiyat�art��la�r�,�karaborsa�ve�istifçili�in�önüne�geçilememi�tir.��

Ba�bakan�Saydam’�n�1�Temmuz�1942’de�ölümü�üzerine��nönü,�D�����leri�Ba�kan�� �ükrü� Saraço�lu’nu� hükümeti� kurmakla� görevlendirmi�tir.� Saraço�lu’nun�Ba�bakanl��a�getirilmesi�asl�nda�anlaml��bir�mesaj�içermektedir:�Mevcut�d���politi�kan�n�ve�sava�a�yönelik�tutumun�ayn���ekilde�sürdürülece�i�müttefik�ve�mihver�ülkelerine�anlat�lmaktad�r.40��

Saraço�lu�Hükümeti� ile�birlikte�önceki�hükümet�döneminde�al�nan�kararlar�dan�vazgeçilmi�,�ekonomi�ve� fiyatlar�üzerindeki�devletin�müdahale�ve�denetimi�bir� ölçüde� kald�r�lm��t�r.� Böylece� fiyatlar�n�n� artmas�n�n� ve� karaborsan�n� önüne�geçilmeye�çal���lm��t�r.�Ancak�al�nan�önlemler�ifade�edilen�bu�amaçlar��gerçekle��tirmeye�uzak�kalm��t�r.�Sonuç�olarak,�fiyatlar�hiç�beklenmedik�ölçüde�yükselirken,�karaborsa�da�aynen�devam�etmi�tir.41�Saraço�lu�Hükümetine�göre,�devletin�eko�

34 Murat Koraltürk, “Türkiye Ekonomisi (1923–1960)”, Türkler, (Editörler) Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca, Yeni Türkiye

Yay�nlar�, Ankara, 2002, C.17, s. 591. 35 Taner Timur, Türk Devrimi ve Sonras�, �mge Yay., Ank, 1994, s. 177. 36 Ba�, agt., s. 11. 37 Ç�ld�r, agt., s. 25, 26. 38 Çetin, agt., s. 83. 39 Ç�ld�r, agt., s. 26. 40 Akar, age., s. 16. 41 Koçak, agm., s. 130.

286 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

nomi�ve�ticaret�üzerindeki�yo�un�müdahalesi�enflasyon,�ihtikar�ve�ia�e�gibi�sorun�lar�� çözemeyecek� politikalard�r.� Saraço�lu� buradan� hareketle,� ekonomik� bunal��m�n� sorumlusunun� devlet� müdahalesi� oldu�unu� dü�ünerek� mevcut� ekonomi�politikalar�nda� önemli� de�i�iklikler� gerçekle�tirmi�tir.� Bu� do�rultuda,� denetim�komisyonlar��ve�kurullar�,��a�e�Müste�arl���’n�n�illerdeki�örgütleri�ile�Merkez�Te��kilat��ve�Da��tma�Ofisi�la�vedilmi�tir.42��

Müdahaleci� ekonomik�bir�politika� izlemek�yerine�daha� liberal�bir� ekonomik�politika�izlemeyi�tercih�eden�Saraço�lu,�fiyatlar�ve�piyasa�üzerindeki�denetimleri�en�dü�ük�seviyeye�çekerek�üretimin�art�r�lmas�n��ve�bunun�sonucunda�da�enflas�yon�art���n�n�kendili�inden�duraca��n��dü�ünmü�tür.43�Bu�amaçla�Saraço�lu�Hü�kümeti,�23�Haziran���4�A�ustos�1942�tarihlerinde�ald����karar�ile�zeytinya��,�sabun,�pirinç,� bulgur,� nohut� ve� bakla� fiyatlar�n�� serbest� b�rakm��t�r.�Hükümet� böylece,�fiyatlar�n�dü�mesini�ve�karaborsa�piyasas�n�n�iflas�n��amaç�edinmi�tir.�Fakat�arzu�edilen�olmam���fiyatlar�n�serbest�b�rak�lmas��ile�birlikte,�fiyatlar�aniden�t�rman��a�geçmi�tir.44�Fiyatlar�n�aniden�t�rman��a�geçmesi�ve�ya�an�lan�ürün�s�k�nt�s��sonu�cunda�hükümete�kar���güvensizlik�olu�maya�ba�lam��t�r.�Ancak,�Saraço�lu�ya�a�n�lan�bu�bunal�m�n�kendi�döneminde�uygulanan�ekonomik�politika�ile�de�il�Say�dam�Hükümeti�döneminde�uygulanan�müdahaleci�ekonomik�politikan�n�bir� so�nucu�oldu�unu�belirtmi�tir.45�

Saraço�lu�Hükümeti�taraf�ndan�müdahale�ve�denetimin�kald�r�lmas��ve�g�da�maddelerinin� sat��lar�n�n� serbest�b�rak�lmas�,� ekonominin�bir�anda�“arz�ve� talep�kanunlar�na�terk�edilmesi”�gibi�bir�sonucu�do�urmu�tur.46�Fiyatlar�n�genel�düze�yinde�önemli�derecede�art���hareketleri�görülmü��ve�yasad����kazançlar�n�önüne�bu�dönemde�de�geçilememi�tir.47��

Bu�olumsuz�ekonomik�manzara�kar��s�nda�Saraço�lu�Hükümeti,�önlem�olarak�ola�anüstü�iki�vergiyi�hayata�geçirecektir.�Bunlardan�ilki�“Varl�k�Vergisi�Kanunu”�di�eri�ise�“Toprak�Mahsulleri�Vergisi”dir.�Kas�m�1942’de�kabul�edilen�Varl�k�Ver�gisi�Kanunu�daha�çok�tüccar�kesimi�ilgilendirirken,�1944’de�kabul�edilen�Toprak�Mahsulleri�Vergisi�çiftçi�kesimini�ilgilendirmi��ve�bu�vergi�ile�1946’da�kald�r�lma�s�na�kadar�167�milyon�TL�toplanm��t�r.48��

Yukar�da�da�belirtildi�i�gibi,�sava��ko�ullar�n�n�Türkiye’yi�ekonomik�zorlu�a�sokmas�,�askeri�harcamalar�n�artmas��ve�hammadde�s�k�nt�s�n�n�ya�anmas��kar���s�nda� hükümet� ola�anüstü� tedbirlere� ba�vurmak� durumunda� kalm��t�.49� Sava��s�ras�nda�kaynaklar�n�ço�unun�özellikle,�milli� savunmaya�harcanmas��nedeniyle�

42 Akar, age., s. 16. 43 Ç�ld�r, agt., s. 30. 44 Çetin, agt., s. 106. 45 Ergeç, agt., s. 32. 46 Akar, age., s. 17. 47 Ç�ld�r, agt., s. 31. 48 Ergeç, agt., s. 33. 49 Günver Güne�, “Türkiye’de Sava� Ekonomisi Uygulamalar� ve Toplumsal Ya�ama Etkileri”, Türkler, (Editörler) Hasan Celal

Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca, Yeni Türkiye Yay�nlar�, Ankara, 2002, C.17, s. 618.

2/3 • ULUSLARARASI TAR�H ve SOSYAL ARA�TIRMALAR DERG�S� TAR�H�N PE��NDE • 287

yeni�gelir�kaynaklar��yarat�lmaya�çal���lm��t�r.�Bu�amaçla�Maliye�Bakanl����bünye�sinde�bir�komisyon�kurularak,�12�Aral�k�1941’de�komisyon�taraf�ndan�rapor�haz�r�lanm��t�r.�Haz�rlanan�bu�raporda�2395�say�l��Kazanç�Vergisi�Kanunu’nda�yap�la�cak� de�i�ikliklerle� yeni� bir� vergi�modeli� önerilmi�tir.� Buna� göre,� kazanç� vergisi�ödeyen�mükelleflerin�art�r�lmas��ve�1�Ocak�1939�tarihinden�sonraki�gayrimenkul�al���ve� sat��lar�nda�%50�“fevkalade”�vergi�al�nmas�� teklif� edilmi�� fakat�komisyo�nun� bu� önerisi� dikkate� al�nmam��t�r.50� Bu� arada� bas�nda� fevkalade� kazançlar�n�vergilendirilmesi�tart��malar��da�sürmü�tür.��

Saraço�lu,�5�A�ustos�1942�günü�TBMM’de�okumu��oldu�u�hükümet�progra�m�nda� artan� fiyatlar� ve� al�nacak� önlemler� konusunda� konu�urken� sözlerini� �u�cümleler�ile�bitirmi�tir:�“Arkada�lar�biz�Türk’üz�ve�daima�Türkçü�kalaca��z.�Bizim�için�Türkçülük� bir� kan�meselesi� oldu�u� kadar�ve� lâakal� (en� az)� o� kadar� bir� vicdan�ve� kültür�meselesidir…��Biz�halkç��idik,�halkç�y�z�ve�daima�da�halkç��kalaca��z.�Tek�partili�bir�devlet�kurmu��olmam�z,�ba�l�ca�bu�büyük�hakikate�dayan�yor.�Biz,�ne�saray�n,�ne�sermayenin,�ne�de�s�n�flar�n�saltanat�n��istiyoruz.��stedi�imiz�sadece�Türk�Milleti’nin�hâkimiyetidir.”51��

Daha� sonra� bas�nda� 1942� senesinin� yaz� aylar�� boyunca� gayrimüslimler� hak�k�nda� olumsuz� yönde� yay�nlar� ön� plana� ç�km��t�r.� Bu� yaz�larda� gayrimüslimler�karaborsac�l�k�ve�vurgunculukla�ili�kilendirilmi�lerdir.52�

12�Eylül�1942’de�defterdarl�klara�gönderilen�ve�ekalliyetlerin�mal�varl�klar�n�n�tespit� edilerek� ayr�� bir� cetvelde� gösterilmesini� bildiren� genelgesi� do�rultusunda�yap�lan�çal��malarda�harp�zaman�nda�fevkalade�kazanç�sahibi�olanlar�dört�katego�ride�s�n�fland�r�lm��t�r.�Bunlar�M�(Müslüman),�G�(Gayrimüslim),�D�(Dönme),�ve�E�(Ecnebi)�gruplard�r.�Bunlardan�M�grubu�yaln�zca�Müslüman�tüccarlar��kapsarken,�G�grubu�T.C.�vatanda���olan�Ermeni,�Rum�ve�Musevi�vatanda�lar��kapsamaktad�r.�D�grubu�geçmi�te�islam��seçmi��vatanda�lard�r.�Daha�çok�Museviler�bu�gruptad�r�lar.� �E�gurubu� ise�yabanc��bir�ülkenin�uyru�unda�olan�ama�Türkiye’de� ticari�ve�kültürel�faaliyet�gösteren�ki�ileri�kapsamaktad�r.�Genelde�bu�gruplar�n,�özelde�ise�ekalliyetlerin� saptanmas�� ve�mal� varl�klar�n�n� ortaya� ç�kar�lmas�� için� yap�lan� ça�l��malarda�vergi�dairelerinin,�tek�tek�ki�ilerin,�adres�ve�mal�varl�klar�n��istedikleri,�mal�varl�klar�n�n�tahmininde�ciddi�yanl��l�klara�dü�üldü�ü�görülmektedir.53�

Saraço�lu� Hükümeti’nin,� özellikle� gayrimüslimleri� vergilendirmeyi� hedefle�yen� bir� kanun� haz�rlad���n�n� �stanbul’da� duyulmas�� üzerine,� gayrimüslimlerin�cemaat�temsilcilerinden�meydana�gelen�bir�grup,�Saraço�lu�ile�görü�mek�için�An�kara’ya� gelmi�lerdir.� Temsilciler,� Varl�k� Vergisi� Kanunu’nun� haz�rland���ndan�haberleri�oldu�unu�belirterek,�Saraço�lu’na:�“Efendim,�siz�ne�kadar�vergi� toplamay��dü�ünüyorsunuz…�300�milyon�mu�toplamak� istiyorsunuz,�yoksa�200�milyon�mu�topla�mak�istiyorsunuz?�Siz�bunu�bize�b�rak�n,�biz�bunu�kendi�aram�zda�toplayal�m�ve�hüküme�

50 R�dvan Akar, A�kale Yolcular�, Varl�k Vergisi ve Çal��ma Kamplar�, Belge Yay., �stanbul, 2000, s. 54. 51 Ayhan Aktar, Varl�k Vergisi ve Türkle�tirme Politikalar�, �leti�im Yay, �stanbul, 2000, s. 142, 143. 52 Çetin, agt., s. 115. 53 Ç�ld�r, agt., s. 39, 40.

288 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

tinize�verelim”� �eklinde�bir�teklifte�bulunmu�lar,�Saraço�lu� ise:�“Biz�bu�teklifi�nas�l�kabul�ederiz?�Biz�modern�bir�devletiz.”��eklinde�cevaplam��t�r.�Saraço�lu,�daha�sonra�ki�beyanlar�nda�ise:�“Ben�Osmanl��Devleti’nin�sadrazam��de�ilim.�Bana�böyle�bir�teklifte�bulunamazlar.”�demi�tir.��Bu�iki�konu�mada�da,�Osmanl��ideolojik�anlay���ndan�ve�yönetiminden� farkl�l���� mesaj�n�� vermeye� çal��m��� ve� Türkiye� Cumhuriyeti’nin�kendi� vatanda�lar�n�� vergilendirecek� mekanizmalara� sahip� oldu�unu� belirterek�“milli�hâkimiyet”�konusunda�geri�ad�m�at�lmayaca��n��hat�rlatm��t�r.54�

29�Ekim�1942�de�Cumhuriyet�Bayram��kutlamalar��dolay�s��ile�Varl�k�Vergisi�Kanunu� ç�kmadan� bir� kaç� gün� önce� Ankara� Hipodromu’nda� konu�ma� yapan��nönü��unlar��dile�getirmi�tir:�“Milletin�her��eyini�ordusuna�vermesi�ve�vatan�selameti�için�her�s�k�nt�ya�katlanmak�kabiliyetinde�olmas�,�büyük�belaya�kar���ba�l�ca�teminat�m�z�d�r.�Do�ru�yoldan�sapan�soysuzlar�n,�ne�kadar�marifetli�ve�hileli�olursa�olsun,�eninde�so�nunda� her� halde� yakalanacaklar�na� �üphe� etmeyiniz.”� �nönü,� iki� gün� sonra,� 1�Kas�m�1942’de�TBMM’nin�resmi�aç�l���n��yaparken��u�benzer�konu�may��yapm��t�r:�“Bu�lan�k� zaman�,� bir� daha� ele� geçmez� f�rsat� sayan� eski� batakç�� çiftlik� a�as�� ve� elinden� gelse�teneffüs�etti�imiz�havay��ticaret�meta��yapmaya�yeltenen�gözü�doymaz�vurguncu�tüccar�ve�bütün�bu�s�k�nt�lar��politika� ihtiraslar�� için�büyük� f�rsat�sanan�ve�hangi�yabanc��milletin�hesab�na�çal��t����belli�olmayan�birkaç�politikac�,�büyük�bir�milletin�bütün�hayat�na�küstah�bir� surette� kundak� koymaya� çal��maktad�r.”55� �nönü,� böylece� yapm��� oldu�u�bu� ko�nu�malar�ile�ç�kar�lacak�Varl�k�Vergisi�Kanunu�hakk�nda�kamuoyunu�haz�rlam���t�r.��

Varl�k�Vergisi�Kanun�Tasla��,�TBMM’de�görü�ülmeden�önce�10�Kas�m�1942�de�Bütçe,�Maliye,�Adliye�ve��ktisat�Komisyonu�üyelerinin�olu�turdu�u�geçici�komis�yonda�Ba�bakan�n�da�i�tiraki� ile�ele�al�nm��t�r.�Ard�ndan�Kanun�Meclis’e�ç�kar�l�madan�son�kez�CHP�Grup�Toplant�s�nda�gizli�olarak�görü�ülmü�tür.56�Kanunun,�CHP� grup� toplant�s�nda� ele� al�nmas�ndan� sonra,� kanun� resmen� haz�rlanarak�TBMM’ye�getirilecektir.�

�2. Varl�k�Vergisi�Kanunu�ve�Kanunun�Hayata�Geçirilmesi�Varl�k�Vergisi’nin�gerekçesi�ve�amac�,�kanun�layihas�nda,�ekonomik��artlar�n�

darl���ndan�do�an�güçlükleri�istismar�ederek�yüksek�kazançlar�elde�ettikleri�hal�de,�kazançlar�� ile�orant�l��bir�derecede�vergi�vermeyenlerin�kazançlar�� ile�orant�l��bir�derecede�kat�lmas��gerekti�i�ve� içinde�bulunulan�zor�durumda�herkesin�gös�termesi�gereken�fedakârl�k��eklinde�ifade�edilmektedir.57�

54 Aktar, age., s. 144, 146. 55 Aktar, age., s. 147. 56 Ba�, agt., s. 42. Bu oturumun zab�tlar� yay�nlanmam��t�r. Ancak grup toplant�s�nda konu�ulanlar�, grup toplant�s�na kat�lan

Trabzon Milletvekili Faik Ahmet Barutçu, hat�rat�nda, Saraço�lu’nun bu toplant�daki sözlerini �u �ekilde anlatmaktad�r: “Bu kanun ayn� zamanda bir devrim kanunudur. Bize ekonomik ba��ms�zl���m�z� kazand�racak bir f�rsat kar��s�nday�z. Piyasam�za egemen olan yabanc�lar� böylece ortadan kald�rarak, Türk piyasas�n� Türklerin eline verece�iz.” Ç�ld�r, agt., s. 43.

57 TBMM Zab�t Ceridesi, Devre 6, C.28, �çtima 4, TBMM Matbaas�, Ank, 1942, s. 1; Bülent Kara, Tabiiyetten Vatanda�l��a Geçi� Sürecinde Türkiye’de Az�nl�klar (1923–1950), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dal� Doktora Tezi, Er-zurum 2004, s. 217.

2/3 • ULUSLARARASI TAR�H ve SOSYAL ARA�TIRMALAR DERG�S� TAR�H�N PE��NDE • 289

Komisyon� çal��malar�� sonras�� Varl�k� Vergisi� Kanunu,� 11� Kas�m� 1942’de�TBMM’de�görü�ülmü�tür.�Ba�bakan�Saraço�lu,�konu�ile�ilgili�kürsüde��unlar��dile�getirmi�tir:�“Alelumum�e�ya�fiyatlar�n�n�bu�günkü�delice�art���nda,�filvaki�istihsal�azl����n�n,� ithalat� noktas�n�n,� yanl��� tedbirlerin� bilhassa� doymak� bilmeyen� h�rs�n� ve� intikâr�n�geni��hisseleri�vard�r.�Fakat�bütün�bunlar�n�tesiri�kadar�di�er�bir�vak�a�vard�r�ki�o�da�teda�vüldeki� Türk� paras�n�n� mütemadiyen� artmas�� ve� 700�milyona� çok� yakla�m��� olmas�d�r.�Nitekim�ufak�dertlere� ilaç�aran�rken�bu�büyük�yaray��ihmal�etmek�bittabi�do�ru�olmazd�.�Onun�için�di�er�i�lerle�beraber�bütün�dikkat�ve�ihtimam�z��bu�yara�üstünde�toplamay��ve�bir� ilaç�bulmay�� en�önde�gelen�bir�vazife� sayd�k.”�diyerek�mevcut�olan�bir�durumun�tespitini�yapm��t�r.�Verginin�amac��ile�ilgili�de;�durumun�düzeltilmesi�için�tedavü�le�ç�kan�paran�n�bir�k�sm�n�n�vergi�olarak�geri�al�nmas��gerekti�ini�belirterek,�al��nacak�bu�verginin�bir�defaya�mahsus�olaca��n��ifade�edip,�vergi�al�nacak�ki�ilerin�ise�sava��y�llar�nda�yüksek�miktarda�kazanç�elde�edenler�aras�ndan�olaca��n��dile�getirmi��ve�ayr�ca�bu�verginin,�ekonomiye�ba�ta�Türk�paras�n�n�de�erinin�artmas��olmak�üzere�birçok�yönden�fayda�sa�layaca���üzerinde�durmu�tur.�

Daha�sonra�kürsüye�gelen�Müstakil�Grup�Ba�kan��Ali�Rana�Turhan,�hüküme�tin�söz�konusu�kanun�teklifine�s�cak�bakt���n��ve�ayn��hedef�do�rultusunda�ba�ka�layihalar��da�beklediklerini,58�Antalya�Mebusu�Rasih�Kaplan,��kinci�Dünya�Sava���’n�n�Türkiye’de�yaratt����etkiye�binaen�devletçe�ve�hükümetçe�al�nan�bir�tedbir�oldu�unu,��stiklal�Sava���s�ras�ndaki�Tekâlif�i�Milliye�emirlerinde�oldu�u�gibi�ayn���eyin��imdiki�sava��durumunda�da�varl�kl��vatanda�lardan�beklenilmesi�gerekti��ini,59� �stanbul�Mebusu�Kâz�m�Karabekir,� “Evvela� kanunun� ad�� ‘Varl�k� Vergisi’dir.�Varl�k�bizde�malum�oldu�u�üzere�daha�ziyade�mevcudiyet�manas�ndad�r.� �kincisi,� servet�manas�na�kulland���m�z�zamanda�dahi�bu�kanunun�muhtevas�yla�biraz�tezat�te�kil�ediyor.�Çünkü�vergiyi�servet�sahibi�olanlar�de�il,�a��r��kazanç�sahibi�olanlar�verecektir.�E�er�encü�men� münasip� görürse� bunun� ad�na� ‘A��r�� Kazanç� Vergisi� Kanunu’� diyelim.”�diyerek�kanunun�ad��ile�içeri�inin�mütenasip�olmas�n�,�Bitlis�Mebusu�Süreyya�Örgeevren�ise,�kanunun�büyük�bir�nirengi�noktas��te�kil�etti�ini�60�ifade�ediyorlard�.��

Konu�malar�n�ard�ndan�Varl�k�Vergisi�Kanunu’nun�oylamas�na�geçilmi�,�otu�ruma�350�milletvekili�kat�lm��,�kanun�oybirli�i�ile�kabul�edilmi�tir.�76�milletvekili�ise�oylamaya�kat�lmam��lard�r.�Oylamaya�kat�lmayan�milletvekillerinden�Ankara�Milletvekili�Falih�R�fk��Atay,�Bolu�Milletvekili�Fethi�Okyar,��zmir�Milletvekili�Celal�Bayar�dikkat�çeken�isimler�aras�ndad�r.�Oylamaya�kat�lmayan�Gayrimüslim�mil�letvekilleri� ise;� Ankara�Milletvekili� Dr.�Nikola� Taptas� ile�Ni�de�Milletvekili� Dr.�Abravaya� Marmaral�’d�r.� Gayrimüslim� milletvekillerinden� oylamada� olumlu�yönde�oy�kullananlar�ise;�Afyon�Milletvekili�Berç�Türker�ile�Eski�ehir�Milletvekili��stamat�Özdamar61�olmu�tur.�

58 TBMM Zab�t Ceridesi, Devre 6, C.28, s. 23. 59 TBMM Zab�t Ceridesi, Devre 6, C.28, s. 27. 60 TBMM Zab�t Ceridesi, Devre 6, C.28, s. 27, 28. 61 TBMM Zab�t Ceridesi, Devre 6, C.28, s. 33, 35.

290 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

11�Kas�m�1942’de�kabul�edilen�Varl�k�Vergisi�Kanunu,�12�Kas�m�1942’de�Res�mi�Gazete’de�yay�nlanarak�yürürlü�e�girmi�tir.62�Kanunu’nun�kabul�edilmesinin�ard�ndan� kamuoyunda� kanuna,� karaborsa� ve� fiyat� art���� sorunlar�n�� çözecek� bir�kurtar�c��gözüyle�bak�lmaya�ba�lanm��t�r.63��

11�Kas�m�1942�tarihli�ve�4305�say�l��ve�toplam�17�maddelik�Varl�k�Vergisi�Ka�nunu’nun�önemli�maddelerinin� içeri�i:�Birinci�ve� ikinci�maddeler�verginin�mev�zuu� ile� ilgiliydi.� Birinci�maddesinde,� servet� ve� kazanç� sahiplerinin� servetleri� ve�fevkalade�kazançlar�� üzerinden� al�nacak�bir�defaya�mahsus�olmak�üzere,�Varl�k�Vergisi�ad�yla�bir�mükellefiyetin�tesis�edildi�i�belirtilmi�tir.��kinci�maddede,�mü�kellefiyete�tabii�tutulanlar�be��grupta�toplanm��t�r.�Bu�gruplar��unlard�r.;�1.�Kazanç�ve�Buhran�Vergisi�mükellefleri�yani�2395�ve�2728�say�l��kanunlarla�ek�ve�tadilleri�gere�ince� mükellef� bulunanlar,� 2.� kazanc�� olan� büyük� çiftçiler,� 3.� muayyen� bir�gayri�safi�irad�n�veya�k�ymetin�fevkinde�binalar��ve�arsalar��bulunanlar,�4.�bir�y�ll�k�gayri� safi� gelirinin� toplam�� 2.500� liradan� ve� arsalar�n�n� vergide� kay�tl�� de�erleri�5.000� liradan� yukar�� bulunanlar� ve� bu�miktarlar�n� indirilmesinden� sonra� geriye�kalan�gelirlerle�bu�vergiyi�verebilece�i�komisyonlarca�kararla�t�r�lanlar.�Bu�grupla�r�n�d���nda�kalan�ve�1939’dan�beri�ticaret�ve�sanatla�u�ra�t����halde�layihan�n�yü�rürlü�e�girece�i�tarihte�i�lerini�b�rakm���olanlar�da�göz�ard��edilmemi�ti.�Bir�ba�ka�ifadeyle�1939’dan�beri�2395�veya�2728�say�l��kanunlar�gere�ince,�vergiye�tabii�bir�i��ve� te�ebbüsle� u�ra�t���� halde� bu� kanunun� yay�n�� tarihinde� i�ini� b�rakm��,� devir�etmi��veya�tasfiye�etmi��olanlar�yine�varl�k�vergisine�tabi�tutulacakt�.�Buna�ilave�ten�meslekleri�tacir,�komisyoncu,�tellal�veya�simsar�olmad����halde�1939’dan�beri�bir� defaya�mahsus� olsa� bile� ticari�muamelelere� arac�l�k� ederek� komisyon� ya� da�arac�l��a�kar��l�k�her�ne�adda�olursa�olsun�para�veya�ayniyat�alm���olanlar�da�bu�Varl�k�Vergisi�kapsam�na�al�nm��t�r.�

Alt�nc��maddeyle�verginin�miktar�� tespit� edilirken,� sekizinci�madde�verginin�tarh�n�� içermekteydi.� Bu� madde:� Komisyonlar�n,� �irketlerin� mükellefiyetlerini�tespit�ederken�o��irketlerin�ortaklar�n�n�edindikleri�servetlerinin�miktar�n��ve�fev�kalade� kazançlar�n�� ara�t�rarak� bunlar�n� da� mükellefiyetlerini� takdir� etmelerini�öngörüyordu.�On�birinci�madde�de�ise�komisyon�kararlar�n�n,��ehir�ve�kasabalar�da� gelir� dairelerinin� kap�lar�na� ve� köylere,�münasip�mahallere� listeler� yap��t�r�l�mak�sureti�ile�ilan�ve�tebli��olunaca���ifade�ediliyordu.�K�sacas��verginin�nas�l�teb�li��edilece�i�konusunda�bilgiler�vard�.�On�ikinci�madde�ise�verginin�tahsili�ile�ilgi�liydi.� Buna� göre�mükellefler,� vergilerini� tebli�� tarihinden� itibaren� 15� gün� içinde�mal� sand���na� yat�rmak� zorundayd�lar.� Ayr�ca� 15� günlük� müddetin� geçmesini�beklemeden,�mahallin�en�büyük�mal�memurunun�lüzum�gördü�ü�mükelleflerin�menkul�ve�gayrimenkul�mallar��ile�alacak,�hak�ve�menfaatlerinin�ihtiyaten�haczine�karar�verebilecekti.��15�günlük�süre�içinde�yat�r�lmayan�vergilerin,�vergi�miktar�na�

62 “Varl�k Vergisi Kanunu”, Resmi Gazete, Say�: 5255, (12 Kas�m 1942). 63 Akar, A�kale Yolcular�…, s. 73.

2/3 • ULUSLARARASI TAR�H ve SOSYAL ARA�TIRMALAR DERG�S� TAR�H�N PE��NDE • 291

zaman�n�dolmas�ndan� itibaren�birinci�hafta� için�%1,� ikinci�hafta� için� ise�%2�zam�uygulanacakt�.�Ayr�ca� ilan�tarihinden�itibaren�bir�ay�müddetinde�borçlar�n��öde�meyen�mükellefler,� borçlar�n�� tamamen� ödeyinceye� kadar�memleketin� herhangi�bir� yerinde�bedenî� kabiliyetlerine�göre� askerî�mahiyete�hâiz� olmayan�genel� hiz�metlerde� veya� belediye� hizmetlerinde� çal��t�r�lacak� ve� bunlara� verilecek� ücretin�yar�s�,�borçlar�na�kar��l�k�kesilecekti.�Kad�nlar�n�ve�55�ya��ndan�büyük�erkeklerin�borçlar��hakk�nda�Tahsili�Emval�Kanunu�uygulanmakla�beraber,�bunlar�n�çal��t��r�lmayabilece�i�hususu�da�yine�bu�maddede�yer�alm��t�r.�On�üçüncü�madde�ise,�bir�önceki�maddedeki�yaz�l��karara�kar���herhangi�bir�dava�aç�lamayaca���belirtil�mi�tir.64��

On�iki�ve�on�üçüncü�maddelerin�uygulama��ekillerini�gösteren�yönetmelik�1�Temmuz�1943’de�yürürlü�e�konulmu�tur.�On�ikinci�maddede,�55�ya��ndan�büyük�erkeklerin� borçlar�n�� ödeyememeleri� durumunda� çal��t�r�lamayabilece�i�11.11.1942�tarihli�kanunda�belirtilmi�ken,�20.01.1943’da�ç�kar�lan�bir�ek�kararname�ile�55�ya��n��a�m���mükellefler�de�çal��ma�mecburiyetine�tabii�tutulmu�lard�r.65�

�Verginin�hesaplanmas��ve�ilan��ile�birlikte�komisyonlar�olu�turulmu�,�bu�ko�misyonlar�taraf�ndan�mükelleflerin�ödeyecekleri�vergiler�belirlenip�ilan�edilmi�tir.�Verginin�hesaplanmas��ve�ilan��yakla��k�bir�ay�sürmü�tür.66��

Bu�komisyonlar�illerde�Vali,�ilçelerde�Kaymakam,�Defterdar�veya�Mal�Müdü�rü� ile�Belediye�ve�Ticaret�Odalar�n�n�kendi� içlerinden� seçtikleri� iki�ki�iden�olu��mu�tur.67� Olu�turulan� komisyonlar� 15� günlük� sürede� tahakkuk� i�lemlerini� ta�mamlamak�için,�tam�gün�çal��m��lard�r.�On�be��gün�içinde,�komisyonlar�n�bütün�yükümlülerin�vergi�matrahlar�n��belirtmesi�gerekmektedir.�Her�ne�kadar�komis�yonun� elinde� daha� önceden�Müslüman� (M)� ve�Gayrimüslim� (G)� ayr�m�na� göre�olu�turulmu�� cetveller� varsa� da� bunlar�n� yeterli� olmad���� anla��lm��t�r.� Bunun�üzerine�dönemin��stanbul�Defterdar��Faik�Ökte��öyle�bir�tasnife�gitmi�tir:�Beyan�nameli�Müslim� (BM),�Beyannameli�Gayrimüslim� (BG),� Fevkalade�Müslim� (FM),�Fevkalade�Gayrimüslim�(FG),��ratl��Müslim�(�M),��ratl��Gayrimüslim�(�G),�Hizmet�Erbab��(HE),�Anonim��irket�(AN�),�Büyük�Çiftçi�(BÇ),�Müteahhit�(MÜ)�ve�Emlak�Sahipleri�(EML).�Daha�sonra�merkezin��ifahi�emri�ile�bunlara�Dönmeler�(D)�grubu�da� eklenecektir.68� Yay�nlanan� herhangi� resmi� bir� evrak� olmamakla� birlikte�Ökte’nin�ortaya�koydu�u�vergilendirme�oranlar���u��ekildedir:�

Anonim� �irketlere� (M)� ve� (G)� ayr�m�� yap�lmaks�z�n� 1941� safi� kazanc�ndan,�1942� senesinin� vergi� ve� zamlar�� ç�kar�ld�ktan� sonra� kalan�miktar�n� yar�s�� kadar�vergi�sal�nm��t�r.�

Fevkalade�(M)�grubunun�vergisi,�son�harp�y�llar�nda�elde�ettikleri�tahmin�olu�nan�kazançlar��toplam�n�n�1/8’i�kadard�r.� 64 TBMM Zab�t Ceridesi, Devre 6, C.28, s.1, 29, 30, 31. 65 Ba�bakanl�k Cumhuriyet Ar�ivi, 080 18 01 02 101 10 19. 66 Ç�ld�r, agt., s. 51; Akar, Varl�k Vergisi… s. 54. 67 Ba�, agt., s. 48. 68 Faik Ökte, Varl�k Vergisi Facias�, Nebio�lu Yay., �stanbul, 1951, s. 85.

292 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

Fevkalade�(G)�grubunun�vergisi,�son�harp�y�llar�nda�elde�ettikleri�kazanc�n�ya�r�s��kadard�r.�Vergi�bütün�varl�klar�n�n�yar�s�na�kadar�da�ç�kabilir.��

Aile�anonim��irketlerde�ve�kolektif��irketler�de�(M)�veya�(G)�olduklar�na�göre�vergileri�tayin�olunur.�

Büyük�çiftçilerin�vergisi�varl�klar�n�n�%5’idir.�Emlak�sahibi�(G)’lerden�fevkalade�s�n�fa�girmeyenler,�emlak�gelirinin�1500�li�

ras�� üstünde� kalan� k�sm�� kadar� bir� vergi� ile� teklif� edilecektir.�Örne�in� 5000� lira�iratl�,�mülkü�olan�(G)’den�3500�lira�vergi�al�nacakt�r.�

3000� liradan�a�a��� iratl��emlak� için� (M)’lere�vergi� tarh�olunmayacakt�r.�Fazla�olanlardan� vergi� (G)’lerin� dörtte� biridir.� Örne�in� 5000� lira� iratl��mülkü� olan� bir�(M)’ye�875�lira�vergi�tarh�olunacakt�r.�

Küçük�seyyarlara�umumiyetle�500�lira�vergi�teklif�edilecektir.�Ayl���,�40�50�lira�aras�ndaki� hizmet� erbab�� vergiden� muaf� tutulacakt�r.� Ev� sanat� erbab�� yaln�z�(G)’lerden�teklif�edilecektir.�

Mihver�tebaas��Yahudiler,�muhtekirler,�dönmeler�(D),�(G)�ile�(M)�aras��bir�mu�ameleye�tabii�tutulacaklard�r.69�

Ökte’nin�ba��nda�bulundu�u,�“Estimatörler”�diye�de�bilinen�Maliye�Müfetti��leri� grubu� taraf�ndan,� Fevkalade� S�n�f� ve� �ratl�� Mükellef� Gruplar�na� dâhil� olan�toplam�1384�Müslüman�ve�3822�Gayrimüslim�mükellefin�ne�kadar�vergi�ödeye�ceklerinin�ön�haz�rl����yap�lm��t�r.70�Daha�sonra�komisyonlar�taraf�ndan�mükellef�lere�duyurulmak�üzere�vergi� listeleri�haz�rlanm��t�r.�Vergi� listeleri�haz�rlan�rken,�her�mükellef� için�çe�itli�vergi�dairelerinden�al�nan�raporlar�n�yan��s�ra,�bankalar�dan�al�nan�imzas�z�ve�tasdiksiz�bilgiler,�CHP�il�ve�ilçe�ba�kanl�klar�n�n�raporlar�,�Milli�Emniyet�Te�kilat��raporlar��ve�güvenilir�tüccarlar�n�beyanlar�,�vergi�matrah��n�n�belirlenmesinde�temel�al�nm��t�r.71�Böylece�estimatörler,�bu�kaynaklardan�ge�len� bilgileri� yorumlayarak� vard�klar�� kanaate� göre� vergi� miktar�n�� belirleyerek�onaylanmak� üzere� komisyona� göndermi�lerdir.72� Bu� komisyonlara� yörenin� en�büyük�mülki�amiri�olan�kaymakam�veya�vali�ba�kanl�k�etmektedir.�Kendi�bölgele�rinden�en�yüksek�vergi�tahsilât��yaparak,�Ankara’n�n�gözüne�girmek�isteyen�mülki�amirlerin�ço�unlukta�oldu�u�dikkati�çekmekle�birlikte,��stanbul�Valisi�Lütfi�K�rdar�gibi�baz��valiler�de�vergi�oranlar�n��dü�ürmeye�gayret�etmi�lerdir.73�

Komisyonlar�taraf�ndan�Türk�giri�imcilerden�y�ll�k�cirolar�n�n�%5’i�kadar�vergi�al�n�rken�bu�oran,�Rumlara�%156,�Yahudilere�%179�ve�Ermenilere�de�%232�ora�n�nda�yans�m��t�r.74�Komisyonlarda�seyyar�sat�c�,�hademe,��oför�gibi�26�bin�gayri�müslim�de�tespit�edilerek�bunlara�da�vergi�uygulanm��t�r.75�Komisyonlarda�yap��

69 Ökte, age., s. 86, 87. 70 Ba�, agt., s. 51. 71 Çetin, agt., s. 124. 72 Ba�, agt., s. 51. 73 Akar, A�kale Yolcular�…, s. 79. 74 Çetin, agt., s. 124. 75 Ergeç, agt., s. 39.

2/3 • ULUSLARARASI TAR�H ve SOSYAL ARA�TIRMALAR DERG�S� TAR�H�N PE��NDE • 293

lan�incelemelerde,�ülke�genelinde�114.368�mükellef�tespit�edilmi�tir.�Belirlenen�bu�mükelleflerin�büyük�bir�bölümü�de�az�nl�klar�n�en�yo�un�olarak�ya�ad�klar���stan�bul,� �zmir� vb.� gibi� yerlerde� bulunmaktad�r.� R�dvan�Akar,� 1935� nüfus� say�m�na�dayanarak� yapm��� oldu�u� de�erlendirmede� �stanbul� nüfusunun� yakla��k�%22’sinin,� �zmir� ili�nüfusunun� ise�%6’s�n�n�Türk�olmad�����eklindedir.�Kanunda�Türk�az�nl�k�ayr�m�na�ili�kin�bir�ifade�bulunmamas�na�ra�men�uygulamada�gay�rimüslimlerin�Türklerden�dört�misli�fazla�vergi�ödemekle�zorunlu�k�l�nm���olduk�lar��görülmektedir.�Tahakkuku�yap�lan�verginin�%60’�,�toplam�tahsilât�n�ise�%55’i�gayrimüslimlere�aittir.76�Sava��döneminde�kazanc��en�yüksek�olan�tüccarlar�olmu�,�Varl�k�Vergisi’nin�en�büyük�yükünü�de�sözü�edilen�dönemde�Türkiye’nin�tüccar�lar�n�n�büyük�bir�k�sm�n��olu�turan�gayrimüslimler�ta��m��t�r.77��

Vergi�hesaplanmas�n�n�tamamlanmas�ndan�sonra,�Varl�k�Vergisi�Komisyonla�r��16�Aral�k�1942’den�itibaren�vergi�tarhiyatlar�n��halka�duyurmaya�ba�lam��,�ver�ginin�ödenmesi�için�de�yakla��k�bir�ay�gibi�bir�süre�verilmi�tir.78��

Varl�k� Vergisi� Kanunu� ile� Türkiye� genelinde� 114.368� mükellefe� toplam�465.384.820� lira� vergi� tahakkuk� ettirilmi�tir.� Tarh� edilen� para� miktar�� piyasada�bulunan� paran�n� yar�s�ndan� fazlad�r.� Tarh� edilen� verginin� yakla��k�%80’i� �stan�bul’a�ait�olup,��stanbul’daki�vergi�mükelleflerinin�toplam�mükelleflere�oran��yakla���k�%55’dir.79�

Varl�k� Vergisi� tarhiyat�� vergi� dairelerindeki� ilan� tahtalar�na� as�lan� listelerle�duyurulmu�tur.�Bu��ekilde�bas�nda�ve�kamuoyunda�15�günlük�süre�içinde�haber�ve�rivayete�dayanan�Varl�k�Vergisi� tarhiyat��gerçeklik�kazanm��t�r.� �lanlar�n�as�l�mas�� ile� birlikte,� vergi� oranlar�� hemen� dikkat� çekmi�� ve� tart��malar� ba�lam��t�r.�Tart��malar� iki�noktada�yo�unla�m��t�r:� �lki� vergi� oranlar�n�n�haks�z�ve�gerçekçi�olmad���� yönündeki� itirazlar,80� ikincisi� ise� mükelleflerin� 15� gün� içinde� ödeme�yapmalar�� gereklili�idir.81� Sürenin� bu� kadar� k�sa� olmas�� nedeni� ile� gayrimenkul�sat���ilanlar�nda�art���görülmeye�ba�lanm��t�r.82�

Varl�k�Vergisi�müelliflerinin�tahsilât�s�ras�nda�tabii� tutulacaklar��muamele�ve�tatbikat� hususunda� uygulanacak� esaslar� ise� �cra� Vekilleri� Heyeti’nin� 07.01.1943�tarihli�toplant�s�nda�kabul�edilmi��ve��u��ekilde�belirlenmi�tir:��

1. “�lk�on�be��gün�içinde�borcunu�ödeyerek�vergi�ile�ili�ikleri�kalmayan�mükelleflere,�i�lerini�devam�ettirebilmek�için�bankalar�ve�müessesler�taraf�ndan�kolayl�k�gösterilecektir.�

76 Murat Koraltürk, agm., s.592; Akar, age., s. 60. 77 Mahmut Golo�lu, Milli �ef Dönemi (1939-1945), Kalite Yay., Ank, 1974, s. 173. 78 Ç�ld�r, agt., s. 59. 79 Ç�ld�r, agt., s. 59. 80 �zmir’de Bünyamin Nahum adl� bir gayrimüslim vatanda�, kendisine tarh edilen vergi miktar�nda kanunsuzluk bulundu�unu

dü�ünerek Maliye Vekâleti’ne durumun düzeltilmesi için bir telgraf göndermi�; ancak yap�lan incelemeler sonucu kendisine “tarh edilen vergide kanunsuzluk ve maddi bir hata görülmedi�i Vekâletçe anla��lm��t�r” denilmi�tir. B.C.A. 030 10 0 0 135 971 23.

81 Sürenin 15 gün gibi k�sa bir süre aral���nda tutulmas�n�n nedeni, istif edilmi� mallar� piyasaya ç�karabilmek ve mal-para kaç�r�lma-s�n� önlemeye çal��makt�r. 15 günlük süre a�t��� takdirde birinci hafta içinde yüzde bir, ikinci hafta içinde ise yüzde iki zam oluna-ca�� Kanunun on ikinci maddesinde belirtilmi�tir.

82 Akar, Varl�k Vergisi.... s. 58.

294 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

2. �lk�on�be��günü�takip�eden�ve�birincisinde�%1,�ikincisinde�ise�%2�zam�ile�verginin�tahsilini� gerektiren� iki� haftal�k� dönemlerde,� Tahsili� Emval� Kanunu’nun� uygulamas�nda�sak�nca�görülmemesi� ile�birlikte�bu�selahiyetin�mümkün�oldu�u�kadar�kullan�lmamas��ve�sadece�bu�dönemde,�mallar�n��kaç�rmalar��ihtimali�çok�yüksek�olan��üphelilere�kar���takibat�icras��uygun�görülmektedir.�

3. Gerek� ilk�on�be��günlük�gerekse�onu�takip�eden� iki�haftal�k�süre� içerisinde�vergi�borcunu�k�smen�ya�da�tamamen�ödemeyenler�hakk�nda,�Tahsili�Emval�Kanunu�Hükümle�rine�göre�takibat�yap�lmas��zorunludur.�Ancak�bu�konuda��u�noktalar�göz�önünde�tutulma�l�d�r.��

Vergi�borcunun�en�az�yar�s�n��ödeyen�mükelleflerden�mallar�n��kaç�rmak�ya�da�sakla�mak� ihtimali�olanlar�hakk�nda�hemen�takibata�geçilir.�Bu� ihtimal�söz�konusu�olmayanlar�hakk�nda� ise�Maliye�Vekâletince� veya�Vekâletçe� verilecek� bir� talimata� göre,�mahallerince�belirlenecek�lüzum�ve�icaplara�göre,�mükelleflerden�teminat�al�nmak�sureti�ile�veya�bakiye�borçlar�n�� sat���ve� kazançlar�ndan�ödeyebileceklerine�kanaat�getirenler�hakk�nda� teminata�lüzum�olmaks�z�n�icra�takibinin�alt��ay��geçmemek�üzere�geri�b�rak�lmas��ve�çal��ma�mecbu�riyetinin�sonraya�b�rak�lmas��uygun�olur.�

Vergi�borcunu�hiç�ödemeyen�veya�yar�s�ndan�çok�az�miktar�n��ödemi��olanlar�hakk�n�da,�Tahsili�Emval�Kanunu�hemen�uygulanacakt�r.�

Yukar�daki�iki�maddede�yaz�l��olanlardan,�mesela�mahalle�bakkallar��gibi�basit�ticaretle�u�ra�an�mükelleflerle�seyyar�ve�müstahdemler�hakk�nda�takibata�giri�meden�önce�Vekâletin�müsaadesi�al�nmal�d�r.”83�

��lan� edilen� listelerde� en� yüksek� tahakkuk� gemi� armatörü� Barzilyan� ve�Binjamen�kampanyas�na�aittir�ve� iki�milyon�lira� ile� ikinci�s�radad�r.�Binjamen�ile�yap�lan�röportajda,�“Kimi�omuzda�silahla�hudut�bekler…�Kimi�servetini�vatan�u�runa�seve�seve� feda�etmek�mevkiinde�kal�r.�Bu�sonuncu�vazife�birçok�emsalimiz�gibi�bizim�fir�mam�z��da�dü�mü��oluyor.�Bu�hizmete�ne�kadar�a��r�olursa�olsun�seve�seve�katlanaca��z.”�demi�tir.��zak�Kohen�ise�yapt����aç�klamada,�“Firmam�za�kesilen�vergiyi�a��r�bulma�d���m��söyleyemem.�Fakat�onun�böyle�a��r�olu�u�bize�as�l�vaziyetimizi�unutturamaz.�Vatan�mademki�böyle� istiyor,�böyle�olsun.”�demi�tir.�As�lan�ilanlara�göre�bir�milyonun�üs�tünde�vergi�ödeyecek�olan�11�mükelleften�9’u�gayrimüslimdir.�Di�er�ikisi�de�(D)�grubundand�r.84�

Listelerde� �stanbullu�mükellefler� �a�k�nl�k�ya�am��lar�ve� itiraz�haklar�n�n�da�olmamas�� sebebi� ile� beklemeye� ba�lam��lard�r.� Bu� durumu� fark� eden� hükümet,�kanunun�on�birinci�maddesine�dayanarak�bir�aç�klama�yapm��85�ve�vergiye�yap��lan�itirazlar�n�tahsilât��durdurmayaca��n��aç�klam��t�r.�Ancak,��stanbul’da�verginin�cezas�z�ödenme�süresinde�mükelleflerin�ancak�üçte�birinden�az�bir�k�sm��vergile�rini�ödemi�lerdir�(yakla��k�110�milyon�lira).�Bu�durum,�mükelleflerin�vergiyi�öde�

83 B.C.A. 030 18 01 02 100 110 17. 84 Akar, Varl�k Vergisi... s. 58, 59. 85 Varl�k Vergisi Kanunu Madde On bir: Komisyon kararlar� nihai ve kati mahiyette olup bunlara kar�� idari ve adli kaza mercilerinden

dava aç�lamaz. Ayr�nt�l� bilgi için Bkz. TBMMZC, Devre 6, C.28, �çtima 4, s. 31.

2/3 • ULUSLARARASI TAR�H ve SOSYAL ARA�TIRMALAR DERG�S� TAR�H�N PE��NDE • 295

mekte� istekli� olmad�klar�n�� göstermektedir.� Ancak,� ödemek� istedi�i� halde� nakit�s�k�nt�s��nedeni�ile�ödeme�yapamayan�mükelleflerde�bulunmaktad�r.�Bunun�üze�rine�hükümet,�bahsi�geçen�bu�mükelleflerin�nakit�s�k�nt�lar�n��çözümlemek�ama�c�yla,�borcunun�%20’sini�ödeyenlere�milli�bankalar�n�kredi�açaca��n��duyurmu��tur.�Mükellefler� emlak,� emtia,� senet� ve� tahvilat�üzerinden�kredi� alabilecekler� ve�ba�vuru�yapanlar�n�haciz�i�lemleri�de�durdurulacakt�r.�Uygulamada,�15.000�ki�i�nin�Emlak�ve�Kredi�Bankas�na,�3000�ki�inin�de�Emniyet�Sand���’na�ba�vurdu�u�görülmü�� dolay�s�yla� uygulama� s�n�rl�� kalm��t�r.� Kanunun� onuncu�maddesine86�dayan�larak,�Varl�k�Vergisi’nin�tahsilât��s�ras�nda�ek�bir�komisyon�kurularak�unu�tulan�vergi�mükellefleri�için�iki�ayl�k�bir�çal��ma�sonunda�902�mükellefe,�4.312.750�lira�vergi�tarh�edilmi�tir.�Bu�yeni�yükümlülerin,�yap�lan�istihbarat�çal��malar�n�n�ürünü�oldu�u�anla��lmaktad�r.87�

16�Aral�k�1942’den�itibaren�iller,�Varl�k�Vergisi�listelerini�ilan�etmi��ve�tahsilât�lar�ba�lam��t�r.�Varl�k�Vergisi’nin�yasal�tahsilât�süresi�daha�önce�de�belirtildi�i�gibi,�bir�ayd�r.�Bu�bir�ayl�k�dönem�de�üç�devreden�olu�maktad�r.�Bu�devrelerden�ilki�15�günlük�normal,�ikincisi�Verginin�%1�cezal��yat�r�laca���birinci�hafta,�üçüncüsü�ise;�Verginin�%2�cezal��yat�r�laca���ikinci�haftad�r.�Tahsilât�n�ilk�günlerinde�mükellefle�rin�büyük�bir�bölümü�beklemeyi�uygun�görürken�as�l�yo�unluk�son�ödeme�günü�ya�anm��t�r.��stanbul’daki�vergi�daireleri�son�ödeme�günü�olan�4�Ocak�1943�günü�saat�19.00’a�kadar�tahsilât�yapm��t�r.�Bu�tahsilât�n�toplam��17.071.406�lira�olmu�tur.�Ancak,� ödeme� miktar�� hala� az� olup,� �stanbul’da� tarh� edilen� verginin� ancak�%16,5’lik�bölümü�olan�57.751.842�lira�normal�devre�içerisinde�yat�r�lm��t�.�Normal�ödemelerin�sona�erdi�i�5�Ocak�1943’den�itibaren�borçlar�n��ödemeyen�mükellefle�rin�listesi�as�lmaya�ba�lanm��t�r.�Cezal��ödeme�haftas�n�n�son�gününe�kadar��stan�bul’da�700�bin�lira�cezal��tahsilât�yap�lm��t�r.�Mükellefler,�ödeme�yapmak�için�ceza�l�� ilk�haftan�n�da� son�gününü�beklemi�ler� ve� bu�devrenin�de� son�günü�olan� 11�Ocak�1943� tarihinde� �stanbul’da�7.769.311� lira�vergi� tahsilât��yap�lm��t�r.�Böylece�ba�tan�beri��stanbul’da�toplanan�miktar�60.000.000’un�üzerine�ula�m��t�r.�13�Ocak�1943’den� itibaren� ise� vergiler� %2� cezal�� tahsil� edilmeye� ba�lanm��t�r.� %2� cezal��tahsille�birlikte��stanbul’da�al�nan�toplam�vergi�miktar��87.000.000’u�bulmu�tur.�13�Ocaktan�itibaren�borcunu�ödemeyen�mükelleflerin�ise�kanunun�on�ikinci�maddesi�gere�i� sevk� i�lemleri� ba�lam��t�r.� Vergi� ödeme� takviminde� ilk� bir� ayl�k� ödeme�döneminde��stanbul’da�gayrimüslimler�kendilerine�tarh�edilen�verginin�%14’ünü�öderken,�Müslümanlar�%68’ini�ödemi�lerdir.�Bunun�nedeni�ise�gayrimüslimlerin�ödemesi�gereken�verginin,�Müslümanlar�n�ödemesi�gereken�vergiye�k�yasla� çok�daha�fazla�olmas�d�r.�Ökte,�bu�durumda��u� ifadelere�yer�vermektedir;� � (M)�gru�bundaki�baz��ki�ilerin�kendilerine� tarh�edilen�vergi�miktar�n�n�azl���ndan�dolay��

86 Varl�k Vergisi Kanunu Madde On: Mükelleflerin tespiti s�ras�nda komisyonlarca unutulmu� olanlar�n isimleri komisyonlar�n da��l-

mas�ndan itibaren en geç iki ay içinde varidat dairelerince tespit olunarak yedinci madde hükmü dairesinde yeniden te�kil edilecek komisyonlara bildirilir. Komisyonlar, azami on be� gün içinde bu mükelleflerin vergi miktarlar�n� kararla�t�rmaya mecburdurlar.

87 Akar, Varl�k Vergisi..., s. 61; �ld�r, agt., s. 66.

296 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

�a��rm��,� verginin� ilan� günü� sevincinden� kurban� kesen� (M)� grubu� mükellefler�olmu�tur.�Bahsedilen�bu�geli�meler,�mükellefler�aras�nda�verginin�az�nl�k�kar��t��bir�uygulama�oldu�unun�dü�ünülmesine�yol�açm��t�r.88�Sözü�edilen�bu�dönemde��stanbul’da� 61.763� yükümlüden� sadece� 20.000� kadar�� borcunu�ödemi�tir.�Geriye�kalan�40.000’i�a�k�n�yükümlü�ödeme�yapmam��t�r.�Ödeme�yapmayanlar�n�say�s��Ankara’da�600,��zmir’de�ise�1700�olmu�tur.89�

Varl�k�Vergisi� tahsilât��s�ras�nda�çe�itli��ah�s�ve�kurumlara�siyasal� ili�kiler�ve�siyasal�nüfuz�kullan�m��ile�indirim�yap�ld����gözlemlenmi�tir.�Vergilerinde�indirim�yap�lanlar�n�ba��nda�ecnebiler�gelmektedir.90�(E)�grubu�mükelleflerin,�vergi�tarh��n�n�yap�ld����süreçte,�ilk�etapta�mecburi�istikraza�tabii�tutulmas��dü�ünülmü��an�cak�daha�sonra�bu�tasar�dan�vazgeçilerek�bu�ki�iler�Varl�k�Vergisi�yükümlüsüne�dönü�türülmü�tü.� (E)� grubunun� vergilendirilmesinde� ölçüt� olarak� (M)� grubuna�tarh� edilen� vergi� tutar�� dü�ünülmü�tür.� Bunun� tek� istisnas��Mihver� ülkeleri�Al�manya,�Avusturya,�Romanya�vb.�tebaas�nda�olan�Musevilerdir.�Sava�tan�kaçarak�Türkiye’ye�iltica�eden�bu�Musevi’lere�daha�sonra�(G)�grubuna�uygulanan�oranlar�tarh�edilmi��ve�“hiçbir�ülkenin,�di�er�ülke� tebaas�na�kendi� tebaas�na�uygulad����ölçülerin�üstünde�vergi�almayaca��”�gibi�devletler�hukukunun�temel�ilkelerinden�biri,� Mihver� devletlerinin� tebaas�na� uygulanm��t�r.� Ecnebilerin� vergilendirilme�sinde�ortaya�ç�kan�ilk�sorun,�ikamet�adreslerinin�olmamas��olmu�,�dolay�s�yla�an�cak�%10’una�yak�n� bir� bölümü� tespit� edilebilmi�tir.91�Verginin� ilan�ndan�hemen�sonra�(E)�grubu�mükellefleri�belli�bir�miktar�vergi�ödedikten�sonra�ödemeyi�kes�mi�lerdir.�Zira�ister�Mihver�Devletleri,�isterse�Müttefikler�olsun�Varl�k�Vergisi’ne,�kar���bir�tutum�içerisinde�bulunmaktad�rlar.�Bu�durum,�bu�devletlerin�konsolos�luklar��arac�l����ile�direkt�olarak�hükümete�yapm���olduklar��tazyikten�anla��lmak�tad�r.�Konsolosluklar�kendi�pasaportlar�n��ta��yan�yükümlülerin�isim�ve�adresleri�ni,� servetlerini�ve�vergilerini� bir� liste�halinde� tespit� ederek�bir�nota� ile�D��� ��leri�Bakanl���’na�bildirmi�lerdir.�Daha�sonra�(E)�grubuna�uygulanacak�vergi�miktar�n��tespit� etmek� üzere� bir� komisyon� kurulmu�� ve� bu� grubun� vergilerinde� indirim�yap�larak�yeniden�düzenleme�yoluna�gidilmi�tir.�Bu�gruba�yap�lan�indirim�%36,13�olmu�tur.�Yap�lan�bu� indirime�ra�men,� (E)�grubu�vergilerini�ödemekte� tereddüt�etmi�,�bunun�üzerine�Hükümet�vergilerin�15�gün�içinde�ödenmemesi�halinde�bu�gruba�icra�yoluna�ba�vurulaca��n��bildirmi�tir.�Bunun�üzerine�vergi�tutar��be��bin�liradan�yukar��olanlar�n�ödemesi�gereken�toplam�mebla��73.697.652�lira�olup,�ya�p�lan�indirim�neticesi�48.591.590�lira�olarak�tespit�edilmi��ve�bu�tutar�n�42.548.878�liras��ödenmi�tir.92�Ecnebi�gruba�yap�lan�vergi�indirimlerinin�ard�ndan�(M)�grubu,�bu�vergi�indirimine�itiraz�ederek�hükümet�üzerinde�bu�konuda�tazyik�olu�turma�ya� ba�lam��lard�r.� Bunun�üzerine,� (M)�grubu�yükümlülerinden� 378’inin� vergile� 88 Akar, A�kale Yolcular�… s. 185. 89 Ç�ld�r, a.g.t., s.67, 68; Yel, agt. s. 133, 134, 135; Ökte, age., s. 129. 90 Ç�ld�r, agt., s. 72. 91 Akar, Varl�k Vergisi… s. 62. 92 Yel, agt., s. 140, 142; Akar, Varl�k Vergisi… s. 63, 66.

2/3 • ULUSLARARASI TAR�H ve SOSYAL ARA�TIRMALAR DERG�S� TAR�H�N PE��NDE • 297

rinde� 6.832.372� liral�k� bir� ertelenme� olmu�tur.� � (G)� grubunda� ise� 37�mükellefin�toplam�2.225.550�liral�k�vergisi�incelenmi�,�bu�vergiler�1.316.516�liraya�indirilmi��tir.93�

Varl�k�Vergisi’nin�son�ödeme�tarihinden�sonra,�kanunun�on�ikinci�maddesinin�uygulanaca���bu�süreçte�icra�haciz�ve�zorunlu�çal��t�rma�i�lemleri�yer�alacakt�r.94�Vergisini�vermeyen�ya�da�veremeyen�mükelleflerin�çal��ma�kamp�na�gönderilmesi�ve�bu�ki�ilerin�tamam�n�n�gayrimüslim�grubundan�olmas��dikkati�çekmi�tir.�Ver�ginin�son�ödeme�günü�20�Ocak�1943’de�sona�ermi�tir.�21�Ocak�1943’ten�itibaren�ise�haciz�ve�sat���yolu�ile�tahsilâta�ba�lanm��t�r.95�Varl�k�Vergisi�Kanunu’nun�on�üç�ve�on� dördüncü� maddesine� göre� gayrimenkullerin� sat���,� tahsilât� komisyonunun�karar��ile�ilgili,�il�ya�da�ilçenin�en�büyük�mülki�amiri�taraf�ndan�gerçekle�tirilecek�tir.�E�er�mal�için�mü�teri�ç�kmaz�ya�da�bedeli�dü�ük�görülürse,�hazine�taraf�ndan�irat�kabul�edilecektir.�21�Ocak�1943’ten�itibaren�borcunu�ödemeyen�mükelleflerin�gayrimenkulleri�sat��a�ç�kar�larak�elde�edilen�gelire�vergi�borcu�olarak�el�konula�cakt�r.��stanbul’da�885�gayrimenkul�haciz�yolu�ile�sat�lm��t�r.�Bunlar�aras�nda�330�ev,�197�dükkân,�190�arsa,�80�apartman,�42�depo,�7�han,�8�fabrika,�5�f�r�n,�12�tarla,�2�hamam,�1�kö�k,�4�han�odas�,�5�ma�aza,�2�deniz�motoru�ve�3�gemi�bulunmaktad�r.96�Varl�k�Vergisinden�borçlu�bulunan�Suriyeli�ve�Lübnanl�lar�n�gayrimenkullerinin�sat�labilmesi� hakk�ndaki� Adliye� ve� Maliye� Vekilliklerinin� 12.05.1943,� 23.06.1943�tarihli� ve� 112.1120.872,� 3232.76.11191� say�l�� teklifleri� icra� vekilleri� heyetinin�22.07.1943� tarihli� toplant�s�nda� ülkede� bulunan� gayrimenkullerinin� sat���� uygun�görülmü�tür.97�

1943� y�l�n�n� ilk� alt�� ay�nda,� �stanbul’un� alt�� ilçesinde� toplam� 2742�gayrimenkulun�sat���i�lemi�gerçekle�mi�tir.�Bu�sat��lar�n�%16’s��Varl�k�Vergisi�ile�ilgili�do�rudan�sat��lard�r.�Varl�k�Vergisini�ödemek�için�sat�lan�gayrimenkullerin�%67,7’sini�Müslüman/Türk�grubu�sat�n�al�rken,�%2,3’ü�ise�az�nl�k�gruplar��taraf�n�dan�sat�n�al�nm��t�r.�Ortalama�de�eri�16,521�lira�olan�bu�gayrimenkullerin�o�y�llar�da� �stanbul’un� en� de�erli� gayrimenkulleri� oldu�u� ifade� edilmektedir.� Bu� gayri�menkullerin�%30’u,�Kamu� �ktisadi� Te�ekkülleri� (Sümerbank,� Toprak�Mahsulleri�Ofisi,� Türkiye� �eker� Fabrikalar�� A.�.),� Milli� Bankalar� (��� Bankas�),� Milli� Sigorta��irketleri�(Umum�Sigorta,�Milli�Reasürans),��stanbul�Belediyesi�ve�Vak�flar�Umum�Müdürlü�ü�gibi�resmi�ve�yar��resmi�kurulu�lar�taraf�ndan,�sat�n�al�nm��t�r.98�

93 Akar, Varl�k Vergisi.., s. 66. 94 Milli Müdafaa Vekâleti’nin Ba�vekâlete 13.11.1942 tarih, 21349 say�l� yap�lacak Varl�k Vergisi Talimat� Komisyonu hakk�nda

gönderilen yaz�da, Milli Müdafaa Vekâletini alakadar edecek i�ler hakk�nda gerekli haz�rl�klar yap�lmak üzere bu talimatnamenin bir an evvel haz�rlanmas� zorunlu görüldü�ünden bu talimatnamenin haz�rlanmas� için te�kili muhtemel komisyonun ne vakit ne-rede toplanaca��n�n ve Vekâletin bu komisyona i�tirak tarz�n�n tespiti istenilmektedir. B.C.A. 030 10 135 970 8.

95 Ç�ld�r, agt., s. 79. 96 Akar, Varl�k Vergisi…, s. 73. 97 B.C.A. 030 18 01 02 102 57 10; �stanbul’da kitapevi sahibi olan iki mükellef mevcut durumlar�n� belirtir 13.01.1943 ve 22.01.1943

tarihli dilekçelerini Maarif Vekilli�ine intikal ettirmi�ler, Maarif Vekâleti de dilekçelerin tasdikli birer suretini ili�ik olarak Ba�vekalete takdim etmi�ti. B.C.A. 030 10 0 0 144 31 13.

98 Ayhan Aktar, Varl�k Vergisi ve Türkle�tirme Politikalar�, �leti�im Yay., �stanbul, 2000, s. 202, 205.

298 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

Varl�k�Vergisi’ne�yönelik�tipik�uygulamalardan�bir�tanesi�de�zorunlu�çal��t�r�ma� kararlar�� olmu�tur.� Zorunlu� çal��t�rma� s�n�rl�� say�da�mükellefe� uygulanm��,�vergiyi� ödemeyen� mükelleflerin� zorunlu� çal��t�rma� tehdidi� ile� ödeme� yapmas��amaçlanm��t�r.�Ayn��dönemde�Almanya’n�n�Yahudileri�toplama�kamplar�na�ald����bilinmektedir.�Türkiye’deki�zorunlu�çal��t�rma�uygulamas��az�nl�klar��çok�tedirgin�etmi��ve�zorunlu� çal��ma�bahanesi� ile� t�pk��Almanya’daki�Yahudilerin�ak�betine�u�rayacaklar�n��dü�ünmü�lerdir.�99��

Varl�k�Vergisi’ni�ödemeyen�veya�ödeyemeyen�mükelleflerin�çal��ma�zorunlu�lu�unun�uygulan����eklinin,�hükümet�taraf�ndan�haz�rlanacak�bir�talimatname�ile�belirlenece�i,� Kanunun� on� ikinci� maddesinde� belirtilmi�tir.� Kanunun� ç�kt����12.11.1942� tarihinden� sonra� 11.12.1942’de� vergisini� zaman�nda� ödemeyenlerin�çal��ma� mecburiyetinin� tatbik� tarz�n�� belirleyecek� bir� talimatname� haz�rlanmas��iste�i�Maliye�Vekili� taraf�ndan,� Ba�vekâlete� gönderilmi�tir.100�Daha� sonra� hükü�met,� 07.01.1943’de� yapm��� oldu�u� toplant�da� 19288’nolu� çal��ma� mükellefiyeti�talimatnamesini� kabul� etmi�� ard�ndan� da� 20.01.1943� tarihli� ek� kararname� ile� 55�ya��n� üzerindekiler� için� de� uygulaman�n� ayn�� biçimde� olaca��n�� kabul� etmi�tir.�Yükümlülerin�gönderilecekleri�kamplara�sevkleri�ve�yükümlülerin�çal��ma��ekille�ri�talimatnameye�göre��u��ekildedir:��

“Madde�1.�Varl�k�Vergisi�Kanunu�mucibince�vergi�tarh�cetvellerinin�as�ld����tarihten�itibaren�bir�ay�içinde�borcunu�ödemeyenler�hakk�nda�çal��ma�mecburiyetinin�tatbikine�esas�olmak�üzere�mahallin� en�büyük�mal�memurlu�unca�bu�gibilerin�adlar�n�,� soyadlar�n�,� i��adreslerini� ve� bilindi�i� takdirde� ikamet� adreslerini� ve� vergilerinden� ödemedikleri�miktar��gösteren�cetveller�haz�rlan�r.�Bu�mükellefler�a�a��daki�yaz�l��s�raya�göre�sevke�tabii�tutulur.�

a. Varl�k�Vergisi�borcuna�mukabil,�hiçbir�tediyede�bulunmam���olanlar.�b. Vergisini�k�smen�ödemi��olmakla�beraber�haczi�kabil�mallar�n��kaç�rm���olanlar.�c. Menkul�mal�n��kaç�rmad����ve�borcunu�ödemek�hususunda�iyi�niyet�gösterdi�i�an�

la��lanlar.�d. Münhas�ran�gayrimenkulden�dolay��mükellef�tutulmu��bulunanlar.�Madde�2.�En�büyük�mülkiye�amirli�i�bu�cetvellerde�yaz�l��mükelleflerin�kad�nlardan�

maadas�n��sevk�imkânlar�n��göz�önünde�tutarak�zab�ta�marifeti�ile�k�s�m�k�s�m�celb�ettirir.�Madde�3.��kinci�madde�mucibince�yap�lan�tefrikten�sonra�geriye�kalanlar�aras�ndan�iki�

gözü�kör�veya�kolsuz�olan�veya�bir�aya���bulunmayan�veya�bir�kolu�ya�da�bir�aya���yok�denecek�derecede�sakat�olanlarla,�seyahate�mani�olacak�derecede�hummal��ve�had�bir�hasta�l�ktan�yatmakta�bulundu�u�s�hhi�heyet�raporu�ile�ve�heyet�bulunmayan�yerlerde�Hükümet�doktorlu�unca�verilen�raporla�sabit�olanlar�da�ayr�larak�mütebakisi�sevke�tabii�tutulur.�

Madde�6.�Mükellefler�aras�nda�bulunan�ve�askerlik�hizmetleri�yapmakta�olan�muvaz�zaf�ve�ihtiyat�erler�hakk�nda�çal��ma�mecburiyetinin�tatbiki,�askerliklerinin�sonuna�b�rak�l�r.�

99 Akar, A�kale Yolcular�…, s. 109; Ç�ld�r, a.g.t., s. 79; Geni� Bilgi �çin bkz. Hüseyin Perviz Pur, Varl�k Vergisi ve Az�nl�klar, Eren

Yay., �stanbul, 2007. 100 B.C.A. 030 10 0 0 54 353 13.

2/3 • ULUSLARARASI TAR�H ve SOSYAL ARA�TIRMALAR DERG�S� TAR�H�N PE��NDE • 299

Madde�8.�Mükelleflerin,�sevk�edilecekleri�ia�e�masraflar��kendilerine�aittir.�Bunlar�ilk�tevzii�merkezine�var�ncaya�kadar�yetecek�derecede�yiyecekleriyle�birlikte�götürüleceklerdir.�

Madde�12.�Tevzi�merkezlerinde,�Naf�a�bürolar�na�teslim�edilen�mükellefler,�Naf�a�Ve�kâletince�tespit�edilecek�i��yerlerinde�çal��t�r�l�rlar.�Hiçbir�mükellef,�ikamet�etti�i�veya�ticari�te�ebbüsünün�bulundu�u�vilayet�dâhilinde�istihdam�edilemez.�Bunlar�n�çal��t�r�lma�tarz�,�Naf�a�Vekâletince�tespit�olunur.�

Madde� 14.�Mükelleflerin� yiyecek,� giyecek� ve� yatacak� levaz�m��masraflar�� kendilerine�aittir.��

Madde�15.�Mükellefler,�Varl�k�Vergisi�borçlar�n��ödeyinceye�kadar�çal��maya�mecbur�durlar.�Bu�vergiden�olan�borçlar�n��tamamen�ödediklerine�dair�alakal��Maliye�Dairsinden�vesika�getirenler,�serbest�b�rak�l�r�ve�keyfiyet�Maliye�Dairesine�de�bildirilir.��

Madde�16.�Çal��ma�mecburiyetini� ifa�s�ras�nda�hastalananlar� tedavi�ve� ia�e�ücretleri�kendileri�öder.”101��

Mükelleflerin� çal��ma� tarz�na,� Bay�nd�rl�k� Bakanl���� karar� verecek� olup,� on�ikinci�maddede�zorunlu�çal��t�r�lacak�olanlara�verilecek�ücretin�miktar�n�n�Maliye�ve�Bay�nd�rl�k�Bakanl�klar�nca�ortakla�a�kararla�t�r�laca���bildirilmektedir.�Aç�kla�nan�ücret�tutarlar�na�göre;�mükellef,�çal��mas��kar��l����günde�250�kuru��alacak�ve�bunun�60�kuru�unu�yiyecek,�yatacak�vb.�masraflar�için�kesilecek,�kalan�k�sm��ise�Varl�k�Vergisi�borcuna�mahsup�olacakt�r.102�

Varl�k�Vergisinin�ödeme�süresinin� sona�erdi�i� 21.01.1943� tarihinden� itibaren�zorunlu�çal��ma�için�mükelleflerin�kamplarda�toplanmas�na�ba�lanm��t�r.�Zorunlu�çal��ma� uygulamas�,� mükelleflerden� yaln�zca� (G)� grubundan� olanlara� uygulan�m��t�r.�Uygulama,�verilen�direktifler�do�rultusunda�50.000� liran�n�üzerinde�olan�vergi�borcunun�%30’unu�ödememi��olanlardan�ba�lanarak,�di�er�(G)�mükelleflere�do�ru�inecektir.�Göstermelik�olarak�zorunlu�çal��t�r�lmaya�tabii�tutulmas��kararla��t�r�lan� baz�� (M)� grubu�mükellefler� toplama�merkezine� sevk� için� al�nm��,� ancak�çal��ma� kamplar�na� yollanmam��t�r.� �htiyar,� hasta,� kad�n,� ecnebi� ve� 500� liradan�a�a���vergi�borcu�olanlar�bu�çal��madan�istisna�edilmi�lerdir.103�

Verginin�ilan�ndan�bir�ay�sonra�ilk�kafilenin�sevki�kararla�t�r�lm��t�r.�Merkez,��A�kale’yi�çal��ma�yeri�olarak�tayin�etmi�tir.�Vergisini�vermeyenlerin�çal��t�r�laca���yerler;�Deveboynu�geçidi,�Van�ve�civar�,�Erzurum,�Zigana�Da��,�Bitlis,�Elaz��,�Kop�Da��,�Diyarbak�r,�Siirt�ve�Palu�olarak�aç�klanm��t�r.�O�günlerde�bas�n,�çe�itli�proje�lerde� çal��t�r�lmak� için� insan�gücüne�duyulan� ihtiyaçtan� söz�etmekte�ve�bas�nda�Zigana�Da��’n�n�aç�lmas��için�100.000�ki�iye�ihtiyaç�duyuldu�u��eklinde�haberlere�

101 4305 say�l� Varl�k Vergisi Kanununun çal��ma mecburiyetine dair hükümleri ihtiva eden on iki ve on üçüncü maddelerinin tatbik

suretini gösteren ili�ik talimatnamenin meriyete konulmas�; Maliye Vekilli�i’nin 03.01.1843 tarihli ve 22106.1.305 say�l� tezkeresi ile yap�lan teklifi üzerine icra vekilleri heyetinin 07.01.1943 tarihli toplant�s�nda kabul edilmi�tir; B.C.O. 030 18 01 02 100 110 14; Resmi Gazete (12 Kânunusani 1943) Kararname (on iki ve on üçüncü maddelerin tatbik sureti hakk�nda talimatname).

102 Akar, A�kale Yolcular…, s.112; Varl�k Vergisi mükelleflerinin çal��t�r�lmas� i�inde mesai saatleri d���nda vazife görecek memurlara ücret verilmesi ile ilgili birine 200, 8’ine 100’er/ birine 80 ve 2’sine 60’ar lira ayl�k ücret verilmesi Maliye Vekilli�i’nin 19.01.1943 ta-rihli ve 1329/109/184 say�l� tezkeresi ile yap�lan teklifi üzerine 3656 say�l� kanunun 22. maddesine tevfikan, icra vekilleri heyetince 23 Kas�m 1943 tarihinde kabul olunmu�tur; B.C.A. 030 18 01 02 100 113 17.

103 �ld�r, agt., s. 81, 82.

300 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

yer�vermektedir.104�Sevk�edilecek�yerlerin�aç�klanmas�n�n�ard�ndan,��stanbul�Def�terdarl����21�Ocak�1943’de�Vilayete�43�ki�ilik�bir�liste�vermi�tir.�Daha�sonra�listede�yer�alanlar�bir�otele�yerle�tirilmi�ler�bunun�üzerine�bas�n,�borçlular�n�otelde�a��r�land�klar��yönünde�haberler�yapmaya�ba�lay�nca,�borçlular� sevkiyat�gününe�ka�dar� Sirkeci’deki� eski� ambarda� bekletilmi�lerdir.� 27�Ocak� 1943’de� tamam�� gayri�müslimlerden�olu�an�32�ki�ilik�kafile�A�kale’ye�do�ru�trenle�yola�ç�kar�lm��lard�r.�105�

A�kale’ye�sevk�edilmek�üzere�toplama�merkezlerinde�kampa�al�nan�yükümlü�say�s��2057’dir.�Ayr�ca�10�mükellef�de�A�kale’ye�gitmemek�için�yurt�d���na�kaçm���t�r.106�1943�y�l��içerisinde�26��ubat�160,�13�Mart�70,�22�Mart�60,�2�Nisan�69,�16�Nisan�56,�7�May�s�74,�17�May�s�84,�11�Haziran�36,�25�Haziran�26�ve�2�Temmuz’da�da�34�ki�i�A�kale’ye�gönderilmi�lerdir.�Daha�sonra�ise,�yine�ayn��y�lda�6�A�ustos�43,�26�A�ustos�95�ve�21�Eylül’de�de�78�ki�i�Sivrihisar’a�gönderilmi�lerdir.�Kamplardaki�toplam�yükümlülerin�1869’u��stanbul’dan�olup,�88’i��zmir,�100’ü�de�Bursa’dand�r.�Resmi� verilere� göre� A�kale’ye� gönderilen� toplam� 1400� (G)� grubu� mükellefin�1299’u��stanbul’dand�r.107��

Zorunlu�çal��ma�i�lemleri,�1943�y�l��Eylülüne�do�ru�gev�etilmi�tir.�A�kale’deki�mükelleflerin�bir�k�sm��havalar�n�so�umas��ile�Eski�ehir�Sivrihisar’a�gönderilmi��tir.108��06.12.1943’de�Mükelleflerin�Varl�k�Vergisi�borçlar�n��ödemeleri�için�aile�ve�i��çevrelerinde�çal��t�r�lmalar�na�izin�verilmi�tir.109��

Her�ne�kadar�kanunda,�uygulama�be��y�ll�k�olarak�öngörülmü�se�de,�Varl�k�Vergisi,� kabulünden� on� alt�� ay� sonra,� 15�Mart� 1944’de� kabul� edilen� ve� 17�Mart�1944’de� Resmi� Gazete’de� yay�nlanan� 4530� say�l�� Varl�k� Vergisi’nin� Bakayas�n�n�Terkine�dair�Kanun�ile�tasfiye�edilmi�tir.110�Asl�nda�verginin�tasfiyesinde�ilk�ad�m�17.09.1943’de,�4501�say�l��kanun�ile�at�lm��,�bu�kanunla�hizmet�erbab��ve�seyyarla�r�n�vergilerinin�kald�r�lmas��hakk�nda�maliyeye�salahiyet�verilmi�ti.�Bu�ek�kanun�ile� önemli� bir� k�sm�n�n� �stanbul’a� ait� oldu�u�23.610�mükellefe� ait� 12.266.966� lira�vergi�borcu�silinmi�tir.�Bu�suretle�23�bin�mükellef�ve�12�milyon�bakayan�n�yükü�maliyenin� omuzlar�ndan� kald�r�lm��t�r.111� Vergisi� silinen� bu�mükelleflerin� tama� 104 Akar, A�kale Yolcular�…, s. 110. 105 Bas�nda bu mükellefler için: “Hâlbuki yapacaklar� �ey ne kadar basitti. Borçlar�n�n hepsini de�ilse bile bir k�sm�n� ödemek. Fakat

para h�rs� gözlerini öylesine bürümü�tü ki varl�klar�n�n vergisini de�il, zerresini bile ödemeye yana�mad�lar.” �eklinde haberler ç�km��t�r; Ç�ld�r, agt., s. 82.

106 Akar, Varl�k Vergisi…, s. 71. 107 Ç�ld�r, agt. s. 83; Erzurum’a giden mükellefler �ehirde s�k�nt� yaratm��lar ve polisle münaka�a içerisine girmi�lerdir. 02.07.1943’te,

Erzurum Valili�i taraf�ndan Ba�vekâlet Yüksek Makam�na gönderilen yaz� ile vergi mükellefleri için 70 çad�r�n acilen talebi istenil-mi�tir. Gönderilen yaz�da Vilayet Merkezinde, Varl�k Vergisi mükelleflerinden iki okula 560 ki�inin yerle�tirildi�i ancak bunlardan ia�e amac�yla d��ar� ç�kanlar�n, mahalle aralar�na da��larak kad�nlara sark�nt�l�k ettiklerinden ve polisin uzun süre bu ki�ileri zapt edemeyece�inden dolay� acilen Erzurum’a 70 çad�r�n gönderilerek buradaki mükelleflerin �ehrin güvenli�i aç�s�ndan, �ehir d���n-da tutulmalar� gerekti�i belirtilmi�tir. B.C.A. 030 10 0 0 89 590 12.

108 Akar, A�kale Yolcular�…, s. 137. 109 Ba�vekâletten Dâhiliye, Maliye, Nafia Vekâletlerine 06.12.1943 tarihinde gönderilen yaz�da, Varl�k Vergisi borçlar�n� kanunun

tayin etti�i müddet içinde ödemediklerinden dolay�, çal��ma mükellefiyetine tabi tutulmu� olan vatanda�lar�n, aile ve i� muhitlerin-de çal��arak bakiye borçlar�n� ödeyebilmek imkânlar�n� bulabilmek için aileleri nezdine iadeleri uygun bulunmu�tur. B.C.A. 030 10 0 0 135 971 24.

110 Resmi Gazete Say�: 5657, (17 Mart 1944), Ba�, agt., s. 75. 111 Ökte, age., s. 196.

2/3 • ULUSLARARASI TAR�H ve SOSYAL ARA�TIRMALAR DERG�S� TAR�H�N PE��NDE • 301

m�na�yak�n��(G)�grubundand�r.�Çünkü�(M)�grubuna�dâhil�müstahdem�ve�benzer�leri�daha�önce�vergiden�istisna�edilmi�tir.112�

Varl�k�Vergisi�ödeme�oran��%74,11�olmu�,�Türkiye’nin�tamam�nda�gayrimüs�limlerin�pay��223�milyon�lira� ile�%52’ye�yakla�m��t�r.�Müslümanlar�122,5�milyon�lira�ile��%29,�yabanc�lar�ise�79,5�milyon�lira�ile�%19’u�ödemekle�yükümlü�k�l�nm���lard�r.�Gerçekte,� gayrimüslimler� 166�milyon� lira,�Müslümanlar� 115,3�milyon� lira�yabanc�lar� ise�33�milyon� lira�vergi�ödemi�lerdir.�Böylece�makbuz�kar��l���� tahsil�edilen� yakla��k� 315� milyonun� %53’ü� gayrimüslimler,� %36,5’i� Müslümanlar� ve�%10,5’i� de� yerle�ik� yabanc�lar� taraf�ndan� ödenmi�tir.113� �ngiltere� ve�ABD’nin� tu�tumlar�� dikkate� al�narak� 15�Mart� 1944’te,�Varl�k�Vergisi� ile� ilgili� tüm� cezalar� ve�takibatlar�tahsil�edilmeyerek�108�milyona�yak�n�vergi�alaca���iptal�edilmi�tir.114�

�3. Varl�k�Vergisi’ne�Yönelik�Tepkiler�Varl�k�Vergisi�Kanunu’nun�ba�lang�çta�sert�görünmesi�ve�uygulamada�yumu�

�at�lmas�na� ra�men,� �kinci� Dünya� Sava��� ko�ullar�nda� Almanya’daki� toplama�kamplar�n�� ça�r��t�ran,� mükelleflerin� çal��t�rma� kamplar�na� gönderilmesi� olay�,�k�sa�dönemde�di�er�mükellefler�aç�s�ndan�tahsilât��h�zland�rm���ancak,�d���bas�nda�olumsuz� tepkilerin�yolunu�açm��:� “Varl�k�Vergisi.� Türk�barbarl���n�n�yeni� örne��i.”,� “Irkç�� bir� uygulama:� Türkiye’de� Varl�k� Vergisi.”� �eklinde�man�etler� görül�mü�tür.��

Varl�k�Vergisi’ne�kar���gösterilen� tepkiler�genellikle�Müttefik�ülkelerden�gel�mi�tir.� �ngiltere� göndermi�� oldu�u� notalarla� uygulamay�� protesto� ederken,�ABD’nin�Musevi�kökenli�Ankara�Büyükelçisi�de�uygulaman�n� �rkç�� bir� karakter�ta��d���n�� Washington’a� bildirmi�tir.� Büyükelçi� raporunda:� Ba�bakan� Saraço��lu’nu,�Hitler’e� özenmekle� suçlam��t�r.�Almaya� ise� uygulamadan� �ikâyetçi� olma�m��t�r.115�

�stanbul’da�Rumca�ç�kan�Metapolitefsis�Gazetesi,�Varl�k�Vergisi�Kanunu’nun�yürürlü�e�girdi�i�günden�itibaren�vergi�aleyhindeki�yay�n�na�sistemli�bir��ekilde�devam� etmi�tir.� Bu� yay�nlarda� bir� zamanlar� tarh� edilen� verginin� hatal�� oldu�u,�az�nl�k�okullar�nda�Türk�ö�retmenlerinin�ö�rencilere�kötü�muamele�etti�i�üzerin�de�durularak,�Varl�k�Vergisi�mükelleflerinin�çal��ma�yerlerinden�dönmesi�üzerine�mükelleflere�hitaben�“sizin�için�divan��harplere�verildim”�diyecek�kadar�ileri�gitmi��tir.�Gelinen�durumda�ise�mükellefler�için�genel�af�ilan�edilmesini�talep�etmi�tir.116�

�ngiliz�Ticaret�Odas��taraf�ndan��stanbul’da�ç�kar�lan�27��ubat�1943�tarihli�sa�y�da�y�ll�k�rapor�ba�l�kl��yaz�da,�Varl�k�Vergisi�ile�ilgili:�“Her�hangi�bir�fevkalâde�va�ziyeti�kar��lamak�üzere�munzam�bir�vergi�ihdas�na�hiç�kimse�itiraz�edemez.�Fakat�mükellef�lere�vergi�tahvil�edilirken�hiçbir�sabit�vahidi�k�yasî�gözetilmemi�tir”�denilmi�tir.�Raporda� 112 Ba�, agt., s. 75. 113 Akar, Varl�k Vergisi…, s. 77. 114 Demirci, agt., s. 26. 115 Ç�ld�r, agt., s. 87, 88. 116 B.C.A 030 10 0 0 86 569 8.

302 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

ayr�ca,�bu�kanuna�göre�mükelleflere�temyiz�hakk�n�n�verilmedi�i�ve�icaplar�n�ye�rine�getirilmedi�i�takdirde�mükelleflerin��iddetle�cezaland�r�lmalar��hatta�mecburi�amelili�e� al�nmalar�� gerekti�i� vurgulanm��t�r.� Buna� ilaveten� raporda,� verginin,�yaln�z�sermaye�üzerine�kurulmu��a��r�bir�vergi�olarak�de�il�ayn��zamanda�bütün�piyasan�n�istikrar�n��bozan�bir�vergi�olarak�ortaya�ç�kt����dile�getirilmi�tir.117�

Deutsche�Allgemeine�gazetesinde�28�Ocak�1943’de�“Türkiye’de�Varl�k�Vergi�si”�ba�l����alt�nda�ç�kan�yaz�n�n�Türkiye’nin�Berlin�Büyükelçili�inden�gönderilen,�Frans�zcaya� çevrilmi�� suretinde:� Varl�k� Vergisi’nden� en� fazla� Yahudi,� Rum� ve�Ermenilerin� etkilendi�i� üzerinde� durularak� ciddi� ara�t�rmalar� yap�lmadan� bu�gruptaki�az�nl�klara,�yüksek�oranda�vergi�tarh�edildi�i�vurgulanm��t�r.118�

�ç�bas�nda� ise�uygulama�öncesi�ve�uygulama�s�ras�nda�vergi�desteklenirken,�daha�sonra�bas�n�ikiye�bölünmü�,�bir�grup�verginin�hakl�l���n��savunmaya�devam�ederken�di�er�bir�grup�ise�vergiye�kar���tav�r�alm��t�r.�Bas�nda�kanunun�öne�ç�kar��lan�yan��ahlaki�yönü�olup,�vicdan�meselesi,�memleket�borcu,�sigorta�ücreti,��htikâr�yapanlara�devletin�ilk�ihtar���eklinde�de�erlendirilmi�tir.��

Verginin�kald�r�lmas�n�n�hükümetin�ba�ar�s�zl����olarak�görülmemesi�gerekti��ini� ifade� eden�yazarlar,� verginin�kald�r�lmas�n�n�ve�yükümlülerinin�borçlar�n�n�silinmesinin� bir� ba���� olmad���n�,� verginin� yürürlükten� kald�r�lmas�n�n� yap�lan�her� türlü� takibata� ra�men� tahsil� edilemeyen� vergi� döküntülerinin� üzerine� çizgi�çekilmesi�oldu�u�üzerinde�durmu�lard�r.119���

�Sonuç�Türkiye,�1939–45�y�llar��aras�nda,�uygulam���oldu�u�politika�ile�sava��d���nda�

kalmay��ba�arm��,�Ancak�bu�durum,�onun�ola�anüstü�savunma�tedbirleri�almas��na�engel�te�kil�etmemi�tir.�Al�nan�bu�ola�anüstü�savunma�tedbirleri�ise�ekonomik�ve� toplumsal� ya�amda� bir� tak�m� k�s�tlamalara� yol� açm��t�r.� Böylelikle,� Türkiye�fiilen� sava�a�girmemi�� ise�de�özellikle� ekonomik�alanda� sava��n�ko�ullar��bütün�a��rl����ile�Türkiye’de�hissedilmi�tir.�Bu�nedenle�1939–45�y�llar�,�Tek�Parti�dönemi�nin�en�kritik�dönemi�olmu��ve�hükümeti�ekonomik�anlamda�bir� tak�m�tedbirler�almaya�da�zorlam��t�r.�

Varl�k� Vergisi,�Milli� Korunma�Kanunu� hükümlerine� dayan�larak� uygulama�alan��bulmu�tur.�Savunma�masraflar��alt�nda�zor�durumda�kalan�hükümet,� fiyat�art��lar�n�� önleyememi�,� özellikle� ordunun� ia�esini� sa�lamak� için� yeni� gelirlere�muhtaç�olmu�tur.�Hükümet,�normal�vergi�gelirleri�ile�kar��layamad����bu�gelirleri,�ola�anüstü�vergi�gelirleri�ile�kar��lama�yolunu�tercih�etmi�tir.�Bu�ola�anüstü�vergi�lerin�ba��nda�ise�Varl�k�Vergisi�gelmi�tir.��

117 B.C.A. 030 10 0 0 85 560 19. 118 B.C.A. 030 10 0 0 232 563 2. 119 Yel, agt., s. 174; Haydar Lütfü Ejder, “Türkiye’de Vergi Politikalar�,” G.Ü.�.�.B.F. Dergisi 4/2000, s. 128; Varl�k Vergisi ile ilgili �u tür

de�erlendirmeler de mevcuttur; “Asl�nda verginin uygulanmas� ile ilgili veriler elimizde tam olarak mevcut olmamakla beraber, verginin sava� y�llar�nda epeyce kuvvet kazanan �rkç� ideolojinin etkisi ile az�nl�klara kar�� kullan�lm�� oldu�u bir gerçektir.” Timur, age., s. 188.

2/3 • ULUSLARARASI TAR�H ve SOSYAL ARA�TIRMALAR DERG�S� TAR�H�N PE��NDE • 303

Tepkiler�özellikle�verginin�uygulanmas��s�ras�nda�kendini�göstermi�,�mükelle�fin�ço�u�adlar�na� tarh�edilen�vergi�miktarlar�na� itiraz�etmi�lerdir.�Vergisini�öde�meyen�mükelleflerin�bir�k�sm�n�n�ise,�ülkenin�belirli�bölgelerine�çal��ma�yerlerine�sevk�edilmesi,�Varl�k�Vergisi’ne�kar���olan�muhalefetin�önemli�bir�k�sm�n��do�ur�mu�tur.�Bütün�bunlara� ra�men,�Varl�k�Vergisi,�on�alt��ayl�k�uygulama�süresince�1942�y�l��sonunda�tedavülde�bulunan�paran�n�%43’üne�yak�n�bir�k�sm�n�n�vergi�lendirilmesini�sa�lam��t�r.�Böylece�bu�k�sa�dönemde,�toplam�e�ya�fiyatlar�nda�ve�geçinme� endekslerine� olumlu� bir� etki� yaratm��t�r.� Varl�k� Vergisi,� �kinci� Dünya�Sava��� y�llar�nda,� para� arz�n�� azaltmak,� karaborsa� ile�mücadele� etmek,� a��r�� ka�zançlar�� vergilendirmek� ve� fiyat� art��lar�n�� önlemek� için� bir� kurtar�c�� olarak� gö�rülmü��Ancak,�amaçlad����bu�ekonomik�hedeflere�ula�amam��t�r.�

Varl�k�Vergisi�arac�l����ile�al�nmak�istenilen�ekonomik�sonuçlar�bir�tarafa,��tti�hat�ve�Terakki�ile�birlikte�uygulanmak�istenen�ancak,�tam�anlam��ile�netice�al�na�mayan�“Milli�Burjuvazi”�yaratma�gibi�siyasi�bir�sonuç�da�hedeflenmi�tir.�Böylece,�piyasadaki� az�nl�klar�n� etkinli�i� k�r�l�rken,�Müslüman�Türk�giri�imciler�piyasaya�girme�f�rsat��yakalam��lard�r.��

Varl�k� Vergisi,� Türk� Siyasal� alan�nda� önemli� izler� b�rakm��,� az�nl�k� kesimin�CHP’den�uzakla�mas�na,�özellikle�çok�partili�hayata�geçi��denemelerinde�bu�ke�simin�DP’yi�desteklemelerine�yol�açm��t�r.��

Netice�itibari�ile�Varl�k�Vergisi’ne�yönelik�yap�lan�ele�tiriler�ve�ç�kan�tart��ma�lar,� uygulaman�n� ekonomik� aç�dan� do�ru� olup� olmamas�ndan� ziyade� verginin�niteli�i�ile�ilgilidir.�Zira,�Varl�k�Vergisi,�dönemi�içerisinde�sava���artlar�ndan�dola�y�,�Avrupa’da�uygulanan�sava��vergilerinden�çok�da�farkl��de�ildir.�Bahsi�geçen�Varl�k�Vergisi�ile�Avrupa’da�al�nan�sava��vergileri�aras�ndaki�önemli�farklar:�Ver�ginin�tarihi,�tahsil�süresi,�zorunlu�çal��t�rma�uygulamas�d�r.�Ancak,�bu�farklardan�en�önemlisini�te�kil�eden�ve�en�çok�ele�tiri�almas�na�yol�açan�ise�verginin,�daha�çok�ülkedeki�az�nl�klar�üzerinden�tahsil�edilmesidir.�Bu�durum,�Varl�k�Vergisi’ne�yö�nelik� ele�tirilerin,� özellikle� olumsuz� yönde� ortaya� ç�kmas�nda� büyük� bir� faktör�olmu�tur.120�

120 Ömer Metin Çiftçio�lu, 1945-60 Döneminde �ekillenen Dünya Konjonktüründe Türkiye Ekonomisinin Geli�me ve De�i�me

E�ilimleri, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü �ktisat Ana Bilim Dal� Doktora Tezi, �stanbul, 2008, s. 113.

304 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

KAYNAKÇA��

Ar�iv�Belgeleri�B.C.A.�030�10�0�0�54�353�13.�B.C.A.�030�18�01�02�100�110�14.�B.C.A.�080�18�01�02�101�10�19.�B.C.A.�030�18�01�02�100�110�17.�B.C.A.�030�18�01�02�102�57�10.�B.C.A.�030�10�0�0�144�31�13.�B.C.A.�030�10�0�0�89�590�12.�B.C.A.�030�10�0�0�135�971�24.�B.C.A.�030�10�0�0�85�560�19.�B.C.A.�030�10�0�0�232�563�2.�B.C.A.�030�10�0�0�135�971�23.�B.C.A.�030�10�0�0�86�569�8.�B.C.A.�030�10�135�970�8.�B.C.A.�030�18�01�02�100�113�17.�T.C.�Resmi�Gazete,�Say�:�5255,�12�Kas�m�1942.�T.C.�Resmi�Gazete,�Say�:�5302,�12�Ocak�1943.�TBMM�Zab�t�Ceridesi,�Devre�6,�C.28,��çtima:�4,�TBMM�Matbaas�,�Ankara,�1942.��Kitap�ve�Makaleler��Akar,�R�dvan,�A�kale�Yolcular�,�Varl�k�Vergisi�ve�Çal��ma�Kamplar�,�Belge�Yay�nlar�,��stanbul�2000.�Akar,� R�dvan,� Varl�k�Vergisi� Kanunu,� Tek� Parti� Döneminde�Az�nl�k� Kar��t�� Politika� Örne�i,� Belge�

Yay�nlar�,��stanbul�1992.�Aktar,�Ayhan,�Varl�k�Vergisi�ve�Türkle�tirme�Politikalar�,��leti�im�Yay�nlar�,��stanbul�2000.�Armao�lu,�Fahir,��20.�Yüzy�l�Siyasî�Tarihi�(1914�1995),�Alk�m�Yay�nevi,��stanbul�2005.�Aydemir,��evket�Süreyya,��kinci�Adam,�Remzi�Kitapevi,�C.2,��stanbul�1991.�Ba�,�Hakan,�Varl�k�Vergisinin�Türk�Siyasal�Ya�am�na�Yans�malar�,�Kocaeli�Üniversitesi�Sosyal�Bilim�

ler�Enstitüsü�Uluslararas���li�kiler�Ana�Bilim�Dal��Yüksek�Lisans�Tezi,�Kocaeli�2006.�Çetin,�Hasan,��kinci�Dünya�Sava���Sürecinde�Türkiye’nin�Sosyo�Ekonomik�Durumu�(1939�1945),�Ulu�

da��Üniversitesi�Sosyal�Bilimler�Enstitüsü�Tarih�Ana�Bilim�Dal��Yüksek�Lisans�Tezi,�Bursa�2007.��

Ç�ld�r,� Bülent,� �kinci� Dünya� Sava��� Dönemi� �ktisadi� Tedbirlerden� Varl�k� Vergisi,� Gazi� Üniversitesi�Sosyal�Bilimler�Enstitüsü�Tarih�Ana�Bilim�Dal��Yüksek�Lisans�Tezi,�Ankara�2002.�

Çiftçio�lu,�Ömer�Metin,�1945�60�Döneminde��ekillenen�Dünya�Konjonktüründe�Türkiye�Ekonomisinin�Geli�me�ve�De�i�me�E�ilimleri,�Marmara�Üniversitesi�Sosyal�Bilimler�Enstitüsü��ktisat�Ana�Bi�lim�Dal��Doktora�Tezi,��stanbul�2008.�

Demirci,�Emine,��Çok�Partili�Sisteme�Geçi��Sürecinde�CHP’de��deolojik�Aray��lar�(1945�1950),�Marma�ra�Üniversitesi�Türkiyat�Ara�t�rmalar��Enstitüsü�Türk�Tarihi�Ana�Bilim�Dal��Yüksek�Lisans�Tezi,��stanbul�2007.�

Ejder,�Haydar�Lütfü,�“Türkiye’de�Vergi�Politikalar�,”�G.Ü.�.�.B.F.�Dergisi�4/2000,�ss.�127�132.�Ergeç,� Deniz,�Milli� Burjuvazi� Yarat�lma� Sürecinde� Varl�k� Vergisi’nin� Rolü,� Marmara� Üniversitesi�

Sosyal�Bilimler�Enstitüsü�Yüksek�Lisans�Tezi,��stanbul�2005.�Erkin,�Feridun�Cemal,�Türk�Sovyet��li�kileri�ve�Bo�azlar�Meselesi,�Ba�nur�Matbaas�,�Ankara�1968.�Güne�,� Günver,� “Türkiye’de� Sava�� Ekonomisi� Uygulamalar�� ve� Toplumsal� Ya�ama� Etkileri”,�

Türkler,� (Editörler)�Hasan�Celal�Güzel,�Kemal�Çiçek,� Salim�Koca,�Yeni� Türkiye�Yay�nlar�,�C.17,�Ankara�2002,�ss.615�622.�

Golo�lu,�Mahmut,�Milli��ef�Dönemi�(1939�1945),�Kalite�Yay�nlar�,�Ankara�1974.�

2/3 • ULUSLARARASI TAR�H ve SOSYAL ARA�TIRMALAR DERG�S� TAR�H�N PE��NDE • 305

����������������Gönlübol,�Mehmet�Sar,�C.,�Olaylarla�Türk�D���Politikas�,�A.Ü.S.B.F.�6.�Bask�,�Ankara�1987.�Hayto�lu,�Ercan,�“Türkiye’de�Demokratikle�me�Süreci�ve�1945’te�Çok�Partili�Siyasi�Hayata�Geçi�

sin�Nedenleri�(1908�1945)”�PAÜ�E�itim�Fakültesi�Dergisi,�Say��3,��1997,�ss.�46�56.�Kafao�lu,�A.�Ba�er,�Varl�k�Vergisi�Gerçe�i,�Kaynak�Yay�nlar�,��stanbul�2005.��Kara,� Bülent,� Tabiiyetten� Vatanda�l��a� Geçi�� Sürecinde� Türkiye’de� Az�nl�klar� (1923�1950),� Atatürk�

Üniversitesi�Sosyal�Bilimler�Enstitüsü�Tarih�Ana�Bilim�Dal��Doktora�Tezi,�Erzurum�2004.�Koçak,�Cemil,�Siyasi�Tarih,�(Yay.�Yön.�Sina�Ak�in)�Türkiye�Tarihi:�Ça�da��Türkiye�1908�1980,�C.4,�

Cem�Yay�nlar�,��stanbul�1992.��Koraltürk,�Murat,�“Türkiye�Ekonomisi�(1936,1960)”,�Türkler,�(Editörler)�Hasan�Celal�Güzel,�Ke�

mal�Çiçek,�Salim�Koca,�Yeni�Türkiye�Yay�nlar�,�C.17,�Ankara�2002,�ss.581�597.�Ökte,�Faik,�Varl�k�Vergisi�Facias�,�Nebio�lu�Yay�nlar�,��stanbul�1951.�Pur,�Hüseyin�Perviz,��Varl�k�Vergisi�ve�Az�nl�klar,�Eren�Yay�nc�l�k,���stanbul�2007.�Soysal,��smail,�Türkiye’nin�D���Münasebetleriyle��lgili�Ba�l�ca�Siyasî�Ara�t�rmalar,�Türkiye����Bankas��

Yay�nlar��TTK.�Bas�mevi,�Ankara�1990.��en�ekerci,�Erhan�Gülcan,�Y�lmaz,�Türk�Devrim�Tarihi�ve�Atatürkçülük,�Alfa�Akademi�Yay�nlar�,�

�stanbul�2006.�Timur,�Taner,�Türk�Devrimi�ve�Sonras�,��mge�Yay�nlar�,�Ankara�1994.�Ülman,�Haluk,�“(1923�1968)�Türk�D���Politikas�na�Yön�Veren�Etkenler”,�A.Ü.S.B.F.� � �Dergisi,�C.�

XXIII.�Ankara�1985.�����������Weisband,�Edward,��kinci�Dünya�Sava���ve�Türkiye�(Çev.�M.A.Koyaba��Örgen�U�urlu),�Ör�

gün�Yay�nlar�,��stanbul�2002.�Yel,�Serkan,�Varl�k�Vergisi�Kar��s�nda�Az�nl�klar�n�Tutumu,�Dumlup�nar�Üniversitesi�Sosyal�Bilimler�

Enstitüsü�Tarih�Ana�Bilim�Dal��Yüksek�Lisans�Tezi,�Kütahya�2009.�Ye�il,�Ahmet,�Türkiye’de�Çok�Partili�Hayata�Geçi�,�Kültür� ve�Turizm�Bakanl����Yay�nlar�,�Anka�

ra1988.���

306 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

EK.�1��Varl�k�Vergisi�borçlar�n��zaman�nda�ödemeyen�55�ya��n��geçmi��mükelleflerin�

çal��ma�mecburiyetine�tabi�tutulmas�,�20.01.1943.���

2/3 • ULUSLARARASI TAR�H ve SOSYAL ARA�TIRMALAR DERG�S� TAR�H�N PE��NDE • 307

308 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3