1

2 3

indekiler

evirenin nszTora nszbranice Okuma Rehberi Detayl Peraa ndeksiTora Okuma Berahalar Aftara Okuma Berahalar

Tora Aftara

BERET 69 266

NOAH 86 269

LEH LEHA 103 271

VAYERA 117 274

HAYE SARA 134 277

TOLEDOT 146 281

VAYETSE 158 285

VAYLAH 174 289

VAYEEV 191 292

MKETS 204 295

VAYGA 221 298

VAYH 234 300

ZEL GNLERDE OKUNAN PERAALAR

RO HODE PERAASI 247 302

HANUKA PERAASI 249 312

TAANT PERAASI 260

SZLK 318

4 5

ndex

Perek 1Bereit

1. Yaratl; lk Gn . . . . . . . . . . . . . . . . . . 692. kinci Gn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 693. nc Gn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 704. Drdnc Gn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 705. Beinci Gn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 716. Altnc Gn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71

Perek 27. abat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 738. nsan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73

Perek 39. Kadna Verilen Lanet . . . . . . . . . . . . . . . 7710. Adama Verilen Lanet . . . . . . . . . . . . . . 7711. Kovulu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78

Perek 412. Kayin Ve Evel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78

Perek 513. lk ve kinci Nesiller . . . . . . . . . . . . . . . . 8114. nc Nesil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8115. Drdnc Nesil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8216. Beinci Nesil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8217. Altnc Nesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8218. Yedinci Nesil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82

19. Sekizinci Nesil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8320. Dokuzuncu Nesil . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8321. Onuncu Nesil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8322. Noahn ocuklar ve Devler . . . . . . . . . 84

Perek 623 . Karar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .84

Noah 24. Noah Ve Dnemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8625. Byk Tufan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .86

Perek 7Perek 8

26. Tufandan Sonra . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91Perek 9

27. Gkkua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9328. Kenaan Lanetleniyor. . . . . . . . . . . . . . . . 94

Perek 1029. Yefet Ve Hamn Soylar . . . . . . . . . . . . . 9530. Kenaann Soyu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9631. emin Soyu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .97

Perek 1132. Babil Kulesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9833. Onbirinci Nesil . . . . . . . . . . . . . . . . . .9934. Onikinci Nesil . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9935. Onnc Nesil . . . . . . . . . . . . . . . . .10036. Ondrdnc Nesil . . . . . . . . . . . . . . . 10037. Onbeinci Nesil . .. . . . . . . . . . . . . . . . 100

6 7

38. Onaltnc Nesil . . . . . . . . . . . . . . . . . .10039. Onyedinci Nesil . . . . . . . . . . . . . . . . . 10140. Onsekizinci Nesil . . . . . . . . . . . . . . . . . 10141. Avram . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .101

Perek 12Leh Leha

42. Avrama Yaplan ar Ve G . . . . . . 10343 . Dertler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .104

Perek 13Perek 14

44. Sava . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107Perek 15

45. Paralararas Antlama . . . . . . . . . . . . 109Perek 16

46. Yimaelin Doumu . . . . . . . . . . . . . . . . 111Perek 17

47. Snnet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11348. Szlerin Tutulmas . . . . . . . . . . . . . . . . 115

Perek 18Vayera

49. Ziyaretiler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117Perek 19Perek 20

50. Sara Ve Avimeleh . . . . . . . . . . . . . . . . 125Perek 21

51. Yitshak Ve Yimael . . . . . . . . . . . . . . . . 127

52. Beer evadaki Antlama . . . . . . . . . . . . 129Perek 22

53. Snav . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13054. Rivka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .133

Perek 23Haye Sara

55. Sarann lm . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134Perek 24

56. Yitshak in Bir E. . . . . . . . . . . . . . . . . 136Perek 25

57. Avraamn Son Gnleri . . . . . . . . . . . . 14358. Yimael . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .144

Toledot 59. Yaakov Ve Esav . . . . . . . . . . . . . . . . . 146

Perek 2660. Yitshak Ve Pelitiler . . . . . . . . . . . . . . . 14761. Esav Evleniyor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151

Perek 2762. Beraha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151

Perek 28Vayetse

63. Yaakovun Yolculuu . . . . . . . . . . . . . . 158Perek 29Perek 30Perek 31Perek 32

8 9

Vayilah 64. Yaakov Esavla Karlayor . . . . . . . . . 174

Perek 3365. eheme Var . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179

Perek 3466. Dina Olay . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .179

Perek 3567. Bet-Ele Ynelik Hazrlk . . . . . . . . . . . 18368. Bet-El . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18469. Yaakovun Oullar; Yitshakn lm . 185

Perek 3670. Esavn Soyu . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18671. Seirin Soyu . . . . . . . . . . . . . . . . . . .188 72. Edom Krallar . . . . . . . . . . . . . . . . . . .189

Perek 37Vayeev

73. Yosef Satlyor . . . . . . . . . . . . . . . . . .191 Perek 38

74. Yeuda Ve Tamar . . . . . . . . . . . . . . . . . .195Perek 39

75. Yosefin Snav . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198Perek 40

76. Esirlerin Ryalar . . . . . . . . . . . . . . . . 201Perek 41

Mikets 77. Yosefin Ryalar Gerekleiyor . . . . . . . 204

Perek 42Perek 43Perek 44

Vayiga 78. Yosef Kimliini Aklyor . . . . . . . . . . . . 221

Perek 45Perek 46

79. Yaakovun Ailesi . . . . . . . . . . . . . . . . . 22780. Yaakovun Msra Gelii . . . . . . . . . . . 229

Perek 47Vayhi

81. Yaakovun Son Gnleri . . . . . . . . . . . 234Perek 48Perek 49

82. Berahalar: Reuven, imon, Levi . . . . . . 23783. Yeuda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23884. Zevulun . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23985. Yisahar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23986. Dan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23987. Gad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23988. Aer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24089. Naftali . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24090. Yosef . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24091. Binyamin; lk kitabn sonu . . . . . . . . . . 241

Perek 50

10 11

ZEL PERAALAR

Ro Hode Peraas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247Hanuka Peraas . . . . . . . . . . . . . . . . . . .249Taanit Peraas . . . . . . . . . . . . . . . . . . .260

AFTARALAR

Aftarat Bereit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266Aftarat Noah . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269Aftarat Leh Leha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271Aftarat Vayera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .274Aftarat Haye Sara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277Aftarat Toledot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281Aftarat Vayetse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285Aftarat Vayilah . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289Aftarat Vayeev . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292Aftarat Mikets . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295Aftarat Vayiga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298Aftarat Vayh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300Aftarat Erev Ro-Hode . . . . . . . . . . . . . . 302Aftarat abat Ro-Hode . . . . . . . . . . . . . . 306 Aftarat abat Hanuka ( I ) . . . . . . . . . . . . 312 Aftarat abat Hanuka ( II ) . . . . . . . . . . . 316

SZLK 318

Katkda Bulunanlarn Sz

imon Atsadik Dnya ey zerinde durur der : Tora renmek, Avoda ( Tanrya hizmet = Dua ), Gemilut Hasadim ( yilik yapmak ) Toplumumuzda Avoda, sinagoglarmzda yerine geti-rilirken, Gemilut Hasadim de birok kurumlarmzn devamll ve bu kurumlardaki gnlller sayesinde en iyi ekilde yerine getirilmektedir. Yaammzn her ann kutsallatrmamz salayan mz Tora ve bu almak iin gereken yol olan Tora renimi :Hahamlarmzn dedii gibi Tora renmek iin zaman ayr ve bunun iin kendine bir retmen se ( Ase Leha Rav) . Biz bu amala 15 yldr her hafta Rav Yitshak Haleva nn nderliinde balayp bugn de Rav Nafi Haleva ile devam ettirdiimiz Tora sohbetleriyle yaammza anlam kattk. ki kii bir araya geldiinde ve Tora konuulduunda Tanr aralarnda yer alr ve ortam kutsiyet kazanr. Bu ortam bize salayan Rav-larmza kran ve sayglarmz sunarz. Kendimizi bu konuda gelitirdike evremize de bunu aktarmaya ve eitli vesilelerle kardmz kitaplar sayesinde de toplumumuzu bilinlendirmeye ve bilgimizi payla-maya baladk. Ancak, yaptklarmzn hibiri engin

12 13

Toramz okuyup anlamaya ynelik derin bir alma deildi.

m En Kemah En Tora Un yoksa Tora da yokturm En Tora En Kemah Tora yoksa Un da yoktur

Yahudilik maddiyatla maneviyatn bir btn olduunu ve birbirinden kopamayacan belirtmektedir.

Un kendi bana bir gda deildir ve insan doyurmaz. lenmeyip kendi halinde brakldnda hibir ilevi yoktur; zerinde allmal, yourup sevgi ve sabrla ekillendirilmelidir. Toray da hayatmz boyunca kk yatan itibaren okumak, dinlemek, renmek, zerinde durup dnmek, yorumlamak, uygulayp gelecek kuaklara devretmek gerekir. Torasz hayat; iek amayan bir aaca, susuz, a bir bedene benzer. Bu yzden grevimiz gelecek nesillerin salam kkle-re, her trl frtna ve rzgara kar dayankl dallara sahip aalar gibi olmasn salamaktr.

m Lo Ahav Ematay ? imdi deilse ne zaman ?

Bizler bu amala yola karak, Toray renme ve retme konusundaki eksiklii gider-meye ynelik Torann aklama ve yorumlaryla birlikte Trke

evirisi projesini balattk. Torann ilk kitab Bereiti bitirerek toplumumuza sunmaktan byk gurur ve mutluluk duyuyoruz. Tanr bu projeyi tamamlamam-za yardmc olsun. Kitabn toplumumuzun yaamna k ve tm insan-la bar getirmesini dileriz.

Baruh eeheyanu Vekiyemanu Veigiyanu Lazeman aze .... Bizi yaatan , ayakta tutan ve bu gnlere eritiren Tanrmz Mbarektir

14 15

Tora ile ilgili zamanmza kadar, anladmz dilde her-hangi bir yorum aransa idi bulmak imkanszd. Konu-yu tercme etmekten ileri gidilemezdi.

Amerika ve Avrupa lkelerinde buna bir zm bu-lan bilgi sahibi kiiler, ngilizce ve Franszca yorumlar yaparak halk bilinlendirdiler. Fakat Trke olarak Tora yorumu bulmak imkanszd.

Haftann Peraas ad ile kan haftalk brorlere ilaveten daha geni bilgi veren yorumlar kitab gne gibi dodu.

renmek isteyenleri aydnlataca, Toraya susam kiilere hayat verecei umudundayz. Yalnz Bereit blmn ieren bu gzel kitab hazr-layan herkese baarlar diler devamn Ulu Tanrdan dileriz.

YEALEM AD... PAOLEHEM

BET DN

Rav Yitshak Haleva Rav zak Alaluf

Rav Moe Benveniste Rav Nafi Haleva

Rav Yeuda Adoni Rav zak Peres

Elul 5762Eyll 2002

16 17

nsanlk tarihinin bilinen ilk din disiplini Museviliin Tanrsal kaynakl metni Tora, atalarmz srailoul-lar araclyla tm insanla hediye edildii andan balamak zere yeryz yaamn ok derinden etkile-mi olup, insanl en geni anlamyla doruya, iyilie ve gzellie ynlendiren bu etkisini sonsuza kadar srdrecei kukusuzdur.

Torann ezeli ve ebedi niteliinin temel nedeni, Onun dorudan Tanrsal kaynakl oluu konusunda hibir kukuya yer olmay ve bu niteliinin Tanrsal teminat altnda bulunmasdr.

Bunun yannda, atalarmz srailoullarndan bala-mak zere biz Musevilerin her devirde ve her nesilde Toray insanla hediye edildii aynlkta koruyup Onu gelecee aktarma konusunda gsteregeldiimiz zen, buyruklarn tmyle yerine getirmede sergile-yegeldiimiz duyarllk ve bu kutsal metne getiregel-diimiz aklama ve yorumlamalar, Torann; bizlere tebliinden bu yana yaklak 34 asr gemi olmasna karn Onun yalnz gncelliini korumasna deil, insanln geleceine de ynelik olarak en hakiki yol gsterici olmasnn ana nedenleri olmutur.

Ki ? Hohmathem Uvinathem Leene Aamim Tora sizin, dnyann hikmet anlay olacaktr

Gerekten de Musevi din disiplini, Tora iinde aka belirtilen ilahi maksatlarla elimemek zere, tm kutsal metinlerin aklanma ve yorumlanmasn tevik ettii gibi, bunu her Musevi inanls iin kutsal bir dev olarak nitelendirir.

Musevi din disiplinine ilikin klliyatlarn, niceliksel bakmdan da, niteliksel bakmdan da, neredeyse ba-kaca hibir disiplinde rastlanamayacak kadar ok eitlilii ve ok renklilii, bu dev-lendirmenin biz Musevi inanllarnca ne derecede istekle stlenildii-ne ve bu alanda yaplan fikri almalarn zenginliine ilikin en belirgin kantlara iaret eder.

u anda elimizde bulundurduumuz bu kitap, ite by-lesi bir gnll stlenimin Musevi gelenekleri ere-vesindeki en yeni ve bence en isabetli rnlerinden biri olarak somutlam bulunmakta, bu arada ok nemli bir boluu doldurucu vasfyla da belirgin bir nem tamaktadr.

Musevi kltr kavramn bence ok doru anlayan bir grup aydn gencimizin giriimiyle balatlan ve tamamlandnda hi kuku duymuyorum ki mkem-mel bir eser niteliine kavuacak olan bu alma, kutsal Toramz zgn metninden okuyamayan din-

18 19

dalarmz iin ok mkemmel bir rehber olaca gibi, Musevilik konusunda daha fazla bilgi edinmek isteyen aratrmaclar iin de birinci elden yetkin ve gvenilir bir kaynak oluturacaktr.

Bu konuda beni asl duygulandran, bu bir grup aydn gencimizin giritikleri bu gerekten byk ite gster-dikleri azim, irade ve zverili almadr. Bu genleri-miz Toramzn en nemli buyruklarndan olan Lilmod Ulelamed Limor Velaasot renip-retme ve devlenip-Uygulama ilkelerini anlayp deerlendir-medeki maharetleri bence her trl takdir duygusu-nun stndedir.

Bendeki; Museviliin bylesi gnll aydn dinda-larmzn omuzlarnda ycelmesini srdrecei konu-sundaki gveni tazeleyen bu genlerimize teekkr ediyor, onlar kutluyor ve balattklar ii tamamna erdirmek iin gstereceklerinden emin bulunduum gayretlerine dualarmla katlyorum.

Hizku Veimtsu Veasu Hayil

Hahamba VekiliRav Yitshak Haleva

Elul 5762Eyll 2002

nsz

Neden?

ounluu 15. yzyln sonunda spanya ve evresin-den g etmi olan Trkiye Yahudileri iinde ok az kii, Yahudilikin temel kitab olan Torann, ondaki derin ve esiz retinin gzelliini tatmaya hak kaza-nabilmiti. Bunun en nemli sebebi Yahudilikin ana-dili olan branice konusunda halk iindeki genel bilgi eksikliiydi. Byle bir ortamda, Rabi Yaakov Huli ortaya km, halkn anlayabilmesi iin Ladino dilin-de yazd Meam Loez adl esiz yaptn oluturmutu. Rabi Yaakov bu eserinde Toray en bandan itibaren ele alan, gerek Talmud, gerek Alaha, gerekse de Mid-ra kaynakl bilgilerden, muhteem bir antoloji olu-turmutu ve neredeyse her eve giren bu kitabn okun-mad masa yok gibiydi. Bu ekilde halk, mirasna tekrar aina olabilmiti.

Artk Ladinonun da Trkiyede unutulmaya yz tut-tuu bir ortamda, braniceye de ok aina olmayan Trkiye Yahudileri iin Tora, ister istemez bir bilin-meyen haline gel-meye balad. Yahudiler ne yazk ki Yahudiliki, kendisinden deil d kaynaklardan ren-mek, nemli bir blm yanl, hatal ya da sorunlu olan eitli bilgi ve felsefelere maruz kalmak zorunda

20 21

kaldlar. Bu sebeple Rabi Yaakovu ok daha kk bir apta rnek alarak, Toray, 3300 yl akn bir sredir Yahudiler tarafndan anlald ve uygulan-d ekliyle, aklamalarla zenginletirilmi olarak ve Trke hazrlamaya karar verdik.

Hal-i hazrda, Torann; daha dorusu Tanahn, Kitab- Mukaddes irketi tarafndan yaplm olan iki evirisi mevcut. Bunlarn ilki olduka eski bir Trke ile yazlm olduundan, irket yeni ve daha anlalr bir eviriyi piyasaya srd. Her iki evirinin metinsel anlamda olduka titiz ve mkemmele yakn bir al-ma olduu kesinlikle inkar edilemez. Ancak biz Yahu-dileri, ve Yahudilik hakknda gerek bilgi almak isteyen kiileri asl ilgilendirmesi gereken, Tora metni-nin salt evirisi deil, bu metnin ve ardndaki kkl kanuni ve felsefi gelenein eliinde Yahudilerce anlalma ve uygulanma ekli olmaldr. Zira Torann herhangi bir evirisi, metinsel ve filolojik bakmdan ne kadar doru grnrse grnsn, geleneksel baz aklamalarn refakati olmad srece, yanltc hatta zellikle Yahudi kanunu sz konusu olduunda yanl olmaktan kurtulamaz. Daha da nemlisi; Tora, Yahudiler iin Eski Ahit deildir. nl otorite Rainin dedii gibi: [Torann szleri] Senin gznde bayat ve modas gemi birer dogma gibi olmasnlar; aksi-ne Toray herkesin renmek iin kotuu yepyeni bir

reti olarak gr (Devarim 6:6, Rai o.a.). Ksacas Tora evirisi konusunda aada geni olarak belirti-len kriter ve endieler, mutlaka gz nnde tutulmal-dr. Her eye ramen Kitab- Mukaddes evirilerinin metinsel titizlii gzard edilemez. Bu adan, eviri-miz bu noktada sadece Tora ile snrl kalacandan, zellikle aklamalardaki, Torann be kitabnn son-rasna yaplan gndermelerle ilgili fikir edinmek iin Kitab- Mukaddes evirisi nemli bir yardmc olacak-tr. Bu sebeple, Tanahn blmlerinin branice isimle-riyle, sz konusu kitaptaki isimleri eleyen bir tabloyu ileride bulabilirsiniz.

eviri zerine

Bir evirmen, elindeki kitab evirmeye balamadan nce, bir noktay kesin olarak bilir: eviri hibir zaman orijinalin deerinde olamaz; zira zellikle dil-den kaynaklanan nanslarn nemli bir blm eviri srasnda yok olacaktr. Hele sz konusu kitap, Yahudilikin en kutsal kitab, yaam rehberi, dnya medeniyetinin temeli olan Tora olunca, elimizdeki evirinin, aslnda orijinalin sadece sonsuzda biri olmaktan teye geemeyecei aktr. Zira burada sz konusu olan, sadece dilden kaynaklanan kayplar deildir.

Toradaki birok kural, szcklerin cmle iindeki

22 23

dizililerine, hangi szcn cmlenin neresinde ve hangi szce yakn kullanldna, ayn szcn Torann bambaka bir yerinde hangi cmlede ne pozisyonda yer aldna ve bunun gibi birok gelenek-sel ynteme baklarak trer. zellikle de branice ve Trkenin, cmleii szck sralamas asndan nere-deyse tamamen zt olduklar dnldnde, tam bir analizin eviri metni zerinde yaplabilmesinin mm-kn olmad anlalacaktr.

Baka bir nemli sorun, deyimlerle ilgilidir. Torada deyimlerin nemli bir yeri vardr ve birok evirinin yapt gibi bunlar olduklar gibi evirmek, metnin gerek anlamn saptracaktr. rnein Kelleyi kol-tua almak gibi bir deyimi, [zellikle de koltuk sz-cn de dier anlamna gre dnerek!] deyimsel anlamnn bilinmedii bir baka dile, olduu gibi ev-rildiini bir dnn!

Szl Torann geleneklerinden bir tanesi de, Torann deyimlerle bezenmi dilini nasl anlamak gerektii zerinedir. Bu adan, rnein, olduu gibi evril-diinde gzlerin arasnda (emot 13:9) anlamna gelen szlerin, aslnda, san balama izgisinin hemen stnde merkezi bir yeri belirttiini Szl Toradan renmekteyiz. Bu, Devarim 14:1den de dolayl ola-rak anlalmaktadr. Dolaysyla bu ifadeyi olduu gibi evirmek sadece geleneksel bilgilere aykr olmakla

kalmayacak, ayn zamanda yanl olacaktr.

Talmud eviri konusunda ok nemli bir retide yle demektedir: Bir pasuu tam anlamyla eviren, metni yanl sunmu olur. Dier yandan kendisinden ekleme yapan kii ise, Toraya kfr etmektedir (Tal-mud Kiduin 49a; Tosefta Megila 3:21). Anlald zere Talmud, evirmenin ne zaman dorudan, ne zaman deyimsel anlama gre hareket etmesi gerektii-ni bilmesinin ok nemli olduunu belirtmektedir. Dier yandan kimse kafasndan ekleme yapamaz. Ne zaman ne yaplaca konusundaki karar, tamamen kabul edilmi gelenekleri bilmek ve ona uygun dav-ranmakla birebir balantldr.

Torann evirisi sz konusu olduunda byk nem kazanan bir baka konu da kanuni blmlerle ilgili eviridir. Torann kendine zg dili, eitli sebepler-den dolay ifrelidir ve baz durumlarda bir kanunun uygulamasyla ilgili metin okunduunda varlan sonu, o kanunun pratikteki uygulamasyla farkllk gstere-bilir. Bu konuda herhangi bir yorum yapmadan nce, her trl detay ve dilsel kullanm analiz etmi olan Talmud konusunda uzman olmak gerekir. Torann birok kanunla ilgili stili, herhangi bir durumdaki en u rnei vermektir. Bunun altndaki durumlar ya zaten aktr, ya da bu u durumdan tretilerek renilir. Byle rnekler, Tora hakkndaki bilgisi

24 25

sadece dz [ve eviri] metin okumakla snrl kiilerin, okuduklar hakknda yersiz ve yanl yorumlar yap-masna; hatta baz ifadelerin Yahudi aleyhtarlna alet edilmesine kadar gidebilmitir. Bu durumun, bin-lerce yllk kkl gelenekten haberdar olunmamasn-dan kaynakland aktr. Dolaysyla, Torann bu kkl gelenein rehberlii olmakszn yorumlan-masnn son derece yersiz ve hatal kaaca aklda tutulmaldr.

eviri Nasl Yapld?

Tm bunlar syledikten sonra akla, elinizdeki eviri-yi yapan kiinin bu gerekli nitelikleri karlayp kar-lamad sorusu doal olarak gelecektir. Cevap hayr-dr. Bu sebeple uzmanlar tarafndan gerekletirilen kontrol mekanizmasn geni tutmaya zen gsterdik.

eviri zgn branice metinden yapld; fakat konu-nun uzman olan Yahudilerce yaplm iki farkl ngi-lizce eviri srekli olarak gz nnde bulunduruldu. Bu evirilerden zellikle Rabi Arye Kaplann yapm olduu The Living Torah, daha anlalr ve alternatif evirilere yer verdii iin arlkla kullanld. Bu al-ma ylesine titiz bir ekilde yaplm ki, u anda oku-makta olduunuz nsz bile eviride kullanlan kriter-ler konusunda Rabi Kaplann kendi yazd nszden baz blmleri iermektedir. The Living Torah zel-

likle, dini ve dind birok kaynak zerinde yapm olduu aratrmalarla ne kan bir kitap. Rai, bn Ezra, Ramban gibi klasik otoritelerin yannda, birok antik kaynak ve eitli evirilerden yararlanarak, esiz bir eser ortaya karlm.

Fakat her zaman bu kitab takip ettiimiz sylenemez. Baz durumlarda dier kaynak The Artscroll Chumash Stone Editiona dayandk. Rabi Natan Scherman tarafndan yaplan bu eviri, klasik otoriteler arasnda gr ayrl sz konusu olduunda, en klasik ve kabul edilen otorite olan Rainin grn takip etmeyi semi.

Bu eviriyi The Living Torahtan ayran en nemli zellii, kelime kelime eviri konusunda gsterilen olaanst titizlik. Bu sayede, Torann, daha nce bahsedilen trdeki analizi iin, alelade bir evirinin salayacandan daha yksek bir imkan sunmakta.

evirimiz genelde srtn bu iki salam dayanaa yasl-yorsa da, baz durumlarda, klasik otoriteler ya da Tar-gum gibi klasik evirilerden de dorudan yararlanm-tr.

The Living Torah ya da The Artscroll Chumashn her ikisinin de takip etmedii bir gre yer verdiimiz zamanlar seyrek de olsa oldu.

eviri konusunda ortaya kan glklerden biri,

26 27

Tora hakknda yaplan aklamalarn hangisini hangi durumda takip etmenin daha uygun olacayd. Basit yntem, her zaman ayn otoriteyi takip etmek olurdu; fakat bu, sz konusu otoritenin stili uyarnca, birok yerde aklktan vaz gemek anlamna gelebilir, ya da ok uzun aklamalar gerektirebilirdi. Dahas, tek bir otoriteyi takip etmek, evirmenin dier otoriteleri yarglama hakkn kendinde bulduu anlamna gelebi-lirdi. Bu sebeple, deiik yerlerde hangi otoriteyi takip edeceimize dair karar, aklamann basit anlaya uygunluu gz nnde bulundurularak verildi. Bura-da nemle vurgulanmas gereken nokta udur: Her-hangi bir yerde bir otoriteyi tercih ettiimizde, onun en doru, dierlerinin ise pek akla yatkn deil olduunu dndmz sonucu karlmamaldr. Bu tip bir yargda bulunmak bizim haddimize deildir. Tercih konusundaki tek kriter, evirinin anlalrl konusunda en basit ve ak aklama olmasdr ve bu da evirmenin subjektif olduunu itiraf ettii bir seimdir.

Bu konudaki istisna, Tora kanununun sz konusu olduu yerlerdedir. Buralardaki eviriyi yaparken, pasuun tam anlamndan ok, kkl Yahudi kanunu-nun belirledii karar gz nnde tuttuk. Bu, oun-lukla, Rambamn kanun kodu Yad Ahazakay takip etmek anlamna gelmektedir. Torann kanun konu-

sundaki bir ifadesinin, dorudan evrildii takdirde ok yanl sonulara yol aaca kesindir. Byle bir durumda dorudan eviri, rnein Vayikra 20:14te fazladan bir kiinin masum yere idam edildii, ya da emot 21:24te tazminat yerine bir kiinin gznn karld gibi yanl yorumlarla sonula-nabilir. Ksa-cas Tora kanunu sz konusu olduunda, edebi ya da metinsel endieler ikinci planda kalmaldr ve bu konuda Rabi Arye Kaplann stili benimsenmitir.

Alternatif evirilerin sz konusu olduu durumlarda, bunlara metin altlarndaki aklamalarda yer verdik. Baz ok karmak pasuklarda, alternatiflerin de ok fazla olduu durumlar oldu. Alternatiflerde, bir otori-tenin grn geni bir ekilde incelemektense, bir cmlelik eviri ile bunu yanstmay tercih ettik.

eviride kullanlan Trkenin mkemmel olduuna dair bir iddiamz yok. Temel hedefimiz okuyann anlamakta glk ekmeyecei, ama bunun, gerek bilgiden soyutlanma pahasna gereklemeyecei ekil-de bir eviri sunmak oldu. Bu arada, yaygn olarak bilinen baz aklamalarn dayand cmlesel yaplar korumaya altmz yerler de oldu; bu adan baz cmleler devrik ya da gereksiz grnen tekrarlar ie-recek ekilde evrildi.

Yine de baz durumlarda The Living Torahn kullan-d baz yntemlerle okumay kolaylatrmaya al-

28 29

tk. Torada ok fazla geen ve balacnn yerine virgller, dedi szcnn yerine de trnak iaretle-ri kullandk. Baz durumlarda dedi szcn, konumann gidiatna gre cevap verdi gibi alter-natifler kullanarak evirdik ve bunu Rabi Arye Kap-lana dayanarak yaptk. Fakat buna ramen, byk fark yaratmayacaklar yerlerlerde, btnl salaya-bilmek asndan sz konusu deiiklikleri yapmaktan kandk.

Toradaki insan isimleri genel olarak kiinin babas ile zdeletirilerek verilmektedir. Bu durum daha ok ikinci kitap emottan itibaren kendisini gstermekte-dir. Byle durumlarda; [zellikle atasal zinciri vurgu-lama amal istisnalar haricinde] rnein Nahon ben Aminadav eklindeki ismi bir btn olarak kabul ettik ve Aminadav olu Nahon eklinde evirmeyip, olduu gibi brakmay uygun grdk.

Bir baka konu da Tanrnn farkl simleri ile ilgili olarak karmza kt. Genel olarak Tanrnn sminin dz metinde ne kt durumlar haricinde, okuma kolayln salama asndan Tanr kullanm ile yetindik. Dier durumlarda Tanrnn orada geen smini ya dorudan, ya da anlamsal olarak verip, aklamalarda geniletmeyi amaladk. Tanrnn Drt Harfli sminin zellikle nem kazand yerlerde ise sim anlamna gelen ve Tanrnn smini bo yere

kullanmamak (emot 20:7) iin tercih edilen A?em szcn tercih ettik. [Tanrnn smi ile ilgili nem-li bir uyarda bulunmak iin bu nokta sanrz uygun olacaktr. Tanrnn smi son derece Kutsaldr ve bo yere kullanlamaz. Bunun yannda bir yere yazld zaman da silinemez ya da bu yer yrtlamaz, pe at-lamaz. Elinizdeki kitap Toradr ve her eyin stnde Tanrnn smini ierdiinden yksek derecede kutsi-yete sahiptir. Bu adan; kutsiyete uygun saygy gs-termeniz arz olunur].

evirimizi biraz farkl klan bir zellik; her szcn evrilmemi olmas olsa gerek. Baz terimleri, gerek eviri gerekse de aklama metninde branice olarak brakmay tercih ettik. Bununla iki eyi amaladk. ncelikle bu tip szcklerin tek kelimeye indirgene-rek evrildikleri zaman anlam kaybna uramas, dahas, evrilmi haliyle okuyucuya ok da bir anlam ifade etmemesi bizi dndrd. kinci olarak, bu terimler Yahudilikte ya sklkla kullanldklar, ya da belirli baz zel terimleri ifade ettikleri iin, olduklar gibi bilinmesinde fayda grdk. Bu adan, rnein Neseh szcn, okuyucuya pek bir ey ifade etme-yen, ya da etse bile tam nitelii hakknda pek bir fikir vermeyen dkmelik sunu evirisiyle sunmaktansa, olduu gibi Neseh eklinde brakmay uygun bulduk. Bu gibi szckleri, kitabn en arkasnda bir szlkte

30 31

toplayarak mmkn olduu kadar geni aklamalar vermeye altk [Konu konuyu anca szlk, kendi iinde de biraz geniledi; ama bunun sadece kazan olduunu dnyoruz]. Bu ekilde, anlamsz ya da yar anlaml eviriler yapmaktansa, okuyucunun bra-nice szck daarcn geniletmeyi daha uygun gr-dk. Baz durumlarda ayn cmlede birden ok evril-memi szcn varl, okuyucu iin zorluk yaratabi-lir. Fakat yine de, anlam kaybn gze almaktansa, okuyucunun kk bir gayret gstereceine dair inan-cmz ar bast.

Genel olarak metin evirisini kolay okunabilir, bir ocuun bile okurken bir eyler elde edebilecei, dier yandan bir yetikinin de zevk alarak gerekli yerlerde aklamalardan yararlanabilecei ekilde yapmaya gayret ettik.

Aklamalar

Tora metninin ve evirisinin hassasiyeti konusunda yukarda belirtilen endielerin ardndan, salt metin evirisi sunmak, sonsuz deer ve mesaj ieren bu kay-nan sadece bir mesajyla yetinmek demek olurdu. Bu adan Toray bir aklama, kural ve felsefe anto-lojisiyle birlikte sunmaya altk. Bu konuyu amadan nce sylenmesi gereken bir ey vardr: Burada getiri-len aklamalar tm aklamalar deildir. Daha do-

rusu okyanusta damla ifadesi bile buradakileri tanm-lamaya yetmeyecektir. Bu adan her zaman baka bir aklamann var olduu, Torada hibir eyin tek ynl olmad, hibir eyin tek bir sebebi olmad, Tanrnn eseri sz konusu olduunda bunun aksi-nin de zaten dnlemeyecei hibir zaman unutul-mamaldr.

Tora Tanrnn eseridir. Bizim anlamak ya da akla-mak bir yana, hayal bile edemeyeceimiz bir Kay-naktan gelmektedir. Dolaysyla eldekinin salt bir metin, bir hikaye, misal, ders ya da kural kitab olduu-nu dnmek, en batan itibaren yanltr. Toray orijinal metninden inceleyen bir kii, birok cmlede ok yersiz grnen kullanmlar, bariz tekrarlar, bir dil-bilgisi uzmannn basite anlatm bozukluu olarak tanmlayaca garipliklerle karlaacaktr. Akas bir insan bu kitab yazm olsayd, bu kadar gze batan hatalar (!) ieren bir kitab kesinlikle piyasaya srmez-di.

Oysa Torann Tanrdan geldiini bilen kiiler, tm bu garip, yersiz ya da gereksiz grnen kullanmlarn iinde mutlaka sonsuz deer ve miktarda mesajn var-ln grrler. Tora sadece okunmay deil, analiz edilmeyi gerektiren bir metindir. Ancak bunun da belirli kurallar vardr ve bu analiz sadece, Tanrnn Moe Rabenuya, onun da bizlere retmi olduu

32 33

yntemler kullanlarak yaplabilir.

ivim Panim LaTora Torann Yetmi Yz Vardr. Bir elmasa farkl yzeylerden baktnzda farkl grn-tler elde edersiniz. Bu bak iin en nemli art, nere-den bakarsanz bakn doru gzl kullanmaktr. Toray incelemek ya da yorumlamak iin kendi gzle-rine gvenen ve bir gzle ihtiyac olmadn iddia edecek kadar kaba olan kii, o elmas basit bir ta ola-rak grmeye mahkumdur. O bununla gurur bile duya-bilir; ama elmasn gerek niteliini elbette deitirmez.

Tora, geleneklere dayal Yahudi bakn ayarlayan bir gzlk gerektirir. Balangta bir gzle ihtiya duyul-duunu kabullenmek, gzlerin iyi grmediini kabul-lenmek ile edeer saylaca iin zor gelebilir. Ancak anahtar da buradadr: Tevazu. Torann, birok yk-sek da varken, zellikle alak bir tepe olan Sinay Danda verilmi olmasnn en nemli mesaj budur: Toray almak isteyen, alakgnll olmaldr. Torann dnyaya, yeryzndeki en alakgnll kii (Bamidbar 12:3) olarak tanmlad Moe Rabe-nu araclyla verilmesi, bu adan bir srpriz deildir. Bir kii ykselmeye karar vermeden nce, henz yk-sekte olmadn kabullenmelidir.

Yetmi yze sahip olan Torann en ufak detayyla ilgi-li saysz ve bazen birbiriyle eliebilen aklamann varl, srpriz olmamaldr. Tora bir yaam kitabdr

ve hayatn her alanyla ilgilenir. Dahas, Tora sadece bir kitap deildir. Burada yazl olann kat kat faz-las, uygulamalar, deerler ve ayrntlar eklinde Yahu-di belleinde mevcuttur. Torann tek bir deer ze-rinde durmas elbette beklenemez. Bu adan ret-menlerimiz olan Hahamlarmz, eitli aklamalara eitli mesaj ve dersler gizlemilerdir. Bu da, Tora ile ilgili birbirinden ok farkl aklamalarn temelidir.

Aklamalar anlama konusunda ok nemli bir ba parmak kuraln bu noktada sylemek yerinde olacak-tr. Torada herhangi bir olay anlatld zaman, eit-li aklamalarla perde arkas bilgiler verilir. Bu bilgiler bize olay kafamzda daha renkli bir ekilde canlandr-mamz amacyla veriliyor deillerdir. Her birinin iin-de gizli belirli bir mesaj vardr ve grevimiz bunu alg-lamaktr. Sz konusu perde arkas bilgi baz durumlar-da ta-rihi adan doru olmayabilir; baka bir deyi-le olay, tanmlanan ekilde gereklemi olmayabilir. Bu adan ayn konuda ayn anda doru olmas mm-kn olmayan iki ya da daha ok aklamann varl bizleri artmamaldr. Zira gemite neyin nasl ve hangi detaylarla olduunun bizim iin neredeyse hi nemi yoktur. Tek istisna dnda: Bizim bundan imdi ve kendi hayatmz iin karacamz dersler ve olumlu sonular hari. Ve farkl aklamalarn ile-vi de ite bu farkl ders ve mesajlar vermektir.

34 35

Elinizdeki kitap, Torann metnini anlamaya yardmc olacak baz aklamalardan semeler iermektedir. Bu aklamalarn ezici ounluu konusundaki vg, The Artscroll Chumash ve The Living Torahta yer alan aklama antolojisini oluturanlarn hakkdr. eviri ekibi olarak bizim yaptmz, bu aklamalar evir-mekle snrldr.

Sz konusu iki kitap, eviride olduu kadar aklama-lar seerken de farkl iki stili takip etmi. The Artsc-roll Chumash, daha ok, konuyu aklayan, iindeki mesajlar ortaya karan ve baz durumlarda Toraya derin bir bak da yanstan aklamalara yer vermi. Bunlarn byk blm Talmud, Midra ve klasik oto-ritelerin yannda, yakn dnemde yaam olan ve amzn konularna uygun grler sunan Tora uzmanlarnn aklamalarndan da oluturulmu. The Living Torahn yaklam ise nemli bir bilimsellik ieriyor; ders ve mesajlardan ok, metnin anlalmas iin ok eitli kaynaklara bavurulan geni bir aratr-mann sonucu olduu anlalyor. Alternatif eviriler konusunda Talmud, Midra ve klasik otoritelerin; ayrca Targumlar, Septuaginta gibi evirilerin yannda, ok az bilinen eski ve kkl kaynaklara da bavurul-mu. Bunun yannda yine farkl kaynaklardan eitli corafi, tarihi, sosyolojik, biyolojik ve zoolojik bilgilere de yer verilerek, konunun anlalmasna yardmc

olunmaya allm.

Bu noktada itiraf edilmesi gereken ey; sz konusu kaynaklarn ounluuna dorudan ulamak mm-kn olmadndan, The Living Torahdaki bilgilerden, Rai, bn Ezra, Ramban, Sforno, Rabam, Rabenu Behaye, Targumlar gibi klasikler haricindekileri kay-naklarndan aratrmam olup, gvenimizi Rabi Arye Kaplana yaslam olduumuzdur. Tarihi yer ve halk isimleri ngilizceden evrildii iin, tam bir arlk sa-layamadk. Yine de, yaklak bir fikir verebilecei mi-diyle bu bilgileri de kitaba dahil etmeyi uygun grdk. Torada ad geen ller konusunda da bir gr ayrl sz konusu olduunda, aratrmasn ok sa-lam dayanaklara yasladna inandmz Rabi Arye Kaplann verdii lleri kabul ettik. Burada da kar-mza km olmas muhtemel sorunlardan biri, The Living Torahda metrik dzenin kullanlmam olmas-dr. Bu adan zellikle baz mesafelerin tam ve kesin olmad gz nnde bulundurulmaldr.

The Artscroll Chumash ve The Living Torahn aklama yapmad, fakat yine de aklama yap-mann doru olacan dndmz baz yerlerde, klasik

otoriteleri temel alan aratrmalar yaparak, uygun baz aklamalar kendimiz yerletirdik.

Her ne kadar aklamalar, olas sorular cevaplama

36 37

amacyla veriliyorsa da, bu ki-tapla ilgili olarak nem-le vurgulanmas gereken bir nokta vardr: Kitabn her soruya cevap verme gibi bir iddias yoktur. Aksine, kitabn asl amac genel bir giri bilgisi vermek, Kitap Halkna Kitabn tantmak ve mmkn olduu kadar ok soru reterek, bunlara cevap aramalarn tevik etmektir. Kitap baz sorulara cevap vermektedir; fakat Torada hibir sorunun tek bir cevab olmad, Tan-rnnki gibi Sonsuz ve Tanmsz bir Zeka sz konusu olduunda da bunun zaten mantkl olmayaca ak-tr. Bu adan, herhangi bir soruya cevap bulunama-d ya da bulunan cevabn yeterli grlmedii durum-lar, o soruya tatminkar bir cevabn varolmadn deil, sadece onun bu kitapta yer almadn gster-mektedir. Yahudilikteki en temel prensip soru sor-mann gerekliliidir. Baz durumlarda bir sorunun cevabn bulmak bir mr boyu bile srebilir.

Gnein bazen tepenin ardndan doarak bizim abamz gerekmeden ndan yararlanmamz sala-mas gibi, batt ve n gizledii zamanlar da vardr. Byle durumlarda, yine de grmek isteyen kii, tepeye trmanmay, gnein peinden komay bilme-lidir. Belki onu hibir zaman yakalayamayacaktr. Ama gnein oralarda bir yerde olduunu ve tekrar [hem de ters ynden] doup k vereceini bilmesi yeterlidir

Bilgiyi arayan kii de bu ekilde davranmaldr. Cevab mitle kovalamal, bulamayp karanla dtnde ise umudunu yitirmemelidir. Zira bilgi hi beklenme-dik bir yerden kp gelecektir Ama bilginin herkes-e alglanabilen nn tesini, sadece onu gerekten arayanlar hak edeceklerdir

Aftaralar

Tora, Moe Rabenunun halk iinde yaymasnn ardndan tarih boyunca aralksz bir ekilde incelen-mi ve uygulanmtr. Tora sadece rafta tutulmu, bir sre sonra unutulmu, sonra birden tekrar ortaya k-m bir dokman deildir. Moe Rabenudan beri Torann halk iinde yaygn olmad hibir dnem olmam, yine o zamandan beri her abat, Pazartesi ve Perembe, Toradan bir parann toplu halde okun-mas kanunlamtr. Torann okunuu o zamandan beri bir ylda tamamlanr. Ksa saylabilecek bir sre boyunca Erets-Yisraelde, bu dngy ylda tamam-lama gelenei ortaya km, bu srada Babildeki Yahudiler ise halen Toray her yl bitirmeye devam etmilerdi; fakat bir sre sonra Erets-Yisraeldekiler de eski sisteme geri dnmlerdir.

Torann her hafta Peraalar halinde okunmas, Moe Rabenu zamanndan beri kesintisiz olarak srm olmasna karn, eitli dnemlerde Erets-Yisraeli

38 39

igal eden imparatorluklar, Tora renimini ve okun-masn yasaklamay denemilerdi. Bu gibi dnemlerde Tora her ne kadar gizli bir ekilde renilmeye devam edildiyse de, Torann halk iinde ak bir ekilde okunmas sorun yaratacandan, Tanahn, haftann Peraas ile ilgili, ya da zel bir abat ise o gnle ilgili bir paras okunurdu. O zamandan itibaren, haftann Peraasnn ardndan bu blmler srekli olarak okunmaya baland ve bunlara Aftara [kapan; ayrl] ad verildi.

Kitabmza her hafta okunan Aftaralar da dahil ettik. Bu konudaki en nemli engelimiz, peygamberlerin szlerinin son derece kapal olmas ve bizlerin, Peraa-larda olduu kadar aklama lksne sahip olma-mamz oldu. Bu engeli aabilmek iin, aklamalar metnin iinde keli parantezler kullanarak verdik. Sz konusu aklamalar, daha ok Radak, Malbim, Abravanel gibi otoritelerin aklamalar dorultusun-da yapld.

Kitab Nasl Kullanmal?

Gerek evirinin gerekse de aklamalarn, mmkn olduu kadar ak ve kolay anlalr olmasna gayret ettik. Amacmz, bu kitaptan kk bir ocuk ya da geri plan bilgiye sahip olmayan kii kadar, belirli bir gemie sahip kiinin de bir ekilde yararlanmasdr.

Kitap zellikle aklamalar sebebiyle olduka byk sayldndan, Torann be blmn be ayr kitap-tan oluan bir set olarak tasarladk. Dier blmleri de Tanrnn yardmyla ileride karmay amalamak-tayz.

Genel olarak kitabn sayfa dzeninde, iki sayfalk takmlar kullanlmtr. Sadaki sayfann st bl-mnde orijinal branice metin varken, soldakinin st blmnde Trke eviri vardr. Alt tarafta ise, o say-falarda geen konularla ilgili eitli aklamalar veril-mitir. Aklamalar, o iki sayfa iinde, Trke okuma yn olan soldan saa yazlmtr [Baz durumlarda bir sayfa iftine ait aklamalar, o ifte smayacak kadar ok olabildiinden, bir sonraki sayfa iftine kaymtr; okuyucunun bunu dikkate almasn neririz]. Kitabn genel dzeni ise, branice okuma yn gerei sadan soladr.

Metin iindeki, zerinde aklama verilmi olan sz-ler, pasuk numaras verilerek yazlm ve ardndan aklamas verilmitir.

Ayn pasuk iin birden ok aklama olduu zamanlar-da pasuk numaras tekrar verilmemitir.

Aklamalar iki trdedir: Bazlar metnin ya da sz-cklerin anlalmas, isim ya da yerlerin aklanmas amacn tarken, bazlar ise, metnin iinden karla-bilecek kanun ya da dersleri, deiik dzeylerde ince-

40 41

lemeyi hedeflemektedir. Bu iki tr arasnda ayrm yaplmamtr.

eviri metninde normal yaz karakteri kullanlm ve konumalar trnak iinde italik halde verilmitir. Bunun dnda branice brakmay tercih ettiimiz terimlerin vurgulanmas iin farkl bir karakter kul-lanlmtr. Bunlarn bazlar evrilmesine karn metinde (normal) parantez iinde kaln ve italik biimlemeyle yer almtr. Metnin iinde olmayan aklayc baz eklemeler [keli] parantez kullanla-rak verilmitir.

Baz durumlarda kimi ifade ettii ilk bakta belli olmayan zamirlerin kimi kast ettii yine [keli] parantez iinde ve ikinci bir farkl yaz tipiyle veril-mitir. Metnin iine dahil olan aklayc szckler (normal) parantez iinde yer almtr.

Aklamalar genel olarak normal karakter kullanla-rak verilmitir. Not ve aklama balklar kaln, ak-lamalarda kaynak olarak kullanlan kii isimleri nor-mal, eser isimleri ise italik olarak yazlmtr. Aklanan pasuktan yaplan alntlar, baka bir pasuktan alntlar, alternatif eviriler, diyaloglar, baka kaynaklardan yaplan alntlar trnak iinde italik, alnt iinde vur-gulanmak istenen tek kelimeler trnak iinde kaln italik, normal aklama metninde vurgulanmak iste-nen tek kelimeler italik, pasuun aklayc geni tek-

rar ise trnak iinde normal karakterler kullanlarak verilmitir.

Aklama iinde geen branice szckler ve fiil kk-leri kaln italik yazlmken, evirisiyle birlikte verilen branice szckler branice Szck Trke eviri formatnda yazlmtr.

Aklamalarda yararlandmz kaynaklar, uzunluk, arlk gibi lleri metrik dzene gre kullanmadk-larndan, evirilerde, 1 mil = 1,854km.; 1 furlong = 201m.; 1 foot = 30,5cm.; 1 pound = 453,6gr.; 1 galon = 3,78lt.; 1 quart = 0,945lt. lleri baz alnmtr [deerler: Meydan Larousse ansiklopedisi].

Aklamalar iindeki referanslar, uyarlar, gnderme-ler (normal), ek aklamalar ise [keli] parantez iin-de verilmitir. Referans parantezleri iinde birden fazla kaynak olduunda, bunlar (;) kullanlarak ayrl-mtr. (,) Kullanlan yerlerde, virgln iki taraf ba-lantldr. Referanslardaki kaynaklarn byk oun-luuna ulamann ya da onlar kendi dillerinde mm-kn olmadnn bilincindeyiz. Yine de bunun, potan-siyel bir aratrmac olan okuyucunun nne set ekme lksn bize vermediini dnerek, kaynak-lar zellikle belirtmekle kalmadk, bunu, karla-trnz gibi baz ynlendirici szcklerin eliinde yapmay uygun grdk.

Torann kendi iindeki farkl blmler Perek [parag-

42 43

raf; bap] olarak adlandrlr ve her Perek belirli sayda cmleye [Pasuk] sahiptir. Tora orijinal olarak bu cm-lesel blnmeyi ierse de, numaralandrma ilemi, kendi aratrmalar srasnda metin iindeki belirli bir yeri bulmay kolaylatrmay amalayan Hristiyan din alimleri tarafndan yaplmtr. Bu gerekten de nem-li bir kolaylk salad iin Yahudiler de bu numara-landrmay kullanmakta bir saknca grmemilerdir.

Referans parantezlerinde kullanlan ksaltmalarn anlam u ekildedir:

bkz. = Baknz

kr. = Karlatrnz

a.k. = Ayn kaynak. En son referansta belirtilen kay-nak.

a.y. = Ayn Yer. En son referansta belirtilen kaynakta ayn yer.

o.a. = -nn Oradaki Aklamas. rnein (Bereit 23:1, Rai o.a.) ifadesi, alntnn Rainin Bereit 23:1 pasuuna yapt aklamadan olduunu belirtmekte-dir.

o.. = -nn Oradaki evirisi.

b.a. = -nn Buradaki [bu pasuktaki] Aklamas

b.. = -nn Buradaki evirisi.

k.b. = Konu Bal. Yerine gre bir kaynaktaki konu baln ya da, kitabmzdaki aklamalarda yer alan bir konu baln ifade etmektedir.

ak. = Aklamalar.

.a. = bulunulan aklamadan hemen nceki Ak-lama.

s.a. = Sradaki Aklama.

p. = Pasuk

.p. = bulunulandan hemen nceki Pasuk.

s.p. = Sradaki Pasuk.

v.d. = belirtilen nokta Ve Devam.

s. = Sayfa

44 45

Tm Bereit kitab iinde yaplan gndermelerde sadece Perek:Pasuk (r. 23:2) formatnda olan gn-dermeler, Bereit kitab iindedir. Kitap_smi Perek:-Pasuk (r. emot 3:5) formatndakiler sz konusu kitaptaki belirli yeri ifade eder. Sadece p. Pasuk ek-linde olanlar (r. p. 8), iinde bulunulan Perek iin-deki belirli pasua ynelik gndermedir. Tanah iin-deki gndermelerde kitabn branice ismini evirme-den brakmay uygun grdk.

evirideki hedefimiz bu noktada sadece Torann Be Kitab ile snrl olduundan, Tanahn dier blmle-rine yaplan gndermeler konusunda karlatrma yaplabilecek tek Trke kaynak halen Kitab- Mukad-destir. Sz konusu kitap, her trl ekinceye ramen, konu hakknda genel bir fikir edinme asndan kul-lanlabilir. Tanahtaki kitaplarn branice isimleri ile Kitab- Mukaddes evirisinde verilen isimleri bada-tran u tablo yararl olabilir:

Tora, Peraa ya da Sidra ad verilen 54 paraya bln-mtr. Genel olarak her hafta bir Peraa okunur ve istisnai olarak belirli baz Peraa iftleri ayn abat gnnde birlikte okunurlar.

Bu, Torann yllk okunma dngsne gre ayrlm blmleridir. Bunun dnda Torann metni, Moe Rabenu ilk yazd ekliyle kendi iinde yapsal bir ekilde blnmtr. Her blmn kendi iinde bir

btn olduu prensibinden yola ktmz iin, evi-rimiz, The Living Torahdan alnan fikir dorultusun-da [yine Peraa olarak adlandrlan]

branice K.M. EskiCev. KM. Yeni Cev.Bereit Tekvin. Yaratlemoi k Msrdan kVayikra Levililer Levililer

Bamidbar Saylar lde Saym

Devarim Tesniye Yasamn TekrarYeoua Yeu Yeuofetm Hakimler Hakimleremuel Samuel SamuelMelahim Krallar KrallarYeayau Iaya YeayaYrmeyau Yeremya YeremyaYehezkel Hezekiel HezekielOea Hoea HoeaYoel Yoel YoelAmos Amos AmosOvadya Obadya OvadyaYom Yunus YunusMiha Mika MikaNahum Nahum Nahum

46 47

Habakuk Habakkuk HabakkukTsefanya Tsefanya SefanyaHagay Haggay HaggayZeharya Zekarya ZekeriyaMalahi Malaki MalakiTeilim Mezmurlar Mezmurlar (Zebur)

MileSleymann Meselleri

Sleymann zdeyileri

Iyov Eyub Eyp

irAirimNeideler Neidesi

Ezgiler Ezgisi

Rut Rut Rut

EhaYeremyamn Mersiyeleri

Atlar

Koeiei Vaiz VaizEster Ester EsterDaniel Daniel DanielEzra Ezra EzraNehemya Nehemya NehemyaDivre Ayamim

Tarihler Tarihler

bu blmlerin her biri iin bir balk iermektedir. Bu blm balklar ayn zamanda indekiler blmn-de de verilmitir. Bunun yannda, Torann paragraflar

[Perek] ve Peraalar halindeki blnn de hem eviriye hem de indekiler ksmna yansttk.

Metin iinde her Perek balangcnda, uygun Perek numaras sol akta verilmektedir. Peraalar da her zaman yeni bir sayfadan balamaktadr.

Bunun yannda alan her sayfann stnde, hangi Perekte hangi pasuklar arasnn o sayfada bulunduu-na dair bilgiyi de verdik. Tm bunlarla, okuyucunun, arad bir yeri bulmasn kolaylatrmay amaladk.

Her kitabn iinde bulunan ve evirmemeyi tercih ettiimiz branice szck ve terimlerin geni akla-malarn ve onlardan treyebilecek szckleri, ilgili genel bilgileri ieren bir szl kitabn sonuna yerle-tirdik.

branice okumay bilmeyip bunu renmeye ilgi duyan-lar iin, genel kurallar ieren ksa bir okuma rehberi-ni de kitabn bana kattk.

Bibliyografya ve genel bir indeks, Tanrnn yardmyla projenin sonuna ulatmzda, en son kitabn sonun-da yer alacaktr. Bu ekilde daha toplu olacan dndk.

Teekkrler

Yeudi Yahudi szcnn olas kklerinden biri de Leodot Teekkr Etmektir (Bereit 30:35). Fakat Kutsal Dil branicenin gzelliinden olsa gerek, Leo-

48 49

dot fiili, ayn zamanda Kabul etmek anlamna gelir. Bunun sebebi aktr. Bir bakasna teekkr etmek, o kii olmasayd bir eylerin eksik kalacan, hatta belki hi olmayacan kabullenmekle edeerdir. Bu kitap da; birok kii olmasayd kamazd.

ncelikle, nszden de anlalaca zere, Yahudiler iin yeryz zerinde varolabilecek en nemli kitap olan Toray Trkeye evirmek kesinlikle benim gibi basit ve ok snrl bilgiye sahip birinin harc deil. Aslna baklrsa benim bunu yapmay dnmem bile, yeryz zerinde varolabilecek en byk haddini bil-mezlik olsa gerek.

Dier yandan birok sebepten dolay bu almann yaplmas gerekiyordu. Sonunda hata yapma riskini azaltacak iki nemli kaynak, srekli danabileceim uzmanlar ve zellikle de saygdeer Rabilerimizin des-tei zerine bu almann yaplmasna karar verildi.

Burada, bu almann yaplmasna nayak olmakla kalmayp, srekli maddi ve manevi desteklerini esirge-meyen sponsorlara kranlarm sunuyorum. Bu kitap, ncelikle onlarn sayesinde kmtr.

eitli teknik konularda tecrbesiyle yardmc olan ve kapak dizaynn gerekletiren sayn Jojo Kamhiye teekkr bir bor bilirim. Ayrca kitabn zorlu mizan-paj almalarn gerekletiren sayn Yavuz Osman Ylmaza kranlarm sunarm.

Bu kitabn ierik almalarnda eviri ekibinin zve-rili almas gzard edilemeyecek kadar byk. Sev-gili Diana Yanni, Selin Sayla ve Baruh Beni Danon, The Artscroll Chumashtan aldmz tm aklama-larn ngilizceden Trkeye evirisini, kendi skk zamanlarna ramen aksatmadan yaptlar. Bana sade-ce, The Living Torahdaki aklamalarla bunlar bir-letirmek ve dzenlemek dt. Her birine teekkr-lerimi sunuyorum.

Bir yandan kitapla ilgili kanuni prosedrler konusun-da bizi aydnlatan ve bize yardmc olan, dier yandan da kitab objektif bir ekilde okuyarak, profesyonel hukuki uyarlarnn yannda deerli yorumlaryla da nemli katklarda bulunan sayn Av. Nedim Kara-koya teekkr ederim.

Saygdeer Bet-Din yelerinin kontrol garantisi ve destei olmasayd bu ie girimem sz konusu olmazd. Gerekli yerlerdeki deerli uyar ve eletirileri, bu al-mann kalite ve gvenilirliini ykseltmenin yansra, dzeyimi srekli hatrda tutmam salad. Kendilerine sayglarm sunuyorum.

Ayrca, ailem dnda Yahudilikle ilgili ilk bilgilerimin kayna, ilk branice, Mina ve Tanah retmenim, her zaman bir baba olarak grdm saygdeer Rabi Yeuda Adoniye zel kran ve sayglarm sunuyo-rum.

50 51

Bu nemli kitabn evirisini yaparken srekli dana-bileceiniz bir uzmann olmas byk nem tayor. Birok konuda engin bilgisine bavurduum, bana gerek Tora re-nimini, Talmudu tantan, her soru-ma sabrla cevap veren saygdeer Ravm; stan-buldaki Bet-Dinin gemiteki yelerinden, Bat Yamdaki Mahazike Tora sinagogunun Rav, Rabi Eliyau Koene sonsuz sayg ve kran duygularm sunmak boynumun borcudur.

Bu almann tm mali trafiini titizlikle dzenleyen, ilgili kiilerle temas salayan sevgili Albert Asaya, zel teekkrler.

Yllardr bana olan yaknln her frsatta hissettiren, bu almay yapmam konusunda, korku ve ekincele-rime ramen srekli telkinde bulunan ve sonunda baarya ulaan; bu almann mimarlarndan sevgili Murat Bildirici Her ey iin teekkrler.

Ve zel bir teekkr Elinizdeki kitabn her harfini okuyucu gzyle okuyup, hatalar, anlatm bozuk-luklarn, ak olmayan fikirleri, yanl anlalabilecek cmleleri iaret edecek birine ihtiya vard. Sevgili Ester Asa bunu stlendi.

eviri ekibi ve Rabiler arasndaki koordinasyonu sa-layacak birine ihtiya vard. Sevgili Ester Asa bunu stlendi.

Mizanpaj konusundaki aratrma, denetim ve temas-lar iin birine ihtiya vard. Sevgili Ester Asa bunu stlendi. eitli materyallerin aratrlmas, bulun-mas, gerekli yerlere ulatrlmas iini yapacak, e-mail trafiini dzenleyecek birine ihtiya vard.

Sevgili Ester Asa bunu da stlendi. Kendisine bunlar iin, bu kitaba emei geen herkes adna teekkr edi-yorum. Fakat Ester tm bunlarn stnde, birok arkadatan daha yakn bir dost, zor zamanlarda yanm-da olan, desteini ve deerli fikirlerini esirgemeyen bir abla oldu. Dolaysyla onun kiisel katksnn yeri ve boyutu ayr. Sevgili Ester Teekkrler

Saygdeer annem ve babam Kiiliimin, deerleri-min, inancmn, her eyimin zverili kaynaklar. Onla-ra her ey iin, zellikle de verdiim her kararda bana gvendikleri, beni destekledikleri ve yreklendirdik-leri iin hayatm boyunca teekkr etsem, borcumun zerre kadarn bile demi olmayacam biliyorum. Sonsuz sevgi ve hogrleri nnde sayg ve kranla eiliyorum. Yanlarna sevgili kzkardeim Saray, tm ailemi, dostlarm, yaknlarm, her alandaki ret-menlerimi katarak, hepsine kranlarm sunuyorum. Bu kitapta her birinin gizli bir pay var.

Ve son olarak; Odu LAem Ki Tov; Ki Leolam Hasdo Tanrya kranlarnz sunun nk yidir; nk efkati ebedidir (Teilim 118:29 ve 136:1). Her

52 53

eyin Kayna Tanrya bizleri yaatt, ayakta tut-tuu ve bu zamana eritirdii iin kranlarm sunu-yorum.

Moe Farsi27 Sivan 5762

7 Haziran 2002

Tora

Bene-Yisrael Msrdan ktktan elli gn sonra Sinay Dann eteklerinde toplanrlar. Burada toplanma-larnn nedeni, Yahudi inancna gre dnyann yaratl sebebi olan Toray dorudan Tanrdan almaktr. Gerekten de, kaba bir hesapla en az milyon kii-den oluan bir halk kitlesi, Torada anlatld zere, Sivan aynn yedinci gnnde, gkgrltleri ve ofar sesleri arasnda Tanrnn Sesini duyar (emot 20:1-19; Devarim 4:10-12). O anda orada bulunan herkes, bu ekilde, peygamber statsne eriir. Tanrnn Sesini duymak, dorudan Onun Azndan iki emri almak te Bene-Yisraelin, hibir arac olmakszn tecrbe ettii ve tarihte baka bir benzeri gerekle-memi olan, Bene-Yisraeli zel ve farkl klan olay budur. Bene-Yisrael iin o zamana kadar atalarnn kltrel mirasnn bir paras olarak sarslmaz bir inan niteliinde olan Tanr, artk onlar iin bir bilgi olmutur. Tanrnn varl, artk tartmaya ak bir kavram deildir.

Bu tecrbe, ihtiaml olduu kadar korkutucudur da. Zira sz konusu ses Tanrya aittir ve halk, olayn devamnda hayatta kalamayacandan korkmaktadr. Bu sebeple li-derleri Moeye giderek, Tanrya bizzat ahit olduklarn, herhangi bir inan problemleri kal-

54 55

madn, ama bir daha risk almak istemediklerini belirtirler ve kendisinden, Tanr ile aralarnda araclk yapmasn rica ederler (Devarim 5:19-25; emot 20:15-18). On Emirin ve Torann geri kalan ksm Tanr tarafndan Moeye anlatlr.

Moe krk gn boyunca dada kalr. Bu sre zarfnda Tanr, Moeye, Yazl Torann o zamana kadar olan ksmn dikte eder. Toradaki btn pasuklarn her ynden anlamn, tm kurallarn uygulamalarn, bu kurallarn eitli durumlarda uygulanacak trevlerini, Torada anlatlan olaylarn arka planlarn, tm mistik aklamalarn retir. Moe Rabenu retmenimiz Moenin, mitsvalar Bene-Yisraele reti eklini, Talmud u ekilde aklar:

Moe adrna girerdi ve Aaron kendisini takip eden ilk kii olurdu. Moe ona, kendisine [Tanr tarafndan Sinayda] verilmi olan bir mitsvay bir kez syler ve ardndan tm detaylarn retirdi. Aaron [Moenin nnden] ekilir ve Moe Rabenunun sanda yer alrd. Ardndan [Aaronun] oullar Elazar ve tamar girerler ve Moe onlara Aarona sylediklerini aktardktan sonra ekilirler, biri Moenin soluna, dieri Aaronun sana otururdu. Bunun ardndan [Zekenim Yallar olarak bilinen] yetmi ilerigelen gelir, Moe onlara da, Aaron ve oullarna rettiklerini retirdi. Bunun ardndan geni

halk kitlesi, Tanry arayan herkes gelir ve [Moe] mits-vay, herkes onun azndan duyacak ekilde onlara sunar-d. Sonuta, Aaron o mitsvay Moenin azndan drt kez, oullar kez, Zekenim iki kez ve halkn kalan da bir kez dinlemi olurdu.

Daha sonra Moe gider, Aaron, Moenin azndan drt kez dinlemi olduu mitsvay tm aklamalaryla birlikte orada bulunan herkese tekrarlard. Oullar mitsvay kez Moe, bir kez de Aarondan olmak zere drt kez dinledikten sonra o da ekilirdi. Aaronun gidiinden sonra Elazar ve tamar, orada bulunan tm halka o mitsvay tekrar retirler ve onlar da ayrlrlard. Bylece yetmi Zekenim, mitsvay iki kez Moe, bir kez Aaron, bir kez de Elaazar ve tamardan olmak zere drt kez dinlemi olurlard. Sonrasnda Zekenim de, halk kitlesine mitsvay bir kez tm detaylaryla birlikte retirdi. Sonuta halk, o mitsvay drt kez dinlemi olurdu: Bir kez Moeden, bir kez Aarondan, nc kez oullarndan, drdnc kez de Zekenimden. Bunun ardndan tm halk, mitsvay birbirlerine retmek zere dalrd

(Talmud Eruvin 54b).

Talmudun tanmlad bu yntemin ardndan, halk Moeden renmi olduklarn birbirleriyle tekrarlar, sonra da mitsvay, Toradaki ilgili pasukta yazd ek-

56 57

liyle, kendileri iin tomarlara yazarlard. Denetleyici-ler halkn iinde dolaarak eitimi kuvvetlendirirler ve o mitsvayla ilgili pasuun herkese bilinmesini, okumasna allmasn salarlard. Daha sonra Tanr tarafndan verilmi olan mitsvann aklamalarn, tm detaylaryla retirlerdi. Bu ekilde pasuk yazyla kaydedilirken, onunla ilgili szl gelenek de kalpten renilir ve hayata geirilirdi (Rambam, Akdama Lemina).

Toradaki 613 mitsvann tm iin de ayn ey ger-eklemitir. Bu ekilde, Bene-Yisrael, prototip bir yaam ekline sahip olmu, belirli ve nesilden nesile aktarlan bir yaam biimi gelimitir. Ve Rabi Yoha-nann rettii zere paralar halinde verilmi olan Torann pasuklar, ellerindeki tomarlara kaydedilmi-tir.

lmnden ksa bir sre nce, Moe Rabenu, Torann metninin tamamn [Torann ilk harfi olan] Bere-itin Betinden, [Torann son harfi olan] Leene Kol Yisraelin Lamedine kadar ieren 13 tane tomar yaz-mtr. Daha sonra Yisraelin kabilelerinin her birine bir tomar vermi, onlar Torann kanunlarna gre yaamalar konusunda ynlendirmitir. Onnc tomar ise Levilere vererek, bunu Aron Aberitin yan-na bir tank olarak yerletirmelerini sylemitir (Deva-

rim 31:26).

Ksacas, Tora henz Moe Rabenu lmeden nce halk iinde geni bir ekilde yaygnlatrlm, ayrca her kabilenin bakanna Bizzat Moenin yazm olduu bir tomar devredilmek ve bir tomar da Aron Aberitin yanna yerletirilmek suretiyle Torann herhangi bir ekleme ya da eksiltmeye maruz kalmamas garanti altna alnmtr. Dahas, yeni bir Sefer-Tora yazlr-ken dikkat edilmesi gereken kurallar ve kontrol meka-nizmas ok sk tutularak, bu garanti nesilden nesile aktarm iin de geerli klnmtr. Yine, Moe Rabe-nunun ngrd uygulama uyarnca, Torann her abat, Pazartesi ve Perembe, halk iinde toplu halde okunmas da, bu mekanizmay glendirmitir. Bu ekilde Tora tarihin hibir dneminde unutulmam-tr. Bu adan, dnyann eitli yerlerine dalm olan Yahudi cemaatlerinin istisnasz hepsinde, baz durumlarda baka cemaatlerle yzyllarca temas ede-memelerine karn, Torann ayn zenle korunmu olmas, srpriz deildir.

Tanrsal ve Ebedi

Yahudi Ulusunun varolu sebebi olan Tora, Tanrnn ebedi ve canl eseri olarak, halkn her trl zorluk kar-snda varln srdrebilmesini salayan ruhu temsil

58 59

eder. Torann okunduu her an, Bene-Yisraelin Sinay Dandaki tecrbesinin bir tekrar niteliinde-dir. Bene-Yisraelin o zaman yapt gibi, bizler de Tanrnn retilerini dinlemek ve onlar yerine getir-meye gayret etmek iin Yaratcmza yaklarz.

Rambam, her Yahudinin sorumlu olduu 13 inan prensibini listelerken, sekiz ve dokuzuncu srada un-lara yer vermitir:

8. Elimizdeki Torann, retmenimiz Moeye verilmi olanla ayn olduuna tam bir inanla inanyorum.

9. Bu Torann dei toku edilmeyeceine ve Mbarek Yaratcnn baka bir Tora vermeyeceine tam bir inanla inanyorum.

Bu iki prensip, Yahudinin temel inancnn sarslmaz paralarndan olmann yannda, Tora renimi srasn-da taknlacak tavr konusunda da rehber niteliinde-dir. Tora renimi srasnda temel prensip, bu kitabn Tanrnn ebedi ve deimez Sz olduunu kabul etmektir.

Torann her bir harfi Tanr tarafndan Moe Rabe-nuya verilmitir; deitirilmemitir ve deitirilemez;

Toraya hibir ey eklenmemitir ve eklenemez. Ger-ekten de Talmud, Torann tek bir harfinin ya da geleneksel olarak kabul edilmi herhangi bir akla-masnn geerliliini sorgulayan bir kiinin, Torann tmn inkar etmeye kadar gideceini nemle vurgu-lar (Talmud Sanedrin 99a). Bu en bata biraz sert bir yarglama olarak grnse de, aslnda tamamen yerin-dedir. Zira bir eletirmen, Torann tek bir harf ya da cmlesinin Tanrsalln inkar ettii anda, houna gitmeyen bir baka blm gzden karma konusun-da onu ne engelleyebilir? zellikle modern zamanlar, bu hatal gidiatn rnekleriyle doludur.

Dier yandan mantk, insann Tanrnn Szyle hi-bir ekilde oynayamayacan gerektirmektedir. Sade-ce insan zekasnn Tanrsal zekayla boy lemeye-cek ok dk bir boyutta olmasndan deil, ayn zamanda Tanrnn ve Bilgeliinin Mkemmel olmasndan dolay Ve tanm gerei mkemmellik, gelitirilemez.

Gkler, Tanrnn Sz ile olutular (Teilim 33:6). Tanrnn silinemez Sz, fiziksel bir ekil almtr. Tanrnn Sz olmakszn, hibir ey varln srd-remez. Bu sebeple gkler, yeryz ve kapsadklar her ey, Tanrnn Sz iin bir tr giysi halini almlardr.

60 61

Bunun bir uzants olarak, Torann siyah ve beyaz atei, siyah mrekkep ve deri parmen klna gir-miler ve Tanrnn, Torann zn oluturan Sonsuz Bilgelii, harf ve szcklerle ifade bulmutur.

Romallar, Rabi Hanina ben Teradyonu, Tora retme suu dolaysyla idama mahkum etmilerdi. Bir Tora tomarn onun vcuduna sararak, Rabi Haninay atee verdiler. ektii ac dorua eritiinde, olaya ahit olan rencileri, Rabi Haninaya sordular: Rabi; ne gryor-sunuz?

Rabi Haninann cevab yle oldu: Parmenler yan-yorlar; ama harfler [gklere] ykseliyor (Talmud Avoda Zara 18a).

Rabi Hanina, rencilerinin gremedii bir eyi gr-mekteydi. Alevler parmen ya da mrekkebi yakabi-lirler; fakat Torann szleri ebedidir; zira fiziksel tomar, onlar iin sadece bir barnaktr; zleri ise tama-men manevidir. Rabi Haninann cellatlar, tpk her yzyldaki barbarlar gibi, belki Tanrnn hakir gr-dkleri Torasna nefretlerini kusarken gurur duyu-yorlard; fakat bilmedikleri bir ey vard: Harfler ebe-didir tpk Kaynakn Ebedi oluu gibi.

Tora eBeal Pe Szl Tora

niversitede rnein matematik blmn bitirmi olan arkadanzn tm ders notlarn elde ettiinizi dnn. Onlar okuduunuzu, iindeki teoremleri birer metin olarak satr satr yuttuunuzu farz edin. Bu, sizin Matematik Uzman olmanz iin yeterli midir? Herhangi bir niversiteye gidip, ben matema-tik profesrym dediinizde, sizi hemen blm ba-kan yaparlar m? Elbette hayr Neden?

Bir matematik rencisi, belirli baz matematiksel sembolleri, deyimleri, aksiyomlar, kendi deneyimleri ve zellikle de snfta, bu iin gerek uzmanndan rendiklerini zihninde tutar. Bu onun yaantsnn bir parasdr artk. Defterine geirdikleri ise, kafasn-daki asl byk resmi canl tutacak, ipular salaya-cak notlardr. Notlardan ok daha fazlasn, derste profesr ona anlatmtr. Dahas, herhangi bir konuda bilgi alabilmek iin profesre her zaman danabilmi-tir. Kendi eline gelen notlar anlamadysa, bu iin uzmanyla fikir teatisinde bulunabilmitir. Ksacas, notlar, asl bilginin sadece k noktalardr. Bilgi ise, tecrbe, matematiksel gelenek ve kafada sakldr. Sadece teoremler belki bir matematikinin anlay iin yeterlidir. Zira o, bu teoremlerin ispatlarn da bilmektedir. Oysa ispatlar okusa bile bir eyler anla-

62 63

yabilecei pheli olan kii iin bunlar, anladn var-sayd birer garip yazdan baka bir ey deildir.

Bunun anlam aktr: Sadece teoremleri okuyup yutan (!), fakat bunlarn gerekte tam olarak neyi ifade ettiini bilmeyen kiinin, bilginin tm ve asl ile ilgili fikri, ok snrl ve birok durumda da yanl ya da yanltcdr. Dahas, byle bir kii notlarda tes-pit ettii gariplikler, tezatlar ve mantkszlklar kar-snda hemen alayc bir mutlulua kaplacaktr. Ele-tirmek, aalamak ve inkar etmekte gecikmeyecektir. Hatta kendi ispatlarn getirecek kadar kabalaacaktr. Bunun tesinde, etrafna insanlar toplayp matematik bili-mini tamamen yok saymaya bile gidebilecektir. Fakat bir gerek vardr: Tm dnya onun gibi dn-se bile, gerek matematiki bundan etkilenmeyecek-tir. nk o, bilginin tmne sahiptir; yazl notlarn kat kat fazlas miktardaki bu bilgi, matematik cami-asnn kollektif zihnindedir ve srekli olarak incelenip renilerek bir nesilden dierine salam bir ekilde aktarlmaktadr

Hibir benzetme, asln tam olarak karlamaz. Mate-matik bilimi iin yukardaki senaryo tam olarak doru olmayabilir. Fakat Tora iin bu dorudur. En nemli fark, notlarn da [Tora eBeal Pe] Bizzat Profesr [Tanr] tarafndan verilmi olmasndadr

Gerek Tora, Yazl Tora ad verilen zl, ifreli, bazen ak, bazen kapal olan, ebedi ve deimez met-nin rehberliiyle birlemi olan Szl Toradr. Ksa-cas, Yazl Tora yorumlanarak Szl Tora oluturul-du eklindeki yaygn dnce, gerei yanstmamak-tadr. Aksine Szl Tora, Moe Rabenu tarafndan halka dorudan retilmi, Yazl Tora da yine Moe Rabenu tarafndan halka dorudan verilmitir. Tora renimi de, Torann bu iki birbirini btnleyen paras arasndaki balant ve her ikisinin derinleme-sine incelemesidir.

Yazl Torann sadece dz okunmas bile, bunun yannda ok daha geni bir gelenein var olmasn gerektirmektedir. rnekler:

branicede ayn harflerle yazlan szckler, farkl noktalamayla farkl ekillerde telaffuz edilirler. rnein Het-Lamed-Bet harfleri, yerine gre Helev Ya ya da Halav St olarak okunabilir. Bilindii gibi, Torada noktalama iaretleri yoktur. Dolaysyla hangi szcn Helev, hangisinin Halav eklinde okunmas gerektiini bilmek iin belirli bir gelenee ihtiya var-dr [ve elbette buna benzer saysz rnek mevcuttur]. Ksacas, Yazl Toray doru okuyabilmek iin bile szl gelenee ihtiya vardr.

64 65

Torann belki de en yanl anlalan emri Gze karlk gz (emot 21:24) ifadesidir. Szl gelenek-ten bihaber olan kii, bu ifadeyi olduu gibi kabul ede-rek, bir kiinin bir bakasnn gzne zarar vermesi durumunda, onun da gzne zarar verilmesi gerektii sonucuna varacaktr. Oysa Moe Rabenunun dnemi de dahil olmak zere, tari-hin tm dnemlerinde, tm Yahudi cemaatleri bu emri gze karlk, gzn para-sal tazminatn demek eklinde uygulamtr. Ne Moenin ne de ondan sonra gelenlerin, Tanrnn Sznn basit anlamn deitirme grevini stlen-meyecekleri aktr. Dolaysyla Torann basit metni sanld kadar da basit deildir ve uygulamann hangi durumda hangi detaylarla olaca, ancak Tanrnn Moeye retmi olduu szl gelenek [Tora eBeal Pe] sayesinde tam olarak bilinebilir.

rnekler oaltlabilir. Hepsinin ortak bir gerektirme-si vardr: Yazl Toraya elik eden ve onun kat kat daha genii olan bir Szl Tora mevcuttur. Ve bu refakati olmad zaman Yazl Tora doru ekliyle anlalamaz, arptlr ve akla smayacak kadar yanl ekillerde yorumlanabilir. Tpk baz bilgisiz kiilerin yzyllar boyunca yapt gibi

Szl Torann ok nemli bir blm de, Torann statik kalmasn nleyerek, gelien zamanla ortaya

kan yeni durumlara cevap verebilmesini salayan tretim kurallardr. On tane olan bu kurallar Midot adn alrlar ve Moe Rabenu tarafndan Yahudilere retilmilerdir. nsan mantna, Tanr-sal Bilgeliin bir derecesine kadarn tretme yetkisi-nin verilmesi, onun iin olas en byk hediye ve ilti-fattr. Dier yandan insanolu bunu kuralna gre yapmakla ykmldr. Aksi takdirde bu, Tanrsal Bilgelik olmaktan kar.

Buna bal olarak bazen kii, bir kuraln geerliliini, onun kendi mantna uygun olup olmamasna baka-rak deerlendirme hatasna debilir. Ancak Rabenu Tamn syledii gibi, bir insann Torann herhangi bir kuralyla ilgili mantkl bir aklama getirebiliyor olmas, Torann geerlilii iin herhangi bir kant te-kil etmez. Tora, geerlilii iin insann onayna muh-ta deildir. Dolaysyla Torann bir kuraln doru ve balayc yapan, onu mantmzla anlyor ya da ona kendimizce bir aklama getirebiliyor olmamz deildir. Zira bu da Tanrsal Bilgelii, kendi mantmz orannda snrlamak anlamna gelecektir. Bu bizleri, kendi izdiimiz o grnmez snrn tesindeki Tanr-sal bilgiyi tanmama eklinde ciddi bir hataya srkler. Oysa bir kural anlamyor olmamz, sadece bizim yeter-siz olduumuzu gsterir; kuraln deil. Ve bizi bala-

66 67

madna karar verdiimiz anda o kuraln Tanrsal-ln inkar etmi oluruz.

Ksacas; Tora insani mantk ve zmleme yetenei-ne bir yere kadar prim tanmtr; fakat insan yine de daima, bu yetkinin Yetki Verenin belirledii ereve-de gereklemesi gerektiini bilmeli, kendi snrl mantnn yol at yanlsamaya kaplarak haddini amamaldr.

Seilmilik Kavram

Tora Yaratl plannn yansmasdr ve Tora renimi bu plann znn kavranmas anlamna gelir. Eer gndz ve gece [boyu yerine getirilen] Antlamam [= Tora renimi] olmasayd, gklerin ve yeryznn kanun-larn koymazdm (Yirmeyau 33:25).

Toray Tanrdan dorudan alma, onun direktiflerini yerine getirmekle ykml klnma ve dnyevi varo-luun en karanlk kelerindeki kutsiyet kvlcmlarn kefetme ayrcal, Bene-Yisraele tannmtr. Byle-likle Tora ve Yisrael, Yaratln iki ayrlmaz amac haline gelmilerdir.

Yahudilerin Seilmi Halk olduklar kavram, zel-likle Yahudi kartlar tarafndan fazlasyla arptlm-tr. Yahudiler kendilerini hibir zaman insanst birer

varlk, dnyann hakimleri ya da benzeri sfatlarla tanmlamamlardr. Yahudilerin Tanrnn kendileri-ne Bizzat hitap etmesi ve Toray vermesi ile belirli bir ayrcala sahip olduklar tarihi bir gerektir. Bu a-dan bakldnda Yahudiler seilmitirler.

Tanr bu konuda yle demektedir: Ve siz, Benim iin bir Koenler krall ve kutsal bir halk olacaksnz (emot 19:6). Bene-Yisrael iinde, Koenlerin grevi Tanr ile halk arasndaki balanty salamak, Bet-Amikdataki kutsal hizmeti gerekletirmek ve en nemlisi halk eitmekti. Yahudilerin dnyann dier halklarla olmas beklenen ilikisi de bu e-kilde gereklemeli-dir. Kutsal bir halk olarak Tanrnn Varln dnya-da hissettirmeli, dier uluslara Tanry tantmal ve kutsiyet konularnda rehberlik grevini stlenmelidir. Yahudi, bir retmen olarak seilmitir. Yahudi-likteki seilmilik kavram budur; ve daha fazlas deildir. Yahudiler bu grevi tarih boyunca aktif ya da pasif olarak yerine getirmiler ve dnya bugnk Tanr bilincine ulamtr.

Yaratlann Yaratcsn tanmas Tarihin temel amac da budur

68 69

Bereit

[1. Yaratl; lk Gn]

1 1 Balangta Tanr gkleri ve yeryzn yaratt. 2 Yeryz ekilsiz ve botu, derinliklerin yzeyinde karanlk vard; ancak Tanrnn Ruhu suyun yzeyin-de hareket halindeydi. 3 Tanr Ik olsun dedi ve k varoldu. 4 Tanr n iyi olduunu grd; Tanr k ve karan-l birbirinden ayrd. 5 Tanr a Gndz adn verdi ve karanla Gece adn verdi; akam oldu ve sabah oldu; bir gn.

[2. kinci Gn]

6 Tanr, Suyun iinde bir gk olsun ve suyla suyu birbi-rinden ayrsn dedi. 7 Tanr [bylece] g yapt ve gn altndaki suyla gn stndeki suyu birbirinden ayrd; ve yle kal-dlar. 8 Tanr ge Gkyz adn verdi; akam oldu ve sabah oldu; ikinci bir gn.

70 71

[3. nc Gn]

9 Tanr Gkyznn altndaki sular bir yere biriksinler ve kara grnsn dedi; yle oldu. 10 Tanr, kuru topraa Yeryz adn verdi ve sularn biriktii yere Denizler adn verdi; Tanr bunun iyi olduunu grd.11 Tanr Yeryz bitki yeertsin. Yeryz zerinde, tohum reten otlar ve kendi trne gre tohum ieren meyveler reten meyve aalar olsun dedi ve yle oldu. 12 Yeryz; bitki ler, kendi trlerinde tohum reten otlar ve kendi trlerine gre tohum ieren meyveler reten aalar kard; Tanr bunun iyi olduunu grd. 13 Akam oldu ve sabah oldu; nc bir gn.

[4. Drdnc Gn]

14 Tanr Gkyz kubbesinde, gndz ve geceyi birbi-rinden ayrmak iin k kaynaklar olsun dedi. Birer iaret olacaklar; bayramlar, gnleri ve yllar belirleyecek-lerdir. 15 Ayrca gkyz kubbesinde, yeryzn aydnlatmak iin birer k kayna olacaklardr; ve yle oldu. 16 Tanr [bylece] iki byk k kaynan gnd-zn etkin olmas iin byk k kaynan, geceleyin

etkin olmas iin de kk k kaynan ve [ayrca] yldzlar yapt. 17 Tanr onlar, yeryzn aydnlatmalar iin gky-z kubbesine yerletirdi. 18 [Bunu ayrca] Gndz ve geceye egemen olmalar ve kla karanl birbirinden ayrmalar iin [yapt]; Tanr bunun iyi olduunu grd. 19 Akam oldu ve sabah oldu; drdnc bir gn.

[5. Beinci Gn]

20 Tanr Su, canl srleriyle kaynasn ve yeryz ze-rinde uucular, gkyz kubbesinin yznde usunlar dedi. 21 Tanr [bylece] byk deniz canavarlarn, [ayrca] sular iinde kaynaan, srnen her bir canl trn ve kanatl her bir uucu canl trn yaratt; Tanr bunun iyi olduunu grd. 22 Tanr onlar Verimli olun ve oaln; denizlerin sularn doldurun; uucular da yeryznde oalsnlar diyerek mbarek kld. 23 Akam oldu ve sabah oldu; beinci bir gn.

[6. Altnc Gn]

24 Tanr Yeryz her bir canl trn her trde iftlik

72 73

hayvann, toprak hayvann ve vahi yeryz hayvann karsn dedi; ve yle oldu. 25 Tanr [bylece] vahi yeryz hayvan trlerini, iftlik hayvan trlerini ve toprakta hareket eden hay-van trlerini yapt; Tanr bunun iyi olduunu grd. 26 Tanr Grntmzde ve benzeyiimizde insan yapalm. Denizin balklarna, gkyznn kularna, iftlik hay-vanlarna ve tm yeryzne ve yeryz zerinde hare-ket eden tm toprak hayvanlarna hkmetsin dedi. 27 Tanr adam Kendi grntsnde yaratt. Onu Tanrnn grntsnde yaratt; onlar erkek ve dii olarak yaratt. 28 Tanr onlar mbarek kld. Tanr onlara Verimli olun ve oaln. Yeryzn doldurun ve onu ele geirin. Denizin balklarna, gkyznn kularna ve yeryz zerinde hareket eden tm hayvanlara hkmedin dedi. 29 Tanr te tm yeryz zerindeki tohum reten her bitkiyi ve tohum reten meyveleri olan her aac size ver-dim; sizin iin yiyecek olacaklardr dedi. 30 Yeryznn tm vahi hayvanlarna, gkyznn tm kularna ve yaayan bir cana sahip olup yeryz zerinde hareket eden her canlya ise, yiyecek olarak tm yeil otlar [verdim]; ve yle oldu. 31 Tanr yapm olduu her eyi grd; ve ite ok iyiydi. Akam oldu ve sabah oldu; altnc gn.

[7. abat]

2 1 Gkyz ve yeryz, ve onlarn tm eleri [by-lece] tamamland. 2 Tanr, yedinci gnle, yapm olduu ii tamamlad ve yedinci gnde, yapm olduu tm iini brakt.3 Tanr yedinci gn mbarek kld ve onu kutsal ilan etti; nk Tanr, yapmak zere yaratm olduu tm iini, bu gnde brakmt.

[8. nsan]

4 Yaratldklarnda, gklerin ve yeryznn trevleri bunlard. Tanrnn yeryz ve gkleri tamamlad gnde, 5 hibir yabani allk henz yeryznde deildi ve hibir yabani bitki henz bitmemiti. nk Tanr henz yeryzne yamur yadrmamt ve topra ileyecek insan yoktu. 6 Yeryznden bir sis ykseldi ve topran tm yzeyi-ni sulad. 7 Tanr, adam topran tozundan ekillendirdi ve burun deliklerine bir yaam nefesi fledi. nsan [by-lece] yaayan bir canl haline geldi.8 Tanr, Edende douya doru bir bahe dikti. ekil-lendirmi olduu adam oraya yerletirdi.

74 75

9 Tanr, grnts zevk veren ve yemeye uygun olan her trl aacn, [ve aralarnda] bahenin ortasnda Yaam Aacnn ve [ayrca] yi ve Kty Bilme Aacnn topraktan bitmesini salad. 10 Edenden baheyi sulamak zere bir nehir kt. Oradan drt ana kola ayrld.11 lkinin ismi Piondur. Altn bulunan Havila lke-sinin tmn evreler. 12 O lkenin altn [zellikle] iyidir. Orada [ayrca] inciler ve deerli talar bulunur. 13 kinci nehrin ismi Gihondur. Tm Ku lkesini evreler. 14 nc nehrin ismi Hidekeldir; Asurun dousun-dan akar. Drdnc nehir ise Perattr. 15 Tanr adam ald ve hem ilemesi, hem de korumas iin onu Eden Bahesine yerletirdi. 16 Tanr adama bir emir verdi ve Bahenin tm aa-larndan serbeste yiyebilirsin dedi. 17 Ancak yi ve Kty Bilme Aacndan yeme; nk ondan yediin gn, kesinlikle leceksin.18 Tanr Adamn yalnz olmas iyi deil. Ona, kendisine uygun bir yardmc yapaym dedi. 19 Tanr tm vahi hayvanlar ve gkyznn tm kularn topraktan ekillendirmiti. [imdi] Her biri-ne ne isim vereceini grmek iin [onlar] adama getirdi. Adam her canlya ne isim verdiyse, onun ismi

yle kalacakt. 20 Adam tm iftlik hayvanlarna, gkyznn ku-larna ve tm vahi hayvanlara isimler verdi. Fakat adam, [bunlarn arasnda] kendine uygun bir yardmc bulamad. 21 Tanr adamn derin bir bilinsizlik durumuna d-mesini salad ve [adam] uyudu. [Tanr, adamn] Kaburga kemiklerinden birini ald ve yerini etle kapa-d.22 Tanr, adamdan ald kaburga kemiini bir kadn eklinde ina etti ve onu adama getirdi. 23 Adam imdi bu, kanm ve canmdr. smi Kadn (??a) olsun; nk adamdan (??) alnd dedi. 24 Bu sebeple bir erkek, babasn ve annesini brakp eiyle birlemelidir ve tek vcut haline gelmelidirler.25 Adam ve ei ikisi de plaktlar; ancak [bu durum-dan] utanmyorlard.

3 1 Ylan, Tanrnn yapm olduu tm vahi hay-vanlar arasnda en hilekaryd. Kadna Tanr gerek-ten bahenin hibir aacndan yiyemeyeceinizi mi syle-di? diye sordu. 2 Kadn ylana Bahedeki aalarn meyvelerinden yiye-biliriz diye cevap verdi. 3 Fakat bahenin ortasndaki aacn meyvesinden ise; Tanr ondan yemeyin ve ona dokunmayn [bile]; yoksa lrsnz dedi

76 77

4 Ylan kadna Kesinlikle lmezsiniz! dedi. 5 Aslnda Tanr ondan yediiniz gn gzlerinizin ala-can ve Tanr gibi, iyiyi ve kty tanr hale geleceinizi biliyor. 6 Kadn aacn yemeye uygun, gzler iin arzu uyan-drc olduunu ve aacn zeka elde etme konusunda ekici olduunu grd. Meyvesinden ald ve yedi. Kendisiyle birlikte kocasna da verdi ve [adam da] yedi. 7 kisinin de gzleri ald ve plak olduklarn anlad-lar. ncir yapraklarn birbirlerine diktiler ve kendile-rine nlk yaptlar. 8 Tanrnn, gnn rzgaryla bahe iinde dolaan Sesini duydular. Adam ve ei, bahe aalarnn arasnda, Tanrdan gizlendiler. 9 Tanr adama seslendi ve Neredesin? dedi. 10 Bahede sesini duydum... ve korktum; nk plak-tm. Bu yzden gizlendim.11 Sana plak olduunu kim syledi? Yoksa yememeni emrettiim aacn meyvesinden mi yedin?12 Yanma verdiin kadn yediim eyi aatan bana o verdi.13 Tanr kadna Nedir bu yaptn? dedi. Kadn Beni ylan aldatt ve yedim diye cevap verdi.14 Tanr ylana Bunu yaptn iin, tm iftlik hayvan-lar ve tm vahi hayvanlar arasnda lanetlisin dedi.

Karnn zerinde srnecek ve hayatnn tm gnlerinde toz yiyeceksin. 15 Kadnla aranza onun ocuklaryla senin ocuklarnn arasna dmanlk yerletireceim. O senin kafan ezecek, sen de onu topuundan sokacaksn.

[9. Kadna Verilen Lanet]

16 [Tanr] kadna Istrabn ve hamileliini fazlasyla artracam dedi. Istrap iinde ocuk douracaksn. Tutkun kocana olacak ve o sana egemen olacak.

[10. Adama Verilen Lanet]

17 Adama ise Eini dinlediin ve sana zellikle emrede-rek Ondan yeme! dediim aatan yediin iin, toprak senin yznden lanetli olacak dedi. Hayatnn tm gnlerinde, ondan [topraktan] strapla yiyecek kara-caksn. 18 Senin iin diken ve al yeertecek ve sen yabani ot yiye-ceksin. 19 Topraa geri dnene kadar ekmeini alnnn teriyle yiyeceksin; nk sen ondan [topraktan] alnmtn; nk tozsun sen ve toza geri dneceksin.20 Adam eine Hava adn verdi; nk [kadn] tm yaayanlarn annesiydi.

78 79

21 Tanr Adam ve eine deri giysiler yapt ve onlar giydirdi.

[11. Kovulu]

22 Tanr nsan, iyi ve kty tanma konusunda bizden biri gibi oldu dedi. imdi elini uzatp Yaam Aacndan da [meyve] almas engellenmeli. Yiyip sonsuza kadar yaayabilir!23 Tanr, iinden alnd topra ilemesi iin onu [insan]Eden Bahesinden kovdu. 24 nsan srd ve Yaam Aac yolunu korumak iin, Edenin dousuna Keruvimi ve srekli dnen klcn alevini yerletirdi.

[12. Kayin ve Evel]

4 1 Adam, ei Havay bildi. [Hava] Hamile kald ve Kayini dourdu ve Tanr ile birlikte bir insan edindim dedi. 2 Bir doum daha yapt; [Kayinin] kardei Eveli [dourdu]. Evel davar oban oldu; Kayin ise toprak iisiydi. 3 Bir dnem bitti. Kayin, bir miktar toprak meyvesini Tanrya sunu olarak getirdi. 4 Ve Evel o da davarnn ilkdoanlarndan, [bun-

larn] iman olanlarndan [bazlarn] getirdi. Tanr Evele ve sunusuna nem verdi, 5 ancak Kayine ve sunusuna, nem vermedi. Kayin ok kzgn ve zgnd.6 Tanr Kayine Neden bu kadar kzgnsn? Neden zgnsn? diye sordu. 7 Doru davransan affedilmeyecek misin? Ve [bil ki] eer doru davranmazsan gnah kapda pusudadr. Seni arzu-lamaktadr; ama sen ona hakim olabilirsin.8 Kayin, kardei Evele [bir ey] syledi. Sonra, krday-ken Kayin, kardei Evele kar kalkt ve onu ldrd. 9 Tanr Kayine Kardein Evel nerede? diye sordu.Bilmiyorum diye cevap verdi [Kayin]. Kardeimin bekisi miyim ben?10 Tanr Ne yaptn? dedi. Kardeinin kannn sesi top-raktan Bana doru haykryor. 11 imdi sen, kardeinin kann senin elinden almak iin azn aan topraktan daha da lanetlisin. 12 Topra ilediin zaman, artk sana kuvvetini vermeye-cek. Dnyada gebe ve yalnz olacaksn. 13 Kayin Gnahm tayabileceimden daha byk! dedi. 14 te bugn beni topran zerinden srdn ve ben Yznden gizlenmek durumundaym. Dnyada gebe ve yalnz olacam ve beni kim bulsa ldrecek. 15 Tanr ona Bu yzden Kayini her kim ldrrse...!

80 81

[Kayin] Yedinci nesilde cezalandrlacaktr dedi. Tanr, her bulan onu ldrmesin diye Kayine bir iaret koydu. 16 Kayin Tanrnn huzurundan ayrld. Edenin dou-sundaki Nod lkesinde yerleti. 17 Kayin eini bildi. [Ei] hamile kald ve Hanohu dourdu. [Bu srada Kayin] Bir ehir ina etmekteydi ve bu ehrin adn, olunun ad gibi Hanoh koydu.18 Hanohun bir olu oldu rad. radn bir olu oldu Mehuyael. Mehuyaelin bir olu oldu Metuael. Metuaelin bir olu oldu Lemeh.19 Lemeh iki kadnla evlendi. Birincisinin ismi Ada, ikincisinin ismi de Tsilayd.20 Ada, Yaval dourdu. [Yaval] adrlarda yaayan ve sr gdenlerin atasyd.21 Kardeinin ad Yuvald; arp ve flt alanlarn atasyd. 22 Tsila o da, bakr ve demir aralarn reticisi Tuval Kayini dourdu. Tuval Kayinin kzkardei Naamayd. 23 Lemeh elerine yle dedi: Ada ve Tsila, sesimi ii-tin; Lemehin eleri, konumama kulak verin. Bir adam yaralayarak, bir ocuu da bereleyerek ldrdm. 24 Kayinden, yedinci nesilde intikam alndysa, Lemeh iin bu ancak yetmiyedincide olacaktr.25 Adam eini tekrar bildi; [Hava] bir oul dourdu ve ona et adn verdi nk Tanr bana, Kayinin

ldrd Evelin yerine baka bir ocuk balad. 26 etin de bir olu oldu ve ona Eno adn verdi. Tanrnn smi ile dua etmeye o zaman baland.

[13. lk ve kinci Nesiller]

5 1 Bu, Adamn soyunun anlatmdr:Tanr, insan yaratt gnde, onu Tanrnn benzer-liinde yapt. 2 Onlar erkek ve dii olarak yaratt. Onlar mbarek kld ve onlar yaratt gnde onlara nsan (Adam) ismini verdi. 3 Adam 130 yl yaad; kendi benzeyii ve eklinde bir olu oldu. Ona et adn verdi. 4 Adam, et doduktan sonra 800 yl yaad ve oullar ve kzlar oldu.5 Adamn yaad tm gnleri 930 yld; ve ld.

[14. nc Nesil]

6 et 105 yl yaad ve bir olu oldu Eno. 7 et, Eno doduktan sonra 807 yl yaad ve oullar ve kzlar oldu. 8 etin tm gnleri 912 yld; ve ld.

82 83

[15. Drdnc Nesil]

9 Eno 90 yl yaad ve bir olu oldu Kenan. 10 Eno, Kenan doduktan sonra 815 yl yaad ve oullar ve kzlar oldu. 11 Enoun tm gnleri 905 yld; ve ld.

[16. Beinci Nesil]

12 Kenan 70 yl yaad ve bir olu oldu Maalalel. 13 Kenan, Maalalel doduktan sonra 840 yl yaad ve oullar ve kzlar oldu. 14 Kenann tm gnleri 910 yld; ve ld.

[17. Altnc Nesil]

15 Maalalel 65 yl yaad ve bir olu oldu Yered. 16 Maalalel, Yered doduktan sonra 830 yl yaad ve oullar ve kzlar oldu. 17 Maalalelin tm gnleri 895 yld; ve ld.

[18. Yedinci Nesil]

18 Yered 162 yl yaad ve bir olu oldu Hanoh. 19 Yered, Hanoh doduktan sonra 800 yl yaad ve oullar ve kzlar oldu.

20 Yeredin tm gnleri 962 yld; ve ld.

[19. Sekizinci Nesil]

21 Hanoh 65 yl yaad ve bir olu oldu Metuelah. 22 Hanoh, Metuelah doduktan sonra 300 yl Tanr ile yrd ve oullar ve kzlar oldu. 23 Hanohun tm gnleri 365 yld. 24 Hanoh Tanr ile yrd ve artk varolmad; nk Tanr onu ald.

[20. Dokuzuncu Nesil]

25 Metuelah 187 yl yaad ve bir olu oldu Lemeh. 26 Metuelah, Lemeh doduktan sonra 782 yl yaad ve oullar ve kzlar oldu. 27 Metuelahn tm gnleri 969 yld; ve ld.

[21. Onuncu Nesil]

28 Lemeh 182 yl yaad ve bir olu oldu. 29 Bu, bizi iimizden ve Tanrnn lanetlemi olduu top-raktan kaynaklanan strabmzdan ferahlatacak diyerek adn Noah koydu. 30 Lemeh, Noah doduktan sonra 595 yl yaad ve oullar ve kzlar oldu.

84 85

31 Lemehin tm gnleri 777 yld; ve ld.

[22. Noahn ocuklar ve Devler]

32 Noah 500 yandayd ve Noah, eme, Hama ve Yefete baba oldu.

6 1 nsanolu toprak zerinde oalmaya balayp kzlar dounca,2 Tanrnn oullar insan kzlarnn iyi olduklarn grdler ve her setiklerinden kendile- rine e aldlar. 3 Tanr Ruhum insan sonsuza dek yarglamayacak; nk o etten baka bir ey deil. Gnleri 120 yl olacak dedi.4 Devler o gnlerde ve daha sonralar yeryzndeydi-ler. Tanrnn oullar insan kzlarna gelmiler ve [devlere] baba olmulard. [Devler] Ezelden beri en gllerdi; hretli kiilerdi.

[23. Karar]

5 Tanr yeryznde insann ktlnn artmakta olduunu grd. [nsann] En derin dncelerinin yaratt eilimler, gn boyunca, sadece ktyeydi. 6 Tanr yeryznde insan yaptna piman oldu ve kalbinde strap ekti.

7 Tanr Yaratm olduum insanolunu yeryznden sileceim insandan evcil hayvanlara, yer hayvanlarna ve gkyzndeki kulara kadar. Onlar yaptm iin pi-manm dedi.8 Fakat Noah Tanrnn gznde beeni bulmutu.

86 87

Noah

[24. Noah ve Dnemi]

9 Bunlar, Noahn soyudur: Noah drst biriydi, kendi neslinde kusursuzdu. Noah Tanr ile birlikte yrd.10 Noah oul babas oldu: em, Ham ve Yefet.11 Dnya Tanrnn nnde yozlamt ve yeryz sula dolmutu. 12 Tanr yeryzn grd; ve ite yozlamt. Zira her vcut, yeryz zerinde yolunu saptrmt.

[25. Byk Tufan]

13 Tanr Noaha Tm vcutlarn sonu nme geldi; nk yeryz [insanlarn] sularyla doldu dedi. Bu yzden onlar yeryz ile birlikte yok edeceim.14 Kendine servi aacndan bir gemi yap. Gemiyi blme-lere ayr; iten ve dtan ziftle sva. 15 Onu u ekilde ina edeceksin: Geminin uzunluu 300 ama, genilii 50 ama ve ykselii 30 ama olacak. 16 Gemiye [k iin] bir pencere yap. stteki akl 1 ama [geniliinde] olacak ekilde [eik] olsun. Geminin kapsn da onun yanna yerletir. [Gemiyi] Alt, ikinci ve nc [gverteler olacak ekilde] yap.17 Bana gelince gklerin altnda bulunan, yaam nefe-

sine sahip tm vcutlar yok etmek iin, yeryzne Tufan sularn getiriyorum. Yeryzndekilerin hepsi helak ola-cak. 18 Ama sana olan Szm yerine getireceim Sen, yannda oullarn, ein ve oullarnn eleri ile birlikte gemiye gireceksin.19 Her canldan, her vcuttan seninle yaatlmalar iin her trden ikier taneyi gemiye getir; erkek ve dii olsun-lar . 20 Her trdeki kutan, her trdeki iftlik hayvanndan ve her trdeki toprak hayvanndan [bunlarn] her birinden iki tanesi, yaatlmak zere sana gelecekler. 21 Sana gelince yanna yenilir trdeki her yiyecekten al ve kendine depola. [Bunlar] Hem sana, hem de onlara [hayvanlara] yiyecek olacaktr.22 Noah, Tanrnn kendisine emrettii her eyi yapt. [Tam olarak] Byle yapt.

7 1 Tanr, Noaha Gemiye gel sen ve tm ailen dedi. nk bu nesilde nmde drst olarak [sadece] seni grdm. 2 Her temiz hayvandan kendine, erkek ve ei olmak zere yedier ift al. Temiz olmayan hayvanlardan ise, erkek ve ei olmak zere iki tane al. 3 Gkyznn kularndan da erkek ve dii olmak zere

88 89

yedier ift al. Tm yeryz zerinde soylar [bu sayede] yaasn. 4 Zira yedi gn sonra yeryz zerine krk gn krk gece boyunca yamur yadracam. Yaratm olduum tm varl topran yzeyinden sileceim.5 Noah, Tanrnn kendisine emretmi olduu her eyi yapt. 6 Tufan yeryz zerinde suyla gerekletiinde Noah 600 yandayd. 7 Noah, oullar, ei ve gelinleriyle birlikte, Tufann sularndan nce gemiye geldi. 8 Temiz olan hayvanlardan, temiz olmayan hayvanlar-dan, kulardan ve toprakta hareket eden her canldan 9 ikier ikier Tanrnn Noaha emrettii gibi erkek ve dii olarak Noaha, gemiye geldiler.10 Yedi gn geti ve Tufann sular yeryzndeydiler. 11 Noahn yaamnn 600. ylnda, ikinci ayda, ayn 17. gnyd. O gnde byk derinliklerin tm kay-naklar yarld ve gklerin pencereleri ald. 12 Yeryz zerinde yamur krk gn krk gece sre-cekti.13 Noah oullar em, Ham ve Yefet; ei ve gelini de yanlarnda olmak zere gemiye tam olarak o gnde girdi. 14 Onlar ve her trde vahi hayvan, her trde iftlik hayvan, yeryz zerinde hareket eden her trde toprak hayvan ve her trdeki uucular her ku [ve]

her kanatl [gemiye girdiler]. 15 Yaam nefesine sahip her vcuttan [hayvanlar], ikier ikier Noaha, gemiye geldiler. 16 Gelenler, Tanrnn ona [Noaha] emretmi olduu gibi, erkek ve dii olarak geldiler. [Ardndan] Tanr onu [Noah]ieriye kapad.17 Tufan, yeryz zerinde krk gn sreyle varoldu. Sular oald, gemiyi kaldrd ve [gemi] yeryznden yukarya ykseldi. 18 Sular kabard ve yeryz zerinde fazlasyla oald ve gemi suyun zerinde srklenmeye balad. 19 Sular yeryz zerinde ok ok kabard ve gky-znn tm altndaki btn yksek dalar rtld. 20 Sular yukarya doru 15 ama kadar kabard ve da-lar rtld. 21 Yeryznde hareket eden her vcut uucu, iftlik hayvan, vahi hayvan ve yeryz zerinde kmele-nen her kk boyutlu hayvan ve tm insanlar helak oldu. 22 Karada bulunan ve yaam nefes sayesinde sren her ey ld. 23 [Tufan bylece] Toprak zerindeki tm varl tamamen sildi insandan iftlik hayvanna, kara hay-vanlarndan gkyznn kularna kadar [hepsi] yer-yznden tamamen silindiler. Sadece Noah ve gemide onunla birlikte bulunanlar kald.

90 91

24 Sular yeryz zerinde 150 gn boyunca kabard.

8 1 Tanr, Noah ve gemide onunla birlikte bulunan tm vahi hayvanlarla tm evcil hayvanlar hatrna getirdi. Tanr yeryz zerinden bir rzgar geirdi ve sular ekilmeye balad. 2 Derinliklerin kaynaklarna ve gklerin pencerelerine set ekildi. Gklerden [yaan] yamur [bylece] sona erdi. 3 Sular yeryz zerinden ekilmeye balad ve srek-li ekilerek 150gnn sonunda [belirgin biimde] azald.4 Yedinci ayda ayn 17. gnnde, gemi Ararat Dalarnn zerinde karaya oturdu. 5 Sular onuncu aya kadar azalmaya devam etti. Onuncu[ ay]da, ayn birinde, dalarn zirveleri grn-d. 6 Krk gn getikten sonra Noah, yapm olduu gemi-nin penceresini at. 7 Kuzgunu gnderdi ve [kuzgun] kt. Sular yeryz zerinden kuruyana kadar [kuzgun] srekli kt ve dnd.8 [Noah] Sularn toprak yzeyinde hafifleyip hafifle-medeini grmek iin gvercini yanndan gnderdi. 9 Gvercin ayan koyabilecei bir yer bulamad ve ona [Noaha], gemiye geri dnd; zira tm yeryz

zerinde [hala] su vard. [Noah] Elini uzatt ve onu alarak kendisine, gemiye getirdi. 10 Baka bir yedi gn daha bekledi ve gvercini bir kez daha gemiden gnderdi. 11 Gvercin akam vakti ona geldi; ve ite aznda, yeni koparlm bir zeytin dal vard. Noah bylece sularn yeryz zerinden alaldn anlad. 12 Baka bir yedi gn daha bekledi ve gvercini [tek-rar] gnderdi. [Gvercin] Ona bir daha dnmedi.13 [Noahn yaamndaki] 601. ylda birincide [ilk ayda], ayn birinde yeryzndeki sular [tamamen] ekildi. Noah geminin [gverte] kapan at ve top-ran yzeyinin kurumaya baladn grd. 14 Ve ikinci ayda, ayn 27. gnnde, yeryz kurudu.

[26. Tufandan Sonra]

15 Tanr Noaha [unlar] syleyerek konutu: 16 Gemiden k sen ve seninle birlikte ein, oullarn ve gelinlerin. 17 Yanndaki tm canllar gerek ku, gerek iftlik hay-van, gerekse de yeryz zerinde hareket eden toprak hayvan olsun tm vcutlar yannda kar. Yeryznde kaynasnlar ve yeryz zerinde reyerek oalsnlar.18 Noah, yannda oullar, ei ve gelinleriyle kt. 19 Her v