1

ivane javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo universiteti

humanitarul mecnierebaTa fakulteti

xelnaweris uflebiT

xaTuna kikvaZe

tradicia da novatoroba qarTul scenografiaSi(irakli gamrekelisa da mirian SveliZis scenografiis magaliTze)

xelovnebaTmcodneobis doqtoris (Ph.D.) akademiuri xarisxismosapoveblad warmodgenili

m a c n e

2012

2

sadisertacio naSromi Sesrulebulia ivane javaxiSvilis saxelobisTbilisis saxelmwifo universitetis humanitarul mecnierebaTa fakultetisxelovnebis istoriisa da Teoriis mimarTuleba

samecniero xelmZRvaneli: Tebrone uruSaZe xelovnebaTmcodneobisdoqtori, profesori.

oficialuri recenzentebi: 1.

2.

disertaciis dacva Sedgeba 2012 wlis ......, ......... saaTze, ivanejavaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo universitetis humanitarulmecnierebaTa fakultetis sadisertacio komisiis sxdomaze.

misamarTi: 0179, Tbilisi, i. WavWavaZis ......., ivane javaxiSvilis saxelobisTbilisis saxelmwifo universitetis ........ korpusi,..........

disertaciis gacnoba SeiZleba ivane javaxiSvilis saxelobis Tbilisissaxelmwifo universitetis samecniero biblioTekaSi.

sadisertacio sabWos swavluli mdivani:

3

sakvlevi Temis aqtualobaqarTuli scenografiis ganviTareba 1920-ian wlebSi daiwyo. XX saukunis

dasawyisSi msoflio scenografiaSi adgili hqonda mravalricxovanreformebsa da novatorul Ziebebs, ramac gansazRvra scenografiismniSvneloba Teatralur xelovnebaSi. araerTgvarovani iyo Teatralur-dekoraciuli xelovnebis mxatvrul formaTa evolucia qarTul scenaze.qarTvelma mxatvrebma SeZles msoflio TeatrSi da scenografiaSi arsebulimiRwevebis gaziareba da SemoqmedebiT praqtikaSi moaxdines scenografiulformaTa da mxatvrul ideaTa swori seleqcia. aman SesaZlebeli gaxadaqarTuli scenografiis tradiciebis da misi Teoriuli safuZvlebisgansazRvra, rac aucilebeli iyo qarTuli scenografiis, rogorc saxviTixelovnebis damoukidebel dargad Camoyalibeba.

kvlevis sagani da mizaninaSromis mizania naTlad warmoaCinos qarTuli scenografiis

Camoyalibebisa da ganviTarebis procesSi arsebuli miRwevebi. Tamaminovatoruli ZiebebiT aRmoCernili axali gamomsaxvelobiTi xerxebi,romlebic qarTuli scenografiis ZiriTad mxatvrul principebs daedosafuZvlad da misi tradiciebi gansazRvra.

kvlevis meTodikvlevisaTvis gamoyenebuli komparatiuli meTodi, romlis safuZvelzec

qarTuli scenografia da qarTveli Teatris mxatvrebis Semoqmedebaganxilulia XX saukunis dasawyisis scenografiis ganviTarebis saerTokonteqstSi, rusul da evropul Teatralur-dekoraciul xelovnebasTan daqarTul saxviT xelovnebasTan mimarTebaSi.

kvlevis mecnieruli siaxledRemde qarTuli scenografiis Teoriuli safuZveli ar yofila

ganxiluli Tanamedrove scenografiis Teoriisa da praqtikis sakiTxebTanmimarTebaSi. scenografiis Teoriuli safuZvlebi Teatris ganviTarebisaTaswleulebis manZilze dagrovil gamocdilebas da sxvadasxva qveynebissanaxaobrivi kulturis tradiciebs emyareba. scenografiis TeoriissakiTxebi, romelic Cvens droSi da Cvens Tvalwin yalibdeba, kompleqsuradmoicavs scenuri nawarmoebis sivrcobrivi gadawyvetis yvela struqturulTaviseburebebs. Teatri, rogorc cocxali da mudmivad ganaxlebadixelovneba, araerTgvarovan mxatvrul formebs badebs. Sesabamisad misiTeoriuli safuZvelic da meTodologiuri formac araerTgvarovania. magramSemoqmedebiTi praqtikiT SemuSavebuli ZiriTadi gamomsaxvelobiTisaSualebebi, konkretuli mxatvrebis Semoqmedebis magaliTze, SesaZlebelsgvaZlevs ganisazRvros qarTuli scenografiis Teoriuli dameTodologiuri safuZvlebi.

naSromis praqtikuli Rirebulebasadisertacio Tema sasargeblo iqneba qarTuli scenografiis

mkvlevarebisTvis, romlebic konkretuli speqtaklebis mxatvruligaformebis magaliTze SeZleben ganixilon, rogor viTardebodascenografiis struqtura da sasceno sivrcis plastika, masSi gamoyenebulixelovnebis sxvadasxva dargebis sinTezur mTlianobaSi, rac uzrunvelyofdaspeqtaklis moqmedebis gaformebas. Tema SeiZleba iyos gamoyenebulisaleqcio seminarebis da specialuri kursebis momzadebisas.

Tema moxsenebis saxiT warmodgenili iyo Tsu-s humanitarulmecnierebaTa fakultetze Catarebul samecniero konferenciaze, romelic

4

mieZRvna qarTveli scenografis p.ocxelis dabadebidan asi wlisTavisiubiles 2007 wlis 20 dekembers. Tema Sesulia sakonferencio masalebiskrebulSi, agreTve rusulenovan Jurnal “scenas” mier gamoqveynebulaRniSnuli konferenciis saangariSo masalaSi. naSroms darTuli aqvs 2010-11wlebSi gamoqveynebuli publikaciebi JurnalebSi ”Teatri da cxovreba”,

”literatura da xelovneba”, “Сцена” (ruseTis federaciis TeatrismoRvaweTa kavSiris Jurnali).

naSromis struqturasadisertacio naSromi moicavs kompiuterze nabeWd 199 gverds. Sedgeba

Sesavlis da 3 ZiriTadi Tavis da 11 qveTavis da daskvniTi nawilisgan.teqsts erTvis SeniSvnebi da gamoyenebuli literaturis sia (72).

naSromis ZiriTadi nawili

Temis SesavaliqarTuli profesiuli Teatris aRorZineba da scenografiis

ganviTareba kote marjaniSvilis saxelTanaa dakavSirebuli. man miiwviaTeatrSi TiTqmis yvela mxatvari, romelic XX saukunis dasawyisSimoRvaweobda saqarTveloSi. amitom qarTuli scenografia mWidrod arisdakavSirebuli dazgur xelovnebasTan, romelic am periodSi ganicdidamodernizmis Zlier gavlenas. garda amisa, 1910-30-ian wlebSi qarTulxelovnebaSi erovnuli mxatvruli formebis Zieba mimdinareobda. amanganapiroba qarTuli monumenturi mxatvrobis, wignis dasuraTebis,arqiteqturisa da qandakebis Zveli tradiciebis axleburi gaazreba. asevegaCnda interesi Zveli xalxuri Teatrisadmi, romlis mxatvruli gaformebisqmediTi formebi kargad Seerwya TeatrSi konstruqtivizmis mxatvrulprincipebs, romlis periodSic moxda qarTuli scenografiis Camoyalibeba.sul ramodenime weliwadSi qarTul scenografiaSi moxda dazgurobisdaZleva da scenografiis samganzomilebian, moculobiT-plastikur formaSigadawyveta. aseve safuZveli Caeyara reJisoris mier piesis Tavisufalinterpretacias, ramac scenuri nawarmoebis Seqmnis procesSi, reJisorisa damxatvris mWidro SemoqmedebiTi TanamSromloba ganapiroba.

Tavi I. qarTuli scenografiaqveTavi I-II. qarTuli Teatrisa da scenografiis ganviTarebis etapebi;

qarTuli dazguri mxatvrobamsoflios yvela qveynis Teatri xalxur sanaxaobebidan aRmocenda,

asevea qarTuli Teatric. qarTuli xalxuri sanaxaobebidan yvelazegavrcelebuli forma berikaoba da yeenoba iyo. xangrZlivi arsebobisganmavlobaSi berikaoba, niRbebis saimprovizacio Teatrad gardaiqmna.berikaobas, iseve rogorc yvela adreuli periodis ritualur-sanaxaobrivcekva-TamaSebs, qoreografiul-plastikuri da xmovani gaformeba sdevda Tan.misi saxieri da mxatvruli gadawyveta, personaJuli iyo da saTamaSoscenografiebis funqciiT sruldeboda. berikaobas sadadgmo formac gaaCnda.igi misi dramaturgiuli qargidan iyo gamomdinare da improvizaciisuzarmazar SesaZleblobebs iZleoda.

qarTuli Teatris istoriaze XVIII saukunemde sakmaod mwiri informaciamoipoveba. pirveli qarTuli profesiuli Teatri erekle II karze Seiqmna.e.w. “erekles Teatri” ori saxiT iyo warmodgenili: liturgiul-misteriulixasiaTis “saskolo dramiTa” da a.sumarokovis komediebiT, Tumca am TeatrSiidgmeboda rasinis, volteris, kornelis originaluri an gadmoqarTulebuli

5

piesebic. pirveli qarTuli Teatraluri dasi, 1795 wels krwanisis omSi aRa-mahmad-xanTan Setakebisas daiRupa. TiTqmis eqvsi aTeuli wlis ganmavlobaSi,qarTulma profesiulma Teatrma funqcionireba Sewyvita. 1850 wlis 14ianvars, klasikuri gimnaziis darbazSi warmoadgines g.erisTavis komedia“gayra”, romliTac daiwyo qarTuli profesiuli Teatris aRorZineba. xolo1878 wels ilia WavWavaZis, akaki wereTlis, dimitri yifianis, niko nikolaZis,ivane maCablis, vaso abaSiZis da sxva cnobil qarTvel moRvaweTaZalisxmeviT daarsda qarTuli dramatuli sazogadoeba, xolo erTweliwadSi, 1879 wels, barbare jorjaZis komediiT “ras veZebdi da ravipove” dafuZnda qarTuli dramatuli Teatri (axlandeli SoTa rusTavelissaxelobis Teatri).

XIX-XX saukuneebis mijnaze qarTuli xelovneba rusuli modernizmisda evropuli avangardis Zlier gavlenas ganicdida. paralelurad qarTulxelovnebaSi erovnuli mxatvruli formebis Ziebis procesi mimdinareobda,ramac xelovnebis sxvadasxva dargebis axleburi gaazreba ganapiroba.

am wlebis qarTuli Teatric, rusuli Teatris Zlier gavlenasganicdida. ruseTSi miRebuli ganaTlebiT, asparezze gamovidnen pirveliqarTveli profesionali reJisorebi: a.wuwunava, v.SalikaSvili, m.qoreli,a.faRava, magram qarTuli profesiuli Teatris aRorZineba da qarTuliscenografiis ganviTareba kote marjaniSvilis saxelTanaa dakavSirebuli.man moiwvia TeatrSi qarTveli mxatvrebi d.kakabaZe, i.gamrekeli,l.gudiaSvili, e.axvlediani, p.ocxeli da sxvebi, romlebmac safuZveliCauyares qarTul saTeatro mxatvrobas.

qarTuli scenografiis ganviTareba Teatraluri konstruqtivizmisperiodSi daiwyo. konstruqtivizmis funqcionalizmma scenografiaSi isadreuli qmediTi formebi aaRorZina, romelic qarTuli xalxuri TeatristradiciebSi arsebobda.

qarTuli scenografiis ganviTarebis istoria 1922 welsk.marjaniSvilis mier SoTa rusTavelis saxelobis TeatrSi dadgmuli lopede vegas “cxvris wyaroTi” daiwyo. speqtaklis mxatvari v.sidamon-erisTaviiyo. speqtaklSi gamovlinda k.marjaniSvilis reJisoruli meTodi dascenografii mniSvneloba speqtaglis mTliani mxatvruli saxis SeqmnaSi.

qveTavi III-IV. irakli gamrekelis dazguri da Teatraluri mxatvroba;samyaros konstruqtivistuli modeli i.gamrekelis scenografiaSiqarTuli scenografiis ganviTareba mWidrod aris dakavSirebuli

qarTul dazgur mxatvrobasTan. k.marjaniSvilis mier TeatrSi miwveulmxatvarTa Soris iyo axalgazrda, TviTnaswavli mxatvari i.gamrekeli,romelic qarTuli modernizmis erT-erTi brwyinvale warmomadgenelia. misidazguri Semoqmedeba ganicdida eqspresionizmis da kubo-futurizmisgavlenas. igi iyo mxatvari-ilustratori. swored mis mier o.uaildis“salomeasTvis” Sesrulebuli ilustraciebis naxvis Semdeg, didma reJisormaigi TeatrSi samuSaod miiwvia.

i.gamrekelis mier 1922-24 wlebSi gaformebul speqtaklebSi jer kidevCanda ferweruli mxatvrobis gavlena. rogorc profesionali scenografispirveli ganacxadi k.marjaniSvilis mier dadgmuli u.Seqspiris “hamletis”scenografia iyo, romelic saetapo aRmoCnda qarTuli Teatralur-dekoraciuli xelovnebis ganviTarebisTvis.

1926 wels SoTa rusTavelis saxelobis Teatrs saTaveSi al.axmeteliCaudga. misi reJisoruli meTodi da SemoqmedebiTi mrwamsi axali heroikul-revoluciuri Teatris Seqmnisken iyo mimarTuli, ris ganxorcielebaSicdidi wvlili i.gamrekelis scenografiam Seasrula.

6

1926 wels al.axmetelma dadga a.glebovis piesa “zagmuki”. i.gamrekeliswinaSe rTuli amocana idga, formaTa ganzogadebiT da moqnili samoqmedosivrcis moxazviT scenaze, moqmedebis konkretuli adgili unda Seeqmna.scenografia mTlianad konstruqtivistuli iyo. pirvelad sasceno sivrcissxvadasxva formis sibrtyobrivi danawilebiT, dekoraciis erTiani dazgisprincipze agebiT, romelic CarTuli iyo speqtaklis moqmedebaSi da dadgmisplastikur-sivrcobriv formas gansazRvravda, SesaZlebeli gaxda scenazeerTdroulad bevri statistis monawileobiT monaTa ajanyebis masiuriscenebis dadgma. amas pirvel yovlisa xels uwyobda speqtaklisdekoraciul-konstruqciuli gaformeba. mxatvroba mTlianad pasuxobdaspeqtaklis heroikul-revoluciur paToss.

1928 wels i.gamrekelma gaaforma al.axmetelis “rRveva” (b.lavreniovi).mxatvarma gansxvavebul mxatvrul stilSi gadawyvita scenografia.speqtaklis I da III moqmedeba neorealistur stilSi iyo ganxorcielebuli,xolo II-IV moqmedeba konstruqtivistuli iyo. speqtaklSi mxatvarma Teatrisyvela teqnikuri SesaZlebloba gamoiyena. scenaze uzarmazari javSnosanikreiseric ki aago. dekoracia aqac moZrav wreze moaTavsa. javSnosanzegakeTebuli iyo diferencirebuli saTamaSo moednebi, romelic bevr msaxiobsitevda. mezRvaurTa ajanyebis scenaSi statistTa masis talRisebri moZraobadekoraciul formaTa dinamizms uwyobda xels. al.axmeteli yovelTvisiswrafvoda erTiani sanaxaobrivi dadgmis Seqmnisaken. amis magaliTebi iyo“zagmukSi” ajanyebis scenebi, “rRvevaSi” mezRvaurTa talRisebri plastikurimoZraoba da sxva.

qarTuli scenografiisa da saerTod qarTuli TeatrisganviTarebisTvis gansakuTrebuli mniSvneloba hqonda i.gamrekelisscenografias al.axmetelis speqtaklebisTvis: “anzori”, “lamara”,“TeTnuldi” da “yaCaRebi”.

1920-30-ian wlebSi scenografiaSi speqtaklis moqmedebis adgiliganzogadebuli formis iyo. mxatvrebi cdilobdnen ama Tu im qveynisstilizebuli saxe eTnografiuli, arqiteqturis, yofiTi kulturis krebiTidetalebiT warmoeCinaT. v.ivanovis piesa “javSnosani 14-69” al.axmetelisgadawyvetilebiT, s.SanSiaSvilma gadmoaqarTula da moqmedeba cimbiridandaRestanSi gadmoitana. miuxedavad moqmedebis konkretuli adgilisa,i.gamrekelma “anzoris” sivrcobriv-plastikur gadawyvetaSi formaTa iseTganzogadoebas miaRwia, rom daRestnuri sofeli, patara rkinigzis sadgurida a.S. mTeli samyaros krebiT saxed gadaiqca.

i.gamrekelis konstruqciebi maTematikuri sizustiT iyo agebuli,formaTa da zomaTa proporciulobis gangeb darRveva, met gamomsaxvelobasaniWebda dekoraciebs. es, erTi SexedviT, sruliad xelovnuri garemolakonuri da mravlismetyveli aRmoCnda. “anzoris” scenografia mTlianadkonstuqtivizmis principebze iyo agebuli. igi mxatvrisgan arqiteqturisa dainJineriis codnas moiTxovda. oTxive aqtSi i.gamrekelma sxvadasxvadekoracia Seqmna. arc erTi maTgani erTmaneTs ar hgavda. saerTo maTSimxolod scenis planSetis reliefuri wyoba iyo, romelic erTgvarsaZirkvels warmoadgenda yoveli axali dekoraciul-konstruqciulisivrcis asagebad.

daRestnuri auli stilizebuli Svidsafexuriani, brtyelbaniani,trapeciis formis sacxovrebeli saxlebis erTmaneTze Semdgar konstruqciaswarmoadgenda, speqtaklis samoqmedo sivrces, dadgmis mizanscenur naxazs daformaTa saerTo dinamizmiT mTeli speqtaklis tempo-ritms gansazRvravda.diferencirebuli saTamaSo moednebi konstruqciaze erTmaneTTanpandusebiTa da kibeebiT iyo dakavSirebuli. mTis soflis landSafti pirquSrux-miwisfer tonSi iyo gadawyvetili. konstruqciis “uferuli” koloriti

7

formaTa gamokveTas da faqturulobas usvamda xazs. saxlebi xaoianifaqturis gamo, fiqali kldisgan naSens hgavda. isini TiTqos mTisferdobebs mihyveboda. meti realisturobisTvis mxatvarma am saxlebsSesasvleli kari da sarkmlebic gaukeTa. TiToeuli dekoraciulikonstruqcia scenaze konkretuli, realuri dekoraciuli formisa dapirobiTi plastikuri formis kontrastze iyo agebuli. dekoraciis ukanafons ganyenebuli muqi nacrisferi farda-drapireba warmoadgenda, rac kidevufro amZafrebda dekoraciis plastikas.

i.gamrekelis “anzorSi” Seqmnil mTis stilizebul ferdobebze,ajanyebuli daRestnelebis ritualuri sabrZolo cekva reJisorma SeZlorTul plastikur naxazSi gadaewyvita. msaxiobTa sinqronuli moZraobadekoraciis xazobriv wyobas emTxveoda da paralelur naxazSi ewyoboda.amiT kidev ufro mZafrdeboda speqtaklis Sida ritmi da muxti mTlianadgadaecemoda speqtaklis moqmedebas. es plastikuri paTetika SeuZlebeliiqneboda, dekoraciis wyobas Sida dinamikis gareSe.

“anzoris” vizualur-plastikuri gadawyveta arRvevda dekoratiulformaTa gadawyvetis Sesaxeb adre arsebul yvela Sexedulebas daTeatralur mxatvrobaSi axal gamomsaxvelobiT-plastikur xerxsamkvidrebda. “anzoris” gaformebaSi gamovlinda scenografiis sxvadasxvafunqcionaluri mxareebic.

Semdegi speqtaklebi: “lamara” da TeTnuldi” i.gamrekelis mxatvrulistilis srulyofaze metyvelebs. “lamaras” scenografia, iseve rogorc“anzoris” mxatvroba mTlianad konstruqtivistuli iyo. mxatvarma Seqmnaqveynis saxis krebiTi scenuri forma. dekoraciul dazgaze saTamaSomoednebis diferenciacia, stilizebuli koSkebiTa da spiralurad zeviTmimarTuli damreci ficarnagebiT, erTian konstruqciul-plastikur formaSiiyo gadawyvetili. “lamaras” Teatraluri sivrce xedvis usasrulobasgulisxmobda. amitomac plastikuri formis sirbile da denadi ritmi erTidekoraciuli formis meoreSi gadasvlas axdenda. dekoraciis koloriti dafaqtura kldovani mTis ferdobebis asociacias qmnida.

speqtakli “lamara” oTx moqmedebad midioda. TiToeuli aqtisTvisgansxvavebuli dazga-dekoracia iyo gakeTebuli, magram dekoraciiskonstruqcia, moqmedebis adgilis meti dakonkretebisTvis, erTi ZiriTadidazgis farglebSi icvleboda. robaqiZiseuli miTosuli samyaroi.gamrekelma TiTqos gangeb dedamiwasa da cas Soris sagangebosubstanciaze aago. “...movlena mTlianad unda aiTvisebodes da araatomisturad. igi unda mimdinareobdes garkveul xazebSi da aseve ferebSi.uTuod xedviTi STabeWdileba unda iyves gamoZaxili xmieri aTvisebis. orixazi unda erTdebodes erT wertilSi, mxolod am SemTxvevaSi arisSesaZlebeli movlenis mTlianad aTviseba. amitom principi mxatvrobis daarqiteqturis Tanamedrove scenaze ar SeiZleba iyos dekoratiuli. aq sxvaprincipis momarjveba aris saWiro, cxovrebis ritmisagan gamomdinareprincipis, xazebi sada swori, da ekonomia unda daedvas safuZvlad Teatrisarqiteqturas. es ki aris principi - “konstruqtivizmi”-s. ukanasknelsSeuZlebelia acdes Tanamedrove Teatri”, werda gr. robaqiZe. (1)

dekoraciuli konstruqcia safexurebad ganlagebuli pandusebiTdaSvebul bilikebs hgavda. bilikebi konstruqciis centrisken moemarTeboda,sadac wakveTili mTis mwvervalis stilizebuli gverdebSezneqili trapeciisformis prizma iyo gakeTebuli. dekoraciis koloriti naxevartonebSi iyogadawyvetili. mxatvarma sadafis daxSuli tonebiT, mTebs bindisferiSeferiloba misca. speqtaklis feradovnebas xazs usvamda misi QSuqwerac.ganaTebis iribi nakadiT mizanscenebSi msaxiobebisgan damatebiTi jvaredinagrZeli Crdilebi warmoiqmneboda. miRweuli iyo Suq-Crdilisa da

8

gamonaTebuli adgilebis kontrastic. speqtaklis gare ganaTeba mZafrdebodauSualod dekoraciis plastikiT Seqmnili Suq-Crdilis TamaSiT.

“lamaras” scenografia mTlianad asaxavda qmediTi scenografiisprincipebs da mis funqcionalur mxares warmoaCenda. dekoraciebigankuTvnili iyo speqtaklis rTuli qmediT-plastikuri gadawyvetisTvis.dekoraciebis saerTo mxatvruli iersaxe avlenda maTSi kodirebulistoriul, miTologiur, eTnografiul formebs, mTis serpantinebi damixveul-moxveuli daklaknili gzebi, bunebis rTul Sinagan agebulebaswarmosaxavda. calkeul detalebSi ikveTeboda gvelis simbolo, romelicmTavari gmiris-gvelismWameli mindias “totemistur” ipostass warmoadgenda.

scenografiuli TvalsazrisiT gansakuTrebiT saintereso iyoi.gamrekelis dekoraciebi speqtaklisTvis “TeTnuldi”. S.dadianisoptimisturi tragedia al.axmetelma 1931 wels dadga. piesaSi “TeTnuldi”moTxrobilia uZvelesi svanuri siwmindis, mTa TeTnuldis legenda,romelic jer veravin daipyro. misi dalaSqvra axalma sabWoTa gmirebmagadawyvites. reJisorma speqtaklSi aseve gaacocxla Zveli svanurilamprobis rituali da bapebis ori scena daumata, riTac qarTuli xalxurisanaxaobrivi Teatris tradiciebi gaacocxla scenaze.

speqtakl “TeTnuldis” dekoraciuli forma realistur formaTasaerTo stilizaciiT xasiaTdeboda. scenaze agebuli svanuri koSkebimoqmedebis adgils akonkretebda. konstruqciuli danadgari Svid,erTmaneTze Sejgufebul uzarmazar paralelepipedebs warmoadgenda. scenisplanSeti aqac mravalsafexuriani kibe-pandusebiT iyo danawevrebuli.“TeTnuldis” dekoracia sam damoukidebel dazgaze aigo. koSkebispeqtaklis bolos ixsneboda da scenis siRrmeSi TeTnuldis kubistur-xazobrivi dekoracia Cndeboda. mTis dekoracia calke danadgarze idga.misi zedapiri qvis faqturas Seesatyviseboda. rac Seexeba koSkebs isiniJangisfer-monacrisfro tonSi iyo gadawyvetili. koSkebis faqtura ise iyodamuSavebuli, rom qviT naSen, daZvelebul, xaoian zedapirs mogvagonebda.

“TeTnuldis” scenografiuli gadawyveta avlenda mxatvris novatorulmignebas, romelic speqtaklis droiT-sivrciT gadawyvetaSi 1930-iani wlebisscenografiisTvis udavod aRmoCena iyo. i.gamrekelma speqtaklSi“TeTnuldi”, romelic konstruqciuli dekoraciis moqnil da rTulplastikur formas warmoadgenda, SeZlo scenuri droisa da sivrcisproblemis sainteresod gadawyveta. speqtaklis finalSi koSkebi iSlebodada svanuri zaris ritmSi, saaTis qanqarasaviT iwyebda moZraobas, raceqspediciis daRupvas auwyebda samyaros. dekoraciis moZraoba realurdroSi xdeboda, romelic mTlianad erwymoda scenografiul garemoSiwarmoqmnil drois Sida svlas. speqtakl “TeTnuldis” dekoraciebiaqtiurad iyo CarTuli moqmedebaSi da iseve rogorc “anzorSi” da“lamaraSi” isic saTamaSo-plastikur erTeuls warmoadgenda.

1930-iani wlebis meore naxevarSi qarTul da sabWoTa xelovnebaSi e.w.socrealizmis principebi dainerga. xelovnebis istoriul mniSvnelobassocrealizmi, axali revoluciuri epoqis miRwevebis asaxvaSi, komunisturiideologiis gatarebaSi, xalxosani gmirebis saxeebis SeqmnaSi xedavda.forma xelovnebaSi Sinaarsis ganmsazRvreli gaxda. gaformebaSi isevdazguri principebi iyo wamyvani. 1936-43 wlebSi Seqmnil scenurnawarmoebebSi i.gamrekeli sul ufro xSirad moqmedebis konkretul adgilsqmnida scenaze, romelSic scenografiuli sivrce scenis sivrcobrivparametrebSi iyo Seqmnili. naturalisturi xerxiT Seqmnili dekoraciebi,daxvewili formebiT, moqmedebis epoqebis Rrma codniTa da brwyinvalekoloritiT gamoirCeoda. axali xelovnebis moTxovnebis Sesatyvisi iyo

9

scenografia speqtaklebisTvis: “arsena”, “otelo”, “goirgi saakaZe”,“abesalom da eTeri” da “sapatarZlo afiSiT”.

Tavi II. Tanamedrove qarTuli scenografiaqveTavi I. Tanamedrove scenografiis Teoriis sakiTxebiTanamedrove TeatrSi scenografias speqtaklis mTliani mxatvruli

saxis SeqnaSi gansakuTrebuli adgili ukavia. scenografia, rogorcTeatraluri dadgmis sivrcobrivi gadawyvetis erToblioba, Tavis TavSiaerTianebs im mravalferovan gamomsaxvelobiT saSualebebs, romlebicdramaturgiis materialuri formisa da speqtaklis samoqmedo plastikur-dekoraciul garemos qmnis.

scenografiis ganviTareba TeatrSi reJisoris profesiis da reJisuris,rogorc xelovnebis dargis mniSvnelobam ganapiroba. sruliad axleburadmoxda Teatris mxatvris profesiis gaazrebac. scenografi aRar arisubralod speqtaklis mxatvar-gamformebeli. igi gaxda Teatris teqnologi,inJiner-konstruqtori, fermweri, arqiteqtori, dizaineri. sasceno sivrcisorganizeba, speqtaklis samoqmedo garemos Seqmna, dekoraciis azrobriviganTavseba scenis sivrceSi da funqcionalurad gamarTuli scenografiuligaremos Seqmna, mxatvar-scenografs evaleba. misi Semoqmedeba axalmeTodologiazea damyarebuli.

scenografiis, rogorc saxviTi xelovnebis damoukidebeli dargisganviTarebam saWiro gaxada misi Teoriuli safuZvlis gansazRvreba.scenografiis Teoriuli safuZvlebi Teatris ganviTarebis aTaswleulebismanZilze dagrovil gamocdilebas da sxvadasxva qveynebis sanaxaobrivikulturis tradiciebs emyareba. Teatri, rogorc cocxali da mudmivadganaxlebadi xelovneba, araerTgvarovan mxatvrul formebs badebs.Sesabamisad misi Teoriuli safuZvelic gansxvavebulia.

qarTuli scenografiis Teoria da Teatris mxatvris praqtikuliSemoqmedebiTi saqmianobis meTodologia naklebadaa Seswavlili.scenografiis saxviTi xelovnebis damoukidebel dargad Camoyalibeba 1920-ian wlebSi mimdinareobda. mas ar gaaCnda erTiani Teoriuli safuZveli,xolo saTeatro mxatvrobis meTodologia mTlianad mxatvar-Semoqmedebispraqtikul codnasa da gamocdilebas emyareboda. scenografiis Teoriuliprincipebis gansazRvra, misi ganviTarebis adreul etapze, mravalricxovansarepeticio CanawerebSi da reJisorTa naSromebsa Tu werilebSi SeiZlebamoviZioT. am TvalsazrisiT, metad mniSvnelovania mxatvris, scenografis,mkvlevarisa da Teoretikosis d.kakabaZis werili “qarTuli dramatulistudia”, romelSic avtori sakuTari praqtikuli gamocdilebidangansazRvravs scenografiis ZiriTad Teoriul sakiTxebs. maTSi mkafiodikveTeba d.kakabaZis novatoruli SemoqmedebiTi azrovneba, romlis ZiriTadiTezisebi Tanamedrove msoflio scenografiis Teoriul safuZvlebsSeadgens.

d.kakabaZe did mniSvnelobas aniWebda mxatvris Semoqmedebas TeatrSi.mxatvari reJisorTan erTad scenaze “Slida dramatul moqmedebas”, (2)romelic gavlenas axdenda speqtaklis formaze da ideur Sinaarsze. amiTnaTeli xdeba mxatvris funqcia TeatrSi da misi CarTuloba speqtaklis dagmirTa cxovrebis dinebaSi. “unda moiZebnos erTi ideuri Sinaarsispeqtaklisa - amaze muSaobs reJisori, avtori, dramaturgi. speqtaklismTlianobis momcemi aris umetes SemTxvevaSi mxatvari”, aRniSnavs d.kakabaZe.

d.kakabaZe miiCnevda, rom mxatvari TeatrSi midis imisaTvis, romamoxsnas piesis da speqtaklis dedaazri da igi emociurad zemoqmedigaxados. mayurebelze amgvar zemoqmedebas, ganapirobebs is Teatralurimetyveli saSualebebi, romlebsac mimarTaven scenismoRvaweni

10

dramaturgiuli nawarmoebis amosaxsnelad. speqtaklis samoqmedo sivrcearis “mxatvris SemoqmedebiTi kategoria, romelic xsnis filosofiuradpiesas da speqtakls”. (3) speqtaklis mxatvruli mTlianobisTvisgansakuTrebuli mniSvneloba uSualod scenografias eniWeba. dadgmissivrcobrivi gadawyveta gansazRvravs speqtaklis vizualur mxares. igimoicavs ara marto mxatvris mier Seqmnil dekoracias, kostiumsa daganaTebis struqturas, aramed yvelafers, rac scenis sivrceSi speqtaklismoqmedebis warmarTvas emsaxureba.

scenis arqiteqturuli forma gansazRvravs da ganapirobebs speqtaklisscenografiis plastikur-sivrcobriv formas. sasceno moqmedebisorganizebisaTvis aucilebelia ganisazRvros scenis realuri da irealurisivrce. scenis realuri sivrce misi arqiteqturuli formaa. igi saSualebasaZlevs mxatvars gansazRvros scenografiuli garemos forma, anu irealurisivrce. “Teatraluri sivrce aris mTavari elementi, sadac moZraobsmsaxiobi“. (4) d.kakabaZe aRniSnavs, rom mxatvarma scenaze msaxiobisTvisxelsayreli samoqmedo sivrce unda Seqmnas, romelSic gamovlindeba misiaqtioruli SesaZleblobebi. msaxiobisa da scenografiuli formebisurTierTqmedeba scenis sivrceSi dekoraciis plastikuri formis gamovlenasuwyobs xels. msaxiobis SesaZleblobebis warmoCena da maTi gaTvaliswinebiTspeqtaklis samoqmedo garemos Seqmna, Tanamedrove scenografiis TeoriiserT-erTi umniSvnelovanesi sakiTxia.

“Teatraluri warmodgena sinTetikur xasiaTs unda atarebdes”,-acxadebs d.kakabaZe. mxatvris am sityvebSi kodirebulia Teatris sinTezur-sinkretuli arsi, romelSic martivi saxviTi formebi sinTezur mTlianobasTeatralur warmodgenaSi aRwevs. sinTezuri Teatris Seqmniskeniswrafvodnen k.marjaniSvili da al.axmeteli. maT speqtaklebSi scenografiaxelovnebis sxvadasxva formebis urTierTqmedebiT uzrunvelyofda Teatrispirvelad bunebriv sinTezurobas. amisaTvis al.axmetelma qarTul TeatrSimisi pirvelyofili ritualur-sanaxaobrivi formebi aaRorZina.

qveTavi II. scenuri dro da sivrced.kakabaZe did mniSvnelobas aniWebda dramaturgiul masalaSi

gansazRvrul samoqmedo dros, Tanac ara istoriuli drois asaxvisTvalsazrisiT, aramed scenur sivrceSi moqmedebisa da moqmed aqtiorTaSoris warmoSobili scenuri drois TvalsazrisiT.

Teatraluri konstruqtivizmis scenografiis qmediTma formam scenurimoqmedebis drois problema wamoWra. dekoraciul formaTa ganzogadebaSiscenuri dro da sivrce pirobiTi da irealuri kategoria gaxda. droscenaze SekumSulia scenis sivrceSi mocemul derkoraciis plastikurformebSi da mTlianad gamijnulia realur drosTan.

scenuri da realuri dro speqtaklSi sruliad gansxvavebulganzomilebebs warmoadgens. piesaSi ganviTarebuli movlena SesaZloaasaxavdes wlebis manZilze mimdinare movlenebs, an piriqiT drois mokleperiodSi momxdar ambavs. amitom Zalian mniSvnelovania mxatvarma scenazeiseTi dekoraciuli garemo Seqmnas, romelSic xelovnurad Seqmnildramaturgiul da scenur dros scenografiuli dro daemTxvas. imisaTvisrom scenuri da realuri dro daemTxves erTmaneTs scenis sivrceSi,mxatvarma unda Seqmnas iseTi scenografiuli garemo, romelSic Tavidanve kiar iyos droiTi mocemuloba, aramed romelsac TviTorganizebis unarigaaCnia da igi moqmedebasTan erTad iwyebs droiTi sivrcis agebas. TeatriSedgeba procesisgan da midis Sedegamde. amitom scenis sivrceSi ibadebacocxali dro.

11

rogor droiT sivrceSi ganviTardeba moqmedeba scenaze, speqtaklissiuJetze da scenografiis mxatvrul gadawyvetazea damokidebuli. igibadebs iseT scenur dros, rogor plastikur garsSic viTardeba moqmedeba.swored aq iwyeba saubari scenografiis umniSvnelovanes funqciaze -Seqmnas am konkretul mocemulobaSi erTgvari mikrosamyaro, Tavisi droiTierTeuliT. speqtaklis sivrcobriv sazRvrebs scenografia qmnis.scenografiis Seqmnisas didi mniSvneloba aqvs masalas, maT Tvisebas, fers,formas, faqturas da substancias. mxatvrebisgan dekoraciuli masalis damisi rogorc scenografiis ZiriTadi gamomsaxveli saSualebis axleburmagaazrebam, Tanamedrove scenografiaSi sagans da masalas Tviseba Seucvala.sasceno sivrce nebismier sagans Tavisi Tandayolili droisa da sivrcisaganerTgvar izolaciaSi aqcevs da sul sxva sivrcobriv garemoSi gadahyavs.amiT es sagnebi axal droiT-sivrcobriv sicocxles iwyebs. rac ufronaklebad akonkretebs mxatvari sagans scenaze, miT ufro simboluria igi.arsebobs mTeli rigi sagnebi, romelnic scenur sivrceSi moxvedrisasmraval asociaciebs badebs. gansakuTrebiT es sxvadasxva substanciis sagnebsexeba. amorfuli sagnebi scenografias gasaocar mravalferovnebas aniWebs(wyali, qviSa, muSamba, qsovili da sxva). mxatvris mier scenografiulisivrcis Sesaqmnelad gamoyenebuli masala, am masalaTa Tviseba SeiZlebapirvelad plastikur garemod iqces, romlisganac Semdeg Cndeba sxvadasxvasaxeebi, formebi, sagnebi da sxva. es procesi yovelTvis gaformebismxatvruli koncefciidanaa gamomdinare. m.SveliZis mier speqtaklSi “makbeti”polieTilenis uzarmazari naWrisgan gakeTebulma dekoraciamscenografiuli obieqtis datvirTva miiRo da dekoraciul formaTa dinamika.

mxatvris winaSe gansakuTrebiT rTuli amocana, konstruqciuldekoraciaSi, scenuri droisa da sivrcis problemis daZlevaa. amitommxatvrebi xSirad mimarTaven dekoraciebis mTlian an nawilobrivgadaadgilebas, magram es garegnuli moZraoba, romelic scenaze moqmedebisganviTarebasTan aris dakavSirebuli, realur droSi xorcieldeba daimorCilebs msaxiobs. amiT scenuri drois sivrce irRveva. i.gamrekelisspeqtaklSi “TeTnuldi”, dekoraciis moZraoba realur droSi xdeboda,romelic mTlianad erwymoda scenografiul garemoSi warmoqmnil droisSida svlas. aseTive xerxs mimarTa m.SveliZem speqtaklSi “mefe liri”,romelSic scenis moZrav wreze dayenebul dekoraciis formaTa daSliT,mxatvarma speqtaklis moqmedebisas SeZlo, scenuri droiTi sivrcisa darealuri drois damTxveva, riTac waiSala zRvari scenur moqmedebasa darealur cxovrebas Soris.

qveTavi III.scenografiuli konfliqtiscenografiis ganviTarebis Tanamedrove etapze gamoikveTa ramodenime

mniSvnelovani Teoriuli sakiTxi, romelic adreul periodSic arsebobda,magram droTa ganmavlobaSi maT qmediTi da Rrma azrobrivi datvirTvaSeiZines. speqtaklis mxatvruli gaformebis struqturul safuZvelSiCadebuli scenografiis “qmediTi fenomenisa” da “saTamaSo meqanizmebis”aRsaniSnavad, scenografiis Teoriasa da praqtikaSi 1960-iani wlebisbolos gaCnda scenografiuli konfliqtis cneba.

scenografiuli konfliqti gansakuTrebul saxviT da esTetikurkategoriadaa miCneuli. igi moiTxovs iseTi gamomsaxvelobiTi saSualebebismizanmimarTul SerCevas, romelic scenuri moqmedebis gasaaqtiureblad dadramaturgiuli konfliqtis gasamwvavebladaa aucilebeli. scenografiulikonfliqti ganisazRvreba dramaturgiuli masalis analiziT, piesisTavisufali interpretaciiTa da mxatvris mier dramaturgiuli masalidangamomdinare Seqmnili saxieri elementebis saxviT-plastikur formaSi

12

gadawyvetiT. amitom scenaze realurma sagnebma didi mniSvneloba SeiZina.scenografiuli konfliqtis agebisas calkeuli sagnebi azrobrivad undaukavSirdebodes dramaturgiul masalas da moqmedebaSi simbolod, anmetaforad iqcnen. magaliTad m.SveliZes qmediT sagnebad speqtaklSi “riCardIII” gamoyenebuli hqonda gvirgvini, ruka, sabrZolo iaraRebi, invalidisetli, msaxiobebis kostiumebic ki, moqmedebisas transformacias ganicdidada sagan-personaJebad gadaiqceoda.

scenografiuli sagnebi realur cxovrebaSi erTmaneTTan logikurkavSirSic SeiZleba ar iyos, magram scenaze moaxerxon azrobrivi JaWviSeqmnan dramaturgiasa da scenur moqmedebas Soris. konfliqtiscenografiaSi unda warmovidginoT, rogorc calkeuli elementismxatvruli funqciis, sagnis ubralo funqciasTan Sefardebis Sedegi.scenografiuli konfliqtis struqtura damokidebulia scenografiisZiriTadi funqciebis programirebaze, anu ra winapiroba udevs speqtaklismxatvrul gadawyvetas da ra funqcionaluri mniSvneloba eniWeba imsagnobriv-dekoraciul samyaros, romelSic viTardeba moqmedeba.scenografiuli konfliqti SeiZleba warmoiSvas sagnis mxatvrul funqciasada mis pirdapir funqcias Soris. rogorc wesi, scenografiuli konfliqtisSeqmna mxatvrisTvis TviTmizani arasdros aris. scenografiuli konfliqtidramaturgiuli konfliqtidan momdinareobs, magram SeiZleba masze sruliadar iyos damokidebuli. maSin is gamomdinarea dramaturgiuli masalisTavisufali interpretaciidan, romelic ganapirobebs piesaSi mocemulkonfliqtSi aqcentebis gadanacvlebas. Cndeba Seusabamoba piesis konfliqtsada speqtaklis qmediT konfliqts Soris. aseT pirobebSi scenografiulikonfliqti speqtaklis qmediTi konfliqtis Semadgeneli nawili xdeba.

k.marjaniSvilis speqtaklSi “hamleti”, scenografiuli konfliqtisesTetikuri kategoriis matarebeli iyo mesaflaveebis qarTuli - guruliglexis samosi, m.SveliZis scenografiaSi speqtaklisTvis “riCard III”riCmondis saxis gadawyveta da misi scenuri kostiumi, anda gaTamaSebulisagnebi amave mxatvris scenografiaSi.

qveTavi IV. mirian SveliZis dazguri Semoqmedeba da scenografiaTanamedrove qarTuli scenografiis ganviTarebaSi didi mniSvneloba

eniWeba m.SveliZis Semoqmedebas. oTxi aTeuli welia, rac igi SoTarusTavelis saxlobis TeatrSi moRvaweobs, romlis mxatvruli saxe daesTetika m.SveliZis scenografiam da im speqtaklebma gansazRvra, romelicman reJisor r. sturuasTan erTad Seqmna.

pirveli mniSvnelovani scenografiuli nawarmoebi m.SveliZem 1974 w.r.sturuas speqtaklisTvis “yvaryvare” Seqmna. Ym.SveliZis Teatralurisamyaro yovelTvis gansxvavebuli da ganumeorebelia. Tumca saerTo masSiTiTqmis yovelTvis moqmedebis ganzogadebuli adgilia, Tanac formismravalferovnebiTa da “principuli ekleqtizmiT” gajerebuli. mxatvrismidgoma dramaturgiuli masalisadmi, mxatvrisa da reJisoris SemoqmedebiTiurTierToba im Rrma tradiciebs emyareba, romelsac safuZveli i.gamrekelma,d.kakabaZem, p.ocxelma da sxvebma Cauyares.

m.SveliZis yvela namuSevari martivi sasceno sivrcidan rTulsceniur samyaromde aRmasvlaa. yovel axal namuSevarSi m.SveliZe Tamamadaxdens scenis sivrcis tranformirebas. m.SveliZis Teatraluri mxatvrobaxasiaTdeba formaTa ganzogadoebiT, pirobiTobiT, krebiTi formebiT.TiToeul SemTxvevaSi amosavali wertili speqtaklis arsidan momdinareobs,magram samyaro, romelsac m.SveliZe scenaze qmnis, arasdros ar konkretdebada ar wvrilmandeba. igi umetesad dekoraciisgan Tavisufal scenur sivrcesqmnis da TiTo-orola miniSnebiT akonkretebs moqmedebis garemos. aseTi iyo

13

“riCardi III”-is “bunkeri - sasaxle”, “mefe liris” samyaro, romeliccxovrebis anarekls warmoadgens, “makbetis” mitovebuli civi sardafi,daniis mefis sasaxlis dausrulebeli galerea “hamletSi”, an “lamaraSi”Seqmnili “mzisqveSeTi”.

mxatvari ZiriTadad maketze muSaobs. speqtaklis mTliani mxatvrulisaxis SeqmnisTvis m.SveliZe (ra Tqma unda, speqtaklis reJisorulikoncefciis gaTvaliswinebiT) uxvad iyenebs sxvadasxva saxviT-plastikurxerxebs, calkeul sagnebs, scenografiul obieqtebs da sxv. m.SveliZisscenografiaSi kargad vlindeba msaxiobis SesaZleblobebi. mxatvariiTavsebs fermweris, dizaineris, arqiteqtoris da modelioris profesiebs,radgan is qmnis piesis gmirebisTvis saarsebo garemos. m.SveliZisscenografia siRmiseulia, sagnebSi gansxeulebuli. es sagnebi-moculobebi,ara marto sakuTari kompoziciis kanonebs, aramed ”saganTamizanscenirebasac” emorCileba.

gamorCeulia m.SveliZis dazguri mxatvroba. igi gansxvavebuli stiliTqmnis Zveli Tbilisis xedebs da kolaJebs, romelSic igi portetebs qmnis.m.SveliZis kolaJebi Tu mini pop-artebi Zalian lamazia, savsea moulodnelielementebiT. kompoziciebi sxartia, mravlismetyveli da miuxedavadkolaJisaTvis damaxasiaTebeli ekleqtizmisa, Tavis TavSi dasrulebulmxatvrul nawarmoebebs warmoadgens. ucnauri rakursebi, sxvadasxva sagnisparadoqsuroba, yvelaferi emsaxureba kolaJis centrSi mocemuli adamianisxasiaTisa da misi fsiqologiuri portretis Seqmnas. aq bevria iumoric dasarkazmic.

mxatvris dazguri Semoqmedebis sayvarel Tematikas Zveli Tbilisiwarmoadgens. koloritis TvalsazrisiT, isini Zunwi da monoqromulia.modelireba ori an sami feris niuansebiT xdeba. rogorc Tavad mxatvariambobs, igi ver xedavs ferad Tbiliss. xatavs Soreul bavSvobisdroindelTbiliss, romelic bundovan mogonebebSia Cafluli. faqizi da romantikulidamokidebuleba Tbilisisadmi gansakuTrebul xibls aniWebs mxatvrisdazguri ferweris am Tematikas.

qveTavi V. u.Seqspiris dramaturgia m.SveliZis scenografiaSim.SveliZis SemoqmedebaSi gansakuTrebuli mniSvneloba u.Seqspiris

piesebisTvis Seqmnil scenografias ukavia. speqtakl “cxovreba da sikvdilimefe riCard III-s” mxatvrobaSi m.SveliZem speqtaklis scenografiaSigansxvavebuli gamomsaxvelobiTi xerxebiT gamosaxa dadgmis reJisorulikoncefcia.

mxatvarma scenaze moqmedebis ganzogadebuli adgili Seqmna. am e.w.aravis miwaze, garegnuli sterilurobis da mowesrigebulobis miRmangrevisa da rRvevis kvali Canda. bolomomwvari moTeTro tilos farda,CamoRvenTila aluminis kedlebze, centrSi Weri Camongreula da iqedanCamoZonZili qsovilis boloebi da scenaze aqa-iq mimobneuli sagnebiganamtkicebs azrs drois warmavalobaze. drois svlis simbolodavanscenaze wylis wisqvilis borbali idga, romelic drodadro trialebda.

scena samive mxridan fardebiT iyo SemosazRvruli. ukana dekoraciisfarda, sacirko kulisebis fardasaviT ixsneboda. scenis SuaSi mxatvarmaaluminis firfitiT Semokruli Wa dadga, romelic moqmedebis msvlelobisasSTanTqavda piesis gmirebs. aqve idga rkinis Zelebisagan agebuli xaraCoebi.dekoraciis es konstruqciuli detali aqtiurad iyo CarTuli moqmedebaSi.am rkinis svetebs Soris borgavda riCardi aCrdilebis gamocxadebisas.epilogSi xaraCoebi amaRlebul cariel samefo taxtad gadaiqceoda,romliskenac riCardi da misi axalgazrda oreuli riCmondi iswrafvian. misigmiris gadawyveta r.sturuas piesis interpretaciaSi, mTlianad cvlida

14

speqtaklis mxatvrul da ideur koncefcias. reJisorma igi ara mxsnelad,aramed kidev ufro verag tiranad warmoadgina, vidre TviTon riCardi iyo.Tanac riCmondi garegnuli momxibvlelobiT, mdidruli samosiTa dadaxvewili manerebiT iniRbeboda.

mxatvarma dekoraciisa da sagnebis erT nawils funqcionaluridatvirTva mianiWa. TamaSSi CarTulni, metyveli da qmediTi gaxda. simbolurimniSvneloba aqvs magaliTad dazga-oTxTvalas. erT-erTi yvelaze sainteresomxatvruli metafora, moqmedi sagani gvirgvinia - Zalauflebis simbolo...riCardi mas xan Sublze Camoifxatavs, xan ukan aqvs gadaweuli da am drosgvirgvini rqebiviT adgas “mefistofel” riCards. m.SveliZem gvirgvinimaqsimalurad stilizebuli formis Seqmna. brinjaosferi kbilana sartyeli,umartivesi formisaa. ugu ara konkretuli romelime monarqis gvirgvini,aramed zogadad gvrigvinis cnebas warmoadgenda. aseve gaTamaSebulisagnebis rigSia: bedisweris wigni, tiloze daxatuli inglisis ruka,inglisis droSa da msaxiobebis TamaSisTvis gamoyenebuli sxva sagan-atributebi. finalur scenaSi riCardi da riCmondi inglisis rukaSigaxveuli ibrZvian. iqmneba STabeWdileba, TiTqos mTeli samyaro SezanzardariCardis borotebiTa da riCmondis aRzevebiT. Semdegi simboluri saganiinglisis gamoxunebuli droSaa. igi WuWyian, arafrisTvis gamosadegadWinWad iqca. mxatvarma igi saxelmwifos dakninebis simbolodwarmogvidgina. scenaze man bevri gamogonili saganic Semoitana, romlebicmoqmedebis gasaaqtiureblad da azrobrivi aqcentebisTvis sWirdeboda.aseTia taxti-saxrCobela, gorgolaJebiani kubo, etli-WoWina da sxv.

speqtaklis mxatvroba monoqromulia. scenuri sivrcis formiseuligadawyvetisTvis mxatvari iyenebs TeTri feris mraval tonalobas,damatebiT Savs da nacrisfers. gansakuTrebiT kontrastulia dekoraciissaerTo feradovani gadawyveta da msaxiobTa kostiumebi, romlis Savi mZimefaqtura moTeTro mitklis faqturasTan emociur kontrasts qmnida.speqtaklis mxatvruli gadawyveta ar gulisxmobda drois dakonkretebas daistorizms.

speqtaklis plastikuri forma da mxatvruli kompozicia ise iyoagebuli, rom scenaze yvela gmiri fasSi an anfasSi moZraobda. moZraobaTiTqos Wadrakis dafaze viTardeboda. yvela gmirs Tavisi gansazRvrulisamoZrao sivrce hqonda miCneuli. kompozicia frizebad iyo dayofili.moZraoba avanscenis da mayurebelTa darbazis paralelurad mimdinareobda.mizanscenebis amgvar plastikur formaSi gadawyvetas xels uwyobdamsaxiobTa kostiumebic. m.SveliZis mier Seqmnili kostiumebi, romlebicsaerTo pirobiTobasa da ekleqcizmSi udides ideur da emociur datvirTvasiZenda, speqtaklis mTliani mxatvruli saxis SeqmnasE emsaxureboda.

gansakuTrebiT sainteresod m.SveliZem mTavari gmiris riCardiskostiumi gadawyvita. mxatvarma msaxiobs gangeb patara zomis kostiumiSeukera. nacrisferi, Savi gadasakeci manJetebiT gawyobili SinelizRudavda msaxiobis moZraobebs da ganapirobebda misi sxeulis plastikasscenaze. igi mxrebSi moxrili mayureblis winaSe, maRali rangis moxelisSineliT, kuzian tiranad iyo warmodgenili. rogorc ki moiZebna “riCardisforma”, umal gaCnda scenaze “Cinovnikebis sammarTvelo”. maT mxatvarma asevegrZeli nacrisferi labadebi Caacva. gansxvavebuli kostiumi mxolodriCmonds ecva. misi mdidruli maqmaniani perangi da grZelispilosZvlisferi labada mkveTr kontrasts qmnida usaxur nacrisfer da Savfonze, rac scenografiuli konfliqtis esTetikuri kategoriis matarebeliiyo gaformebaSi. speqtaklis finalSi riCardi da riCmondi erTnairadiyvnen Cacmulni, Sav Sarval-trikoSi wels zeviT gaSiSvlebulebi.

15

saintereso iyo qali-personaJebis kostiumebic. m.SveliZem isini SavgrZel mosasxamebian kabebSi gamoawyo. sruliad gansxvavebul mxatvrulformaSi iyo gadawyvetili masxaras kostiumi (piesaSi masxaras personaJiar aris). mas jambazis ekleqturi kostiumi ecva, konferansies JiletiT,generlis epoletebiT, napoleonis samkuTxa qudiT. klounis msgavsadaagadawyvetili mefe eduardisa da met-naklebad kenterberis arqiepiskoposissaxeebi. isini karikaturulebi arian. gansakuTrebiT ki mefe - SiSvelsxeulze mocmuli siasamuris mantiiTa da groteskuli grimiT. maTigaregnuli forma speqtaklis Sida dinamikas amZafrebda. masxaras qudissaSualebiT mxatvari pirobiTad akavSirebs epoqebs da tiraniebs(napoleonis imperia, TeTri da alisferi vardebis omi inglisSi). m.SveliZescenografiaSi Segnebulad gaurbis samyaros faqtobrivi da istoriulisazRvrebis gamosaxvas.

u.Seqspiris remarkis Tanaxmad “mefe lirSi” moqmedeba Zv.w. IXsaukunis britaneTSi viTardeba. radgan am dros britaneTi rogorcsaxelmwifo saerTod ar arsebobda, speqtaklis mxatvars TavisufaliarCevani hqonda scenaze konkretuli Tu ganzogadebuli adgili warmoedgina.

m.SveliZem scenaze pirobiTi samyaro-Teatri aago. faqtobrivad mangaagrZela Teatris iarusebi scenaze. dekoracia realuri samyarosanarekliviT iyo. mTeli speqtaklis ganmavlobaSi dekoracia ar icvleboda.mxolod finalSi, moZrav wreze dayenebuli konstruqcia trialdeboda damisi daSliT m.SveliZem samyaros ngrevis realuri suraTi Seqmna scenaze.dekoraciis konstruqcia siRrmeSi scenis centrisken momrgvalebuli iyo dasaTamaSo sivrces dekoraciul sazRvrebSi aqcevda. konstruqcia mTlianadSeTeTrebuli da dausrulebeli saremonto samuSaoebis STabeWdilebastovebda, ris gamoc misi faqtura ufro metyveli iyo, vidre forma.

gaxsnili usaxo sofitebis win scenaze dakidebuli liandagisZelakebisgan gakeTebuli qanqarebi ganuwyvetliv moZraobda, rac scenazegaSlili moqmedebis drois svlas gamosaxavda. scenis marcxniv arsaidanmomavali gza-liandagi iyo gakeTebuli. m.SveliZem swored amdausruleblobaSi da ganusazRvrulobaSi Caaqsova is universalizmi, rasacreJisoruli koncefcia moiTxovda. dekoraciis moZravi detali liandagzegamarTuli rkinis Zelebisgan Sekruli xaraCoebi iyo. igi xan `moxetialemartoobis~ simbolod, xan maTxovris TavSesafarad, xan moxuci lirismxrebze dawolili mZime xvedris mxatvruli metaforad gardaiqmneboda.

gansakuTrebuli datvirTva m.SveliZis ”mefe liris” scenografiaSicgaTamaSebul sagnebs eniWeboda. pirveli gamoCenisas mefe lirs xelSigalia CitiT da peplebis saWeri bade eWira. mxatvari aq gabedulad midisnaturalisturi elementis Semotanaze da vinaidan mTlianad warmodgenisgaformeba ekleqturi iyo, am sagnebsac simboluri datvirTva mianiWa. imismixedviT, Tu rogor ixsneboda liri samefos ~gayofis~ scenaSi, cocxalisagnebi uecrad TviTnebobis, Zalauflebis avbediT simbolodgardaisaxeboda.

saintereso iyo speqtaklis kolorituli gadawyveta da misi“gaferadeba”. usaxo nacrisferi garemo scenaze uecrad gasxivosndebodayviTel, wiTel, mwvane, oqrosfrad, romelic Zlier emociuriSTabeWdilebas qmnida. TiToeuli scena mxatvarma gansxvavebuli feriTgaanaTa. masxaras sikvdili bneliT iyo moculi; Weqa-quxili oqrosferiT;liris sigiJis scena wiTlad; omis scena mwvane feris ganaTebiT, xolofinali mTlianad bnelsa da nislSi eqceoda.

ekleqturi da mravalferovani iyo m.SveliZis scenuri kostiumebi.pirvel scenaSi piesis yvela gmiri nacrisfer balaqonebSi iyo gamowyobilida usaxur manekenebs hgavdnen. sakmarisi iyo am nacrisfer manekenebs

16

Zalauflebis ambicia gasCenodaT, personaJebi mTlianad icvlidnen garegnuliers, romelSic ToToeulis xasiaTi vlindeboda. gansakuTrebiTsainteresod iyo gadawyvetili qalTa kostiumebi. isini sagangeboekleqtizmiT gamoirCeoda. oqros ZafebiT naqarg kimonosa da wiTelgamWvirvale samejliso kabaSi, liris ufrosi qaliSvili verag mtacebelsmogvagonebda. mxatvari ar iSurebda misTvis abreSumis qsovils, samkaulsada saocrad gamomsaxvel grims. liris SuaTana qaliSvili aRmosavlelimbrZaneblis umowyalo qalbatons waagavda. ucnauri bumbuliani mosasxamiTigi mSvenier, magram saSiS egzotikur frinvels mogvagonebda. scenografmaliri umcros qaliSvils gansxvavebuli saxe mouZebna. pirvel moqmedebaSimas Savi kostiumi ecva da Tavneba mozards hgavda. speqtaklis bolos ki,kordilias epoletebiani kaba-mundiri ecva. igi rogorc mxedarTmTavari dasafrangeTis dedofali mouZRveboda jars mamis dasaxsnelad da qveynisgadasarCenad. ucvleli speqtaklSi mxolod mefe liris kostiumi iyo.

~mefe liris~ tragediis Tanamedroveoba, dRevandelobasTan nivTierkavSirSi, piesis gmirTa saTamaSo sagan-aqsesuarebSi vlindeboda: saTvale,CogburTelis kostiumi, Cogani, sigareti. speqtaklSi dro miTosuri iyo.`mefe liris~ ekleqtur scenografiaSi mxatvarma erTmaneTis gamomricxavielementebis azrobrivi gadanawilebiT scenaze scenografiis mxatvrulmTlianobas miaRwia.

r.sturuas speqtakls “mefe liri”, Teatrmcodneebma speqtakli-ganaCeniuwodes. u.Seqspiris “mefe liris” samyaros tragikuli ngreva, sturuaseulwakiTxvaSi, apokalifsuri mniSvnelobis iyo. “... odesme mTeli samyaro asedaingreva”, ambobda tragediis erT-erTi mTavari gmiri gonebaSeSlil lirze.gansakuTrebiT mkafiod ki, es speqtaklis finalur scenaSi gamovlinda.masSi mxatvarma scenis moZravi wris datrialebiT da dekoraciiskonstruqciis daSliT, samyaros ngrevis realisturi suraTi Seqmna. yvelazemniSvnelovani isaa, rom am scenaSi mxatvarma Sida scenuri drois darealuri drois erT scenografiul sivrceSi moqceva SeZlo. aman tragediiskulminacia kidev ufro xelSesaxebi da emociuri gaxada. scenuri droisa dasivrcis problemis gadawyvetis es magaliTi qarTul TeatrSi ukve kargadnacad xerxs warmoadgens.

1995 wels r.sturuam dadga u.Seqspiris “makbeti”, romelic amreJisoris Seqspirianis trilogiis bolo nawilad iqca. speqtakli “makbeti”reJisoruli gadawyvetisa da mxatvruli gaformebis TvalsazrisiT, axlosdgas “riCard III-sa” da “mefe liris” dadgmebTan. speqtakli mxatvruladm.SveliZem gaaforma. sturua-SveliZis es namuSevari tradiciulad avlensreJisorisa da mxatvris Tanaavtorobas speqtaklis mTliani mxatvrulisaxis SeqmnaSi. speqtaklSi gaformeba srulad Seesatyviseba TanamedroveTeatrSi scenografiis moTxovnebs, speqtaklis plastikur-sivrcobrivigadawyvetis da moqmedebis adgilis pirobiTobiT, “makbetis” mxatvruligaformeba qmediTi scenografiis principebs pasuxobs.

“makbetis” mxatvroba sruliad fantastikuri da alegoriulia. bolomdegaugebaria sad viTardeba moqmedeba. sivrce migdebuli sawyobis sardafs TuromeliRac qarxnis saTavsos mogvagonebda. cxadi iyo, rom am adgilas mzissxivi ar aRwevda. scenis sivrce Semofargluli betonis kedlebiT,romelic daserili iyo gadaWrili denis sadenebiT da milebiT, samyarosTankomunikaciis ararsebobaze metyvelebda. aq dro TiTqos gaCerebuli iyo dayvelaferi CixSi eqceoda. ukana dekoraciebi gorgolaWebian ferwerulTejirebs warmoadgenda. dekoraciuli panoebi ganaTebis wyalobiTlaJvardisfer, mwvane, yviTel ferebad naTdeboda. isini “makbetis” umzeobunkerSi cisa da haeris moZraobis iluzias qmnida. qmediTi scenografiuliobieqti mxatvris mier uzarmazari polieTilenis naWrisagan gakeTebuli

17

“marioneti” iyo. mas TiTqos uxilavi Zala marTavda. am amorfuli masisformiseuli TamaSi speqtaklis moqmedebis saerTo xasiaTs qmnida dacalkeul scenebSi scenografiul garemos akonkretebda. am dekoracia-menekeniT, misi gaTamaSebisas gasaocari formiseuli mravalferovnebamiiRweoda. igi sacecebiani rvafexas, sazareli meduzas, mTis mwvervalebis,saukunovani obobis qselis, kosmiuri gonebis, birTvuli Rrublisasociacias qmnida.

scenis sivrce mTlianad carieli iyo dekoraciisgan. calkeulisagnebi: urika, kasri, avzi, romelSic grZneulebi sazarel kuprs xarSavdnen,savarZeli-taxti da sxva mTlianad gaTamaSebuli iyo msaxiobTa mier. yvelaes sagani mxatvarma TiTqos saxeldaxelod Semoyara scenaze, magrammoqmedebis ganviTarebasTan erTad maT azrobrivi datvirTa SeiZines daspeqtaklSi damatebiTi metyveli sagnobrivi sivrce Seqmnes.

scenuri kostiumebis dramaturgia imeorebs “riCard III-es” kostiumebisformas, grZeli labadebiT, romelic m.SveliZis Seqspiris personaJebisstilad iqca. gansxvavebul esTetikaSi iyo gadawyvetili grZneulebiskostiumebi. isini mTlianad simboluri xasiaTisa iyo. grZneulebi, sadRacSoreuli warsulidan mosuli beberi dedakacebi arian, daxeuli,gamoxunebuli maqmanebiT, gaquculi bewvis sayeloebiT, dakuWuli SlapebiT,romelic aSkarad kacebs axuravT. isini qaluri sikekluciT gamoirCevian dabolo asi welia garderobi ar ganuaxlebiaT. bneleTis mociqulebi“naftalinidan” amoRebul dakuWul arsebebs hgavdnen. mxatvari, gardaazrobrivi datvirTvisa gZneulebis kostiums erTgvar mware ironiasacumatebda. kostiumebis ekleqtika exmareboda msaxiobebs ukeT gaexsnaT gmir-personaJTa saxeebi. kostiumebi TiTqos amTlianebda gmirTa xasiaTs da maTSida zraxvebs amxelda.

Tavi III. ori piesis scenografiuli interpretaciebi erT scenur sivrceSiqveTavi I. u.Seqspiris “hamleti” i.gamrekelisa da m.SveliZis scenografiaSi

qarTuli Teatrisa da scenografiis ganviTarebisTvis saetapomniSvneloba hqonda k.marjaniSvilis mier dadgmul u.Seqspiris “hamlets”.speqtaklis scenografia i.gamrekels ekuTvnoda. masSi gamoavlindareJisoruli koncefciis mniSvneloba dadgmis mxatvrul-vizualuri saxisgansazRvraSi, sityvier, xmovan da plastikur elementTa Tanasworoba,reJisorisa da mxatvris Tanaavtoroba speqtaklis mTliani mxatvruli saxisSeqmnaSi. i.gamrekelis “hamletisTvis” Seqmnil mxatvrobaSi pirveladgamoikveTa da safuZveli Caeyara monumentur stils qarTul scenografiaSi.

“hamletis” marjaniSviliseul interpretaciaSi bevri axali iyo.k.marjaniSvilma montaJs mimarTa da piesa 20 dan 11 suraTze daiyvana, racmoqmedebis dinamikis gasaaqtiureblad iyo saWiro. speqtaklis eqspoziciamoqmedebiT datvirTuli iyo da mTeli warmodgenis tempo-ritmsgansazRvravda. “hamletis” moqmedebis dinamikas misi dekoraciuli formacganapirobebda. i.gamrekelis mier Seiqmna erTiani uzarmazari dazga-dekoracia, moZravi wris datrialebiT ki mayureblis winaSe axal-axalisamoqmedo sivrce iSleboda. “moZravi, dinamikuri unda iyos dekoraciebi araimitom, rom axali sasceno saSualebebis gamomgoneblobiT Tavi moviwonoT,aramed imisTvis, rom yovelmxriv xeli SevuwyoT speqtaklis moqmedebiscocxal ganviTarebasa da yoveli moqmedebis ganwyobis TvalnaTlivgamoxatvas...“, aRniSnavda k.marjaniSvili. (4)

speqtaklis I suraTSi scenaze Tormetsafexuriani kibe, ori moedniTada ori safexuriT mefis sasaxlis sazeimo darbazs warmoadgenda. kibismTel gayolebaze msaxiobi-statistebi sabrZolo farebisgan erTian

18

dekoratiul kedels qmnidnen. igi gamijnavda hamlets danarCeni samyarosganda arsebul konfliqts warmoaCenda.

dekoraciis rakursis cvliT scenaze kubistur maneraSi stilizebuliklde da elsinoris fsevdogoTuri stilis sasaxle Cndeboda. warmodgenis IIaqtSi scenis sivrce samlocvelos ekava. uzarmazari xati – triptiqiTejirebiT iyo gakeTebuli. Sua nawilSi RvTismSobeli “oranta” iyogamosaxuli. xatis karedze wmindanTa dasi iyo gamosaxuli. mTlianadtriptiqi vitraJs hgavda. aqve uzarmazari xis jvarcma da kaTedra idga.scenografiulad gansakuTrebiT saintereso iyo e.w. “saTaguris” scena. igikravda movlenaTa ganviTarebis jaWvs, romlis merec iwyeboda dinamikurisvla speqtaklis finalisken.

“saTaguris” scenaSi i.gamrekelma samsafexuriani arena centrSi dagverdiT svetebiT gaakeTa. maT Soris gaWimuli iyo sxvadasxva ferisdrapireba, romliTac uzarmazari karavi ikvreboda. misi forma unebliedSapiros asociacias qmnida. “saTaguris” scenis kulminaciaSi, dekoraciawriulad iwyebda trials. misgan mefe klavdiusi amaod cdilobda TavisdaRwevas. am scenisTvis i.gamrekelma maTematikuri sizustiT gaTvlilidekoraciis kompozicia da misi qmediTi forma Seqmna.

k.marjaniSvilisTvis u.Seqspiris “hamleti” im dramaturgiul masalaswarmoadgenda, romlis axleburi wakiTxva Temis maradiulobas dazogadsakacobrio mniSvnelobas gausvamda xazs. am TvalsazrisiTgansakuTrebiT sainteresod speqtaklSi mesaflaveebis scena iyogadawyvetili. scenografiis saerTo pirobiTobaSi es scena yvelazerealisturi iyo. k.marjaniSvilma am scenis mxatvrul-ideur gadawyvetaSinovatoruli da uaRresad Tamami xerxi gamoiyena. misi miTiTebiT mxatvarmamesaflaveebs qarTveli glexis samosi Caacva. amiT reJisorma aCvena, romZalauflebisTvis brZolis xerxebi daniasa Tu saqarTveloSi SesaZloaerTnairic iyos. mesaflaveebis scenis gadawyvetam pirvelad qarTulTeatrSi scenografiuli konfliqtis esTetikuri kategoria Semoitana. amandramaturgiuli konfliqtic gaamZafra da speqtaklis Sida dinamikac.

k.marjaniSvili gansakuTrebul mniSvnelobas qmedebiT da emociurdinamikaSi ganaTebas aniWebda. reJisoris mier Seqmnili “hamletis” ganaTebispartitura, misi SuqiTa da koloritiT datvirTva, speqtaklSi azrobrivaqcentebs amaxvilebda da scenografiuli garemos moculobiT-plastikuriformis gamovlenas emsaxureboda. ganaTebaSi i.gamrekels Zalian sainteresodhqonda gadawyvetili hamletis mamis aCrdilis scena. jer Cndeboda SuqismkveTri nakadi, romelic Semdeg horacioze gadadioda, rac iseTSTabeWdilebas qmnida, TiTqos aCrdili gacocxlda. reJisori miiCnevda, rompiesa “hamleti”, adamianis tragediaze iyo. amitomac speqtaklSi yvelaferizedmiwevniT adamianuri da cocxali unda yofiliyo.

i.gamrekelis mier Seqmnili kostiumebi speqtaklSi saerTo mxatvrulistilizaciiT xasiaTdeboda. Tumca garkveuli istorizmis matarebelic iyo.

2001 wels reJisorma r.sturuam, mxatvar m.SveliZesTan erTad SoTarusTavelis saxelobis Teatris scenaze ganaxorciela u.Seqspiris “hamleti”.reJisorma speqtaklis mxatvrul koncefciaSi gansxvavebuli azrobriviamocanebi dasaxa - ras niSnavs epoqisa da faseulobaTa cvla “hamletSi”wamoWrili problemisaTvis? Tu es mxolod problemaa - araferia, magramTu es didi gakveTilia kacobriobisaTvis da didaqtikuri nawarmoebia, maSinsaqme sul sxva ramesTan gvaqvs, acxadebda speqtaklis reJisori.

r.sturua Seqspiris paradoqsaluri interpretatoria. misi “hamleti”tragifarsia. Seqspiris tragediis reJisoruli wakiTxva savsea SeuTavsebelidetalebis TanxvedriT. “hamletis” sisxlian tragediaSi reJisori iumoriselements eZebs. speqtaklSi grotesks, fsiqologiuri drama enacvleba,

19

klounadas tragedia, melodramas farsi... am yvelaferma speqtaklierTgvarad gaaTavisufla Seqspiris “hamletiseuli” paTosisgan. “hamletis”yvelaze cnobili monologic ki, reJisorma moZvelebulad miiCnia. amitomhamleti sakuTari xeliT wvavs qaRaldze daweril “yofna-aryofnis” teqsts.

r.sturuas hamleti Cveulebrivi cocxali da Tanamedrove adamiania,odnavi “postmodernistuli aqcentebiT”, rasac xazs usvams speqtaklisscenografiac. speqtaklis gaformeba ukve kargad nacnob mxatvrulprincipebzea Seqmnili - moqmedebis adgilis pirobiTi garemoTi. moqmedebisdawyebisTanave Cndeba krebiTi droiTi sivrce sxvadasxva epoqebis, yofiTisagnebiT, romelic grZnobaTa refleqsebs ganasaxierebs. “hamletis”dekoracia mTlianad kolaJuria, scenis iatakze dafenili sxvadasxvafardagebisa da noxebis naWrebisgan Seqmnili safari erwymis ukanadekoraciis Tejirebze daxatul moZrav suraTebs. gaformebis ekleqturobahamletis mousvenar bunebas avlens, romlis Sinagani sulieri Widilisamyaros fragmentul aRqmaSia gafantuli.

speqtaklis moqmedeba uzarmazari sasaxlis TiTqos dausrulebelderefan-galereaSi viTardeba. gansakuTrebuli mxatvrul-plastikuri daazrobrivi datvirTva ukana dekoracias aqvs, romelic scenis siRrmeSi,monorelsze moZravi gorgolaWebiani Tejirebisgan aris awyobili. orgminisTejirebze Seqspirisa da dedofal elisabedisdroindeli inglisis“moqalaqeebi” arian gamosaxulni. isini epoqis krebiT saxes qmnian. esgamWvirvale Tejir-farebi msaxiobebs mohyavT moqmedebaSi. minebsamofarebuli artistebi am mozaikis namsxvrevebisgan sxvadasxva pirobiTnaxatebs awyoben.

m.SveliZis moZravi kedeli ketavs scenis sivrces. misgan Tavis daRwevaSeuZlebelia, radgan mis miRma usasrulobaa, rac kidev ufro CixurviTarebas qmnis scenaze, vidre amas i.gamrekelis mier stilizebulifarebisgan agebuli kedeli qmnida.

i.gamrekelica da m.SveliZec “hamletis” scenografiaSi ideur-plastikur datvirTvas kibes aniWeben, magram orive mxatvarTan kibe sruliadgansxvavebuli formisaa. i.gamrekelis “hamletSi” kibe uzarmazardekoraciul konstruqcias warmoadgens, romelzec TamaSdeba moqmedeba.m.SveliZis “hamletis” scenografiaSi ki, saxlebze mimagrebul saxanZrokibes ufro waagavs. m.SveliZis kibe tragediis gmirebs ufro rTuli dasaxifaTo TamaSis pirobebSi aqcevs. sainteresoa kibe-orTvala, romelicmoZrav, aramyar substancias warmoadgens.

i.gamrekelis “hamletis” scenografiaSi gansakuTrebiT saintereso iyoxati-triptiqis saxviT-plastikuri forma. igi mTlianad cvlida speqtaklisritmul wyobas da maqsimalurad uwyobda xels tragediis pirobebisgamovlenas. m.SveliZis scenografiaSic elsinoris sasaxlis derefan-galereis fanjrebs amofarebuli, maRali sazogadoebis warmomadgenlebissaxeebi moCanda. maTi krebiTi saxe m.SveliZem damsxvreuli vitraJisfragmentebSi gadawyvita, rac sagangebod damsxvreuli samyaros simbolodSeiqmna, romlis winaSec verc aRsarebas ityvi da verc sulier ganwmendasmiiReb. radgan TiToeuli gamosaxuleba Tavisi formiseulidausruleblobiT, kidev ufro met SekiTxvas badebs, vidre pasuxiskengibiZgebs. m.SveliZis xatebebi scenaze Tanamedrove xelovnebisa daTanamedrove postmodernistuli filosofiis elfers atarebs.

r.sturuam “hamletSi” mamis aCrdili gaacocxla, riTac hamletis eWvebirealuri gaxada. es realuri SegrZnebebi gansazRvraven speqtaklSidatrialebul tragediasac. hamletis mamis aCrdili k.marjaniSvilmacgaacocxla, Tumca misi fizikuri gamosaxva sul sxva esTetikaSi gadawyvita.

20

m.SveliZis kostiumebi speqtaklisTvis ekleqturia da gaformebissaerTo kolaJurobas inarCunebs. arc erT kostiumSi bolomde ar ikiTxebadasrulebuli stili. saerTod m.SveliZis scenografia “hamletisTvis”yvelaze axlos dgas mxatvris dazgur SemoqmedebasTan. “hamletis”mxatvrobaSi m.SveliZem TiTqos Seajama Tavisi scenografiuli Seqspiriana.am speqtaklis gaformeba ara am konkretuli tragediidan amokiTxuliazrebisganaa gamoZerwili, aramed u.Seqspiris mTeli Semoqmedebismxatvriseuli analizia.

qveTavi II. gr.robaqiZis “lamara” i.gamrekelisa da m.SveliZis scenografiaSigr.robaqiZis piesa “lamara”, is iSviaTi qarTuli dramaturgiuli

nawarmoebia, romelmac XX saukunis, sxvadasxva periodSi gansakuTrebuliaqtualoba SeiZina. pirvelad qarTul scenaze “lamaras” dadgma 1925 welsk.marjaniSvilma ganaxorciela. speqtaklis mxatvari l.gudiaSvili iyo.reJisors piesaSi lirikuli motivebi aRelvebda. 1930 wlis dadgmaSial.axmeteli erovnuli poziciebidan amomaval urTierTobebze amaxvilebdayuradRebas. “lamaras” sturuaseul interpretaciaSi saqarTveloSi 1990-ianwlebSi ganviTarebuli movlenebi ikiTxeboda.

“lamaras” tragikuli misteriis mxatvruli gadawyveta, avlens piesisreJisoruli interpretaciis Taviseburebebs. r.sturuas speqtaklSi moqmedebamiTosur sivrceSi viTardeboda. m. SveliZem formaTa ganzogadebiT damxatvruli alegoriebiT “yvelas qveyana”, anu mzisqveSeTi gamosaxa da misiyvela ganzomileba erT sibrtyeSi warmoadgina. dekoraciis detalebSi,romlebic sabrZolo farebisgan dawyobil javSnis naglejebs warmoadgenda,mxatvarma sxvadasxva simboloebi Caaqsova. isini mTis ferdobebis,Rrublebis, javSan-perangis, gvelis qercliani tyavis asociacias qmnida.

Tu i.gamrekels “lamaraSi” msaxiobisTvis sagangebo samoqmedo sivrcehqonda Seqmnili, m.SveliZis dekoracia Tavad moqmedebda speqtaklSi.aqtiurad moqmedi scenografiuli obieqti scenaze m.SveliZem ukana mzisgamosaxulebiani dekoracia-panoTi Seqmna. ganaTebis mravalferovanipartituriT igi samoqmedo garemos gansazRvravda scenaze.

jvalos uxeSi qsovilisgan gakeTebuli dekoracia SuaSi wriulad iyoamoWrili. es Riobi mze iyo. TviTon pano brinjaosferi da vercxlisferitomrebiT iyo faqturulad damuSavebuli. speqtaklSi mxatvroba ferisa dafaqturis dapirispirebiT arnaxul mxatvrul efeqts aRwevda. piesisSinaarsi dekoraciaSi abstragirebul plastikis eniT ametyvelebuli bunebisformebisgan iyo gacocxlebuli. dekoraciis masalad m.SveliZem xelovnurityavi gamoiyena. misi ferweruli da faqturuli damuSavebiT pirvandelisaxedakarguli zedapiri, rogorc ukve avRniSne mraval asociacias qmnidascenaze.

scenis Sua nawili dekoraciisgan mTlianad carieli iyo. mxatvarmascenaze miwisferi iataki daago. scenis planSeti yvelaze myari konstruqciaiyo scenaze, radgan dekoracia yovel axal scenaSi ganaTebismravalferovani partituriT mTlianad ucvlida mas garegnul iers.

speqtaklis mizanscenuri wyoba, msaxiobTa calkeuli jgufebisplastikur dinamikaze da aqtiur ritmul moZraobaze iyo agebuli.speqtaklSi daZabuli ritmuli epizodebi swrafad icvleboda lirikuliscenebiT. gansakuTrebuli dinamizmiT gamoirCeoda, lamaras Zmis, murTazisdakrZalvis epizodi, romelic musulmanuri dakrZalvis wesis Sesabamisadritualuri cekvis formaSi iyo gadawyvetili.

speqtakl “lamaras” kostiumebi ufro metad realisturi iyo. lamaras,mindiasa da qali personaJebis kostiumebi gaformebuli iyo xevsuruliornamentebiT, Tanac maqsimalurad misadagebuli eTnografiul

21

pirvelwyarosTan. mamakacTa kostiumebi, xevsurebisa da qistebis samosisxvadasxva epoqebidan amokrefili detalebiT iyo gamravalferovnebuli.

daskvnaqarTul TeatrSi scenuri sivrcis reorganizacia scenografiaSi

dazgurobis daZleviT da axali sivrcobrivi mxatvrobis SeqmniT daiwyo.mxatvarTa SemoqmedebiT praqtikaSi SemuSavebuli mxatvruli formebi dagamomsaxvelobiTi xerxebi safuZvlad daedo scenografiis ZiriTadprincipebs da gansazRvra misi Semdgomi ganviTareba. i.gamrekelisSemoqmedeba amis naTeli magaliTia. mis scenografiaSi aisaxa qarTulimodernizmis da xalxuri Teatris tradiciuli formebi, romlisganacCamoyalibda mxatvris individualuri xelwera. misi Semoqmedebis ZiriTadiperiodi Teatralur konstruqtivizmze modis. man safuZveli Cauyara qarTulscenaze qmediT-dekoraciul konstruqciebs, romlebic scenuri sivrcisplastikaSi, daZabuli mizanscenuri naxazis Seqmnas uwyobda xels.i.gamrekelis mxatvroba ganuyofeli iyo speqtaklis reJisorulikoncefciisgan. swored mxatvris mier Seqmnili dekoraciuli formebiacocxlebdnen scenaze k.marjaniSvilis da al.axmetelis novatorul Ziebebs,romlebSic ganisazRvra qarTuli scenografiis tradiciebi da misiTeoriuli safuZvlebi. maT Soris, Rrma tradicias warmoadgens reJisorismier piesis Tavisufali interpretacia, romelic scenaze gansakuTrebulsaTamaSo sivrcis Seqmnas moiTxovs. agreTve reJisorisa da mxatvris mWidroSemoqmedebiTi kavSiri, romelic speqtaklis mTliani mxatvruli saxisSeqmnisTvisaa aucilebeli. qarTul scenografiaSi adreul etapzeganisazRvra gaformebis sagnobrioba. gaTamaSebuli sagnebi qarTuliTeatris saTamaSo-improvizaciuli formidan momdinareobs.

TemisaTvis sagangebod SeirCa i.gamrekelis gaformebuli speqtaklebi:“hamleti”, “anzori”, “lamara” da TeTnuldi“. k.marjaniSvilis speqtaklSi“hamleti” gamoikveTa i.gamrekelis Semdgomi mxatvruli meTodi, romelicformaTa ganzogadebaSi, dasrulebuli dekoraciuli kompoziciebis SeqmnaSigamovlinda. speqtaklebSi: “anzori”, “lamara” da “TeTnuldi” mxatvarmakonkretuli qveynis ganzogadebul-krebiTi saxe Seqmna. speqtaklisdekoraciuli forma gansazRvravda warmodgenis samoqmedo formas.i.gamrekelis dekoraciuli konstruqciebi kargad iyo morgebuli dadgmisreJisorul koncefcias da msaxiobebisTvis scenaze organul samoqmedosivrces qmnida.

qarTuli TeatrisTvis male gaxda miuRebeli konstruqtivizmisa daesTetikuri stilizaciis ganyenebuli formebi, “vinaidan isini veRarakavSirebdnen speqtaklis Sinaarss mayureblis realur gancdebTan”. (5)TeatrSi e.w. socrealizmis principebi damkvidrda, romelmac scenografiaSikvlav dazguri xelovnebis formebi daabruna. scenografiuli sivrce scenisrealur sivrces daemTxva. xistad gansazRvrulma formam SinaarsisdatvirTva SeiZina. Sewyda novatoruli Ziebebi da axali gamomsaxvelobiTixerxebis Zieba qarTul saTeatro mxatvrobaSi. TiTqmis sami aTwleuliqarTulma scenografiam daiviwya Tavisi Zireuli tradiciebi. gardatexaTeatrSi 1960-iani wlebidan daiwyo. axali Taobis mxatvrebma ganvliliaTwleulebis gaTvaliswinebiT kvlav aaRorZines qarTul scenazemoculobiani plastikuri dekoraciuli formebi, scenuri pirobiToba daganzogadebuli mxatvrul-esTetikuri formebi. momdevno aTwleulSiqarTuli scenografiaSi sul ufro metad plastikuri avangardi daTanamedrove xelovnebis postmodernistuli tendenciebi gamoikveTa. dazgurimxatvrobidan TeatrSi gadasvliT maT qmediTi xasiaTi SeiZines da

22

speqtaklis vizualizaciaSi sanaxaobrivi elementebis momZlavrebaganapirobes. isini Seerwya qarTuli scenografiis tradiciul saTamaSo dapersonaJul formas, romelic speqtaklis moqmedebis gaformebas emsaxureba.

yvelaferi es Zalian sainteresod aisaxa m.SveliZis mxatvrobaSi,gansakuTrebiT ki im speqtaklebSi, romelic man reJisor r.sturuasTanerTad ganaxorciela SoTa rusTavelis saxelobis TeatrSi boloaTwleulebis ganmavlobaSi.

gansakuTrebuli adgili mxatvar m.SveliZis SemoqmedebaSi u.Seqspirisdramaturgias ukavia. mxatvris novatoroba speqtaklebis “riCard III”, ”mefeliri”, “makbeti” da postmodernistuli “hamletis” scenografiaSigamovlinda. gansakuTrebiT saintereso iyo Tanamedrove xelovnebisformebiT gacocxlebuli gr.robaqiZis “lamaras” samyaro qarTul scenaze.

m.SveliZis mxatvrobaSi gamoikveTa gaformebis axali meTodologia,romelic im Teoriul safuZvels emyareba, romelic qarTuli scenografiistradiciebSi iyo gansazRvruli.

Tanamedrove scenografiaSi scenuri sivrcis plastikur formas piesisreJisoruli wakiTxva da dadgmis mxatvruli koncefcia gansazRvravs.qarTul scenografiaSi tradiciebsa da novatorobaze saubrisasgansakuTrebiT unda aRiniSnos reJisoris mier dramaturgiuli masalisindividualuri wakiTxva. k.marjaniSvili, al.axmeteli da r.sturua masspeqtaklis moqmedebis gasaaqtiureblad da axali azrobrivi aqcentebisdasasmelad mimarTavdnen.

dramaturgiuli nawarmoebis reJisoruli wakiTxva yovelTvisganapirobebs speqtaklis gaformebis gansakuTrebul formas. i.gamrekelisada m.SveliZis scenografiuli nawarmoebebis analizisas aSkarad ikveTebamxatvrebis saerTo midgoma speqtaklisaTvis sagangebo samoqmedo sivrcisSeqmnaSi, romelic scenografiis ganviTarebis sxvadasxva etapebzegansxvavebul gamomsaxvelobiT saSualebebs moiTxovda.

k.marjaniSvilma da al.axmetelma TavianT reJisorul novaciebSi,scenografiaSi, Tanamedrove dekoraciuli xelovnebis, sasceno sivrcisplastikis mniSvnelovani esTetikuri kategoria SemoiRes, romelsacscenografiuli konfliqti ewodeba. misi gamomsaxvelobiTi saSualebebisswori da mizanmimarTuli SerCeviT xdeboda dadgmis zeamocanis gadaWra. aseiyo speqtaklSi “hamleti” mesaflavebis saxis qarTuli glexis kostiumSigadawyveta, “anzorSi” zairas Wreli moCiTuli kostiumi. aseTive datvirTvasaniWebs m.SveliZe Tavis scenografiaSi Teatralur kostiums da gaTamaSebulsagan-dekoraciebs. rac xels uwyobs msaxiobs scenografiuli sivrceorganul saTamaSo garemod aqcios, ise rogorc es berikaoba-yeenobissaTamaSo tradiciaSi iyo. m.SveliZis mier speqtaklis gaformebisas, erTiSexedviT SemTxveviTi sagnebis da saxviTi formebis “daxvaveba” yovelTvisemorCileba warmodgenis ideur zeamocanas.

i.gamrekelis scenografiaSi “samyaro” Tavisi ganzomilebebiTmTlianNdekoraciul formaSia SekumSuli. rac ufro mWidrodaadekoraciuli elementebi erTmaneTTan dakavSirebuli, miT ufroeqspresiuli da plastikuria igi. mxatvris mier Seqmnil scenur samyaroSiyvelaferi Tvalwinaa, xolo scenaze agebuli dekoracia TviTonaa“samyaros” centri. mis garSemo trialebs da viTardeba kidec piesismoqmedeba.

aseT scenur garemoSi dro mTlianad pirobiTia. igi amave sivrceSiibadeba da mTlianad dekoraciis plastikur-ritmuli formebis dinamikisxarjze viTardeba. erT-erT urTules amocanas mxatvris winaSe dekoraciuliformebis qmedebiT, pirobiTi scenuri drois realur droiT kategoriaSigadayvanaa. es SeZlo i.gamrekelma speqtaklSi “TeTnuldi”, SeZlo m.SveliZem

23

speqtaklSi “mefe liri”. maTSi scenuri dro realur dros daemTxva, riTacwaiSala zRvari scenur pirobiTobasa da sinamdviles Soris.

qarTveli reJisorebi yovelTvis sinTezuri Teatris Seqmniskeniswrafvodnen, amitomac isini scenografias Zalian did mniSvnelobasaniWebdnen. Tanamedrove TeatrSi scenografia gansazRvravs speqtaklismTliani mxatvruli saxis Seqmnas. es mniSvnelovani Teoriuli sakiTxid.kakabaZem Tavis werilSi “qarTuli dramatuli studia” Camoayaliba. masmiaCnda, rom speqtaklis Seqmnaze “...muSaobs reJisori, avtori, dramaturgi.speqtaklis mTlianobis momcemi ki - umetes SemTxvevaSi aris mxatvari”.

SeniSvna:

1. robaqiZe gr. “Teatri, rogorc ritmi “sabWoTa xelovneba” #3 1987

w. gv. 24

2. uruSaZe n. albomi “daviT kakabaZe TeatrSi” . Sesavali. Tbilisi

saqarTvelos Teatraluri sazogadoebs 1982 w.

3. ixileT iqve

4. marjaniSvili k. krebuli Tbilisi 1961 w. gv. 90

5. kakabaZe d. “mxatvari k. marjaniSvilis TeatrSi” erTdrouli

gazeTi “marjaniSvilis Teatri X weli” 1938 w. 15 ianvari

6. uruSaZe n. albomi “daviT kakabaZe TeatrSi”. Sesavali. Tbilisi

saqarTvelos Teatraluri sazogadoebs 1982 w.