transitie naar een duurzaam landbouw- en voedingssysteem
DESCRIPTION
Presentatie van Erik Mathijs, KU Leuven, Frank Nevens, VITO, Philippe Vandenbroeck, shiftN over de systeemanalyse: Transitie naar een duurzaam landbouw- en voedingssysteem in VlaanderenTRANSCRIPT
05/11/12
Erik Mathijs, KU Leuven Frank Nevens, VITO Philippe Vandenbroeck, shiftN
05/11/12
Ter inspiratie…
05/11/12
1. Het kader : waarom systeemanalyse
05/11/12
1. Het kader : waarom systeemanalyse
2. Systeemanalyse: de werkwijze
05/11/12
1. Het kader : waarom systeemanalyse
2. Systeemanalyse: de werkwijze
3. Landschapsontwikkelingen
05/11/12
1. Het kader : waarom systeemanalyse
2. Systeemanalyse: de werkwijze
3. Landschapsontwikkelingen
4. Regime: het huidige dominante systeem
05/11/12
1. Het kader : waarom systeemanalyse
2. Systeemanalyse: de werkwijze
3. Landschapsontwikkelingen
4. Regime: het huidige dominante systeem
5. Niches: nieuwe systeemconfiguraties
05/11/12
1. Het kader : waarom systeemanalyse
2. Systeemanalyse: de werkwijze
3. Landschapsontwikkelingen
4. Regime: het huidige dominante systeem
5. Niches: nieuwe systeemconfiguraties
6. Conclusies en verdere stappen
05/11/12
1. Het kader : waarom systeemanalyse
ü complex ü persistent ü verweven ü vicieus ü niet-lineair
05/11/12
1. Het kader : waarom systeemanalyse
ü Technologie alleen zal niet volstaan ü Remediërende deeloplossingen optimaliseren, het dominante denken en doen blijven ü Meer ingrijpende verandering is nodig
‘wicked’
ü complex ü persistent ü verweven ü vicieus ü niet-lineair
05/11/12
1. Het kader : waarom systeemanalyse
“A system is an interconnected set of elements that is coherently organized in a way that achieves something” Donella Meadows, 2009
Nood aan meer systeem denken handelen innovatie ,
ü complex ü persistent ü verweven ü vicieus ü niet-lineair
05/11/12
1. Het kader : waarom systeemanalyse
ü Technologie alleen zal niet volstaan ü Remediërende deeloplossingen optimaliseren, het dominante denken en doen blijven ü Meer ingrijpende verandering is nodig
Nood aan meer systeem denken handelen innovatie ,
“Ingrijpende verandering in maatschappelijke systemen; verandering in cultuur, structuur en werkwijzen”
= ‘Transitie’
Rotmans, 2003
05/11/12
1. Het kader : waarom systeemanalyse
“Ingrijpende verandering in maatschappelijke systemen; verandering in cultuur, structuur en werkwijzen”
= ‘Transitie’
05/11/12
2. Systeemanalyse: de werkwijze
ü aantoonbaar ü meetbaar ü ‘rationeel’ ü fysiek ü statistiek ü modellen ü wetenschappelijk
HARD
05/11/12
2. Systeemanalyse: de werkwijze
zacht
ü standpunten ü waarnemers ü perceptie ü wereldbeelden ü ...
05/11/12
2. Systeemanalyse: de werkwijze
HARD en zacht
Cijfers: illustratief en niet exhaustief, volledig
Elementen van normativiteit
Er is geen voorgeschreven, vaste methode voor systeemanalyse in functie van duurzame ontwikkeling/transitie
Topicrapport is een ‘experiment’ en de werkwijze zowel als de uitkomsten zijn voor een groot deel emergent
05/11/12
2. Systeemanalyse: de werkwijze
Houvast 1: systeemdiagram
psychologischebehoeften
fysiologischebehoeften
fysieke behoeften
consumptie
inkomen
productie
natuurlijk kapitaal
innovatie
menselijk en sociaalkapitaal
druk4
5
6 7
7
8
1
2
3
A causal loop diagram is a diagram that aids in visualizing how interrelated variables affect one another. The diagram consists of a set of
nodes representing the variables connected together. The relationships between these variables, represented by arrows, can be
labeled as positive or negative
05/11/12
2. Systeemanalyse: de werkwijze
Houvast 2: multi-level perspectief
Niches
Landschap
Sociotechnisch regime
Tijd
Markten, gebruikersvoorkeuren
Wetenschap
Industrie
Cultuur
Beleid
Technologie
Kleine netwerken van actoren steunen innovaties op basis van verwachtingen en visies. Belang van leerprocessen
De nieuwe configuratie breekt door, gebruikmakend van ‘windows of opportunity’.
Het regime is dynamisch stabiel.
Landschapsontwikkelingen oefenen druk uit op het regime
05/11/12
2. Systeemanalyse: de werkwijze
Houvast 2: multi-level perspectief
Niches
Landschap
Sociotechnisch regime
Tijd
Markten, gebruikersvoorkeuren
Wetenschap
Industrie
Cultuur
Beleid
Technologie
Kleine netwerken van actoren steunen innovaties op basis van verwachtingen en visies. Belang van leerprocessen
De nieuwe configuratie breekt door, gebruikmakend van ‘windows of opportunity’.
Het regime is dynamisch stabiel.
Landschapsontwikkelingen oefenen druk uit op het regime
3. Landschapsontwikkelingen
4. Regime: het huidige dominante systeem
5. Niches: nieuwe systeemconfiguraties
05/11/12
3. Landschapsontwikkelingen
ü grotendeels autonome dynamieken ü zichtbaar/voelbaar en waarschijnlijk verder toenemend ü weinig of geen individuele invloed op uit te oefenen ü ze;en in meer of mindere mate druk op de werking van huidige systemen ü Niet noodzakelijk wereldwijd, kunnen ook meer regionale dynamieken zijn
05/11/12
3. Landschapsontwikkelingen
1. De wereldbevolking en de welvaart stijgen
Groeiend volume van consumptie (ook voeding), verschuivingen binnen globaal voedingspatroon, ruimtebeslag, streven naar hoog welvaartspeil, stijgende nood aan hulpbronnen…
05/11/12
3. Landschapsontwikkelingen
2. Globalisering zet door: de wereld ‘wordt een dorp’
Verlies van controle op eigen productiesystemen en markten, machtsconcentraties op vlak van kennis, grondstoffen, culturele uitwisseling, migratie….
05/11/12
3. Landschapsontwikkelingen
3. De lokale bevolking (EU, Vlaanderen) vergrijst
Toenemende afhankelijkheidsratio’s, specifieke behoeften van ouderen, noodzaak van langer werken….
05/11/12
3. Landschapsontwikkelingen
4. De wereld en Vlaanderen verstedelijken
Urban sprawl, ruimtebeslag, ‘grond’ is duur
05/11/12
3. Landschapsontwikkelingen
5. Het klimaat verandert: adapteren en mitigeren
Voelbare effecten van klimaatverandering, energieverbruik onder druk, aanpassingsstrategieën (in het bijzonder ook voor landbouwproductiesystemen
05/11/12
3. Landschapsontwikkelingen
6. De schaarste van natuurlijke hulpbronnen wordt voelbaar
Toenemende concurrentie voor hulpbronnen, stijgende prijzen, Mineralen, energie, water, grond, biodiversiteit
05/11/12
3. Landschapsontwikkelingen
7. Waarden en ethische standpunten van consumenten veranderen
Acceptatie van technologie, identiteit, authenticiteit, dierenwelzijn, gezondheid, gelijkheid, eerlijke handel…
05/11/12
3. Landschapsontwikkelingen
8. ‘Andere groei’ wordt steeds meer punt van discussie
Stijgend ‘BNP’ betekent niet per definitie stijgende voldoening en geluk; bewustzijn van grenzen aan groei die materieel-gebonden is
05/11/12
3. Landschapsontwikkelingen
9. Honger en ongelijkheid in de wereld blijven
925 miljoen mensen lijden honger, ook in België bestaat nog armoede en honger, tegelijk niet onaanzienlijke voedselverliezen
05/11/12
3. Landschapsontwikkelingen
10. De digitale revolutie zet door
Ongekende mogelijkheden voor samenwerking en handel; tegelijk anonimiteit, misbruik en criminaliteit
05/11/12
4. Regime: het huidige dominante systeem
psychologischebehoeften
fysiologischebehoeften
fysieke behoeften
consumptie
inkomen
productie
natuurlijk kapitaal
innovatie
menselijk en sociaalkapitaal
druk4
5
6 7
7
8
1
2
3
‘hotspots’: fricties, problemen
Economische motor
Ecologische en sociale demping
Technologische smering
05/11/12
4. Regime: het huidige dominante systeem
psychologische behoeften
fysiologische behoeften
fysieke behoeften
consumptie
Voldoende, divers, gezond, veilig
voedsel…
Maar ook…
05/11/12
4. Regime: het huidige dominante systeem
psychologische behoeften
fysiologische behoeften
fysieke behoeften
consumptie
À la tête du client
Maar ook…
05/11/12
4. Regime: het huidige dominante systeem
psychologische behoeften
fysiologische behoeften
fysieke behoeften
consumptie
Landbouw voor voeding
Maar ook…
05/11/12
psychologische behoeften
fysiologische behoeften
fysieke behoeften
consumptie
inkomen
productie
natuurlijk kapitaal
menselijk en sociaal kapitaal
4. Regime: het huidige dominante systeem
Specialisatie en schaalvergroting met
voordelen
Maar ook…
05/11/12
psychologische behoeften
fysiologische behoeften
fysieke behoeften
consumptie
inkomen
productie
natuurlijk kapitaal
4. Regime: het huidige dominante systeem
Maar ook… Natuurlijk hulpbronnen
aan de basis; productief ingezet
05/11/12
psychologische behoeften
fysiologische behoeften
fysieke behoeften
consumptie
inkomen
productie
natuurlijk kapitaal
druk
4. Regime: het huidige dominante systeem
Vervuiling van de omgeving verlaagt
Maar ook…
05/11/12
psychologische behoeften
fysiologische behoeften
fysieke behoeften
consumptie
inkomen
productie
natuurlijk kapitaal
menselijk en sociaal kapitaal
druk
4. Regime: het huidige dominante systeem
Samen boeren op mensenmaat
Maar ook…
05/11/12
psychologische behoeften
fysiologische behoeften
fysieke behoeften
consumptie
inkomen
productie
natuurlijk kapitaal
innovatie
menselijk en sociaal kapitaal
druk
4. Regime: het huidige dominante systeem
Landbouwers en ondernemers
realiseren een hoge productiviteit
Maar ook…
05/11/12
psychologische behoeften
fysiologische behoeften
fysieke behoeften
consumptie
inkomen
productie
natuurlijk kapitaal
innovatie
menselijk en sociaal kapitaal
druk
4. Regime: het huidige dominante systeem
Wereldwijde uitwisseling van ideeën, kapitaal,
goederen, arbeid, kennis
Maar ook…
05/11/12
5. Niche(regime)s: naar nieuwe systeemconfiguraties
Niches
Landschap
Sociotechnisch regime
Tijd
Markten, gebruikersvoorkeuren
Wetenschap
Industrie
Cultuur
Beleid
Technologie
Kleine netwerken van actoren steunen innovaties op basis van verwachtingen en visies. Belang van leerprocessen
De nieuwe configuratie breekt door, gebruikmakend van ‘windows of opportunity’.
Het regime is dynamisch stabiel.
Landschapsontwikkelingen oefenen druk uit op het regime
05/11/12
5. Niche(regime)s: naar nieuwe systeemconfiguraties
Niches
Landschap
Sociotechnisch regime
Tijd
Markten, gebruikersvoorkeuren
Wetenschap
Industrie
Cultuur
Beleid
Technologie
De nieuwe configuratie breekt door, gebruikmakend van ‘windows of opportunity’.
Landschapsontwikkelingen oefenen druk uit op het regime
stads- landbouw
Bio- landbouw
Anders eten
Nieuwe productie-
paradigma's
05/11/12
5. Niche(regime)s: naar nieuwe systeemconfiguraties
Niches
Landschap
Sociotechnisch regime
Tijd
Markten, gebruikersvoorkeuren
Wetenschap
Industrie
Cultuur
Beleid
Technologie
De nieuwe configuratie breekt door, gebruikmakend van ‘windows of opportunity’.
Landschapsontwikkelingen oefenen druk uit op het regime
Stads- landbouw
Bio- landbouw
Anders eten
Nieuwe productie-
paradigma's
• Industriële ecologie • Bio-gebaseerde
economie • "Fabriek van de
toekomst" • Peer-to-Peer
• Uitbreiding functionaliteit stedelijke ruimte
• Intensieve productie-eenheden met minimale ruimtelijke afdruk
• Korte ketens • Functionele verbreding van
landbouw • Landbouw als leverancier van
ecosysteemdiensten
• Vermindering van dierlijke eiwitten
• Slow Food • Personaliseerbare
voeding
05/11/12
5. Niche(regime)s: duiding
Niches
Landschap
Sociotechnisch regime
Tijd
Markten, gebruikersvoorkeuren
Wetenschap
Industrie
Cultuur
Beleid
Technologie
De nieuwe configuratie breekt door, gebruikmakend van ‘windows of opportunity’.
Landschapsontwikkelingen oefenen druk uit op het regime
Stads- landbouw
Bio- landbouw
Anders eten
Nieuwe productie-
paradigma's
• Nicheregimes in brede zin, als complexe socio-technische subsystemen op zich. Mix van gekende en avant garde elementen.
• Relatie tussen regime en nicheregime is vaak moeilijk te duiden.
• Waterdichte motivering voor selectie is niet aan de orde.
05/11/12
5. Niche(regime)s: transcenderen van diepe tegenstellingen
Toekomst van het landbouw- en voedingsysteem?
Vaak een dovemansgesprek ...
05/11/12
5. Niche(regime)s: 4 opvattingen van waardecreatie als filter
Markteconomie Nutsmaximalisatie en efficiëntie
Solidaire economie Wederkerigheid en co-productie
Ecologische economie Integratie van materiële en thermodynamische beperkingen
Lokale ontwikkeling Lokale verankering van productiecapaciteit en -factoren
05/11/12
5. Niche(regime)s: 4 opvattingen van waardecreatie als filter
Markteconomie
Solidaire economie
Ecologische economie
Lokale ontwikkeling
Stads- landbouw
Bio- landbouw
Anders eten
Nieuwe productie-
paradigma's
05/11/12
5. Niche(regime)s: 4 opvattingen van waardecreatie als filter
Markteconomie
Solidaire economie
Ecologische economie
Lokale ontwikkeling
Stads- landbouw
Bio- landbouw
Anders eten
Nieuwe productie-
paradigma's
Slow food als appel aan gemeenschapsvorming en nieuwe vormen van politiek engagement. Alternatieve bronnen van dierlijke eiwitten kunnen bestaansmogelijkheden van rurale bevolking in ontwikkelingslanden vergroten. Nadruk op verantwoordelijkheid nemen voor gezondheid door de consument als vorm van een zelfredzame levenshouding.
Vermindering van dierlijke eiwitten en personaliseerbare voeding als kans voor differentiatie/nieuwe niches. Personaliseerbare voeding als instrument om de productiviteit van werknemers en de volksgezondheid in het algemeen te verbeteren.
05/11/12
5. Niche(regime)s: 4 opvattingen van waardecreatie als filter
Markteconomie
Solidaire economie
Ecologische economie
Lokale ontwikkeling
Stads- landbouw
Bio- landbouw
Anders eten
Nieuwe productie-
paradigma's
Vormt een dynamische marktniche die globaal gezien sterk groeit. Biedt een mogelijkheid voor producenten en distributeurs om zich in de markt te differentiëren. Kan functioneren als precursor en katalysator van een meer duurzame conventionele landbouw.
Het billijkheidprincipe vormt een sociale dimensie van biologische landbouw. In de cocreatie van nieuwe ‘solidaire’ producent-consument ketens (in het kader van community-supported agriculture bijvoorbeeld) kiezen de actoren vaak voor bio.
05/11/12
5. Niche(regime)s en hotspots
05/11/12
5. Niche(regime)s en hotspots
Stadslandbouw Biolandbouw Anders eten Nieuwe productie
05/11/12
5. Niche(regime)s en hotspots
Stadslandbouw Biolandbouw Anders eten Nieuwe productie
05/11/12
6. Conclusies en verdere stappen
Systeemanalyse is nooit ‘af’: het is een continu proces Bijkomende ruimte nodig om dat continu proces mogelijk te maken Systeemanalyse moet nog sterker inter- en transdisciplinair zijn (stakeholders mee actief analyseren) Gebruik van systeemanalyse in bredere trajecten ter realisatie van nieuwe systeemsettings
05/11/12
6. Conclusies en verdere stappen
Stimuleer essentiële systeemfuncties om innovatiesystemen te ontwikkelen
05/11/12
6. Conclusies en verdere stappen
Welke niches dragen bij tot een duurzaam landbouw- en voedingssysteem? Welke innovatiesystemen zijn er al en welke moeten verder ontwikkeld worden? Leg verbindingen met andere maatschappelijke systemen en met netwerken in het buitenland (bv. EIP) Mobiliseer ondernemers en betrek ze bij het ontwikkelen van de verschillende functies