TRIT HC NHO GIO V NH HNG CA TRIT HC NHO GIO N NN VN HA TRUYN THNG CA VIT NAM ---oOo--A. M U Vn minh Trung Hoa l mt trong nhng nn vn minh xut hin sm nht trn th gii vi hn 4000 nm pht trin lin tc, vi nhiu pht minh v i trong lch s trn nhiu lnh vc khoa hc. C th ni, vn minh Trung Hoa l mt trong nhng ci ni ca vn minh nhn loi. Bn cnh nhng pht minh, pht kin v khoa hc, vn minh Trung Hoa cn l ni sn sinh ra nhiu hc thuyt trit hc ln c nh hng n nn vn minh Chu cng nh ton th gii. Trong s cc hc thuyt trit hc ln phi k n trng phi trit hc Nho gio. Nho gia, Nho gio l nhng thut ng bt ngun t ch nhn (ngi), ng cnh ch nhu (cn, ch, i). Nho gia cn c gi l nh nho, ngi c thu sch thnh hin c thin h trng dng dy bo cho mi ngi sng hp vi lun thng o l. Nho gio xut hin rt sm, lc u n ch l nhng t tng hoc tr thc chuyn hc vn chng v lc ngh gp phn tr nc. n thi Khng t h thng ho nhng t tng v tri thc trc y thnh hc thuyt, gi l nho hc hay Khng hc - gn vi tn ngi sng lp ra n. Ngy nay, chng ta thng nghe ni nc c quc php, nh c gia phong l nhng cu ni rn dy gio dc con ngi Vit Nam sng c php tc, khun mu o c nht nh theo tinh thn Nho gio, ng thi cn l biu tng t ho v truyn thng vn ho dn tc, l nguyn kh tinh thn c lp, t cng ca mt dn tc, l bn sc ring v truyn thng vn ho. Tm hiu v Nho gio v nh hng ca Nho gio n truyn thng vn ha Vit Nam c ngha ht sc quan trng trong s nghip cng nghip ha, hin i ha t nc v hi nhp quc t. B. NI DUNG 1. KHI QUT LCH S TRIT HC TRUNG HOA C - TRUNG I 1.1 c im chnh tr, x hi Trung Hoa c - trung i : a- a l : Nc Trung Hoa chim mt din tch rt rng ln. Pha ng gip b Thi Bnh Dng, pha Ty gip cc vng cao nguyn, ni non him tr nh Himalaya, Ty Tng, pha Bc tip gip vng Xiberia quanh nm lnh gi, pha Nam gip cc quc gia Nam Chu . Tng din tch nc Trung Hoa chim gn 1/3 Chu . Thin nhin v iu kin t nhin ca nc Trung Hoa thay i rt ln nhng vng khc nhau. Pha Bc l nhng cao nguyn, bnh nguyn rng ln, kh hu khc nghit, pha Nam c ni sng bao bc him tr, gia l cc ng bng rng ln ca cc con sng nh Hong

H, Dng T Chnh nh s phong ph ca iu kin thin nhin, kh hu m c nhiu chng tc sinh sng trn t nc Trung Hoa dn n nhiu nn vn minh, t tng khc nhau. b- Nhn chng hc : Dn c ca Trung Hoa c i phn b trn cc khu vc chnh nh sau : - Pha Bc : Cc chng tc Hoa Bc c cuc sng ch yu l du mc, sn bn. Do i sng du mc h lun c gng xm chim, thn tnh cc dn tc km pht trin, ng ho hay du nhp cc nn vn ho khc nhau. - Pha Nam : Cc dn tc Bch Vit c cuc sng ch yu l nui trng, sn bn, khai thc cc sn vt thin nhin nh nh c, sn bt th Cc dn tc ny sng tng i khp kn, yu chung ho bnh, t do. - Min ng bng sng Dng T, Hong H : cc dn tc Tam Miu sng ch yu bng ngh nng nghip, c nn vn ho pht trin, c kin thc ton hc, khoa hc t nhin. c- Hon cnh lch s pht sinh cc hc thuyt trit hc : Trung Hoa thi c c lch s lu i t cui thin nin k th III tr.CN ko di ti tn cui th k III tr.CN, vi s kin Tn Thu Hong thng nht Trung Hoa bng uy quyn bo lc m u thi k Trung Hoa phong kin. Trong khong 2000 nm , lch s Trung Hoa c phn chia lm hai thi k ln : 1. Thi k t th k IX tr.CN tr v trc; 2. Thi k t th k VIII tr.CN n cui th k III tr.CN. Trong thi k th nht : nhng t tng trit hc t nhiu xut hin, nhng cha t ti mc l mt h thng. Thi k th hai : cn gi l thi k Xun Thu - Chin Quc l giai on chuyn bin t ch chim hu n l (vi cc s quan ct c khp ni) sang giai on hnh thnh quc gia phong kin tp quyn. Nh Chu b phn r lm 7 quc gia khc nhau : Tn, S, T, Ngy, Hn, Triu, Yn. Tn Thu Hong - vua nc Tn tiu dit 6 nc thng nht giang sn hnh thnh nh nc phong kin tp quyn u tin. Di thi thnh vng ca nh Chu, t ai thuc v nh Vua th nay quyn s hu ti cao v t ai y b mt tng lp mi, tng lp a ch chim lm t hu. Mt s phn ho sang hn da trn c s ti sn xut hin. X hi lc ny vo tnh trng ht sc o ln. S tranh ginh a v x hi ca cc th lc ct c y x hi Trung Hoa c i vo tnh trng chin tranh khc lit lin min. Trong tnh hnh , mt lot hc thuyt chnh tr - x hi v trit hc xut hin v hu ht u c xu hng gii quyt nhng vn thc tin chnh tr - o c ca x hi. iu tr thnh nt c trng ch yu ca trit hc Trung Hoa c i. Chnh trong thi k lon lc ny xut hin nhng nh t tng v i, hnh thnh nn nhng h thng trit hc kh hon chnh, c tn ti v pht trin theo sut b dy lch s pht trin ca t nc Trung Hoa. Tuy nhin, nn trit hc Trung Hoa khng ch quan tm gii quyt nhng vn thc

tin chnh tr - o c m n cn t ra v gii quyt nhng vn ca trit hc nh vn bn nguyn th gii, vn c bn ca trit hc, vn con ngi; c bit l vn tnh ngi, vn s bin dch ca vn vt v mt s vn thuc l lun nhn thc. 1.2 Cc c im c bn ca trit hc Trung Hoa c - trung i : a- Trit hc tp trung ch yu vo x hi v con ngi, coi trng hnh vi c nhn, hng ti s thng nht, hi ha gia con ngi v x hi. b- Coi con ngi l ch th ca i tng nghin cu : hng vo ni tm - lun c gng tm ti v bn thn con ngi v mi quan h gia con ngi v x hi xung quanh v t quan tm n khoa hc t nhin. y chnh l nguyn nhn dn n s km pht trin v nhn thc lun, l nguyn nhn su xa ca s km pht trin kinh t, khoa hc so vi vn minh Phng Ty . c- a dng, phong ph : lun ch cc mt i lp, thng nht ca vn , coi trng s hi ha trong x hi. d- Phng php t duy : nhn thc trc quan c coi trng, Tm l gc r ca nhn thc. T tng trit hc khng c din t khc chit m ri rc thng qua cc chm ngn, n d, ng ngn e- Cc yu t duy vt, duy tm, bin chng, siu hnh, v thn, hu thn an xen ln nhau. 1.3 Cc hc thuyt c nh hng n s hnh thnh Nho gio : Trung Quc, nhng quan nim trit l v m - Dng, Ng hnh c lu truyn t trc thi k Xun Thu - Chin Quc. Ti thi Xun Thu - Chin Quc, nhng t tng v m Dng - Ng hnh t ti mc l mt h thng cc quan nim v bn nguyn v tnh bin dch ca th gii. a- Thuyt m - Dng : m v dng theo khi nim c s khng phi l vt cht c th, khng gian c th m l thuc tnh ca mi hin tng, mi s vt trong ton v tr cng nh trong tng t bo, tng chi tit. m v dng l hai mt i lp, mu thun thng nht, trong m c Dng v trong Dng c m. Cn c nhn xt lu i v gii thiu t nhin, ngi xa nhn xt thy s bin ho khng ngng ca s vt (thi cc sinh lng nghi, lng nghi sinh t tng, t tng sinh bt qui. Lng nghi l m v dng, t tng l thi m, thi dng, thiu m v thiu dng. Bt qui l cn, khm, cn, chn, tn, ly, khn v oi). Ngi ta cn nhn xt thy rng c cu ca s bin ho khng ngng l c ch ln

nhau, gip , nh hng ln nhau, nng ta ln nhau v thc y ln nhau. biu th s bin ho khng ngng v qui lut ca s bin ho , ngi xa t ra "thuyt m dng". m dng khng phi l th vt cht c th no m thuc tnh mu thun nm trong tt c mi s vt, n gii thch hin tng mu thun chi phi mi s bin ho v pht trin ca s vt. Ni chung, ci g c tnh cht hot ng, hng phn, t r, ngoi, hng ln, v hnh, nng rc, sng chi, rn chc, tch cc u thuc dng. Tt c nhng ci g trm tnh, c ch, m ti, trong, hng xung, li li, hu hnh, lnh lo, en ti, nhu nhc, tiu cc u thuc m. T ci ln nh tri, t, mt tri, mt trng, n ci nh nh con su, con b, cy c, u c qui vo m dng. V d v thin nhin thuc dng ta c th k: Mt tri, ban ngy, ma xun, h, ng, nam, pha trn, pha ngoi, nng, la, sng. Thuc m ta c: Mt trng, ban m, thu, ng, ty, bc, pha di, pha trong, lnh nc, ti. Trong con ngi, dng l m ngoi, sau lng, phn trn, lc ph, kh, v; m l m trong, trc ngc v bng, phn di ng tng, huyt, vinh. m dng tuy bao hm ngha i lp mu thun nhng cn bao hm c ngha ngun gc nhau m ra, h tr, ch c nhau m tn ti. Trong m c mm mng ca dng, trong dng li c mm mng ca m. T tng trit hc v m - Dng : Trit hc m - Dng c thin hng suy t v nguyn l vn hnh u tin v ph bin ca vn vt, l s tng tc ca hai th lc i lp nhau : m v Dng. + m - Dng thng nht trong Thi cc (Thi cc c coi nh nguyn l ca s thng nht ca hai mt i lp l m v dng). Nguyn l ny ni ln tnh ton vn, chnh th, cn bng ca ci a v ci duy nht. Chnh n bao hm t tng v s thng nht gia ci bt bin v ci bin i. + Trong m c Dng v trong Dng c m. Nguyn l ny ni ln kh nng bin i m - Dng bao hm trong mi mt i lp ca Thi cc. + S khi qut hnh Thi cc m - Dng cn bao hm nguyn l : Dng tin n u th m li n v ngc li, ng thi Dng cc th m sinh, m thnh th Dng khi.

gii thch s bin dch t ci duy nht thnh ci nhiu, a dng, phong ph ca vn vt, phi m - Dng a ra ci lgc tt nh : Thi cc sinh Lng nghi (m Dng); Lng nghi sinh T tng (Thi Dng - Thiu m - Thiu Dng Thi m) v T tng sinh Bt qui (Cn - Khm - Cn - Chn - Tn - Ly - Khn - oi); Bt qui sinh vn vt (v cng v tn). T tng trit hc v m - Dng t ti mc l mt h thng hon chnh trong tc phm Kinh Dch, trong gm 64 qu kp. Mi qu kp l mt ng thi, mt thi ca vn vt v nhn sinh, x hi nh : Kin, Khn, B, Thi, Trun, K t, V t S ch gii Kinh Dch khng phi ca mt tc gi m l ca nhiu bc tr thc nhiu thi i vi nhng xu hng khc nhau. iu to ra mt tp i thnh ca s ch gii, bao hm nhng t tng trit hc ht sc phong ph v su sc. b- Thuyt Ng hnh : Thuyt ng hnh v cn bn cng l mt cch biu th lut mu thun gii thiu trong thuyt m dng, nhng b xung v lm cho thuyt m dng hon b hn. Ng hnh l : Kim, mc, thu, ho, th. Ngi xa cho rng mi vt trong v tr u ch cho 5 cht phi hp nhau m to nn. Theo tnh cht th thu l lng, l nc th i xung, thm xung. Ho l la th bng chy, bc ln. Mc l g, l cy th mc ln cong hay thng. Kim l kim loi, thun chiu hay i thay. Th l t th trng trt, gy ging c. Tinh thn c bn ca thuyt ng hnh bao gm hai phng din gip nhau gi l tng sinh v chng li nhau gi l tng khc. Trn c s sinh v khc li thm hin tng ch ho, tng tha, tng v. Tng sinh, tng khc, ch ho, tng tha, tng v biu th mi s bin ho phc tp ca s vt. Lut tng sinh: Tng sinh c ngha l gip nhau sinh trng. em ng hnh lin h vi nhau th thy 5 hnh c quan h xc tin ln nhau, nng ta ln nhau. Theo lut tng sinh th thu sinh mc, mc sinh ho, ho sinh th, th sinh kim, kim sinh thu, thu li sinh mc v c nh vy tip din mi. Thc y s pht trin khng bao gi ngng. Trong lut tng sinh ca ng hnh cn bao hm na l hnh no cng c quan h v hai phng din: Ci sinh ra n v ci n sinh ra, tc l quan h mu t. V d kim sinh thu th kim l m ca thu, thu li sinh ra mc vy mc l con ca Thu. Trong quan h tng sinh li c quan h tng khc biu hin ci thng bng, gi

gn ln nhau. Lut tng khc: Tng khc c ngha l c ch v thng nhau. Trong qui lut tng khc th mc khc th, th li khc thu, thu li khc ho, ho li khc kim, kim khc mc, v mc khc th v c nh vu li tip din mi. Trong tnh trng bnh thng, s tong khc c tc dng duy tr s thng bng, nhng nu tng khc thi qu th lm cho s bin ho tr li khc thng. Trong tng khc, m hnh cng li c hai quan h:Gia ci thng n v ci n thng. V d mc th n khc th, nhng li b kim khc n. Hin tng tng khc khng tn ti n c; trong tng khc c ng tng sinh, do vn vt tn ti v pht trin. Lut ch ha: Ch ho l ch c v sinh ho phi hp vi nhau. Trong ch ho bao gm c hin tng tng sinh v tng khc. Hai hin tng ny gn lin vi nhau. L to ho khng th khng c sinh m cng khng th khng c khc. Khng c sinh th khng c u m ny n; khng c khc th pht trin qu s c hi. Cn phi c sinh trong khc, c khc trong sinh mi vn hnh lin tc, tng phn, tng thnh vi nhau. Quy lut ch ho ng hnh l: Mc khc th, th sinh kim, kim khc mc. Ho khc kim, kim sinh thu, thu khc ho. Th khc thu, thu sinh mc, mckhc th. Kim khc mc, mc sinh ho, ho khc kim. Thu khc ho, ho sinh th, th khc thu. Lut ch ho l mt khu trng yu trong thuyt ng hnh. N biu th s cn bng tt nhin phi thy trong vn vt. Nu c hin tng sinh khc thi qu hoc khng th s xy ra s bin ho khc thng. Coi bng di y chng ta thy mi hnh u c mi lin h bn mt. Ci sinh ra n, ci n sinh ra, ci khc n v ci b n khc. V d: Mc khc th nhng th sinh kim, kim li khc mc. Vy nh nu mc khc th mt cch qu ng, th con ca th l km tt nhin ni dy khc mc kiu nh con bo th cho m. Ngha l bn thn ci b c y nhn t chng li ci khc n.Cho nn, mc khc th l to nn tc dng ch c, m duy tr s cn bng. Khc v sinh u cn thit cho s gi gn th cn bng trongthin nhin. Cng trong bng quan h ch ho, chng ta thy mc sinh ho; nu ch nhn hnh mc khng thi, th nh mc gnh trng trch gy dng cho con l ho, nhng nh c ho

mnh, hn ch bt c sc ca kim l mt hnh khc mc. Nh vy mc sinh con l ho, nhng nh c con l ho mnh m hn ch bt kim lm hi mc do mc gi vng cng v. c- Thuyt Bt qui : L l thuyt trit hc gii thch th gii c to thnh bi 8 nhm s vt, hin tng khc nhau. Tin thin Bt qui l 8 qu thuc v Tri, ch v Thin L hay L Tri. V lc cha c ch vit, vua Phc Hi s dng cc vch din t. S dng vch lin, vch lin tc, tc vch L, gi l C tng trng cho phn Dng. S dng vch t on, tc vch Chn, gi l Ngu tng trng cho phn m. Lng Nghi (m Dng) c tng trng bng 2 vch Dng v m gi l Dng Nghi v m Nghi. T Tng : t mt vch Dng ln trn Dng Nghi th thnh Ton Dng nn gi l Thi Dng (Thi c ngha l ln). t mt vch m ln trn Dng Nghi th ta c mt Dng lm ch di, nn gi l Thiu Dng (Thiu c ngha l cn nh). t mt vch m ln trn m Nghi th thnh Ton m gi l Thi m. t mt vch Dng ln trn m Nghi th ta c mt m lm ch bn di gi l Thiu m. T Tng theo ng th t l Thiu Dng, Thi Dng, Thiu m, Thi m. Thiu Dng i trc Thi m v Thiu m i trc Thi Dng th hin m trung hu Dng cn, Dng trung hu m cn, ngha l trong m c mm Dng. Dng sinh di thnh ra Thiu Dng c mt vch Dng mi sinh di lm ch. Dng trng trn thnh ra Thi Dng vi hai gch Dng l Dng ton thnh. m sinh trn cho nn Thiu m c mt m mi sinh di lm ch. m trng di cho nn Thi m vi hai gch m l m ton thnh. Bt Qui l 8 Qu mi Qu gm c 3 vch (mi vch cn gi l Ho), cn c gi l Qu n hay n Qui, dng din t 8 hin tng chnh ca hot ng m Dng trong V Tr. Vic xp t cc vch to thnh Bt Qui c thc hin theo th t hon ton theo t nhin : Dng trc, m sau, tay mt trc, tay tri sau. Th t v tn gi ca Bt Qui nh sau : Cn, oi, Li, Chn, Tn, Khm, Cn, Khn. Cn : Tri, Thin. Cn vi Thin. Dng thinh v m hy. oi : m, ao. oi vi Trch. Dng ln v m sp tn. Li : La, hi nng. Li vi Ha. Dng ln v m sp tn. Chn : Sm, st. Chn vi Li. Dng mi sinh v m bt u suy. Tn : Gi. Tn vi Phong. m mi sinh v Dng bt u suy.

Khm : Nc, cht lng. Khm vi Thu. m ln v Dng sp tn. Cn : Ni non. Cn vi Sn. m ln v Dng sp tn. Khn : t, a. Khn vi a. m thnh v Dng hy. 2. NHNG T TNG C BN TRONG TRIT HC NHO GIO : 2.1 Cc tc phm kinh in ca Nho gio : Cc sch kinh in ca Nho gio u hnh thnh t thi k Nho gio nguyn thy. Sch kinh in gm 2 b : Ng Kinh v T Th. H thng kinh in hu ht vit v x hi, v nhng kinh nghim lch s Trung Hoa, t vit v t nhin. iu ny cho thy r xu hng bin lun v x hi, v chnh tr, v o c l nhng t tng ct li ca Nho gia. a- T Th : l bn quyn sch kinh in ca vn hc Trung Hoa c Chu Hy thi nh Tng la chn lm nn tng cho trit hc Trung Hoa v Khng gio. Chng bao gm : i hc, Trung Dung, Lun Ng, Mnh T. i hc : Sch i hc dng dy cho hc tr t 15 tui tr ln, khi bc vo bc i hc, dy cho bit cch x s i ln ln ra gnh vc vic nc. Theo cc Nho gia, sch i Hc do Tng T lm ra din gii cc li ni ca Khng T. Mc ch v tn ch ca sch ny l ni v o qun t, trc ht phi sa ci c ca mnh cho sng t mi ngi noi theo, lm sao cho n ch ch thin. Mun c vy, phi s dng Bt iu mc (tm iu) : cnh vt, tr tri, thnh , chnh tm, tu thn, t gia, tr quc, bnh thin h. Ci gc ca o qun t l s tu thn. Cho nn trong sch i hc c cu : T thin t d ch th nhn, nht th giai d tu thn vi bn (Ngha l : t vua cho n thng dn, ai ai cng u ly s sa ca mnh lm gc). Trung Dung : Sch Trung Dung do T T lm ra. T T l hc tr ca Tng T, chu ni ca Khng T, th c ci hc tm truyn ca Tng T. Trong sch Trung Dung, T T dn nhng li ca Khng T ni v o trung dung, tc l ni v cch gi cho ngh v vic lm lun lun mc trung ha, khng thi qu, khng bt cp v phi c gng i theo nhn, ngha, l, tr, tn, cho thnh ngi qun t, cui cng thnh thnh nhn. C hai quyn sch i Hc v Trung Dung trc y l nhng thin trong Kinh L, sau cc Nho gia i Tng tch ring ra lm hai quyn hp vi sch Lun Ng v Mnh T thnh b T Th. Lun Ng : l sch su tp ghi chp li nhng li dy ca Khng T v nhng li ni

ca ngi ng thi. Sch Lun Ng gm 20 thin, mi thin u ly ch u m t tn, v cc thin khng c lin h vi nhau. c sch ny, ngi ta hiu c phm cht t cch v tnh tnh ca Khng T, nht l v gio dc, ng t ra l ngi thu hiu tm l ca tng hc tr, kho em li ging dy thch hp vi tng trnh , tng hon cnh ca mi ngi. Nh c khi cng mt cu hi m ng tr li cho mi ngi mt cch. Lun Ng dy o qun t mt cch thc tin, miu t tnh tnh c ca Khng T lm mu mc cho ngi i sau noi theo. Mnh T : Sch Mnh T l b sch lm ra bi Mnh T v cc mn ca ng nh : Nhc Chnh Khc, Cng Tn Su, Vn Chng ghi chp li nhng iu i p ca Mnh T vi cc vua ch hu, gia Mnh T v cc hc tr cng vi nhng li ph bnh ca Mnh T v cc hc thuyt khc nh : hc thuyt ca Mc T, Dng Chu. Sch Mnh T gm 7 thin, chia lm 2 phn : Tm hc v Chnh tr hc. - Tm hc : Mnh T cho rng mi ngi u c tnh thin do Tri ph cho. S gio dc phi ly tnh thin lm c bn, gi cho n khng m ti, trau di n pht trin thnh ngi lng thin. Tm l ci thn minh ca Tri ban cho ngi. Nh vy, tm ca ta vi tm ca Tri u cng mt th. Hc l gi ci Tm, nui ci Tnh, bit r l Tri m theo chnh mnh. Nhn v ngha vn c sn trong lng tm ca ngi. Ch v ta m ui vo vng vt dc nn lng tm b m ti, thnh ra b mt nhn ngha. Mnh T cp n kh Ho nhin, cho rng n l ci tinh thn ca ngi hp nht vi Tri. - Chnh tr hc : Mnh T ch trng : Dn vi qu, x tc th chi, qun vi khinh. y l mt t tng rt mi v rt to botrong thi qun ch chuyn ch ang thnh hnh. Mnh T nhn nhn ch qun ch, nhng vua khng c quyn ly dn lm ca ring cho mnh. Phi duy dn v v dn. Mun vy, phi c lut php cng bng, du vua quan cng khng c vt ra ngoi php lut . Ngi tr dn, tr nc phi chm lo vic dn vic nc, lm cho i sng ca dn c sung tc, phi lo gio dc dn hiu r lut php m tun theo, ly nhn ngha lm c bn thi hnh. Ch trng v chnh tr ca Mnh T v cng mi m v to bo, nhng rt hp l, lm cho nhng ngi ch trng qun ch thi khng th no bt b c. C th y l l thuyt khi u hnh thnh ch qun ch lp hin sau ny. b- Ng Kinh : Kinh Thi : su tp cc bi th dn gian c t trc Khng T, ni nhiu v tnh yu nam n. Khng T san nh thnh 300 thin nhm gio dc mi ngi tnh cm trong sng lnh mnh v cch thc din t r rng v trong sng. Mt ln, Khng T hi con trai "hc Kinh Thi cha?", ngi con tr li "cha". Khng T ni "Khng hc Kinh Thi th khng bit ni nng ra sao" (sch Lun Ng). Kinh Th : ghi li cc truyn thuyt, bin c v cc i vua c c trc Khng T. Khng T san nh li cc ng vua i sau nn theo gng cc minh qun nh Nghiu, Thun ch ng tn bo nh Kit, Tr.

Kinh L : ghi chp cc l nghi thi trc. Khng T hiu nh li mong dng lm phng tin duy tr v n nh trt t. Khng T ni: "Khng hc Kinh L th khng bit i ng i" (sch Lun Ng). Kinh Dch : ni v cc t tng trit hc ca ngi Trung Hoa c i da trn cc khi nim m dng, bt qui,... i Chu, Chu Vn Vng t tn v gii thch cc qu ca bt qui gi l Thon t. Chu Cng n gii thch chi tit ngha ca tng ho trong mi qu gi l Ho t. Kinh Dch thi Chu gi l Chu Dch. Khng T ging gii rng thm Hon t v Ho t cho d hiu hn v gi l Thon truyn v Ho truyn. Kinh Xun Thu : ghi li cc bin c xy ra nc L, qu ca Khng T. Khng T khng ch ghi chp nh mt s gia m theo ui mc ch tr nc nn ng chn lc cc s kin, ghi km cc li bnh, sng tc thm li thoi gio dc cc bc vua cha. ng ni, "Thin h bit n ta bi kinh Xun Thu, thin h trch ta cng s kinh Xun Thu ny". y l cun kinh Khng T tm c nht. (Xun thu c ngha l ma xun v ma thu, ni nhng s vic xy ra.) Kinh Nhc: do Khng t hiu nh nhng v sau b tht lc, ch cn li mt t lm thnh mt thin trong Kinh L gi l Nhc k. Nh vy lc kinh ch cn li ng kinh. 2.2- Ni dung c bn ca Nho gio : Ct li ca Nho gio l Nho gia. l mt hc thuyt chnh tr nhm t chc x hi. t chc x hi c hiu qu, iu quan trng nht l phi o to cho c ngi cai tr kiu mu - ngi l tng ny gi l qun t. tr thnh ngi qun t, con ngi ta trc ht phi "t o to", phi "tu thn". Sau khi tu thn xong, ngi qun t phi c bn phn phi "hnh o". a- Tu thn Khng T t ra mt lot Tam Cng, Ng Thng, Tam Tng, T c... lm chun mc cho mi sinh hot chnh tr v an sinh x hi. Tam Cng v Ng Thng l l o c m nam gii phi theo. Tam Tng v T c l l o c m n gii phi theo. Khng T cho rng ngi trong x hi gi c Tam Cng, Ng Thng, Tam Tng, T c th x hi c an bnh. Tam Cng: Tam l ba; Cng l ging mi; Tam Cng l ba mi quan h: Qun thn (vua ti), Ph t (cha con), Phu th (chng v). - Qun thn: Trong quan h vua ti, vua thng pht cng minh, ti trung thnh mt d. - Ph t: Trong quan h cha con, cha nui dy con ci, con ci hiu knh vng phc cha v khi cha gi th phi phng dng. - Phu th: Trong quan h chng v, chng yu thng v cng bnh vi v, v vng phc v chung thy gi tit vi chng.

Ng Thng: Ng l nm; Thng l hng c; Ng Thng l nm iu phi hng c trong khi i, gm: Nhn, Ngha, L, Tr, Tn. - Nhn: Lng yu thng i vi mun loi vn vt. - Ngha: C x vi mi ngi cng bnh theo l phi. - L: S tn trng, ha nh trong khi c x vi mi ngi. - Tr: S thng bit l l, phn bit thin c, ng sai. - Tn: Gi ng li, ng tin cy. Tam Tng: Tam l ba; Tng l theo. Tam tng l ba iu ngi ph n phi theo, gm: "ti gia tng ph, xut gi tng phu, phu t tng t" - Ti gia tng ph: ngha l, ngi ph n khi cn nh phi theo cha. - Xut gi tng phu: lc ly chng phi theo chng, - Phu t tng t: nu chng qua i phi theo con" T c: T l bn; c l tnh tt. T c l bn tnh nt tt ngi ph n phi c, l: Cng - Dung - Ngn - Hnh. - Cng: kho lo trong vic lm. - Dung: ha nh trong sc din. - Ngn: mm mi trong li ni. - Hnh: nhu m trong tnh nt. Ngi qun t phi t ba iu trong qu trnh tu thn : t o. o c ngha l "con ng", hay "phng cch" ng x m ngi qun t phi thc hin trong cuc sng. "t o trong thin h c nm iu: o vua ti, o cha con, o v chng, o anh em, o bn b" (sch Trung Dung), tng ng vi "qun thn, ph t, phu ph, huynh , bng hu". chnh l Ng thng, hay Ng lun. Trong x hi cch c x tt nht l "trung dung". Tuy nhin, n Hn nho ng lun c tp chung li ch cn ba mi quan h quan trng nht c gi l Tam thng hay cn gi l Tam tng. t c. Qun t phi t c ba c: "nhn - tr - dng". Khng T ni: "c ca ngi qun t c ba m ta cha lm c. Ngi nhn khng lo bun, ngi tr khng

nghi ngi, ngi dng khng s hi" (sch Lun ng). V sau, Mnh T thay "dng" bng "l, ngha" nn ba c tr thnh bn c: "nhn, ngha, l, tr". Hn Nho thm mt c l "tn" nn c tt c nm c l: "nhn, ngha, l, tr, tn". Nm c ny cn gi l ng thng. Bit Thi, Th, L, Nhc. Ngoi cc tiu chun v "o" v "c", ngi qun t cn phi bit "Thi, Th, L, Nhc". Tc l ngi qun t cn phi c mt vn vn ha ton din. b- Hnh o: Sau khi tu thn, ngi qun t phi hnh o, tc l phi lm quan, lm chnh tr. Ni dung ca cng vic ny c cng thc ha thnh "t gia, tr quc, bnh thin h". Tc l phi hon thnh nhng vic nh - gia nh, cho n ln - tr quc, v t n mc cui cng l bnh thin h (thng nht thin h). Kim ch nam cho mi hnh ng ca ngi qun t trong vic cai tr l hai phng chm: Nhn tr. Nhn l tnh ngi, nhn tr l cai tr bng tnh ngi, l yu ngi v coi ngi nh bn thn mnh. Khi Trng Cung hi th no l nhn th Khng T ni: "K s bt dc, vt thi nhn - iu g mnh khng mun th ng lm cho ngi khc" (sch Lun ng). Nhn c coi l iu cao nht ca lun l, o c, Khng T ni: "Ngi khng c nhn th l m lm g? Ngi khng c nhn th nhc m lm g?" (sch Lun ng). Chnh danh. Chnh danh l mi s vt phi c gi ng tn ca n, mi ngi phi lm ng chc phn ca mnh. "Danh khng chnh th li khng thun, li khng thun tt vic khng thnh" (sch Lun ng). Khng t ni vi vua T Cnh Cng: "Qun qun, thn thn, ph ph, t t - Vua ra vua, ti ra ti, cha ra cha, con ra con" (sch Lun ng). chnh l nhng iu quan trng nht trong cc kinh sch ca Nho gio, chng c tm gi li trong chn ch: tu thn, t gia, tr quc, bnh thin h. V n lt mnh, chn ch ch nhm phc v mc ch cai tr m thi. Qun t ban u c ngha l ngi cai tr, ngi c o c v bit thi, th, l, nhc. Tuy nhin, sau ny t cn c th ch nhng ngi c o c m khng cn phi c quyn. Ngc li, nhng ngi c quyn m khng c o c th c gi l tiu nhn (nh dn thng). 2.3- Cc giai on pht trin ca Nho gio Trung Hoa, cc hc gi tiu biu : C s ca Nho gio c hnh thnh t thi Ty Chu, c bit vi s ng gp ca Chu Cng n, cn gi l Chu Cng. n thi Xun Thu, x hi lon lc, Khng T (sinh nm 551 tr.CN) pht trin t tng ca Chu Cng, h thng ha v tch cc truyn b cc t tng . Chnh v th m ngi i sau coi ng l ngi sng lp ra Nho gio.

Cng ging nh nhiu nh t tng khc trn th gii nh Thch Ca Mu Ni, Gi-xu,... ngi i sau khng th nm bt cc t tng ca Khng t mt cch trc tip m ch c bit cc t tng ca ng bng cc ghi chp do cc hc tr ca ng li. Kh khn na l thi k "t sch, chn Nho" ca nh Tn, hai trm nm sau khi Khng T qua i lm cho vic tm hiu t tng Khng T cng kh khn. Tuy nhin, cc nh nghin cu i sau vn c gng tm hiu v h thng cc t tng v cuc i ca ng. a- Nho gio nguyn thy : Thi Xun Thu , Khng T san nh, hiu nh v gii thch b Lc kinh gm c Kinh Thi, Kinh Th, Kinh L, Kinh Dch, Kinh Xun Thu v Kinh Nhc. V sau Kinh Nhc b tht lc nn ch cn nm b kinh thng c gi l Ng Kinh. Sau khi Khng T mt, hc tr ca ng tp hp cc li dy son ra cun Lun Ng. Hc tr xut sc nht ca Khng T l Tng Sm, cn gi l Tng T, da vo li thy m son ra sch i Hc. Sau , chu ni ca Khng T l Khng Cp, cn gi l T T vit ra cun Trung Dung. n thi Chin Quc, Mnh T a ra cc t tng m sau ny hc tr ca ng chp thnh sch Mnh T . T Khng T n Mnh T hnh thnh nn Nho gio nguyn thy, cn gi l Nho gio tin Tn (trc i Tn), Khng gio hay "t tng Khng-Mnh". T y mi hnh thnh hai khi nim, Nho gio v Nho gia. Nho gia mang tnh hc thut, ni dung ca n cn c gi l Nho hc; cn Nho gio mang tnh tn gio. Nho gio, Vn Miu tr thnh thnh ng v Khng T tr thnh gio ch, gio l chnh l cc tn iu m cc nh Nho cn phi thc hnh. b- Hn Nho : n i Hn, i Hc v Trung Dung c gp vo L K. Hn V a Nho gio ln hng quc gio v dng n lm cng c thng nht t nc v t tng. V t y, Nho gio tr thnh h t tng chnh thng bo v ch phong kin Trung Hoa trong sut hai ngn nm. Nho gio thi k ny c gi l Hn Nho. im khc bit so vi Nho gio nguyn thy l Hn Nho cao quyn lc ca giai cp thng tr. Thin T l con tri, dng "l tr" che y "php tr". c- Tng Nho : n i Tng, i Hc, Trung Dung c tch ra khi L K v cng vi Lun ng v Mnh T to nn b T Th. Lc , T Th v Ng Kinh l sch gi u ging ca cc nh Nho. Nho gio thi k nay c gi l Tng nho, vi cc tn tui nh Chu Hy (thng gi l Chu T), Trnh Ho, Trnh Di. ( Vit Nam, th k th 16, Nguyn Bnh Khim rt gii Nho hc nn c gi l "Trng Trnh"). Phng Ty gi Tng nho l "Tn Khng gio". im khc bit ca Tng nho vi Nho gio trc l vic b sung cc yu t "tm linh" (ly t Pht gio) v cc yu t "siu hnh" (ly t o gio) phc v cho vic o to quan li v cai tr. 3. NH HNG CA NHO GIO TRUNG HOA N NN VN HA TRUYN THNG CA VIT NAM : 3.1- S du nhp ca Nho gio vo Vit Nam : Nho gio truyn nhp vo Vit Nam khong 2000 nm nhng n c v tr chi phi cao nht l t th k 15 v sau. Trc , vo thi Trn, nh hng ca Nho gio cha su m. C th c mt b phn quan chc cao cp cn p dng t nhiu l gio, cn trong

dn gian v k c quan chc cp thp th nh hng ca Nho gio cha ng k. S hnh thnh v pht trin Nho gio Trung Quc gn lin vi s hng thnh ca cc triu i, l h t tng gn lin vi giai cp thng tr, nhng xt v kha cnh vn ha, Nho gio gp phn lm phong ph nn vn ha Trung Hoa. Do vy, s pht trin v m rng ca Nho gio cng tun th nhng quy lut ca s m rng v pht trin ca vn ha. S du nhp Nho gio vo x hi Vit Nam gn lin vi s xm lc ca cc th lc phong kin phng Bc. Qu trnh din ra nhanh hn, ng b hn vic thit lp b my cai tr trn ton lnh th Vit Nam thi by gi. Nu khng c s xm lc ca cc th lc phong kin i vi Vit Nam th Nho gio vn du nhp vo x hi Vit Nam, nhng qu trnh s din ra chm hn v khng ng b. S du nhp Nho gio Vit Nam cng vi s xm lc ca cc th lc phng Bc c thc hin bi cc quan h, bi chnh sch ng ha, c chnh quyn h nng , cho nn Nho gio khng c thin cm v bt r chm chp hn so vi Pht gio. Cho nn, tri qua hn mt ngn nm Bc thuc Nho gio vn cha xc lp c v tr c tn trong i sng. Trong sut hn mt ngn nm nhiu cuc khi ngha u tranh ginh c lp dn tc n ra, nhng hu nh khng c s tham gia ca cc nh nho. Chin thng trn sng Bch ng vo nm 938 chm dt hn mt ngn nm Bc thuc, m ra thi k mi cho s pht trin ca Vit Nam. Vo thi im ny, Pht gio c v tr c bit quan trng. Cc triu i u tin ca nn c lp nh Ng, inh, L khng theo o Nho m theo o Pht. Cc nh s c vai tr to ln v quyt nh trong vic gy dng triu L nh nc qun ch tp quyn u tin nc ta v cng t khi nh L ra i, do nhu cu qun l nh nc m nh L bt u quan tm n Nho gio. Vo thi im ny s ng gp ca cc nh s vo s n nh t nc l ch yu, nhng xu hng Nho gio dn dn thay th Pht gio cng thy r. Vic L Thnh Tng vo nm 1070 cho lp Vn Miu th Chu Cng, Khng T nh l mc ghi nhn s tip nhn chnh thc Nho gio trn bnh din c nc. Sang thi L Thnh Tng (1460-1497) Nho gio c pht trin v cng t v sau, Nho gio thm nhp vo x hi Vit Nam ngy cng su m trn nhiu lnh vc t tng, th vn, phong tc, tp qun qua h thng gio dc, php lut, chnh quyn. Cho n u th k 20 ny, nm 1919 khoa c Nho hc b bi b, nhng gio dc Nho hc lng qu x Bc v Trung cn ko di n u thp k 40. Nh vy, trong thi L Nguyn lin tc gn 600 nm Nho hc - Nho gio khng th khng thm vo cc tng lp x hi. N c thng xuyn ti lp v tr thnh mt trong nhng yu t vn ha truyn thng Vit Nam kh su m. 3.2 nh hng ca nho gio Trung Hoa n nn vn ha truyn thng ca Vit Nam : Nho gio thng lnh t tng vn ha Vit Nam t th k 15 n th k 19, sut hai triu i L Nguyn. Nho gio Vit Nam v c bn l s tip thu Nho gio Trung Quc, nhng khng cn gi nguyn trng thi nguyn s ca n na m c nhng bin i nht nh. Qu trnh du nhp v tin ti xc lp v tr Nho gio trong i sng x hi Vit Nam cng l qu trnh tip bin vn ha ht sc sng to ca ngi Vit Nam trong sut chiu di

lch s dng nc v gi nc, gp phn to nn tnh a dng, nhng thng nht v c o ca vn ha Vit Nam. a- nh hng ca Nho gio n s pht trin ca x hi c i Vit Nam : a1- Tch cc : - Nho gio vi h thng t tng chnh tr ca mnh gp phn xy dng cc nh nc phong kin trung ng, tp quyn vng mnh, gp phn xy dng mt h thng qun l thng tr x hi cht ch, nng cao sc mnh qun s v kinh t quc gia. - Nho gio rt coi trng tr thc, coi trng hc hnh. Khng T l ngi hc nhi bt ym, hi nhn bt nguyn. Hng nghn nm qua, nh nc Vit Nam u ly Nho hc Nho gio lm nn tng l lun t chc nh nc, php lut v c bit l gio dc. Ni dung gio dc ca Nho gio l dy c v dy ti vn cn c ngha. Nho gio coi trng c l coi trng cch lm ngi, coi trng con ngi l yu t quyt nh. Gio dc Nho gio gp phn nng cao vn ha con ngi c bit v vn ha, s hc, trit hc. Vi phng chm hc nhi u tc s, hc c th tm ra mt ngh nghip mi v nng cao v tr x hi ca bn thn l ng lc hiu hc trong nhn dn. Hiu hc l c im ca Nho gio. Hiu hc tr thnh truyn thng vn ha ng trong c Vit Nam. - Nho gio hng qun o qun chng nhn dn vo vic hc hnh, tu dng o c theo Ng Thng Nhn, L, Ngha, Tr, Tn lm cho x hi ngy cng pht trin vn minh hn. - Nho gio gp phn xy dng mi quan h x hi rng ri hn, bn cht hn, c tn tri trt t vt qu phm vi cc b l cc lng x, th, p hng ti tm mc quc gia, ngoi ra n gp phn xy dng mi quan h gia nh bn cht hn, c tn ty hn nh tun theo Ng Lun Vua-ti, cha-con, chng-v, anh-em, bn-b. - Nho gio vn t mi quan h vua ti v tr cao nht trong nm quan h gia ngi vi ngi. Cc Nho s Vit Nam cng nhn mnh mi quan h ny, xy dng tinh thn trung qun, i quc nhng khng m qung trung qun m vn t i quc ln hng u. H i hi nh vua trc ht phi trung thnh vi t quc v trung hu vi nhn dn. - Nhn ngha trong Khng gio l tnh cm su sc, ngha v thing ling ca b ti i vi nh vua, ca con i vi cha, ca v i vi chng, nhng i vi Nguyn Tri v cc tr thc Vit Nam th iu ct yu ca nhn ngha l phi em li cho nhn dn cuc sng thanh bnh, v i qun chnh ngha phi nhm tiu dit nhng qun tn bo. a2- Tiu cc : - Khng nh Nho gio Trung Hoa, tuy khng coi trng thng nghip nhng cng khng phn i. Nho gio Vit Nam qu coi trng nng nghip m bi xch thng nghip, qu ch trng n t sn, t tiu m qun i s trao i mua bn, km hm tnh nng ng, sng to dn n quan liu, bo th trong c kinh t ln chnh tr. Trong nhng giai on

u ca ch phong kin, n to s n nh, pht trin nhng sau chnh n li to ra sc qu ln khin t nc khng th pht trin. - Nho gio qu bo th khng tip thu nhng ci mi u vit hn dn n b ci mi u vit hn tiu dit. - Nho gio a con ngi qu hng ni, chuyn ch suy xt trong tm m khng hng dn con ngi hng ra bn ngoi, thc hnh nhng iu tm c, chinh phc thin nhin, vn vt xung quanh. iu ny lm cho nn vn minh, khoa hc t nhin, k thut sau mt thi gian pht trin b chng li so vi nn vn minh phng Ty vn xut hin sau. b-nh hng ca Nho gio trong thi k cch mng dn tc Vit Nam : Nho gio c Vit Nam ha, tr thc Nho gio c nhng ng gp ng k vo vic cng c nhng truyn thng tt p ca dn tc, nng n ln thnh nhng t tng n nh thc y s pht trin ca t nc, to nn mt sc mnh to ln sut mt ngn nm gi vng c lp v chin thng mi k xm lc. Bc sang th k th 19, Vit Nam v cc nc phng ng phi i u vi s xm lc ca ch ngha quc c trnh k thut, tim nng kinh t, t chc qun i v cht lng v kh. Nho gio lc by gi t ra bt lc c v t tng v hnh ng. Trn con ng cch mng ca dn tc Vit Nam, H Ch Minh sng sut khng th khng gt i ci ct li lc hu ca Nho gio v gi gn, pht huy nhng nhn t hp l ca n nhm phc v cho s nghip cch mng. - Nh Nho tn th nht chnh l ci m cch mng ln n v nh . H Ch Minh khng th chp nhn ci ch Trung ca Nho gio, khng th chp nhn lng trung thnh tuyt i ca nhn dn b p bc i vi chnh k p bc mnh. Ch Trung Nho gio l trung thnh tuyt i vi nh vua v ch phong kin, cn H Ch Minh, Trung l trung thnh vi s nghip cch mng ca nhn dn, ln n ch phong kin v lt nh vua. - Nho gio vn coi nhn dn l nhng ngi ngho hn cn c b trn chn dt v sai khin, H Ch Minh i hi ngi cn b phi l y t ca dn, phi hc hi nhn dn, v yu qu nhn dn. Vi tinh thn y, cch mng xy dng c khi i on kt ton dn, bin nhn dn thnh sc mnh v ch ginh c lp v xy dng t quc. - Nho gio nui dng hng ngn nm tinh thn trng nam khinh n, t ch khinh r ph n n ch p bc h, tri buc h trong bp nc gia nh. Cch mng Vit Nam sm xa b nhng t tng lc hu y cho ph n cng bnh ng vi nam gii trn mi lnh vc chin u, sn xut v qun l t ai. - Nho gio lun quay v vi qu kh, i ny khng bng i xa, ngi t tui khng

bng ngi nhiu tui. Cch mng lun nhn v pha trc, t nin tin vo thanh nin v tin dn tc. - o ngc li hc thuyt ca Nho gio, nhm mc tiu tri hn vi mc tiu ca Nho gio, H Ch Minh khng xa b ton b ni dung ca Nho gio m gi li nhng nhn t hp l vn phc v cho ch c thnh nhng cng c chng li ch c v xy dng ch mi. Vi tinh thn ni trn m trong qu trnh lnh o Cch mng thng tm, H Ch Minh s dng rt nhiu cu ch ca Nho gio, nhiu kinh nghim gio dc v tu dng ca Nho gio, nhiu bin php ng vin tinh thn v ch ca Nho gio c v nhn dn ng ln chin u ginh li c lp t do vi mt kh phch kin cng, tinh thn mu tr v sng to. C. KT LUN Nho gio t khi ra i n nay trn 2500 nm v tng nh hng ton din v su sc n x hi Vit Nam gp phn xy dng mt x hi thnh vng, n nh, c trt t, c php lut, mt quc gia thng nht. Ngy nay c nc bc vo thi k xy dng mi mt t nc theo nh hng x hi ch ngha, trn con ng tin ti : dn giu, nc mnh, x hi cng bng, dn ch, vn minh, chng ta li thng xuyn ng n nhng vn Nho gio. Nho gio tuy khng cn nh hng nhiu trong i sng nh trc nhng n vn cn hin din bm st chng ta v tip tc em li cho chng ta nhiu bi hc c chnh din v phn din. Chng ta cn phi bit chc lc, tip thu v pht trin nhng t tng ca Nho gio gii quyt nhng vn v gia nh, v mi quan h c nhn v x hi, v qun l t nc, v pht trin kinh t, gio dc trong thi k mi, thi k cng nghip ha, hin i ha v hi nhp quc t. ---------------------------------TI LIU THAM KHO 1. i cng trit hc Vit Nam - PGS.TS Nguyn Hng Hu - Nh xut bn Thun Ha 2. Nho gio Trung Quc - Nguyn Tn Nhan - Nh xut bn Vn ha thng tin. 3. Gio trnh 4. Nho gio v vn hc Vit Nam trung cn i - Trn nh Hu - Nh xut bn gio dc. 4. Tp ch Vn ho - Ngh thut, H Ni, s thng 2/2003, bi Nho gio trong tng lai vn ho Vit Nam 5. Tp ch Trit hc, s 8, thng 11-2001 bi Chng ta k tha t tng g Nho gio Minh Anh. 6. Tp ch Trit hc, s 8, thng 11-2001 bi Nhn, nhn ngha, nhn chnh trong Lun Ng v Mnh T - Hong Th Bnh