Bankacılar Dergisi, Sayı 54, 2005

21

Türk Bankacılık SistemindeŞube, Kredi ve Mevduatın Coğrafi Dağılımı

Emre Alpan İnan*

1. Giriş ve Çalışmanın Amacı

Türk finans sisteminin önemli bir parçasını oluşturan Türk bankacılık sisteminde te-mel verilerin coğrafi dağılımı, oldukça az incelenmiş bir konudur. Halbuki ülkemizde olduğugibi, ekonomik faaliyetin homojen bir şekilde dağılmadığı ekonomilerde, coğrafi dağılımaraştırmalarının önemli olduğu düşünülmektedir. Bu çalışma, bu alandaki boşluğu biraz olsundoldurmak amacını gütmektedir.

Ülkemiz, çok farklı gelişmişlik düzeylerinde illere ve bölgelere sahiptir. Bankacılıksisteminin coğrafi dağılımı da, iller arasındaki gelişmişlik farkları paralelinde yurt çapındadeğişiklik göstermektedir. Farklı gelişmişlik seviyeleri, il bazında farklı gelir düzeylerine vebankacılık faaliyetinin de gelir düzeyi yüksek illerimizde yoğunlaşmasına neden olmaktadır.Bu yoğunlaşma, Türkiye genelinde mevcut finansal kaynaklardan yeterince yararlanılmaması,vatandaşlarımızın bir kısmının yeterli bankacılık hizmeti alamaması veya yetersiz almasısonucunu doğurmaktadır.

Bu çalışmanın amacı, Türk bankacılık sisteminin iller ve bölgeler bazında coğrafi da-ğılımını incelemektir. Böyle bir araştırma, iki yönüyle fayda sağlayabilir. İlk olarak illerbazında, kredi ve mevduat kullanımında görülen değişim, bu illerimizin ekonomik potansi-yelleri ile ilgili değişim hakkında bir ipucu sağlamaktadır. İkinci olarak, bankalarımızın budeğişime ayak uydurmayı başarıp başarmadığı hakkında bilgi edinilebilir.

Bu iki hususun dışında böyle bir araştırma şube açma, tasarruf ve girişim davranışlarıüzerinde etkili olan faktörler hakkında da ipucu verebilecektir.

Çalışmanın ikinci amacı, ekonominin tümü üzerinde olduğu gibi, bankacılık sektörüüzerinde de etkili olan 2001 Krizi’nin bankacılık faaliyetlerinin coğrafi dağılımını nasıletkilediğini araştırmaktır.

Bu amaçlara yönelik olarak, çalışma dört bölüm halinde tasarlanmıştır. İlk bölümdeçalışmanın amacı ele alınmıştır. İkinci bölümde, 1998-2004 döneminin temel ekonomikkarakteristikleri kısaca hatırlatıldıktan sonra, dönemin bütünü itibariyle bankacılık faaliyetinindağılımı incelenmektedir.

Üçüncü bölüm 2001 Krizi’nin bankacılık faaliyetlerinin il bazında dağılımına etkisiniele almaktadır. Çalışma, sonuçların ve bulguların özetlendiği bir genel değerlendirmebölümüyle son bulmaktadır.

* Türkiye Bankalar Birliği, Bankacılık ve Araştırma Grubu, Uzman.

Emre Alpan İnan

22

2. Genel Görünüm: 1998-2004 Dönemi

Bankacılık faaliyetinin, temelde mevduat ve kredi stoklarının iller ve bölgeler bazındadağılımını ve gelişimini gösteren bir veri seti, Türkiye Bankalar Birliği tarafından 1997’denitibaren yayınlanmaktadır. Bu çalışmada, bu veri setinin 1998-2004 dönemine ait olan kısmıkullanılmıştır.

İlk bölümde de belirtildiği gibi, çalışmanın amaçlarından biri “Şubat 2001 Krizinin”bankacılık hizmetlerinin coğrafi dağılımını nasıl etkilediğini anlamaktır. Bu amaçla krizyılından önceki ve sonraki üçer yıl, yani 1998-2004 arasını kapsayan yedi yıllık dönemaraştırmaya dahil edilmiştir.

Bankacılık sisteminin iki temel işlevini, yani gerek kaynak toplama, gerekse kaynakdağıtım kararlarını etkileyen en önemli unsur ekonomik politikalar ve gelişmeler olduğunagöre, öncelikle ele alınan dönemdeki ekonomik gelişmelere kısaca bakmak faydalı olabilir.

2.1. 1998-2004 Döneminin Ekonomik Karakteri

1998-2004 yıllarının genel ekonomik karakteri incelendiğinde, dönemin üçe ayrılmasımümkündür. İlk dönem 1998-2000 arasını kapsayan ve kurun yumuşak çıpa olarak kullanıl-dığı dönemdir. Özel bir stabilizasyon ve dezenflasyon programının uygulanmış olduğu 2000yılını ayrı bir dönem olarak ele almak gereksizdir. (Ya da 1998-1999 yıllarını ayrı bir dönemolarak ele almak gereksizdir.) Çünkü 2000 yılında uygulanan program, temelde 1998 ve 1999yıllarında da fiilen uygulanmış olan “yumuşak çıpa” türü kur politikasının -dolayısıyla parapolitikasının- daha güçlü ve resmileştirilmiş versiyonundan ibarettir. Nitekim, farklı sonuçlarada yol açmamıştır.

1998-2000 dönemi reel bazda GSMH’daki oynaklığın oldukça yüksek olduğu, büyü-menin öncelikli olarak dış kaynakla finanse edildiği bir dönemdir. Nitekim, reel büyüme vecari işlemler açığı (dolayısıyla dış kaynak girişi) arasında güçlü bir ilişki vardır. (Bkz EkTablo 1)

İkinci dönem, kriz yılı olan 2001 yılıdır. Bu yılda hem ciddi bir ekonomi-finans kriziyaşanmış, hem de 2002-2004 döneminin temel ekonomik karakteristiklerini oluşturacak olanpolitikalar uygulamaya konmuştur. Milli gelir önemli ölçüde daralırken, yurt dışına büyükmiktarda sermaye çıkışı gerçekleşmiştir. Yine bu yıl içinde bankacılık sektörü önemli ölçüdeşube ve personel kaybı yaşamıştır.

Öte yandan, 2001 yılı gerek ekonomide, gerekse bankacılık sektöründe bir dizi refor-mun gerçekleştirildiği, dolayısıyla ekonomik ve finansal çerçevenin değişmeye başladığıdönem olmuştur.

Üçüncü dönem, 2002-2004 dönemidir. Bu dönem, ekonomik ve finansal alanlarda2001 yılında yapılan değişikliklerin etkisinin görüldüğü dönemdir. Olumlu dünya konjonktü-rünün de yardımıyla, hızlı bir ekonomik büyüme süreci yaşanmıştır. Büyümenin finansmanıiçin yoğun dış kaynak kullanımı devam ederken, bankacılık sektörü de mali bünyesini önemliölçüde sağlamlaştırmıştır. Sektörün şube ve personel sayısındaki gerileme yavaşlamış vedönem sonunda hemen hemen durmuştur.

Bankacılar Dergisi

23

2.2. 1998-2004 Döneminde İller Bazında Bankacılık Faaliyetleri

2.2.1. İl bazında Şubelerin Dağılımı:

Bankacılık faaliyetinin yaygınlığını ve yoğunluğunu en iyi gösterecek olan ölçülerdenbiri, hiç şüphesiz şube sayısıdır. Bu nedenle, şube sayılarının illere ve bölgelere göredağılımının incelenmesi, bankacılık faaliyeti için de fikir verici olacaktır.

1998-2004 döneminde bankacılık sisteminde toplam şube sayısı yüzde 17 oranında a-zalmış ve 7.370’den 6.106’ya gerilemiştir. Şube sayısındaki gerilemeye bölgeler itibariylebakıldığında, en çok şube kaybına uğrayan bölgeler Batı Marmara, Batı Karadeniz ve Egeolmuştur. Bu bölgelerde yer alan banka şubelerinin yaklaşık dörtte biri 1998-2004 dönemindekapanmıştır. Şube sayısında kayıp oranı Batı Marmara için yüzde 26, Batı Karadeniz içinyüzde 25 ve Ege bölgesi için yüzde 23 düzeyinde gerçekleşmiştir.

Şube kaybına uğramayan bölge yoktur. Bununla beraber, en az şube kaybına uğrayanbölgeler yüzde 10 ile Batı Anadolu (Ankara, Karaman ve Konya illerini kapsamaktadır),yüzde 12 ile İstanbul ve yüzde 15 ile Güneydoğu Anadolu olmuştur.

Şube sayısının iller itibariyle gelişimine bakıldığında, ele alınan dönemde en çok şubekaybı Bolu’da yaşanmıştır. Bu ilimizde mevcut şubelerin yüzde 55’i kapanırken, onu yüzde38 ile Gümüşhane ve yüzde 36 ile Burdur illeri izlemiştir. Ele alınan dönem itibariyle şubesayısı üç ilimizde artmıştır. Bu iller yüzde 58 (7 adet) ile Şırnak, yüzde 25 (2 adet) ile Hakkarive yüzde 8 (7 adet) ile Batman olmuştur. Düşük baz etkisinin görüldüğü bu üç ilimiz hariçtutulduğunda, şube kaybı yaşamayan tek il Kilis olmuştur. En az şube kaybına uğrayan iki ilise sırasıyla yüzde 4,5 ile Ankara ve yüzde 5,3 ile Antalya olmuştur.

Resim 1: İl Bazında Şube Kaybı (1998-2004)

Yukarıda sunulan Resim 1’de, şube kayıplarının il bazında dağılımı gösterilmektedir.Şube kaybı yaşanmayan veya şube kaybının yüzde 20’yi aşmadığı illerimiz 39 tanedir. Şubekaybının yüzde 20-28 arasında gerçekleştiği iller 15, şube kaybının yüzde 28’in üzerindegerçekleştiği iller ise 27 tanedir.

Emre Alpan İnan

24

1998-2004 döneminde şube kayıpları il bazında incelendiğinde, büyük sanayi ve tica-ret şehirleri ile Akdeniz ve Güneydoğu bölgelerinin daha az etkilendiği, buna karşın büyükiller hariç olmak üzere, Ege, Güney Marmara, İç Anadolu ve Kuzeydoğu Anadolu bölgeleri-nin büyük oranda kayba uğradığı görülmektedir.

Şube kayıplarının neden böyle bir dağılım gösterdiğini anlamak için, kayıpların nere-den kaynaklandığına bakmak gerekmektedir. 1998-2004 döneminde meydana gelen şubekayıplarının tamamına yakını, 2001 Krizi ile beraber önce Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu’na(TMSF) devredilen, daha sonra kapatılan bankalarla, kamu bankalarından kaynaklanmaktadır.

Kapatılan bankalar genellikle üst ve orta gelir grubu bölgelerde örgütlenmiş küçük yada orta ölçekli bankalardır. Kamu bankalarındaki şube kaybı ise genellikle aynı bölgedehizmet veren farklı kamu bankalarına ait şubelerin birleştirilmesi şeklinde olmuştur ve budurumdan da en çok orta gelir grubundaki bölgeler etkilenmiş olmalıdır. İç Anadolu bölgesi-nin doğu kısımları ile Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgesinde şube sayısı genellikle nüfusaoranla Türkiye’nin diğer bölgelerinden daha düşük olduğu için bu bölgelerde şube kayıpları-nın sınırlı kaldığı, hatta bazı illerde arttığı görülmektedir. Nitekim, şube başına düşen nüfusoranlarına baktığımızda, en fazla şube kaybına uğrayan illerimizin, 2004 itibariyle (yani şubekayıpları gerçekleştikten sonra) şube başına düşen nüfusun Türkiye ortalamasına yakınseyrettiği iller olduğu ortaya çıkmaktadır.

2004 yıl sonu itibariyle Türkiye’de faaliyet gösteren bankaların yurt içi şube sayısı6.056 adet olarak gerçekleşmiştir. Aynı tarih itibariyle Türkiye’nin toplam nüfusu 71,3milyon olarak tahmin edilmektedir. Böylece 2004 sonunda Türkiye’de ortalama olarak birbanka şubesinin hizmet verdiği nüfus miktarı 11.773 kişi olarak ortaya çıkmaktadır.

İller bazında, bir şubenin hizmet verdiği nüfus rakamı incelendiğinde, şube başına endüşük nüfusun 5.949 kişi ile İstanbul’da gerçekleştiği görülmektedir. Bu ilimizi 7.095 kişi ileAnkara ve 7.375 kişi ile Muğla takip etmektedir. Buna karşın şube başına düşen nüfusun enyüksek olduğu ilimiz 53.005 kişi ile Muş’tur. Şanlıurfa’da şube başına 47.433, Ağrı’da ise39.715 kişi düşmektedir.

Resim 2: 2004 itibariyle Şube Başına Düşen Nüfus

Bankacılar Dergisi

25

Şube başına düşen nüfusun iller bazında dağılımı incelendiğinde, şube başına Türkiyeortalamasından daha düşük bir nüfusun düştüğü illerimizin genellikle Marmara bölgesi veKıyı Ege bölgelerinde yoğunlaştığı görülmektedir. Beklendiği gibi yüksek gelir düzeyinesahip olan illerimizde, şube başına düşen nüfus ortalamanın altındadır. Bununla beraber, gelirdüzeyinin yanı sıra, şube başına düşen nüfusu etkileyen önemli bir unsurun da turizm faaliyetiolduğu anlaşılmaktadır.

Kişi başına düşen gelir düzeyi Türkiye ortalamasının üzerinde olan toplam 21 ilimiz-den 9 tanesi şube başına düşen nüfus açısından ortalamanın altındadır. (Kocaeli, Zonguldak,Eskişehir, Kilis, Mersin, Manisa, Adana, Sakarya ve Balıkesir) Buna karşın bu illerimizinçoğundan daha düşük bir gelir düzeyine sahip, fakat önemli miktarda turizm faaliyeti olduğudüşünülen bazı iller (Nevşehir, Aydın, Tekirdağ, Çanakkale vb) şube başına düşen nüfusaçısından ortalamanın üzerinde çıkmışlardır. Bu durum, şube yoğunluğunun belirlenmesinde,turizm faaliyetinin de gelir düzeyinin yanı sıra önemli bir faktör olarak ortaya çıktığınıdüşündürmektedir.

İl bazında ve nüfusa oranla banka şubelerinin dağılımı incelendiğinde, üç nokta önplana çıkmaktadır.

- Türkiye’de bir banka şubesi ortalama 11.800 nüfusa hizmet vermektedir. Bununla berabersadece 21 ilimiz bu ortalama rakama veya daha düşük bir orana sahiptir. 60 ilimizdebanka şubesi başına nüfus ortalamadan daha yüksektir. Bazı illerimizde 50.000 kişiyekadar çıkabilmektedir.

- Banka şubelerinin coğrafi dağılımı, nüfus miktarından çok, gelir düzeyine bağlı görül-mektedir. Bu durum, yeterli gelir düzeyine sahip olmasa da, havale, otomatik ödeme vbdiğer bankacılık hizmetlerine talep göstermesi beklenen nüfusun bankalar için henüzyeterince cazip hale gelmediği ya da bankaların bu işlemlerden yeterli geliri elde edeme-diklerini düşündürmektedir.

- Gelir düzeyinin yanında, turizm faaliyeti de şubelerin coğrafi dağılımını etkileyen önemlibir faktör olarak ön plana çıkmaktadır.

2.2.2. İl Bazında Mevduatın Dağılımı

İl bazında bankacılık faaliyetini ölçmek için kullanılabilecek bir diğer gösterge mev-duat miktarı ve niteliğidir. 1998-2004 döneminde Türk bankacılık sisteminde mevduat, yüzde716 oranında artarak, 1998 sonunda 24,2 milyar YTL’den (77,1 milyar dolar) 2004 sonunda197,4 milyar YTL’ye (147,7 milyar dolar) yükselmiştir. Özellikle ele alınan dönemin son ikiyılında (2003-2004) YTL mevduatlardaki hızlı artışın etkisiyle, dönemin bütünü itibariyle,YTL mevduat, yabancı para mevduattan daha hızlı artmıştır.

Mevduatın YTL bazında reel olarak artış göstermesine ve dolar bazında da nominalolarak iki katına çıkmasına rağmen, milli gelire oranı artmamıştır. 1998 itibariyle toplammevduatın milli gelire oranı yüzde 46 iken, 2004 sonu itibariyle bu oran değişmemiş ve yineyüzde 46 düzeyinde gerçekleşmiştir. 2001 Krizi sonrası gerileyen mevduat stokunun milligelire oranı, 1998 yılı seviyesini ancak 2004 yılında yakalayabilmiştir.

Toplam mevduatın iller itibariyle dağılımına bakıldığında, 2004 yıl sonu itibariyle,1998 yılına göre, toplam mevduatın ülke sathına daha çok yayıldığı ve yoğunlaşma eğiliminin

Emre Alpan İnan

26

azaldığı görülmektedir. 1998 yılında en yüksek mevduat payına sahip ilk 3, 5 ve 10 ilimizintoplam payları sırasıyla yüzde 69,1, yüzde 73,3 ve yüzde 79,8 iken; 2004 yılında bu oranlarsırasıyla yüzde 66,8, yüzde 72 ve yüzde 79,2’ye gerilemiştir.

Yoğunlaşma eğilimindeki azalmayı mevduat payı değişen il sayısı da teyit etmektedir.1998-2004 döneminde toplam altı ilimizin (İstanbul, Ankara, İzmir, Trabzon, Nevşehir veZonguldak) toplam mevduat içindeki payları azalmıştır. Buna karşın toplam 15 ilimizinmevduat payları artmıştır.1

Mevduat payı azalan beş ilimizin toplam mevduattaki kaybı yüzde 2,7 düzeyindedir.Buna karşın 15 ilin toplam mevduattaki pay kazancı yüzde 2,7 olmuştur. Dolayısıyla mevduatpayındaki değişimler büyük ölçüde bu 21 il arasında gerçekleşmiş, geri kalan 61 ilimizintoplam mevduat paylarındaki değişme ihmal edilebilir düzeyde kalmıştır.

1998-2004 döneminde en fazla mevduat payına sahip ilk üç il değişmemiştir. Bu ille-rimiz sırasıyla İstanbul, Ankara ve İzmir’dir. Ele alınan dönem itibariyle İstanbul’un toplammevduattaki payı yüzde 43,9’dan yüzde 41,9’a; Ankara’nın payı yüzde 19,1’den yüzde 18,9’ave İzmir’in payı ise yüzde 6,1’den yüzde 5,9’a gerilemiştir.

1998 yılında 19 ilimizin toplam mevduattan aldığı pay, yüzde 0,1’in altında iken, 2004yılında bu durumda olan il sayımız 18’e gerilemiştir.

Resim 3: 1998-2004 itibariyle İllerin Toplam Mevduat İçindeki Payları

Ele alınan dönem itibariyle, illerin mevduat paylarındaki değişme incelendiğinde,yüksek mevduat paylarına sahip az sayıda ilde mevduat paylarının gerilediği, buna karşın,üç büyük ili izleyen ve “ardbölge illeri”2 diyebileceğimiz illerin mevduat paylarının arttığıgörülmektedir.

Bankacılar Dergisi

27

Toplam mevduat içindeki payları artan iller Kocaeli, Bursa ve Gaziantep gibi sanayiilleri, Muğla ve Antalya gibi turizm merkezleri veya Giresun, Adana ve Mersin gibi tarımsalgelirin ön plana çıktığı iller olmuştur.

Genel bir ifadeyle, ele alınan dönemde mevduatın yoğunlaşmasının azaldığı, toplammevduatın daha fazla sayıda ile yayıldığı/yayılmakta olduğu söylenebilir.

Ele alınan dönemde, toplam mevduat içinde YTL ve yabancı para mevduatın dağılımıönemli bir değişiklik göstermemiştir. 1998’de toplam mevduat içinde YTL ve yabancı paramevduatın payları sırasıyla yüzde 58,9 ve yüzde 41,1 iken, bu oranlar 2004 yılında yüzde 57,9ve yüzde 42,1 olarak gerçekleşmiştir. Bir başka ifadeyle, YTL’nin toplam mevduat içindekipayı bir puan yükselirken, yabancı para mevduatın payı bir puan gerilemiştir.

YTL mevduat paylarının iller itibariyle dağılımına bakıldığında, 1998-2004 dönemin-de sadece üç ilimizin YTL mevduat payının gerilediği görülmektedir. Bu illerimiz yüzde 4,2pay kaybeden İstanbul, yüzde 0,14 pay kaybeden Zonguldak ve yüzde 0,06 pay kaybedenNevşehir’dir.

Aynı dönem itibariyle, toplam 20 ilimizin YTL mevduat içindeki payı artmıştır. Binde0,5’den küçük pay değişimlerinin ihmal edildiği hesaplamada, bu 20 ilimizin kazandığı YTLmevduat payları toplamı yüzde 2,7 ile sadece İstanbul’un kaybının altındadır. Aradaki fark,daha küçük oranlarda olmak üzere diğer illerimiz tarafından kazanılmıştır. Dolayısıyla, genelolarak İstanbul ilimizin kaybettiği yüzde 4,2 gibi büyük bir payın, büyük ölçüde diğerillerimiz arasında paylaşıldığı söylenebilir. Bu oldukça ilgi çekici bir gelişmedir.

1998-2004 döneminde, yabancı para mevduatın iller bazında dağılımına bakıldığında,toplam altı ilimizin yabancı para mevduat payını artırdığı, buna karşın on ilimizin ise azalttığıgörülmektedir.

Yabancı para mevduat payını en çok artıran iller, yüzde 2,3 ile İstanbul, yüzde 0,3 ileAntalya ve Mersin olmuştur. Buna karşın yabancı para mevduatta en çok pay kaybına uğrayanillerimiz ise, yüzde 0,5 pay ile Ankara, yüzde 0,2 pay ile İzmir ve yüzde 0,1 pay ile Kocaeliolmuştur.

İncelenen dönem içinde, mevduatın iller bazında dağılımı genel olarak ele alındığında,üç nokta ön plana çıkmaktadır.

- Türkiye’de mevduat belli illerde toplanmıştır ve yoğunlaşma yüksektir. En yüksek payasahip olan beş il, toplam mevduatın yüzde 72’sini üretirken, mevduatın yüzde 28’i geriyekalan 76 il arasında bölünmüş durumdadır.

- 1998-2004 dönemi itibariyle, mevduattaki yoğunlaşma kısmen azalmıştır. Başta üç büyükil (İstanbul, Ankara ve İzmir) olmak üzere, yüksek mevduat paylarına sahip iller paykaybederken, orta-üst gelir düzeyine sahip çok sayıda ilin mevduat payı artmıştır.

- Mevduat yoğunlaşmasının azalması büyük ölçüde, YTL mevduatta İstanbul’un; yabancıpara mevduatta Ankara, İzmir ve Kocaeli illerinin pay kayıplarından meydana gelmiştir.Kaybedilen paylar, diğer iller arasında oldukça dengeli bir şekilde bölüşülmüştür.

Emre Alpan İnan

28

2.2.3. İl bazında Kredilerin Dağılımı

Bankacılık sektörü bilançosunun en önemli aktif kalemlerinden birini oluşturan kre-diler, aynı zamanda mevduat ile beraber, klasik bankacılığın en önemli iki ürününden biriolarak kabul edilmektedir. Kredi kullanımı, girişim yeteneği ve uygun makro ekonomikortamın bir fonksiyonu olarak kabul edilebilir. Bu nedenle de, coğrafi dağılımının mevduataoranla daha sığ, yoğunlaşma eğiliminin daha yüksek olduğu beklenmelidir. Türk ekonomisin-deki en önemli kaynak tahsis kararı olarak, kredi stokunun il bazında dağılımı, önemli bilgileriçermektedir.

1998-2004 döneminde Türkiye’de bankacılık sektörü kredileri yüzde 626 oranındaartarak, 14,1 milyar YTL’den (45 milyar dolar) 102,5 milyar YTL’ye (76,7 milyar dolar)yükselmiştir. Böylece kredi stoku dolar bazında yüzde 70 artış göstermiştir. Buna karşın kredistokunun milli gelire oranı 1998 yılında yüzde 27 düzeyinden, 2004 yılında yüzde 24düzeyine gerilemiştir.

Toplam kredilerin iller itibariyle dağılımına bakıldığında, 2004 yılsonu itibariyle,1998 yılına göre, kredilerin ülke sathına daha çok yayıldığı ve yoğunlaşma eğiliminin azaldığıgörülmektedir. 1998 yılında en yüksek kredi payına sahip ilk 3, 5 ve 10 ilimizin toplampayları sırasıyla yüzde 69,4, yüzde 75,3 ve yüzde 83,9 iken; 2004 yılında bu oranlar sırasıylayüzde 62,6, yüzde 70,5 ve yüzde 79,9’a gerilemiştir.

İncelenen dönem itibariyle, mevduatta da benzer bir eğilim olduğu ve yoğunlaşmanınazaldığı hatırlanacaktır. Kredi stokunda yoğunlaşmanın azalma derecesi, mevduattan dahafazla olmuştur. 1998-2004 arasında toplam 9 ilimizin kredi stokundan aldığı pay azalırken, 36ilimizin payı ise artış göstermiştir.

Resim 4’de, 1998-2004 dönemi itibariyle, illerimizin toplam kredi stokundan aldıklarıpaylardaki değişme gösterilmiştir.

Resim 4: 1998-2004 İtibariyle İllerin Toplam Kredi İçindeki Payları

Bankacılar Dergisi

29

1998-2004 döneminde en fazla kredi payına sahip ilk üç il değişmemiştir. Bu illerimizsırasıyla İstanbul, Ankara ve İzmir’dir. Ele alınan dönem itibariyle İstanbul’un toplammevduattaki payı yüzde 43,5’den yüzde 46,2’ye yükselirken; Ankara’nın payı yüzde 18,5’denyüzde 10,6’ya ve İzmir’in payı ise yüzde 7,5’den yüzde 5,9’a gerilemiştir.

1998 yılında 27 ilimizin toplam mevduattan aldığı pay, yüzde 0,1’in altında iken, 2004yılında bu durumda olan il sayımız 18’e gerilemiştir.

1998-2004 döneminde kredilerin iller bazında dağılımı incelendiğinde, Ankara, Bursa,İzmir, Muğla gibi gelir düzeyi yüksek illerin büyük çoğunluğunu oluşturduğu az sayıda ilinkredi paylarının azaldığı, buna karşın orta ve düşük gelir grubuna sahip çok sayıda ilin kredipayının arttığı görülmektedir. Özellikle Trakya, Güneydoğu Anadolu, İç Anadolu ve İç Egebölgeleri kredi paylarını artırmışlardır.

Kredilerin nitelikleri itibariyle dağılımına bakıldığında 1998 yılında toplam kredi sto-kunun yüzde 14,5’inin ihtisas kredilerinden, yüzde 85,5’inin ise ihtisas dışı kredilerdenoluştuğu görülmektedir. İncelenen dönem boyunca ihtisas kredilerinin payı düzenli olarakazalmış ve 2004 yılına gelindiğinde, ihtisas kredilerinin payı yüzde 9,3’e gerilerken, ihtisasdışı kredilerin payı yüzde 90,7’ye yükselmiştir.

Resim 5: 2004 İtibariyle İhtisas Kredilerinin Toplam Kredi İçindeki Payları

İhtisas kredilerinin toplam kredi stoku içindeki payı düşerken, il bazında da ihtisaskredilerinin payı azalmıştır. 1998 ve 2004 yılları karşılaştırıldığında 78 ilimizde ihtisaskredilerinin toplam kredi stoku içindeki payının azaldığı görülmektedir. Bu genel eğilimeuymayan sadece 3 ilimiz vardır. Bu illerimiz de belli tarımsal ürünlerin üretimine yoğunlaş-mış olan Adana, Giresun ve Rize illeridir.

2004 yılı itibariyle, ihtisas kredilerinin toplam kredi stoku içindeki payı incelendiğin-de, yüksek gelir grubuna sahip illerin çoğunluğunda ihtisas kredilerinin payının yüzde 15’tendüşük olduğu görülmektedir. Adana gibi, önemli tarım üreticisi olan bazı iller istisnadır. Ege,

Emre Alpan İnan

30

İç Anadolu ve Doğu Karadeniz bölgeleri, ihtisas kredilerinin payının nispeten yüksek olduğubölgelerimizdir.

2004 sonu itibariyle, ihtisas kredilerinin toplam kredi stoku içinde en fazla paya sahipolduğu ilimiz yüzde 92 ile Giresun’dur. Bu ilimizi yüzde 36 ile Bayburt ve yüzde 35 ile Boluizlemektedir. Öte yandan, ihtisas kredilerinin toplam krediler içindeki payının en düşükolduğu üç ilimiz yüzde 1,6 ile İstanbul, yüzde 1,9 ile Kocaeli ve yüzde 3,6 ile Ankara’dır.

İncelenen dönem içinde, kredilerin iller bazında dağılımı genel olarak ele alındığında,üç nokta ön plana çıkmaktadır.

- Türkiye’de kredi stoku belli illerde toplanmıştır ve yoğunlaşma yüksektir. En yüksek payasahip olan beş ilimiz toplam kredi stokunun yüzde 70’ini kullanırken, geriye kalan 76ilimiz, toplam kredilerin yüzde 30’unu kullanmaktadır.

- Buna karşın, kredi stokundaki yoğunlaşma incelenen dönem içinde azalma eğilimindedir.Bu eğilim, toplam mevduatta da görülmekle birlikte, kredi stokunda daha güçlüdür.

- İhtisas dışı kredilerin toplam kredi stoku içindeki payı hızla azalmaktadır. Gelişmişillerimizde bu oran genellikle yüzde 10’un altında seyrederken, tarımsal ürün çeşitliliğibulunmayan ve orta-alt gelir düzeyine sahip illerimizde yüzde 20-30 düzeyinde seyret-mektedir.

2.2.4. İl Bazında Mevduatın Krediye Dönüşme Oranı

Bu bölümde ele alınacak son gösterge, il bazında mevduatın krediye dönüşme oranıolacaktır. 1998-2004 döneminde, Türkiye genelinde mevduatın kredi stokundan daha hızlıartması sonucu, mevduatın krediye dönüşme oranı düşmüştür. 1998’de bu oran Türkiyegenelinde yüzde 58,4 iken, 2004 yılında 6,5 puan düşerek, yüzde 51,9’a gerilemiştir. Bugerilemenin en önemli sebebi 2001 Krizi’dir. 2001-2004 döneminde kredi/mevduat oranıyükselmekle beraber, 1998 yılındaki yüzde 58 düzeyine ulaşamamıştır.

Mevduatın krediye dönüşme oranı, Türkiye genelinde gerilemekle beraber, il bazındabakıldığında toplam 36 ilde bu oran -Türkiye geneline paralel şekilde- azalmıştır. Bunakarşın, toplam 45 ilimizde bu oranın yükseldiği görülmektedir. Kredi/mevduat oranınınazaldığı iller, genelde toplam kredi stoku içinde büyük paya sahip olan illerimiz iken, kredistoku içindeki payları daha düşük olan illerimizde, genelde kredi/mevduat oranının yükseldiğigörülmektedir.

1998 itibariyle üç ilimizde mevduatın krediye dönüşüm oranı yüzde 100’ün üzerinde-dir. Bu illerimiz yüzde 286 ile Giresun, yüzde 109 ile Gaziantep ve yüzde 104 ile Kars’tır.2004 yılına gelindiğinde, yine üç ilimizde bu oran yüzde 100’ün üzerinde gerçekleşmiştir. Buillerimiz yüzde 289 ile Giresun, yüzde 128 ile Kocaeli ve yüzde 106 ile Mardin’dir.

1998 itibariyle, mevduatın krediye dönüşme oranının en düşük olduğu illerimiz yüzde15,1 ile Zonguldak, yüzde 15,7 ile Şırnak ve yüzde 16,2 ile Aksaray olmuştur. 2004 yılınagelindiğinde, en düşük kredi/mevduat oranına sahip olan illerimiz yüzde 20,7 ile Kırşehir,yüzde 21,1 ile Aksaray ve yüzde 21,5 ile Uşak olmuştur.

Bankacılar Dergisi

31

Aşağıda sunulan Resim 6’da 2004 yılı itibariyle ve iller bazında mevduatın krediyedönüşme oranları verilmiştir.

Resim 6: İller İtibariyle Mevduatın Krediye Dönüşme Oranları (2004)

Mevduatın krediye dönüşme oranının yüzde 52’nin (Türkiye ortalaması) üzerinde ol-duğu illeri iki gruba ayırmak mümkündür. Birinci grup düşük gelir düzeyine sahip illerdir. Buillerde mevduat rakamları da düşük olduğu için, kredi/mevduat oranı yüksek çıkmaktadır. Buillere örnek olarak, Güneydoğu illeri, Kars, Iğdır ve Giresun gibi iller sayılabilir.

İkinci grup, yüksek bir tarım ve/veya sanayi kapasitesine sahip, dolayısıyla yüksek o-randa kredi kullanan illerdir. Bu illerde nüfus da yüksek bir mevduatı sağlayacak orandadeğildir. Bu illere de Denizli, Kocaeli ve Gaziantep gibi iller örnek gösterilebilir.

Hem gelir düzeyi, hem de nüfusu yüksek olan illerimiz ve hem nüfus, hem de gelirdüzeyi düşük, tarımsal çeşitliliği fazla olmayan (dolayısıyla ihtisas kredilerinden de fazlafaydalanamayan) illerimiz düşük kredi/mevduat oranlarına sahiptir.

Genel bir değerlendirme ile, iller bazında mevduatın krediye dönme oranları incelen-diğinde, iki nokta ön plana çıkmaktadır.

- Türkiye genelinde mevduatın krediye dönüşme oranı düşüktür ve 1998-2004 dönemindebu oran 2001 Krizi nedeniyle daha da gerilemiştir. Kriz sonrası oran yükselmeye başla-mışsa da, henüz 1998 yılı seviyesine ulaşamamıştır.

- Bu kıstasa göre iller arasında nispeten homojen bir dağılım gözlemlemek zordur.Kredi/mevduat oranı düşük olan illerde de, yüksek olan illerde de ikili bir yapı gözlen-mektedir.

Emre Alpan İnan

32

3. 2001 Şubat Krizinin Bankacılık Faaliyetinin Coğrafi Dağılımına Etkisi

İkinci bölümde, 1998-2004 döneminde şube sayısı, kredi ve mevduat büyüklüklerininil bazında dağılımı ele alınmış ve dönemin tamamı için elde edilen bulgular incelenmeyeçalışılmıştır. Bu bölümde, Şubat 2001 Krizi’nin aynı değişkenler üzerindeki etkileri elealınmaya çalışılacaktır.

3.1. 2001 Krizi’nin Mevduatın Dağılımı Üzerindeki Etkisi

2000 yılı sonunda Türk bankacılık sisteminde toplam mevduatın büyüklüğü 68,4 mil-yar YTL (101,9 milyar dolar) değerindedir. 2001 yılı sonunda, yani Şubat 2001 Krizi’ninetkilerinin içerildiği ilk yıl sonu rakamında, bu rakam 116,6 milyar YTL’ye (80,6 milyardolar) yükselmiştir. 2000 yılında toplam mevduat içinde YTL mevduatın payı yüzde 59 veyabancı para mevduatın payı yüzde 41 iken, 2001 yıl sonunda YTL mevduatın payı 44’egerilemiş ve yabancı para mevduatın payı yüzde 56’ya yükselmiştir.

Mevduatın iller bazında dağılımına geçmeden önce, Türkiye genelinde, 2001 yılı için-deki mevduat değişimine daha yakından bakmak gerekmektedir. Kriz sırasında, mevduatınbüyüklüğü ve kompozisyonunu etkileyen bir dizi gelişme olmuştur. Öncelikle, dövizkurundaki hızlı artış, yabancı para mevduatın YTL karşılığını artırarak, bir kur etkisiyaratmıştır. İkinci olarak bir kısım YTL mevduat, döviz mevduatına çevrilmiştir. YTLmevduatta ise, hızla artan enflasyon ve onun paralelinde yükselen faizler nedeniyle bir cariartış yaşanmıştır. Ayrıca, kriz sırasında başta hazine bonosu, yatırım fonları ve hisse senetleriolmak üzere YTL araçlardan çıkıp, yurt dışına giden sermaye de mevcuttur. Bu eğilimdenYTL mevduatın da olumsuz etkilenmiş olması gerekmektedir.

Tablo 1: 2001 yılında Toplan Mevduattaki Değişme ve Unsurları

MilyonYTL

YüzdePay

Yabancı Para 37.330 77,4 -Yeni mevduat 5.143 10,7 -Kur etkisi 32.187 66,8

YTL 10.874 22,6 -Mevduat çekilişi -13.275 -27,5 -Cari büyüme 24.149 50,1

Toplam 48.204 100,0

Yukarıda sunulan Tablo 1’de 2001 yılı içinde toplam mevduatta meydana gelen nomi-nal değişim ve değişimin kaynakları ile toplam değişim içindeki payları verilmiştir. Bazıbasitleştirici varsayımların da yardımıyla3 ayrıştırılabilen dört etki, yabancı para mevduat içinyeni mevduat kazanımı ve kur etkisi, YTL mevduat için de cari genişleme ve mevduat kaybıolarak belirlenmiştir.

Buna göre, toplam değişimin yüzde 77’si yabancı para mevduattan, yüzde 23’ü YTLmevduattan gelmektedir. Yabancı para mevduatta yeni kazanım oldukça sınırlıdır (3,5 milyardolar) ve toplam değişmedeki etkisi yüzde 11 düzeyindedir. Bu yeni mevduat kazanımının

Bankacılar Dergisi

33

portföy tercihindeki değişme nedeniyle YTL araçlardan gelmiş olması muhtemeldir. Enönemli değişikliği yapmış olan kur etkisi toplam değişimin yüzde 67’sini oluşturmaktadır.

YTL mevduata bakıldığında, mevduat çekilişi yüzde 28’lik bir negatif paya sahiptir.Buna karşın YTL mevduattaki cari büyüme toplam etkinin yaklaşık yarısını oluşturmuş veYTL mevduat toplamda 10,9 milyar YTL artış göstermiştir.

2001 yılı içinde, toplam mevduatın iller bazındaki dağılımına bakıldığında, yabancıpara mevduattaki değişimin nispeten normal dağıldığı ve illerin toplam yabancı para mevduatiçindeki paylarıyla uyumlu olduğu görülmektedir. Fakat iki ilimiz bu normal dağılımındışındadır (İstanbul ve Ankara).

İstanbul ve Ankara’nın toplam yabancı para mevduattaki payı yüzde 63 iken, bu iki i-limiz yabancı para mevduattaki değişimin yüzde 75’ini gerçekleştirmiştir. Buna karşın, YTLmevduata bakıldığında bu iki ilimizin toplam YTL içindeki payı 68 iken, YTL mevduattakitoplam değişmenin yüzde 83’ünü meydana getirdiği görülmektedir. Yani hem YTL, hem deyabancı para mevduatta görülen kriz etkileri, İstanbul ve Ankara’yı daha güçlü bir şekildeetkilemiştir. Bir başka deyişle bu iki ilimizde (mevduat paylarına oranla) hem daha çok YTLmevduat bozdurulmuş ve yurt dışına çıkmış, hem de (kur etkisi değişemeyeceğine göre) YTLmevduattan yabancı para mevduata geçiş daha yoğun olmuştur.

Bu iki ilimiz, tek başlarına YTL mevduattan yabancı para mevduata geçen toplamyüzde 15,4’lük pay kaymasının, YTL ayağında 12,8 puanını, yabancı para mevduatta ise 11,5puanını açıklamaktadır. Mevduat gibi yurt çapına dağılmış bir ürün türünde, bu illerimizinkrizden daha çok etkilenmesi, sıcak para hareketlerinin özellikle bu iki ilimizde yoğunlaştığıdüşüncesini doğurmaktadır.

2001 Krizi’nin mevduatın iller bazındaki dağılımı üzerine etkisi incelendiğinde,

- Yurt dışına sermaye çıkışı, kur etkisi ve portföy tercihlerindeki değişim sonucu, yabancıpara mevduatın toplam mevduat içindeki payının önemli ölçüde arttığı görülmektedir.Ayrıca,

- 2000 yılında uygulanan dezenflasyon programının göreli fiyat yapılarını bozan etkisindenfaydalanmak amacıyla Türkiye’ye gelen sıcak para niteliğindeki sermayenin tamamınayakınının Ankara ve İstanbul illerimizde sisteme girdiği ve yine 2001 yılında aynı şekildeçıktığı düşüncesini oluşturmaktadır.

3.2. 2001 Krizi’nin Kredilerin Dağılımı Üzerindeki Etkisi

2001 yılı içinde toplam kredi stoku yüzde 8,4 artış göstererek 34,2 milyar YTL’den(50,9 milyar dolar) 37,1 milyar YTL’ye (25,6 milyar dolar) yükselmiştir. YTL bazında kredistoku nominal olarak artış göstermesine rağmen, reel bazda yüzde 43 oranında gerilemiştir.

Kriz toplam kredi stokunda, yurt çapında büyük oranlı bir düşüşe yol açmıştır. Reelbazda kredi stokunun kayba uğramadığı hiç bir ilimiz yoktur. Bununla beraber, il bazındakayıp oranları oldukça farklılaşmaktadır.

Nominal bazda kredi stokunda kayıp yaşamayan sadece 9 ilimiz vardır. Kredi stokunominal bazda en fazla artış gösteren üç ilimiz sırasıyla Zonguldak, Ankara ve Yalova’dır.

Emre Alpan İnan

34

2001 yılında kredi stoku Zonguldak’ta yüzde 54, Ankara’da yüzde 31,5 ve Yalova’da yüzde18 oranında artış göstermiştir.

Kredi stokunda en fazla nominal azalış görülen ilimiz yüzde 59,3 ile Kütahya olmuş-tur. Bu oran Kırşehir’de yüzde 54,3, Yozgat’ta ise yüzde 51,6 olarak gerçekleşmiştir.

Resim 7: Krizin İllerin Kredi Payları Üzerinde Etkisi (2001)

Resim 7’de 2001 Krizi’nde illerin kredi stoklarında meydana gelen kayıp oranları su-nulmuştur. Açık renkle gösterilen illerimiz, kredi stokları artan veya azalışın sadece yüzde 10ile sınırlı kaldığı illerimizdir. Kredi stokundaki kaybın yüzde 10-30 arasında gerçekleştiğiillerimiz açık gri ile, yüzde 30’dan fazla kayba uğrayan illerimiz ise koyu gri ile gösterilmiş-tir.

Kaybın nispeten sınırlı kaldığı illerimiz, Akdeniz bölgesi ve az sayıda büyük il ile sı-nırlıdır. Buna karşın, İç Anadolu bölgesi, Batı ve Doğu Karadeniz, Güneydoğu Anadolubölgesi ve Trakya; en çok kredi kaybına uğrayan illerimizin yoğunlaştığı bölgelerimizdir.

Her ne kadar yüzde değişimler incelendiğinde, Zonguldak ve Yalova gibi bazı illeri-mizde yüksek oranlı artışlar görülmekteyse de, pek çok ilimizin toplam kredi stoku içindekipaylarının çok düşük olması, “baz etkisinin” büyümesine yol açmaktadır.

Doğrudan nominal değişimlere bakıldığında, sadece iki ilimizde anlamlı bir değişimolduğu anlaşılmaktadır. Ankara ve İstanbul illerimizdeki nominal kredi artışı Türkiyegenelindeki toplam artıştan yüksektir. Bu gelişmenin sonucu olarak, sadece bu iki ilimiz,2000 yılına oranla (kriz öncesine göre) toplam kredi stoku içinde paylarını artırmışlardır.Ankara ve İstanbul’un 2000 yılında yüzde 60,6 olan toplam kredi stoku içindeki payları, 2001yılında yaklaşık 8 puanlık bir artışla yüzde 68,5’e yükselmiştir. Geri kalan bütün illerimizintoplam kredi stoku içindeki payları, binde yarımdan küçük değişimler ihmal edilmek kaydıylagerilemiştir.

Bankacılar Dergisi

35

1998-2004 dönemi itibariyle kredi stokunun il bazında dağılımının incelendiği ikincibölümde, dönemin bütünü itibariyle, kredi stoku içinde –Ankara ve İstanbul da dahil olmaküzere- büyük illerimizin paylarının azaldığı ve kredi stokunda il bazındaki yoğunlaşmanınazalmış olduğu hatırlanacaktır. 2001 Krizi bu genel eğilimin tersine bir durum yaratmış, fakatkrizi izleyen 3 yılda bu etki tamamen dengelenmiştir.

2001 Krizi’nin kredi stokunun il bazındaki dağılımı üzerine etkisi incelendiğinde, kre-dilerin;

- özellikle kredi stoku içindeki payları düşük olan illerimizde hızla azaldığı ve dolayısıylayoğunlaşmanın arttığı,

- kredilerin başta İstanbul ve Ankara olmak üzere kredi stoku içindeki payları yüksekillerimizde daha az kayba uğradığı/arttığı,

- 1998-2004 döneminin bütünü ile kıyaslandığında, ters bir etki yaratan bu gelişmenin kriziizleyen yıllarda etkisinin giderildiği,

anlaşılmaktadır.

4. Genel Değerlendirme ve Sonuç

Bu çalışma 1998-2004 itibariyle, mevduat ve kredi gibi iki temel bankacılık ürününüve şube sayısı gibi bankacılık hizmetlerine olan talebin göstergesi niteliğindeki bir değişkenikullanarak, bankacılık faaliyetinin Türkiye genelindeki dağılımını incelemektedir. Ele alınandönem, aynı zamanda 2001 Krizi’ni de kapsadığı için, çalışmanın diğer bir amacı da, 2001Krizi’nin bankacılık faaliyetinin iller bazında dağılımını nasıl etkilediğini araştırmaktadır.

İncelenen değişken sayısının kısıtlı düzeyde kalması, kredi ve mevduat dışında ki ban-kacılık hizmet ve ürünlerinin incelenememesi veri kısıtından kaynaklanmaktadır.

Eldeki verilerin incelenmesi sonucu ön plana çıkan temel eğilim ve bulgular şöyle sı-ralanabilir.

Türk bankacılık sisteminin iller itibariyle dağılımı ele alındığında yoğunlaşmayüksektir, fakat azalma eğilimi göstermektedir.

Kredi ve mevduat gibi en temel iki bankacılık ürünü dikkate alındığında, bu ürünlerinbelli illerimizde yoğunlaştığı görülmektedir. 2004 yılı itibariyle en yüksek paya sahip olan beşilimiz, toplam mevduatın yüzde 72’sini üretmektedir. Kredi stoku incelendiğinde, payları enyüksek 5 ilin toplam kredi stokunun yüzde 70’ini kullandığı görülmektedir.

Benzer bir eğilim, şube dağılımında da görülmektedir. Şube başına düşen nüfusun endüşük olduğu ilimizle (İstanbul, 5.949 kişi) en yüksek olduğu (Muş, 53.005 kişi) ilimizarasında yaklaşık 9 kat fark bulunmaktadır.

Buna karşın, bankacılık faaliyetlerinde görülen yoğunlaşma eğilimi genel olarak azal-ma trendindedir. Öncelikle gerek kredi, gerekse mevduatta, İstanbul, Ankara, İzmir, Bursa veAdana gibi geleneksel çekim merkezlerinden, bu çekim merkezlerinin ardbölge illeri olanKocaeli, Tekirdağ, Denizli, Manisa, Eskişehir, Antalya, Gaziantep gibi illere kayış vardır. Bu

Emre Alpan İnan

36

durum, DPT tarafından hazırlanan “İllerin ve Bölgelerin Sosyo-Ekonomik GelişmişlikSıralaması Araştırması-2003” başlıklı raporun bulgularıyla da tutarlıdır. Rapor, gelenekselçekim merkezleri işlevini gören illerde hizmetler sektörü gelişirken, bu illerin ard bölge illeriolan illerde de uzmanlaşmış sanayi ve tarım faaliyetinin arttığını/ortaya çıktığını bulgulamış-tır. 4

Banka şubelerinin dağılımı nüfus miktarından çok, gelir düzeyine bağımlıdır, fakatturizm de önemli bir faktördür.

Türkiye’de ortalama bir banka şubesi 11.800 nüfusa hizmet vermektedir. Bununla be-raber sadece 21 ilimiz bu ortalama rakama veya daha düşük bir orana sahiptir. 60 ilimizdebanka şubesi başına nüfus ortalamadan daha yüksektir. Bazı illerimizde 50.000 kişiye kadarçıkabilmektedir.

Banka şubelerinin coğrafi dağılımı, nüfus miktarından çok, gelir düzeyine bağlı gö-rülmektedir. Bu durum, yeterli gelir düzeyine sahip olmasa da, havale, otomatik ödeme vbdiğer bankacılık hizmetlerine talep göstermesi beklenen nüfusun bankalar için henüzyeterince cazip hale gelmediği ya da bankaların bu işlemlerden yeterli geliri elde edemedikle-rini düşündürmektedir.

Gelir düzeyinin yanında, turizm faaliyeti de şubelerin coğrafi dağılımını etkileyen ö-nemli bir faktör olarak ön plana çıkmaktadır. Kişi başına düşen gelir düzeyi Türkiye ortala-masının üzerinde olan toplam 21 ilimizden 9 tanesi şube başına düşen nüfus açısındanortalamanın altındadır. (Kocaeli, Zonguldak, Eskişehir, Kilis, Mersin, Manisa, Adana,Sakarya ve Balıkesir) Buna karşın bu illerimizin çoğundan daha düşük bir gelir düzeyinesahip, fakat önemli miktarda turizm faaliyeti olduğu düşünülen bazı iller (Nevşehir, Aydın,Tekirdağ, Çanakkale vb) şube başına düşen nüfus açısından ortalamanın üzerinde çıkmışlar-dır. Bu durum, şube yoğunluğunun belirlenmesinde, turizm faaliyetinin de gelir düzeyininyanı sıra önemli bir faktör olarak ortaya çıktığını düşündürmektedir.

Türkiye genelinde mevduatın krediye dönüşme oranı düşüktür ve 2001 Krizi’ninolumsuz etkisi henüz giderilememiştir.

1998-2004 döneminde, mevduatın krediye dönüşme oranı Türkiye genelinde düşükseyretmiştir. 2001 Krizi ile beraber, yüzde 32’ye kadar gerileyen kredi/mevduat oranı 2001-2004 döneminde düzenli olarak artış göstermiş, fakat 1998 yılındaki yüzde 58,4 oranınaulaşamamıştır.

Mevduatın krediye dönüşümü kriter olarak alındığında, iller arasında nispeten homo-jen bir dağılım gözlemlemek zordur. Kredi/mevduat oranı düşük olan illerde de, yüksek olanillerde de ikili bir yapı gözlenmektedir.

Mevduatın krediye dönüşme oranının Türkiye ortalamasının üzerinde olduğu illeri ikigruba ayırmak mümkündür. Birinci grup düşük gelir düzeyine sahip illerdir. Bu illerdemevduat rakamları da düşük olduğu için, kredi/mevduat oranı yüksek çıkmaktadır. Bu illereörnek olarak, Güneydoğu illeri, Kars, Iğdır ve Giresun gibi iller sayılabilir. İkinci grup,yüksek bir tarım ve/veya sanayi kapasitesine sahip, dolayısıyla yüksek oranda kredi kullananillerdir. Bu illerde nüfus da yüksek bir mevduatı sağlayacak oranda değildir. Bu illere deDenizli, Kocaeli ve Gaziantep gibi iller örnek gösterilebilir.

Bankacılar Dergisi

37

2001 Krizi kredi stokunun dağılımında il bazında görülen yoğunlaşmayı artırıcıyönde etki göstermiştir.

2001 Krizi’nin önemli etkilerinden biri, kredi stoku için yoğunlaşmayı artırıcı bir so-nuç doğurmuş olmasıdır. Bu, aslında beklenen bir sonuçtur. Kriz nedeniyle yurt çapında gerekkredi sağlayan kuruluşların, gerekse kredi kullanan kuruluşların risk algısında artış olmuş vegenel olarak bizatihi riskin kendisi de artmıştır. Bu durumun, kredi kullanımını daha düşükrisk düzeyindeki, köklü ve yüksek itibara sahip firmalarla sınırlandıracağı ve bu kuruluşlarında geleneksel çekim merkezi niteliğinde olan büyük illerimizde yoğunlaşmış olmalarıbeklenmelidir.

Bununla beraber, bu beklenen etkinin derecesi yine de şaşırtıcı ölçüde yüksek olmuşve sadece iki ilimiz (İstanbul ve Ankara) 2001 Krizi’nden toplam kredi paylarını artırarakçıkmışlardır. Bu iki ilimizin kredi stoku içindeki payları toplamı 2000 yılında yüzde 60,6düzeyinden 2001 yılında yüzde 68,5’e yükselmiştir. Kredi stokundaki reel daralmanın yüzde43’ü bulduğu ve 72 ilimizde kredi stokunun nominal olarak da gerilediği 2001 yılında, bu ikiilimizin kredi stoklarında meydana gelen nominal artış, Türkiye toplamından daha fazlaolmuştur.

2001 Krizi mevduatın il bazında dağılımı dikkate alındığında yoğunlaşmayıdüşürmüştür, ama bunun nedeni sıcak paranın kaçışı olabilir. Yabancı para mevduatıntoplam mevduat içindeki payı önemli ölçüde artmıştır.

2001 Krizi, mevduatın il bazında dağılımına bakıldığında yoğunlaşmayı düşürücüyönde bir rol oynamıştır. Ankara, Kocaeli ve Konya illerinin toplam mevduat içindeki paylarıönemli ölçüde gerilerken, bu illerin kaybettiği payın bir kısmını İstanbul kazanmış ve diğerillerimiz de artan payları tedricen bölüşmüşlerdir.

Buna karşın, mevduatın YTL ve yabancı para kompozisyonu incelendiğinde, iki ilimi-zin (İstanbul ve Ankara) bu süreçte ön plana çıktığı görülmektedir. İstanbul ve Ankara’nıntoplam yabancı para mevduattaki payı yüzde 63 iken, bu iki ilimiz yabancı para mevduattakideğişimin yüzde 75’ini gerçekleştirmiştir. Buna karşın, YTL mevduata bakıldığında bu ikiilimizin toplam YTL içindeki payı 68 iken, YTL mevduattaki toplam değişmenin yüzde83’ünü meydana getirdiği görülmektedir. Yani hem YTL, hem de yabancı para mevduattagörülen kriz etkileri İstanbul ve Ankara’yı daha güçlü bir şekilde etkilemiştir.

2001 yılı içinde toplam mevduat içinde YTL mevduatın payı yüzde 59’dan yüzde 44’egerilerken; yabancı para mevduatın payı yüzde 41’den yüzde 56’ya yükselmiştir. Ankara veİstanbul illerimiz, tek başlarına YTL mevduattan yabancı para mevduata geçen toplam yüzde15,4’lük pay kaymasının, YTL ayağında 12,8 puanını, yabancı para mevduatta ise 11,5puanını açıklamaktadır. Mevduat gibi yurt çapına dağılmış bir ürün türünde, bu illerimizinkrizden daha çok etkilenmesi, sıcak para hareketlerinin özellikle bu iki ilimizde yoğunlaştığıdüşüncesini doğurmaktadır.

Eğer bu varsayım doğru ise, 2001 Krizi’nin mevduatın iller bazındaki dağılımı üzerinesağlıklı bir yargıya varmak, eldeki veri setiyle mümkün gözükmemektedir.

Emre Alpan İnan

38

Açıklamalar

1. İl bazında gelir rakamları için, DİE’nin 2001 yılı verileri kullanılmıştır. 2001 yılı verileri,il bazında DİE’nin 2000 yılı için verdiği artış oranları kullanılarak 2002-2004 dönemi içinilerletilmiş ve 2004 için illerin payları tahmin edildikten sonra, 2004 yılı Gayri Safi Yurti-çi Hasıla’sı illere dağıtılmıştır. 2000 yılı ve 2002-2004 dönemi dış kaynak girişine daya-nan büyüme yılları olduğu için, benzer iktisadi niteliğe sahip oldukları varsayılmıştır. Bunedenle il bazında artışlar için 2001 yılı yerine 2000 yılı verileri tercih edilmiştir.

2. 2001 yılı içinde toplam mevduatta meydana geldiği düşünülen dört etkinin (kur etkisi,YTL mevduat kaçışı, YTL mevduattan yabancı para mevduata geçiş ve YTL mevduat içincari büyüme) ayrıştırılması için aşağıdaki varsayım ve yöntemler kullanılmıştır.

- İlgili dönemde yabancı para mevduatta meydana gelen net artış dolar cinsinden he-saplanarak, ortalama dolar kurundan YTL’ye çevrilmiş ve yabancı para mevduattakinet artış bulunmuştur.

- Yabancı para mevduatın YTL karşılığındaki artış, yukarıda anlatılan etki dikkatealınarak hesaplanmış ve buradan kur etkisi ölçülmeye çalışılmıştır. Ortaya çıkan sonuç2001 yılı içinde kur sepetinin YTL karşısındaki değer kazancı ile tutarlı çıkmıştır.

- YTL mevduat için cari büyüme, 2000 yıl sonu YTL mevduat rakamının, ortalama üçay vade ve mevduat çekilişi olmadığı varsayımıyla 2001 yıl sonuna getirilmesiyle bu-lunmuştur.

- YTL mevduat çekilişi, cari büyüme etkisi dikkate alınarak, 2000 yılı mevduat rakamı-nın yeniden hesaplanması ve 2001 sonu gerçekleşmesiyle farkının alınması suretiylebulunmuştur. Bu anlamda mevduat çekilişi rakamı bir artık rakam durumundadır.

3. Çalışmada kullanılan bütün rakamlar, Türkiye Bankalar Birliği tarafından yayınlanan ve“İller ve bölgelere göre bilgiler” başlığı altında sunulan veri tabanından alınmıştır. Kulla-nılan temel verilere, çalışmayı gereksiz yere büyütmemek için ek tablolarda yer verilme-miş, sadece kaynakçada gösterilmiştir.

Ek Tablolar

Tablo 1: 1998-2004 Döneminde Büyüme ve Dış Kaynak Kullanımı

Reel yüzde değ. Milyon dolarGSYİH GSMH Cari denge Serm. dengesi

1998 3,2 3,8 1.984 -8401999 -4,7 -6,4 -1.344 4.8292000 7,3 6,1 -9.819 9.5842001 -7,5 -9,4 3.390 -14.6432002 7,8 7,8 -1.522 1.1602003 5,8 5,9 -8.037 7.0982004 9,0 9,9 -15.543 17.038

Bankacılar Dergisi

39

Tablo 2: 2004 İtibariyle İller Bazında Seçilmiş Büyüklükler Milyon YTL Kişi Adet

Mevduat Kredi Gelir Nüfus Şube Bankaİstanbul 78.566 39.841 82.265 10.535.313 1.771 46Ankara 35.439 9.143 37.545 4.214.510 594 30İzmir 11.120 5.093 35.674 3.544.672 472 27Konya 2.151 746 10.017 2.305.197 104 19Bursa 5.293 2.315 15.986 2.234.715 198 21Adana 3.320 2.043 12.368 1.944.839 143 20Antalya 4.411 2.055 10.115 1.808.423 179 20Mersin 2.329 921 11.249 1.736.548 103 18Şanlıurfa 401 283 4.372 1.517.847 32 15Diyarbakır 595 265 4.617 1.432.971 45 15Gaziantep 1.425 1.248 6.709 1.351.518 69 18Manisa 1.262 776 8.435 1.325.145 89 15Hatay 2.169 816 6.379 1.318.370 74 16Samsun 1.473 675 5.486 1.271.482 69 16Kocaeli 3.471 4.453 27.586 1.268.272 101 21Balıkesir 1.943 631 6.754 1.131.845 92 16Kayseri 1.877 1.132 5.365 1.115.109 70 19K.Maraş 536 448 5.201 1.054.068 33 15Trabzon 1.314 495 3.219 1.025.416 64 16Aydın 1.644 621 6.150 999.779 88 16Erzurum 461 234 2.703 985.722 38 12Ordu 594 287 2.078 933.539 40 10Van 228 160 2.347 922.770 25 10Malatya 606 266 3.620 897.674 31 15Denizli 1.790 1.044 4.395 893.858 76 19Tokat 342 222 2.879 870.721 34 8Afyon 803 412 2.227 854.305 51 14Sakarya 815 470 4.822 795.157 50 15Sivas 724 235 2.407 794.024 45 10Muğla 1.966 622 8.572 752.211 102 15Eskişehir 1.849 525 4.889 742.412 49 17Mardin 137 145 1.679 741.454 25 8Yozgat 403 139 1.731 718.131 33 7Kütahya 528 219 3.298 690.774 37 10Adıyaman 226 110 1.224 655.975 19 8Tekirdağ 1.150 434 3.955 655.744 59 15Zonguldak 1.243 387 7.347 647.340 47 14Çorum 516 237 2.716 627.850 36 15Elazığ 586 165 2.276 598.986 27 12Ağrı 85 43 848 556.007 14 6Giresun 567 1.636 1.306 550.828 37 8Isparta 654 211 2.021 540.167 35 11Çanakkale 598 300 3.283 488.950 50 12Osmaniye 235 120 1.281 482.437 16 8Batman 108 72 1.575 480.284 14 10Muş 78 35 486 477.045 9 5Edirne 757 237 3.190 423.365 41 13Aksaray 576 122 1.031 416.507 18 9Bitlis 73 43 701 408.719 13 5Kırıkkale 303 109 2.177 403.282 16 8

Emre Alpan İnan

40

Tablo 2: 2004 İtibariyle İller Bazında Seçilmiş Büyüklükler (devamı)Milyon TL Kişi Adet

Mevduat Kredi Gelir Nüfus Şube BankaKastamonu 382 160 1.709 394.836 39 8Rize 332 117 1.763 384.806 29 9Amasya 269 163 1.028 384.063 27 8Şırnak 74 52 460 371.408 19 9Niğde 288 120 1.330 366.028 17 9Kırklareli 609 221 3.140 345.397 38 12Kars 143 93 609 341.774 18 8Uşak 756 163 1.128 338.932 27 15Erzincan 260 105 712 333.178 17 7Düzce 314 236 1.092 330.470 20 11Nevşehir 405 133 1.953 325.894 29 11Bolu 399 177 1.586 284.609 27 12Çankırı 144 95 834 284.295 19 7Siirt 49 39 800 277.271 11 6Burdur 309 126 1.269 270.044 23 8Bingöl 99 25 518 266.822 10 5Kırşehir 346 72 803 266.317 18 7Karaman 237 72 1.030 255.750 13 8Hakkari 36 24 618 248.779 10 5Sinop 234 102 767 237.205 20 5Karabük 331 137 780 236.709 21 10Bilecik 155 127 1.090 204.346 20 7Artvin 203 74 938 201.830 20 5Gümüşhane 90 42 700 196.593 10 4Bartın 330 78 487 193.674 16 7Iğdır 99 55 292 177.329 10 6Yalova 370 164 1.821 177.286 17 10Ardahan 66 29 226 140.653 10 5Kilis 49 19 790 120.639 5 4Bayburt 49 26 231 102.378 7 5Tunceli 131 32 308 98.409 12 5Toplam 187.298 86.319 419.363 71.300.000 6.056 48

Dipnotlar1 Binde yarımdan daha küçük pay değişimleri ihmal edilmiştir.2 Ard bölge illeri: Gelişmiş, cazibe merkezi bir şehre komşu olan ve bu cazibe merkezine coğrafi yakınlığın dakolaylaştırıcı etkisiyle sanayileşmekte olan iller kast edilmektedir.3 Mevduat değişmesinin alt etkilerinin hangi yöntem ve varsayıma göre ayrıştırıldığı ekler bölümündegösterilmiştir.4 A.g.e, shf 15-16

Kaynakça

- DİNÇER, B., ÖZASLAN, M., KAVASOĞLU, T. (2003), İllerin ve Bölgelerin Sosyo-EkonomikGelişmişlik Sıralaması Araştırması, DPT yayınları No:2671.

- KAYMAK, C., AKPINAR, R., KINDAP, A. (2003), İllerin ve Bölgeler İtibariyle Gayri Safi YurtiçiHasıladaki Gelişmeler, DPT yayınları No:2676.

- Banka, şube, mevduat ve kredilerin il, ilçe ve nüfus bazında dağılımı, www.tbb.org.tr- İllere ve bölgelere göre kredi ve mevduat dağılımı, www.tbb.org.tr- İllere ve bölgelere göre şube sayısı, şube bazında mevduat ve kredi gelişimi, www.tbb.org.tr- Mevduat ve kredi çeşitlerinin illere ve bölgelere göre dağılımı, www.tbb.org.tr