tÜrk cumhurİyetlerİ ve topluluklari yilliĞi

2013
EDTÖRLER
DR. MURAT YILMAZ
M. KÜRAT BRNC
Türk Cumhuriyetleri ve Topluluklar Yll 2013 / editör: Murat Ylmaz, Turgut Demirtepe . – Ankara : Hoca Ahmet Yesevi Uluslararas Türk-Kazak Üniversitesi, 2015 648 s: 16x24 cm. – (Hoca Ahmet Yesevi Uluslararas Türk-Kazak Üniversitesi inceleme-aratrma dizisi; yayn no: 18 ISBN: 978-9944-237-24-6 1.Türki Cumhuriyetler – Almanaklar I. Ylmaz, Murat II. Demirtepe, Turgut 909.04943
LETM
Ahmet Yesevi Üniversitesi Mütevelli Heyet Bakanl
Takent Caddesi, ehit H. Temel Kuuolu Sokak, No: 30 Bahçelievler / ANKARA / TÜRKYE
Tel: +90 312 216 06 00 • Faks: +90 312 216 06 09
www.ayu.edu.tr • [email protected]
TASARIM & BASKI
Cevizlidere Cad. 1237. Sok. No: 1/17 Balgat / ANKARA
Tel: +90 312 472 37 73-74
www.sfn.com.tr
ÖZET ........................................................................................................... 188
Ç POLTKA ...............................................................................................190
DI POLTKA ...........................................................................................209
SOSYAL DNAMKLER ...........................................................................226
Ç N D E K L E R Ç N D E K L E R
IV
ÖZBEKSTAN ........................................................................................................235
ÖZET ..........................................................................................................236
TÜRK ASILLI AMERKALILAR ve ABD’DEK SOSYO-POLTK
KONUMLARI ..............................................................................................516
TÜRK KONSEY (TÜRK KENE) .......................................................... 576
TÜRK DL KONUAN ÜLKELER PARLAMENTER ASAMBLES
(TÜRKPA) ...................................................................................................589
V
(TKA) ...........................................................................................................607
ÜNVERSTES ...........................................................................................616
1990’larn banda Sovyetler Birlii’nin dalmas uluslararas sistemde sismik bir depreme yol açarken Türk Dünyas açsndan da pek çok sonuç dourdu. smail Gaspral ve dier öncü Türk aydnlarnn bir asr öncesinde dillendirdii, ancak yaanan tarihî süreç nedeniyle akim kalan “Dilde, Fikirde ve te Birlik” anlaynn somuta geçebilmesi için yeni bir frsat penceresi açld. Geçen 22 yllk süre içinde Türk Cum- huriyetleri arasndaki ilikiler önemli bir mesafe kaydetmekle birlikte gelinen noktann beklentileri karlayamamasnda uluslararas faktörler kadar bu cumhuriyetlerin kendi öncelikleri ile imkan ve kabiliyetlerinin snrll etkili oldu. Bu durum, süreç içinde idealleri gerileten ulus-devlet ekseninde tanmlanm çkar eksenli pragmatik bir iliki biçimini ortaya çkard. Kukusuz bu görüntü, Türk Cumhuriyetleri aras ilikilere idea- lizm penceresinden bakan ve bu cumhuriyetlerin birbirleriyle olan ilikilerinin - sözge- limi - Almanya ya da Japonya ile olan ilikileri ile ayn çerçeve içinde deerlendirileme- yeceini savunanlar açsndan belli ölçülerde hayal krklna yol açt.
Bununla birlikte mevcut durumun ne olduunun tespiti, idealler dorultusunda atlacak admlar tayin etme ve sorunlar karsnda bunlar amaya yönelik yol güzer- gah belirleme adna oldukça önemli. Bu balamda, Türk Cumhuriyetleri arasndaki ilikilerin hayrhah temennilerin temelinde deerlendirmelere konu yaplmakszn objektif bir gözle ve çok yönlü bir bak açsyla ele alnmas gerekiyor. Mevcut denklem Türk cumhuriyetlerinin birbirleriyle ilikilerinde, her ülkenin sosyo-politik ve ekonomik farkllklarn gözeten ve karlkl sayg temelinde ibirliini güçlendirmeyi amaçlayan bir politikay zorunlu klyor.
Öte yandan, Almanya’daki diaspora Türklerinden Dou Türkistan’a kadar dün- ya üzerindeki tüm Türk topluluklarnn sorunlarn ve ibirlii imkanlarn görümek, aralarndaki balar güçlendirebilmek için ortak platformlarn ve ortak kurumlarn varl hayati önem arz ediyor. Bu balamda TÜRKSOY, Türk Akademisi, Türk Ke- nei ve TÜRKPA gibi kurumlar yaptklar çalmalar ile Türk Cumhuriyetleri ve Türk topluluklar arasnda kültürel, bilimsel, sosyal ve siyasal entegrasyonu salama noktasnda önemli bir ilev görüyor. Ancak 1991’den buyana geçen 22 ylda ikili ve çok tarafl ilikiler çerçevesinde alnan önemli mesafelere ve bu ilikileri somutlatran kurumsallama çabalarna karn, Türk Cumhuriyetleri ve topluluklarnn birbirlerini
Ö N S Ö ZÖ N S Ö Z
VII
yeterince tandn ve Türk Dünyas bütünselliini oluturan parçalar hakknda nitelikli bir bilgi birikimine sahip olduunu iddia edebilmek oldukça güç. Bu konuda Türk halklarna ilikin akademik düzeyde geni çapl ve yetkin çalmalar hala son derece snrl olduu gibi Türk Dünyasnda siyasal, ekonomik ve sosyal açlardan ne tür gelimelerin yaand konusunda bile ciddi ölçüde bilgi eksiklii söz konusu.
Bu ihtiyac gözeterek Ahmet Yesevi Üniversitesi Avrasya Çalmalar Grubu “Türk Cumhuriyetleri ve Topluluklar Yll” adyla Türk Dünyasnda son bir yl içinde yaanan gelimeleri deerlendiren bir çalma yaplmasna karar vermi ve sonuçta elinizdeki eser ortaya çkmtr. Eserde Türk Cumhuriyetleri 2013 ylnda yaanan gelimeler itibariyle “ç Politika”, “D Politika”, “Ekonomi” ve “Sosyal Dinamikler” balklar altnda incelenmitir. Çalmada bamsz devlet olma özelliine sahip ol- mayan ve baka devletlerin çats altnda yaayan Türk topluluklar da bulunduklar corafyalarda tarihî varlklar ve günümüzdeki durumlar, hakim devlet/devletler ve çounluu tekil eden topluluklar ile ilikileri gibi boyutlar da içerecek çerçevede incelemeye konu olmutur. Son olarak çalmada Türk Cumhuriyetleri ve topluluklar arasnda ilikileri gelitirmeyi hedefleyen ve bu yönde faaliyet gösteren TÜRKSOY, TÜRKPA, Türk Akademisi, Türk Konseyi, TKA, Yunus Emre Enstitüsü gibi kurumlar ile Hoca Ahmet Yesevi Uluslararas Türk-Kazak Üniversitesi ve Krgzistan-Türkiye Manas Üniversitesi gibi yükseköretim kurumlar “Türk Dünyas Kurumlar” bal altnda deerlendirilmitir.
Türk Cumhuriyetleri ve Topluluklar Yll’nn ortaya çk sürecinde maddi ve manevi desteklerini esirgemeyen, bata Ahmet Yesevi Üniversitesi Mütevelli Heyeti Bakan Prof. Dr. Osman Horata olmak üzere tüm yetkili ve ilgililere teekkürü bir borç biliriz. Çalmann bundan sonraki yllarda da yaynlanarak zamanna tanklk eden bir seriye dönümesi amaçlanmaktadr. Umarz Yllk, Türk Dünyas ile ilgile- nenler ve alana ilikin çalan akademisyenler için bavuru kayna niteliinde bir eser olarak hizmet eder.
Doç. Dr. M. Turgut Demirtepe Dr. Murat Ylmaz
T Ü R K Y ET Ü R K Y E
K A Z A K S T A NK A Z A K S T A N
T Ü R K M E N S T A NT Ü R K M E N S T A N
A Z E R B A Y C A NA Z E R B A Y C A N
K I R G I Z S T A NK I R G I Z S T A N
K U Z E Y K I B R I S T Ü R K C U M H U R Y E T K U Z E Y K I B R I S T Ü R K C U M H U R Y E T
T Ü R K T O P L U L U K L A R IT Ü R K T O P L U L U K L A R I
T Ü R K D Ü N Y A S I K U R U M L A R IT Ü R K D Ü N Y A S I K U R U M L A R I
Ö Z B E K S T A NÖ Z B E K S T A N
TÜRK CUMHURYETLER TÜRK TOPLULUKLARI TÜRK DÜNYASI KURUMLARI
I.BÖLÜM
AZERBAYCAN
KAZAKSTAN
KIRGIZSTAN
KKTC
ÖZBEKSTAN
TÜRKYE
TÜRKMENSTAN
Sovyetler Birlii’nin dalmasndan sonra bamszln kazanan ülkeler arasnda çok ciddi güvenlik risklerine sahip bir ortamda bam- szla adm atan Azerbaycan, ksa sürede uluslararas sistemde kendine iyi bir yer edinmitir. Azerbaycan’n sahip olduu doalgaz ve petrol kaynaklar ve bunlarn uluslararas pazarlara iletilmesi için ortaya ko- nan projeler Azerbaycan’ dier bölge ülkelerinden ayrmaktadr. Azer- baycan enerji sat arlkl ekonomisini çeitlendirmeye çalmaktadr. Azerbaycan’n ileride petrol satndan elde ettii gelirler azalrken, doalgaz sat ve petrokimya sanayinden elde ettii gelirlerin artaca düünülmektedir. Azerbaycan’da petrol d sektörlerden elde edilen gelirler artmaktadr ve petrol d sektörün bütçenin cari harcamalarn yakn gelecekte finanase edebilecek düzeye gelebilecei düünülmek- tedir.
Azerbaycan’n hem iç hem de d politikasnda öncelikli konu Dalk Karaba sorunu ve igal altndaki topraklarnn durumudur. AGT Minsk Grubu çerçevesindeki görümelerden sonuç çkmamakta ve Azerbaycan 4 milyar dolar bulan savunma bütçesiyle igali sonlan- drmak için askeri seçenein de masada olduunu vurgulamaktadr. Dier taraftan Azerbaycan ve Ermenistan arasndaki dondurulmu ça- tma durumunun scak çatmaya dönme riski tad gerçei zaman zaman yaplan atekes ihlalleriyle ortaya çkmaktadr. Enerji kaynaklarnn uluslararas pazarlara tanmasnda Rusya’ya baml olmamak için dou-bat enerji koridorundan yana tercihini kullanan Azerbay- can, Rusya ve ran’a yönelik de bir denge politikasn izlemektedir. Azerbaycan’n d politikasnda Türkiye’nin stratejik ortak olarak ayr bir yeri vardr. Türkiye ile Ermenistan arasnda imzalanan protokoller sonras gelimeler Türkiye-Ermenistan ilikilerinin Dalk Karaba sorunundan ve Türkiye-Azerbaycan ilikilerinden ayr düünülemeyece-
• AZERBAYCAN •
5
ini göstermitir. Süreçte Türkiye’nin Ermenistan ile olan snr kapsn Dalk Karaba sorunu çözülmeden açmayacan vurgulamas da Azer- baycan açsndan önemli olmutur.
Dalk Karaba sorununun çözümü Azerbaycan’n iç dinamiklerinin daha salkl gelimesi açsndan da önemlidir. Ancak bu konu bölgesel ve uluslararas dengelerle ilgilidir. Azerbaycan güçlendikçe Dalk Karaba sorunu ve bu balamda Hocal katliamyla ilgili sesini daha fazla duyurmaktadr. Azerbaycan’n Orta Asya ile olan balar da elini güçlendirici bir etki yapacaktr. Azerbaycan ve Türkmenistan arasnda enerji alanndaki ibirliinin önündeki engellerin kaldrlmas bu açdan önemlidir. Azerbaycan’n Kepez, Türkmenistan’n Serdar adn verdii saha üzerinde iki ülke anlaabilirlerse Hazar’n iki yakas daha kuvvetli balarla birbirine balanm olacaktr. Azerbaycan’n TANAP gibi devasa projelerle Türkiye ve dier Avrupa ülkelerine doalgaz te- darikinde önemli hâle gelmesi iç istikrarnn ve güvenliinin gaz alan ülkeler bakmndan önemli olmas anlamna gelmektedir. Bu durum Azerbaycan’n uluslararas sisteme entegre bir devlet olmas anlamna da gelmektedir.
Azerbaycan ekonomisindeki gelimenin yan sra, ülkenin sosyal dinamikleri de oldukça salkl seyretmekte, nüfusta düzenli bir art eilimi gözlenmekte, eitim, salk ve sosyal alanlarda ciddi bir ilerleme görülmektedir. Demokratikleme ve elde edilen gelirlerin ül- kenin geneline yaylabilmesi gibi konularda baar göstermesi durumunda Azerbaycan’n bölgede cazibe merkezi olmas kuvvetle olasdr. Azerbaycan’n baarlarnn devamnda Türkiye ile olan stratejik ortakln gelitirilerek sürmesi ve enerji hatlar yannda, ulam bakmndan da iki ülkenin birbirine daha salkl hatlarla balanmas önem tamaktadr.
6
Abant zzet Baysal Üniversitesi BF Uluslararas likiler Bölümü Öretim Üyesi [email protected]
Siyasi Arka Plan
Sovyetler Birlii’nin dalmasndan sonra bamszln kazanan Azerbaycan, Da- lk Karaba sorunundan dolay toprak bütünlüü tehdidi altnda hem bamszln kon- solide etme hem de devlet inas sürecini yaamtr. Dalk Karaba sorununda 1994 ylndaki atekese kadar sürekli çatma halinde olan Azerbaycan için sonraki süreçte de en önemli konu igal altndaki topraklar ve ülke içinde yer deitirmek zorunda kalanlarn (Internally Displaced Persons IDP) durumu olmutur. Dalk Karaba sorununun iç politikada oluturduu istikrarszlk 1991-1993 yllarnda iki devlet bakannn deiiminde ana etkenlerden birisidir. Azerbaycan’n ilk Bakan Ayaz Mutalibov 25-26 ubat 1992’de Ermeni kuvvetlerin yapt Hocal katliam sonras gerçekletirilen gösteriler üzerine istifa edip Moskova’ya gitmitir. 7 Haziran 1992’de yaplan seçimlerden sonra ise Ebulfeyz Elçi- bey Bakan olmutur. Elçibey ile birlikte Azerbaycan Parlamentosu tarafndan BDT üyelii reddedilmitir. Azerbaycan 1991’de Alma-Ata Bildirisi’ni imzalamasna ramen Azerbay- can Sovyeti’nin altnda oluturulan Meclis tarafndan Azerbaycan’n BDT üyeliinin onaylanmas kabul edilmemiti. Halk Cephesi böylece önemli bir amacn gerçekletirmitir. Elçibey yönetimi Rus askeri varln Azerbaycan topraklarnda istememesinin yannda Azerbaycan enerji kaynaklarnn tanmasnda da Rusya’y dlayan seçeneklere öncelik vermitir. Elçibey Kiril Alfabesinden Latin Alfabesine geçii gerçekletirmitir. Elçibey ve Azerbaycan Halk Cephesi içeride demokratikleme ve insan haklar alannda admlar atsa da Karaba Sava’ndan kaynaklanan ekonomik sorunlarla ba edememitir. Özellikle i- gal edilen topraklardan gelen Azerbaycan vatandalarnn sorunlar giderek Elçibey yöne- timini zorlamtr. Karaba’daki savata ksa süreli bir baar salansa da Mart 1993’de Kel- becer Ermeni kuvvetler tarafndan igal edilmitir. Elçibey Suret Hüseyinov’n desteinde bir darbe ile iktidardan uzaklatrlmtr. Süreç içerisinde Nahçivan’da bulunan Haydar Aliyev ve onun lideri olduu Yeni Azerbaycan Partisi’nin popülaritesi artmtr (Fuller, 1994: 6-7, Kasm, 2011: 20-23).
• AZERBAYCAN •
7
Elçibey’in iktidardan düürülmesinden sonra Haydar Aliyev’in Bakan olmasyla Azerbaycan’da yeni bir dönem balamtr. Karaba’da atekesin ardndan Azerbay- can enerji kaynaklarnn deerlendirilmesine yönelik çabalara hz verilmesiyle gelien ekonomi ve siyasi istikrar ortam devlet mekanizmasnda kurumsallamann salanmas için gerekli zaman kazandrmtr. Azerbaycan petrolünün tanmas konusunda “Asrn Anlamas” olarak bilinen anlama ile petrol konsorsiyumunun oluturulma- s önemli bir adm oldu. Haydar Aliyev Azerbaycan’n BDT üyeliini onaylamasna ramen Azerbaycan topraklarnda Rus askeri varln kabul etmemitir. Haydar Ali- yev Rusya’daki iç politik çekimelerden de faydalanmtr. Rusya Dileri Bakanl Hazar’n statüsü konusunda anlamaya varlmadan enerji kaynaklar ile ilgili anlama yaplmasna kar çkarken Rusya Babakan anlamann imzalanmasnda saknca görmemitir. Rusya Enerji Bakanl Rus petrol irketi Lukoil’in Azerbaycan petrol konsorsiyumuna girmesinde saknca görmemitir (Socor, 1994; Robetts, 1996: 51). Haydar Aliyev hem bölge dengelerini gözetmi hem de ülke içinde tam olarak kont- rolü salamtr.
Haydar Aliyev’in ardndan 2003’de lham Aliyev’in Bakan olmas sorunsuz bir geçi olarak deerlendirilebilir. Haydar Aliyev’in salk sorunlarnn gündeme gelme- siyle lham Aliyev Devlet Bakanlna hazrlanmaya balamtr. Austos 2003’te Ba- bakan olarak atanan lham Aliyev 15 Ekim 2003’deki seçimlerde %79,53 oy almtr. lham Aliyev 2008’deki seçimlerde %88,73 oranndaki oyla ikinci defa seçilmitir. Muhalefetin oluturduu bloun seçime hile kartrlaca iddiasyla boykot ettii 2008 Bakanlk seçimlerine katlm da %75,1 olmutur. Muhalefetin boykotunun katlm orann düürmedii görülmütür. Anayasada 2009 ylnda yaplan deiiklikle daha önce yer alan ayn kiinin iki defadan fazla Bakan seçilemeyecei kural kaldrlmtr. Bu durum lham Aliyev’e 2013 ylnda yeniden aday olma imkan salamtr. 9 Ekim 2013’de yaplan bakanlk seçimlerinde %84,54 oy alan lham Aliyev yeniden Bakan olmutur (Merkez Seçim Komisyonu nformasyon Merkezi, 2013). Azerbaycan’da Haydar Aliyev sonrasnda lham Aliyev’in Cumhurbakan olmas siyasi ve ekonomik alanda tam bir süreklilie yol açmtr.
Siyasi Sistem, Anayasa ve Kurumlar
Azerbaycan bakanlk sistemiyle yönetilmektedir. Bakan seçilebilmek için 25 yan doldurmu olmak, 10 yl süreyle Azerbaycan’da sürekli ikamet etmek, üni- versite mezunu olmak ve çifte vatandal bulunmamak gibi artlar vardr. Bakan 5 yl için seçilir. Bakann ar bir suç ilemesi nedeniyle görevden alnabilmesi için Parlamentonun (Azerbaycan Milli Meclisi) ¾ orannda kabul oyu vermesi ve Ana- yasa Mahkemesi Bakannn da bunu onaylamas gerekir. Ayrca Parlamentonun iki
• TÜRK CUMHURYETLER VE TOPLULUKLARI YILLII •
8
ay içinde konu ile ilgili karar vermesi gerekir. ki ay içinde karar çkmad takdirde suçlama reddedilmi olacaktr. Salk nedeniyle Cumhurbakannn görevden alnabilmesi için de Parlamentodan gelen talep üzerine Anayasa Mahkemesi’nde 9 üyenin 6’snn olumlu oyu gereklidir. Azerbaycan’da Cumhurbakan Parlamentonun ona- yyla Babakan atar, görevden alabilir. Bakanlar Kurulu üyelerini Parlamento onay olmakszn atayabilir ve görevden alabilir. Azerbaycan’daki sistemde Bakan sadece merkezi yönetimde deil yerel yönetimlerde de oldukça güçlüdür. Bakan merkezi yürütme organlarnn yan sra yerel organlarn kararlarn da iptal edebilir. Yasama sürecinde Bakann çok belirleyici bir rolü vardr. Parlamentoda kabul edilen yasa tasarlar Bakan tarafndan 56 gün içinde imzalanmaz ve geri gönderilirse yasa tasars nitelikli çounlukla kabul edilmesi gereken bir konuda ise 95 vekilin, basit çounluk- la kabul edilen bir konuda ise 83 vekilin oyuyla tekrar deitirilmeden kabul edilmesi gereklidir. Ancak bu durumda Bakan onaylamak zorundadr (Alkan, 2010: 89-97).
Azerbaycan’da Milli Meclis 125 üyeden olumaktadr ve seçimler 5 ylda bir Ka- sm aynn ilk Pazar günü yaplr. Seçilebilmek için 25 yan doldurmu olmak, çifte vatandala sahip olmamak gibi artlar vardr. Milletvekili adaylarnn onaylanmas yetkisi Anayasa Mahkemesi’ndedir ve Anayasa Mahkemesi üyelerini Cumhurbakan seçerek Parlamentonun onayna sunmaktadr. Bu durum da Bakann yasama üzerin- deki etkisini artrc bir niteliktedir. Azerbaycan’da Cumhurbakan ayrca Azerbay- can Cumhuriyeti Yüksek Mahkemesi ve Azerbaycan Cumhuriyeti ktisat Mahkemesi üyelerini de seçerek Parlamentonun onayna sunar. Parlamentoya yasa önerisi sunma yetkisi, Cumhurbakan ve Parlamento üyelerinin yan sra Azerbaycan Cumhuriyeti Yüksek Mahkemesi’ne de tannmtr. Azerbaycan’da Babakan Parlamentonun ona- yyla Cumhurbakan tarafndan atanr. Ancak Parlamento Cumhurbakannn gös- terdii aday üç defa reddederse Cumhurbakan Babakan atayabilir (Alkan, 2010: 89-97).
Sovyetler Birlii’nin dalmasndan sonra bamszln kazanan Kafkasya ve Orta Asya Cumhuriyetleri’nin siyasi yapsn tanmlamaya yönelik farkl deerlendir- meler olmakla birlikte her ülkenin kendine özgü artlarnn olduu unutulmamaldr. Azerbaycan’da anayasal yap temelde kuvvetler ayrlna dayanmasna ramen Baka- nn pek çok konuda belirleyici bir rolü vardr ve Parlamentonun Bakannn otoritesi dnda hareket imkan snrldr. Bu durumun bir nedeni de Bakann partisinin ayn zamanda Parlamentoda da çounlua sahip olmasdr. Kendisini Merkez Sa Parti olarak tanmlayan Yeni Azerbaycan Partisi (YAP) 1992 ylnda Haydar Aliyev’in li- derliinde kurulmutur. 1995 ylndan itibaren girdii seçimleri kazanan YAP Azer- baycan’daki en büyük siyasi parti ve siyasi akm haline gelmitir. lham Aliyev YAP’n
• AZERBAYCAN •
9
önce Birinci Bakan Yardmcs olmu ve YAP’n aday olarak 2003 Devlet Bakanl seçimlerini kazanmtr. 26 Mart 2005’deki 3. YAP Kongresinde YAP’n Bakan seçil- mi ve 2008 ve 2013 Devlet Bakanl seçimlerine YAP’n aday olarak girmitir (New Azerbaijan Party, 2013). YAP 2010 ylnda yaplan Parlamento seçimlerinde 125 üyeli Milli Meclis’te 69 sandalye kazanmtr. Ayrca çounluu YAP çizgisinde olan 46 bamsz aday da Parlamentoya girmitir (OSCE/ODIHR Election Observation Mission Final Report, 25 Ocak 2011).
Azerbaycan’da 1995 ylnda kabul edilen Anayasa’da 2002 ve 2009 yllarnda önemli deiiklikler yaplmtr. Parlamentonun yaps açsndan en önemli deiiklik 2002 ylnda seçimlerdeki ikili sistemin kaldrlmas ve Parlamentonun tamamnn dar bölge çounluk sistemiyle seçilmesidir. Ayrca Bakanlk seçiminde de ilk turdaki üçte iki çounluk koulu yerine salt çounluk getirilmitir. 2009 ylndaki Anayasa deiiklii ile Bakann iki defadan fazla seçilemeyecei kural kaldrlmtr. Ayrca sava durumunda Bakanlk seçimlerinin yaplmasnn imkansz olmas durumunda Bakann görev süresi operasyonlar süresince Anayasa Mahkemesi’nin kararyla uzatlabilecektir. Ayn gerekçelerle Parlamento seçimleri de ertelenebilecektir (Alkan, 2010: 181-182, 217).
Siyasal Aktörler ve Siyasal Gelimeler
Azerbaycan’da güçlü Devlet Bakan ve onun bakan olduu partinin egemen olduu Parlamentodan oluan yap içerisinde dier siyasi partiler ve sivil toplum ku- rulular var olmaya ve zaman içerisinde güçlenmeye çalmaktadrlar. Ancak muhalefetin dankl ve ekonomik açdan zayfl gibi nedenler iktidardaki partiyi ve onun bakann daha güçlü klmaktadr. 2005 ylndaki Parlamento seçimlerinden önce Gürcistan, Ukrayna ve Krgzistan’daki devrimlerden de cesaret alan muhalefet Azatlk Blou ve Yeni Siyaset Blou olmak üzere iki büyük blok oluturmutur. D- ardan da muhalefetin destek bulduu iddialar altnda 6 Kasm 2005’de yaplan se- çimlerde 125 sandalyeden YAP 65 ve muhalefet 7’sini kazanrken dierlerini bamsz adaylar almtr. Seçimlerden sonra ABD tarafndan yaplan açklamalarda seçimlerin AGT ilkelerine uymad ifade edilmitir. Azerbaycan Bakan lham Aliyev seçim sonuçlarnn bir komisyon ile aratrlmasn istemi ve 3 ilin valisi seçim sonuçlarna müdahale ettikleri gerekçesiyle görevden alnrken, 4 seçim bölgesinde Merkezi Seçim Komisyonu ve 6 bölgede Anayasa Mahkemesi seçimleri iptal etmitir. ABD Dileri Bakanl’ndan yaplan açklamada bu durumdan duyulan memnuniyet ifade edilmitir. Azerbaycan’n Gürcistan ve Ukrayna’daki iç gelimelerin bir benzerine en çok yaklat iddia edilen dönem bu ekilde almtr (Veliyev ve Erhan, 2013: 180-181).
10
Azerbaycan iç siyasetinde Bakann arl ve belirleyici rolü Bakanlk seçim- lerini hem iç siyaset hem de d siyaset bakmndan önemli klmaktadr. Bu anlamda Azerbaycan iç politikasnda 2013 ylnn en önemli olay 9 Ekim’deki Bakan- lk seçimleridir. Azerbaycan’da Bakan olabilmek için 35 yandan büyük olmak 10 yldan fazla Azerbaycan’da yayor olmak, üniversite mezunu olmak, 7 yldan fazla ceza almam olmak ve çifte vatandala sahip olmamak gibi artlarn yerine getiril- mi olmas gereklidir (Demirtepe, 2013: 57). Merkezi Seçim Komisyonu 10 adayn seçimlere girmesini onaylamtr. Bakan lham Aliyev’in dnda Cemil Hasanl, q- bal Agazade, Qudret Hasanguliyev, Zahid Oruc, lyas smaylov, Araz Alizade, Ferec Quliyev, Hafiz Hacyev ve Serdar Memedov seçimlere girmilerdir. Seçimleri lham Aliyev %84,54 oyla kazanrken Cemil Hasanl %5,53, qbal Agazade %2,40, Qudret Hasanguliyev %1,99, Zahid Oruc %1,46, lyas smaylov %1,07, Araz Alizade %0,87, Ferec Quliyev %0,86, Hafiz Hacyev %0,66 ve Serdar Memedov %0,62 oy almlardr (Merkezi Seçki Komissiyas nformasiya Merkezi, 2013).
Azerbaycan’da muhalefi oluturan Musavat ve Halk Cephesi gibi ana partilerin 2008 Bakanlk seçimlerindeki boykotlar sonuç vermeyince bu kez muhalefet ortak bir adayda birleme stratejisi izlemitir. Ancak en yüksek oyu alan muhalif Cemil Ha- sanl %5,53’de kalmtr. Seçimden sonra Cemil Hasanl muhalefetin seçim sonuçlar- n kabul etmeyeceini seçimlerin özgür ve adil bir ortamda yaplmadn açklamtr (Deloy, 2013: 1). Cemil Hasanl’nn baz seçim sandklarnda tutanaklarn düzenlen- mesi srasnda kanuna uyulmad yönündeki itiraz ise Merkezi Seçim Komisyonu tarafndan geçersiz bulunmutur (1 News.com.tr, 17 Ekim 2013). Ulusal ve uluslararas gözlemcilerin takip ettii seçimlerde muhalefet, halkn baz yöneticilere yönelik tepki- sini kullanp oy alma, lham Aliyev’e kar karizmatik bir aday çkarma ve uluslarara- s alanda Azerbaycan’n demokratiklemesi için muhalefetin desteklenmesi gerektii mesajnn verilmesi stratejilerini izlemitir. lham Aliyev ise Azerbaycan’n ekonomik geliimi, yürütülen reformist politikalar ve rüvet ve yolsuzlukla mücadeleye vurgu yapmtr. Azerbaycan’n enerji alannda ilerlemesi ve d politika baarlar da bu çerçevede ifade edilmitir. Aliyev ayrca muhalefetin ülke sorunlarna ilikin somut bir politika üretemeyip reaksiyoner davranarak bir alternatif sunamadn vurgulamtr. ktidarn muhalefete yönelik bir dier söylemi de muhalefetin d balantlarndan medet ummaya çaltdr (Aras, 2013: 11-13).
Azerbaycan seçimleri Kafkasya’da etkili olmak isteyen güçlerin de her zaman ilgisini çekmitir. Petrol ve doalgaz zengini Azerbaycan yönetimi üzerinde söz sahibi olmak ya da Azerbaycan’ yönlendirmek isteyen güçler bir ekilde seçimlere müdahale etmek isteyebilirler. Bu noktada Rusya özellikle bölgedeki konumuyla bu tarz strateji-
• AZERBAYCAN •
11
leri uygulamada kendini daha rahat hissetmektedir. Azerbaycan’n gelien ekonomisi ve enerjideki rolüyle artan arlna paralel olarak daha bamsz bir d politika iz- lemeye balamas Rusya ile ilikilerinin de yeniden deerlendirilmesine yol açmtr. Azerbaycan, Gebele Radar stasyonu’nun süresini 2025 ylna kadar uzatmak isteyen Rusya’dan yllk 7 milyon dolar kira bedelinin artrlmasn istemi ve 300 milyon dolar talep etmitir. Rusya tarafndan istenen parann fazla bulunmas üzerine anlama salanamamtr. Azerbaycan’n 2013 ylndaki durumu Gebele ile ilgili anlamann yapld 2002 ylndan farkldr. Azerbaycan artk topraklarnda Rusya’nn kontro- lünde bir üs istememektedir ve yllk 7 milyon dolar Azerbaycan açsndan önemli bir para olmaktan çkmtr (Kasm, 2013a: 72-73).
Rusya Azerbaycan’n giderek daha bamsz hareket etmesinden duyduu rahat- szlkla, Azerbaycan’da Bakanlk seçimlerinde Gürcistan örneini uygulamak istemi- tir. Gürcistan’da Saakavili yönetiminden rahatsz olan Rusya, Parlamento seçimlerin- de muhalif Gürcistan Rüyas hareketini desteklemi ve vanavili Babakan olmutu (Kasm, 2012: 58-59). Azerbaycan Bakanlk seçimlerinde de Azerbaycan Örgütleri ttifak vastasyla Rusya’nn Bakanlk seçimlerini etkilemeye çalt yolunda deer- lendirmeler yaplmtr. Nitekim Rusya Azerbaycan Örgütleri ttifak ile ilikili olduu ifade edilen Rüstem brahimbeyov’un önderliinde Demokratik Güçler Milli uras kurulmutur.
Demokratik Güçler Milli uras’na muhalif partilerden Musavat ve Halk Cephesi’nin yan sra Vatanda Dayanma Partisi, Büyük Azerbaycan Partisi, Vahit Azerbaycan Milli Birlik Partisi ve Azerbaycan slam Partisi gibi partiler destek vermitir. Destek veren bu partilerin yan sra El Hareketi, Entelektüeller Forumu, Özgür Gençlik ve Nida Gençlik Hareketi gibi gruplar da ura’da yer almaktayd (Demirtepe, 2013: 56-57). ura için hazrlanan tüzükte Rusya lehine iki deiiklik yaplmaya çal- lmtr. Bunlardan biri Rusya kuvvetlerinin güney Kafkasya’dan çkarlmas talebinin Rusya’y rahatsz etmemek için konmamas, dieri ise Azerbaycan’n Avro-Atlantik dünya ile bütünlemesi maddesinin deitirilmesi talebidir. Bu ikincisi baz üyelerin itiraz ile mümkün olmamtr. Azerbaycan’da iktidar ise Rusya’nn 2013 seçimlerine yönelik giriimi karsnda dengeleme düüncesiyle ABD’ye yönelmitir. ABD Dileri Bakan Yardmcs Thomas Melia’nn lham Aliyev’in üçüncü defa adaylnn önemli olmad, önemli olann seçimlerin demokratik ve adil yaplmas gerektii yönündeki açklamas lham Aliyev’e destek olarak yorumlanmtr. Yine Düünce Kuruluu Ulu- sal Demokratik Enstitüsü’nün (National Democratic Institute) Azerbaycan’daki faaliye- tine devam edeceinin ABD’nin Azerbaycan Büyükelçisi Richard Morningstar tarafndan açklanmas da mevcut yönetime destek olarak deerlendirilebilir. lham Aliyev
12
de Mays 2013’de Azerbaycan-ABD Forumu’nda ABD’nin her zaman Azerbaycan’n yannda olduunu ve reformlarn yaplmas ve bölgesel güvenliin güçlendirilmesinde ibirliinin devam ettiini açklamtr (Veliyev ve Erhan, 2013: 197-199).
Rüstem brahimbeyov’un adayl Azerbaycan Merkezi Seçim Komisyonu tarafndan çifte vatandal ana gerekçe gösterilerek reddedilmitir. Mehur film yönet- meni brahimbeyov ayn zamanda Rusya vatandadr ve Azerbaycan yasalarna göre adaylarn sadece Azerbaycan vatanda olmas gerekmektedir. Seçimden önce brahimbeyov Rusya vatandaln brakma giriiminde bulunsa da Rusya bürokrasisi bu konuda gönülsüz davranmtr. Buradan çkarlacak sonuç Rusya’nn lham Aliyev’e sürekli ve koulsuz bir desteinin olmad ancak görüme yapaca hususlarn da masada olduudur. Azerbaycan’n Avrasya Gümrük Birlii’ne girmeyi reddetmesi, TANAP projesi bata olmak üzere enerji projelerindeki politikas ve genel olarak Bat ile ilikileri Rusya’da rahatszlk unsurudur (Balc, 2013). brahimbeyov’un adayl mümkün olmaynca muhalefet, tarihçi ve milletvekili Cemil Hasanl’y aday göster- mitir. Seçimleri lham Aliyev’in kazanmas sürpriz olmazken, muhalefetin ald oy- lardan daha yüksek oy alma beklentisi gerçeklememitir.
Seçimlerden sonra yaplan deerlendirmelerde Avrupa Konseyi Parlamenterler Asamblesi özgür, adil ve effaf bir seçim süreci yaandn açklamtr. Azerbaycan’n ulusal ve uluslararas çok sayda gözlemciye izin vermesi, seçim sürecinin profesyonel ve barç olmas vurgulanmtr. Seçim günü oy verenleri etkilemeye yönelik herhangi bir davran, oy verme merkezlerinin çevresinde polis ve herhangi bir kam- panya materyaline rastlanmad ifade edilmitir. Seçim sürecinin mükemmellikten uzak olduu, ancak Azerbaycan yöneticilerinin ülkenin demokratiklemesi yolunda çabalara devam etmeleri konusunda tevik ettikleri de Avrupa Konseyi Parlamenter- ler Asamblesi tarafndan vurgulanmtr (Council of Europe Parliamentary Assembly, 10 Ekim 2013). AGT Seçimleri zleme Misyonu ise seçimlere yönelik daha eletirel bir deerlendirme yapm ve Merkezi Seçim Komisyonu’nun yasal sürelere uyma ve teknik hazrlklar konusunda baarl olduunu belirtirken, ifade özgürlüüne yönelik kstlamalar ve adaylarn medyada yer bulamadklar yönünde ikâyetleri rapora tamtr (OSCE, 10 Ekim 2013).
Azerbaycan’da 10 yllk lham Aliyev yönetimi boyunca gayri safi milli hasla 3 kat artm alt yap, salk, eitim, tarm ve bir çok alanda kayda deer ilerlemeler olmutur. Petrol gelirlerindeki artn yannda doalgaz gelirlerinde de 5,6 kat art gerçeklemitir. lham Aliyev döneminde faaliyete geçen enerji projeleri ve planlanan enerji projeleri Azerbaycan’ uluslararas alanda ön plana çkarmtr. ah Deniz-2 projesi, zmir’de Star rafineri, Trans Adriyatik Doal Gaz Boru Hatt (TAP), Trans
• AZERBAYCAN •
13
Anadolu Doal Gaz Boru Hatt (TANAP) projeleri, Bakü-Tiflis-Kars demiryolu projesi uluslararas alanda ses getirmitir (Hazar World, 2013: 10-16). Bu ortamda muhalefetin de etkili bir program ortaya koyamamas seçmeni istikrarn devamna yönlen- dirmitir.
Gelecek Döneme likin Öngörüler
Azerbaycan iç gelimeleri ve özellikle de Bakanlk seçimleri, bölgesel güçleri ve bölge d bir güç olarak da ABD’yi yakndan ilgilendirmektedir. Bu nedenle mevcut durumdan memnun olan ve enerji projelerinin sekteye uramasn istemeyen ülkeler istikrarn korunmasn tercih etmektedirler. Bu açdan bakldnda Azerbaycan’da istikrar bozulmadan demokratik reformlarn yaplmas ve her seçimde demokratikleme ve seçimlerin adil ve özgür bir ortamda yaplmas yolunda admlarn atlmas beklentisi vardr. Azerbaycan demokratikletikçe daha çok Batya yaklaacak ve bu durum bölgede daha bamsz hareket etmesini salayacaktr. Kendine güvenen bir ülke profili çizen Azerbaycan petrol ve doalgaz zenginliklerini daha aklc kullanma gayreti içerisindedir. Azerbaycan rentier devlet olmay reddetmekte ve enerji d sek- törlere de yatrm yapmaktadr. Ayrca enerjiyi ileyerek satma çabas içerisindedir. Azerbaycan istikrarl iç yaps ile gelimeye devam edebilmek için bölgesel güçlere ve özellikle Türkiye ile ilikilerine önem vermitir.
Azerbaycan’n gerek iç gerekse d politikada istikrarn koruyabilmesi belirli ölçülerde halkla ilikiler çalmas yapmasn da gerektirmektedir. Nitekim Türkiye ile Ermenistan arasnda protokoller sürecinde Türkiye-Azerbaycan ilikilerinin bo- zulmas böyle bir gereklilii ortaya koymutur. Azerbaycan iç ve d politikasnda Dalk Karaba sorunu en önemli konudur. ktidarda olanlarn içeride bulacaklar destek Dalk Karaba sorunundaki gelimelerle ilgilidir. Dalk Karaba sorununda Azerbaycan’n destek bakmndan en güvendii ülke Türkiye’dir. Dalk Karaba ve onu çevreleyen dier Azerbaycan topraklar Ermeni kuvvetler tarafndan igal edi- lirken en somut destei doal olarak Türkiye vermi ve Kelbecer’in igalinden sonra Ermenistan ile olan snrn kapatmt. Türkiye Babakan tarafndan Bakü’de Dalk Karaba sorunu çözülmeden Türkiye’nin snr açmayaca ifade edilmesine ramen, protokollerde Dalk Karaba sorunundan bahsetmeden yürürlüe girmesinden sonra 60 gün içinde snrn açlaca maddesinin yer almas Azerbaycan’da kaygya neden olmutur.(Kasm, 2011: 107-111; Kasm 2013-b-: 152-156). Süreç içerisinde karlkl yanl anlalmalar düzeltmek için çaba sarf edilmitir. Protokoller sürecinde yaananlar, Dalk Karaba sorununun sadece Azerbaycan ile Ermenistan arasnda olduu ve Türkiye-Ermenistan ilikilerinin bu sorundan bamsz olduu eklindeki özellikle ABD ve baz Avrupa ülkelerinin görüünün geçerli olmadn göstermitir.
14
Dalk Karaba sorununun çözümü Azerbaycan’n iç dinamiklerinin de daha salkl
gelimesini salayacak ve Azerbaycan ve dier bölge ülkeleri arasndaki entegrasyo-
nun önü açlacaktr.
Azerbaycan Bat ile ilikilerini gelitirirken Orta Asya’y da ihmal etmemesi
durumunda dier Türk Cumhuriyetleriyle kuraca yapc ilikilerle Kafkasya-Orta
Asya bütünlemesinin ana aktörü konumunda olacaktr. Bu noktada Azerbaycan’n
Türkmenistan’la ilikilerini gelitirmesi ve özellikle de enerji alannda etkin ibirlii
içerisine girmesi Azerbaycan’n çkarnadr. Azerbaycan’n Kepez, Türkmenistan’n
Serdar adn verdii saha üzerinde iki ülkenin anlama salamas önemli bir adm
tekil edecektir. ki ülke 2008’deki mutabakat ileriye götürüp sahann kullanm ko-
nusunda bir uzla formülü üretebilirlerse Hazar’n iki kys daha kuvvetli balarla
birbirine balanacaktr. (Aliyev, 2012). Azerbaycan’n enerji tüketicisi ülkelerle oldu-
u kadar Türkmenistan gibi enerji üreticileriyle de verimli ilikiler kurmas kalc iç
politik istikrar açsndan önemlidir.
Azerbaycan petrol ve doalgaz gelirleri ve büyüyen ekonomisi ile d politikada
da etkili olmaya balamtr. Bu durum bölgesel ve küresel güçlerin Azerbaycan iç ya-
psna olan ilgisini de artrmaktadr. Azerbaycan ülkede her siyasi grubu ilgilendiren
milli mesele olarak görülen konularda daha aktif olabilmektedir. Türkiye’de tek bir
projeye 5 milyar dolar yatrm yapabilen Azerbaycan, Hocal soykrmnn dünyada
duyulmas noktasnda etkili olabilmektedir. Demokratikleme ve elde edilen gelir-
lerin ülkenin geneline yaylabilmesi gibi konularda baar göstermesi durumunda
Azerbaycan’n bölgede cazibe merkezi olmas kuvvetle olasdr.
KAYNAKLAR
baycan/ekonomi/20120627063037541.html)
Enstitüsü, 2013).
Balc, Bayram, “Presidential Elections in Azerbaijan: What for?”, Carnegei Moscow
Center, 11 Ekim 2013, (http://carnegie.ru/eurasiaoutlook/?fa=53287).
• AZERBAYCAN •
15
Demirtepe, Turgut, “Azerbaycan’da Yaklaan Cumhurbakanl Seçimleri”, Analist, Ekim 2013.
Fuller, Elizabeth, Azerbaijan at the Crossroads, (London: The Royal Institute of Inter- national Affairs and Radio Free Europe/Radio Liberty Research Institute, 1994).
Kasm, Kamer, Souk Sava Sonras Kafkasya, (Ankara: USAK Yaynlar, 2011).
_____, “Gürcistan Parlamento Seçimleri: Deiim Ama Nereye Kadar?”, Analist, Say: 21, Kasm 2012.
_____, “Azerbaycan’n Gebele Tercihi”, Analist, Say: 26, Nisan 2013.
_____, “lham Aliyev Döneminde Azerbaycan-Ermenistan likileri”, Çar Erhan (Der.), Kafkasya’nn Yükselen Yldz lham Aliyev Döneminde Azerbaycan, (Ankara: Atatürk Aratrma Merkezi Yaynlar, 2013).
Merkezi Seçki Komissiyas nformasiya Merkezi, 2013, (https://www.infocenter.gov. az/e-services/prezident2013.aspx?i=3).
Roberts, John, Caspian Pipelines, (London: The Royal Institute of International Affairs, 1996).
Socor, Vladimir, “Russian Foreign Ministry Attacks Energy Ministry Over Azerbaijan”, Radio Free Europe/Radio Liberty Daily Report, Say: 191, 7 Ekim 1994.
Veliyev, Cavid ve Erhan Çar, “Azerbaycan ç Siyasetinde D Müdahale Olgusu”, Çar Erhan (Der.), Kafkasya’nn Yükselen Yldz lham Aliyev Döneminde Azer- baycan, (Ankara: Atatürk Aratrma Merkezi Yaynlar, 2013).
“Azerbaycan Cumhurbakanl Seçimlerine Doru: Son 10 Yldaki Büyük Deiim”, Hazar World, Kapak Dosyas, Say: 10, Eylül 2013.
“History”, New Azerbaijan Party Web Site, 2013, (http://www.yap.org.az/view. php?lang=en&menu=4).
“Merkez Seçim Komisyonu Cemil Hesenli’nin Müracaatn Esassz Sayd”, 1 News.com.tr, 17 Ekim 2013, (http://www.1news.com.tr/azerbaycan/siyaset/20131017104619943.html).
“Presidential Election in Azerbaijan: Joint Statement by PACE and EP Delegations”, Co- uncil of Europe Parliamentary Assembly, 10 Ekim 2013, (http://www.assembly. coe.int/nw/xml/News/News-View-EN.asp?newsid=4699&lang=2&cat=31).
16
“Republic of Azerbaijan Parliamentary Elections, 7 November 2010”, OSCE/ODIHR Election Observation Mission Final Report, Warsaw, 25 Ocak 2011, (http://www. osce.org/odihr/elections/azerbaijan/75073).
“Republic of Azerbaijan - Presidential Election, 9 October 2013: Statement of Preli- minary Findings and Conclusions”, OSCE/ODIHR, 10 Ekim 2013, (http://www. osce.org/odihr/elections/106901).
17
Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal ve Beeri Bilimler Fakültesi Uluslararas likiler Bölümü Öretim Üyesi [email protected]
Azerbaycan, d politikas itibariyla her zaman ilgi uyandran ülkelerden biri olmutur. Azerbaycan, bata Rusya, Türkiye, ran ve Amerika Birleik Devletleri (ABD) olmak üzere birçok büyük ülke ile youn sosyal, kültürel, ekonomik, siyasi ve askeri ilikiler gelitirirken, Avrupa Birlii (AB), Avrupa Güvenlik ve birlii Tekilat (AGT), NATO gibi çok tarafl aktörler ve komusu Gürcistan ile de scak ilikiye sahiptir. Azerbaycan’n bu devletlerin çou ile ve uluslararas çok tarafl örgütlerle karlkl yarara dayanan youn ilikilerinin olmas yannda, baz ülkelerle ilikilerinin kopuk olduu ve birçok güvenlik sorunlar yaad durumlar da mevcuttur. Bu balamda Azerbaycan ile Ermenistan arasndaki Dalk Karaba sorunu Bakü-Erivan ilikilerini kopuk tutan en önemli sorun olmay sürdürmütür. Yine, Azerbaycan-ran ilikileri iki ülkenin d politikalarnn yönü ve Hazar su alannn paylam gibi ikili baz bölgesel sorunlardan dolay her zaman sancl bir süreç takip etmitir. Benzer ekilde, Azerbaycan-Rusya ilikileri ekonomik, siyasi ve dier alanlarda çou zaman olumlu bir seyir izlerken, Ermenistan’da bulunan Rus askeri üssünün varl Bakü- Moskova ilikilerini her zaman tehdit edebilecek bir unsur olma özellii tamtr.
Her ülke için geçerli olduu gibi, Azerbaycan’n uluslararas ilikiler alannda gerek ikili gerekse çok tarafl d politika davranlarna saysz örnekler verilebilir. Ancak güvenlik ve savunma konular bata olmak üzere, Azerbaycan’n siyasi, ekonomik, sosyal ve kültürel alanlarda ilikilerinde en fazla önem verdii aktörler Rusya, ABD, Türkiye, ran, Gürcistan, AB, AGT, NATO ve BM olarak ifade edilebilir. Daha bamszln elde edildii 1991 sonundan bu yana Azerbaycan Dalk Karaba sorunu üzerinde Ermenistan’dan kaynaklanan güvenlik endiesi ile yüzlemi, bu gü- venlik sorunu da geçen yirmi yl akn bir süredir giderilememitir. Dalk Karaba sorunu Azerbaycan’n hem uluslararas örgütler hem de ikili ve çok tarafl hükümetler aras ilikilerinde önemli bir güvenlik gündemini olutururken, ayn güvenlik soru-
18
ve doalgaz) kaynaklarnn iletilmesi ve bu kaynaklarn hangi yönü izleyerek ulus-
lararas piyasalara tanaca konular önemli bir etken konumunda olmutur. Bu an-
lamda, örnein, Azerbaycan enerji kaynaklarnn iletilmesi ve enerji boru hatlarnn
yönü, Azerbaycan-Gürcistan-Türkiye ilikilerinin daima olumlu bir seyir izlemesine
neden olmu, ABD’nin Azerbaycan ve genel olarak Güney Kafkasya politikalarna ak-
tif olarak katlmasn salamtr. Yine, enerji gelirleri sayesinde Azerbaycan, 2012
Gayri Safi Milli Haslasnn %6,2’sini (4,4 milyar dolar) oluturan bir miktar askeri
bütçesine ayrmtr (Weitz, Eylül 2012). Azerbaycan’n oluturduu bu askeri bütçe,
Dalk Karaba sorunu nedeniyle derin güvenlik sorunu yaad Ermenistan’n hem
askeri bütçesinden (400 milyon dolar) hem de ulusal bütçesinden çok daha fazlasna
tekâbül etmitir (Armenia 2012, 11-12; Abrahamyan, Kasm 2011).
Azerbaycan’n ülke topraklarnn %20’sinin Ermeni igalinde olmas ve bu i-
gal neticesinde ortaya çkan bir milyon yerlerinden edilmi Azerbaycanlnn varl,
Bakü’nün güvenlik anlayn büyük ölçüde bu sorun üzerinde younlatrmtr.
Dalk Karaba konusunun ortaya çkard güvenlik sorunu sadece igalci konumun-
da olan Ermenistan ile ilgili bir sorun olarak da kalmamaktadr. Ayn sorun, güvenlik
refleksiyle hareket etme zorunluluunun doal sonucu olarak, Azerbaycan’n dier
bölgesel ve uluslararas aktörlerle olan ikili ve çok tarafl ilikilerine de dorudan ya da
dolayl olarak yansmaktadr. Bu anlamda örnein, Azerbaycan-ran ilikilerinin ger-
ginlemesinde Tahran-Erivan ilikilerinin scak ve sorunsuz devam etmesinin paynn
yüksek olduu söylenebilir.
En önemli global iki aktör olan ABD ve Rusya’nn Azerbaycan ile olan ilikile-
rinde de Dalk Karaba sorununun oluturduu güvenlik endiesi kendisini açk-
ça sergilemitir. Dalk Karaba sorununun diplomatik yolla çözümü için 1992’de
kurulmu olan AGT Minsk Grubu’nun üç daimi üyesinden ikisini ABD ve Rusya
oluturmaktadr. Bunun yannda Dalk Karaba sorununun çözümüne yönelik hem
ABD hem de Rus hükümetleri çeitli dönemlerde hem birlikte hem de bireysel ola-
rak Azerbaycan ile Ermenistan arasnda arabuluculuk faaliyeti yürütmülerdir. Ayrca
ABD hükümeti 2001’de Afganistan’a kar balatlan savaa kadar ABD Kongresi’nin
kararna dayanarak Ermenistan yanls bir tavr sergileyerek Azerbaycan’a resmi eko-
nomik yardmlarn verilmesini yasaklamtr. Rusya da, hem Ermenistan’daki askeri
üssü hem de Erivan ile gerçekletirdii youn ekonomik, siyasi ve askeri ibirliiyle
Ermenistan’n Azerbaycan’a kar Dalk Karaba sorununda direnç gösterebilmesinin
en önemli kayna konumunu sürdürmütür.
• AZERBAYCAN •
19
Azerbaycan’n genel olarak uluslararas ilikiler özel olarak da güvenlik alanlarnda sergiledii davranlarn 2013 ylnda da, yukarda çeitli yönleriyle belirtilen Bakü’nün Dalk Karaba ve enerji ilikileri belirlemitir. Bu çalma ilk olarak ayn aktörün ikili ilikileri kapsamnda Ermenistan ve ran ile ilikilerine ve çok tarafl ilikiler kapsamnda da slam birlii Tekilat (T) ve Birlemi Milletler Güvenlik Konseyi (BM Güvenlik Konseyi) geçici üyeliine deinecektir. kinci olarak, çalma, Azerbaycan’n bölgesel organizasyonlarla olan ilikileri kapsamnda AGT ve Avru- pa Konseyi’ni ele alacaktr. Üçüncü konu Azerbaycan’n küresel aktörler olan Rusya, ABD ve AB ile olan ilikilerini kapsayacaktr. Çalma dördüncü olarak Azerbaycan’n Türkiye ile olan ilikilerine younlaacaktr ve son bölümde de gelecee ilikin çeitli öngörüleri ve önerileri belirtecektir.
kili ve Çok Tarafl likiler
Azerbaycan-Ermenistan ilikilerinde süreklilik gösteren ve göze çarpan en önemli husus, bir yandan Dalk Karaba sorununun çözümüne yönelik üst düzey ikili görümeler farkl bakentlerde devam ederken, ayn zamanda iki ülke arasnda igal edilmi Azerbaycan topraklarnda bulunan cephe hattnda deien younlukta süren silahl çatmalardr. Azerbaycan Dileri Bakan Elmar Mammadyarov ile Er- menistan Dileri Bakan Edvard Nalbandyan arasnda Dalk Karaba sorununun çözümüne yönelik 2013 ylnda ilk ikili görüme 28 Ocak’da Paris’te yapld. AGT Minsk Grubu çerçevesinde yaplan bu görüme sonrasnda ayn grubun e bakanlar olan ABD, Rusya ve Fransa temsilcileri, taraflarn sorunu barcl yolla ve müzakere- lere devam ederek çözme iradelerinin güçlü biçimde sürdüünü içeren iyimser bir açklama yaptlar (Reuters, 28 Ocak 2013). Dalk Karaba sorununun çözümüne yö- nelik Azerbaycan Cumhurbakan lham Aliyev ile Ermenistan Cumhurbakan Serz Sarkisyan da iki yl aradan sonra ilk defa 19 Kasm 2013’de Viyana’da biraraya geldiler (Asbarez.com, 22 Kasm 2013). Uzun aradan sonra iki devlet bakannn görümeleri olumlu bir gelime olarak ifade edilse de, bu durum görüme iradesinin varl ve müzakere ile sorunun çözümüne yönelik görümelerin sürdürülmesi beyan ötesine geçememitir. Bu beyan dorultusunda, ksa süre sonra Azerbaycan ve Ermenistan D- ileri Bakanlar 4 Aralk 2013’de Kiev’de, AGT Bakanlar Konseyi toplants srasnda görümeleri de Dalk Karaba sorununun barçl yolla çözümüne yönelik görüme- lerin sürdürülmesi arzularnn beyan niteliinde olmutur (Azernews, 5 Aralk 2013). Azerbaycan ve Ermenistan aralarnda Dalk Karaba sorununun çözümüne yönelik üst düzey görümeleri sürdürmelerine ramen, 2013 yl boyunca Dalk Karaba cephe hattnda ortaya çkan gelimeler taraflarn olas bir çözümden hâlâ oldukça uzak olduklarna iaret etmitir.
20
Mammadyarov ile Nalbandyan arasnda 28 Ocak görümesi üzerinden daha bir hafta bile geçmeden, Ermeni igali altnda bulunan ve silahl güçleri ayran cephe hattnda 5 ubat’ta iki Azerbaycan askeri Ermeni güçleri tarafndan öldürülmütür (RFE/ RL, 06 ubat 2013). Cephe hattnda atekesi bozan karlkl küçük çapl çatmalar 2013 yl boyunca devam etmi ve bu da Azerbaycan ile Ermenistan arasnda daha geni çapl bir savan ortaya çkma riskinin devam ettiini göstermitir. Örnein, Azerbaycan, Ermenistan tarafnn 9 Nisan’da ve 27 Mays’da atekesi bozarak iki Azer- baycan askerini öldürdüünü duyururken, Ermenistan bu açklamalarn kamuoyunu yanltma amac güttüünü söyleyip Azerbaycan tarafnn 23 Austos ve 14 Aralk’da ate açarak iki Ermeni askerini öldürdüünü açklamtr (RFE/RL, 09 Nisan 2013; RFE/RL, 27 Mays 2013; RFE/RL, 23 Austos 2013; RFE/RL, 16 Aralk 2013). Cephe hattnda çkan çatmalara ek olarak, 25 Haziran’da Ermenistan’n üç Ermeniyi Azer- baycan adna casusluk yaptklar gerekçesiyle tutuklamas, Azerbaycan’n 14 Mays’ta Dalk Karaba bölgesine yakn alanlarda geni çapl bir askeri tatbikat yapmas, 8 Austos’ta Azerbaycan’n bir Ermeni askerini yakaladn duyurmas, 12 Kasm’da Sarkisyan’n ayrlkç Dalk Karaba bölgesini ziyaret etmesi Azerbaycan-Ermenis- tan ilikilerinin devam eden gergin seyrinin belirleyenleri olmutur (Asbarez.com, 25 Haziran 2013; RFE/RL, 14 Mays 2013; RFE/RL, 12 Kasm 2013; RFE/RL, 08 Aus- tos 2013). Sonuç itibariyle 2013’de Azerbaycan-Ermenistan ilikilerinin Dalk Ka- raba sorununu çözerek normalletirilmesi çabalar diplomatik düzeyde devam etse de, igal edilmi Azerbaycan topraklar üzerinde düük düzeyli çatmalar ve dier askeri gelimeler diplomatik çabalarn yetersizliini ortaya koymutur. Bu gelimeler de Azerbaycan-Ermenistan ilikilerinin 2014 ylnda da benzer çatmac durumunu koruyaca düüncesini beraberinde getirmektedir.
Ermenistan ile olan gergin durum kadar olmasa da, Azerbaycan-ran ilikileri de 2013’de, daha önceki yllara benzer zorlu ve krlgan bir dönem geçirmitir. Azer- baycan-ran ilikilerini çou zaman olumsuz yönde etkileyen birçok konu mevcuttur. Bu konular genel olarak; ran’da Azerbaycan Türk milliyetçiliinin yükselii ve ran yönetiminin kar önlemleri, Azerbaycan’da muhafazakâr ii Azerbaycanllar ve ran istihbarat tarafndan yürütülen gizli faaliyetler ve bunlara kar Azerbaycan hüküme- tinin ald önlemler, Hazar’n paylam, ran-Ermenistan ilikilerinin olumlu seyri ve Azerbaycan’n ABD bata olmak üzere Batl ülkeler ve srail ile scak ilikileri verilebilir. Bu sorunlar 2013 ylnda da deiik düzeylerde gündeme gelerek Azerbaycan- ran ilikilerinin ne kadar sorunlu olduu gerçeini su yüzüne çkarmtr. Örnein, 30 Mart 2013’de Bakü’de Güney Azerbaycan Ulusal Özgürlük Cephesi akademisyen, eski devlet yetkilileri ve aktivistlerin katlmyla “Çada Güney Azerbaycan’n Gele- cei” konulu bir konferans düzenlemitir (Muradova, 15 Mays 2013). Azerbaycan
• AZERBAYCAN •
21
yönetiminden hiçbir yetkilinin bu toplantya katlmamas ve görü bildirmemesine ramen, ran’da baz medya mensuplar ve ran Meclisi konuyu gündemlerine tamtr. Muhafazakâr görüleri ve ran Ruhani Lideri Ali Hamaney’e yaknl ile bilinen günlük Kayhan gazetesi bamsz Azerbaycan’n ran’a katlmasna yönelik bir referan- dum önerisinde bulunmutur. Bunun devam olarak Nisan’da ran Meclisi’nde baz milletvekilleri Azerbaycan’ ran’dan kopararak Rusya’ya veren 1828 Türkmençay Antlamas’nn sadece yüz yl geçerli olduunu iddia ederek, Azerbaycan’n ran’a tekrar balanmas gerektiini iddia etmilerdir. ran Dileri Bakanl da Azerbaycan’n Tahran büyükelçisini çararak bu tür toplantlarn “provokatif ve sadece Siyonistlerin çkarlarna hizmet eden bir davran” olduu ve ikili ilikilere zarar verebilecei uya- rsnda bulunmutur. 4 Nisan’da Azerbaycan Dileri Bakanl ise, konferansta dile getirilen görülerin Bakü’nün resmi pozisyonunu yatstmadn açklamtr (Caspian Research Institute, 25 Nisan 2013; Esfandiari, 04 Nisan 2013). Azerbaycan Di- leri Bakan Mammadyarov da baz ran milletvekillerinin ifade edilen söylemlerinin ciddiye alnmamas gerektiini, çünkü ran hükümetinin mantk dahilinde hareket ettiini ifade etmitir. Mammadyarov’un, ran yönetiminin bu konuda nasl davrana- ca yönünde doru bir öngörüde bulunduu söylenebilir. Ancak bu öngörü iki ülke arasnda Azerbaycan-Türk etnik kimliine bal temel bir sorunun hâlâ devam ettii ve bunun da zaman zaman Bakü-Tahran ilikilerini olumsuz yönde etkiledii gerçe- ini deitirmemitir.
Azerbaycan-ran ilikilerini olumsuz yönde etkileyen dier önemli bir konu da son yllarda younlaan Azerbaycan-srail yaknlamasdr. Azerbaycan-srail ilikilerinin younlat dönemin, ABD ve srail’in ran’n nükleer faaliyetlerini engellemeye yönelik basklarnn artt bir döneme rastlamas dorudan Bakü-Tahran ilikilerinin gerginlemesi sonucunu dourmaktadr. Bu döngü içerisinde Azerbaycan-srail ilikilerinde atlan her ibirlii adm Azerbaycan-ran ilikilerinde olumsuzluk sonucu dourmaktadr. Bu denklem içinde Azerbaycan-ran ilikileri, 2013 ylnda önemli saylabilecek gelimelere sahne olmutur. Hereyden önce Azerbaycan-ran ilikileri 2013’e, Bakü’nün 2012’de srail’den 1,6 milyar dolar deerinde gelimi silah satnn gerçeklemesiyle ve askeri ibirliinin daha da artmasyla yükselen karlkl üphe ve güvensizlikle girmitir.
Her ne kadar Azerbaycan, savunma gücüne harcad sermayeyi büyük ölçüde Ermenistan’ bar masasna oturtmak için yaptn ima etse de, Bakü-Tel Aviv askeri ilikilerinin artmas daha çok Tahran’ endielendirmektedir. Aralk 2012 sonunda ran, Azerbaycan-ran snrnda uçan Azerbaycan tarafndan havalanan insansz hava araçlarnn ran aleyhine srail adna casusluk faaliyetlerinde bulunduu suçlamasnda
22
bulunmutur. Bakü ve Tel Aviv ran’n iddialarn reddetse de, ran Meclisi Savunma Komitesi Bakan ran’n Bakü’nün yasad ve ran kart davranlarna gerekli sert cevab verecei tehdidini dile getirmitir. Bu gelimeler üzerine Azerbaycan’n Aralk sonunda, ülkede bulunan baz ranllar casusluk faaliyetinde bulunduklar gerekçe- siyle gözaltna ald haberleri yaylmtr (Caspian Research Institute, 11 Ocak 2013).
Azerbaycan ile srail arasnda askeri stratejik ilikiler gelimi olmasna ve Azerbaycan’n ayn ülkenin yllk petrol ihtiyacnn %40’n salamasna ramen, iki ülke ilikileri hâlâ ran’n olas tepkisinin gölgesi altnda devam etmektedir. srail’in tersine Azerbaycan srail de henüz büyükelçilik açmam, dahas, ran endiesi nedeniyle, Azerbaycan’dan hiçbir Bakanlar Kurulu üyesi srail’e 2013 ylna kadar ziyarette dahi bulunmamtr. Azerbaycan Dileri Bakan Mammadyarov’un 21-24 Nisan arasnda üç günlük srail ziyareti bu anlamda önemli bir gelime olarak deerlendirilebilir. Mammadyarov ziyareti srasnda srail Cumhurbakan imon Perez, Babakan Benyamin Netenyahu, Savunma Bakan Moe Yaalon ve dier üst düzey yetkililerle, ran’n nükleer sorunu ve iki ülke arasnda askeri, ekonomik ve siyasal meseleleri ele almtr. Hiçbir belgeye imza atlmamasna ramen, Mammadyarov 26 Nisan’da Bakü’de düzenledii basn toplantsnda, srail’de Azerbaycan büyükelçiliinin açl- masn kasdederek bunun ksa bir süre sonra gerçekleebilecei mesajn vermitir (Abbasov, 01 Mays 2013; Cashman, 22 Nisan 2013). Bu ziyaret, Azerbaycan d politikasnn srail ile ilikileri daha ileriye tama anlamnda cesur bir adm olarak deerlendirilse de, ayn ziyaretin baz detaylar iki ülke ilikilerinin daha uzun süre ran gölgesinde devam edecei sinyalini vermitir. Hereyden önce Azerbaycan D- ileri Bakanl Mammadyarov’un srail ziyaretini, Azerbaycan Dileri Bakan’nn bu ülkeye yapt resmi bir ziyaretten ziyade, Azerbaycan’n BM Güvenlik Konseyi geçici üyesi olmas sfatyla yaptn açklama ihtiyac duymutur. Buna ek olarak, Mammadyarov’un srail ziyaretinden hemen sonra, 29 Nisan’da Azerbaycan Ulusal Güvenlik Konseyi Sekreteri ve ayn zamanda Cumhurbakan Aliyev’in Cumhurba- kanl dari ler Bakanl’n da yapan etkili bir isim olan Ramiz Mehdiyev Tahran’ ziyaret etmitir. Mehdiyev’in ziyaret sebebi açklanmasa da, orada ran Cumhurbaka- n Mahmud Ahmedinejad ve dier üst düzey yetkililerle görümesinde Azerbaycan’n, Mammadyarov’un srail ziyareti sonras ran’ yattrma gayreti ve ran’a kar ABD veya srail’den gerçekleecek bir saldrda Azerbaycan topraklarnn kullanlmasna müsade edilmeyecei garantisinin tekrar dile getirilmesi çabas olarak yorumlanmtr (Abbasov, 01 Mays 2013). Bütün bunlar Azerbaycan’n srail ile ilikilerinde ran’ daha uzun süre dikkate almaya devam edecei, Bakü-Tahran ilikilerinin seyrinin Bakü-Tel Aviv ilikilerinin seyriyle de yakndan ilikili olduu düüncesini güçlen- dirmektedir. ran ile srail arasnda yakn zamanda Hindistan ve Gürcistan gibi ülke-
• AZERBAYCAN •
23
lerde srail hedeflerine ranl ajanlarn saldr planlarnn olduunun iddia edilmesi ve ran’n nükleer faliyetlerinde çalan baz bilim adamlarnn öldürülmesi, ran’a komu Azerbaycan’n dikkatleri uzun süre üzerinde tutaca haberini vermektedir. Azerbaycan polisinin Kasm 2013’de Bakü’de ran vatanda Hasan Faraji’yi, srail Büyükelçilii yaknlarnda üpheli davranlarda bulunduu gerekçesiyle tutuklamas (Kucera, 27 Kasm 2013), Azerbaycan-ran ilikilerinin 2014’de de krlgan bir seyir izleyeceine iaret etmektedir.
Ermenistan ve ran ile ikili ilikilerin gergin geçen seyrinin aksine Azerbaycan, çok tarafl ilikilerinde 2013’de oldukça pozitif bir dönem geçirmitir. Azerbaycan için 2013’de çok tarafl ilikilerin gelitirilmesi veya yönetilmesi balamnda en önem- li örnek olarak Bakü’nün BM Güvenlik Konseyi Geçici üyelii verilebilir. Kukusuz, Azerbaycan, sadece BM Güvenlik Konseyi geçici üyelii ile deil, T gibi çok tarafl ilikilere katk salayan birçok uluslararas örgüte üyeliiyle de d politika hedeflerini gerçekletirmeye çalmaktadr. Bu örgütlerden örnein T’de Azerbaycan özellikle Dalk Karaba ve dier Azerbaycan topraklarnn Ermenistan tarafndan igal edilmesi durumunu knayan birçok karar alnmasn salamtr. Benzer ekilde, Aralk 2013’de T Dileri Bakanlar Konseyi Gine Cumhuriyeti’nin bakenti Konakri’de yaplan 40. Toplantsnda, Ermenistan’a, igal ettii Azerbaycan topraklarndan BM Güvenlik Konseyi, T ve dier uluslararas örgütlerin geçmite aldklar ilgili karar- larna uyarak derhal ve koulsuz olarak çekilmesi çarsnda bulunmutur (News.Az, 10 Aralk 2013). T’nin geçmi yllarda benzer çarlarnn sonuç dourmad dü- ünülürse, ayn çarnn 2013’de de etkili olmas beklenmemitir. Ancak, Azerbaycan d politikas bakmndan T’nin çarsnn öneminin, Ermenistan’n uluslararas hu- kuka aykr olarak Azerbaycan topraklarn igal altnda tutmay sürdürdüünün bata slam dünyas olmak üzere dünya kamuoyuna hatrlatlmasnda yatt söylenebilir.
T dnda, Azerbaycan’n 2013’de BM Güvenlik Konseyi geçici üyeliinin ikinci ve son ylnda gerçekletirdii baz faaliyetlerin, Azerbaycan d politikasna hem deneyim hem somut veriler olarak önemli faydalar salad söylenebilir. lkini Mays 2012’de ikincisini de Ekim 2013’de yapt BM Güvenlik Konseyi Bakanl srasnda Azerbaycan, dünya barnn salanmas ve üye ülkelerin ortak sorunlarda ibirlii ça- balarn arttrmalar vurgusu yapmtr. Özellikle Konsey’e ikinci bakanlk yapt dö- nemde Azerbaycan, Konsey gündemine uluslararas kalc bara ancak siyasal, insani, kalknma ve kültürler aras doal balarn doru biçimde anlalmasyla ulalabilecei temasn tamtr. Bu tema ile birlikte Azerbaycan’n insiyatifi sayesinde BM Güvenlik Konseyi ile T arasnda ibirliini güçlendirme amac güden ilk defa özel bir oturum yaplmtr (The Washington Times, 10 Aralk 2013; News.az, 05 Kasm 2013). T
24
örneinde olduu gibi, BM Güvenlik Konseyi Geçici üyelii srasnda da Azerbaycan kendi güvenliini dorudan ilgilendiren Ermenistan’n Azerbaycan topraklarn igal altnda tutmasn dorudan veya dolayl olarak gündeme getirmitir. Ancak dünya üzerinde baka birçok güvenlik sorununun çözümünde veya çözümsüzlüünde oldu- u gibi, BM Güvenlik Konseyi’nin daimi üyelik yaps Azerbaycan’n Dalk Karaba sorununu uluslararas hukuk yoluyla çözme çabasn sonuçsuz brakmtr.
Bölgesel Organizasyonlar ile likiler
Azerbaycan güvenlik ihtiyacn karlamak ve ibirlii olanaklarn arttrmak amacyla, bu anlamda bamszln daha da güçlendirmek için, birçok bölgesel ör- güte üye olmutur. Azerbaycan’n üyesi olduu öne çkan bölgesel örgütlere AGT, Avrupa Konseyi, Karadeniz Ekonomik birlii Örgütü (KEÖ), Bamsz Devletler Topluluu (BDT) ve Ekonomik birlii Örgütü (EÖ) verilebilir. Ermenistan ile Da- lk Karaba sorunu nedeniyle Azerbaycan, bu örgütlere hereyden önce güvenlik sorununun giderilmesi amacyla üye olmutur. Güvenlik ihtiyacna katk salamak yannda Azerbaycan, ayn örgütlere üye olmakla özellikle Rusya ve ran’dan gelen ve gelebilecek basklar dengelemeyi ve d politikada daha bamsz hareket etme imka- n bulabilmeyi düünmütür. Bu örgütlerden birçou balangçta Azerbaycan ve dier üyelerin benzer arzularna cevap verme potansiyeli tarken, zaman içerisinde sorunlarn ve ibirlii olanaklarnn tartld birer forum niteliinde kalmtr. Ancak, Dalk Karaba sorununun çözümüne aktif katlm nedeniyle AGT; insan haklar, özgürlükler, hukukun üstünlüü, yolsuzluklar, effaflk ve demokrasi söylemleriyle Avrupa Konseyi, daha fazla etki oluturduklar için Azerbaycan d politikasnda böl- gesel örgütler olarak daha fazla öneme sahip olagelmitir.
AGT’i Azerbaycan d politikas için önemli klan en önemli unsur, daha ba- mszlktan hemen sonra, 1992’de, örgüt çerçevesinde kurulan Minsk Grubu’dur. Dorudan sadece Dalk Karaba sorununun çözüme kavuturulmas amacyla arabuluculuk faaliyeti görevi olan Minsk Grubu, ortaya koyduu çözüm önerileriyle dier bölgesel örgütlerden çok daha baarl bir karneye sahiptir. Minsk Grubu’nun özellikle 2006’da açklad Dalk Karaba sorununun çözümüne yönelik Temel Prensipler veya dier adyla Madrid Prensipleri, bugüne kadar sadece AGT’in ken- disi için deil dier G8 gibi çok tarafl veya bireysel ülkelerin insiyatifleri ile sorunu çözüme kavuturma çabalarna da temel tekil etmitir (RFE/RL, 22 Kasm 2013). Her ne kadar 2006’dan bu yana Minsk Grubu’nun ortaya koyduu Temel Prensipler Dalk Karaba sorununun çözümü sonucunu dourmasa da, en azndan olas bir çözüm çerçevesi belirlemi olmas ve taraflarn bunun üzerinden müzakerelere devam etmeleri önemli bir baar olarak deerlendirilebilir. Yine, Minsk Grubu’nun, Dalk
• AZERBAYCAN •
25
Karaba sorununun dorudan taraf olarak Azerbaycan ve Ermenistan’, dolayl ancak son derece etkili aktörler olan Rusya, ABD ve Fransa’y ebakanlar olarak çözüm sü- reci içinde tutmas, sorunun daha da çkmaza girmesini engelleyen pozitif bir unsur olarak görülebilir.
Kasm 2013’de Aliyev-Sarkisyan arasnda Viyana’da yaplan görüme de Minsk Grubu çerçevesinde yaplmtr ve iki lider de görüme sonras ayn grup dahilinde daha fazla görüme niyetlerini belirterek, en azndan sorunun çözümü yönünde pozitif niyetlerini sergilemilerdir (RFE/RL, 22 Kasm 2013; RFE/RL, 19 Aralk 2013). Dier bölgesel örgütlerin arabuluculuk kapasitelerinin daha zayf olduu; Rusya, ABD, Türkiye veya AB gibi aktörlerin bireysel çözüm giriimlerinin ya Azerbaycan ya da Ermenistan tarafndan tarafl bulunduu, BM Güvenlik Konseyi’nin de gerekli ilgiyi göstermedii bir durumda, AGT Minsk Grubu’nun Dalk Karaba sorununun çözümünde aktif arabuluculuk faaliyeti, hem Azerbaycan hem de Ermenistan d politikalarna diplomatik manevra alan vermektedir. Ayrca, AGT Minsk Grubu, Ermenistan’dan farkl olarak Azerbaycan’na d politikasnda Ermenistan’a göre daha fazla ihtiyaç duyduu Avrupa veya daha geni anlamda Bat ile ilikilerini canl tutma ve sklatrma olana sunmaktadr. Bu canllk ile Azerbaycan, Ermenistan’n Dalk Karaba sorununda büyük bir rahatlkla kabul edebilecei Rusya ve ran’n arabuluculuk etkilerini dengeleme veya etkisizletirme olana bulmaktadr.
Azerbaycan için Minsk Grubu’nun arabuluculuk faaliyeti kabul edilse de, ayn grubun çat örgütü olan AGT’in Bakü’ye yönelik demokrasi, insan haklar, medya özgürlüü ve yolsuzluklar konularnda eletirisi çou zaman kabul edilebilir bulun- mamaktadr. En son Ekim 2013’de yaplan Azerbaycan Cumhurbakanl seçimleri de, geçmi örnekleri gibi, AGT tarafndan sert eletirilere maruz kalmtr. AGT De- mokratik Kurumlar ve nsan Haklar Ofisi, ilgili seçim sürecinde medya özgürlüü- nün snrland, aday ve seçmenlerin tehdit edildii ve oylarn saylmas srasnda ciddi ihlallerin yapld eletirilerini dile getirmitir (OSCE, 10 Ekim 2013). Ancak, Azerbaycan’n Bat ülkeleri için tad stratejik önem, yaplan eletirilerin her zaman önüne geçmitir. Azerbaycan’n Dou-Bat enerji, ticaret ve güvenlik kuanda Avrupa ülkeleri için oldukça deerli bir konuma sahip olmas ve Azerbaycan’n d politikasnda Moskova bata olmak üzere baka merkezlere kayma olasl Bat için oldukça önem arz etmektedir.
Küresel Aktörlerle likiler
Rusya, ABD ve AB, Güney Kafkasya dahil dünyann herhangi bir bölgesinde etkili sonuç dourabilen ve siyasal, ekonomik ve güvenlik davran pratii ve kapasi- tesi olan küresel aktörlerdir. Rusya, Azerbaycan’n komusu olarak bu ülke üzerinde
26
siyasi, ekonomik ve güvenlik konularnda en etkili aktör konumunu sürdürmekte-
dir. ABD de küresel süper güç olarak Güney Kafkasya bölgesinde her zaman etki
douran bir aktör olmay sürdürmütür. AB de gerek enerji kaynaklar gerek dier
konularda sergiledii ve gelecee ilikin hedefleriyle genel olarak Güney Kafkasya böl-
gesinde ve özel olarak da Azerbaycan üzerinde etkili bir aktör özellii tamaktadr.
Azerbaycan’n bu üç aktöre yönelik politikas da, bunlar arasnda dengeli bir davran
sergileyerek kendi güvenlii bata olmak üzere dier çkarlarn maksimize etme he-
defini içermektedir.
2013 ylnda Azerbaycan-Rusya ilikilerinde öne çkan örneklere bakldnda,
Bakü’nün Moskova ile pozitif ilikisini korumaya çalt ve dengeli bir davran sür-
dürdüü göze çarpmaktadr. Örnein 9 Aralk 2013’de Azerbaycan’da Rusya ile ortak
kullanlan Gebele Radar Üssü’nün Moskova tarafndan kullanm süresi dolmutur.
Azerbaycan’n daha önce yllk 7 milyon dolara Rusya’ya kiralad üs için yllk 300
milyon dolar talep etmesi üzerine müzakereler sonuç vermemi ve 2013’te de ka-
patlmasna karar verilmitir (Eurasianet, 16 Aralk 2012). Rusya’nn Azerbaycan’n
talep ettii miktar ödemek istememesi nedeniyle üssü kapatmasndan, üssün Rusya
bakmndan stratejik deerinin azald anlam çkarlabilir. Azerbaycan’da Sovyetler
Birlii döneminden kalma en son Rus askeri varlnn da ülkeden çekilmesi, Bakü
bakmndan bamszln daha da güçlendii sonucunu verebilir. Yine, Azerbaycan’n
yüksek miktarda kira bedeli isteyerek Rusya’y üssü kapatmaya zorlad ve bununla
Bakü’nün Moskova’ya, Rusya’nn Ermenistan’ askeri bakmdan sürekli desteklemesi-
ne kar, snrl da olsa bir tepki verdii de söylenebilir.
Ancak Gebele Üssü’nün kapatlmas, Rusya’nn bölgedeki hareket kabiliyetini
engelleyici bir sonuç dourmaktan uzak bir gelimedir ve bunu bilen Azerbaycan
dier askeri ve ekonomik alanlarda Rusya ile ibirliini arttrmay ihmal etmemek-
tedir. Askeri ibirlii konusunda Rusya’dan Azerbaycan’a yaklak 1 milyar dolar de-
erinde olduu iddia edilen silah tesliminin Haziran 2013’de tamamland Reuters
tarafndan bildirilmitir. Dünya çapnda önemli silah satc ülkelerden olan Rusya’nn
Azerbaycan’a 100 adet T-90C tank, Smerc ve TOS-1A çok balkl roket frlatcs
ile Msta-A ve Vena toplarn satt ifade edilmektedir (Reuters, 18 Haziran 2013).
Azerbaycan’n yüklü miktarda Rus yapm silah almas, Bakü’nün Moskova’y bölgede
yattrlmas gereken önemli bir aktör olarak görmeye devam ettiine iaret etmek-
tedir. Aksi halde, Dalk Karaba sorununda Ermenistan ile herhangi bir çatmada
Rusya’nn desteini arkasna alm bir Ermenistan’a kar Bakü’nün bu silahlar kulla-
narak sonuç alabilmesi son derece zor gözükmektedir.
• AZERBAYCAN •
27
Vladimir Putin’in son 7 yl içerisinde Devlet Bakan sfatyla 13 Austos 2013’de gerçekletirdii ilk Bakü ziyareti de iki taraf bakmndan önemli bir gelime olarak deerlendirilebilir. Aliyev ile Putin arasnda Hazar’n statüsünün nasl çözüme ka- vuturulabilecei ve Dalk Karaba sorununun barç yolla çözülmesi gibi konular yannda, bata enerji alannda ibirlii olmak üzere birçok konu ele alnmtr. Ancak taraflar, ele alnan konular içinde sadece enerji alannda Azerbaycan Devlet Petrol irketi ile Rusya’nn en büyük petrol üreticisi ve devlet kontrolünde olan Rosneft arasnda somut bir antlama imzalam, gerek Hazar’n statüsü gerekse Dalk Karaba sorunu konularnda barç çözüm niyetlerini tekrarlamakla yetinmilerdir. Rosneft’in açklamasna göre, enerji alannda yeni ibirlii Rusya ve Azerbaycan’n hem kendi hem baka ülkelerde petrol ve gaz projelerinde ortak irket kurarak birlikte çal- malarn içermektedir. Aliyev, Rusya ile enerji alannda ibirliinde yeni bir aamaya geçtiklerini ifade ederek, Rusya’ya ve imzalanan antlamaya verdii önemi dile getirmitir (RFE/RL, 13 Austos 2013). Ancak bu, Rusya’nn Azerbaycan-Ermenistan ilikilerinde daha tarafsz olaca veya Azerbaycan tarafna destek verecei anlam ta- mamaktadr. Putin’in Aralk 2013’de Ermenistan ziyareti her ne kadar Moskova’nn Erivan’ Gümrük Birlii ve Avrasya Birlii’ne ikna etme çabas olarak deerlendirilse de, Azerbaycan’a kar Ermenistan’ yalnz brakmayacann da bir göstergesi nitelii tamtr. Ermenistan’da bulunan Rus askeri üssünün komutan Putin’in ziyaretinden daha birkaç ay önce, olas bir Ermenistan-Azerbaycan savanda Ermenistan’n yannda yer alacaklar yönünde açklamasna yönelik soruyu Putin sadece geçitirmekle kalmtr (Kucera, 06 Aralk 2013). Bu da Rusya’nn, Ermenistan’n bata ABD ve AB ile ilikilerinde Moskova’nn istedii yönde davrand sürece, Azerbaycan ile mevcut sorunlarda desteini esirgemeyeceine iaret etmektedir.
Rusya’nn Ermenistan yanls tutumuna kar, Azerbaycan her zaman ABD ve AB’yi özellikle ekonomik konularda ibirlii yaplmas gereken küresel aktörler olarak görmütür. ABD ve AB’nin de Azerbaycan politikalarnda, Bakü’nün yalnzlamasn önlemeyi ve böylece tamamen Rusya’nn kontrolüne girmesini engellemeyi amaçlad- görülmektedir. ABD ve AB, Azerbaycan’a yönelik bu siyasal davranlarn özellikle ayn ülkenin enerji kaynaklarn Türkiye üzerinden Avrupa piyasalarna tanmas için verdikleri destekle ortaya koymaktadrlar. Yine, ayn aktörler, Gürcistan ve Ermenis- tan için olduu gibi, Azerbaycan’n da siyasal sisteminin daha fazla demokratikle- mesini ve böylece Batl deerlere yaklamasn savunmakta, AB’nin Dou Ortakl projesine katlmasn ve NATO ile daha fazla ibirliine gitmesini istemektedirler. Azerbaycan ise Rusya’nn verecei tepkiyi dikkate alarak, bu Batl aktör ve örgütler ile ilikilerini Moskova’y kzdrmayacak bir düzeyde tutmaya özen göstermektedir.
28
Yukarda ifade edilen adeta geleneksel hale gelmi Azerbaycan-Bat ilikisi 2013 ylnda da benzer niteliini korumutur. Dalk Karaba sorununun çözümü için Ha- ziran 2013’de biraraya gelen Mammadyarov-Nalbandyan görümesine ABD Dileri Bakan John Kerry tam desteini açklamtr (RFE/RL, 04 Haziran 2013). Benzer e- kilde ayn yl sonunda, ABD Bakan Barack Obama, Dalk Karaba sorununu görü- mek için Aralk aynda biraraya gelen Aliyev-Sarkisyan görümesine desteini iletmi- tir (Apa.az, 07 Kasm 2013). AB de ABD gibi, Dalk Karaba sorununun çözülmesi durumunda bunun Avrupa’nn enerji güvenlii ile siyasal ve ekonomik etki alannn genilemesine hizmet edeceini bilerek, hem Azerbaycan hem de Ermenistan’ sürekli aralarndaki sorunu çözmeye tevik edici davranlar göstermektedir. Azerbaycan ise, ABD ve AB’nin Dalk Karaba sorununun çözümüne verdikleri destei takdir etmek- le beraber, uluslararas hukukun Ermenistan tarafndan ihlal edilmesine kar daha fazla çaba harcamalarnn gerekliliine inanmaktadr.
Azerbaycan’n denge anlay içeren d politikasna ABD ve AB’den gelen belki de en büyük destek, Bakü’nün Rusya etkisine tekrar girmemek için srarl biçimde Dou-Bat petrol ve doalgaz boru hatlarna verdii destekte yatmaktadr. NABUC- CO projesinin rafa kaldrlmasndan sonra, Azerbaycan için ahdeniz II projesinden Avrupa’ya Azerbaycan-Gürcistan-Türkiye üzerinden doalgaz tayacak olan Trans- Anadolu hatt büyük önem kazanmtr. AB bata Rusya’ya olan doalgaz bamll- n azaltmak için, ABD de öncelikle Azerbaycan ve Gürcistan’n ekonomik ve siyasal açdan daha güçlü ayakta durabilmeleri gerekçesiyle Trans-Anadolu projesine destek vermektedirler (RFE/RL, 14 Ekim 2013; RFE/RL, 29 Haziran 2013).
Azerbaycan ile ABD ve AB arasndaki ilikileri en olumsuz etkileme potansiye- line sahip olgu, Batl ülkelerin sürekli olarak Azerbaycan’ insan haklar, demokrasi pratii, medya özgürlüü ve yolsuzluk üzerinden eletirmeleridir. Benzer konularda Rusya Azerbaycan’ hemen hemen hiç eletirmemektedir. Bu da ABD ve AB’yi Azerbaycan politikalarnda daha pragmatik davranmaya itmekte, Bakü ise d politikasnda daha serbest hareket edebilecei bir alan kazanmaktadr. Buna ek olarak, Azerbaycan’n Rusya ve ran arasnda ve Güney Kafkasya ve Orta Asya arasnda önem- li bir stratejik corafyada konumlanm olmas, Batl ülkeleri Azerbaycan’a kar pragmatik davranmaya iten dier önemli nedenler arasndadr. ABD ve AB, Azerbaycan’a yönelik pragmatik davranmamas durumunda Hazar bölgesinden Avrupa enerji pa- zarna Bakü-Tiflis-Ceyhan ve Bakü-Tiflis-Erzurum enerji boru hatlarnn hayata geçi- rilmesinin geçmite son derece zor olacann, gelecekte de Trans-Anadolu hattnn gerçekletirilmesinin zorluunun farkndadr. Azerbaycan’da Ekim 2013’de yaplan Cumhurbakanl seçimlerinden önce ve sonra, hem ABD hem de AB, seçimlerin
• AZERBAYCAN •
29
demokratik kurallara uygun biçimde yaplmad ve ülkede insan haklar sorunlarnn youn biçimde yaand eletirilerini tekrar ettiler (Mamedov, 07 Austos 2013; RFE/ RL, 03 Mays 2013; Hürriyet Daily News, 10 Ekim 2013). Ancak yine son tahlilde, gerek Azerbaycan’n stratejik konumu gerekse Rusya’nn etkisini bölgede dengelemek amacyla hem ABD hem de AB, Azerbaycan’ dlamaktan ziyade ibirliini tercih etmilerdir (Apa.az, 21 Ekim 2013). Bu da Azerbaycan’a, önceki yllarda olduu gibi; Rusya, ABD, AB ve dier bölgesel ve bölge d aktörlere yönelik daha rahat hareket etme olana sunmaktadr.
Türkiye ile likiler
Azerbaycan için Türkiye, yirmi yl akn bamszlk döneminde kendisine ekonomik, siyasi ve güvenlik alanlarnda her zaman yardm eden en önemli aktör konumunda olmutur. Bunun en önemli nedeni iki ülkenin sosyal, kültürel, ekonomik, siyasal ve güvenlik çkarlarnn büyük ölçüde örtüüyor olmasndan kaynaklanmak- tadr. Azerbaycan ve Türkiye, Rusya ve ran’ bölge üzerinde etkileri azalm olarak görmek isterken, Ermenistan’n igal ettii Azerbaycan topraklarndan çekilmi, Bakü ve Ankara ile ilikiler gelitirmi bir bölge ülkesi olmasn arzulamaktadr. Ankara ile Erivan arasnda Ekim 2009’da iki ülke arasnda sorunlarn çözülerek ilikilerin normalletirilmesi amacn güden Protokollerin imzalanmas, Bakü-Ankara arasnda ilikileri olumsuz etkilemitir. Bu olumsuzluun ilgili Protokollerin hem Ermenistan hem de Türkiye tarafndan dondurulmasyla ortadan kalkmas, Azerbaycan-Türkiye ilikilerine 2009 öncesi dönemden de youn yeni bir dinamizm getirmitir. Azerbay- can-Türkiye ilikilerinin 2013 ylnda ortaya koyduu resim de, Protokoller sonras dinamik ibirliinin devam ettiini göstermektedir.
Dier seçim sonras dönemlerde olduu gibi, Aliyev’in Ekim 2013’de tekrar Cumhurbakan seçilmesinden sonra ilk yurt d resmi ziyaretini Kasm’da Türkiye’ye yapmas, Bakü’nün Türkiye’ye verdii stratejik önemin devam ettiinin önemli bir göstergesi olmutur (Trend News Agency, 12 Kasm 2013; Hürriyet, 13 Kasm 2013). Mart’ta Türkiye, Azerbaycan ve Gürcistan Dileri Bakanlarnn Batum’da birlii Antlamas imzalamalar ve Austos’da da Türkiye Cumhurbakan Abdullah Gül’ün Türk Dili Konuan Ülkeler Cumhurbakanlar Zirvesi vesilesiyle Azerbaycan’a gitmesi Bakü-Ankara ilikilerinin younluuna iaret eden dier ziyaretler olarak dikkat çek- mitir (RFE/RL, 28 Mart 2013).
Yukarda ifade edilen ziyaretlerde ve Azerbaycan-Türkiye-Gürcistan Dileri Bakanlarnn imzaladklar birlii Antlamas, yaklak yirmi yldr Türkiye-Güney Kafkasya-Hazar Bölgesi hattnda ina edilen güvenlik, ekonomik, siyasi ve sosyal i- birliinin bugün ve gelecekte salayaca faydalara iaret etmitir. Azerbaycan-Tür-
30
kiye ilikilerinde bu vurgu güvenlik alannda Ermenistan’n igal ettii Azerbaycan topraklarndan çekilmesi çarlar biçiminde kendisini göstermitir. Yine ayn üçlü birlii Antlamas, Güney Kafkasya’da dier bölgesel aktör olan Ermenistan’n ça- tmac tutumundan vazgeçerek Bakü-Ankara-Tiflis arasnda yaplan ibirliine dahil olarak daha kazançl çkaca mesajlarn içermektedir (Caspian Research Institute, 09 Nisan 2013). Dolaysyla imzalanan antlamann, 2012’de Azerbaycan-Türkiye-Gür- cistan arasnda daha güçlü ekonomik ve enerji ibirlii ile daha yakn siyasi ibirliini öngören Trabzon Deklerasyonu’ndan sonra ksa sürede imzalanan ikinci belge olmas Bakü-Ankara-Tiflis ekseninin artan önemine iaret etmitir.
Netice itibariyle, Azerbaycan-Türkiye-Gürcistan arasnda bata ekonomik ve siyasi alanlarda ibirlii olmak üzere her türlü yaknlama, jeopolitik rekabet açsndan Erivan-Moskova-ran eksenini etkisizletirme çabas olarak alglanmaktadr. Her ne kadar Bakü-Ankara-Tiflis arasnda artan ibirlii, özellikle Moskova-Erivan arasnda olduu gibi, formal bir ittifak ilikisi dourmasa da, uzun vadede en az Rusya-Er- menistan ekseni kadar etkili olabilecek somut ibirliinin gerekliliini ortaya çkar- maktadr. Örnein Azerbaycan-Türkiye-Gürcistan arasnda güvenlik ibirlii buna önemli bir örnek tekil etmektedir. Bakü-Ankara-Tiflis arasnda daha çok yumuak güvenlik sorunlaryla mücadele olarak tanmlanabilecek enerji hatlarnn güvenlik- lerinin salanmas konusundaki çabalar her geçen gün artmaktadr. Bu amaç için, Türkiye, Azerbaycan ve Gürcistan’dan özel kuvvetlerin katlmyla Kasm 2012’de, her yl tekrarlanmas öngörülen, Kafkas Kartal-2012 askeri tatbikat yaplmtr (Zaman, 04 Ocak 2013). Daha sonraki süreçte, bölge ve uluslararas koullarn uygun olmas durumunda, ABD ile Gürcistan’n Gürcistan’da her yl gerçekletirdikleri askeri tatbi- kata Azerbaycan ve Türkiye’nin birlikte katlmalar da güvenlik alannda yaplabilecek ibirliinde seçenekler arasnda durmaktadr.
Azerbaycan-Türkiye ilikilerinin özellikle ekonomi boyutu her zaman stratejik ortakln en önemli ayaklarndan birisi olmutur. Azerbaycan-Türkiye arasnda ekonomik ibirlii denince ilk akla gelen de kukusuz enerji alannda gerçekletirilen (BTC ve BTE) ve planlanan projelerdir. Güney Kafkasya gibi dar bir corafi alanda Azerbaycan ile Türkiye arasnda dorudan bir kara balantsnn olmamas, yukarda da deiik

tÜrk cumhurİyetlerİ ve topluluklari yilliĞi

Documents