1

Türkiye İhracatının Büyüme Dinamiği: Yoğun ve Yaygın Ticaretin Rolü

Kemal Türkcan1 Erhan Pişkin2

Bu çalışmanın amacı, Türkiye’nin ihracat büyümesinin kaynağını detaylı bir şekilde

incelemektir. İhracat artışı birkaç sebep ile ortaya çıkabilmektedir. Bir ülke ihracatını, mevcut

ticaret ilişkisinde olduğu ülkelere daha yüksek miktarda ya da daha yüksek fiyatta (yoğun

ticaret) ihraç yaparak artırabileceği gibi yeni ticaret ortağı ülkelere yeni ürünler ihraç ederek

ya da yeni ticaret ortakları ile ticaret ilişkisine girerek (yaygın ticaret) de artırabilmektedir. Bu

çerçevede, bu çalışmada, Amiti ve Freund (2008) tarafından ortaya çıkarılan, sonrasında ise

Bingzhan (2011) tarafından geliştirilen “ihracat büyüme oranlarının ayrıştırılması” yöntemi

kullanılarak, Türkiye’nin toplam malları, nihai malları ve ara malları ihracatı büyüme oranları

yoğun ve yaygın ticaret olarak ayrıştırılmaktadır. Yoğun ticaret de ayrıca fiyat (kalite) ve

miktar büyümesi şeklinde ayrı iki alt bileşene ayrıştırılmaktadır. Ampirik çalışmada, 1997-

2008 dönemine ait Türkiye ile karşılıklı ihracat ilişkisinde bulunan 197 ülkeye ait 6 fasıllı

ürün gruplarının oluşturduğu veri seti kullanılmıştır. Ampirik çalışma sonucunda, Türkiye’nin

toplam malları ihracat büyümesinin kaynağı %96 oranında yoğun ticaret ile sağlandığı, yoğun

ticaretin ise %74 oranında fiyat artışı kaynaklı olduğu tespit edilmiştir. Çalışmada ayrıca nihai

mallar ihracatındaki artışın kaynağı %96 oranında yoğun ticaret sayesinde ve yoğun

ticaretinde %69 oranında miktar artışı ile sağlandığı, ara malı ihracatındaki artışın kaynağının

da %98 oranında yoğun ticaret ile sağlandığı ve yoğun ticaretin de %56 oranında miktar artışı

kaynaklı olduğu sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler: İhracat, Yaygın Ticaret, Yoğun Ticaret JEL Sınıflaması: F12, F14, F15

1 İktisat Bölümü, Akdeniz Üniversitesi, Antalya, Türkiye. Email: kturkcan@akdeniz.edu.tr. 2 İktisat Bölümü, Akdeniz Üniversitesi, Antalya, Türkiye. Email: erhanpiskin@akdeniz.edu.tr.

2

The Dynamics of Export Growth in Turkey: The Role of Intensive and

Extensive Margin

Kemal Türkcan1 Erhan Pişkin2

The objective of this paper is to investigate in detail the source of export growth in Turkey.

Export can grow for a variety of reasons such as exporting existing products to old destination

at higher volumes and/or higher prices (intensive margin) or exporting existing varieties to

new destinations or exporting new varieties to old and/or new destinations (extensive margin).

To this end, the decomposition method of export growth rate, developed by Amiti and Freund

(2008) and advanced by Bingzhan (2011), is used to decompose Turkey’s total goods exports,

final goods exports and intermediate goods exports growth into intensive margin and

extensive margin. We further decompose intensive margin into price and quantity margin in

order to evaluate whether the rise in Turkey’s export is due to changes in price (quality) or to

changes in quantity. We use Turkey’s export data set composing HS-6 digit product level

statistics for period 1997 to 2008 with 197 countries. Results show that the most important

source of total goods export growth in Turkey is the intensive margin, roughly accounting for

96% and also the most important component of the intensive margin is indeed price

component as about 74%. Additionally, the intensive margin has also the most important role

for both the final goods and the intermediate goods export growth. Finally, the final goods

export growth is mainly explained by quantity (%69) and also the intermediate goods export

growth is explained by quantity growth (56%).

Keywords: Export, Intensive Margin, Extensive Margin JEL Classification: F12, F14, F15

1 Department of Economics, Akdeniz University, Antalya, Turkey. Email: kturkcan@akdeniz.edu.tr. 2 Department of Economics, Akdeniz University, Antalya, Turkey. Email: erhanpiskin@akdeniz.edu.tr.

3

1. Giriş

24 Ocak 1980 kararlarıyla birlikte başlayan deregülasyon süreci, Türkiye ekonomisinde

önemli radikal değişikliklerin olmasına neden olmuştur. Özellikle İhracata dayalı büyüme

modelinin benimsenmesi, dış ticaretin konusunun ve yapısının süreç içinde hızla değişmesini,

gelişmesini sağlamıştır. Gümrük Birliği anlaşması1 da deregülasyon süreci ile uyumlu olarak

dış ticareti etkileyen önemli unsurlardan bir diğeri olmuştur. Türkiye’nin yanı sıra ülkeler

arası yapılan anlaşmalar ile birlikte birçok ülkenin de dış ticaret serbestisini uygulamaya

geçmesi, ülkelerin dış ticaret hacimlerinin kısa sürede ciddi artış göstermesini sağlamıştır2

Bu çalışmanın amacı, Türkiye’nin ihracat büyümesinin arkasındaki sebeplere ışık tutmak

ve açıklamaktır. İhracat artışı birkaç sebep ile ortaya çıkabilmektedir. Bir ülkenin mevcut

ticaret ilişkisinde olduğu ülkelere daha yüksek miktarda ya da daha yüksek fiyatta ihracat

yaparak ihracat artışı (yoğun ticaret) sağlayabilirken, mevcut ticaret ilişkisinde olduğu

ülkelere yeni ürünler ihraç ederek ya da yeni ülkeler ile ticaret ilişkisine girerek ihracat artışı

(yaygın ticaret) sağlayabilmektedir. Bu çerçevede, Türkiye ekonomisinin ihracat artışı, Amiti

ve Freund (2008) ile ilişkili Bingzhan (2011) çalışmalarının yöntem bilimi ile ülke düzeyinde

detaylı bir şekilde incelenmekte ve ilgili literatüre önemli bir katkı sunulmaktadır.

.

Ülkeler arası ticaret alanında hızla gerçekleşen entegrasyon ile birlikte dünya ticareti de

oldukça önemli derecede gelişmiş ve büyümüştür. Bu bağlamda, ülkelerin ihracat

düzeylerindeki artışlar akademik çevrelerin dikkatini çekmiş ve ihracat artışının dinamiklerini

tartışan akademik çalışmalar hızla artmıştır. Buna karşın, 2001 finansal krizinden günümüze

kadar olan on yıllık süreçte %430 ihracat büyümesi sağlayan Türkiye ekonomisinin, ihracat

artışının dinamiklerini açıklamaya yönelik detaylı araştırmaların yetersizliği önemli bir

eksiklik olarak karşımıza çıkmaktadır.

Ülkelerin ihracat artışının kaynağını yaygın ve yoğun ticaret olarak ayrıştıran teorik ve

ampirik çalışmaların, literatürde oldukça önemli bir yere sahip olduğu görülmektedir. Bu

bağlamda, özellikle, hızlı ihracat artışı yakalayan ülkeler (Çin vb.) için yapılan ampirik

çalışmalar başta olmak üzere ihracat artışının dinamiğini tartışan birçok çalışma literatürde

mevcuttur. Bu çalışmaların bazıları ülkelerarası ticaret ilişkisinin gelişmesinde yaygın

ticaretin önemini vurgulamakta iken, bazıları da yoğun ticaretin önemini vurgulamaktadır.

Çalışmalar arası bu denli farklılıkların oluşmasında farklı tanımlamaların, farklı nitelemelerin 1 1 Ocak 1996 itibariyle başlayan, Avrupa Birliği ile yapılacak sanayi ürünleri ve işlenmiş tarım ürünleri

ticaretinde gümrük tarifelerinin kaldırılmasını ön gören, Konsey Kararı ile resmileşen gümrük anlaşmasıdır. 2 Son dönem ülkelerarası ticaret ilişkileri ve bunun dünya ticaretine yansımaları için bkz: ”World Trade

Report 2011”.

4

rolünün olduğunu belirtmek gerekmektedir (Besedes ve Prusa, 2010, s.2). Bunun yanı sıra

geçmiş literatür incelendiğinde de ihracat büyümesinin kaynağı ile ilgili farklı ticaret

teorilerinden farklı çıkarımlar elde edilmesi söz konusudur.

Üretim fonksiyonunun ve ticarete konu olan ürünlerin homojen olduğu geleneksel ticaret

teorisinde, ihracat büyümesinin dış ticarete konu olan ürünlerde sağlanacak miktar artışı ile

elde edileceği sonucu ortaya çıkmaktadır. Yoğun ticaretin fiyat bileşenini ve yaygın ticareti

göz ardı eden geleneksel teoride, ticareti yapılan ürünlerin miktarındaki artış üretim

faktörlerinin artışı ile sağlanmakta ve üretim faktörlerinin artışı da dış ticaret artışını

beraberinde getirmektedir. Armington (1969), ihracat büyümesinin kaynağını açıklamada

yoğun ticaretin önemliliğini vurgulamaktadır. Bu çerçevede, her bir ülke aynı ürün

kategorisinde ülkelerarası farklı olan tek bir çeşit ürün üretmektedir. Bu nedenle de yaygın

ticaretin ihracat büyümesinde rolü bulunmamaktadır. Yoğun ticaret artışı da ürün fiyatlarının

azaltılması ile ihraç edilen ürün miktarında artış sayesinde sağlanmaktadır.

Ticaret teorilerinin varsayımlarının gelişen, değişen ticaret yapılarıyla birlikte yetersiz

kalması, ticaret teorilerinin gelişmesine, farklılaşmasına neden olmuş ve ülkelerarası ticaretin

değerlendirilmesinde yeni ticaret teorilerine gereksinim doğurmuştur.3 Geleneksel ticaret

teorilerinin ötesinde ürün farklılaşması ile birlikte yatay endüstri içi ticaret teorisi Krugman

(1979, 1980 ve 1981) tarafından ortaya atılmıştır. Modelin temelinde monopolcü rekabet

olgusu bulunmakta ve özellikle ölçek ekonomilerinin ve ürün farklılaştırmasının önemi

modelde vurgulanmaktadır. Ticarete konu olan ürünlerin farklılaşmasının yanı sıra ürün

fiyatlarının aynı kaldığı belirtilmektedir. Bu çerçevede ülke ihracatının büyümesi ürün

çeşitliliğinin artması (yaygın ticaret) ile ilişkilendirilmektedir.4

3 Eski ticaret teorilerinin farklılaşmasıyla ilgili olarak bkz: Schott (2004).

Flam ve Helpman (1987) ve

Falvey ve Kierzkowski (1987) dikey endüstri içi ticaret teorisi ile iki ülkenin karşılıklı

ticaretinde ticarete konu olan ürünlerin fiyat ve nitelik bakımından farklılaştığını

belirtmektedir. Özellikle ülkenin sermaye girdisinin ürün kalitesini belirleyen temel faktör

olduğunu belirten Falvey ve Kierzkowski (1987), yüksek kalitede ürünün sermaye girdisi bol

olan ülkelerde olacağı, emek yoğun ülkelerde ise bu durumun tersi olacağını vurgulamaktadır.

O halde, dikey endüstri içi ticaret teorisi, bir ülke ihracatının artışını ürün kalitesindeki (fiyat)

artış ile ilişkilendirmektedir.

4 Hummels ve Klenow (2005), ülkelerin ihracat değerindeki değişimi “yaygın ticaret” (extensive margin), “yoğun ticaret” (intensive magrin) ve “yüksek kaliteli ürün” (higher quality goods) kriterleriyle tartışmakta ve ihracat artışı kaynağını yaygın ticaret ile ilişkilendirmektedir. Bu sonucun Krugman modelinin sonuçları ile tutarlı olmasına karşın modelin dinamikleri Krugman modelinden ayrışmasına neden olmaktadır.

5

Melitz (2003) bir ülkede her firmanın ticaret konusunun ihracat olmayacağını

belirtmektedir. Bu nedenle heterojen firma yapısının dikkate alındığı, Krugman (1980)

çalışmasına dayanan, bir yaklaşım neticesinde özellikle yaygın ticaret ile değerlendirilen

ülkeler arası ticarette ihracat dinamiğini ihracat yapan firma çerçevesinde ortaya koymaktadır.

Buna göre bir ülkenin ihracat artışı, ihracat yapan yeni firmalar veya yeni ortaklar ile elde

edilmektedir. İhracat yapan firma sayısının değişimi de firmaların verimliliğine ve ülkeler

arası ticaret maliyetine bağlı olmaktadır. Maliyetlerdeki düşüş, hem yaygın ticaret (ihracat

yapan yeni firmalar) hem de yoğun ticaret (firma başına ortalama ihracat) açısından

değerlendirilebilen ihracat artışı etkisini beraberinde getirmektedir. Bununla beraber, maliyet

düşüşü ile yeni firmaların ihracat yapan firmalar arasına dahil olmasıyla birlikte firmaların

toplam satış düzeyinde artış yönlü pozitif etki sağlamasına karşın, firma başına ortalama

satışın düşmesine de neden olabilmektedir. Bu durum, Melitz modelinde, maliyetlerdeki

azalmanın iki yönlü etkisini ortaya koymaktadır. Yani maliyetlerdeki azalma, yaygın ticarette

net bir şekilde artışa neden olmasına karşın, yoğun ticaret için etkisi belirsiz olmaktadır

(Lawless, 2010, s. 1151-1156). Melitz (2003) çalışmasını benimseyen ve geliştiren birçok

uygulama mevcuttur. Bernard vd. (2006) ürün bazlı çalışmasında, bir ülkede mevcut

firmaların satışını yaptığı bütün ürünlerin ihracata konu olmadığını ve bu nedenle de yaygın

ticaret ile ilişkilendirilen ihracat dinamiğinin değerlendirilmesinde ihracata konu olan

ürünlerin önem arz ettiğini belirtmektedir. Helpman vd. (2008) bütün ülkelerin birbirleriyle

ticaret ilişkisinin olmadığını ve buna bağlı olarak da yaygın ticaretin kaynağını ülkelerin

ticaret ortaklarının sayısı ile değerlendirmektedir. Bu çalışma da Melitz (2003) firma

düzeyinde elde edilen bulguları ülke düzeyine taşımaktadır.

Literatürde ampirik uygulamaların bir kısmı yoğun ticareti diğer bir kısmı ise yaygın

ticareti ülke ihracatının kaynağı olduğunu tespit etmiştir. Helpman vd. (2008) 158 ülkenin

1970-1997 dönemine ait verilerini kullanarak yaptığı çalışması, ülkelerarası hızlı ticaret

büyümesinin temel nedenini yoğun ticaret ile açıklamaktadır. Bingzhan (2011) iki farklı

yöntem kullanarak ihracat büyümesinin kaynağını tartışmaktadır. 1995–2007 dönemine ait

ampirik çalışmasında Çin’in ihracatının büyümesini yoğun ticaret ile ilişkilendirmektedir.

Buna göre, ihracat büyümesinin kaynağı %69 oranında yoğun ticaret, %15 oranında yaygın

ticaret ve %15 oranında da ürün fiyatları ile açıklanmaktadır. Çin ile ticaret ilişkisinde

bulunan 140 ülkenin 124’ü ile yoğun ticaret sayesinde ihracat büyümesinin sağlandığı tespit

edilmiştir. Ancak, sürdürülebilir bir ihracat büyümesi için bu sonucun uygun olmayacağı da

çalışmada ayrıca belirtilmektedir. Felbermayr ve Kohler (2006), Eaton vd. (2007), Alvarez ve

6

Claro (2007), Amiti ve Freund (2008), Pacheco ve Pierola (2008), Besedes ve Prusa (2010)

ihracat büyümesinin kaynağını benzer şekilde yoğun ticaret olduğunu belirten diğer

çalışmalar olarak literatürde yerini almaktadır. Yoğun ticaret ile ülkelerarası ticareti açıklayan

çalışmaların yanı sıra yaygın ticaret ile açıklayan çalışmalarda bulunmaktadır. Hummels ve

Klenow (2005), 5000 ürün kategorisi ile 126 ihracatçı ülkenin 59 ithalatçı ülke ile olan ticaret

ilişkisini, dış ticaret teorilerinin birçoğunun kabul ettiği büyük ekonomilerin küçük

ekonomilere daha fazla ihracat yapacağı öngörüsü çerçevesinde, farklı kriterler belirleyerek

tartışmakta ve ampirik çalışma sonuçlarını da geçmiş bulgular ile kıyaslamaktadır. Buna göre,

büyük ülkenin daha fazla ihracat yapmasının kaynağının % 62’sinin yaygın ticaret olduğu

tespit edilmiştir. 23 gelişen ülke ekonomisinin ihracatının incelendiği Evenett ve Venables

(2002), Fransa’nın Euro bölgesi ülkeleri ile olan ihracatının açıklandığı Berthou ve Fontagne

(2008), Şili İhracat büyümesinin tartışıldığı Berthelon (2011), Bernard vd. (2009), Yoshida

(2011), Dutt vd. (2011) yaygın ticaretin önemini vurgulayan diğer çalışmalar olarak karşımıza

çıkmaktadır.

Türkiye gibi ihracat artışının oldukça önemli olduğu bir ülkede, politika yapıcıların ihracat

artışının dinamiğini yaygın ticaret ya da yoğun ticaret olarak tespit etmeleri ve buna yönelik

politikalar geliştirmeleri oldukça yararlı olacaktır. Hem teorik hem de ampirik çerçevede

değerlendirildiğinde, çeşitliliğin artırılmasına dayanan yaygın ticaret ile sürdürülebilir

ekonomik büyümenin sağlanabileceğinin belirtilmesi gerekmektedir. Buna karşın miktar ve

fiyat (kalite) bileşenlerinden oluşan yoğun ticaret ile iki farklı bulgu ortaya çıkmaktadır.

İhracat artışının dinamiğinin miktarsal artış ile ilişkilendirilmesi, ülkenin yeni kaynaklar

(sermaye, emek, doğal kaynaklar, ithal edilen ara girdiler vs.) tahsis etmesi gerekliliğini

ortaya koymaktadır. Bu nedenle sürdürülebilir bir ekonomik büyüme sağlayamayacağı sonucu

ortaya çıkmaktadır. Ürün kalitesindeki pozitif değişim ise istikrarlı bir ekonomik büyümenin

sağlanması için olumlu bir durum olarak karşımıza çıkmaktadır. Bunun için teknolojik

yenilikler, beşeri sermaye düzeylerinde değişim ve aynı zamanda da araştırma ve geliştirme

faaliyetlerinin artması ürün kalitesinde pozitif değişikliklere neden olacaktır. Bu sayede

ihracat büyümesinin kaynağı yoğun ticaret olan ülkelerde de ihracatta artış sağlanacaktır.

Teorik ve ampirik değerlendirmeler ihracat artışının kaynağının tespitinin politika yapıcılar

için uygun politika seçiminde ne denli önemli olduğunu ortaya koymaktadır. Bu şekilde doğru

politika seçimleri ile ülke ekonomisinin dünya ticaret pazarında rekabet gücü artırılarak

ihracat payının artması sağlanacaktır.

7

Bu çalışma dört bölümden oluşmaktadır. Bölüm II de ihracatı ayrıştırma yöntemi detaylı

bir şekilde incelenmektedir. Buna göre, Amiti ve Freund (2008) tarafından ortaya atılan ve

sonrasında Bingzhan (2011) çalışmasında genişletilen ihracat büyüme oranlarını ayrıştırma

yöntemi bu çalışmada kullanılmaktadır. Bölüm III’de Türkiye ihracatının kaynağı ile ilgili

uygulama sonuçları bulunmaktadır. Ampirik bulgular hem toplam ihraç malları hem de nihai

ve ara malları bakımından değerlendirilmektedir. Son olarak ise çalışmanın sonuç kısmına

geçilmektedir. Bu bölümde de Türkiye için elde edilen sonuçların genel bir değerlendirilmesi

yapılmaktadır.

2. Yöntem

Amiti ve Freund (2008) ortaya attığı sonrasında da Bingzhan (2011) tarafından genişletilen

ihracat büyüme oranlarını ayrıştırma yöntemi bu çalışmada Türkiye ihracatının ayrıştırılması

için kullanılmaktadır. Bu yöntemin temel amacı, yaygın ve yoğun ticaretin Türkiye ihracat

büyümesine olan katkısını tespit etmektir. Bu yöntemin ihracat büyüme oranlarını ayrıştırması

ve hem yaygın ticaretin hem de yoğun ticaretin katkısını ortaya koyması bu yöntemden elde

edilen sonuçları daha da anlamlı hale getirmektedir. Bingzhan (2011) çalışması çerçevesinde,

𝑡 ve 𝑡 + 1 dönemleri için, Türkiye’nin ihracat büyümesi iki kısıma ayrıştırılmaktadır: (i)

yoğun ticaret olarak tanımlanan, her iki dönemde de ortak olarak ihraç edilen ürünlerdeki artış

nedeniyle gerçekleşen ihracat büyümesi, (ii) yaygın ticaret olarak tanımlanan, ürün

çeşitliliğinde veya ticaret yapılan yeni ortak sayısındaki artış ile gerçekleşen ihracat

büyümesi. Yaygın ve yoğun ticaretin göreli katkılarının hesaplanabilmesi için öncelikle 𝑡 ve

𝑡 + 1 dönemleri arasındaki ihracat paylarının tespit edilmesi gerekmektedir. Her iki dönem

için şu şekilde hesaplama yapılmaktadır:

𝐸𝑅𝑗𝑚𝐼 =∑ 𝑥𝑗𝑚𝑖𝑡+1𝑖∈𝐼𝑗𝑚𝑡+1

∑ 𝑥𝑗𝑚𝑖𝑡𝑖∈𝐼𝑗𝑚𝑡 (1)

𝑗 ülkesinden 𝑚 ülkesine 𝑡 ve 𝑡 + 1 dönemlerinde ticareti yapılan 𝑖 ürün kategorisinin ihracat

değeri 𝑥𝑗𝑚𝑖𝑡 ve 𝑥𝑗𝑚𝑖𝑡+1 ile gösterilmektedir. 𝐼𝑗𝑚𝑡 ve 𝐼𝑗𝑚𝑡+1 de 𝑡 ve 𝑡 + 1 dönemleri için 𝑗

ülkesinden 𝑚 ülkesine ticareti yapılan ürün gruplarını temsil etmektedir. O halde, her iki

döneme ait karşılıklı ihracat oranları (𝐸𝑅𝑗𝑚𝐼 ) yaygın ve yoğun ticaret ile ilişkili olarak tekrar

yazılabilmektedir:

𝐸𝑅𝑗𝑚𝐼 = 𝐸𝑀𝑗𝑚𝐼 × 𝐼𝑀𝑗𝑚𝐼 = �∑ 𝑥𝑗𝑚𝑖𝑡+1𝑖∈𝐼𝑗𝑚𝑡+1

∑ 𝑥𝑗𝑚𝑖𝑡+1𝑖∈𝐼𝑗𝑚𝑐

∑ 𝑥𝑗𝑚𝑖𝑡𝑖∈𝐼𝑗𝑚𝑡

∑ 𝑥𝑗𝑚𝑖𝑡𝑖∈𝐼𝑗𝑚𝑐� � ×

∑ 𝑥𝑗𝑚𝑖𝑡+1𝑖∈𝐼𝑗𝑚𝑐

∑ 𝑥𝑗𝑚𝑖𝑡𝑖∈𝐼𝑗𝑚𝑐 (2)

8

𝑗 ülkesinden 𝑚 ülkesine her iki dönemde de ortak olarak ihracatı yapılan ürün grupları

𝐼𝑗𝑚𝑐 = �𝐼𝑗𝑚𝑡 ∩ 𝐼𝑗𝑚𝑡+1� ile gösterilmektedir. Denklem (2) de parantez içinde olan ilk kısım,

yaygın ticaretin (𝐸𝑀𝑗𝑚𝐼 ) ihracat büyüme oranına olan katkısını göstermektedir. Her iki dönem

arasında 𝑗 ülkesinden 𝑚 ülkesine olan ihracatta ürün çeşitliliğinde bir artış söz konusu ise

yaygın ticaret 1’den büyük değer almaktadır. Bunun yanı sıra, denklemin ikinci kısmı da

yoğun ticaretin (𝐼𝑀𝑗𝑚𝐼 ) ihracat büyüme oranına olan katkısını göstermektedir. Eğer 𝑡 + 1

döneminde 𝑡 dönemine göre aynı ürün gruplarında daha fazla ihracat gerçekleşirse, yoğun

ticaretin ihracat büyüme oranına olan etkisi de 1’den büyük bir değer olacaktır.

Yaygın ve yoğun ticaret olarak tanımlanan ihracat büyüme oranı, yoğun ticaretin de fiyat

ve miktar olarak ayrıştırılmasını mümkün kılmaktadır. Buna göre, yoğun ticaret, fiyat (kalite)

ve miktar olarak şu şekilde ifade edilmektedir:

𝐼𝑀𝑗𝑚𝐼 =∑ 𝑝𝑗𝑚𝑖𝑡+1𝑞𝑗𝑚𝑖𝑡+1𝑖∈𝐼𝑗𝑚𝑐

∑ 𝑝𝑗𝑚𝑖𝑡𝑞𝑗𝑚𝑖𝑡𝑖∈𝐼𝑗𝑚𝑐= ∏ �𝑝𝑗𝑚𝑖𝑡+1

𝑝𝑗𝑚𝑖𝑡�𝑤𝑗𝑚𝑖𝐼

𝑖∈𝐼𝑗𝑚𝑐∏ �𝑞𝑗𝑚𝑖𝑡+1

𝑞𝑗𝑚𝑖𝑡�𝑤𝑗𝑚𝑖𝐼

𝑖∈𝐼𝑗𝑚𝑐 (3)

𝑡 döneminde 𝑗 ülkesinin 𝑚 ülkesine olan ihracatının 𝑖 ürün kategorisi payının (𝑠𝑗𝑚𝑖𝑡𝐼 ) ve

benzer şekilde, 𝑡 + 1 döneminde 𝑗 ülkesinden 𝑚 ülkesine olan ihracatın 𝑖 ürün kategorisi

payının (𝑠𝑗𝑚𝑖𝑡+1𝐼 ) logaritmik ortalaması 𝑤𝑗𝑚𝑖𝐼 ile gösterilmektedir.

𝑠𝑗𝑚𝑖𝑡𝐼 = 𝑝𝑗𝑚𝑖𝑡𝑞𝑗𝑚𝑖𝑡

∑ 𝑝𝑗𝑚𝑖𝑡𝑞𝑗𝑚𝑖𝑡𝑖∈𝐼𝑗𝑚𝑐 (4a)

𝑠𝑗𝑚𝑖𝑡+1𝐼 = 𝑝𝑗𝑚𝑖𝑡+1𝑞𝑗𝑚𝑖𝑡+1

∑ 𝑝𝑗𝑚𝑖𝑡+1𝑞𝑗𝑚𝑖𝑡+1𝑖∈𝐼𝑗𝑚𝑐 (4b)

𝑤𝑗𝑚𝑖𝐼 =𝑠𝑗𝑚𝑖𝑡+1−𝑠𝑗𝑚𝑖𝑡

𝑙𝑛𝑠𝑗𝑚𝑖𝑡+1−𝑙𝑛𝑠𝑗𝑚𝑖𝑡

∑𝑠𝑗𝑚𝑖𝑡+1−𝑠𝑗𝑚𝑖𝑡

𝑙𝑛𝑠𝑗𝑚𝑖𝑡+1−𝑙𝑛𝑠𝑗𝑚𝑖𝑡𝑖∈𝐼𝑗𝑚𝑐

(4c)

O halde, her iki döneme ait ihracat oranı (𝐸𝑅𝑗𝑚𝐼 ), yaygın ticaret ve yoğun ticaretin

bileşenleri olan fiyat ve miktar bakımından her bir 𝑚 ülkesi için tekrar şu şekilde

hesaplanmaktadır:

𝐸𝑅𝑗𝑚𝐼 =∑ 𝑥𝑗𝑚𝑖𝑡+1𝑖∈𝐼𝑗𝑚𝑡+1

∑ 𝑥𝑗𝑚𝑖𝑡𝑖∈𝐼𝑗𝑚𝑡= 𝐸𝑀𝑗𝑚𝐼 × 𝑃𝑗𝑚𝐼 × 𝑄𝑗𝑚𝐼 (5a)

𝐸𝑅𝑗𝑚𝐼 = �∑ 𝑥𝑗𝑚𝑖𝑡+1𝑖∈𝐼𝑗𝑚𝑡+1

∑ 𝑥𝑗𝑚𝑖𝑡+1𝑖∈𝐼𝑗𝑚𝑐

∑ 𝑥𝑗𝑚𝑖𝑡𝑖∈𝐼𝑗𝑚𝑡

∑ 𝑥𝑗𝑚𝑖𝑡𝑖∈𝐼𝑗𝑚𝑐� � × ∏ �𝑝𝑗𝑚𝑖𝑡+1

𝑝𝑗𝑚𝑖𝑡�𝑤𝑗𝑚𝑖𝐼

𝑖∈𝐼𝑗𝑚𝑐∏ �𝑞𝑗𝑚𝑖𝑡+1

𝑞𝑗𝑚𝑖𝑡�𝑤𝑗𝑚𝑖𝐼

𝑖∈𝐼𝑗𝑚𝑐 (5b)

9

Yaygın ticaret, fiyat ve miktar büyüme oranları olarak ihracat büyüme oranını bileşenlerine

ayrıştırmak için Denklem (5b)’nin doğal logaritması alınmakta ve her bir bileşen 100 ile

çarpılarak toplam yıl sayısına (Çalışmada kullanılan veri seti 1997-2008 dönemine aittir ve

dolayısıyla bu çalışmada toplam yıl sayısı 11 olmaktadır) bölünmektedir. Buna göre, ihracat

büyüme oranı şu şekilde hesaplanmaktadır:

𝑔𝐸𝑅𝑗𝑚𝐼 = 100 × 𝑙𝑛(𝐸𝑅𝑗𝑚𝐼 ) (𝑡 + 1) − (𝑡)⁄ (6a)

𝑔𝐸𝑅𝑗𝑚𝐼 = 𝑔𝐸𝑀𝑗𝑚𝐼 + 𝑔𝑃𝑗𝑚𝐼 + 𝑔𝑄𝑗𝑚𝐼 (6b)

Denklem (6a) için yapılan hesaplama, benzer şekilde 𝑔𝐸𝑀𝑗𝑚𝐼 , 𝑔𝑃𝑗𝑚𝐼 ve 𝑔𝑄𝑗𝑚𝐼 için de

yapılmaktadır. Bu hesaplamalar ile birlikte her bir bileşen için büyüme oranları elde

edilmektedir. Denklem (6b) de gösterildiği üzere bu bileşenlerin toplamı ihracat büyüme

oranlarını ortaya koymaktadır.

Son olarak 𝑔𝐸𝑀𝑗𝑚𝐼 , 𝑔𝑃𝑗𝑚𝐼 ve 𝑔𝑄𝑗𝑚𝐼 olmak üzere, sırasıyla her bir bileşenin büyüme oranının

ihracat büyüme oranına olan katkısı şu şekilde hesaplanmaktadır:

𝑟𝐸𝑀𝑗𝑚𝐼 = 100 × �𝑔𝐸𝑀𝑗𝑚

𝐼 𝑔𝐸𝑅𝑗𝑚𝐼� � (7a)

𝑟𝑃𝑗𝑚𝐼 = 100 × �𝑔𝑃𝑗𝑚𝐼 𝑔𝐸𝑅𝑗𝑚𝐼� � (7b)

𝑟𝑄𝑗𝑚𝐼 = 100 × �𝑔𝑄𝑗𝑚𝐼 𝑔𝐸𝑅𝑗𝑚𝐼� � (7c)

Her bir bileşenin büyüme oranını ve toplam ihracat içindeki katkısını çok taraflı olarak

hesaplamak için, öncelikle, ticaret yapılan her bir ülkeye ait veri setinin oluşturulması ve ülke

bazında oluşan bu veri setinin de birleştirilerek her bir bölgeye ait veri setinin elde edilmesi

gerekmektedir. Uygun bir şekilde oluşturulan veri seti ile birlikte, daha önce ülke bazında

hesaplanan formüller çerçevesinde, her bir bölgeye (𝑟) ait yaygın ve yoğun ticaret

değerlendirilmektedir.

3. Ampirik Bulgular

3.1. Veri Seti

Ülke ihracatının hem yaygın ticaret hem de fiyat ve miktar olarak tanımlanan yoğun ticaret

bakımından ayrıştırılmasının ardında oldukça hassas olan, hatta uygulama sonuçlarını da

10

etkileyebilecek iki durum söz konusudur: ürün gruplarının sınıflandırılması ve verilerin

birleştirilmesi. Ülkelerin dış ticaret verileri, genellikle standart ürün grupları olarak

raporlanmamaktadır. Bu nedenle ülkelerin karşılıklı ticaretinin karşılaştırılması da yanlış

olabilmektedir. Ülkelere ait veri setinin toplanmasına ilişkin söz konusu problem, ülkeler için

ortak olan en yüksek fasıllı ürün seviyesinde (Birleşmiş Milletler COMTRADE veri

tabanından alınan altı fasıllı ürün kategorisi kullanılmaktadır.) veri seti ile aşılmaya

çalışılmaktadır. Ülkeler kendi standartlarına uygun ürün sınıflandırma sistemlerini

kullanmaktadırlar.5 COMTRADE veri tabanında da ürünler birkaç şekilde

sınıflandırılmaktadır: standart uluslararası ticaret sınıflaması (SITC), uyumlaştırılmış mal

tanım ve kod sistemi (HS) ve geniş ekonomik gruplara göre sınıflandırma (BEC)6

Yaygın ve yoğun ticaret büyümesinin hesaplanması, ticarete konu olan ürünlerin

sınıflandırılmasına yani ürün kategorilerine oldukça duyarlı olarak değişebilmektedir. Bu

çalışmada kullanılan sınıflama sistemi için dört ayrı düzenleme yapılması, ülkelere ait her bir

ürün kategorisinin kontrolünü gerektirmektedir. Aksi takdirde yeni olarak tanımlanmış,

kaldırılmış ya da güncellenmiş bazı ürün kategorilerinin olması sonuçların etkilenmesine

neden olabilecektir. Bunun yanında, bazı ülkelerin 1996 yılına kadar ürün gruplarını HS

kodlama sitemine göre standart bir şekilde raporlamaması, bu çalışmanın uygulama

döneminin 1997 yılından başlamasını uygun kılmaktadır. Bu nedenle, bu çalışmada,

uygulama dönemi olarak 1997-2008 dönemi olması, ürün gruplarının sınıflandırılması ve

verilerin birleştirilmesi probleminin en aza indirgendiği, en iyi veri setinin elde edildiği

dönem olmaktadır. Bu şekilde yapılan uygulamanın da en doğru, en tutarlı sonucu sunacağını

söylemek mümkündür.

. Bu

çalışmada, altı fasıllı uyumlaştırılmış mal tanım ve kod sistemi ile oluşturulan ticaret verileri

ile ülkelerarası ticaretin karşılaştırması yapılmaktadır.

Bu çalışmada, Türkiye’nin 1997-2008 döneminde altı fasıllı ürün kategorisine ait 5111

ürün çeşidinin 197 ülkeye olan ihracatından oluşan veri seti kullanılmaktadır. COMTRADE

veri tabanından elde edilen ülkelere ait yıllık ticaret verisi, Amerikan Doları olarak ifade

edilmektedir. Tablo A1 uygulamaya dahil olan, Türkiye ile ticaret ortaklığı olan ülkelerin

5Ürünlerin sınıflandırılması için Türkiye’de Gümrük Tarifesi İstatistik Pozisyonu (GTİP), Amerika ve

Avrupa Birliği’nde de sırasıyla Harmonized Tariff Schedule (HTS) ve The Combined Nomenclature (NC) kullanılmaktadır. Ülkelerin kullandıkları her sistem için ilk altı fasıl standart ürün kategorileri ile raporlanmaktadır ve sonraki dört fasıl ise her ülke için farklılık gösterebilmektedir.

6SITC (Standart International Trade Classification) 1962, 1976, 1988 ve 2007 olmak üzere dört düzenleme yapılmıştır. Bunun yanı sıra, HS kod (Harmonized Commodity Decription And Coding System) için de 1992, 1996, 2002 ve 2007 yıllarında düzenleme yapılmıştır.

11

listesini vermektedir. Türkiye’ye ait toplam 11,075,537 yıllık ticaret verisinin oluşturduğu

örneklem ile uygulama yapılmaktadır. Bazı ülkeler için veri setine ait uygulama dönemi

değişebilmektedir. Örneğin, Belçika ve Lüksemburg için 1996-1998 döneminde tek bir dış

ticaret verisi raporlanmakta iken, 1998 yılından sonra ayrı olarak raporlanmaktadır. Bu

nedenle, bu ülkelere ait veri seti 1999 yılından başlamaktadır. Bunun yanında, bazı ülkelere

olan ihracatın durması veya bitmesi ya da bazı ülkelere ait ürün bazlı verilerin eksik olması,

uygulamada kullanılan ürün sayısının hem ülke hem de yıl bazında değişmesine neden

olabilmektedir. Türkiye’nin ülkelere olan iki taraflı ticaretinin yanında, beş bölgeye olan

ticareti için de uygulama yapılmaktadır. Buna göre, EURO-11 ülkeleri ve bu ülkelerin hariç

olduğu bir grup (H-EURO-11), AB-27 ülkeleri ve bu ülkelerin hariç olduğu bir grup (H-AB-

27) ve son olarak da bütün ülkelerin (dünya) olduğu bir grup olmak üzere beş bölge için

uygulama yapılmaktadır. Tablo A2 bu bölgeleri oluşturan ülkeleri detaylı bir şekilde

sunmaktadır.

Toplam mallar için yapılan uygulamanın yanı sıra, bu çalışmada, hem nihai mallar hem de

ara malları için de ayrı olarak sonuçlar elde edilmektedir. Toplam malları, nihai ve ara malları

olarak ayrı ayrı hesaplamak için ürün kategorilerinin bu ayrıştırmaya uygun olması

gerekmektedir. Bu çerçevede geniş ekonomik gruplara göre sınıflandırma (BEC) sisteminden

yararlanılmaktadır. Bu ürün sınıflandırma yöntemi 19 temel kategoriden oluşmaktadır. Buna

göre, sermaye malları (kategori 41 ve 521), ara malları (kategori 111, 121, 2, 31, 322, 42 ve

53), tüketim ya da nihai mallar (112, 122, 522 ve 6) ve sınıflandırılamayan kısım (kategori

321, 51 ve 7) bulunmaktadır. Tablo A3’de bu sınıflandırmaya ait ürün kategorileri

gösterilmektedir. Sınıflandırılamayan kısım uygulamaya dahil edilmemiştir. HS kodlama

sistemine göre BEC kodlama sisteminin eşleştirilmesi7

3.2. Türkiye İhracatının Değerlendirilmesi

neticesinde de altı fasıllı ürün

kategorisine ait 5111 ürün çeşidinin 1238’i nihai mal 3177’si de ara malı olarak ayrılmıştır.

3.2.1. Ürün Kategorileri Toplam İhracatı

Bu çalışma, Türkiye’nin ihracat dinamiğini araştırmaktadır. Bu alanda Türkiye için yapılan

literatür araştırması, çalışmaların özellikle ihracat çeşitlenmesi8

7Birleşmiş Milletler İstatistik Bölümü (United Nations Statistic Division) Bkz:

ya da ihracat ile büyüme

http://unstats.un.org/unsd/default.htm 8Detaylı bilgi için bkz: Doğan ve Kaya (2011), Seymen (2009), Kösekahyaoğlu (2007), Küçükkiremitçi vd.

(2010), Özlale vd. (2011b).

12

arasındaki ilişkinin9

Türkiye ekonomisinin dış ticaret gelişiminin değerlendirilmesi, uygulama bulgularına

geçmeden önce, sonuçların bütünleşmesi bakımından önemli olmaktadır. Türkiye

ekonomisinde, ihracata dayalı büyüme modelinin benimsenmesi ile birlikte ihracat yapısında

önemli değişiklikler olmuştur

tespiti üzerine olduğunu göstermektedir. Buna ilaveten, bu çalışmalarda

kullanılan yöntemler de yoğunlaşma indeksi ya da zaman serisi kullanılarak yapılan

nedensellik testleri olarak literatüre dahil olmuşlardır. Bu çalışma ise, mikro düzeyde Türkiye

ihracatının yapısını hem yaygın ticaret hem de fiyat ve miktar olarak tanımlanan yoğun ticaret

olarak ayrıştırmakta ve literatüre önemli bir katkı sunmaktadır.

10. Bu durum, Türkiye’nin özellikle tarım ve sanayi dış

ticaretinin paylarındaki önemli değişim ile teyit edilmektedir. 1979-1989 döneminde GSMH

içinde tarımın sağladığı gelir %10.5 düzeyinde azalmış, sanayinin sağladığı gelir ise %6.7

düzeyinde artmıştır. Bulutay (2012), Türkiye’nin dış ticaretini etkileyen temel gelişim olarak

gösterdiği, uzmanlaşma eğilimi ve gelişmekte olan ülkelerin gelişmiş ülkelere sanayi malı

satma eğilimi, elde edilen sonuçlar ile paralellik göstermektedir. 1980 sonrası dönemde,

uygulamaya geçilen stratejilerle uyumlu olarak, Türkiye’nin dış ticaret hacmi hızla artmaya

başlamıştır. Bunun yanı sıra, Gümrük Birliği ile de önemli derecede dış ticaret serbestisi

sağlanmış ve dış ticaret artışı desteklenmiştir.11

1997-2008 dönemi için Türkiye ihracatının gelişimi Tablo 1 de gösterilmektedir. Buna

göre, Türkiye’nin 25 ülkeye ve 5 bölgeye olan ihracatının önemli derecede arttığı

görülmektedir. 1997 yılında ticaret yapılan ülke ve bölgeler ile yaklaşık 24 milyar dolar

ihracat yapılmakta iken, 2008 yılında bu toplam 125 milyar dolar düzeyine çıkmıştır. Söz

konusu ülke ve bölgelere Türkiye ihracatının yıllık ortalama %16 düzeyinde artış kaydettiği

görülmektedir. Bu dönemde, Türkiye’nin ihracat yaptığı ülkeler arasında en fazla artış Çin

ekonomisi ile yıllık %35 düzeyinde gerçekleşmiştir. Bu sonucun Çin’in son yıllarda elde ettiği

olağanüstü ekonomik büyüme ile uyumlu olduğu da söylenebilmektedir. Türkiye ihracatının

büyük bölümünün belirli ülkeler ile yapıldığı Tablo 1 de tespit edilmektedir. 1997 yılında en

büyük ihracat payına sahip Almanya (5.2 milyar dolar), 2008 yılında da en fazla paya (12.8

Bu çalışmada, uygulamaya dahil edilen 1997-

2008 döneminin, Türkiye’nin dış ticaret yapısının değiştiği ve dış ticaret serbestisinin

sağlandığı bir dönem olduğu da göz önünde bulundurulması gereken önemli bir husustur. Bu

uygulama dönemi, Türkiye için daha anlamlı ve tutarlı sonuçlar sunmaktadır.

9Detaylı bilgi için bkz: Çeviker ve Taş (2011), Değer (2010), Erdoğan (2006). 101980 sonrası reformlar için bkz: Küreselleşmenin Türkiye Ekonomisine Etkileri, TCMB, 2002. 111980 sonrasının ve Gümrük Birliği Anlaşmasının etkileri için bkz: Doğan ve Kaya (2011), Kösekahyaoğlu

(2007).

13

milyar dolar) sahip ülke konumundadır. Ayrıca Almanya’yı da, sırasıyla, İngiltere (8.1 milyar

dolar), İtalya (7.7 milyar dolar), Fransa (6.6 milyar dolar) ve Rusya (6.4 milyar dolar) takip

etmektedir.

Türkiye’nin, Avrupa Birliği’ne (AB) olan ihracatı, 1997 yılında 12.9 milyar dolar

büyüklüğe sahip iken, 2008 yılında 63.9 milyar dolara yükseldiği ve buna göre de AB’nin

Türkiye ile olan ithalatı neticesinde her iki dönemde de ilk sırada olduğu görülmektedir. Bu

sonuç ile uyumlu olarak; Bilici vd. (2010) çalışmasında, Türkiye’nin AB ülkeleri ile olan dış

ticaretinin her zaman önemli olduğu ve Gümrük Birliği anlaşması ile de önemlilik derecesinin

az da olsa arttığı sonucu ampirik uygulama neticesinde ortaya koyulmaktadır. Buna karşın,

Türkiye’nin AB’ye olan ihracatının yıllık artışının (%15.62) ortalama yıllık artış düzeyinin

(%16.12) altında kaldığını da belirtmek gerekmektedir. Oysaki Türkiye’nin AB dışındaki

ülkeler ile olan ihracat artışı yıllık %16.67 düzeyinde ortalama ihracat artışının üzerinde

gerçekleşmiştir. Tablo 1, aynı zamanda, Türkiye’nin dış ticaret ilişkisinde olduğu Euro

bölgesi ülkeleri ile olan ihracatının 2008 yılında 38 milyar dolar düzeyinde olduğunu ortaya

koymaktadır. 1997-2008 döneminde Türkiye’nin Euro bölgesi ülkeleri ile olan ihracatı yıllık

%13.73 artış sağlamış fakat bu artışın yıllık ihracat artış düzeyinin altında kaldığı

görülmektedir. Türkiye’nin aynı dönemde Euro bölgesi dışında kalan ülkeler ile olan toplam

ihracatı 86 milyar dolar seviyesinde gerçekleşmiştir. Bu sonuç, Euro bölgesine olan ihracat

payının hem toplam ihracat hem de AB’ye olan ihracat bakımından etkisinin nispeten daha az

kaldığını göstermektedir.

3.2.2. Nihai Mal ve Ara Mal Toplam İhracatı

Toplam ürün kategorileri açısından değerlendirilen ihracat yapısı, ürün kategorilerinin

nihai mal ve ara malı olarak ayrıştırılması ile de mikro düzeyde ihracatın seyri hakkında

bilgiler sunmaktadır. Tablo 1, Türkiye’nin ülke ve bölgelere ihraç ettiği toplam malları

göstermesinin yanı sıra, nihai mal ve ara malı için de 1997-2008 döneminde gerçekleşen

ihracat seyrini ortaya koymaktadır.

Bilici vd. (2010), 1980 sonrası gerçekleşen reform hareketlerinin Türkiye’nin dış ticaret

yapısını kademeli olarak değiştirdiğini ve buna bağlı olarak da tarım ürünleri ihracatı ve

imalat sanayi malları ithalatından, imalat sanayi ve ara malı ihracatına geçildiğini

belirtmektedir. Tablo 1’de 1997-2008 dönemi nihai mal ihracatının yıllık artış oranının %9.86

olduğu, ayrıca, ara malı ihracatının yıllık artış düzeyinin de %17.84 olduğu görülmektedir. Bu

sonuç, ara malı ihracatında oldukça önemli derecede artış yaşandığını, nihai mal ihracatında

14

ise nispeten daha düşük artış gerçekleştiğini ortaya koymaktadır. Ülke bazında

incelendiğinde, ara malı ihracatının en fazla arttığı ülkenin Çin (%38.12) olduğu, aynı

zamanda, nihai mal ihracatında da en fazla artış yaşanan ülkelerden birinin yine Çin (%22.25)

olduğu görülmektedir. Türkiye’nin Çin’e olan ihracatının bu denli artmasının temel nedenini

Çin ekonomisinin son yıllarda göstermiş olduğu yüksek performansın bir sonucu olduğunu da

belirtmek yerinde olacaktır. Türkiye’nin 1997-2008 döneminde ara malı ihracatında

gerçekleşen artışın, sırasıyla, İsviçre (%30.12), Bulgaristan (%28.67), Polonya (%28.66) ve

Romanya (25.81) ile olduğu görülmektedir. Nihai mal ihracatında ise ülkeler arası

farklılıkların olduğu görülmektedir. Buna göre, ilk sırada İspanya (%23.85) bulunmaktadır.

İspanya’nın yanı sıra en fazla nihai mal ihracatında artış, İsrail (%21.31) ve Yunanistan

(%21.01) ile gerçekleşmiştir. Türkiye’nin hem nihai mal hem de ara malı ihracatında en

büyük ortağının ise Almanya olduğunu belirtmek gerekmektedir. 1997 yılında yaklaşık 4

milyar dolar nihai mal ihracatının yanında 1 milyar dolar da ara malı ihracatı gerçekleşmiştir.

2008 yılına gelindiğinde ise, nihai mal ihracatı yaklaşık olarak 6 milyar dolar, ara malı

ihracatı ise 4.5 milyar dolar düzeyine çıkmıştır. Buna karşın, Almanya’nın Türkiye’nin

toplam nihai mal ihracatındaki etkisi 1997 yılında %30 civarında iken 2008 yılında %16

düzeyine düşmüştür. Ayrıca, 1997 yılında toplam ara malı ihracatının yaklaşık %10’unu

karşılayan Almanya, 2008 yılında %7 düzeyine gerilemiştir. Massell (1964) ihracat gelirleri

ile ihracatta yoğunlaşma arasında bir ilişki ortaya koymaktadır. İhracatta yoğunlaşmanın

artmasının ihracat gelirlerinde dalgalanmalara yol açabileceğini belirtmektedir. Türkiye’nin

en büyük ticari ortağı Almanya ile olan ihracatında yoğunlaşmanın azalması ihracat yapısının

olumlu yönde geliştiğine işaret etmektedir ve buna bağlı olarak da ihracat gelirlerinin

istikrarında olumlu yönde değişim beklenmektedir.

Türkiye’nin AB ile olan nihai mal ihracatı 1997 yılında yaklaşık 8 milyar dolar düzeyinde

iken, 2008 yılında 23 milyar dolara ulaştığı görülmektedir. Bu değişim miktarı yıllık %9.93

artış oranına tekabül etmekte ve nihai mal ihracatı yıllık artış düzeyinin (%9.86) çok az da

olsa üstünde bir performans göstermiştir. Buna karşın, ara malı ihracatında neredeyse iki

katına yakın bir yıllık artış kaydedilmiştir. 1997 yılında yaklaşık 4 milyar dolar ara malı

ihracatı olmasına karşın, 2008 yılında yaklaşık 23 milyar dolar ara malı ihracatı yapılmıştır.

Bu çerçevede, Türkiye’nin nihai mal ihracatının yaklaşık %65’i ve ara malı ihracatının da

yaklaşık %39’u AB ile yapılmakta ve bu sonuç da AB’yi Türkiye’nin en önemli ihracatçı

bölgesel ortağı yapmaktadır. Türkiye’nin Euro bölgesi ülkeleri ile olan ihracatının da AB ile

olan ticaret ilişkisinden çok farklı olduğunu söylemek mümkün değildir. 1997 yılında 6

15

milyar dolar nihai mal ihracatı gerçekleşirken, 2008 yılında 15 milyar dolar düzeyinde

gerçekleşmiştir. Ara malı ihracatı ise, yıllık %15.5 artış ile 3 milyar dolar düzeyinden 14

milyar düzeyine çıkmıştır. Nihai mal ihracatında yıllık %8 artış gerçekleşmesi ve ayrıca ara

malı ihracatında da %15.5 artış gerçekleşmesi diğer sonuçlar ile de paralellik göstermektedir.

Türkiye’nin hem nihai mal hem de ara malı olarak değerlendirilen ihracatı, geçmiş

çalışmaları destekler bir biçimde, ara malı artış hızının nihai mal artış hızına göre neredeyse

iki kat daha fazla gerçekleştiği ve Türkiye’nin ara malı ağırlıklı bir ihracat yapısına geçildiği

göstermektedir. Bunun yanı sıra, ihracat gelirlerinin istikrarı anlamında da ihracat yapısının

olumlu yol kat ettiği ve toplam ihracat içinde ülke bazında yoğunlaşmanın azaldığı tespit

edilmektedir. Türkiye ihracatının yapısı ile ilgili verilen bu bilgiler çerçevesinde, Türkiye

ihracatının mikro düzeyde yaygın ve yoğun ticaret olarak ayrıştırılması bölümün devamında

tartışılmaktadır ve Türkiye ihracatının yapısı her yönüyle ortaya koyulmaktadır.

3.3. Toplam İhracatın Yaygın ve Yoğun Ticaret Olarak Ayrıştırılması

Türkiye’nin ülke ve bölgelere olan ihracatını yaygın ve yoğun ticaret olarak ayrıştıran

ihracat büyüme oranlarını ayrıştırma yöntemine ilişkin sonuçlar Tablo 2a-2c’de

sunulmaktadır. Tablo 2a, Türkiye’nin 1997-2008 döneminde ülke ve bölgelere olan toplam

ihracatını yaygın ticaret ve aynı zamanda fiyat ve miktar olarak tanımlanan yoğun ticaret

olarak göstermektedir. Buna ilaveten, Tablo 2b ve 2c’de de aynı dönem için nihai mallar ve

ara malları ihracatı açıklanmaktadır.

Bu yöntem, hem yaygın ticaretin hem de fiyat ve miktar olarak ayrı bir şekilde hesaplanan

yoğun ticaretin toplam ihracat artışına olan katkısını ayrı bir şekilde tespit etmektedir. Bu

nedenle, her tabloda bu yönteme ilişkin sonuçlar üç ana kısımda sunulmaktadır. İlk dört sütun

1997-2008 dönemi için toplam ihracat (R), yaygın ticaret (EX), fiyat (P) ve miktar (Q)

değişim paylarını göstermektedir. Sonraki dört sütun 1997-2008 döneminde aynı değişkenler

için büyüme oranlarını göstermekte ve son üç sütun da yaygın ticaret [r(EX)], fiyat [r(p)] ve

miktar [r(Q)] değişkenlerinin toplam ihracat artışındaki net katkısını ortaya koymaktadır.12

1997-2008 döneminde Türkiye toplam ihracatının yıllık artışı %14.96 düzeyinde olduğu

görülmektedir. Bu artış oranının aksine yaygın ticaret yılık artışı %0.65 düzeyi ile oldukça

12 Tablo 1’de ülke ve bölge bazında Türkiye toplam ihracat değerleri ve bu değerlere ait yıllık değişim

oranları sunulmaktadır. Tablo 2a’da ülke, bölge ve toplam bazda yıllık ihracat büyüme oranlarının [g(R)] Tablo1’de sunulan ihracat değerlerine eşit olması gerekirken küçük bir sapma olduğu görülmektedir. Her iki tablo değeri arasındaki bu farklılık, miktar verisi olmayan ihracat akımlarının hesaplamalara dahil edilmemesi ve bazı veri kayıpları nedeniyle ortaya çıkmaktadır.

16

sınırlı kalmıştır. Oysaki fiyat bileşeninin yılık artış oranı %11.13 ve miktar artış oranı da

%3.18 düzeyinde gerçekleşmiştir. Buna göre, Türkiye’nin toplam ihracatının kaynağı yoğun

ticaret ile açıklanmakta ve ayrıca yoğun ticaretin de fiyat bazlı olduğu tespit edilmektedir. Bu

sonuçlar çerçevesinde, her bir bileşenin toplam ihracat artışına olan katkısı da sırasıyla fiyat

(%74.39), miktar (%21.24) ve yaygın ticaret (%4.37) olarak gerçekleşmiştir.

Ülke bazında toplam ihracat değerlerinin oldukça farklılık gösterdiği görülmektedir. Yıllık

fiyat artışının en fazla olduğu Cezayir, Rusya ve Lübnan’ın toplam ihracat artışı üzerindeki

etkisinin yüksek olduğu hiç şüphesiz ortadadır. Türkiye’nin Cezayir’e olan toplam

ihracatında, miktar bileşeninin yıllık %6.25 düşmesine karşın fiyat bileşeninin yıllık %18.09

artması, 1997-2008 döneminde ihracat yapısının önemli ölçüde değiştiğini ortaya

koymaktadır. Benzer şekilde, Rusya ve Lübnan’a geçekleşen ihracatta da fiyat bileşeni

sırasıyla %17.59 ve %16.31 düzeyinde yıllık artış göstermiştir. Türkiye’nin yıllık ihracat artış

düzeyinin en fazla olduğu Çin ile ve ihracat payının en fazla olduğu Almanya ile gerçekleşen

ihracatının kaynağı genel sonuçların aksine miktar artışı kaynaklı olduğu görülmektedir. Çin

ekonomisinin son yıllardaki hızlı büyümesine paralel olarak 1997-2008 döneminde yaklaşık

olarak yıllık %30 ihracatta artış sağlanmıştır. Bu ihracat artışının %3.32’si yaygın ticaret,

%96.68’i de yoğun ticaret nedeniyle gerçekleşmiştir. Yoğun ticaretin ise %64.83’ü miktar,

%31.85’i de fiyat ile açıklanmaktadır. Almanya ile olan ihracat değerleri de benzer sonuçlar

ortaya koymaktadır. Almanya ile gerçekleşen ihracatın %4.43’ü yaygın ticaret, geri kalan

%95.47’si yoğun ticaret ile açıklanmaktadır. Yoğun ticaret de %39.03 fiyat, %56.54

düzeyinde miktar nedeniyle gerçekleşmektedir.

Türkiye’nin bölgelere olan toplam ihracatında yoğun ticaret payının oldukça yüksek

olduğu görülmektedir. Euro bölgesi ile yaygın ticarette yıllık %1.05 artış sağlanırken ihracat

fiyatının %7.59 ihracat miktarında ise %4.28 artış gerçekleşmiştir. Euro bölgesi ile 1997-2008

döneminde yıllık %12.91 ihracat artışı gerçekleşmiş ve bu ihracat artışının %8.13’ü yaygın

ticaret, %58.75’i fiyat ve %33.12’si de miktar artışı ile açıklanmaktadır. Yaygın ticaret

artışının oldukça sınırlı kalmasının yanı sıra fiyat artışının da Türkiye’nin ortalama yıllık fiyat

artışına (%11.13) nazaran düşük kalması Euro bölgesi ile olan ihracat performansının düşük

kaldığını göstermektedir. Türkiye’nin AB bölgesi ile olan ihracatının da farklı olmadığı

görülmektedir. Türkiye’nin AB bölgesine olan yıllık yaygın ticaret artışı %0.23, fiyat artışı

%9.20 ve miktar artışı da %5.10 olarak gerçekleşmiştir. Buna ilaveten, AB bölgesi ile

gerçekleşen yıllık %14.52 ihracat artışının kaynağı da fiyat (%63.34) ile açıklanmaktadır.

Sonuç olarak, Türkiye’nin bölgelere olan ihracatının kaynağı önemli derecede fiyat ile

17

açıklanmaktadır. Bu durum ihracatı yapılan ürünler de kalite artışına işaret etmekte iken fiyat

artış düzeyinin ortalamanın altında kalması ve miktar artış düzeyinin de ortalama yıllık artışın

üzerinde olması ihracat yapısının uzun dönemde bozulacağını göstermektedir. Ayrıca yaygın

ticaretin oldukça düşük kalması ihraç edilen ürünlerin çeşitliliğinin sınırlı kaldığına işaret

etmekte ve ihracat gelirlerinin istikrarı açısından önemli bir problem olarak karşımıza

çıkmaktadır.

Türkiye’nin nihai mallar ihracatına ilişkin sonuçlar Tablo 2b’de gösterilmektedir. Buna

göre nihai mallar ihracatının kaynağı yoğun ticaret ile açıklanmaktadır. 1997-2008 döneminde

yıllık %0.37 yaygın ticaret, %2.52 fiyat ve %6.68 miktar artışı gerçekleşmiş ve toplam nihai

mal ihracatı da yıllık %9.57 artış göstermiştir. Bu çerçevede nihai mallar ihracatı artışının,

%3.85’i yaygın ticaret, %26.35’i fiyat ve %69.80’i de miktar artışı nedeniyle

gerçekleşmektedir. Bu hesaplamalar, miktar artışının ihracat artışı üzerindeki dominant

etkisini ortaya koymaktadır. Ülke bazında, özellikle, Türkiye’nin Macaristan (%133.25),

Danimarka (%103.06), Polonya (%91.76), Hollanda (%83.76) ve Almanya (%83.07) ile

gerçekleşen nihai mal ihracatının büyük bir kısmı miktar ile açıklanmaktadır. Bölgelere olan

nihai mal ihracatının artışı da büyük ölçüde miktar ile açıklanmaktadır. Euro bölgesi ile nihai

mal ihracatında miktar artışı ortalama yıllık artışın (%6.68) altında %5.88 düzeyinde

gerçekleşmiştir. Bunun yanı sıra, AB bölgesi ile olan nihai mal ihracatında da yıllık %7.51

miktar artışı kaydedilmiş ve ortalama yıllık artış düzeyinin üstünde bir performans

gösterilmiştir.

Türkiye’nin ara malları ihracatına ilişkin sonuçlar Tablo 2c’de gösterilmektedir. 1997-2008

döneminde Türkiye’nin ara malı ihracatında yıllık artış %16.37 düzeyinde gerçekleşmiştir. Bu

ihracat artışı ile birlikte yıllık yaygın ticaret artışı %0.26, fiyat %6.87 ve miktarda da %9.24

artış sağlanmıştır. Yaygın ticaret artışı ara malı ihracatı artışının %1.61’ini açıklayabilmekte

iken fiyat artışı %41.93’ünü miktar artışı da %56.46’sını açıklamaktadır. Bu sonuçlar

çerçevesinde miktar artışının ara malı ihracatının kaynağı olduğunu söylemek mümkündür ve

ayrıca fiyat artışının da önemli derecede ara malı ihracatı artışını açıkladığı görülmektedir.

Nihai mal ihracatında oldukça düşük kalan yaygın ticaret düzeyinin (%3.85) yanı sıra, ara

malı yaygın ticaretinde (%1.61) bu seviyenin bile altında kalınması ürün çeşitliliğinin

artırılması, ihracat gelirlerinin istikrarının sağlanması anlamında olumsuz bir tablo

sunmaktadır. Bölgelere olan ara malı ihracatının da ağırlıklı olarak miktar ve fiyat ile

açıklandığı görülmektedir. Yaygın ticarette ise gerçekleşen düşüş önemli bir ayrıntı olarak

karşımıza çıkmaktadır. Türkiye’nin Euro bölgesi ülkelerine olan ara malı yaygın ticaretinde

18

yıllık %0.37 düşüş gerçekleşmiştir. Fiyat düzeyi yıllık %6.83 ve miktar düzeyi de %7.81 artış

sağlamasına karşın her ikisi de ortalama yıllık artışın altında kalmıştır. AB ülkelerine olan ara

malı yaygın ticaretinde de yıllık %0.30 düşüş gerçekleşmiştir. Buna ilaveten, fiyat düzeyi

yaklaşık olarak ortalama yıllık artış kadar artmış miktar düzeyi ise yıllık %9.44 artış ile

ortalama yıllık artışın üzerinde kalmıştır. Buna göre, Türkiye’nin bölgelere olan ara malı

ihracatı yapısının olumlu bir performans içinde olduğunu söylemek mümkün değildir. Her iki

bölgeye olan ara malı yaygın ticareti oldukça düşük kalmaktadır. Ayrıca miktar düzeyinin ara

malı ihracatını açıklaması da uzun vadede sürdürülebilir bir ihracat artışı olamamaktadır. Bu

nedenle, hem nihai mal hem de ara malı ihracatında ürün çeşitliliğinin artırılması

gerekmektedir.

4. Sonuç

Türkiye ekonomisinde son otuz yılda gerçekleşen reformlar ile birlikte farklı büyüme

stratejilerinin benimsenmesi ihracat kompozisyonunu etkilemiş ve ihracatın yapısal olarak

süreç içinde değişmesine neden olmuştur. İhracat yapısında meydana gelen bu yapısal

değişim ile beraber bu süreçte Türkiye dış ticaretinde oldukça hızlı ihracat artışı sağlanmıştır.

Bu çalışmada, Türkiye ihracatında son yıllarda gerçekleşen hızlı artışın kaynağı tespit edilmiş

ve ihracatın içsel dinamiği ortaya koyulmuştur. İhracat artışının kaynağının tespiti için

Bingzhan (2011) çalışmasında geliştirilen ihracat oranları ayrıştırma yöntemi kullanılmıştır.

Bu yöntem, hem yaygın ticaretin hem de fiyat ve miktar olarak ayrı bir şekilde hesaplanan

yoğun ticaretin toplam ihracat artışına olan katkısını ayrı bir şekilde tespit etmesi nedeniyle

sonuçların daha anlamlı olmasını sağlamakta ve ihracat artışı kaynağını net bir şekilde ortaya

koymaktadır.

Türkiye’nin 1997-2008 döneminde 197 ülkeye olan ihracatı, altı fasıllı ürün kategorisine

ait 5111 farklı ürün çerçevesinde değerlendirilmiştir. Buna göre, ihracat artışı %96 düzeyinde

yoğun ticaret nedeniyle gerçekleştiği, yoğun ticaretin de %75’i fiyat %21’i de miktar ile

açıklandığı uygulamalar sonucunda tespit edilmiştir. Yaygın ticaret ise %4 düzeyinde oldukça

sınırlı kalmıştır. Toplam mallar için yapılan uygulamaların yanı sıra hem nihai mallar hem de

ara malları için de ihracat artışının kaynağı tespit edilmiştir. Her iki mal grubunda da yaygın

ticaret düzeyi azalırken yoğun ticaret düzeyi artmaktadır. Buna karşın, toplam mallarda

ihracat fiyatları ile açıklanan ihracat artışı, her iki mal grubunda da daha çok ihracat miktarı

ile açıklanmaktadır.

19

Dünyada yaşanan hızlı küreselleşme süreci ile birlikte gelişmekte olan ülkelerde imalat

sanayi ve ara malı ihracatına geçilmesi ara malı ihracatında yaşanan yıllık %18 artış ile teyit

edilmektedir. Buna ilaveten ihracat artışının kaynağının fiyat olması da ihraç edilen ürünlerde

katma değer artışına yani teknoloji yoğunluğunun artışına işaret etmektedir. Buna karşın,

nihai mallar ve ara mallarında ihracat miktar artışının ön planda olması ihraç edilen mallarda

teknoloji yoğunluğunun hala yetersiz olduğunu göstermektedir. Bu bağlamda, ülke bazında

değerlendirilen Türkiye ihracatı, geleneksel ticaret ortaklarının dışında Asya ve Ortadoğu

ülkeleri ile olan ticaretinin artırılmasını gerektirmektedir. Bu sayede oldukça sınırlı olan

yaygın ticarette de artış sağlanabilecektir.

İhracat artışı kaynağının yaygın ticaret ya da yoğun ticaret olması ekonomi için farklı

sonuçlar doğurmaktadır. Yaygın ticaret ya da yoğun ticaret ile açıklanan ülke ihracatının hem

ekonomik büyümeye hem de refah düzeyine olan etkisi hiç şüphesiz değişiklik

göstermektedir. Bu nedenle politika yapıcıların bu duruma uygun politikalar üretebilmesi için

öncelikle ihracat dinamiğinin tespit edilmesi gerekmektedir. Ticareti yapılan ürünlerde

çeşitliliğin artması sürdürülebilir ekonomik büyümeyi de beraberinde getirmektedir. Ürün

çeşitlenmesi ile birlikte sağlanan verimlilik artışı ve bireylerin gelir düzeyindeki artış yaygın

ticaretin önemini ortaya koymaktadır (Bulutay, 2012, s.60-61). Ayrıca ihracat artışının ürün

çeşitliliği ile sağlanması, refah düzeyinde de %10’dan daha fazla artış sağladığı yapılan

çalışmalarda ortaya koyulmuştur.13

13 Detaylı bilgi için bkz: Broda ve Weinstein (2004).

Hem ülke hem de ürün bazında çeşitlenme yapılması aynı

zamanda ihracat gelirlerinde de istikrarı sağlamaktadır. Bu çerçevede Türkiye’nin yaygın

ticaretinin oldukça düşük olması sürdürülebilir ihracat açısından ve dolayısıyla da ekonomik

büyüme açısından önemli bir problem olarak karşımıza çıkmaktadır. Bunun yanı sıra,

ihracatın kaynağının yoğun ticaret olması iki farklı durumu ortaya koymaktadır. Öncelikle,

Türkiye’nin fiyat bazlı ihracat artışına sahip olması ticareti yapılan ürünlerde katma değer

artışına işaret etmektedir. Fakat ara malı ve nihai mal ihracatının miktar artışı ile sağlanması

sürdürülebilir bir ihracat artışı için olumsuz bir tablo sunmaktadır ve ayrıca ihracat

fiyatlarındaki artışın da yetersiz olduğu sonucunu ortaya koymaktadır. İhracat fiyatlarının

artışının devamlılığı için teknolojik yenilikler, beşeri sermaye yatırımları ve aynı zamanda da

araştırma ve geliştirme faaliyetlerinin artırılması gerekliliği söz konusudur. Buna ilaveten

ihraç edilen mallarda gerçekleşen kalite artışı, aynı zamanda, dış ticarette rekabeti sağlayacak

ve ticaret hacmine pozitif katkı sağlayacaktır.

20

Bu sonuçlar çerçevesinde, Türkiye ihracatında hem ürün çeşitliliğinin artırılmasına yönelik

hem de ihraç edilen ürünlerde kalite artışının sağlanmasına yönelik politikalar üretilmesi

gerekliliği açıkça ortadadır. Bu bağlamda, beşeri sermaye ve AR-GE yatırımları

desteklenmeli ve özellikle teknoloji yoğun sektörlerin ihracat faaliyetleri artırılmalıdır. Bu

sayede, sürdürülebilir bir ihracat artışı ve beraberinde de ekonomik büyüme sağlanacaktır.

21

Ekler

Tablo A1: Ülkeler Listesi

Afganistan Endonezya Komorolar Saint Kitts ve Nevis A.B.D. Eritre Kongo Saint Lucia Almanya Ermenistan Kore Saint Vincent Andorra Estonya Kostarika Samoa Angola Etiyopya Kuveyt San Marino Antigua ve Barbuda Faroe Adaları Küba Sao Tome Principe Arjantin Fiji Laos Senegal Arnavutluk Fildişi Sahili Lesotho Seyşeller Aruba Filipinler Letonya Sırbistan Avustralya Finlandiya Liberya Sierra Leone Avusturya Fransa Libya Singapur Azerbaycan Fransa G. Bölgesi Litvanya Slovakya Bahamalar Fransız Polinezya Lübnan Slovenya Bahreyn Gabon Lüksemburg Solomon Adl. Bangladeş Gambiya Macaristan Somali Barbados Gana Madagaskar Sri Lanka Belarus Gine Makedonya Sudan Belçika Gine Bissau Malavi Surinam Belize Grenada Maldivler Suriye Benin Grönland Malezya Suudi Arabistan Bermuda Guatemala Mali Svaziland Bhutan Guyana Malta Şili B. Arap Emirlikleri Güney Afrika Mariana Adası Tacikistan Bolivya Gürcistan Marshall Adaları Tanzanya Bosna-Hersek Haiti Mauritius Tayland Botsvana Hırvatistan Meksika Togo Brezilya Hindistan Mısır Tonga Brunei Hollanda Moğolistan Trinidad ve Tobago Bulgaristan Honduras Moldova Tunus Burkina Faso Irak Moritanya Tuvalu Burma Iran Mozambik Türk ve Caicos Ad. Burundi Israil Namibia Türkiye Cape Verde Isveç Nepal Türkmenistan Cayman Adaları İngiltere Nijer Uganda Cebelitarık İrlanda Nijerya Ukrayna Cezayir İspanya Nikaragua Umman Cibuti İsviçre Norveç Uruguay Çad İtalya Orta Afrika Cum. Vanuatu Çek Cumhuriyeti İzlanda Özbekistan Venezuela Çin Jamaika Pakistan Vietnam Çin, Hong Kong Japonya Palau Yemen Çin, Makao Kamboçya Papua Yeni Gine Yeni Kaledonya Danimarka Kamerun Paraguay Yeni Zelanda Denmark Kanada Peru Yunanistan Doğu Timor Katar Polonya Zambia Dominik Kıbrıs Portekiz Zimbabve Dominik Cum. Kırgızistan Romanya Ekvator Ginesi Kiribati Ruanda El Salvador Kolombiya Rusya Federasyonu

22

Tablo A2. Avrupa Birliği ve Euro Bölgesi Tarihsel Süreci AB-6 (1957) Belçika, Fransa, Almanya, Italya, Lüksemburg, Hollanda AB-9 (1973) Danimarka, İrlanda, İngiltere AB-10 (1981) Yunanistan AB-12 (1986) Portekiz, İspanya AB-15 (1995) Avusturya, Finlandiya, İsveç AB-25 (2004) Çek Cumhuriyeti, Kıbrıs, Estonya, Letonya, Litvanya, Macaristan,

Malta, Polonya, Slovenya, Slovakya AB-27 (2007) Bulgaristan, Romanya EURO-11(1999) Avusturya, Belçika, Finlandiya, Fransa, Almanya, İrlanda, Italya,

Lüksemburg, Hollanda, Portekiz, İspanya EURO-12(2001) Yunanistan EURO-13(2007) Slovenya EURO-15(2008) Kıbrıs, Malta EURO-16(2009) Slovakya EURO-17(2011) Estonya

Kaynak: Avrupa Merkez Bankası internet adresi: http://www.ecb.int/Euro/html/index.en.html. Avrupa Birliği Resmi İnternet Adresi: http://Europa.eu/index_en.htm.

23

Tablo A3. Geniş Ekonomik Grupların Sınıflandırılması (BEC)

Ürün Kategorileri Son Kullanım Sınıflandırması

1. Yiyecek Kategorisi 11. İşlenmemiş 111. Esası yiyecek ve içecek olan işlenmemiş

hammaddeler Ara Mallar

112. Esası yiyecek ve içecek olan işlenmemiş tüketim malları

Tüketim Malları

12. İşlenmiş 121. Esası yiyecek ve içecek olan işlenmiş

hammaddeler Ara Mallar

122. Esası yiyecek ve içecek olan işlenmiş tüketim malları

Tüketim Malları

2. Başka yerde belirtilmeyen sanayi hammaddeler 21. İşlenmemiş Ara Mallar 22. İşlenmiş Ara Mallar

3. Yakıt ve Yağlar 31. İşlenmemiş Ara Mallar 32. İşlenmiş Ara Mallar 321. Motor benzini ve diğer hafif yağlar Sınıflandırılmamış 322. İşlem görmüş diğer yakıt ve yağlar Ara Mallar

4. Yatırım malları (Taşımacılık araçları hariç), aksam ve parçalar

41. Yatırım malları (Taşımacılık araçları hariç) Yatırım Malları 42. Yatırım mallarının aksam ve parçaları Ara Mallar 5. Taşımacılık aksam ve parçaları

51. Binek otomobiller Sınıflandırılmamış 52. Diğer 521.Sanayi ile ilgili Yatırım Malları 522. Sanayi ile ilgili olmayan Tüketim Malları 53. Parça ve Aksesuarlar Ara Mallar

6. Tüketim Malları 61. Dayanıklı tüketim malları Tüketim Malları 62. Yarı dayanıklı tüketim malları Tüketim Malları 63 Dayanıksız tüketim malları Tüketim Malları

7. Başka yerde belirtilmeyen diğer mallar Sınıflandırılmamış

24

Tablo 1. Türkiye İhracatının Değişim Oranları, 1997-2008, (Milyon Dolar) Ülkeler

Toplam Mallar Nihai Mallar Ara Malları 1997 2008 Değişim Oranı

(Yıllık) 1997 2008 Değişim Oranı

(Yıllık) 1997 2008 Değişim Oranı

(Yıllık) Cezayir 315 1,613 15.99 81 423 16.23 211 855 13.58 Avusturya 296 978 11.49 192 381 6.44 95 363 12.99 Bulgaristan 175 2,133 25.51 89 479 16.55 81 1,293 28.67 Çin 44 1,217 35.13 5 44 22.25 32 1,116 38.12 Çek Cumh. 83 700 21.40 53 241 14.73 27 225 21.36 Danimarka 170 953 16.96 117 612 16.22 47 139 10.38 Fransa 1,151 6,610 17.22 759 2,166 10.00 325 1,702 16.23 Almanya 5,248 12,860 8.49 4,022 5,956 3.63 1,046 4,576 14.35 Yunanistan 291 2,424 21.26 88 715 21.01 184 1,157 18.20 Macaristan 134 684 15.98 98 203 6.79 34 302 22.04 İrlanda 87 664 20.30 33 154 14.96 52 282 16.65 İsrail 387 1,926 15.71 62 520 21.31 313 1,006 11.21 İtalya 1,349 7,737 17.20 415 1,963 15.18 790 2,976 12.82 Lübnan 195 662 11.75 79 150 5.98 108 307 10.00 Malta 56 943 29.34 5 20 13.53 20 28 3.31 Hollanda 770 3,104 13.51 561 1,573 9.82 188 985 16.27 Polonya 255 1,579 18.04 195 477 8.48 51 822 28.66 Romanya 358 3,984 24.49 161 807 15.81 176 2,199 25.81 Rusya Fed. 2,056 6,455 10.96 1,474 1,803 1.85 449 2,877 18.39 Singapur 366 792 7.28 9 20 7.05 349 251 -2.95 İspanya 421 4,000 22.71 154 1,624 23.85 241 1,345 16.92 İsveç 145 908 18.15 108 448 13.84 35 308 21.80 İsviçre 312 2,859 22.30 175 350 6.49 131 2,379 30.12 İngiltere 1,497 8,140 16.64 877 3,616 13.75 586 2,471 13.97 A.B.D. 1,986 4,190 7.03 1,013 1,310 2.37 876 2,281 9.09 Euro-11 9,463 38,978 13.73 6,198 14,636 8.13 2,805 13,642 15.47 H-Euro-11 14,714 86,165 17.43 6,732 21,745 11.25 6,942 45,662 18.68 AB-27 12,962 63,998 15.62 8,131 23,044 9.93 4,183 23,398 16.94 H-AB-27 11,215 61,146 16.67 4,799 13,338 9.74 5,564 35,906 18.47 Dünya 24,177 125,143 16.12 12,929 36,382 9.86 9,747 59,304 17.84 NOT: Türkiye’nin ülke ve bölgelere yıllık ihracat değişimi gösterilmektedir. Nihai mal ve ara malı hesaplamalarında bazı ürün kategorilerinin (321, 51 ve 7) hesaplama dışında tutulması

nedeniyle ara malı ve nihai mal toplamı toplam ihracata eşit olmamaktadır.

25

Tablo 2a. Türkiye İhracatı Büyüme Oranlarının Ayrıştırılması, Toplam Mallar, 1997-2008 Ülkeler R EX P Q g(R) g(EX) g(P) g(Q) r(EX) r(P) r(Q) Cezayir 4.49 1.22 7.31 0.50 13.66 1.81 18.09 -6.25 13.28 132.46 -45.75 Avusturya 3.56 1.36 2.07 1.26 11.55 2.82 6.64 2.09 24.43 57.46 18.12

Bulgaristan 20.49 1.35 2.45 6.20 27.46 2.73 8.14 16.59 9.95 29.63 60.42 Çin 29.53 1.12 2.94 8.98 30.78 1.02 9.80 19.95 3.32 31.85 64.83 Çek Cmh. 11.34 3.17 1.17 3.06 22.08 10.49 1.41 10.17 47.52 6.39 46.09 Danimarka 8.07 1.76 0.78 5.92 18.98 5.12 -2.30 16.16 26.96 -12.12 85.15 Fransa 5.83 1.34 2.81 1.54 16.03 2.68 9.40 3.95 16.72 58.66 24.62 Almanya 2.37 1.04 1.40 1.63 7.84 0.35 3.06 4.43 4.43 39.03 56.54

Yunanistan 8.51 1.40 2.77 2.20 19.47 3.03 9.26 7.18 15.58 47.55 36.87 Macaristan 6.67 2.13 0.80 3.94 17.26 6.86 -2.07 12.47 39.73 -12.01 72.28 İrlanda 6.03 1.49 4.42 0.91 16.34 3.65 13.52 -0.82 22.31 82.72 -5.03 İsrail 26.07 7.37 2.92 1.21 29.64 18.15 9.75 1.74 61.24 32.88 5.89 İtalya 6.50 1.52 2.72 1.58 17.01 3.79 9.09 4.14 22.25 53.40 24.35 Lübnan 4.58 1.25 6.02 0.61 13.84 2.03 16.31 -4.51 14.70 117.91 -32.60 Malta 13.81 5.05 2.31 1.18 23.86 14.72 7.63 1.52 61.67 31.97 6.37 Hollanda 4.30 1.33 1.40 2.31 13.25 2.56 3.09 7.60 19.35 23.31 57.34 Polonya 9.87 1.46 1.86 3.62 20.82 3.47 5.64 11.71 16.66 27.11 56.23 Romanya 23.53 1.23 3.79 5.05 28.71 1.89 12.11 14.72 6.57 42.17 51.26 Rusya Fed. 5.44 1.06 6.92 0.74 15.40 0.57 17.59 -2.76 3.70 114.23 -17.93 Singapur 2.76 3.90 2.43 0.29 9.21 12.38 8.08 -11.24 134.36 87.67 -122.03 İspanya 9.52 1.36 2.59 2.71 20.48 2.77 8.64 9.07 13.51 42.20 44.29 İsveç 6.16 1.55 1.67 2.37 16.53 4.01 4.67 7.85 24.27 28.24 47.49 İsviçre 2.56 1.23 1.69 1.23 8.56 1.91 4.75 1.89 22.35 55.55 22.10 İngiltere 5.37 1.11 2.55 1.90 15.28 0.94 8.52 5.82 6.13 55.80 38.07 A.B.D. 2.26 1.31 1.32 1.30 7.40 2.48 2.50 2.42 33.56 33.76 32.68 Euro-11 4.14 1.12 2.30 1.60 12.91 1.05 7.59 4.28 8.13 58.75 33.12 H-Euro-11 5.83 1.10 3.83 1.38 16.02 0.89 12.20 2.93 5.57 76.15 18.27 AB-27 4.94 1.03 2.75 1.75 14.52 0.23 9.20 5.10 1.56 63.34 35.10 H-AB-27 5.47 1.14 3.88 1.24 15.45 1.17 12.33 1.96 7.56 79.78 12.66 Dünya 5.18 1.07 3.40 1.42 14.96 0.65 11.13 3.18 4.37 74.39 21.24 Not: R, Denklem 1 ile hesaplanan ihracat oranını göstermektedir. EX, Denklem 2 ile hesaplanan yaygın ticaret değerini, P ve Q da sırasıyla Denklem 3 ile hesaplanan fiyat ve miktar bileşeni

değerlerini göstermektedir. Bu değişkenlere ait yıllık büyüme oranları g(R), g(EX), g(P) ve g(Q) ile gösterilmektedir. Her değişkenin yıllık büyüme oranı Denklem 6a ile hesaplanmıştır. Ayrıca yaygın ticaret, fiyat ve miktar bileşenlerinin ihracat artışına katkısı da Denklem 7a-7c ile hesaplanmıştır.

26

Tablo 2b. Türkiye İhracatı Büyüme Oranlarının Ayrıştırılması, Nihai Mallar, 1997-2008 Ülkeler R EX P Q g(R) g(EX) g(P) g(Q) r(EX) r(P) r(Q) Cezayir 4.39 1.24 2.37 1.49 13.44 1.99 7.83 3.62 14.81 58.26 26.94 Avusturya 2.04 1.11 1.05 1.75 6.46 0.95 0.40 5.10 14.77 6.26 78.97

Bulgaristan 14.54 1.31 1.50 7.40 24.33 2.43 3.71 18.19 10.01 15.24 74.76 Çin 9.44 2.47 1.67 2.29 20.41 8.23 4.64 7.54 40.31 22.74 36.95

Çek Cumh. 5.55 1.59 1.11 3.13 15.58 4.22 0.97 10.38 27.11 6.25 66.64 Danimarka 8.53 1.45 0.65 9.11 19.49 3.37 -3.97 20.08 17.31 -20.37 103.06 Fransa 2.97 1.02 1.56 1.87 9.90 0.17 4.06 5.68 1.73 40.97 57.30 Almanya 1.52 1.01 1.06 1.42 3.80 0.08 0.57 3.16 2.08 14.86 83.07

Yunanistan 8.28 0.99 3.10 2.70 19.21 -0.09 10.29 9.01 -0.49 53.57 46.91 Macaristan 2.55 1.28 0.57 3.48 8.52 2.23 -5.06 11.35 26.18 -59.43 133.25 İrlanda 5.84 1.71 4.35 0.79 16.04 4.87 13.36 -2.19 30.38 83.28 -13.66 İsrail 191.05 12.34 7.10 2.18 47.75 22.84 17.82 7.08 47.84 37.32 14.84 İtalya 5.66 0.97 1.98 2.94 15.76 -0.27 6.23 9.80 -1.71 39.50 62.21 Lübnan 1.93 1.12 5.86 0.29 5.96 1.00 16.07 -11.12 16.86 269.70 -186.56 Malta 6.56 2.39 1.71 1.61 17.10 7.91 4.87 4.32 46.27 28.48 25.25 Hollanda 3.11 1.13 1.07 2.59 10.31 1.09 0.58 8.64 10.56 5.67 83.76 Polonya 4.56 1.31 0.86 4.03 13.80 2.48 -1.34 12.66 17.99 -9.75 91.76 Romanya 14.95 1.26 2.59 4.59 24.59 2.10 8.64 13.85 8.54 35.13 56.33 Rusya Fed. 2.57 1.09 2.08 1.13 8.57 0.78 6.65 1.15 9.04 77.58 13.38 Singapur 3.63 3.72 1.29 0.76 11.73 11.94 2.29 -2.50 101.79 19.52 -21.31 İspanya 11.08 0.96 2.58 4.49 21.86 -0.41 8.62 13.65 -1.87 39.44 62.43 İsveç 4.23 1.07 1.25 3.16 13.12 0.65 2.02 10.46 4.94 15.36 79.70 İsviçre 2.03 1.04 1.23 1.60 6.44 0.32 1.85 4.27 5.00 28.68 66.32 İngiltere 4.15 1.01 1.70 2.42 12.94 0.09 4.81 8.04 0.70 37.17 62.13 A.B.D. 1.47 1.31 0.88 1.27 3.53 2.47 -1.13 2.19 69.88 -32.02 62.14 Euro-11 2.40 1.02 1.23 1.91 7.97 0.18 1.91 5.88 2.22 24.01 73.76 H-Euro-11 3.22 1.05 1.44 2.13 10.63 0.45 3.32 6.86 4.20 31.22 64.58 AB-27 2.87 1.02 1.23 2.28 9.58 0.17 1.91 7.51 1.78 19.91 78.31 H-AB-27 2.77 1.08 1.52 1.69 9.26 0.67 3.80 4.79 7.19 41.03 51.77 Dünya 2.87 1.04 1.32 2.09 9.57 0.37 2.52 6.68 3.85 26.35 69.80 Not: R, Denklem 1 ile hesaplanan ihracat oranını göstermektedir. EX, Denklem 2 ile hesaplanan yaygın ticaret değerini, P ve Q da sırasıyla Denklem 3 ile hesaplanan fiyat ve miktar bileşeni

değerlerini göstermektedir. Bu değişkenlere ait yıllık büyüme oranları g(R), g(EX), g(P) ve g(Q) ile gösterilmektedir. Her değişkenin yıllık büyüme oranı Denklem 6a ile hesaplanmıştır. Ayrıca yaygın ticaret, fiyat ve miktar bileşenlerinin ihracat artışına katkısı da Denklem 7a-7c ile hesaplanmıştır.

27

Tablo 2c. Türkiye İhracatı Büyüme Oranlarının Ayrıştırılması, Ara Malları, 1997-2008 Ülkeler R EX P Q g(R) g(EX) g(P) g(Q) r(EX) r(P) r(Q) Cezayir 3.17 1.26 1.90 1.33 10.49 2.09 5.82 2.58 19.90 55.51 24.59 Avusturya 5.39 1.21 3.12 1.43 15.31 1.70 10.35 3.26 11.11 67.61 21.27

Bulgaristan 19.67 1.34 1.62 9.04 27.08 2.69 4.38 20.02 9.93 16.17 73.90 Çin 33.57 1.05 3.23 9.92 31.94 0.41 10.67 20.86 1.29 33.40 65.31

Çek Cumh. 12.79 3.17 1.50 2.70 23.17 10.47 3.67 9.03 45.21 15.83 38.96 Danimarka 3.89 3.12 2.35 0.53 12.35 10.34 7.76 -5.75 83.72 62.85 -46.57 Fransa 5.10 0.97 2.00 2.62 14.82 -0.24 6.32 8.74 -1.65 42.67 58.99 Almanya 4.35 0.88 2.16 2.28 13.36 -1.12 6.99 7.50 -8.39 52.28 56.10

Yunanistan 6.18 1.29 2.30 2.09 16.56 2.28 7.59 6.68 13.79 45.83 40.37 Macaristan 15.46 2.14 1.68 4.31 24.89 6.91 4.69 13.29 27.76 18.85 53.39 İrlanda 4.14 1.14 2.78 1.31 12.91 1.17 9.30 2.44 9.04 72.04 18.93 İsrail 13.04 4.31 2.71 1.12 23.34 13.28 9.06 1.01 56.87 38.82 4.31 İtalya 3.92 1.06 2.09 1.76 12.43 0.56 6.71 5.16 4.54 53.97 41.49 Lübnan 4.70 0.65 2.37 3.07 14.07 -3.95 7.83 10.20 -28.10 55.61 72.49 Malta 1.60 0.63 2.34 1.08 4.30 -4.13 7.73 0.70 -96.19 179.85 16.34 Hollanda 5.36 1.28 1.98 2.12 15.26 2.22 6.22 6.82 14.58 40.74 44.68 Polonya 15.80 1.65 1.90 5.03 25.09 4.56 5.85 14.68 18.18 23.31 58.51 Romanya 23.28 1.46 1.38 11.51 28.61 3.45 2.95 22.21 12.07 10.30 77.63 Rusya Fed. 8.02 1.03 1.85 4.20 18.93 0.28 5.61 13.04 1.46 29.65 68.89 Singapur 0.83 1.18 2.44 0.29 -1.70 1.50 8.12 -11.32 -88.46 -477.37 665.83 İspanya 5.46 1.31 2.13 1.95 15.43 2.48 6.88 6.07 16.06 44.58 39.35 İsveç 8.75 2.45 3.30 1.08 19.72 8.15 10.85 0.72 41.34 55.03 3.63 İsviçre 2.23 1.06 2.70 0.78 7.28 0.53 9.03 -2.29 7.31 124.11 -31.42 İngiltere 4.12 1.09 2.25 1.68 12.88 0.80 7.38 4.70 6.17 57.33 36.50 A.B.D. 2.42 0.98 1.74 1.42 8.02 -0.17 5.03 3.16 -2.14 62.77 39.37 Euro-11 4.80 0.96 2.12 2.36 14.27 -0.37 6.83 7.81 -2.60 47.87 54.73 H-Euro-11 6.58 1.06 2.14 2.90 17.13 0.54 6.91 9.67 3.14 40.37 56.49 AB-27 5.53 0.97 2.02 2.82 15.55 -0.30 6.41 9.44 -1.90 41.22 60.68 H-AB-27 6.57 1.09 2.17 2.77 17.11 0.79 7.05 9.28 4.61 41.17 54.22 Dünya 6.06 1.03 2.13 2.76 16.37 0.26 6.87 9.24 1.61 41.93 56.46 Not: R, Denklem 1 ile hesaplanan ihracat oranını göstermektedir. EX, Denklem 2 ile hesaplanan yaygın ticaret değerini, P ve Q da sırasıyla Denklem 3 ile hesaplanan fiyat ve miktar

bileşeni değerlerini göstermektedir. Bu değişkenlere ait yıllık büyüme oranları g(R), g(EX), g(P) ve g(Q) ile gösterilmektedir. Her değişkenin yıllık büyüme oranı Denklem 6a ile hesaplanmıştır. Ayrıca yaygın ticaret, fiyat ve miktar bileşenlerinin ihracat artışına katkısı da Denklem 7a-7c ile hesaplanmıştır.

28

Kaynaklar

Álvarez, R., Claro, S., (2007), “On the Sources of China’s Export Growth,” Central Bank

of Chile Working Papers, No. 426.

Amiti, M., Freund, C., (2008), “An Anatomy of China’s Trade Growth,” World Bank

Policy Research Working Paper No. 4628.

Amurgo-Pacheco, A., Pierola, M. D., (2008), “Patterns of Export Diversification in

Developing Countries,” World Bank Policy Research Working Paper No. 4473.

Armington, P. S., (1969), “A Theory of Demand for Products Distinguished by Place of

Production,” IMF Staff Papers, 16 (1), s. 159-178.

Bernard, A. B., Redding, S. J., Schott, P. K., (2006), “Multi-Product Firms and Trade

Liberalization,” NBER Working Papers No. 12782.

Bernard, A. B, Jensen, J. B, Redding, S. J., Schott, P. K., (2009), “The Margins of US

Trade,” American Economic Review: Papers and Proceedings, 99 (2), s. 487-493.

Berthelon, M., (2011), “Chilean Export Performance: The Role of Intensive and Extensive

Margin,” Central Bank of Chile Working Papers, No. 615.

Berthou, A., Fontagne, L., (2008), “The Euro and The Intensive and Extensive Margins of

Trade: Evidence from French Firm Level Data,” CEPII Working Papers No. 06.

Besedes, T., Prusa, T. J., (2010), “The Role of Extensive and Intensive Margins and Export

Growth,” Journal of Development Economics, 96 (2), s. 371-379.

Bilici, Ö., Erdil, E., Yetkiner, İ.H., (2010), “Türkiye’nin Dış Ticaret Akımında AB’nin

Belirleyici Rolü: Bir Çekim Modeli Yaklaşımı,” Subaşat, T., Yetkiner, H., der., içinde

Küresel Kriz Çerçevesinde Türkiye’nin Cari Açık Sorunsalı, Vol.1, Ankara: Efil Yayınevi, s.

176-198.

Bingzhan, S., (2011), “Extensive Margin, Quantity and Price in China’s Export Growth,”

China Economic Review, 22 (2), s. 233-243.

Broda, C., Weinstein, D. E., (2004), “Variety Growth and World Welfare,” American

Economic Review, 94(2), s. 139-144.

29

Bulutay, T., (2012), “Türkiye Ekonomisinde Uluslararası Ticaret ve Döviz Piyasalarında

1980 Sonrası Gelişmelerin Temel Nitelikleri,” Türkiye Ekonomi Kurumu Tartışma Metni,

No.54.

Çeviker, A., Taş, İ., (2011), “Türkiye’de İhracat Çeşitlendirmesi ve Büyüme İlişkisi,”

Ekonomi Bilimler Dergisi, 3(2), s. 1-10.

Değer, M.K., (2010), “İhracatta Ürün Çeşitliliği ve Ekonomik Büyüme: Türkiye Deneyimi

(1980-2006),” Atatürk Üniversitesi İİBF Dergisi, No.24, s. 259-282.

Doğan, S., Kaya, S.S., (2011), “Gümrük Birliği Sonrasında (1996-2009) Türkiye’nin

Avrupa Birliği ile Dış Ticaretinin Ülke ve Fasıl Bazlı Yoğunlaşma Analizi,” Ekonometri ve

İstatistik, No.14, s. 1-18.

Dutt, P., Mihov, I., Van Zandt, T., (2011), “Does WTO Matter for The Extensive and

Intensive Margins of Trade?,” INSEAD Working Papers No. 011/47/EPS.

Eaton, J., Eslava, M., Kugler, M., Tybout, J., (2007), “The Margins of Entry into Export

Markets: Evidence from Colombia. NBER Working paper, No. 13531.

Erdoğan, S., (2006), “Türkiye’nin İhracat Yapısındaki Değişme ve Büyüme İlişkisi:

Koentegrasyon ve Nedensellik Testi Uygulaması,” Selçuk Üniversitesi Karaman İİBF

Dergisi, No. 10, s. 30-39.

Evenett, S. and Venables, A., (2002), “Export Growth in Developing Countries: Market

Entry and Bilateral Trade Flows, University of Bern Working Papers, Mimeo.

Falvey, R. E., Kierzkowski, H., (1987), “Product Quality, Intra-Industry Trade and

Imperfect Competition,” Protection and Competition in International Trade, Oxford, Basil

Blackwell, s. 143-161.

Felbermayr, G. J., Kohler, W., (2006), “Exploring The Intensive and Extensive Margins of

World Trade,” Review of World Economics, 142 (4), s. 642-674.

Flam, H., Helpman, E., (1987), “Vertical Product Differentiation and North-South Trade,”

American Economic Review, 77 (5), s. 810-822.

Helpman, E., Melitz, M., Rubinstein, Y., (2008), “Estimating Trade Flows: Trading

Partners and Trading Volumes,” The Quarterly Journal of Economics, 123 (2), s. 441-487.

30

Hummels, D., Klenow, P. J., (2005), “The Variety and Quality of A Nation’s Exports,”

American Economic Review, 95(3), s. 704-723.

Kösekahyaoğlu, L., (2007), “Türkiye Dış Ticaretinde Ürün ve Ülke Bazında Yoğunlaşma:

1980-2005 Dönemi Üzerine Karşılaştırmalı Bir Analiz,” I.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi

Dergisi, No.36, s. 15-34.

Krugman, P. R., (1979), “Increasing Returns, Monopolistic Competition, and International

Trade,” Journal of International Economics, 9 (4), s. 469-479.

Krugman, P. R., (1980), “Scale Economies, Product Differentiation, and The Pattern of

Trade,” American Economic Review, 70 (5), s. 950-959.

Krugman, P. R., (1981), “Intraindustry Specialization and The Gains from Trade,” Journal

of Political Economy, 89 (5), s. 959-973.

Küçükkiremitçi, O., Karaca, M. E., Eşiyok, B. A., (2010), “Türkiye’nin İhracatında Öne

Çıkan Sektörlerde Temel Pazar Ülkeler, Rakipler ve Rekabet Gücü,” Ekonomik ve Sosyal

Araştırmalar Müdürlüğü, GA/01-01-10, s. 1-42.

Lawless, M., (2010), “Deconstructing Gravity: Trade Costs and Extensive and Intensive

Margins,” Canadian Journal of Economics, 43 (4), s. 1149-1172.

Massel, B. F., (1964), “Export Concentration and Fluctuations in Export Earnings: A

Cross-Section Analysis,” American Economic Review, 54(2), s. 47-63.

Melitz, M. J., (2003), “The Impact of Trade on Intra-Industry Reallocations and Aggregate

Industry Productivity,” Econometrica, 71(6), s. 1695-1725.

Özlale, Ü., Cunedioğlu, H.E., (2011), “Türkiye’nin İhracat Performansı 2: Sektörel Bazda

Çeşitlilik, Rekabetçilik ve Adaptasyon,” Türkiye Ekonomi Politikaları Araştırma Vakfı,

No.37, s. 1-6.

Schott, P. K., (2004), “Across-Product Versus Within-Product Specialization in

International Trade,” The Quarterly Journal of Economics, 119 (2), s. 647-678.

Seymen, D., (2009), “Gümrük Birliği, Türkiye’nin Avrupa Birliği ile Ticaretinde Ülke

Yoğunlaşmasını Değiştirdi mi?,” Süleyman Demirel Üniversitesi İİBF Dergisi, 14(1), s. 199-

220.

31

Yoshida, Y., (2011), “An Empirical Examination of Export Variety: Regional

Heterogeneity within a Nation,” The World Economy, 34 (4), s. 602-622.