TRẬTTỰTHẾGIỚI

Tácgiả:Kissinger

Dịchgiả:PhạmTháiSơn

Hiệuđính:VõMinhTuấn

Alphabookspháthành

NXBThếGiới6/2016

—★—

ebook©vctvegroup

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

MụcLục

BỨCTRANHĐỊACHÍNHTRỊTHẾGIỚIVÀCHÂUÁQUACÁINHÌNCỦAKISSINGERGiớithiệu

TÍNHĐADẠNGCỦATRẬTTỰTHẾGIỚIChương1

CHIẾNTRANHBAMƯƠINĂM:TÍNHCHÍNHDANHLÀGÌ?HÒAƯỚCWESTPHALIASỰVẬNHÀNHCỦAHỆTHỐNGTHEOHÒAƯỚCWESTPHALIACÁCHMẠNGPHÁPVÀHẬUQUẢCỦANÓ

Chương2BÍẨNNƯỚCNGAHỘINGHỊTHÀNHVIENNATIỀNĐỀCỦATRẬTTỰQUỐCTẾMETTERNICHVÀBISMARCKTÌNHTRẠNGTIẾNTHOÁILƯỠNGNANCỦACÂNBẰNGQUYỀNLỰCTÍNHCHÍNHDANHVÀQUYỀNLỰCGIỮACÁCTHẾCHIẾNTRẬTTỰCHÂUÂUTHỜIHẬUCHIẾNTƯƠNGLAICỦACHÂUÂU

Chương3TRẬTTỰTHẾGIỚIHỒIGIÁOĐẾQUỐCOTTOMAN:CONBỆNHCỦACHÂUÂUHỆTHỐNGTHEOHÒAƯỚCWESTPHALIAVÀTHẾGIỚIHỒIGIÁOHỒIGIÁO:THỦYTRIỀUCÁCHMẠNG–HAILÝGIẢITRIẾTHỌCMÙAXUÂNẢ-RẬPVÀBIẾNĐỘNGSYRIAVẤNĐỀPALESTINEVÀTRẬTTỰQUỐCTẾẢ-RẬPSAUDISỰSUYTÀNCỦAQUỐCGIA?

Chương4TRUYỀNTHỐNGQUẢNLÝNHÀNƯỚCCỦAIRANCUỘCCÁCHMẠNGKHOMEINIPHỔBIẾNVŨKHÍHẠTNHÂNVÀIRANTẦMNHÌNVÀTHỰCTẾ

Chương5CHÂUÁVÀCHÂUÂU:CÁCKHÁINIỆMKHÁCNHAUVỀCÂNBẰNGQUYỀNLỰCNHẬTBẢNẤNĐỘTRẬTTỰKHUVỰCÁCHÂULÀGÌ?

Chương6TRUNGQUỐCVÀTRẬTTỰQUỐCTẾỞCHÂUÁTRUNGQUỐCVÀTRẬTTỰTHẾGIỚIVIỄNCẢNHDÀIHẠN

Chương7NƯỚCMỸTRÊNVŨĐÀITHẾGIỚITHEODOREROOSEVELT:MỸ-MỘTCƯỜNGQUỐCTHẾGIỚIWOODROWWILSON:MỸ-LƯƠNGTÂMTHẾGIỚIFRANKLINROOSEVELTVÀTRẬTTỰTHẾGIỚIMỚI

Chương8KHỞIĐẦUCỦACHIẾNTRANHLẠNHCHIẾNLƯỢCTRONGTRẬTTỰCHIẾNTRANHLẠNHCHIẾNTRANHTRIỀUTIÊNVIỆTNAMVÀSỰTANVỠĐỒNGTHUẬNQUỐCGIARICHARDNIXONVÀTRẬTTỰQUỐCTẾRONALDREAGANVÀKẾTTHÚCCỦACHIẾNTRANHLẠNHCHIẾNTRANHAFGHANISTANVÀIRAQMỤCTIÊUVÀTÍNHKHẢTHI

Chương9TRẬTTỰTHẾGIỚITRONGTHỜIĐẠIHẠTNHÂNTHÁCHTHỨCTỪSỰPHỔBIẾNVŨKHÍHẠTNHÂNCÔNGNGHỆẢOVÀTRẬTTỰTHẾGIỚINHÂNTỐCONNGƯỜICHÍNHSÁCHĐỐINGOẠITRONGKỶNGUYÊNKỸTHUẬTSỐ

KếtluậnTIẾNTRÌNHCỦATRẬTTỰQUỐCTẾCHÚNGTASẼĐITỚIĐÂU?

BỨCTRANHĐỊACHÍNHTRỊTHẾGIỚIVÀ

CHÂUÁQUACÁINHÌNCỦAKISSINGER

WorldOrder(TrậttựThếgiới)củaHenryKissingervừarađờiđãgâysựchúýcủanhiềuđộcgiả,đặcbiệtlàcácnhàkhoahọcvàchínhkháchtrênthếgiới.

Trước đó, Kissinger cũng đã xuất bản một loạt các tác phẩmkhácvềchính trịthế giớivàkhu vựcnhư NuclearWeaponsandForeign Policy (Vũ khí hạt nhân và chính sách đối ngoại),American Foreign Policy (Chính sách đối ngoại của Hoa Kỳ),Ending the Vietnam War: A History of America’s Involvement inandExtricationfromtheVietnamWar(KếtthúcChiếntranhViệtNam:LịchsửsựthamgiacủaMỹvàthoátkhỏiChiếntranhViệtNam),OnChina(LuậnvềTrungQuốc).Lợithếcủatácgiảlàkếthợp được chiều sâu của một nhà nghiên cứu chính trị với mộtkinh nghiệm thực tiễn phong phú ở tầm ngoại giao chiến lượcquốctếtrênmọichâulục.VàWorldOrderhiệndiệnnhưmộttácphẩmtổngkếtlạicáchnhìncủaKissingervềbứctranhđịachínhtrịthếgiới,cũngđượcmộtsốýkiếnchođâycóthểlàtácphẩmcuốicùngcủaông.

Trong World Order, Kissinger xuất phát từ Hòa ướcWestphalia (chương 1) để phân tích về tương quan giữa cácnước,chủyếulàcáccườngquốcvàcáckhuvựcgiữmộtvaitròđặcbiệtđốivớibứctranhđịachínhtrịthếgiới,vớinhữngkhácbiệttrongthếgiớiquanvàvịtríđịalýđãảnhhưởngđếnchínhsáchngoạigiaocủamỗinướcnhưthếnào.Tácgiảdànhchươngcuối (chương 9) để bàn về vấn đề toàn cầu hoá trong thời đạikhoa học công nghệ, đặc biệt là tin học và truyền thông đại

chúnglantrànđãtácđộngmạnhmẽđếndưluận,cácnhàlãnhđạovàcácquyếtđịnhchínhtrịhiệnnay.

TheocáchnhìncủaKissingerthìtrậttựthếgiớingàynaycầnđược đặt trên hai yếu tố căn bản: 1. Nguyên tắc tôn trọng chủquyềncủamỗiquốcgiacótínhchínhdanhdựatrêncănbảncủacác hiệp ước và tổ chức quốc tế; 2. Và để đảm bảo duy trì hòabìnhvàổnđịnhtrênthếgiớicũngnhưcáckhuvực,cầnphảidựatrên một sự cân bằng quyền lực mà chủ yếu phụ thuộc vào cáccườngquốcthếgiớivàkhuvực.

ĐiểmquamộtloạtcácquốcgiatiêubiểutrảidàitừchâuÂu,châuÁđếnTrungĐôngvàBắcMỹ,bắtđầutheotiếntrìnhthờigianđượclấymốctừHòaướcWestphaliađếntậnthờiđiểmtácphẩmhoànthành,vàmặcdùđãlưuýđếnđặcđiểmlịchsử,địalý, tôn giáo và sắc tộc của các quốc gia và khu vực, nhưngKissingervẫnnghiêngvềxuhướngtánđồngmộtkiểutrậttựthếgiớidophươngTâyxâydựngtừsauThếchiếnthứHaidựatheokhuôn mẫu của Hòa ước Westphalia và không ngừng được bổsungbởicáchiệpướckhácsaunày,cũngnhưbởisựhìnhthànhcủanhữngliênminhnhândanhviệcduytrìcáncânthăngbằngtrên thế giới, nhưng đằng sau đó vẫn là lợi ích quốc gia. Đây làmộtlốitưduycổđiểndựatrêncơsởápđặtcáilýcủakẻmạnh,dùvẫnđềcaonhữnggiátrịcủatínhchínhdanhcủacácquốcgiacó chủ quyền. Tác giả đã tự mâu thuẫn với chính mình ở cáchnhìnvềtrậttựthếgiới,bỏquađặcđiểmthờiđạivềtínhđacânbằng. Tuy nhiên, nó cũng là một lời cảnh báo cho các quốc gia,nhấtlàcácquốcgianhỏbé,phảitựlựctựcườngđềnângcaovịthếtươngquancủamìnhvớicáccườngquốc.

KissingercũngkhônghềgiấudiếmviệcđềcaovaitròcủaMỹtrong bối cảnh tương quan lực lượng của thế giới hôm nay.Dườngnhư,giátrịMỹlàmộtlậptrườngcủatácgiảkhisoichiếuvào trật tự thế giới mới hôm nay. Điều đó cũng dễ hiểu vì bêncạnhtưcáchtácgiả,ôngcònlàmộtcựuchínhkháchMỹdàydạnkinhnghiệm.

Đểhiểuđượcsựtựtin,phầnnàongạonghễcủaKissingernhưthấukínhphóngđạiniềmtựhàoMỹlàmộtquốcgiadịbiệt,cầnphảixemxétvấnđềđịachínhtrịcủanó.

Hợp chủng quốc Hoa Kỳ nằm gần như hoàn toàn trong TâyBáncầu,hầunhưtáchbiệtvớiphầncònlạicủathếgiớivớitâygiáp Thái Bình Dương, đông giáp Đại Tây Dương. Vị trí địa lýđượchaiđạidươngchechởđãgiúpMỹhầunhưkhôngbịtổnhạitrongThếchiếnthứNhất,đểtừđónhanhchóngvươnlênthànhmột cường quốc. Cũng chính sự che chở này đã làm người Mỹtiếp tục tự tin trong những hành động chính trị trên khắp thếgiớisaunày.Bêncạnhđó, lịchsửlậpquốcđãtraochohọniềmtinvàosứmệnhthiêngliêngtừmạckhảicủaChúa,vớihìnhảnhcủamộtthànhphốởtrênđồitỏaánhsángmuônnơitrongKinhThánh, cùng với sức mạnh kinh tế, chính trị và quân sự, khiếncácchínhkháchMỹvàngườidânMỹquanhiềuthếhệchorằngmìnhmangsứmệnhcủaChúacũngnhưnghĩavụcủaconngườiđểđemgiátrịMỹmàchínhhọcoilàtiêubiểuchotoànnhânloạiđếnvớitoàncầu.

Trongtácphẩm,KissingerdẫnlờicủacốTổngthốngRonaldReagantrongphátbiểutạiDiễnvăntừnhiệmnăm1989:

Tôiđãnóivềthànhphốtỏasángtrongcảcuộcđờichínhtrịcủatôi,nhưngtôikhôngbiếtliệumìnhđãbaogiờtruyềnđạtthànhcôngnhững gì tôi thấy khi tôi nói về nó chưa. Nhưng trong tâm trí củatôi,đólàmộtthànhphốởtrêncaođầytựhàođượcxâydựngtrênnhữngtảngđámạnhmẽhơnnhữngđạidương,nơicógióthổiqua,được Chúa ban phước và đầy chật người dân thuộc mọi tầng lớpsốngtronghòahợpvàanbình–mộtthànhphốvớinhữngbếncảngtựdo,ngânngabàicacủathươngmạivàsángtạo,vànếuphảicónhữngbứctườngthànhphố,nhữngbứctườngsẽcócáccửaravào,vàcáccửarộngmởchobấtkỳaicóýchívàtráitimcóthểtớiđượcnơiđây.Đólàcáchtôiđãthấyvàvẫncònthấynó.

Bên cạnh đó, Kissinger cũng thừa nhận tính nước đôi trongquan hệ chính trị và ngoại giao quốc tế của Mỹ nhằm cân bằng

quyềnlựcvàgiữgìntrậttựthếgiới:CáccuộctranhluậntrongnướcMỹthườngđượcmiêutảnhưlà

cuộc đối đầu giữa chủ nghĩa lý tưởng và chủ nghĩa thực tế. NhưngđốivớiMỹvàphầncònlạicủathếgiới,nếuMỹkhôngthểhànhđộngtheocảhaichủnghĩa,kếtcụccóthểlànósẽkhôngthểhiệnthựchóachủnghĩanàocả.

ĐiềuđólýgiảivìsaokhôngphảilúcnàoMỹcũngsẵnsàngcanthiệpbằnghànhđộngvàocácvụviệcquốctế,đặcbiệtkhiđấylànhững tình huống chạm trán với một cường quốc khác có thểgây những tổn hại cho chính mình (ví dụ đối với Trung Quốc),hoặc sẽ tìm kiếm một giải pháp rút lui chứ không đi đến tậncùng (trường hợp chiến tranh Triều Tiên, Việt Nam,Afghanistan),hoặcsửdụngcáchnóinướcđôikhôngnhắmtrựctiếptớimộtnướcthứbamàchỉnhândanhluânlývàluậtphápquốc tế (trường hợp Biển Đông). Một quốc gia nào đó, nếu đặtniềmtinhoàntoànvàosựtrợgiúptừMỹnhưnhữnggìnướcnàynói, có thể sẽ nhanh chóng đi đến sự chờ đợi hoài công vì cuốicùng không nhận được những gì cụ thể mà mình đang mongmuốn.

MôhìnhtheoHòaướcWestphaliacóthểphùhợpvớilịchsửvà địa lý của phương Tây, và qua thời gian, nó được bồi đắp vàđịnhhìnhdầnnhưlàmộttrậttựthếgiới.TuynhiênvớicácquốcgiaởTrungĐôngvàchâuÁ,vốncómộtlịchsửlâuđờivàvịtríriêng,lạikhôngcholànhưvậy.Cácquốcgianàymuốnmộtluậtchơi riêng, hoặc ít nhất là phải được tham gia vào hình thànhluậtchơichứkhôngphảichỉthựchiệnluậtchơidophươngTâytạora.Mộtsốquốcgiatrongsốnày,từquákhứđếnhiệntại, ítnhiều đều tự coi mình là trung tâm của thế giới hay một phầnđángkểcủathếgiới,điềumàsẽchophépmìnhcóquyềntạorahoặcthamgiatạoracáchchơi.

TrungĐông,nơitồntạicủamộtthếgiớiHồigiáorộngmênhmông,tựchorằngphầncònlạiphiHồigiáocủahànhtinhnàytrước sau cũng gia nhập vào một vương cung thánh đường Hồi

giáonhấtthể,nơiđượcthốngtrịbởiSultan,vuacủacácvịvua,đấng cai trị của những kẻ cai trị, người duy nhất có quyền banphát chức tước cho những vị vua ở các quốc gia khác. Hồi giáochia thế giới thành hai, một bên là thế giới Hồi giáo, bên kia làphiHồigiáo,vànhiệmvụcủathếgiớiHồigiáolàbiếnphầncònlại thành thế giới Hồi giáo trong một sứ mệnh jihad (thánhchiến).

CáchnhìntrậttựthếgiớicủahọcoiHồigiáocóthiênmệnhbànhtrướngkhắp‘vươngquốcchiếntranh’nhưhọgọitấtcảcácvùngđấtdodânvôthầncưtrú,chođếnkhicảthếgiớilàmộthệthốngđơnnhất, không thể chia tách, được lời phán truyền của Đấng tiên triMuhammadlàmchohàihòa.

Trung Quốc, một quốc gia rộng lớn với dân số đông, xungquanhlànhữngquốcgianhỏbéhơn,đãtựchomìnhlàquốcgianằm ở trung tâm của thế giới, vua của nó không được coi là vịvuabìnhthườngmàlàvuacủacácvuadướidanhxưng“hoàngđế”,đượcmệnhdanhlà“thiêntử”,cóquyềncaitrịmọiquốcgiakhác trong “thiên hạ”, và vua các quốc gia khác, một mặt phảichịu sự sắc phong của nó, mặt khác phải tiến hành việc triềucốngvốnnặngvềnghilễthuầnphụchơnlàýnghĩakinhtế.Vìvậy,nókhôngdễdàngchấpnhậnmộttrậttựthếgiớitheoluậtchơidophươngTâyđãđịnhsẵn.TrungQuốcchưabaogiờtừbỏý định trở thành trung tâm của thế giới. Điều đó càng làm sâusắcthêmthamvọngbáquyềncủaquốcgianàyhômnaykhinóđangtrỗidậy.

Kissinger cũng điểm qua Ấn Độ với tư cách một quốc gia cótrọnglượngđángkểởkhuvựcnày,vớidânsốđôngvàmộtsứcmạnhquânsựđángnể.ẤnĐộ,từlâuđãchủtrươngmộtđốisáchtrongquanhệquốctế:khôngđitheobấtkỳmộtbênnào.Quốcgianàyđặtlợiíchcủamìnhnhưlànguyêntắctrongquanhệvớicác quốc gia khác, chứ không phải là vấn đề ý thức hệ hay cácliênminh.Nócốgắngtránhxungđộtcũngnhưđứngvềmộtbênxungđộtvớicácquốcgiakhác,trừnhữngcuộcđụngđộquânsự

ở biên giới với Pakistan vốn dai dẳng qua các thập kỷ. Ấn Độkhông tự đặt mình vào như là một cường quốc trong cán cânthăngbằngcủatrậttựthếgiới,dùnóvẫncónhữngđộngtháihỗtrợhuấnluyệnquânsựvàdânsựchocácquốcgiabạnbè,trongđócóViệtNam.

KhinhìnvềÁchâu,dườngnhưtrongđóKissingercócáinhìnưu ái hơn với Nhật, một đất nước của những hòn đảo lớn nhỏ.Hai lần Nhật đã từng trở thành cường quốc khiến phương Tâyngạcnhiên.Sứcsốngbềnbỉdẻodai,lòngquậtcườngvàđoànkếtdân tộc đã mấy lần giúp nước này vượt qua những cơn triềudângtừphươngTây,kểcảkhinóyếuhơn.ChịuảnhhưởngbởivănhóaTrungHoa,nhưngNhậtlànướcđãkiênquyếtthoátrađểtạonêntưtưởngvàtâmhồncủariêngmình.Thuatrậnvàbịphương Tây chèn ép, Nhật đã nhún nhường nhưng không hạmình, không đi theo phương Tây như một kẻ chư hầu nhưngcũngkhôngđốiđầumộtcáchthiếucơsở,màđãchọnconđườnghòa hợp và học hỏi phương Tây để rồi âm thầm bứt phá ngoạnmục. Từ một nước thua trận trong Thế chiến thứ Hai, Nhật đãvươn lên trở thành một cường quốc hôm nay, bắt đầu thể hiệnvai trò của mình trong một trật tự thế giới mới. Kissinger chorằngNhậtsẽchọnlựacáchứngxửcólợinhấtchomìnhdựatrêncácphântíchvềtươngquanchiếnlượcchứkhôngchịubịgòbótrongmộthệthốngliênminh,haycáchiệpướcvớibênngoài.

Kissinger bàn về Việt Nam hoàn toàn khác. Ông không nhìnViệtNamnhưmộtnhântốthamgiavàotrậttựthếgiới,màchỉvớitưcáchlàtácnhânảnhhưởngđếnmộtcườngquốcthamgiavào trật tự thế giới: Mỹ. Tại chương 8. The United States:Ambivalent Superpower (Hoa Kỳ: Siêu cường nước đôi), ôngdànhmộtmụcchoViệtNam:VietnamandtheBreakdownoftheNational Consensus (Việt Nam và sự tan vỡ đồng thuận quốcgia), ngụ ý cuộc chiến tranh tại Việt Nam đã làm tan vỡ đồngthuận quốc gia của Mỹ. Trong Chiến tranh Lạnh, Mỹ đã quyếtđịnhcanthiệpvàngàycànglúnsâuvàocuộcchiếnởViệtNam.

Kissingerviết:Chính quyền Kennedy đã đi gần tới việc tham chiến và chính

quyềnJohnsonđãthựcsựthamchiếnvìtinrằngcuộctấncôngcủaBắcViệtNamvàoNamViệtNamlàmũinhọncủaXô-TrungnhằmtiếntớisựthốngtrịtoàncầuvàđiềunàycầnphảibịquânđộiMỹngănchặn,khôngđểtấtcảcácnướcĐôngNamÁrơivàotaycộngsản.

Không đi sâu phân tích về diễn biến cuộc chiến và sự sa lầycủa Mỹ trong cuộc chiến này, mà Kissinger soi chiếu từ góc độcuộc chiến đã làm nội bộ nước Mỹ bị xáo động khủng khiếp vàmâuthuẫn,cácgiátrịMỹbịnghingờ,vàkếtluận:

Mỹđãlầnđầutiênthuatrậnvàcũngđánhmấtđimốiliênhệvớikháiniệmcủamìnhvềtrậttựthếgiới.

Dưới con mắt của nhà chính trị lão luyện Kissinger, nơi mộttrậttựthếgiớiđượclậprabởicáccườngquốcmàkhôngđếmxỉagìđếncácquốcgianhỏbédùđócũnglàcácquốcgiađộclậpcóchủquyền,thìchâuÁlànạnnhânchứkhôngphảilàngườichơitrongtrậttựquốctếdochủnghĩathựcdânphươngTâyápđặt.

Qua đây, có thể thấy rằng, mặc dù Mỹ và Trung Quốc cónhữngquanniệmkhácnhauvềvaitròcủamìnhtrongcáncânquyềnlựcthếgiới,nhưngvìđâyđềulàhaisiêucườnglớnnhấtthếgiớihiệnnayvớinhữngquyềnlợigắnbóchặtchẽ,nênđềutựnhậnthấyphảikìmchếvàtránhđụngđộtrựctiếpvìthiệthạimànógâyralàkhônlường.

Trong khi đó, mối quan hệ giữa Trung Quốc và các quốc giaĐôngÁlạiđangtrởthànhvùngnóngcóthểchâmngòibấtkỳlúcnào.

Lẽ dĩ nhiên, những quan điểm mà Kissinger trình bày trongcuốnsáchnày,vừaxuấtpháttừcáchnhìncủaMỹítnhiềumangtính quốc gia, vừa mang tính cá nhân của một chính khách, vàcó giá trị tham khảo về bức tranh địa chính trị thế giới đối vớichúngtatrongbốicảnhphứctạphômnay.

•TS.VõMinhTuấn

N

Giớithiệu

CÂUHỎIVỀTRẬTTỰTHẾGIỚI

ăm1961,khicònlàmộthọcgiảtrẻ,tôighéthămTổngthốngHarry S. Truman nhân dịp tôi có bài phát biểu ở thành phốKansas.Khitôihỏiđiềugìtrongnhiệmkỳtổngthốngkhiếnôngtự hào nhất, Truman trả lời: “Đó là chúng ta đã đánh bại hoàntoànkẻthùvàđưahọtrởlạivớicộngđồngcácquốcgia.Tôinghĩchỉ có Mỹ mới có thể làm được điều này.” Ý thức về sức mạnhkhổnglồcủaMỹ,Trumantựhàohơnhếtvềcácgiátrịnhânđạovàdânchủcủanó.ÔngmuốnđượcmọingườinhớđếnvìnhữngcuộchòagiảicủaMỹhơnlàvìcácchiếnthắngcủanó.

TấtcảnhữngtổngthốngkếnhiệmsauTrumanđềunóitươngtựnhưvậycáchnàyhaycáchkhác,vàlấylàmtựhàovềcácđặctínhtươngtựcủanướcMỹ.Vàtronghầuhếtgiaiđoạnnày,cộngđồngcácquốcgiamàhọcốduytrì,phảnánhsựđồngthuậnMỹ– không ngừng mở rộng không gian trật tự mang tính hợp táccủa các quốc gia trong việc tuân thủ những quy ước và chuẩnmực chung, theo đuổi hệ thống kinh tế tự do, phản đối xâmchiếm lãnh thổ, tôn trọng chủ quyền quốc gia và áp dụng hệthống nhà nước dân chủ và có sự tham gia của người dân. CáctổngthốngMỹcủacảhaiđảng,thườngvớisựmãnhliệtvàthuậthùng biện, đã tiếp tục thúc giục các chính phủ khác duy trì vàtăngcườngnhânquyền.Trongnhiềutrườnghợp,việcMỹvàcácđồngminhbảovệnhữnggiátrịnàyđãkhởiđầunhữngthayđổiquantrọngtrongđiềukiệnsốngcủaconngười.

Tuy nhiên, ngày nay, hệ thống “dựa trên quy tắc” này đangphải đối mặt với những thách thức. Những lời kêu gọi thườngxuyên,yêucầucácnướcthựchiện“phầnviệccôngbằngcủahọ”

thamgiatheo“quytắccủathếkỷ21”haylà“cácbênliênquancótráchnhiệm”trongmộthệthốngchung,phảnánhmộtthựctếrằngkhôngcóđịnhnghĩachungvềhệthốngnàyhoặcsựhiểubiếtvềmộtđónggóp“côngbằng”nghĩalàgì.Bênngoàithếgiớiphương Tây, các khu vực – trước đây hầu như không có vai trònào trong việc hình thành những quy tắc này – đặt câu hỏi vềtính hợp lệ của chúng trong hình thức hiện tại, và thể hiện rõrằng họ sẽ tìm cách để thay đổi chúng. Như vậy, mặc dù “cộngđồngquốctế”cólẽlàcụmtừđượckêugọithathiếtvàolúcnàyhơnbấtkỳthờiđạinàokhác,nókhônghềchothấymộttậphợpcácmụctiêu,phươngpháphaygiớihạnrõrànghoặcđượcthốngnhất.

Thờiđạicủachúngtakhăngkhăngtheođuổimộtkháiniệmvề trật tự thế giới đôi khi gần như đến mức tuyệt vọng. Sự hỗnloạnchựcchờđedọasựtươngthuộcchưatừngcótrướcđây:sựphổ biến của vũ khí hủy diệt hàng loạt, sự tan rã của các quốcgia,sựảnhhưởngcủamôitrườngbịpháhoại,sựtồntạidaidẳngcủanhữnghànhđộngmangtínhdiệtchủng,vàsựlantràncủanhững công nghệ mới có nguy cơ gây ra xung đột ngoài tầmkiểm soát hay nhận thức của con người. Những phương phápmớitrongviệctiếpcậnvàtruyềnđạtthôngtinliênkếtcáckhuvựclạivớinhauhơnbaogiờhếtvàphóngchiếunhữngsựkiệntrênquymôtoàncầu–nhưngbằngcáicáchkhôngđểngườitacó thời gian suy ngẫm, đòi hỏi các nhà lãnh đạo phải thể hiệnnhững phản ứng tức thời qua các khẩu hiệu. Liệu chúng ta cóđangphảiđốimặtvớimộtgiaiđoạnmàcáclựclượngquyếtđịnhtươnglailànhữnglựclượngvượtngoàitầmkiểmsoátcủabấtkỳtrậttựnào?

K

TÍNHĐADẠNGCỦATRẬTTỰTHẾGIỚI

hôngmột“trậttựthếgiới”mangtínhtoàncầuđíchthựcnàođãtừngtồntại.NhữnggìtạonêntrậttựtrongthờiđạichúngtađãđượclậpraởTâyÂugầnbốnthếkỷtrướcđâyởWestphaliacủaĐức,tạimộthộinghịhòabìnhđượctổchứcmàhầuhếtcácchâu lục hoặc các nền văn minh khác đã không được tham giahay thậm chí là không biết gì về nó. Một thế kỷ xung đột giáopháivàbiếnđộngchínhtrịtrênkhắpTrungÂuđãlênđếnđỉnhđiểmvớicuộcChiếntranhBamươinăm[1](1618-1948)–mộtđạihọa trong đó có cả những tranh chấp chính trị và tôn giáo, cácbênthamchiếnphảiviệnđến“chiếntranhtổnglực”đểchốnglạinhữngtrungtâmdânsố;gầnmộtphầntưdânsốcủaTrungÂuchết vì chiến tranh, bệnh tật hoặc nạn đói. Các bên tham chiếnkiệt quệ, gặp nhau để xác định một loạt các thỏa thuận nhằmngănchặnsựđổmáu.Sựthốngnhấttôngiáođãbịrạnnứtvớiviệc Tin Lành sống sót và lan rộng; đa nguyên chính trị trởthànhthuộctínhcủamộtsốthựcthểchínhtrịđộclậpđãchiếnđấutớikỳcùng.Vìvậy,ngaytạichâuÂu,nhữngtìnhtrạngcủathếgiớiđươngđạilàgầnnhưtươngđồng:nhiềuthựcthểchínhtrịkhácnhaucùngtồntại,khôngcáinàođủmạnhđểđánhbạitấtcảnhữngcáikhác,nhiềuthựcthểtuântheonhữngtriếtlývàthônglệmâuthuẫn,tìmkiếmnhữngquytắctrunglậpđểđiềuchỉnhhànhvicủahọvàgiảmthiểuxungđột.

Hòa ước Westphalia[2] phản ánh một quá trình điều chỉnhthực dụng theo sát với thực tế, chứ chẳng phải một sự thấu thịvềđạođứcđặcbiệtnào.Nódựatrênmộthệthốngcácquốcgiađộclậpcốgắnghạnchếcanthiệpvàocôngviệcnộibộlẫnnhauvàkiểmsoátthamvọngcủanhauthôngquamộttrạngtháicân

bằngchungvềquyềnlực.Trướcđó,trongcáctrậngiaotranhởchâuÂu,chưahềcóbấtkỳtuyênbốkhẳngđịnhchânlýhayquyluậtphổquátnào...Thayvàođó,mỗiquốcgiađượcgiaoquyềnchủ quyền trên lãnh thổ của mình. Mỗi quốc gia sẽ thừa nhậnnhữngcơcấunộibộvàthiênhướngtôngiáocủanhữngquốcgiakhácnhưhiệntồnvàkiềmchếtháchthứcsựtồntạicủanhữngquốc gia này. Bằng sự cân bằng quyền lực hiện được coi là hợptheo quy luật tự nhiên và đáng mong muốn, tham vọng củanhữngngườitrịvìlàhọsẽđượcđặttrongthếđốitrọngvớinhau,từđógiớihạnphạmvicủacáccuộcxungđộtítnhấtlàvềmặtlýthuyết. Phân chia và đa dạng, một sự ngẫu nhiên trong lịch sửcủachâuÂu,đãtrởthànhđiểmnổibậtcủamộthệthốngtrậttựquốc tế mới với quan điểm triết học riêng biệt. Trong ý nghĩanày,nỗlựccủachâuÂunhằmchấmdứtđạihọacủanóđãđịnhhình và báo trước một cảm giác hiện đại: nó dè dặt trong việcphánđoánvềtínhtuyệtđốiđểủnghộcáithựctiễnvàĐạikết[3];nótìmcáchđúckếttrậttựtừsựđadạngvàkiềmchế.

Nhữngnhàđàmphánthếkỷ17lậpnênHòaướcWestphaliakhônghềnghĩrằnghọđãđặtnềnmóngchomộthệthốngđượcápdụngtoàncầu.HọkhônghềcóýđịnhmờiNgalánggiềng,khiđó đang củng cố lại trật tự riêng của mình sau “Thời kỳ Rốiren”[4] ác mộng bằng cách theo đuổi các nguyên tắc hoàn toànmâu thuẫn với sự cân bằng theo Hòa ước Westphalia: một nhàcaitrịtuyệtđốiduynhất,mộttôngiáochínhthốngthốngnhấtvàmộtkếhoạchbànhtrướnglãnhthổvềmọihướng.VànhữngtrungtâmquyềnlựclớnkháccũngkhôngcoicácdànxếptrongHòa ước Westphalia (nếu họ biết đến nó) có liên quan đến cáckhuvựcriêngcủahọ.

Ýtưởngvềtrậttựthếgiớiđãđượccácchínhkháchthờiđóápdụngtrongphạmviđịalýmàhọbiếttới–mộtmôhìnhlặpđilặplại ở những khu vực khác. Điều này phần lớn là do công nghệthịnhhànhlúcđókhôngkhuyếnkhíchhoặcthậmchíkhôngchophép một hệ thống toàn cầu duy nhất hoạt động. Không có

nhữngphươngtiệnđểtươngtácvớinhauthườngxuyên,khôngcókhuônmẫuđểđolườngsứcmạnhcủamộtkhuvựcnàysovớikhuvựckhác,mỗikhuvựccoitrậttựriêngcủamìnhlàvôsongvàcoinhữngkhuvựckháclà“mandi,”nhữngkhuvựcbịcaitrịtheo cách thức khó hiểu đối với hệ thống đã được thiết lập từtrước, chẳng liên quan gì đến thiết kế của hệ thống này ngoàiviệclàmộtmốiđedọađốivớinó.Mỗikhuvựctựcoimìnhnhưkhuônmẫuchomôhìnhchínhdanhcủacảnhânloại,vàtưởngtượng rằng bằng việc cai quản những gì bày ra trước mặt, nóđangsắpđặttrậttựthếgiới.

ĐốilậpvớichâuÂu,ởđạilụcÂu-Á,TrungQuốclàtrungtâmtheo khái niệm tôn ti trật tự và phổ quát về mặt lý thuyết củariêngmình.KểtừkhiĐếquốcLaMãcaitrịtoànbộchâuÂu,hệthốngnàyđãhoạtđộnghàngthiênniênkỷvàkhôngdựatrênsựbìnhđẳngchủquyềncủacácquốcgia,màdựatrênsựmởrộnglãnhthổđượccoilàvôbiêncủaHoàngđế.Trongkháiniệmnày,chủquyềntheonghĩachâuÂukhôngtồntại,bởiHoàngđếnắmquyềnthốngtrịđốivới“Thiênhạ.”Hoàngđếởtrênđỉnhcủahệthống tôn ti trật tự về chính trị và văn hóa, riêng biệt và phổquát,từtrungtâmthếgiớilàkinhđôcủaTrungQuốctỏachiếutớitấtcảphầncònlạicủanhânloại.Phầncònlạinàyđượcphânloại theo những mức độ “man di” khác nhau, tùy thuộc mộtphầnvàosựthôngthạocủahọđốivớichữviếtvàphongtụcvănhóa Trung Quốc (một thế giới quan đã kéo dài trọn vẹn tới kỷnguyên hiện đại.) Theo quan điểm này, Trung Quốc sẽ sắp đặttrật tự thế giới chủ yếu bằng cách dùng nền văn hóa vĩ đại vàkinhtếdồidàocủamìnhđểlàmchonhữngxãhộikháckhiếpsợ,đưahọvàocáithếcủanhữngkẻcóthểbịcaitrịnhằmmụctiêu“nhấtthốngthiênhạ.”

Trong phần lớn khu vực nằm giữa châu Âu và Trung Quốc,khái niệm phổ quát khác về trật tự thế giới của Hồi giáo đangthống trị, với quan điểm riêng về sự cai trị duy nhất đượcThượng đế ban cho để thống nhất và bình định thế giới. Trong

thếkỷ7,Hồigiáođãbànhtrướngquabachâulụctrongmộtlànsóng vô tiền khoáng hậu nhằm xiển dương tôn giáo và bànhtrướngđếchế.SaukhithốngnhấtthếgiớiẢ-rập,tiếpquảntàndưcủaĐếquốcLaMãvàhợpnhấtĐếquốcBaTư,HồigiáotiếntớicaitrịTrungĐông,BắcPhi,nhiềudảiđấtlớnởchâuÁ,vàmộtphầnchâuÂu.Dướicáchnhìncủamìnhvềtrậttựthếgiới,Hồigiáocóthiênmệnhlàphảibànhtrướngkhắp“vươngquốcchiếntranh”,cáchmàhọgọitấtcảcácvùngđấtdodânvôthầncưtrú,chođếnkhicảthếgiớilàmộthệthốngđơnnhất,khôngthểchiatách, được lời phán truyền của Đấng Tiên tri Mohammed làmcho hài hòa. Khi châu Âu xây dựng một trật tự đa quốc gia củamình,ĐếquốcOttomanởThổNhĩKỳđãkhôiphụclạituyênbốnày thành sự cai trị chính danh duy nhất và bành trướng uyquyềntốithượngcủamìnhtrêntoànkhuvựctrungtâmthếgiớiẢ-rập,ĐịaTrungHải,cácquốcgiavùngBalkanvàĐôngÂu.Đếquốc này nhận thức được trật tự giữa các quốc gia mới hìnhthànhcủachâuÂu,vàcoiđâykhôngphảilàmộtmôhìnhmàlàmột nguồn cơn gây chia rẽ sẽ bị Đế quốc Ottoman khai thác đểmở rộng lãnh thổ về phía tây. Như Sultan (Vua Hồi giáo)Mehmed-KẻChinhphạtđãphủdụcácthànhbangcủaÝkhihọđangthựchànhphiênbảnđầutiêncủasựđacựcvàothếkỷ17,“Các ngươi có hai mươi bang… các ngươi bất đồng với nhau…Chỉ nên có một đế chế, một đức tin và một chủ quyền trên thếgiới.”

Trong khi đó, ở bên kia Đại Tây Dương, một tầm nhìn khácbiệtvềtrậttựthếgiớiđangđượcđặtnềnmóngở“TânThếgiới.”KhinhữngxungđộtchínhtrịvàgiáopháiởchâuÂunổravàothếkỷ17,nhữngngườiThanhgiáođãlênđườngđểvãnhồikếhoạch của Thiên Chúa với một “chuyến đi sứ mệnh tới vùnghoang dã,” thứ sẽ giải thoát họ khỏi việc phải tuân thủ nhữngcấu trúc uy quyền mà họ cho là đồi bại. Như Thống đốc JohnWinthrop giảng giải trên một con tàu tới định cư ởMassachusetts vào năm 1630, họ sẽ xây dựng ở đó một “thành

phốtrênđồi,”truyềncảmhứngchothếgiớithôngquasựcôngbằngtrongcácnguyêntắcvàsứcmạnhtừđiểnhìnhcủathànhphốnày.TheoquanđiểmcủaMỹvềtrậttựthếgiới,hòabìnhvàcânbằngsẽdiễnratựnhiên,nhữnghậnthùxaxưasẽđượcgạtqua một bên một khi các quốc gia khác được trao quyền phátngôntheonguyêntắctươngtựnhưngườiMỹtrongviệccaiquảnriêng của họ. Do đó, nhiệm vụ của chính sách đối ngoại khôngthiênvềtheođuổimộtlợiíchMỹđặcbiệtnàomàthiênvềsựgâydựng những nguyên tắc chung. Theo thời gian, Mỹ trở thànhnướcbảovệkhôngthểthiếuchotrậttựmàchâuÂuđãthiếtkế.Tuynhiên,ngaycảkhiMỹgiatăngảnhhưởngtrongnỗlựcnàythìmộtmâuthuẫnvẫncứtồntạidaidẳng,bởitầmnhìncủaMỹkhông dựa trên việc tiếp thu hệ thống cân-bằng-quyền-lực củachâuÂumàdựatrênviệcđạtđượchòabìnhthôngquatruyềnbánhữngnguyêntắcdânchủ.

Khicuốnsáchnàyđượcviết,trongsốtấtcảnhữngkháiniệmvề trật tự trên, các nguyên tắc của Hòa ước Westphalia là cơ sởchung duy nhất được thừa nhận của một trật tự thế giới đangtồntại.HệthốngtheoHòaướcWestphalialanrộngtrêntoànthếgiớinhưlàkhuônmẫuchomộttrậttựquốctếdựatrênnềntảngcác quốc gia có chủ quyền trải dài qua nhiều nền văn minh vàkhuvực,vìkhicácquốcgiachâuÂumởrộng,họmangtheobảnthiếtkếtrậttựquốctếcủamình.TrongkhicácquốcgiachâuÂuđóthườngphớtlờviệcápdụngkháiniệmchủquyềnđốivớicácthuộc địa và các dân tộc thuộc địa, thì các dân tộc này bắt đầuđấutranhgiànhlạinềnđộclập,dướidanhnghĩacáckháiniệmtrongHòaướcWestphalia.Cácnguyêntắcđộclậpdântộc,vịthếquốcgiađộclậpcóchủquyền,lợiíchquốcgia,khôngcanthiệp[vàocôngviệcnộibộcủanhau]tỏralànhữnglậpluậnhiệuquảchốnglạicácnướcthựcdântrongnhữngcuộcđấutranhgiànhđộclậpvàbảovệchocácquốcgiamớiđượcthànhlậpcủahọtừđóvềsau.

Hệ thống theo Hòa ước Westphalia toàn cầu hiện nay – theo

thônglệđượcgọilàcộngđồngthếgiới–đãnỗlựchạnchếtínhchấtvôchínhphủcủathếgiớibằngmộtmạnglướirộnglớncáccơ cấu pháp lý và tổ chức quốc tế được thiết kế nhằm thúc đẩythươngmạimởcửavàmộthệthốngtàichínhquốctếổnđịnh,thiết lập những nguyên tắc được chấp nhận về giải quyết cáctranhchấpquốctếvàđặtragiớihạnđốivớiviệctiếnhànhchiếntranh khi chúng xảy ra trên thực tế. Hệ thống những quốc gianàyhiệnnaybaogồmtấtcảcáckhuvựcvànềnvănhóa.Cácthểchế của nó đã mang lại khuôn mẫu trung lập cho sự tương tácgiữacácxãhộiđadạng,hầunhưđộclậpvớicácgiátrịtươngứngcủachúng.

Tuy nhiên, các nguyên tắc của Hòa ước Westphalia đang bịtháchthứctrêntấtcảcácphươngdiện,đôikhicũngdướichínhdanh nghĩa trật tự thế giới. Châu Âu đã bắt đầu từ bỏ hệ thốngquốc gia có chủ quyền mà nó thiết kế và vượt qua các giới hạncủahệthốngnàybằngkháiniệmchủquyềnchung.Vànghịchlýthay,mặcdùchâuÂuđãthiếtkếkháiniệmcân-bằng-quyền-lực,nhưng nó đã chủ tâm và quyết liệt hạn chế yếu tố quyền lựctrongcáctổchứcmớicủamình.Dođãhạcấpnănglựcquânsựcủamình,châuÂucórấtítcơhộiđểứngphókhinhữngchuẩnmựcphổquátbịcoithường.

ỞTrungĐông,cácchiếnbinhthánhchiến(jihad)ởcảhaibêncủa sự chia rẽ hệ phái Sunni-Shia xâu xé xã hội và hủy diệt cácquốcgiatrongquátrìnhtìmkiếmviễncảnhcáchmạngtoàncầudựatrêntràolưutôngiáochínhthốngcủahọ.Bảnthânquốcgiađộclập–cũngnhưhệthốngkhuvựcdựavàonó–lâmvàotìnhtrạng nguy hiểm, bị tấn công bởi những ý thức hệ không thừanhậncácđiềucấmcủamìnhlàbấthợpphápvàbởiphiếnquânkhủngbốmàởmộtsốnướccònmạnhhơncảlựclượngvũtrangcủachínhphủ.

Trênmộtsốphươngdiện,châuÁlàkhuvựcthànhcôngnhấttrongcáckhuvựcápdụngkháiniệmvịthếquốcgiađộclậpcóchủquyền,nhưngnóvẫnhoàiniệmcáckháiniệmtrậttựkhác

vàchaođảovìnhữngsựkìnhđịchvàyêusáchlịchsửgiốngnhưnhữnggìđãtừngkhuấyđảotrậttựchâuÂuởthếkỷtrước.Gầnnhư tất cả các nước đều coi mình “đang lên,” đẩy bất đồng tớinguycơđốiđầu.

MỹđãđitừviệcbảovệhệthốngtheoHòaướcWestphaliađếnchỗ khiển trách các tiền đề của nó về cân-bằng-quyền-lực vàkhôngcanthiệpvàocôngviệcnộibộ[củanhau]làtráiluânlývàlỗithời,vàđôikhilạivừabảovệvừatráchcứ.Mỹtiếptụckhẳngđịnhcácchuẩnmựccủamìnhcómốiliênquanchungtrongviệcxây dựng một trật tự thế giới hòa bình và nắm giữ quyền hậuthuẫn các chuẩn mực đó trên toàn cầu. Tuy nhiên, sau khi rútkhỏibacuộcchiếntranhtronghaithếhệ–mỗicuộcbắtđầuvớikhátvọnglýtưởngvàsựủnghộrộngrãicủacôngchúngnhưngđềukếtthúctrongchấnthươngtâmlýquốcgia–Mỹnỗlựcxácđịnh mối quan hệ giữa quyền lực (vẫn rộng lớn) và các nguyêntắccủanó.TấtcảcáctrungtâmquyềnlựclớnđềuvậndụngcácyếutốcủatrậttựtheoHòaướcWestphaliađếnmứcđộnàođó,nhưng không nước nào coi mình là người bảo vệ đương nhiêncủa hệ thống. Tất cả đều đang trải qua những thay đổi nội bộquantrọng.Liệucáckhuvựcvớinhữngnềnvănhóa,lịchsửvàlýthuyếttruyềnthốngvềtrậttựkhácnhaunhưvậycóthểbảovệtínhchínhdanhcủabấtkỳhệthốngchungnào?

Thànhcôngtrongmộtnỗlựcnhưvậysẽđòihỏimộtcáchtiếpcậntôntrọngvềcảsựđadạngtrongđiềukiệnsốnglẫncuộctìmkiếmtựdomuônđờicủaconngười.Trậttựtheonghĩanàyphảiđượcgâydựngchứkhôngthểbịápđặt.Điềunàyđặcbiệtđúngtrongthờiđạicủatruyềnthôngtứcthờivàdòngchảychínhtrịcách mạng liên tục. Bất kỳ hệ thống trật tự thế giới nào muốnbềnvữngcầnphảiđượcchấpnhậnlàchínhđáng–khôngchỉbởicácnhàlãnhđạo,màcònbởicáccôngdân.Nóphảiphảnánhhaisựthật:trậttựmàkhôngcótựdo,dùđượcduytrìtrongsựvuisướngtrongkhoảngthờigianngắnngủi,cuốicùngsẽtạorađốitrọngriêngcủachínhnó;vàtựdokhôngthểđượcbảođảmhay

duytrìnếuthiếumộtkhuônkhổđểgìngiữhòabình.Thayvìđôikhiđượcmiêutảnhưlàcáccựcđốilậptrênphổkiếnthức,trậttựvàtựdonênđượchiểulàphụthuộclẫnnhau.Liệucácnhàlãnhđạo ngày nay có thể vượt lên trên tính cấp thiết của các sự vụhằngngàyđểđạtđượcsựcânbằngnày?

Tínhchínhdanhvàquyềnlực

Mộtcâutrảlờichonhữngcâuhỏitrênphảigiảiquyếtđượcbacấpđộtrậttự.Trậttựthếgiớimôtảkháiniệmđượcmộtkhuvựchay một nền văn minh hiểu về bản chất của những sắp xếpchínhđángvàsựphânchiaquyềnlựcđượccholàcóthểápdụngvớitoànthếgiới.Trậttựquốctếlàviệcứngdụngtrongthựctếnhững khái niệm này trên một vùng rộng lớn của thế giới – đủlớn để ảnh hưởng đến sự cân bằng quyền lực toàn cầu. Trật tựkhuvựcliênquanđếnnhữngnguyêntắctươngtựápdụngchomộtkhuvựcđịalýxácđịnh.

Bất kỳ một hệ thống nào trong những hệ thống trật tự nàyđều dựa trên hai thành phần: một bộ quy tắc được chấp nhậnchung, xác định những giới hạn của hành động được phép làmvà sự cân bằng quyền lực bảo đảm sự kiềm chế khi những quytắc này bị phá vỡ, ngăn ngừa một thực thể chính trị này khuấtphục tất cả các thực thể chính trị khác. Một sự đồng thuận vềtínhchínhdanhcủacácthỏathuậnhiệntại–hiệnnayhaytrongquá khứ – dù không loại trừ cạnh tranh hay đối đầu, nhưng sẽgóp phần đảm bảo nếu chúng xảy ra sẽ chỉ như những điềuchỉnh nằm trong trật tự hiện tại chứ không trở thành nhữngtháchthứccănbảnđốivớitrậttựnày.Mộtsựcânbằnggiữacáclực lượng không tự nó bảo đảm hòa bình, nhưng nếu được xâydựngvàápdụngtriệtđể,cóthểgiớihạnphạmvivàtầnsuấtcủanhững thách thức căn bản và hạn chế cơ hội thành công củanhữngtháchthứcnàykhichúngthựcsựxảyra.

Khôngmộtcuốnsáchnàocóthểhyvọngđềcậpmọicáchtiếpcậnlịchsửđốivớitrậttựquốctếhaymọiquốcgiahiệnđangchủ

độngđịnhhìnhcácvấnđềthếgiới.Cuốnsáchnàychỉcốgắngđềcậpnhữngkhuvựcmàkháiniệmtrậttựcủachúngđãđịnhhìnhhầuhếtquátrìnhpháttriểncủakỷnguyênhiệnđại.

Sự cân bằng giữa tính chính danh và quyền lực là vô cùngphứctạp;khuvựcđịalýmàsựcânbằngnàyđượcápdụngcàngnhỏ và niềm tin văn hóa bên trong khu vực địa lý đó càng gắnkết,thìcàngdễdàngđạtđượcmộtsựđồngthuậnhoàntoànkhảthi. Nhưng trong thế giới hiện đại hôm nay, cần có một trật tựthế giới toàn cầu. Việc sắp xếp các chủ thể không liên quan vềlịch sử hay các giá trị (ngoại trừ việc các chủ thể này chỉ gầnnhauvềmặtđịalý)vàvềcănbảntựxácđịnhbởigiớihạnnănglựccủamìnhcónguycơsẽgâyraxungđộtchứkhôngphảitrậttự.

Năm 1971, trong chuyến thăm Bắc Kinh đầu tiên của tôinhằmtáilậpquanhệvớiTrungQuốcsauhaithậpkỷthùđịch,tôiđãđềcậpvấnđềnày,rằngvớipháiđoànMỹ,TrungQuốclàmột“vùngđấtbíẩn.”ThủtướngChuÂnLaitrảlời:“Cácanhsẽthấy Trung Quốc không hề bí ẩn. Khi các anh đã trở nên quenthuộcvớinó,nósẽkhôngcóvẻrấtbíẩnnhưtrước.”Theoquansátcủaông,có900triệungườiTrungQuốcvàhọdườngnhưcócuộcsốngbìnhthườngnhưai.Trongthờiđạichúngta,cuộctìmkiếmtrậttựthếgiớisẽđòihỏiphảiđưatớinhậnthứcvềnhữngxãhộimàtrênthựctếphầnlớnbịkhépkín.Bíẩncầngiảimãởđâylàbíẩnmàmọidântộccùngchiasẻ:nhữngkinhnghiệmvàgiá trị lịch sử đa dạng có thể được định hình trong một trật tựchungnhưthếnào.

L

Chương1

CHÂUÂU:TRẬTTỰQUỐCTẾĐANGUYÊN

TÍNHĐỘCĐÁOCỦATRẬTTỰCHÂUÂU

ịch sử của hầu hết mọi nền văn minh là câu chuyện về sựthăngtrầmcủacácđếchế.Trậttựđượcthiếtlậpbởisựcaitrịnộibộ của các đế chế này chứ không phải bởi trạng thái cân bằnggiữacácquốcgia:Trậttựvữngchắckhichínhquyềntrungươngcốkết,trậttựlỏnglẻokhinhàcaitrịyếu.Trongcáchệthốngđếquốc,chiếntranhthườngnổraởnhữngvùnggiápranhbiêngiớicủađếquốcnàyhoặccáccuộcnộichiếnsâutrongnộiđịa.Hòabìnhđượcxácđịnhtrongphạmviquyềnlựcđếquốccóthểvươntới.

ỞTrungQuốcvàthếgiớiHồigiáo,cáctranhchấpchínhtrịnổra nhằm kiểm soát một khuôn khổ trật tự được thiết lập. Cáctriều đại thay đổi, nhưng mỗi nhóm cai trị mới lại tô vẽ mìnhnhư là người khôi phục một hệ thống chính danh đã đổ nát. ỞchâuÂuđãkhôngdiễnraquátrìnhtiếntriểnnàonhưvậy.KhisựthốngtrịcủaĐếquốcLaMã[5]kếtthúc,tínhđanguyênđãtrởthành đặc điểm xác định của trật tự châu Âu. Ý tưởng về mộtchâuÂuhiệnralờmờnhưlàchỉdấuvềvịtríđịalý,nhưlàbiểutượngcủaKitôgiáohaycủatầnglớpquýtộc,nhưlàtrungtâmkhaisángcủamộtcộngđồngnhữngngườicóhọcthứcvàhiệnđại.Tuynhiên,dùđượchiểunhưlàmộtnềnvănminhduynhất,châuÂuchưabaogiờcómộtchủthểcaiquảnduynhất,haymộtbảnsắcthốngnhấtcốđịnh.Lụcđịanàythayđổicácnguyêntắcmànhândanhcácnguyêntắcđó,cácthựcthểkhácnhauởlụcđịanàythườngluânphiêntựtrị,vàthửnghiệmmộtkháiniệm

mớivềtínhchínhdanhchínhtrịhaytrậttựquốctế.Ởnhữngkhuvựckháctrênthếgiới,mộtgiaiđoạnmànhững

ngườitrịvìtranhgiànhquyềnlực,vốnđượchậuthếcoilà“thờikỳ rối ren,” thời kỳ nội chiến, hay “thời đại lãnh chúa” – là giaiđoạntanrãđượcthươngtiếcquámức.ChâuÂupháttriểnmạnhmẽtrênsựtanrãấyvàbaobọclấynhữngphầnbịphântranhđócủamình.Cáctriềuđạivàdântộckhácnhautranhgiànhquyềnlựckhôngbịcoilàmộthìnhthức“hỗnloạn”phảibịxóabỏ,màtheo quan điểm lý tưởng hóa của các chính khách châu Âu, lúccó chủ ý lúc không, lại được coi là một cơ chế phức tạp có xuhướnghướngtớisựcânbằngđểbảođảm,gìngiữquyềnlợi,tínhtoàn vẹn và tự chủ của mỗi dân tộc. Trải qua hơn một nghìnnăm, trong xu thế chủ đạo về nghệ thuật quản lý nhà nước ởchâuÂuhiệnđại,trậttựbắtnguồntừtrạngtháicânbằngvàbảnsắc bắt nguồn từ sự kháng cự đối với sự cai trị phổ quát. Về lýthuyết,đókhôngphảilàdocácvịvuachâuÂukhôngcònhammuốn vinh quang chiến trận và chinh phạt như các vị vua ởnhữngnềnvănminhkhác,cũngkhôngphảilàdohọhướngtớimột lý tưởng về sự đa dạng, mà đó là do không vị vua nào đủmạnh để dứt khoát áp đặt ý chí của mình lên các vị vua khác.Theothờigian,tínhđanguyênkhoácchomìnhnhữngđặctínhcủamộtmôhìnhvềtrậttựthếgiới.LiệuchâuÂutrongthờiđạichúngtađãvượtquaxuhướngđanguyênnày,haynhữngcuộctranhđấunộibộởLiênminhchâuÂukhẳngđịnhxuhướngđó?

Trongkhoảngthờigian500năm,sựthốngtrịcủaĐếchếLaMãđãđảmbảochosựtồntạicủamộtbộluậtduynhất,mộthệthốngphòngthủchungvàmộttrìnhđộvănminhưutrội.KhiLaMãsụpđổ,nhưvẫnquyướclàvàonăm476,đếchếnàytanrã.TrongthờikỳmàcácsửgiagọilàThờikỳTămtối,nỗiluyếntiếcvềsựhợpnhấttoànthểđãlắngđibỗnglạirộlên.Viễncảnhvềsự hòa hợp và thống nhất ngày càng tập trung vào Giáo hội.Trongthếgiớiquanđó,nhữngnướctheoKi-tôgiáolàxãhộiđơnnhất được quản lý bởi hai chính quyền bổ trợ lẫn nhau: chính

phủ dân sự, những “người kế vị của Caesār”[6] duy trì trật tựtrong phạm vi thế tục; và Giáo hội, những người kế vị ThánhPeter[7] hướng tới những nguyên tắc cứu rỗi phổ quát và tuyệtđối. Khi La Mã sụp đổ, Thánh Augustine thành Hippo[8], khi đóđangởBắcPhi,kếtluậnvềmặtthầnhọcrằngchínhquyềnthếtục là chính danh chừng nào nó còn tiếp tục thúc đẩy sự mưucầumộtcuộcsốngkínhsợThiênChúavàcùngvớiđólàsựcứurỗi con người. Năm 494, Giáo hoàng Gelasius I viết thư choHoàng đế Anastasius của Đế quốc Đông La Mã[9]: “Thế giới nàyđượccaitrịbởihaihệthống,quyềnlựcthầnthánhcủacáclinhmụcvàquyềnlựchoànggia.Tronghaihệthốngnày,sứcnặnglớn hơn nằm trên vai các linh mục vì họ sẽ phải trả lời trướcChúa,thậmchívềcảcácvịvua,trongNgàyPhánxétCuốicùng.”Theo nghĩa đó, trật tự thế giới thực sự không phải là ở thế giớinày.

Kháiniệmbaoquáttrênvềtrậttựthếgiớiđãvấpphảisựbấtthườngngaytừđầu:ởchâuÂuthờikỳhậuLaMã,hàngchụcnhàcaitrịthếtụcthựcthiquyềnđộclậptốicaomàkhôngcótônticấpbậcrõrànggiữahọ;tấtcảđềuviệndẫnsựtrungthànhvớiChúa Ki-tô, nhưng liên kết giữa họ với Giáo hội và thẩm quyềncủaGiáohộilàmơhồ,khôngrõràng.NhữngcuộctranhluậngaygắttậptrungvàoviệcphânđịnhthẩmquyềncủaGiáohội,trongkhicácvươngquốcvớiquânđộiriêngvàchínhsáchđộclậpđiềukhiểnquanđộiđểgiànhlợithếcủamìnhmàkhôngquantâmtớiThànhphốThầnthánhcủaAugustine.

Nguyện vọng thống nhất trở thành hiện thực trong khoảngthời gian ngắn vào Ngày Giáng sinh năm 800, khi Giáo hoàngLeoIII[10]làmlễđăngquangchoCharlemagne[11]–vịvuacủatộcngười Frank[12] và là người chinh phục phần lớn lãnh thổ màngày nay là Pháp và Đức, Imperator Romanorum (Hoàng đế LaMã)–vàbanchoôngtướcvịdanhnghĩađốivớinửaphíađôngcủa Đế quốc La Mã trước đây, vào thời điểm đó là vùng đấtByzantium[13]. Hoàng đế cam kết với Đức Giáo hoàng “về mọi

mặt sẽ bảo vệ nhà thờ thánh của Chúa Ki-tô khỏi sự xâm nhậpngoại giáo và sự tàn phá của những kẻ không theo đạo ở nướcngoài, cũng như ở trong nước để tăng thêm sức mạnh cho đứctinbằngcáchthừanhậnnó.”

Nhưng đế chế của Hoàng đế Charlemagne đã không hoànthànhđượcnhữngướcnguyệnđó:trênthựctếnóđãbắtđầusụpđổ gần như ngay khi vừa được khởi đầu. Charlemagne, bộn bềvới những công việc xung quanh nước mình, chưa bao giờ cốgắng trị vì vùng đất Đế quốc Đông La Mã mà trước kia Giáohoàng Leo III đã phân phó cho ông. Ở phía Tây, ông hầu nhưkhôngđạtđượctiếnbộnàotrongviệcgiànhlạiTâyBanNhatừnhững kẻ chinh phạt Morroco. Sau cái chết của Charlemagne,người kế nhiệm ông tìm cách củng cố địa vị theo kiểu truyềnthốngbằngcáchđặttêntoànbộthuộcđịacủamìnhlàĐếquốcLaMãThầnthánh[14].Nhưngchưatớimộtthếkỷsaukhithànhlập,đếchếcủaCharlemagnebịsuytànbởinộichiếnvớitưcáchmột thực thể chính trị cố kết đã biến mất (dù tên của nó vẫnđược dùng trong suốt hàng loạt các lần chuyển giao vùng lãnhthổchođếnnăm1806).

TrungQuốccóHoàngđế;HồigiáocóCaliph[15]–lãnhtụđượccôngnhậntrongcácvùngđấtcủaHồigiáo;châuÂucóHoàngđếLaMãThầnthánh.NhưngHoàngđếLaMãThầnthánhcaiquảnmột nền tảng yếu hơn nhiều so với các đồng nhiệm của ông ởnhững nền văn minh khác. Ông không có bộ máy hoàng gia đểtùynghisửdụngtrongviệccaitrị.Quyềnlựccủaôngphụthuộcvào sức mạnh của ông tại những vùng ông cai quản trong khảnăngvươngtriềucủamình,vềcơbảnlàthuộcdònghọcủaông.Địavịcủaôngkhôngđượcchínhthứcchatruyềnconnối,màdobảyvàsaunàylàchínvịhoàngthânbầulên;nhữngcuộcbầucửnày nói chung thường ngã ngũ sau hàng loạt những thủ đoạnchínhtrị,nhữngđánhgiávềlòngmộđạovànhiềukhoảnđútlótkếch xù. Về lý thuyết, Hoàng đế có thẩm quyền khi được Giáohoàngphongchức,nhưngnhữngcânnhắcchínhtrịvàtổchức

thường loại bỏ yếu tố này, để ông trị vì trong nhiều năm nhưmột“Hoàngđếđượcbầumàchưađượctấnphong.”Tôngiáovàchínhtrịchưabaogiờhợpthànhmộtcấutrúcduynhất,khiếnVoltaire[16]phảichếgiễukhôngngoarằngĐếquốcLaMãThầnthánh“khôngphảiThầnthánh,chẳngphảiLaMãvàcũngchẳnglà một đế quốc.” Khái niệm trật tự quốc tế của châu Âu thờiTrungcổphảnánhmộtquátrìnhđiềuchỉnhtừngtrườnghợpcụthể giữa Giáo hoàng và Hoàng đế và một loạt những kẻ trị vìphong kiến khác. Một trật tự phổ quát dựa trên triển vọng vềmộttriềuđạiduynhấtvàmộtbộnguyêntắcduynhấtđượchợppháphóangàycàngtrởnênthiếuthựctế.

KháiniệmtrậttựthếgiớithờiTrungcổchỉthậtsự“đơmhoakếttrái”trongmộtthờigianngắn,khinóhiểnhiệncùngvớisựlênngôicủaHoàngtửCharlesthuộchoàngtộcHabsburg[17]vàothếkỷ16(1500-1558);sựtrịvìcủaôngcũngdẫnđếnsựtanrãkhông thể vãn hồi của nó. Hoàng tử người xứ Flanders[18]

nghiêmkhắcvàmộđạonàyđượcsinhrađểcaitrị;ngoạitrừsởthích các món ăn nêm gia vị được nhiều người biết đến, nhìnchungôngđượccoilàkhôngcótậtxấunàovàkhôngdễbịphântâm.ÔngthừakếngôibáucủaHàLankhicònnhỏvàngôibáucủa Tây Ban Nha cùng với một loạt thuộc địa rộng lớn, khôngngừngmởrộngcủanướcnàyởchâuÁvàchâuMỹvàonăm16tuổi.

Khônglâusauđó,năm1519,ôngthắngthếtrongcuộcbầucửvào ngôi vị Hoàng đế La Mã Thần thánh, trở thành người kếnhiệm chính thức của Charlemagne. Sự trùng hợp của nhữngtước vị này có nghĩa rằng viễn cảnh thời Trung cổ dường nhưsắp thành hiện thực. Một người trị vì mộ đạo duy nhất cai trịvùnglãnhthổtươngđươngvớicácnướcÁo,Đức,miềnBắcItaly,Cộng hòa Séc, Slovakia, Hungary, miền Đông Pháp, Bỉ, Hà Lan,TâyBanNha,vàphầnlớncácnướcchâuMỹngàynay.(Sựtíchtụquyềnlựcchínhtrịhàngloạtnàyđượcthựchiệnhầunhưhoàntoànthôngquanhữngcuộchônnhânchiếnlượcvàđãdẫnđến

châm ngôn của hoàng tộc Habsburg “Bella gerant Alii; tu, felixAustria, nube!” – “Hãy để việc gây chiến cho những kẻ khác;ngươi,nướcÁohạnhphúc,hãykếthôn!”)Nhữngnhàthámhiểmvà chinh phạt người Tây Ban Nha – Magellan[19] và Cortés[20]

giongbuồmdướisựbảotrợcủaCharles–lúcbấygiờđangtrongquátrìnhtiêudiệtnhữngđếchếcổxưaởchâuMỹvàmangtheocác bí tích Ki-tô giáo cùng với quyền lực chính trị châu Âu đếnkhắp Tân Thế giới. Quân đội và hải quân của Charles tham giavàoviệcbảovệKi-tôgiáochốnglạimộtlànsóngxâmlượcmớicủa người Turk[21] thuộc Đế quốc Ottoman[22] và những kẻ đạidiệncủahọởĐôngnamchâuÂuvàBắcPhi.CharlesthânchinhcầmquântiếnhànhmộtcuộcphảncôngởTunisia,vớimộthạmđộiđượcgầydựngbằngvàngtừTânThếgiới.Bịcuốnvàonhữngcuộctấncôngácliệtnày,Charlesđượcnhữngngườiđươngthờicangợilà“hoàngđếvĩđạinhấtkểtừkhiđếchếbịphânchiavàonăm 843” với định mệnh đưa thế giới về [dưới sự cai trị của]“mộtngườichănchiên[23]duynhất.”

TheotruyềnthốngcủaCharlemagne,tronglễđăngquangcủamình, Charles thề sẽ là “người bảo hộ và bảo vệ Giáo hội La MãThầnthánh”vàdânchúngxưngtụngônglà“Caesār”và“Hoàngđế”;GiáohoàngClementquảquyếtCharleslàsứcmạnhthếtụcđể“đảmbảohòabìnhvàtrậttựđượctáilập”trongKi-tôgiáo.

Một du khách Trung Quốc hay Thổ Nhĩ Kỳ đến châu Âu vàothờiđiểmđócólẽcũngnhậnthấymộthệthốngchínhtrịdườngnhư quen thuộc: một lục địa do một triều đại duy nhất, thấmnhuầnýthứcthiênmệnh,trịvì.GiánhưCharlesđãcóthểcủngcố quyền lực của mình và điều khiển được việc kế vị tuần tựtrongkhốilãnhthổrộnglớnthuộchoàngtộcHabsburg,thìchâuÂu đã có thể được định hình bởi một chính quyền trung ươngthống trị như Đế quốc Trung Quốc hay các vương triều Hồigiáo[24].

Điềuđóđãkhôngxảyra;hayCharlescũngkhôngcốgắngthửlàm. Cuối cùng, ông hài lòng với việc đặt trật tự dựa trên cơ sở

trạng thái cân bằng. Quyền bá chủ có thể là thừa kế nhưngkhông phải mục tiêu của ông, như ông đã chứng minh khi thảVuaPhápFrancisI–đốithủchínhtrịthếtụccủaông,ngườiđãbịôngbắtgiữtrongTrậnPavianăm1525–trảtựdochoPhápđểtiếptụcmộtchínhsáchngoạigiaoriêngbiệtvàđốilậpngaygiữatrung tâm châu Âu. Vua Pháp khước từ cử chỉ cao quý củaCharles bằng việc đi một nước cờ khác thường, đầy mâu thuẫnvới khái niệm trị nước thời Trung cổ của Ki-tô giáo khi đề xuấthợptácquânsựvớiSuleiman–vịSultancủaĐếquốcOttoman–người khi đó đang xâm lược Đông Âu và thách thức sức mạnhcủahoàngtộcHabsburgtừphíađông.

Tính nhất thống của Giáo hội mà Charles tìm cách chứngminhđãkhôngtồntại.ÔngchothấykhôngthểngănchặnđượchọcthuyếtmớivềTinLànhlanquacácvùngđấtlàcơsởquyềnlực chính của mình. Cả sự thống nhất tôn giáo và thống nhấtchính trị đều đang đứt gãy. Nỗ lực thực hiện nguyện vọng vốngắnliềnvớingôivuacủaôngđãvượtrangoàikhảnăngcủamộtcá nhân đơn lẻ. Bức chân dung đầy ám ảnh do Titian[25] vẽ từnăm 1548 được treo tại Bảo tàng Mỹ thuật Alte Pinakothek ởMunichchothấysựđaukhổcủamộtngườiởngôicaođãkhôngthểđạttớisựhoànthiệntâmlinhhoặcvậndụngnhữngđònbẩybáquyềncănbảnthiếtyếuđốivớimình.Charlesquyếtđịnhtừbỏcácngôivịcủamìnhvàchianhỏđếchếrộnglớncủaôngra,và ông thực hiện việc đó theo cách chỉ trích cái tính đa mangkiêmnhiềungôivịđãkhiếnmưucầuhợpnhấtcủaôngthấtbại.ÔngtruyềnlạiVươngquốcNapolivàSicilyvàsauđólàngôivuaTâyBanNhacùngđếchếtoàncầucủanướcnàychocontrailàPhilip. Năm 1555, trong một buổi lễ xúc động ở Brussels, ôngđiểm lại thành tích của mình, khẳng định rằng nhờ sự siêngnăng mà ông đã hoàn thành nhiệm vụ và trao Nghị viện HàLan[26]choPhilip.Cùngnămđó,Charleskýmộthiệpướcmangtính bước ngoặt là Hòa ước Augsburg[27], công nhận đạo TinLànhtrongĐếquốcLaMãThầnthánh.Từbỏnềntảngtâmlinh

của đế chế của mình, Charles đã cho các hoàng tử quyền lựachọn định hướng giải tội trong lãnh thổ của họ. Không lâu sauđó, ông từ bỏ ngôi vị Hoàng đế La Mã Thần thánh, chuyển giaođế quốc cho em trai của ông là Ferdinand cùng với những biếnđộngvàtháchthứcbênngoàicủanó.CharlesluivềsốngẩndậttrongmộttuviệnởvùngnôngthônTâyBanNha.Ôngtrảiquanhữngngàycuốiđờibênđứcchaxưngtộicủamìnhvàmộtnhàchế tạo đồng hồ người Italy, người có những tuyệt tác treo đầytường mà Charles cố gắng theo học nghề. Khi Charles qua đờinăm1558,trongdichúccủamình,ôngtỏratiếcnuốivềsựrạnvỡcủađứctinđãdiễnratrongthờiôngtrịvìvàbuộctộicontraimìnhvìđãtănggấpđôisốtòaándịgiáo[28].

Basựkiệnđãlàmtanrãhoàntoànlýtưởngcũvềmộtsựhợpnhất. Khi Charles V qua đời, những thay đổi mang tính cáchmạngđãnângviễncảnhcủachâuÂutừmộtliênminhkhuvựclên thành liên minh toàn cầu và đồng thời làm phân rã trật tựtôn giáo và chính trị thời Trung cổ: khởi đầu kỷ nguyên khámphá,phátminhvềinấnvàphongtràolykhaitrongGiáohội.

Theo cách hiểu của những người châu Âu có học thức thờiTrungcổ,mộtbảnđồmiêutảvũtrụsẽchothấyBắcvàNamBáncầutrảidàitừẤnĐộởphíađôngđếnBánđảoIberiavàcácđảocủa Vương quốc liên hiệp Anh ở phía tây, ở giữa là Jerusalem.TheocáchnhìnnhậnthờiTrungcổ,đâykhôngphảimộtbảnđồchodukháchmàlàmộtsânkhấuthầnthánhchovởkịchvềsựcứurỗiconngười.KinhThánhchorằngthếgiớicó6/7làđấtvà1/7lànước.DocácnguyêntắccứurỗilàcốđịnhvàcóthểđượcápdụngbằngnhữngnỗlựcởcácvùngđấtquenthuộccủaKi-tôgiáo,khôngcósựtưởngthưởngnàochoviệcmạohiểmvượtquanhữnglằnranhcủanềnvănminh.TrongcuốnĐịangục,Dantemiêu tả sự kiện Ulysses giong buồm qua các Cột trụ trời củaHercules[29](MỏmGibraltarvànhữngđỉnhcaogầnđóởBắcPhi,mép phía tây của Địa Trung Hải) để tìm kiếm tri thức, đã bịtrừngphạtvìphạmtộichốnglạikếhoạchcủathầnlinhbởimột

cơngióxoáylàmđắmcontàucủaôngcùngtấtcảthủythủđoàn.Thờihiệnđạixuấthiệnkhicácxãhộimạnhdạnkhámpháđại

dương và bất kỳ điều gì phía xa sau chúng để tìm kiếm vinhquangvàgiàucó.Vàothếkỷ15,châuÂuvàTrungQuốcđãgầnnhưcùnglúcmạohiểmtiếnvềphíatrước.NhữngcontàuTrungQuốc, khi đó là lớn nhất và tiên tiến nhất thế giới về mặt côngnghệ,đãthựchiệnnhữngchuyếnhảitrìnhthámhiểmtớiĐôngNam Á, Ấn Độ và bờ biển phía đông châu Phi. Họ trao đổi tặngphẩmvớicácchứcsắcđịaphương,ghidanhcáchoàngthânvào“hệthốngtriềucống”chođếquốcnày,mangvềnướcnhữngtậpquánvănhóakháclạvàđộngvậtquýhiếm.Tuynhiên,saucáichếtcủanhàthámhiểmhànghảiTrịnhHòa[30] vào năm 1433,Hoàng đế Trung Quốc chấm dứt những cuộc phiêu lưu ở nướcngoài,vàcácđộitàubịbỏhoangphế.TrungQuốctiếptụcnhấnmạnhsựthíchhợpchungtrongcácnguyêntắccủanướcnàyvềtrậttựthếgiới,nhưngtừđóvềsauchỉápdụngởtrongnướcvàvớicácdântộcdọctheobiêngiớicủanó.Kểtừđó,nướcnàychưabao giờ cố gắng lặp lại một nỗ lực hàng hải tương tự, có lẽ chođếntậnthờiđạicủachúngta.

60nămsauđó,cáccườngquốcchâuÂuđãkhởihànhtừmộtlụcđịa,nơicácthếlựcđangtranhgiànhchủquyền;mỗivịvuatàitrợthámhiểmhànghảichủyếuvìhyvọnggiànhđượclợithếvềmặtthươngmạihaychiếnlượcsovớicácđốithủcủamình.NhữngcontàucủaBồĐàoNha,HàLanvàAnhmạohiểmđếnẤnĐộ; tàu Tây Ban Nha và Anh khởi hành tới Tây Bán cầu. Cả hai[hướngđinày]bắtđầuthaythếnhữngđộcquyềnthươngmạivàcơcấuchínhtrịhiệnhữu.ThờiđạimàảnhhưởngthốngtrịcủachâuÂuđốivớicácvấnđềthếgiớikéodàibathếkỷđãbắtđầu.Cácmốiquanhệquốctếtừnggóigọntrongmỗikhuvực,từđóvề sau trở thành vấn đề toàn cầu với trọng tâm ở châu Âu, nơikhái niệm trật tự thế giới được xác định và việc thực thi kháiniệmnàyđượcquyếtđịnh.

Tiếp theo đó là một cuộc cách mạng tư duy về bản chất của

thế giới quan chính trị. Người ta làm thế nào mà hình dung rađược sự tồn tại của các cư dân ở những vùng chưa ai từng biếtđến?LàmthếnàođểhọphùhợpvớithếgiớiquanthờiTrungcổvềĐếquốcvàGiáohoàng?MộthộiđồngcácnhàthầnhọcdoVuaCharles V triệu tập vào các năm 1550-1551 ở thành phốValladolid, Tây Ban Nha đã kết luận rằng những người sống ởTây Bán cầu là những con người có linh hồn và do đó đủ điềukiện để được cứu rỗi. Tất nhiên, kết luận thần học này cũng làmột cách biện minh cho việc chinh phạt và cải đạo. Các nướcchâuÂuđượcphépgiatăngcủacảivàxoadịulươngtâmcủahọcùnglúc.Sựtranhgiànhkiểmsoátlãnhthổtrêntoàncầucủahọlàmthayđổibảnchấtcủatrậttựquốctế.ViễncảnhcủachâuÂuđượcmởrộngchođếnkhicácnướcchâuÂukhácnhaulầnlượtnỗlựcthựcdânhóathànhcônghầuhếtmọinơitrênđịacầuvàcác khái niệm về trật tự thế giới hợp nhất với sự vận hành cáncânquyềnlựcởchâuÂu.

Sựkiệnthứhaicóảnhhưởngsâuxavềsaulàsựphátminhkỹthuật in di động vào giữa thế kỷ 15, giúp việc truyền bá kiếnthức được thực hiện ở quy mô lớn tới mức bấy giờ không thểtưởng tượng được. Xã hội thời Trung cổ lưu giữ kiến thức bằngcáchghinhớhaytỉmẩnchéptaycácvănbảntôngiáo,hoặcbiếtvề lịch sử qua sử thi. Trong thời đại khám phá này, những gìđược phát hiện cần để cho người ta biết đến, và in ấn cho phépcáctàiliệuđượcphổbiến.Sựkhámphánhữngthếgiớimớicũngtruyềncảmhứngđểtìmkiếmvàtáikhámpháthếgiớicổđạivànhữngsựthựccơbảnvềnó,đặcbiệtnhấnmạnhvàotínhtrungtâmcủatừngcánhân.Việcngườitangàycàngsửdụnglýluậnnhưmộtnguồnlựckháchquanđểsoisángvàlýgiảiđãbắtđầulàmrungchuyểnnhữngthểchếhiệnhành,baogồmcảGiáohộiThiênChúagiáomàchođếnbấygiờlàkhôngthểbịcôngkích.

SựkiệncótínhcáchmạngthứbalàcuộcCảicáchTinLành[31],đượckhởixướngvàonăm1517khiMartinLuther–giáosưthầnhọc, nhà cải cách tôn giáo người Đức – niêm yết 95 luận đề nơi

cửa Nhà thờ Lâu đài Wittenberg, nhấn mạnh vào mối quan hệtrực tiếp của từng cá nhân với Thiên Chúa và do đó lương tâmcủa từng cá nhân – chứ không phải tính chính thống vốn đãđược củng cố chắc chắn – được đưa ra như là chìa khóa của sựcứu rỗi. Một số nhà cai trị phong kiến chớp lấy cơ hội này đểcủng cố quyền cai trị của họ bằng cách tiếp nhận Tin Lành, ápđặtnólênngườidânvàtịchthuđấtđaicủaGiáohộiđểgiatăngcủacảichobảnthân.Mỗibêncoibênkianhưdịgiáo,vànhữngbất đồng biến thành những cuộc chiến đấu sống còn khi tranhchấp chính trị xen lẫn với tranh chấp giáo phái. Rào cản ngăncách tranh chấp trong nước và nước ngoài không còn khi cácquốc vương hậu thuẫn những phe phái đối địch trong các cuộcchiếntôngiáonộibộthườnglàđẫmmáuởcácnướclánggiềngcủa họ. Cải cách Tin Lành phá bỏ khái niệm về một trật tự thếgiới được duy trì bởi “hai thanh kiếm” là Giáo hoàng và đế chế.Ki-tôgiáobịchiarẽvàthùđịchvớichínhnó.

M

CHIẾNTRANHBAMƯƠINĂM:TÍNHCHÍNH

DANHLÀGÌ?

ột thế kỷ những cuộc chiến tranh liên miên chứng kiến sựnổilênvàtruyềnbásựphêpháncủangườitheoTinLànhđốivớiuyquyềncủaGiáohội:cảĐếquốcHabsburgvàGiáohoàngđềutìmcáchdậptắtsựtháchthứcnàyđốivớiquyềnlựccủamình,khiếnnhữngngườitheođạoTinLànhphảnkhángnhằmbảovệđứctinmớicủahọ.

Sựhỗnloạnnàylêntớiđỉnhđiểmtronggiaiđoạnmàsaunàyđược gọi là cuộc Chiến tranh Ba mươi năm (1618-1648). KhiFerdinand–vịvuaThiênChúagiáothuộctriềuđạiHabsburgcủaBohemia–nổilênnhưứngviênsánggiánhấttrongcuộctruyềnngôi sắp tới, giới quý tộc theo đạo Tin Lành ở Bohemia đã gắngthửhànhđộng“thayđổichếđộ,”traovươngmiệnvàquyềnbỏphiếu quyết định của họ cho một hoàng tử Đức theo đạo TinLành,mộtkếtquảlàmchoĐếquốcLaMãThầnthánhsẽkhôngcòn là một tổ chức Thiên Chúa giáo. Các thế lực hoàng gia đãhành động để đè bẹp cuộc nổi loạn ở Bohemia và sau đó tranhthủ lợi thế này để trấn áp đạo Tin Lành nói chung, châm ngòicho một cuộc chiến tranh tàn phá cả Trung Âu. (Các hoàng tửtheođạoTinLànhthườngởphíabắcnướcĐức,thờiđóbaogồmnước Phổ tương đối nhỏ bé; khu trung tâm Thiên Chúa giáo làphíanamcủaĐứcvàÁo.)

Vềlýthuyết,cáchoàngthânThiênChúagiáocủaHoàngđếcónghĩavụphảiđoànkếtđểchốnglạinhữngdịgiáomớinày.Tuynhiên,khiphảiđốimặtvớilựachọngiữatinhthầnhợpnhấtvàlợi thế chiến lược, không ít người đã lựa chọn vế thứ hai. Đứng

đầutrongsốhọlàPháp.Thông thường trong giai đoạn biến động, một lãnh địa vẫn

duytrìquyềncaitrịsẽởvàovịthếlợidụngtìnhtrạnghỗnloạntạicácquốcgialâncậnchonhữngmụctiêuquốctếlớnhơn.Mộtnhóm nhỏ những giáo sĩ Pháp thức thời và nhẫn tâm đã nhậnthấycơhộicủamìnhvàquyếtđịnhhànhđộngdứtkhoát.VươngquốcPháptạochoriêngmìnhmộtmôhìnhcaitrịmớiđểbắtđầuquá trình hành động này. Trong những chế độ phong kiến,quyềncaitrịlàcánhân;sựcaitrịphảnánhýchícủangườicaitrịnhưngcũngbịgiớihạnbởitruyềnthống,hạnchếcácnguồnlựcsẵncóchonhữnghànhđộngquốcgiahoặcquốctếcủamộtđấtnước. Tể tướng Pháp trong giai đoạn 1624-1642, Armand-JeanduPlessis– Hồngy Richelieu[32]– làchínhkháchđầutiênkhắcphụcđượcnhữnghạnchếnày.

Là người trong giới tăng lữ chìm đắm trong những mưu đồtriềuchính,Richelieuđãthíchnghihoàntoànvớigiaiđoạnbiếnđộng tôn giáo và những thể chế được thiết lập từ lâu đang dầnsụp đổ. Là con út trong ba người con trai của một gia đình quýtộcnhỏ,banđầuôngtheođuổibinhnghiệp,nhưngsaukhianhtrai ông bất ngờ từ chức giám mục Luçon[33] vốn được coi làquyền lợi căn bản của gia đình, ông chuyển sang thần học.Tương truyền rằng Richelieu hoàn thành nghiên cứu tôn giáocủa mình sớm tới mức ông ít tuổi hơn độ tuổi tối thiểu thôngthườngđểđượcbổnhiệmlinhmục;vàôngđãvượtquaràocảnnàybằngcáchđếnLaMãvàtựmìnhnóidốiĐứcGiáohoàngvềđộ tuổi của mình. Khi đã có được ủy nhiệm thư, ông lao vàochínhtrịphepháitrongtriềuđìnhhoànggiaPháp,banđầutrởthànhphụtáthâncậnchoTháihậuMariedeMedici,vàsauđólàcố vấn đáng tin cậy cho đối thủ chính trị chính, và cũng là contraicònnhỏcủabàlàVuaLouisXIII.Cảhaitỏrarấtkhôngtintưởng vào Richelieu, nhưng do bị điêu đứng bởi những cuộcxungđộtnộibộvớicáctínđồTinLànhHuguenot[34]củaPháp,họ không thể chối bỏ tài năng thiên bẩm về chính trị và nghệ

thuật cai trị của ông ta. Mưu đồ của giáo sĩ trẻ này giữa vị ấuvương và thái hậu đã mang lại cho ông sự tiến cử với La Mã đểđược trao chiếc mũ hồng y; và khi được ban chức ấy, ông trởthànhthànhviêncaocấpnhấttrongHộiđồngCơmậtcủaNhàvua.Nắmvịtrínàytronggầnhaithậpniên,“ĐứcHồngy”(đượcgọinhưvậyvìchiếcáochoàngmàuđỏdàilướtthướtcủaông)đãtrởthànhtểtướngcủaPháp–quyềnlựcchỉsaungaivàng–vàlàthiên tài nổi bật của một khái niệm mới về thuật trị quốc tậpquyềnvàchínhsáchđốingoạidựatrênsựcânbằngquyềnlực.

Khi Richelieu thực hiện các chính sách trên đất nước mình,luận thuyết của Machiavelli[35] về thuật trị quốc đang đượctruyềnbá.KhôngbiếtliệuRichelieucóthôngthuộcluậnthuyếtvề quyền lực trên quan điểm chính trị này hay không, nhưngchắcchắnôngđãthựchànhcácnguyêntắccănbảncủachúng.Richelieuxâydựngmộtphươngpháptiếpcậncấptiếnvềtrậttựquốctế.Ôngphátminhraýtưởngrằngnhànướclàmộtchủthểtrừutượngvàvĩnhviễntồntạitheođúngnghĩacủanó.Nhữngyêu cầu của nhà nước được xác định không phải bởi nhân cáchcủa người cai trị, lợi ích của gia tộc hay nhu cầu chung của tôngiáo.Kimchỉnamcủanólàlợiíchquốcgiatheonhữngnguyêntắc đo đếm được, sau này được biết đến như là raison d’état[36].Dođónóphảilàđơnvịcơbảncủacácquanhệquốctế.

Richelieutrưngdụngnhànướcnontrẻnàylàmmộtcôngcụcủachínhsáchđốingoại.ÔngtậptrungquyềnlựcởParis,đặtranhữngvịtrígọilàthambiệnhayủyviênquảntrịchuyênnghiệpđểphóngchiếuthẩmquyềncủachínhphủtớitừngđịahạtcủavương quốc, khiến việc thu các loại thuế trở nên hiệu quả, vàquyếtliệttháchthứcchínhquyềnđịaphươngtruyềnthốngcủagiớiquýtộccũ.Cácvịvuavẫntiếptụcthựcthivươngquyềnnhưbiểutượngcủaquốcgiacóchủquyềnvàlàmộtbiểuhiệncủalợiíchquốcgia.

Richelieu nhận thấy tình trạng hỗn loạn ở Trung Âu khôngphải là lời hiệu triệu vũ trang để bảo vệ Giáo hội mà là một

phươngtiệnđểkiềmchếsựưutrộicủađếchếHabsburg.MặcdùVua Pháp đã được gọi là Rex Catholicissimus hay “Vua ThiênChúagiáoTốicao,”từthếkỷ14,Phápbanđầuâmthầmsauđócông khai chuyển sang ủng hộ liên minh Tin Lành (của cáchoàng thân Thụy Điển, Phổ và miền Bắc Đức) trên cơ sở lạnhlùngtínhtoáncáclợiíchquốcgia.

Đốivớinhữnglờichỉtríchgiậndữrằng,làmộthồngy,ôngcóbổnphậnđốivớiGiáohộiThiênChúagiáophổquátvàvĩnhcửu,ngụ ý một sự liên kết chống lại các hoàng thân theo đạo TinLànhnổi loạnởmiềnBắcvàTrungÂu,Richelieunhắcđếnbổnphậncủamìnhlàmộtbộtrưởngtrongmộtthựcthểchínhtrịthếtụcdễbịtổnthương.Sựcứurỗicóthểlàmụctiêucánhâncủaông, nhưng là một chính khách ông chịu trách nhiệm đối vớimộtthựcthểchínhtrịkhôngcólinhhồnvĩnhcửuđểmàcứurỗi.Ôngnói,“Conngườilàbấttử,sựcứurỗicủaanhtađếnsauđó.Nhànướckhôngbấttử,sựcứurỗicủanólàbâygiờhoặckhôngbaogiờ.”

Sự tan rã ở Trung Âu được Richelieu nhìn nhận như là điềucầnthiếtvềchínhtrịvàquânsự.MốiđedọacơbảnđốivớiPhápmang tính chiến lược, mà chẳng phải siêu hình hay tôn giáo:mộtTrungÂuthốngnhấtsẽởvịthếthốngtrịphầncònlạicủalục địa châu Âu. Vì vậy, lợi ích quốc gia của Pháp là phải ngănchặnsựhợpnhấtcủaTrungÂu:“Nếuphe[TinLành]đóbịtiêudiệthoàntoàn,sứcmạnhchủlựccủahoàngtộcHabsburgsẽtấncông Pháp.” Bằng việc trợ giúp rất nhiều các quốc gia nhỏ ởTrung Âu và làm suy yếu nước Áo, Pháp đã đạt được mục tiêuchiếnlượccủamình.

Mưu đồ của Richelieu kéo dài suốt quá trình với những biếnđộng lớn sau đó. Trong vòng hai thế kỷ rưỡi, từ khi Richelieuxuất hiện vào năm 1624 đến khi Thủ tướng Bismarck[37]tuyênbốthànhlậpĐếquốcĐứcvàonăm1871,mụctiêugiữchoTrungÂu(gồmcáclãnhthổcủaĐức,ÁovàmiềnBắcItalythờiđó)chiarẽ vẫn là nguyên tắc chỉ đạo trong chính sách đối ngoại của

Pháp.ChotớichừngnàokháiniệmnàycònlàbảnchấtcủatrậttựchâuÂu,Phápvẫnlàưuviệtởlụcđịanày.Khikháiniệmnàysụpđổ,vaitròthốngtrịcủaPhápđãcùngchungsốphận.

BakếtluậncóthểrútratừsựnghiệpcủaRichelieu.Thứnhất,yếutốkhôngthểthiếucủamộtchínhsáchđốingoạithànhcônglà một khái niệm chiến lược dài hạn dựa trên sự phân tích cẩnthận tất cả các yếu tố liên quan. Thứ hai, chính khách phải côđọng tầm nhìn đó bằng việc phân tích và định hình một chuỗinhững áp lực mơ hồ, thường mâu thuẫn lẫn nhau thành mộthướngđimạchlạc,cómụcđích.Ôngtaphảibiếtchiếnlượcnàysẽdẫnđếnđâuvàvìsao.Vàthứba,ôngtaphảihànhđộngbênngoài giới hạn của điều có thể, thu hẹp khoảng cách giữa kinhnghiệm và tham vọng của xã hội mà ông ta sống. Bởi sự quenthuộclặpđilặplạisẽdẫnđếntrìtrệvàhầunhưkhôngcầnđếnmộtsựtáobạonào.

T

HÒAƯỚCWESTPHALIA

rong thời đại chúng ta, Hòa ước Westphalia đã tạo ra mộttiếngvangđặcbiệtnhưsựmởđườngchomộtkháiniệmmớivềtrậttựquốctếmàđãlanrộngtrêntoànthếgiới.Thờiđiểmđó,cácđạibiểunhómhọpđểđàmphán,tậptrungnhiềuvàonhữngcânnhắcvềvịthếvànghithứcngoạigiao.

KhicácđạidiệncủaĐếquốcLaMãThầnthánhvàhaiđốithủchínhcủanólàPhápvàThụyĐiểnđồngývềnguyêntắcđểtriệutậpmộthộinghịhòabình,cuộcxungđộtđãkéodàihơn23năm.Giao tranh còn diễn ra thêm hai năm nữa, các phái đoàn đàmphánmớithựcsựgặpgỡnhau;trongthờigianđó,mỗibênđềucốgắngcủngcốđồngminhvàcáckhuvựcbầucửtrongnước.

Không giống các hiệp định lịch sử khác như Hội nghị thànhVienna[38]tronggiaiđoạn1814-1815hayHòaướcVersailles[39]

năm 1919, Hòa ước Westphalia không phải là kết quả của mộtcuộchọpduynhất,vàbốicảnhkhôngphảinhưtathườnghìnhdungvềviệcnhómhọpcủacácchínhkháchsuyngẫmtừngcâuhỏi siêu nghiệm về trật tự thế giới. Do có nhiều địch thủ giaotranh trong một cuộc chiến trải dài từ Tây Ban Nha đến ThụyĐiển, nên hòa bình đạt được thông qua một loạt thỏa thuậnriêngrẽdiễnraởhaithịtrấnkhácnhauthuộcWestphalia.CáccườngquốcThiênChúagiáo,trongđócó178đạibiểuriêngbiệttừ các quốc gia khác nhau trong Đế quốc La Mã Thần thánh,nhóm họp ở thành phố Thiên Chúa giáo Münster. Các cườngquốcTinLànhtậptrungởthànhphốOsnabrücknơimàtheocảGiáohộiLuthervàThiênChúagiáo,cáchđókhoảng48km.235pháiviênchínhthứcvàđộingũnhânviêncủahọđãtrúởbấtkỳphòng nào họ có thể tìm thấy ở hai thị trấn nhỏ này, nơi chưa

từngđượccoilàthíchhợpchomộtsựkiệnquymôlớnchứchưanóigìđếnmộthộinghịcủatấtcảcáccườngquốcchâuÂu.PháiviênThụySĩ“trúngụởcửahàngcủamộtthợdệtlen,trongmộtcăn phòng nồng nặc mùi xúc xích và dầu cá,” trong khi pháiđoàn xứ Bavaria chỉ có 18 giường cho 29 thành viên của họ.Không có chủ tọa hay người điều phối hội nghị chính thức vàkhôngcónhữngphiênhọptoànthể,cácđạidiệnnhómhọpđộtxuấtvàđilạitrongvùngtrunglậpgiữahaithịtrấnđểtìmkiếmthỏa hiệp, đôi khi gặp gỡ không chính thức tại các địa điểm ởgiữahaithịtrấnnày.Mộtsốcườngquốccửđạidiệncómặtởcảhaithịtrấn.Giaotranhvẫntiếptụcởnhữngvùngkhácnhaucủachâu Âu trong suốt các cuộc đàm phán, với tình hình chiến sựliêntụcthayđổitácđộngđếnquátrìnhđàmphán.

Hầuhếtcácđạibiểuđếndựđềumangtheonhữngchỉthịrấtthựctếdựatrênlợiíchchiếnlược.Trongkhihọsửdụngnhữngcụmtừcaothượnggầnnhưgiốnghệtnhauvềviệcđạtđượcmột“nền hòa bình cho Ki-tô giáo,” quá nhiều máu đã đổ để thainghén việc đạt được mục tiêu cao cả này thông qua sự thốngnhấtvềtínlýhaychínhtrị.Giờđâyaicũngcholàđươngnhiên,hòa bình (nếu có) sẽ được xây dựng thông qua sự cân bằng cáclựclượngđốiđịch.

CólẽHòaướcWestphalianổilêntừnhữngthảoluậnphứctạpnàylàtàiliệungoạigiaođượctríchdẫnnhiềunhấttronglịchsửchâuÂu,dùtrênthựctếkhônghềcóhiệpướcduynhấtnàođểthểhiệncácđiềukhoảncủanó.Vàcácđạibiểucũngchưatừngnhómhọptrongmộtphiênhọptoànthểđểphêchuẩnnó.Trênthực tế, Hòa ước là kết hợp của ba hiệp định bổ sung lẫn nhauđược ký kết riêng biệt tại những thời điểm khác nhau ở các thịtrấn khác nhau. Trong Hòa ước Münster tháng Một năm 1648,TâyBanNhacôngnhậnnềnđộclậpcủaCộnghòaHàLan,khéplạicuộcnổidậykéodài80nămcủangườiHàLan,cuộcnổidậyđã hợp nhất với cuộc Chiến tranh Ba mươi năm. Tháng Mườinăm 1648, các nhóm riêng biệt của các cường quốc đã ký Hòa

ướcMünstervàHòaướcOsnabrück,vớinhữngđiềukiệntươngtự nhau cũng như tham chiếu và hợp nhất những điều khoảnchủyếu.

Cảhaihòaướcquốctếđaphươngquantrọngnàytuyênbốýđịnhlà“mộtnềnhòabìnhvàtìnhbằnghữuKi-tôgiáo,phổquát,bất diệt, đích thực và chân thành” cho “vinh quang của ThiênChúavàanninhcủaKi-tôgiáo.”Cácđiềukiệncóhiệulựckhôngkhác biệt đáng kể so với những văn kiện khác của thời kỳ này.Tuynhiên,nhữngcáchthứcđểđạtđượchaihòaướcnàylàchưatừngcó.Cuộcchiếntranhđãlàmtanvỡnhữngkỳvọngvềtínhphổ quát hay sự đoàn kết giải tội. Bắt đầu như là một cuộc đấutranhcủatínđồThiênChúagiáochốnglạiTinLành,nhấtlàsaukhiPhápđốiđầuvớiĐếquốcLaMãThầnthánhtheoThiênChúagiáo,cuộcchiếnđãtrởthànhmộtcuộchỗnchiếncủanhữngliênminh thường xuyên thay đổi và đối lập nhau. Cũng giống nhưnhữngcuộcxungđộtlớnởTrungĐôngtrongthờiđạichúngta,nhữngliênkếtgiáopháiđượcviệndẫnđểđoànkếtvàlàmđộnglựctrongtrậnchiếnnhưngthườngxuyênbịgạtbỏbởicácxungđột lợi ích địa chính trị hoặc đơn giản là tham vọng của nhữngnhân vật tên tuổi. Mỗi bên đã bị những đồng minh “đươngnhiên”bỏrơitạimộtsốthờiđiểmtrongcuộcchiến;khôngbênnào ký vào những văn bản này mà không ảo tưởng rằng nóchẳnglàmđượcbấtkỳđiềugìngoàiviệcthúcđẩylợiíchvàuytíncủahọ.

Nghịch lý thay, sự mệt mỏi và yếm thế chung này cho phépcácbênthamgiabiếnđổinhữngphươngtiệnthựctếđểkếtthúcmột cuộc chiến tranh cụ thể thành những khái niệm chung vềtrật tự thế giới. Với hàng chục các bên dày dạn trận mạc nhómhọp để bảo vệ những lợi ích phải rất khó khăn mới giành được,nhữnghìnhthứcxưacũvềquanhệtônticấpbậcbịlặnglẽvứtbỏ.Sựbìnhđẳngvốncógiữacácquốcgiacóchủquyềnđượcxâydựng,bấtkểquyềnlựchayhệthốngtrongnướccủacácquốcgianày ra sao. Những cường quốc mới xuất hiện, chẳng hạn như

Thụy Điển và Cộng hòa Hà Lan, đã được trao nghi thức ngoạigiaongangbằngvớicácsiêucườngđãđượcthiếtlậptừlâunhưPhápvàÁo.Tấtcảcácvịvuađượcxưngtụnglà“hoàngthượng”vàtấtcảcácđạisứlà“quýngài.”Kháiniệmmớilạnàyđượcđẩyđếnmứcmàcácđoànđạibiểukhiyêucầusựbìnhđẳngtuyệtđốiđã nghĩ ra một quy trình tiến đến địa điểm đàm phán qua cáccửaravàoriêngbiệt(dẫnđếnnhiềulốivàophảiđượcxâydựng)và cùng tiến tới chỗ ngồi của mình ở tốc độ ngang nhau đểkhông ai sẽ phải chịu đựng nỗi nhục chờ đợi người khác thongdongđếnchỗcủahọ.

Hòa ước Westphalia đã trở thành một bước ngoặt trong lịchsử của các quốc gia, vì những điều khoản mà hòa ước này thiếtlậpvừađơngiảnvừacóảnhhưởngsâurộng.Cácquốcgia–chứkhông phải đế chế, triều đại hay cộng đoàn tôn giáo – đã đượcxác định như một khối trật tự châu Âu đang hình thành. Kháiniệmchủquyềnquốcgiađượcthiếtlập.Quyềncủamỗibênkýkếtvềviệclựachọncấutrúctrongnướcvàđịnhhướngtôngiáomà không bị can thiệp đã được khẳng định, trong khi nhữngđiềukhoảnmớiđảmbảorằngcácgiáopháithiểusốcóthểthựchànhđứctincủahọtronghòabìnhvàkhôngcònámảnhvềsựcảiđạobằngvũlực.Vượtxanhữngnhucầutrướcmắtcủathờiđiểm đó, các nguyên tắc của một hệ thống “quan hệ quốc tế”đang được định hình, được thúc đẩy bởi mong muốn chungnhằmtránhmộtsựtáidiễncủachiếntranhtổnglựctrênlụcđịachâuÂu.Traođổingoạigiao,baogồmcảviệcđồntrúcủacácđạidiệnthườngtrúởcácthủđôcủanhữngquốcgiađồngcấp(mộtthông lệ mới chỉ được các bang thành Venice áp dụng thời đó),được thiết kế để điều chỉnh các mối quan hệ và thúc đẩy nghệthuật hòa bình. Các bên tham gia ký kết đã hình dung về việcnhững hội nghị và tham vấn trong tương lai trên mô hình HòaướcWestphaliasẽlàdiễnđànđểgiảiquyếttranhchấptrướckhidẫnđếnxungđột.Luậtphápquốctế,đượcnhữngnhàduthuyếtnhư Hugo de Groot[40] (Grotius) xây dựng trong chiến tranh,

đượccoinhưphầnmởrộngcủahọcthuyếtđãđượcđồngthuậnnhắmtớiviệcgieotrồngsựhòahợp,vớitrọngtâmlàcáchòaướcWestphalia.

Sự tài tình của hệ thống này và lý do nó lan ra toàn thế giớinằm ở chỗ các điều khoản của nó chỉ là hình thức chứ khôngphải thực chất. Nếu một quốc gia chấp nhận những yêu cầu cơbản này, nó có thể được công nhận là một công dân quốc tế cóthểduytrìvănhóa,chínhtrị,tôngiáovàchínhsáchnộibộriêngcủamình,đượchệthốngquốctếbảovệkhỏisựcanthiệptừbênngoài.Lýtưởngvềsựthốngnhấtđếquốchaytôngiáo–tiềnđềđangcóhiệulựccủacáctrậttựlịchsửởchâuÂuvàhầuhếtcácvùng khác – đã ngụ ý rằng, về mặt lý thuyết, chỉ có một trungtâm quyền lực mới có thể là hoàn toàn chính danh. Khái niệmcủaHòaướcWestphalialấysựđadạngnhưlàđiểmkhởiđầucủanóvàđãthuhútnhiềuxãhội(mỗixãhộiđượcchấpnhậnnhưhiệntồn)vàocôngcuộctìmkiếmchungvềtrậttự.Chotớigiữathếkỷ20,hệthốngquốctếnàyđãxuấthiệntrênmọilụcđịa;nóvẫnlàrườngcộtcủatrậttựquốctếnhưđangtồntạihiệnnay.

Hòa ước Westphalia không ủy nhiệm một sự sắp xếp cụ thểcácliênminhhaymộtcơcấuchínhtrịchâuÂulâudàinào.VớisựchấmdứtcủaGiáohộiphổquátnhưlànguồntốithượngvềtínhchínhdanhvàsựsuyyếucủaHoàngđếLaMãThầnthánh,khái niệm trật tự châu Âu đã trở thành sự cân bằng quyền lực,màtheođịnhnghĩabaogồmtínhchấttrunglậpvềtưtưởngvàđiều chỉnh đối với những hoàn cảnh đang tiến triển. LordPalmerston[41] – chính khách thế kỷ 19 của Anh – trình bàynguyên tắc căn bản của nó như sau: “Chúng ta không có đồngminhvĩnhviễnvàkhôngcókẻthùvĩnhviễn.Lợiíchcủachúngta là vĩnh viễn và bất diệt và những lợi ích này là nhiệm vụchúngtatheođuổi.”Khiđượchỏivềviệcxácđịnhnhữnglợiíchnày theo cách cụ thể hơn dưới hình thức của một “chính sáchngoại giao” chính thức, người lèo lái được ca tụng của cườngquốcAnhthúnhận,“Khimọingườihỏitôi…nhữnggìđượcgọi

làmộtchínhsách,câutrảlờiduynhấtlàchúngtôisẽlàmnhữnggìcólẽlàtốtnhấtdựatrêntìnhhuốngnóphátsinh,vớilợiíchquốcgialànguyêntắcchỉđạo.”(TấtnhiênkháiniệmtưởngnhưđơngiảnnàyphùhợpvớiAnhmộtphầnvìgiaicấpcầmquyềncủanướcnàyđãđượcđàotạotrongmộtnhậnthứcchung,gầnnhưtrựcgiácvềnhữnggìlàlợiíchvữngbềncủađấtnước.)

Ngày nay, những khái niệm này của Hòa ước Westphaliathườngbịbêuxấunhưlàmộthệthốngthaotúngquyềnlựcyếmthế,khônghềquantâmđếncácyêucầuvềđạođức.Tuynhiên,cơcấuđượcthiếtlậptrongHòaướcWestphaliađạidiệnchonỗlựcđầutiênđểthểchếhóamộttrậttựquốctếtrêncơsởcácquytắcvàgiớihạnđượcđồngthuận,căncứtrênsốđôngcáccườngquốchơnlàsựthốngtrịcủamộtquốcgiaduynhất.Nhữngkháiniệmvềraisond’état(lợiíchquốcgia)lầnđầutiênxuấthiện,thểhiệnkhôngphảilàmộtsựđềcaosứcmạnhmàlànỗlựcđểhợplýhóavàhạnchếsửdụngnó.Quânđộiđãtuầnhànhtrênkhắpchâu Âu trong nhiều thế hệ dưới ngọn cờ của những tuyên bốđạo đức phổ quát (và mâu thuẫn nhau); các nhà tiên tri vànhững kẻ chinh phạt đã gây ra chiến tranh tổng lực trong việctheođuổinhữngthamvọngcánhânxenlẫnnhữngthamvọngvềtriềuđại,đếchếvàtôngiáo.Sựănkhớpcótínhlogicvềmặtlýthuyếtvàcóthểtiênliệuđượcvềnhữnglợiíchquốcgiađượcdựkiến khắc phục những hỗn loạn đang diễn ra khắp nơi trên lụcđịachâuÂu.Nhữngcuộcchiếntranhcógiớihạntrêncácvấnđềcóthểtínhtoánđượcsẽthaythếthờiđạicủanhữngthuyếtphổđộmâuthuẫnnhau,vớisựtrụcxuấtvàcảiđạobắtbuộccủanóvà cuộc chiến tranh không giới hạn làm thiệt hại vô số nhânmạng.

Với tất cả sự mơ hồ của nó, cân bằng quyền lực được cho làbước tiến bộ so với những đòi hỏi khắt khe của các cuộc chiếntranhtôngiáo.Nhưngcânbằngquyềnlựcsẽđượcthiếtlậpnhưthếnào?Vềlýthuyết,nóđượcdựatrênthựctiễn;dođómỗibênthamgiasẽnhìnnhậnnótươngtựnhau.Nhưngnhậnthứccủa

mỗixãhộiđềubịảnhhưởngbởicấutrúctrongnước,vănhóavàlịch sử của nó và bởi thực tế quan trọng rằng các yếu tố củaquyền lực dù khách quan đến đâu vẫn luôn thay đổi liên tụckhông ngừng. Do đó cân bằng quyền lực cần phải được hiệuchỉnhlạitheothờigian.Nódẫnđếnnhữngcuộcchiếntranhmàquymôcủachúngcũngbịnógiớihạn.

V

SỰVẬNHÀNHCỦAHỆTHỐNGTHEOHÒA

ƯỚCWESTPHALIA

ới Hòa ước Westphalia, Giáo hoàng đã bị giới hạn trong cácchức năng thuộc về Giáo hội và học thuyết về bình đẳng chủquyềntrởnênthịnhhành.Khiđó,lýthuyếtchínhtrịnàocóthểgiải thích được nguồn gốc và biện minh cho các chức năng củatrật tự chính trị thế tục? Nhà triết học nổi tiếng người AnhThomasHobbes[42]đãđưaramộtlýthuyếtnhưthếtrongcuốnLeviathancủaôngđượcxuấtbảnnăm1651,banămsauHòaướcWestphalia.Ônghìnhdungmột“trạngtháitựnhiên”trongquákhứkhichưacóchínhquyềnđãdẫnđếnmột“cuộcchiếntranhcủa tất cả chống lại tất cả.” Để thoát khỏi sự bất an không thểchấpnhậnnhưvậy,ôngđưaragiảthuyếtrằngmọingườisẽgiaoquyềncủahọchomộtquyềnlựctốicaođểđổilấysựantoàndongườicầmquyềntốicaomanglạichotấtcảnhữngaibêntrongbiêngiớiquốcgia.Độcquyềnvềquyềnlựccủanhànướccóchủquyền được thiết lập như là cách duy nhất để vượt qua nỗi sợkhôngngừngvềchếtchóc,bạolựcvàchiếntranh.

Khế ước xã hội này trong phân tích của Hobbes không ápdụngởbênngoàibiêngiớicácquốcgia,vìkhôngcóchủthểsiêuquốcgianàotồntạiđểápđặttrậttự.Dođó:

Liên quan đến nhiệm vụ của một thực thể quốc gia đối với thựcthểkhácđượcbaohàmtrongluậtmàthườngđượcgọilàluậtquốctế,tôikhôngcầnphảinóibấtkỳđiềugìởđâybởivìluậtquốctếvàluật tự nhiên là như nhau. Và mỗi thực thể quốc gia đều có quyềnnhưnhautronghànhđộngtheođuổisựantoànchongườidâncủamình,màbấtkỳcánhânnàocũngcóthểcó,trongviệcmuasựan

toàncủachínhbảnthânmình.Đấu trường quốc tế vẫn ở trong trạng thái tự nhiên và hỗn

loạnbởikhôngcómộtchủquyềntầmcỡthếgiớinàotồntạiđểđảmbảochosựantoàncủanó,vàcũngkhôngcóchủquyềnnàonhư vậy có thể được hình thành trên thực tế. Vì vậy, mỗi nhànướcsẽphảiđặtlợiíchquốcgiacủamìnhlêntrênhếttrongmộtthếgiớimàquyềnlựclàyếutốtốiquantrọng.HồngyRichelieucólẽcũngsẽrấttánđồngđiềunày.

Hòa ước Westphalia trong những ngày đầu được áp dụng đãhàmývềmộtthếgiớitheotriếtlýchínhtrịcủaHobbes.Sựcânbằngquyềnlựcmớinàysẽđượchiệuchuẩnnhưthếnào?Cầncósựphânbiệtgiữacânbằngquyềnlựcnhưlàmộtthựctếvàcânbằngquyềnlựcnhưlàmộthệthống.Bấtkỳtrậttựquốctếnàođểđượcxứngđángvớicáitênnàykhôngsớmthìmuộnphảiđạtđượcmộttrạngtháicânbằng,nếukhôngnósẽrơivàotrạngtháichiếntranhliênmiên.DothếgiớithờiTrungcổgồmhàngchụccông quốc, nên đúng là có một sự cân bằng quyền lực thườngxuyêntồntạitrênthựctế.SauHòaướcWestphalia,sựcânbằngquyền lực này xuất hiện như là một hệ thống; nghĩa là, cácquyền lực được cân bằng được chấp nhận như là một trongnhữngmụcđíchchínhtrongchínhsáchđốingoại;phávỡsựcânbằngnàysẽdẫnđếnhìnhthànhmộtliênminhnhândanhtrạngtháicânbằng.

Đầuthếkỷ18,sựnổilêncủaAnhnhưlàmộtđạicườngquốchảiquânkhiếnnướcnàycóthểbiếncácdữkiệnthựctếcủasựcân bằng quyền lực này thành một hệ thống. Việc nắm quyềnkiểm soát các vùng biển cho phép Anh tính toán thời điểm vàquymôcủamìnhkhiđóngvaitròởlụcđịachâuÂunhưlàtrọngtàicủacáncânquyềnlực,vàthựcsựlànướcbảođảmrằngchâuÂuhẳnphảicómộtsựcânbằngquyềnlực.Dođó,chừngnàomàAnhcònđánhgiáchínhxáccácyêucầuchiếnlượccủamình,nósẽvẫncóthểbảovệbênyếuhơnởlụcđịachâuÂuchốnglạibênmạnhhơn,ngănngừabấtkỳquốcgiaduynhấtnàođạtđượcvị

thếbáquyềnởchâuÂu,vàtừđóhuyđộngcácnguồnlựccủalụcđịa châu Âu để thách thức quyền kiểm soát các vùng biển củaAnh.ChođếnkhiThếchiếnIbùngnổ,nướcAnhđãhànhđộngnhư nước tạo thế cân bằng của trạng thái cân bằng. Họ phảichiếnđấutrongcáccuộcchiếnởchâuÂunhưngvớinhữngliênminhkhácnhau,khôngvìtheođuổinhữngmụctiêuquốcgiacụthểthuầntúymàbằngcáchxácđịnhlợiíchquốcgiađólàduytrìsựcânbằngquyềnlực.Nhiềutrongsốnhữngnguyêntắcnàycũng áp dụng đối với vai trò của Mỹ trong thế giới đương đại,nhưsẽđượcthảoluậnvềsau.

Trên thực tế có hai sự cân bằng quyền lực diễn ra ở châu Âusau dàn xếp của Hòa ước Westphalia: Cân bằng tổng thể, trongđónướcAnhhànhđộngnhưmộtngườigiámhộvàlàngườibảovệsựổnđịnhchung.CânbằngTrungÂuvềcơbảndoPhápkiểmsoátnhằmngănchặnsựnổilêncủamộtnướcĐứcthốngnhấtởvịthếquốcgiahùngmạnhnhấttrênlụcđịachâuÂu.Tronghơn200năm,nhữngcânbằngquyềnlựcnàygiữchâuÂukhôngbịxé thành nhiều mảnh như thời kỳ Chiến tranh Ba mươi năm;chúng không thể ngăn cản chiến tranh nhưng đã hạn chế tácđộng của nó, vì mục tiêu là trạng thái cân bằng chứ hoàn toànkhôngphảisựchinhphục.

Sựcânbằngquyềnlựcnàycóthểbịthửtháchítnhấtlàtheohai cách: Cách thứ nhất là khi một nước lớn củng cố sức mạnhcủamìnhtớimộtngưỡngđedọađoạtbáquyền.Cáchthứhaixảyrakhimộtnướctừtrướcđếnnayvẫnlàthứyếutìmcáchđượcđứng vào hàng ngũ của những đại cường quốc và bắt đầu yêucầu các cường quốc khác phải thi hành một loạt những điềuchỉnhbùtrừvớicácquốcgiakhácchođếnkhimộtcânbằngmớiđượcthiếtlập,hoặcmộtxungđộtlớndiễnra.Trongthếkỷ18,hệ thống theo Hòa ước Westphalia vượt qua được cả hai tháchthứcnày,đầutiênbằngviệcngăncảncuộctấncôngđểđoạtbáquyềncủaVuaLouisXIV[43]củaPháp,vàsauđóbằngviệcđiềuchỉnh hệ thống theo sự nhất quyết đòi vị thế bình đẳng của

FriederickĐạiđế[44]ởnướcPhổ.Năm 1661, Vua Louis XIV đã kiểm soát toàn bộ hoàng gia

PhápvàkhaitriểnkháiniệmtrịquốccủaRichelieutớimứcchưatừngthấy.Trongquákhứ,vịvuaPhápnàyđãcaitrịthôngquacáclãnhchúaphongkiếnvớiquyềntựtrịriêngcủahọtheochếđộ “cha truyền con nối.” Louis cai trị thông qua một bộ máyhành chính hoàng gia phụ thuộc hoàn toàn vào ông ta. Ông hạcấp những cận thần có dòng máu cao quý và nâng cấp quý tộcchocácviênchứctriềuđình.Điềuđượcxétđếnởđâylàcônglaophụngsựnhàvuachứkhôngphảidòngdõixuấtthân.BộtrưởngTàichínhxuấtsắcJean-BaptisteColbert–contraicủamộtngườibán vải tỉnh lị – được trao quyền thống nhất hệ thống quản lýthuế và tài trợ chiến tranh liên miên. Trong hồi ký của Saint-Simon–mộtcôngtướcchatruyềnconnốivàlàmộtbậcvănsĩ–cóchứađựngnhữnglờicayđắngvềsựbiếnđổixãhộinày:

Ôngta[Louis]nhậnthứcrõrằng:dùkhikhônghàilòng,ôngtacóthểnghiềnnátmộtnhàquýtộcnhưngkhôngthểtiêudiệtngườiđóhay dòng dõi của người đó, trong khi một ngoại trưởng hay các bộtrưởng khác tương tự có thể bị hạ cấp cùng với toàn bộ gia đìnhxuốngtớisựvôgiátrịtậncùngmàôngtađãnânghọlêntừđó.Khiđó,bấtkỳsựgiàucóhaylượngcủacảinàocũngkhôngthểgiúpíchgìđượchọ.Đócũnglàmộtlýdovìsaoôngtathườngtraoquyềnchocácbộtrưởnghơnlàchonhữngngườidòngdõinhấtởvươngquốcvàthậmchíkểcảcáchoàngtửhayhoàngthân.

Năm1680,Louisnângbảnchấtsựcaitrịrộnglớncủamìnhthành biểu tượng khi đặt danh hiệu “Đại đế” đi cùng với danhhiệutựxưngtrướcđócủaônglà“VuaMặttrời.”Năm1682,cáclãnh thổ khu vực Bắc Mỹ của Pháp được đặt tên là “Louisiana.”Cùng năm đó, triều đình của Vua Louis chuyển đến điệnVersailles,nơinhàvuagiámsátkỹlưỡngviệcxâydựngmột“rạphát hoàng gia” mà trên hết dành riêng cho việc thể hiện sự uynghiêmcủaông.

Với một vương quốc thống nhất không bị tàn phá bởi nội

chiến, sở hữu một bộ máy hành chính chuyên nghiệp và mộtquân đội vượt trội hơn bất kỳ nước láng giềng nào, trong mộtgiaiđoạnngắnngủi,PhápởvịthếcóthểkiếmtìmsựthốngtrịởchâuÂu.TriềuđạicủaVuaLouiskiênquyếttiếnhànhmộtloạtcáccuộcchiếntranhgầnnhưliêntục.Cuốicùng,nhưvớitrườnghợp của tất cả những nước sau này có tham vọng trở thành báchủ châu Âu, mỗi cuộc chinh phục mới lại dẫn đến sự liên kếthình thành một liên minh các quốc gia đối lập. Ban đầu, cáctướngcủaVuaLouisthắngtrậnởkhắpnơi;nhưngrốtcuộc,họbịđánhbạihoặckhốngchếởkhắpnơi,đángchúýnhấtlàtrong10nămđầutiêncủathếkỷ18bởiJohnChurchill[45],ngườisaunàylà Công tước xứ Marlborough và là ông tổ mấy đời của vị Thủtướng vĩ đại thế kỷ 20 Winston Churchill. Quân đoàn của VuaLouis đã không thể vượt qua sự kháng cự cơ bản của hệ thốngtheoHòaướcWestphalia.

NhiềuthậpkỷsaucáichếtcủaRichelieu,tínhhiệuquảđượcchứngminhvềmộtquốcgiathốngnhấtvàtậpquyềnkhitheođuổimộtchínhsáchngoạigiaothếtụccùngsựcaitrịtậptrungđãtruyềncảmhứngchonhiềunướccùngnoitheođểđốitrọngvới cường quốc Pháp. Anh, Hà Lan, và Áo hình thành Đại Liênminh,saunàycóthêmsựthamgiacủaTâyBanNha,Phổ,ĐanMạch và một vài công quốc Đức. Theo bản chất, sự đối lập vớiVuaLouiskhôngphảilàýthứchệhaytôngiáo:tiếngPhápvẫnlàngônngữcủangoạigiaovàvănhóađẳngcấptrênhầuhếtchâuÂu,vàsựchiarẽgiữaThiênChúagiáovàTinLànhdiễnrahầukhắptrongpheđồngminh.Thayvàođó,sựđốilậpnàylàcốhữutronghệthốngtheoHòaướcWestphaliavàkhôngthểthiếuđểduy trì tính đa nguyên trong trật tự châu Âu. Bản chất của nóđược xác định bằng cái tên mà các nhà quan sát thời đó đặt ra:Đại Ổn định. Vua Louis kiếm tìm những điều chẳng khác gì báquyềndướidanhnghĩavinhquangcủaPháp.ÔngđãbịđánhbạibởimộtchâuÂutìmkiếmmộttrậttựtrongtínhđadạng.

Nửađầuthếkỷ18đãbịthốngtrịbởikhátkhaokiềmtỏaPháp;nửa sau thế kỷ này được định hình bởi nỗ lực của nước Phổnhằmtìmkiếmmộtvịtrígiữacácđạicườngquốc.BấtkỳnơinàoVuaLouisđãchiếnđấuđểchuyểnquyềnlựcthànhbáquyền,thìnơiđóVuaFrederickIIcủanướcPhổcũngchiếnđấuđểchuyểnbiếnđiểmyếutiềmtàngthànhvịthếđạicườngquốc.Nằmtrênđồng bằng miền Bắc Đức khắc nghiệt và trải dài từ sôngVistula[46]ratoànnướcĐức,nướcPhổgâydựng,khaitháctínhkỷluậtvàdịchvụcôngđểthaythếchodânsốvànguồnlựclớnhơncủanhữngnướcđượctrờiphú.Chiathànhhaiphầnkhôngliềnkềnhau,nướcnàylaođaokhirơivàovùngảnhhưởngcủaÁo,ThụyĐiển,Nga,vàBaLan.Dâncưtươngđốithưathớt;sứcmạnhcủanướcnàylàtínhkỷluậtmànhờđónócóthểhuyđộngnguồnlựchạnchếcủamình.Tàisảnlớnnhấtcủanướcnàylàýthức công dân, một bộ máy hành chính hiệu quả và một độiquânđượchuấnluyệntốt.

Khi Frederick II lên ngôi năm 1740, ông dường như là ứngviênkhôngngờđốivớisựvĩđạimàlịchsửđãbanchoông.Nhậnthấyđịavịtháitửphảituânthủkỷluậtquákhắtkhe,ôngđãcốchạy trốn sang Anh cùng với một người bạn tên là HansHermannvonKatte.Haingườibịbắt.Nhàvuaralệnhchặtđầuvon Katte ngay trước mặt Frederick, sau khi đưa ra một tòa ánquânsựdochínhNhàvuađứngđầu.Nhàvuachấtvấncontraimình bằng 178 câu hỏi mà Frederick đã trả lời khôn khéo tớimứcđượcvuachaphụcchức.

Fredericksốngsótqualầntrảinghiệmsinhtửnàychỉcóthểbằngcáchápdụngtinhthầntráchnhiệmkhắckhổcủavuachavàhìnhthànhmộttháiđộbấttínxãhộinóichungđốivớiđồngloại. Frederick cho rằng quyền cá nhân của mình là tuyệt đối,nhưng các chính sách của ông bị bó cứng trong khuôn khổ cácnguyêntắcraisond’état(lợiíchquốcgia)màRichelieuđãđềra

từ một thế kỷ trước đó. Cương lĩnh của ông cho rằng “Nhữngngườicaitrịlànôlệchocácnguồnlựccủahọ,lợiíchquốcgialàluậtcủahọvàluậtnàybấtkhảxâmphạm.”Dũngcảmvàlãngtử(Frederick nói và viết bằng tiếng Pháp, sáng tác những bài thơtìnhlãngmạnbằngtiếngPhápngaycảkhiđangtrongcácchiếndịch quân sự, đặt phụ đề cho một trong những tác phẩm vănchương của mình là “Pas mal trop pour la veille d’une grandebataille”(Khôngquátệtrướcmộttrậnđấulớn),ônglàhiệnthânchothờiđạimớivềquảnlýnhànướcKhaisángquachếđộđộctàinhântừ,cóđượcsựchínhdanhnhờtínhhiệuquảcủanóchứkhôngphảidoýthứchệ.

Frederick kết luận rằng vị thế đại cường quốc đòi hỏi sự liêntụcvềlãnhthổđốivớinướcPhổvàsauđólàbànhtrướng.Khôngcần thiết phải có bất kỳ biện minh chính trị hay đạo đức nàokhác. “Tính ưu việt của quân đội của chúng ta, tính sẵn sànghành động mà nhờ đó chúng ta có thể đưa quân vào chiến đấungay, nói tóm lại, lợi thế hiển nhiên mà chúng ta hơn hẳn cácnước láng giềng của chúng ta” là tất cả sự biện minh màFrederickcầnđếnđểthôntínhtỉnhSilesiagiàucóvàgiàutruyềnthốngcủanướcÁovàonăm1740.Xửlývấnđềnàynhưmộtvấnđề địa chính trị chứ không phải vấn đề hợp pháp hay đạo đức,FredericktựsánhmìnhvớiPháp(quốcgiacoiPhổnhưmộtđốitrọng với Áo) và giữ lại Silesia trong đàm phán hòa bình năm1742,tănggầngấpđôilãnhthổvàdânsốcủanướcPhổ.

Trongquátrìnhnày,Frederickđãmangkhóilửachiếntranhtrở lại hệ thống Âu châu vốn vẫn tồn tại trong hòa bình kể từnăm 1713 khi Hiệp ước Utrecht đặt dấu chấm hết cho thamvọng của Vua Louis XIV. Thách thức này đối với sự cân bằngquyền lực được thiết lập từ lâu khiến hệ thống theo Hòa ướcWestphaliaphảibắtđầuhoạtđộng.CáigiáđểđượcthừanhậnlàmộtthànhviênmớivàotrậttựÂuchâuhóaralàbảynămchiếntranhthảmkhốc.Giờđâycácliênminhbịđảongược,khimàcácđồng minh trước đây của Frederick tìm cách dập tắt các chiến

dịchcủaôngta,còncácđịchthủcủahọthìnỗlựckhaitháclựclượng chiến đấu kỷ luật của nước Phổ cho mục đích riêng củamình.Xaxôivàbíẩn,NgalầnđầutiênbướcvàomộtcuộcchiếnvìsựcânbằngquyềnlựcởchâuÂu.KhiquânđộiNgađãởngaytrước cửa ngõ của Berlin, Frederick đang mấp mé bên bờ chiếnbạiđãđượccứuthoátvìNữSahoàngElizabethcủaNgađộtngộtbănghà.LàngườihâmmộFredericktừlâu,vịSahoàngmớilênngôi đã rút khỏi cuộc chiến. (Khi bị vây hãm ở Berlin tháng Tưnăm1945,Hitlermongđợimộtsựkiệntươngtựcóthểsovớicáigọi là Phép màu của Gia tộc Brandenburg[47], và được JosephGoebbels[48] thông báo rằng điều đó đã xảy ra bởi Tổng thốngFranklinD.Roosevelttừtrần.)

ĐếquốcLaMãThầnthánhchỉcònlàcáimãbênngoài,khôngmộtquốcgiakìnhđịchnàoởchâuÂuđứnglênđòiquyềnlựctốithượng. Hầu như tất cả những người trị vì khẳng định rằng họcai trị bởi quyền thần thánh, một tuyên bố không bị bất kỳ đạicường quốc nào thách thức, nhưng họ chấp nhận rằng ThiênChúacũngbanchonhiềuvịvuakhácđiềutươngtự.Dođó,cáccuộcchiếntranhchỉxảyravìnhữngmụctiêulãnhthổhạnchế,khôngnhằmlậtđổnhữngchínhphủvàtổchứchiệncóvàcũngkhôngphảiđểápđặtmộthệthốngmớitrongquanhệgiữacácquốcgia.Truyềnthốngđãngăncảnnhữngngườitrịvìcưỡngépthần dân của họ đi lính cũng như hạn chế việc tăng thuế. TácđộngcủanhữngcuộcchiếnnàylêndânsốkhônglàgìkhisovớinỗikinhhoàngcủacuộcChiếntranhBamươinămhaynhữnggìmàcôngnghệvàýthứchệgâyrahaithếkỷsauđó.Trongthếkỷ18,sựcânbằngquyềnlựcvậnhànhnhưmộtsânkhấumàởđó“cuộc sống và giá trị được phô bày giữa những nét tráng lệ, taonhã, hào hoa và khuếch trương lòng tự tin tuyệt đối.” Sự vậnhànhquyềnlựcđóbịkiềmchếbởinhậnthứcrằnghệthốngnàysẽkhôngdungthachonhữngkhátvọngbáquyền.

Những trật tự quốc tế ổn định nhất có lợi thế về nhận thứcđồngnhất.CácchínhkháchđiềuhànhtrậttựÂuchâuởthếkỷ

18lànhữngnhàquýtộcdiễngiảinhữngkháiniệmtrừutượngnhư danh dự và nghĩa vụ theo cùng một cách và nhất trí vềnhững điều căn bản. Họ đại diện cho một xã hội tinh hoa duynhất nói cùng một ngôn ngữ (tiếng Pháp), thường đến cácsalon[49]vàtheođuổinhữngmốiquanhệlãngmạnởcácthủđôcủa nhau. Tất nhiên, các lợi ích quốc gia là khác nhau, nhưngtrongmộtthếgiớimàmộtngoạitrưởngcóthểphụcvụmộtquốcvương khác quốc tịch (cho đến năm 1820, tất cả các ngoạitrưởng của Nga đều được tuyển dụng từ nước ngoài), hoặc khimột lãnh thổ có thể thay đổi liên minh quốc gia của nó vì mộthiệp ước hôn nhân hoặc một sự thừa kế ngẫu nhiên, sẽ luôn cómộtcảmgiácgiốngnhaubaotrùm.Nhữngtínhtoánquyềnlựctrong thế kỷ 18 diễn ra trong bối cảnh tốt đẹp này của một ýthứcchungvềtínhchínhdanhvànhữngquytắcbấtthànhvăntrongứngxửquốctế.

Sựđồngthuậnnàykhôngchỉlàvấnđềxãgiao;nóphảnánhnhững niềm tin tinh thần vững chắc về một triển vọng chungchâu Âu. Châu Âu chưa bao giờ từng đoàn kết hay tự giác hơntronggiaiđoạnđượcnhìnnhậnlàThờikỳKhaisángnày.Nhữngthànhtựumớivềkhoahọcvàtriếthọcbắtđầuthaythếnhữngđiềutừngđượcđoanchắcvềtruyềnthốngvàđứctinđangbịrạnnứt của châu Âu. Sự tiến bộ nhanh chóng về trí tuệ trên nhiềulĩnhvực–vậtlý,hóahọc,thiênvănhọc,lịchsử,khảocổhọc,vẽbảnđồ, lýluận–thúcđẩymộttinhthầnkhaisángthếtụcmớichorằngsựkhámphátấtcảcáccơchếtiềmtàngtrongtựnhiênsẽchỉcònlàvấnđềthờigian.“Hệthốngthựcsựcủathếgiớinàyđãđượccôngnhận,pháttriểnvàhoànthiện,”nhàbáchọcxuấtchúngngườiPhápJeanLeRondd’Alembertđãthểhiệntinhthầncủathờiđạikhiviếtnhữngdòngsauvàonăm1759:

Tómlại,từTráiđấttớisaoThổ,từlịchsửcácthiênthểtớilịchsửcácloàicôntrùng,triếthọctựnhiênđãđượccáchmạnghóa;vàgầnnhư tất cả các lĩnh vực kiến thức khác đã khoác lên mình nhữnghình thức mới… Sự phát hiện và ứng dụng một phương pháp lập

luận triết học mới, kiểu nhiệt tình đi cùng với những khám phá,niềmvuisướngvớinhữngýtưởngmàcảnhtượngvũtrụbaolatạoratrongchúngta,tấtcảnhữngnguyênnhânnàyđãmangđếnmộtsự sục sôi tâm trí sống động. Như một dòng sông bị vỡ đập, nướctràn về mọi hướng, sự sục sôi này đã cuốn đi tất cả mọi thứ cảnđườngnóvớichútbạolực.

Bản thân sự “sục sôi” này dựa trên một tinh thần phân tíchmớivàsựkiểmnghiệmchặtchẽtấtcảcácgiảthuyết.Trongmộtnỗ lực được biến thành biểu tượng bởi 28 tập Bách khoa Toànthưmàd’Alembertđồngchủbiêntrongkhoảngthờigiantừnăm1751 đến năm 1772, việc thăm dò và hệ thống hóa tất cả cáckiếnthứcchothấymộtvũtrụphithầnthánhhóamàconngườicó thể nhận thức được với tư cách nhân vật trung tâm và làngười diễn giải vũ trụ. Denis Diderot – đồng nghiệp củad’Alembert–viếtrằngkiếnthứcphithườngsẽđượckếthợpvới“nhiệthuyếtvìlợiíchcaonhấtcủaloàingười.”Sựhữulýsẽđốiđầuvớisựgiảdốibằngnhững“nguyêntắccứngrắn[để]làmnềntảngchonhữngsựthậthoàntoànngượclại,”theođó“chúngtasẽcóthểlàmsụpđổtoànbộkiếntrúcbảothủ,lạchậuvàvứtbỏđốngbụivuvơ,khôngcăncứ”vàthayvàođólà“đưaconngườiđiđúnghướng.”

Chắc chắn, cách tư duy và phân tích mới này được áp dụngcho các khái niệm về quản lý nhà nước, tính chính danh chínhtrịvàtrậttựquốctế.NamtướcxứMontesquieu[50]vàlànhàtriếthọcchínhtrịCharles-LouisdeSecondatápdụngcácnguyêntắccủa sự cân bằng quyền lực vào chính sách đối nội bằng cáchmiêutảmộtkháiniệmkiểmsoátvàcânbằngmàsaunàyđượcthể chế hóa trong Hiến pháp Mỹ. Ông tiếp tục phát triển quanđiểmđóthànhmộttriếtlývềlịchsửvàvềcáccơchếthayđổixãhội. Nghiên cứu lịch sử của nhiều xã hội khác nhau,Montesquieu kết luận rằng các sự kiện không bao giờ diễn rangẫunhiên.Luônluôncómộtcănnguyênsâuxamàsựhữulýcóthểtìmravàsauđóđịnhhìnhthànhlợiíchchung:

Khôngphảilàsựgiàucócaitrịthếgiới…Cónhữngnguyênnhândễhiểumangtínhquyluậttựnhiêntrongmọichếđộquânchủdẫnđếnsựtrỗidậy,duytrìvàsụpđổcủanó.Tấtcảnhữngđiều[cóvẻ]ngẫu nhiên tuân theo những nguyên nhân này, và bất kỳ khi nàomộttrậnchiếnxảyrangẫunhiên,nghĩalàmộtnguyênnhâncụthể,xóasổmộtquốcgia,đồngthờimộtnguyênnhânchungcũngtồntạidẫn đến sự sụp đổ của quốc gia đó như là hậu quả của một trậnchiếnduynhất.Tómlại,chínhnhịpđộtiếntriểnchungcủamọithứđãkéotheotấtcảcácsựkiệnđặcbiệtcùngvớinó.

LànhàtriếthọcvĩđạinhấtcủathờikỳKhaisáng,ImmanuelKant[51] đã đi xa hơn Montesquieu một bước nữa khi phát triểnkhái niệm về một trật tự thế giới hòa bình mãi mãi. Từ cố đôKönigsbergcủanướcPhổ,ôngsuyngẫmvềthếgiới,chútâmvàonhững giai đoạn cuộc Chiến tranh Bảy năm, Chiến tranh CáchmạngMỹvàcuộcCáchmạngPháp,đểnhìnthấytrongcuộcbiếnđộngchungnhữngkhởiđầumongmanhcủamộttrậttựquốctếmới,hòabìnhhơn.

Kantlýluận:nhânloạiđượcđặctrưngbởimột“tínhhòađồngphixãhội”,“tuynhiên,xuhướngđếnvớinhautrongcùngmộtxãhộiluônđikèmvớinólàmộtsựkhángcựliêntụcluônđedọaphátungxãhộinày.”Vấnđềvềtrậttự,nhấtlàtrậttựquốctế,làvấn đề “khó khăn nhất và có thể được loài người giải đáp saucùng.”Conngườithànhlậpcácnhànướcđểgiớihạnnhữngcảmxúc mạnh mẽ của họ, nhưng cũng giống như các cá thể trongtrạngtháitựnhiên,mỗinhànướctìmcáchbảovệtìnhtrạngtựdotuyệtđốicủanó,thậmchíphảitrảcáigiábịmangdanh“mộtnhà nước tàn bạo, vô luật.” Nhưng “sự tàn phá, biến động, vàthậmchítìnhtrạngkiệtsứchoàntoànbêntrongcủacáccườngquốc” nảy sinh từ những cuộc đụng độ giữa các nước theo thờigiansẽbắtbuộcconngườisuyngẫmvềmộtgiảiphápthaythế.Nhânloạiphảiđốimặtvớihoặcnềnhòabìnhcủa“mộtnghĩađịakhổnglồcủaloàingười”hoặcnềnhòabìnhdựatrênbảnthiếtkếhữulý.

Kantkếtluận:Câutrảlờilàmộtliênbangtựnguyệncủacácnền cộng hòa cam kết về hành vi nội bộ và quốc tế minh bạch,không thù địch. Không giống như những kẻ cai trị chuyên chế,các công dân của họ sẽ vun đắp hòa bình, vì khi xem xét hànhđộng chiến tranh, họ sẽ cân nhắc về “việc bản thân mình phảigánhchịutấtcảnhữngkhổđaucủachiếntranh.”Quathờigian,những điểm hấp dẫn của khế ước này sẽ trở nên rõ ràng, mởđường hướng tới sự mở rộng dần dần của nó thành một trật tựthếgiớihòabình.MụcđíchcủaTựnhiênlànhânloạitheolýtrírốtcuộcsẽhướngvề“mộthệthốngquyềnlựcthốngnhất,dođólàmộthệthốngquốctếvềanninhchínhtrịchung”và“mộtkếthợpdânsựhoànhảocủanhânloại.”

SựtựtingầnnhưxấcxượcvàoquyềnnăngcủalýtríphầnnàophảnánhmộthìnhtháimàngườiHyLạpgọilàngạomạn,mộtkiểutinhthầntựhàomangsẵntrongmìnhnhữnghạtgiốngcủasựhủydiệt.CácnhàtriếthọcthờikỳKhaisángbỏquamộtvấnđề chính: Liệu những trật tự chính phủ được các nhà tư tưởngthiếtkếtừconsốkhông,haylàmộtphạmvilựachọnbịnhữngthựctạivàvănhóacănbảnhạnchế(quanđiểmcủaBurke)?Liệucómộtkháiniệmvàcơchếduynhấtthốngnhấtlogictấtcảmọithứ, theo cách mà có thể được phát hiện và diễn giải (nhưd’AlembertvàMontesquieuđãlậpluận),haylàthếgiớiquáphứctạpvànhânloạiquáđadạngtớimứckhôngthểchỉtiếpcậnlogicnhững câu hỏi này mà phải cần đến một kiểu trực giác và mộtyếutốgầnnhưbítruyềnvềthuậttrịquốc?

CácnhàtriếthọcKhaisángởlụcđịachâuÂuthườngchọnchủnghĩa duy lý hơn là quan điểm hữu cơ của tiến trình chính trị.Trongtiếntrìnhđó,mộtcáchkhôngchủývàtrênthựctếngượchẳnvớichủđịnhcủamình,họđãgópphầntạoramộtbiếnđộngđãgiằngxéchâuÂutrongnhiềuthậpkỷvàhậuquảcủanóvẫncònchođếnngàynay.

C

CÁCHMẠNGPHÁPVÀHẬUQUẢCỦANÓ

áccuộccáchmạnglàđánglongạinhấtkhigầnnhưlàkhôngthể được đoán trước. Tương tự như vậy với cuộc Cách mạngPháp, cuộc cách mạng tuyên bố một trật tự trong nước và thếgiớikhácvớihệthốngtheoHòaướcWestphalianhưnóđánglẽphảivậy.Từbỏsựtáchbiệtgiữachínhsáchđốinộivàđốingoại,nólàmsốnglại–vàcólẽphóngđạilên–nhữngcảmxúcmạnhmẽcủacuộcChiếntranhBamươinăm,mộtcuộcthậptựchinhthếtụcthaychosựthôithúctôngiáocủathếkỷ17.Nóchothấynhữngthayđổinộibộtrongcácxãhộicóthểlàmrungchuyểntrạng thái cân bằng quốc tế sâu sắc hơn một cuộc xâm lược từnướcngoàinhưthếnào,mộtbàihọccóthểđượcrútratừnhữngbiếnđộngcủathếkỷ20,nhiềutrongsốđóđượcrútrarõràngtừnhững khái niệm mà thoạt đầu đã được Cách mạng Pháp thúcđẩy.

Nhữngcuộccáchmạngnổrakhihàngloạtnhữngnỗioánhậnthườnglàkhácnhauhợpnhấtlạiđểtấncôngmộtchếđộkhôngphòngbị.Liênminhcáchmạngcàngrộnglớn,khảnăngpháhủycácmôhìnhquyềnlựchiệncócủanócànglớn.Nhưngthayđổicàngsâurộngcàngcầnnhiềubạolựcđểtáithiếtquyềnlựcmàthiếunóxãhộisẽtanrã.Sựngựtrịcủanỗikhiếpsợkhôngphảilàngẫunhiênmàlàcốhữutrongphạmtrùcáchmạng.

CuộcCáchmạngPhápxảyraởquốcgiagiàucónhấtcủachâuÂu,dùchínhphủnướcnàylúcđóđangtạmthờibịphásản.Sựthúc đẩy ban đầu của nó có thể truy nguyên tới những ngườilãnhđạocáchmạng–chủyếulànhữngnhàquýtộcvàgiaicấptưsảnthượnglưu–nhữngngườitìmcáchđưaviệccaiquảnđấtnước của họ vào khuôn khổ các nguyên tắc của thời kỳ Khai

sáng.Nóđạtđượcđàthắngthếmànhữngnhàcáchmạngkhônglườngtrướcđượcvàtầnglớptinhhoacầmquyềnthịnhhànhkhiđócũngkhôngthểhìnhdungđược.

Tạitrungtâmcủanólàsựsắpxếplạitrậttựtrênmộtquymôchưa từng có ở châu Âu kể từ khi chấm dứt những cuộc chiếntranh tôn giáo. Đối với những nhà cách mạng, trật tự của conngườikhôngphảnánhkếhoạchthầnthánhtrongthếgiớiTrungcổ, cũng không phản ánh những lợi ích ăn khớp nhau của cáctriều đại lớn ở thế kỷ 18. Giống như hậu duệ của họ trong cácphongtràođộctàitoàntrịởthếkỷ20,nhữngnhàtriếthọccủaCáchmạngPhápđánhđồngcơchếlịchsửvớisựvậnhànhtrọnvẹncủaýchínguyệnvọngchungcủadânchúng,màtheođịnhnghĩa không thể chấp nhận một giới hạn cố hữu hay theo hiếnphápnàovàhọtựdànhchobảnthânsựđộcquyềnxácđịnh(ýchí nguyện vọng chung đó). Ý chí nguyện vọng chung của dânchúng được hình thành theo cách này hoàn toàn khác biệt vớikhái niệm về nguyên tắc đa số phổ biến ở nước Anh, hoặc kháiniệmvềkiểmsoátvàcânbằngtrongmộtbảnhiếnphápthànhvăn như ở Mỹ. Những tuyên bố của các nhà cách mạng Phápvượt xa khái niệm của Richelieu về thẩm quyền của nhà nướcbằng cách trao quyền lãnh đạo tối cao cho một khái niệm trừutượng – không phải một cá nhân nào mà là toàn thể nhân dânnhưnhữngchủthểkhôngthểtáchrờiđòihỏitínhthốngnhấtvềtư tưởng và hành động – và sau đó tự chỉ định mình là ngườiphátngônvàtrênthựctếlàhiệnthâncủanhândân.

Jean-JacquesRousseau[52]–lãnhđạotinhthầncủacuộcCáchmạng–trìnhbàytuyênbốchungnàymộtcáchhệthốngtrongmộtloạttácphẩmvớisựuyênbácvàhấpdẫnlàmlumờnhữngtác động sâu rộng của chúng. Dẫn dắt người đọc từng bước điquamộtphântích“hợplý”vềxãhộiloàingười,Rousseaulênántất cả những thể chế hiện có – quyền sở hữu, tôn giáo, các giaitầngxãhội,cơquanchínhphủ,xãhộidânsự–làhãohuyềnvàgian lận. Thay thế chúng sẽ là một “nguyên tắc quản lý mới

trong trật tự xã hội.” Quần chúng hoàn toàn tuân theo nguyêntắcnàybằngsựphụctùngmàkhôngmộtngườitrịvìnhândanhquyền thần thánh nào có thể hình dung được, ngoại trừ SahoàngNga,đốivớiôngtathìtoàndânkhôngthuộcgiớiquýtộcvànhữngcộngđồngởbiêngiớikhắcnghiệtngoàidãyUralsđềulànôngnô.Nhữnglýthuyếtnàybáotrướcchếđộđộctàitoàntrịhiện đại, trong đó ý chí nguyện vọng chung của dân chúng sẽchuẩnthuậncácquyếtđịnhđãđượcloanbáotừtrướcbằngcáchìnhthứcbiểutìnhdoquầnchúngtạodựngnên.

Theo đuổi ý thức hệ này, tất cả các chế độ quân chủ đúngnghĩabịcoinhưkẻthù;vìhọsẽkhôngtừbỏquyềnlựcmàkhôngkháng cự lại, do đó để thắng thế, cách mạng phải tự biến nóthành một phong trào quốc tế có sự vận động lớn để đạt đượchòa bình thế giới thông qua việc áp đặt những nguyên tắc củanó.NhằmthúcđẩyhệthốngtrậttựmớinàytrênkhắpchâuÂu,toànbộnamgiớitrưởngthànhcủaPhápphảithựchiệnnghĩavụquânsự.CáchmạngdựatrênmộtđềxuấttươngtựnhưđềxuấtcủaHồigiáomộtthiênniênkỷtrướcvàcủachủnghĩacộngsảntrongthếkỷ20:Việckhôngthểchungsốnglâudàigiữacácquốcgia có những quan niệm chân lý tôn giáo hay chính trị khácnhau và sự biến các vấn đề quốc tế thành một cuộc đối đầu ýthứchệtoàncầuđượcchiếnđấubằngbấtkỳphươngtiệnsẵncónàovàhuyđộngtấtcảcácyếutốcủaxãhội.Bằngcáchnhưvậy,mộtlầnnữacáchmạnghợpnhấtchínhsáchđốinộivàđốingoại,tínhchínhdanhvàquyềnlực,màsựphântáchrõràngcácyếutốnàytrongdànxếpcủaHòaướcWestphaliađãhạnchếquymôvà cường độ của các cuộc chiến tranh ở châu Âu. Khái niệm vềmộttrậttựquốctếvớinhữnggiớihạnquyđịnhhànhđộngcủanhànướcđãbịvứtbỏvàbịthaythếbằngmộtcuộccáchmạngtrườngkỳhoặcthắnglợihoặcthấtbạihoàntoàn.

ThángMườimộtnăm1792,NghịviệnPháptháchthứcchâuÂubằnghainghịquyếtbấtthường.Nghịquyếtđầutiênthểhiệnmột cam kết không giới hạn để mở rộng sự hỗ trợ quân sự của

Phápđốivớicáchmạngquầnchúngởbấtkỳnơinào.Nghịquyếttuyênbố:Saukhiđãtựgiảiphóng,Pháp“sẽmangtìnhhuynhđệvàsựhỗtrợtớitấtcảcácdântộcmuốnkhôiphụctựdocủahọ.”Nghịviệnđãtăngtầmquantrọngchonghịquyếtnàybằngđiềukhoản rằng văn kiện đó sẽ được “dịch và phát hành bằng mọingôn ngữ.” Nghị viện đoạn tuyệt với trật tự thế kỷ 18 này theocách không thể vãn hồi khi đưa nhà vua bị phế truất của Pháplên máy chém vài tuần sau đó. Nó cũng tuyên chiến với Áo vàxâmlượcHàLan.

ThángMườihainăm1792,mộtnghịquyếtthậmchícấptiếnhơn được ban hành với phạm vi áp dụng còn rộng khắp hơnnhiều. Bất kỳ phong trào cách mạng nào cho rằng nghị quyếtnày có thể áp dụng được đối với nó sẽ được mời “điền vào chỗtrống” của một văn kiện ghi “Nhân dân Pháp gửi Nhân dân...”,văn kiện này tán thành cuộc cách mạng tình hữu nghị anh emsắp tới và cam kết hỗ trợ cho “việc trấn áp tất cả những chínhquyền dân sự và quân sự đã cai trị các bạn cho tới ngày hômnay.”Ngụýcóphạmvivôhạn,quátrìnhnàylàkhôngthểđảongược:“QuốcgiaPháptuyênbốsẽcoinhưkẻthùnhữngaichốibỏ quyền tự do và quyền bình đẳng hoặc không chấp nhậnnhững quyền này, những kẻ mong muốn giữ, gợi nhớ lại, hoặcthương lượng với hoàng tử và những giai cấp đặc quyền.”Rousseauđãviếtrằng“bấtkỳaitừchốituântheoýchínguyệnvọngchungcủadânchúngthìsẽbịbuộcphải(toàntâmtoàný)làmnhưvậy…Anhtasẽbịépbuộc(bằngvũlực)trướckhiđượctựdo.”Cáchmạngmởrộngđịnhnghĩavềtínhchínhdanhnàychotấtcảnhânloại.

Để đạt được những mục tiêu rộng lớn và phổ quát như vậy,cácnhàlãnhđạocủacuộcCáchmạngPhápcốgắngthanhtrừngmọi khả năng đối lập trong nước. “Triều đại Khủng bố” đã giếthàngnghìnngườithuộctầnglớpcaitrịcũvàtấtcảcácđốithủtìnhnghitrongnước,thậmchícảnhữngngườiủnghộmụctiêucủa Cách mạng nhưng hoài nghi một số phương pháp của nó.

Hai thế kỷ sau, những động cơ tương tự là cơ sở cho các cuộcthanhtrừngởNgavàonhữngnăm1930vàcuộcCáchmạngVănhóaTrungQuốctrongnhữngnăm1960và1970.

Cuốicùng,trậttựđãđượcvãnhồi,nhưnóphảivậynếumộtquốcgiakhôngbịtanrã.Mộtlầnnữa,môhìnhnàylạibắtnguồntừ“nhàlậpphápvĩđại”Rousseau.VuaLouisXIVđãtrưngdụngnhà nước này phục vụ cho quyền lực hoàng gia; Cách mạngcưỡngbứcngườidânủnghộthiếtkếcủanó.Napoleon,ngườitựxưnglà“TổngtàiĐệnhấtsuốtđời”sauđólàHoàngđế,đạidiệncho một kiểu mới: “Đại đế” làm lay chuyển thế giới bằng sứcmạnh ý chí của mình, tự cho mình sự chính danh bằng sứcquyếnrũlôicuốnvàthànhcôngcánhântrongchỉhuyquânsự.Điều cốt yếu của vị Đại đế này là việc ông từ chối thừa nhậnnhững giới hạn truyền thống và nhất quyết sắp xếp lại trật tựthế giới bằng thẩm quyền riêng của mình. Năm 1804, vào thờiđiểm cao trào trong lễ đăng quang Hoàng đế của mình, khôngnhư Charlemagne, Napoleon khi từ chối được chính danh hóabởi một quyền lực khác hơn là chính mình, đã giật lấy vươngmiệntừtayGiáohoàng,tựđộilênđầuvàxưngHoàngđế.

Cách mạng không còn làm nên người lãnh đạo; mà chínhngườilãnhđạođịnhnghĩaCáchmạng.KhichếngựCáchmạng,Napoleon cũng đã tự biến mình thành người bảo đảm cho nó.Tuy nhiên, ông cũng thấy mình – mà không phải là vô cớ – làđỉnhcaocủaThờikỳKhaisáng.Ônghợplýhóahệthốngchínhquyền Pháp, thiết lập hệ thống các tỉnh mà thông qua đó hệthống hành chính của Pháp vận hành, và vẫn đang vận hànhngaycảkhinhữngdòngchữnàyđangđượcviết.ÔngtạoraBộluật Napoleon, mà các bộ luật thịnh hành ở Pháp và các nướcchâuÂukhácđềudựatrênđó.Ôngchấpnhậntínhđadạngtôngiáo và khuyến khích chủ nghĩa duy lý trong chính phủ, nhằmmụcđíchcảithiệnsốphậnngườidânPháp.

NónhưthểvừalàhiệnthâncủaCáchmạng,vừalàbiểuhiệncủaThờikỳKhaisángmàNapoleonkhởiđầuđểgiànhđượcđịa

vị thống trị và thống nhất châu Âu. Cho tới năm 1809, dưới sựlãnh đạo quân sự tài tình của ông, quân đội của Napoleon đãnghiền nát tất cả những đối thủ ở Tây và Trung Âu, cho phépôngvẽlạibảnđồlụcđịachâuÂunhưmộtbảnthiếtkếđịachínhtrị.ÔngsápnhậpnhữnglãnhthổquantrọngvàoPhápvàthànhlậpnhữngnềncộnghòavệtinhởnhữngnơikhác,nhiềutrongsốđódongườithâncủaônghaycáctướnglĩnhPhápcaitrị.MộtbộluậtthốngnhấtđượcđưavàosửdụngởkhắpchâuÂu.Hàngngàn chỉ thị về các vấn đề kinh tế và xã hội đã được ban hành.LiệuNapoleoncótrởthànhngườithốngnhấtmộtlụcđịabịchiacắtkểtừkhiLaMãsụpđổ?

Haitrởngạivẫncònđó:AnhvàNga.Thốngtrịcácvùngbiểnkể từ sau đại thắng của Phó Đô đốc Nelson[53] ở trận hải chiếnTrafalgar[54] năm 1805, lúc bấy giờ Anh là bất khả xâm phạmnhưngkhôngđủmạnhđểphátđộngmộtcuộcxâmlượcđángkểqua Eo biển Anh. Cũng như một thế kỷ rưỡi sau đó, nước Anhđơn độc ở Tây Âu, nhận thức được rằng một hiệp ước hòa bìnhvớikẻchinhphạtsẽtạođiềukiệnchomộtcườngquốcduynhấthợpnhấtcácnguồnlựctrêntoànlụcđịavàsớmhaymuộnsẽápđảo sự thống trị của nước này trên các đại dương. Núp sau eobiểnnày,nướcAnhchờđợiNapoleon(vàmộtthếkỷrưỡisaulàHitler)mắcmộtsailầmmàsẽchophépnótáixuấttrênlụcđịachâuÂuvềmặtquânsựnhưngườibảovệsựcânbằngquyềnlực.(Trong Thế chiến II, Anh cũng chờ Mỹ tham gia vào danh sáchnày.)

Napoleon đã lớn lên dưới hệ thống triều đại ở thế kỷ 18, vàthật kỳ lạ, chấp nhận tính chính danh của nó. Theo đó, là mộtngườiđảoCorsecóđịavịnhỏbénơiquênhà,theođịnhnghĩathìôngkhôngchínhdanh,điềuđócónghĩarằngítnhấttrongtâmtríông,sựtrịvìcủaôngcóchínhdanhhaykhôngphụthuộcvàosự trường kỳ, và trên thực tế là quy mô, của những cuộc chinhphụccủaông.Khinàovẫncònmộtngườikhônglệthuộcvàoýchí của ông, Napoleon còn cảm thấy bắt buộc phải truy đuổi

người đó. Không bị khái niệm, tính khí hay kinh nghiệm kiềmchế,ôngtungquânvàoTâyBanNhavàNga,dùkhôngnướcnàocầnthiếtchomộtbảnthiếtkếđịachínhtrị.Napoleonkhôngthểchấpnhậnmộttrậttựquốctế;thamvọngcủaônglàmộtđếchếrộnglớnítnhấtbằngcảlụcđịachâuÂuvàvìthếôngchorằngquyềnlựccủamìnhvẫnchưađủ.

Với những cuộc chiến tranh Cách mạng và chiến tranhNapoleon, thời đại chiến tranh tổng lực – huy động toàn bộnguồnlựccủamộtquốcgia–đãđến.Cảnhmáuchảy,đầurơivàquy mô tàn phá tương tự như cuộc Chiến tranh Ba mươi năm.Quân đội chủ lực của Napoleon (Grande Armée) giờ đây đượchuyđộngbằngcáchcưỡngbứctòngquân,kểcảtừnhữngvùnglãnhthổbịsápnhập,tựcungtựcấpvàduytrìdựatrênnhữngtàisảncủakẻthùvàngườidânbịchinhphục,baogồmcảnhữngkhoản “cống nạp” tiền bạc khổng lồ. Kết quả là một sự gia tăngrấtlớnquymôđộiquânnàyvàsựkhuấtphụccủatoànbộkhuvực.KhôngphảiđếntậnkhiNapoleonkhôngcưỡngnổisựcámdỗ xâm nhập những vùng lãnh thổ có nguồn lực tại chỗ khôngđủđểcungcấpchomộtđộiquânkhổnglồ(TâyBanNhavàNga)thìôngmớiphảiđốimặtvớithấtbại;ôngtừngthấtbạilầnđầutiêndokhônglượngsứcmìnhởNgavàonăm1812,vàsauđólàkhiphầncònlạicủachâuÂuliênkếtđểchốnglạiôngtrongsựxác minh muộn màng của những nguyên tắc của Hòa ướcWestphalia.Năm1813, trongChiến tranhLiênminh thứsáu ởLeipzig[55],quânđộichungcủacácnướcchâuÂucòntồntạiđãgiáng cho Napoleon thất bại lớn đầu tiên và mang tính quyếtđịnhtrongmộttrậnđánh.(ThấtbạiởNgalàdobịtiêuhaobinhlực.) Sau Chiến tranh Liên minh thứ sáu, Napoleon cự tuyệtnhững dàn xếp mà lẽ ra đã cho phép ông giữ lại một số đất đaimà ông đã chinh phục được. Ông lo ngại rằng bất kỳ sự chấpnhận chính thức nào về những giới hạn sẽ triệt tiêu tuyên bốchínhdanhduynhấtcủaông.Nhưthế,ôngđãbịlậtđổbởichínhsự bất an của mình cũng như bởi các nguyên tắc của Hòa ước

Westphalia. Kẻ chinh phạt hùng mạnh nhất châu Âu kể từCharlemagneđãbịđánhbạikhôngchỉbởimộttrậttựquốctếnổidậychốnglạiôngmàbởicảchínhôngta.

GiaiđoạnNapoleonđánhdấuđỉnhcaocủathờikỳKhaisáng.Lấycảmhứng từnhững vídụcủa HyLạp vàLaMã, cácnhà tưtưởngthờikỳnàyđãđánhđồngsựkhaisángvớisứcmạnhcủalýtrí,ngụýmộtsựphântánuyquyềntừGiáohộichogiớitinhhoathếtục.Giờđâynhữngkhátvọngnàyđãđượccôđọnghơnnữavàtậptrungvàomộtlãnhđạonhưlàbiểutrưngcủaquyềnlực toàn cầu. Một câu chuyện minh họa cho ảnh hưởng củaNapoleon xảy ra vào ngày 13 tháng Mười năm 1806, một ngàytrước trận Jena, nơi quân Phổ bị đánh bại. Khi ông đi trinh sáttrận địa với vị tướng tham mưu của mình, Georg WilhelmFriedrichHegelkhiđócònlàmộtgiảngviênđạihọc(ngườisaunàyviếtcuốnTriếthọcLịchsử,truyềncảmhứngchohọcthuyếtcủa Marx), đã miêu tả cảnh tượng này với những lời tán dươngkhinghetiếngvóngựavangtrênđường:

Tôi thấy Hoàng đế – linh hồn thế giới này – cưỡi ngựa ra khỏithành phố đi trinh sát. Thật tuyệt vời khi được thấy một cá nhânxuất chúng đến dường này, người có mặt ở đây tại một thời khắcduynhất,cưỡingựađikhắpthếgianvàlàmchủthếgiới.

Nhưngrốtcuộc,linhhồnthếgiớinàyđãkéotheovàochâuÂumột cường quốc mới rộng vô biên ở châu Âu nhưng có tới baphầntưlãnhthổbaolaởchâuÁlànướcNgađếquốc;quânđộicủa nước này đã truy đuổi lực lượng bị tổn thất nặng nề củaNapoleon trở lại lục địa châu Âu và chiếm đóng Paris khi cuộcchiếntranhnàykếtthúc.SứcmạnhcủacườngquốcnàylàmdấylênnhữngvấnđềcơbảnvềsựcânbằngquyềnlựcởchâuÂuvànhữngthamvọnglớncủanókhiếnchosựquaytrởlạivớitrạngtháicânbằngtrướccáchmạnglàđiềudườngnhưkhôngthể.

Chương2

HỆTHỐNGCÂNBẰNGQUYỀNLỰCỞCHÂU

ÂUVÀKẾTTHÚCCỦANÓ

K

BÍẨNNƯỚCNGA

hi kỷ nguyên của Cách mạng Pháp và Napoleon chấm dứt,quânđộiNgađangchiếmđóngParistrongmộtsựđảochiềulịchsửđángkinhngạc.Nửathếkỷtrước,Ngamớilầnđầutiênbướcvào cán cân quyền lực ở Tây Âu khi tham gia cuộc Chiến tranhBảy năm[56] và đã cho thấy bản chất cai trị độc đoán của Sahoàngkhiđộtnhiêntuyênbốtrunglậpvàrútkhỏicuộcchiến,vìSahoàngmớiđăngquangngưỡngmộFrederickĐạiđế.Cuốithờikỳ Napoleon, một Sa hoàng khác là Alexander tiếp tục quyếtđịnhtươnglaichâuÂu.TựdocủachâuÂuvàhệthốngtrậttựđicùngvớinóđòihỏisựthamgiacủamộtđếquốclớnhơnnhiềuso với toàn bộ phần còn lại của châu Âu và chuyên quyền đếnmứcđộchưatừngcótronglịchsửchâuÂu.

Kểtừđó,Ngađãđóngmộtvaitròđộcnhấttrongcácvấnđềquốctế:làmộtphầncủacáncânquyềnlựcởcảchâuÂuvàchâuÁ nhưng lại chỉ đóng góp thất thường vào trạng thái cân bằngcủa trật tự quốc tế. Nước này đã tiến hành nhiều cuộc chiếntranh hơn so với bất kỳ cường quốc lớn đương thời nào khác,điều đã ngăn cản khả năng một cường quốc duy nhất thống trịchâu Âu, kiên định chống lại Charles XII[57] của Thụy Điển,NapoleonvàHitlerkhicácyếutốchủchốtđảmbảocânbằngởlụcđịabịphávỡ.Chínhsáchcủanướcnàyđãtheođuổimộtnhịpđiệuđặcbiệtcủariêngmìnhquanhiềuthếkỷ,mởrộngtrênmộtkhuvựcrộnglớntrảidàigầnnhưmọimiềnkhíhậuvànềnvănminh,đôikhibịgiánđoạndonhucầucầnphảiđiềuchỉnhcơcấunội bộ theo tham vọng to lớn của kế hoạch đó, chỉ để quay lạinhư cơn thủy triều rút vào bờ. Từ Peter Đại đế[58] cho đếnVladimirPutin,dùhoàncảnhthayđổinhưngnhịpđiệuđóvẫn

đặcbiệtnhấtquán.Nổi lên từ những biến động của thời kỳ Napoleon, các nước

TâyÂukínhnểvàlosợkhichứngkiếnmộtđấtnướccólãnhthổvàlựclượngquânđộivượttrội lãnhthổvàquânđộicủacảlụcđịachâuÂu,mộtđấtnướcmàtầnglớptinhhoacủanướcnàydùcó khéo léo, biết ngoại giao nhưng dường như khó có thể chegiấumộtthếlựcnguyênthủytrướcnềnvănminhphươngTâyvà xa hơn thế. Từ góc nhìn của một nước Pháp bị kiềm chế vàmột châu Âu bị cường quốc Nga định hình lại, lữ hành ngườiPháp Marquis de Custine[59] tuyên bố năm 1843: Nga là một sựlaitạpmangsứcsốngcủathảonguyênđếntrungtâmchâuÂu:

MộtsựphatrộnkỳquáigiữasựtaonhãlặtvặtcủaByzantiumvàsựtànbạocủabộlạcducưmiềnsamạc,mộtcuộcđấutranhgiữaphépxãgiaocủaĐếquốcHạvùng[Byzantine]vàsựhoangdạicủachâuÁ,đãsảnsinhramộtnhànướchùngmạnhmàchâuÂuhiệnchứngkiếnvàtạoranhữngảnhhưởngmàtừnaytrởvềsaulụcđịanàycólẽsẽcảmthấynhưngkhôngthểnàohiểuđượcsựvậnhànhcủanó.

Tất cả mọi điều về Nga – sự chuyên chế, diện tích, nhữngthamvọngtrảidàiđịacầuvàsựbấtancủanướcnày–rõrànglàsựtháchthứcđốivớiquanniệmtruyềnthốngvềtrậttựquốctếcủachâuÂuvốnđượcxâydựngtrênsựcânbằngvàkiềmchế.

Vị thế của Nga ở trong và đối với châu Âu từ lâu đã mơ hồ.Trong khi đế chế của Charlemagne đã tan vỡ trong thế kỷ 9thành những vùng sau này trở thành các quốc gia hiện đại làPhápvàĐức,cácbộtộcSlavcáchđóhơnmộtngàndặmvềphíađông đã liên kết thành một liên bang ở xung quanh thành phốKiev(hiệnlàthủđôvàtrungtâmđịalýcủaUkraine,dùhầuhếtngườiNgađềunhậnthứcđólàmộthợpphầnkhôngthểtáchrờitrong đất đai của cha ông họ). Miền “đất của người Nga” này lànơi giao nhau của rất nhiều nền văn minh và những tuyếnđường thương mại. Với người Viking[60] ở phía bắc, Đế quốc Ả-rậpđangbànhtrướngởphíanamvàcácbộtộcngườiThổNhĩKỳ

cướp bóc ở phía đông, Nga thường xuyên chịu sự chi phối củanhữngcámdỗvànỗisợhãitrộnlẫn.Ởphíađông,quáxađểcótrải nghiệm với Đế quốc La Mã (mặc dù các Sa hoàng tuyên bốnhững “Caesar” là tổ tiên chính trị và nguồn gốc từ “czar” củahọ), người Ki-tô giáo tìm thấy quyền lực tôn giáo nơi Nhà thờChínhThốngởConstantinoplechứkhôngphảiởLaMã,Ngađủgần với châu Âu hơn để có cùng một vốn từ văn hóa chungnhưnglạiluônlệchphavớinhữngxuhướnglịchsửcủalụcđịanày.KinhnghiệmnàykhiếnNgatrởthànhmộtcườngquốc“Âu-Á” độc nhất, trải dài trên hai lục địa nhưng chưa bao giờ hoàntoàncoilụcđịanàolànhà.

Sự phân tách sâu sắc nhất xuất hiện cùng với các cuộc xâmlượccủangườiMôngCổvàothếkỷ13,nhữngcuộcxâmlượcđãkhuất phục một nước Nga bị chia rẽ về chính trị và san bằngKiev. Hai thế kỷ rưỡi dưới ách thống trị của người Mông Cổ(1237-1480)vàcuộcđấutranhsauđónhằmkhôiphụcmộtnhànướccốkếtdựatrênCôngquốcMoscow,đãápđặtlênNgamộtđịnh hướng về phương Đông, cũng như Tây Âu đang vạch ranhững viễn cảnh công nghệ và tri thức mới mà sẽ hình thànhnên kỷ nguyên hiện đại. Trong kỷ nguyên châu Âu khám pháđường biển, Nga rất vất vả để tái thiết thành một quốc gia độclập và củng cố biên giới chống lại những mối đe dọa từ mọihướng.KhicuộcCảicáchTinLànhthúcđẩysựđadạngchínhtrịvà tôn giáo ở châu Âu, Nga đã biến sự sụp đổ của ngôi sao dẫnđườngvềtôngiáocủamình(ConstantinoplevàĐếquốcĐôngLaMã bị sụp đổ trước sự xâm lược của người Hồi giáo năm 1453)thànhmộtniềmtingầnnhưthầnbírằng(nhưgiáosĩFilofeiviếtcho Ivan III[61] vào khoảng năm 1500) Sa hoàng giờ đây là“HoàngđếduynhấtcủatấtcảnhữngngườitheoKi-tôgiáotrongtoànvũtrụ”vớilờikêugọicủaChúacứuthếđểgiànhlạithủđôByzantinechođạoKi-tô.

ChâuÂuđangđiđếnviệcchấpnhậnsựđacựccủanónhưlàmộtcơchếnhằmđảmbảocânbằng,nhưngNgađanghọcđượcý

nghĩa của địa chính trị từ trường đời khắc nghiệt của thảonguyên, nơi vô số bộ lạc du mục tranh giành các nguồn tàinguyên trên một địa hình mở với rất ít biên giới cố định. Ở đónhữngcuộccướpbócvàbắtngườicủabộlạckháclàmnôlệdiễnrađịnhkỳ,điềumàđốivớimộtsốngườiđólàlẽsống;ởđây,độclậpđồngnghĩavớilãnhthổmàmộtdântộccóthểbảovệđượcmình. Nga khẳng định mối liên hệ của nó với văn hóa phươngTây,nhưngngaycảkhibànhtrướngtheocấpsốnhân,nướcnàytựcoilàmộttiềnđồncủanềnvănminhđangbịvâyhãmmàchỉcó thể đảm bảo được bằng cách áp đặt ý chí chuyên chế của nólêncácnướclánggiềng.

Trong khái niệm trật tự theo Hòa ước Westphalia, các chínhkháchchâuÂuđịnhnghĩaanninhlàsựcânbằngquyềnlựcvàkiềmchếsửdụngquyềnlực.TheokinhnghiệmlịchsửcủaNga,kiềmchếsửdụngquyềnlựcđồngnghĩavớithảmhọa:theoquanđiểm này, việc Nga không thống trị được những vùng xungquanhmìnhđãkhiếnnướcnàybịMôngCổxâmlượcvàrơivào“ThờikỳRốiren”ácmộng(khoảngthờigian15nămtrongtìnhtrạngvôchínhphủtrướckhitriềuđạiRomanov[62]đượcthànhlậpvàonăm1613,khiđónhữngcuộcxâmlược,nộichiếnvànạnđói đã làm thiệt mạng một phần ba dân số của Nga). Hòa ướcWestphaliacoitrậttựquốctếnhưmộtcơchếcânbằngphứctạp;Ngacoitrậttựquốctếlàcuộcchiếnýchívĩnhviễn,trongcuộcchiếnđóNgabànhtrướnglãnhthổcủamìnhởtừnggiaiđoạntớigiớihạntuyệtđốicácnguồnlựcvậtchấtcủanó.Vìthế,khiđượchỏivềchínhsáchđốingoạicủaNga,BộtrưởngNashchokindướithời Sa hoàng Alexei[63] vào giữa thế kỷ 17 đã miêu tả thẳngthắn, “Mở rộng nhà nước về mọi hướng và đây là công việc củaBộNgoạigiao.”

Quá trình này phát triển thành một quan điểm quốc gia vàthúc đẩy Công quốc Moscow một thời mở rộng trên khắp châuÂuvàchâuÁđểtrởthànhđếquốccódiệntíchlớnnhấttrênthếgiới,trongsựthôithúcbànhtrướngchậmrãinhưngdườngnhư

không thể cưỡng lại được, và sẽ vẫn không hề suy giảm cho tớitận năm 1917. Do đó, năm 1903, học giả người Mỹ HenryAdams[64]ghi lạiquanđiểmcủađạisứNgaởWashington(thờiđiểmđóNgađãvươntớiTriềuTiên):

Triết lý chính trị của ông ta, giống như của tất cả người Nga,dường như cố định trên ý tưởng duy nhất rằng Nga phải lăn – vớiquán tính không thể cưỡng lại được, nghiền nát bất kỳ cái gì ngăncảnnó…KhiNgacánquamộtdântộclánggiềng,nướcnàyđãhấpthụ năng lượng của họ vào xu hướng phong tục và chủng tộc củariêngnómàcảSahoànglẫnngườinôngdânkhôngthểchuyểnđổi,haymuốnchuyểnđổi,thànhbấtkỳđiềugìtươngđươngvớiphươngTây.

Không có biên giới tự nhiên nào ngoại trừ Bắc cực và TháiBìnhDương,Ngaởvịthếphảihàilòngvớisựthôithúcnàytrongnhiềuthếkỷ,liêntụctiếnvàoTrungÁ,sauđólàvùngCaucasus,rồiđếnkhuvựcBalkan,ĐôngÂu,ScandinaviavàBiểnBaltic,chotới Thái Bình Dương và các vùng biên giới của Trung Quốc vàNhậtBản(vàtrongmộtkhoảngthờigiangiữathếkỷ18vàthếkỷ 19 băng qua Thái Bình Dương tiến vào các khu định cư ởAlaskavàCalifornia).Mỗinăm,nướcnàymởrộngmộtdiệntíchlớnhơntoànbộlãnhthổcủanhiềuquốcgiachâuÂu(trungbình100.000km2mỗinămtừnăm1552đếnnăm1917).

Khihùngmạnh,Ngahànhxửvớisựchắcchắnđộcđoáncủamộtsiêucườngvànhấtquyếtyêucầucácnướckhácphảichínhthứcbàytỏlòngtônkínhđốivớivịthếcủanó.Khisuyyếu,nướcnàychegiấusựdễbịtổnthươngcủamìnhthôngquaviệcviệndẫn đến nguồn lực dự trữ to lớn ở trong nước. Trong cả haitrường hợp, đó là một thách thức đặc biệt đối với các thủ đôphươngTâyvốnquenứngphóvớimộtphongcáchcóphầnlịchsựhơn.

Đồng thời, những chiến công bành trướng đáng sợ của NgadiễnratrênmộtcơsởnhânkhẩuhọcvàkinhtếmànếutheotiêuchuẩnphươngTâylàkhôngtiêntiến,vớinhiềukhuvựcdâncư

thưathớtvàdườngnhưkhôngđượctiếpcậnvớivănhóavàcôngnghệhiệnđại.Vìvậy,đếquốcchinhphụcthếgiớinàyvẫnbịgắnliền với một cảm giác dễ bị tổn thương đầy nghịch lý, như thểhành quân nửa vòng Trái Đất đã tạo thêm nhiều kẻ thù tiềmnăng hơn là có thêm sự đảm bảo an ninh. Từ quan điểm đó, đếchếcủaSahoàngcóthểđượccholàđãmởrộngbởivìviệcbànhtrướngcóvẻdễtiếptụchơnlàngừnglại.

Trongbốicảnhnày,mộtkháiniệmriêngbiệtcủaNgavềtínhchínhdanhchínhtrịđượcđịnhhình.TrongkhichâuÂuởthờikỳPhụchưngtáikhámpháquákhứnhânvăncổđiểncủanóvàgọtgiũanhữngkháiniệmmớicủachủnghĩacánhânvàtựdo,Nga tìm kiếm sự trỗi dậy của nó trong đức tin thuần khiết vàtrongsựgắnkếtcủamộtquyềnlựcthầnthánhduynhấtchếngựtấtcảnhữngsựchiarẽ,Sahoànglà“biểutượngsốngcủaThiênChúa,” những mệnh lệnh của ông là không thể chống lại vàđươngnhiênlàchínhđáng.MộtđứctinKi-tôvàmộtngônngữtinh hoa chung (tiếng Pháp) nhấn mạnh sự tương đồng quanđiểmvớiphươngTây.Tuynhiên,nhữngdukháchchâuÂuđầutiêntớinướcNgacủaSahoàngthấymìnhnhưđangởmộtvùngđấtcủanhữngtháicựcgầnnhưsiêuthựcvànghĩrằngđằngsauvẻ ngoài của một chế độ quân chủ phương Tây hiện đại, họ đãthấymộtchếđộchuyênquyềntheotậpquáncủangườiMôngCổvàTartar–“kỷluậtchâuÂuhỗtrợchosựđộctàicủachâuÁ”–theonhậnxétkhắtkhecủaMarquisdeCustine.

NgađãgianhậphệthốngquốcgiachâuÂuhiệnđạidướithờiPeterĐạiđếtheocáchkhônggiốngnhưbấtkỳxãhộinàokhác.Ởcả hai bên, sự gia nhập này là sự chấp nhận thận trọng. Petersinh năm 1672 khi Nga về cơ bản vẫn ở thời Trung cổ. Vào lúcđó,TâyÂuđãpháttriểnquathờikỳKhámphá,PhụchưngvàCảicách;vàđangđứngtrướcngưỡngcửacủacuộccáchmạngkhoahọcvàthờikỳKhaisáng.Làngườicaolớn(tới2m03)vàtrànđầysinh lực, vị Sa hoàng trẻ tuổi bắt đầu biến đổi đế chế của mìnhtrongmộttriềuđạithểhiệncựcđoanrấtnhiềuđặcđiểmvàkhát

vọngcủaNga.Quyết tâm khám phá những thành quả của hiện đại và so

sánh chúng với những thành tựu của Nga, Peter thường xuyênghéthămcáccửahàngvànhàmáytrongkhuvựccủangườiĐứclưuvongởMoscow.Làmộtvịvươngtrẻ,ôngđikhắpthủđôcácnướcphươngTâyđểđíchthânthửnghiệmcáckỹthuậthiệnđạivà các môn học chuyên ngành. Khi thấy Nga lạc hậu so vớiphương Tây, Peter tuyên bố mục tiêu của mình, “cắt đứt ngườidân khỏi những phong tục châu Á trước đây và hướng dẫn họtheocáchxửsựcủatấtcảnhữngngườiKi-tôgiáoởchâuÂu.”

Mộtloạtsắcchỉđượcbanhành:NgasẽápdụngcáchxửsựvàkiểutócphươngTây,tìmkiếmcôngnghệnướcngoài,xâydựngquânđộivàhảiquânhiệnđại,mởrộngbiêngiớibằngcáccuộcchiến với hầu hết các nước láng giềng, vượt qua Biển Baltic vàxâydựngmộtthủđômớiởSt.Petersburg.Cuốicùng,“cửasổraphươngTây”củaNgađượcmộtlựclượnglaođộngcưỡngbức,bịlính đánh đập và chịu nhiều thương vong, xây dựng bằng taykhôngtrênmộtvùngđầmlầyhoangdãdođíchthânPeterchọn,khiôngđâmthanhkiếmcủamìnhxuốngđấtvàtuyênbố:“Nơinày sẽ là một thành phố.” Khi những người theo chủ nghĩatruyềnthốngnổiloạn,PeterđãdẹptanhọvàítnhấtlàtheocáccâuchuyệnđếnđượcvớithếgiớiphươngTây,ôngđãđíchthântratấnvàchặtđầunhữngngườilãnhđạocuộcnổiloạn.

ThànhtựuxuấtsắccủaPeterđãbiếnđổixãhộiNgavàđưađếchế của ông lên hàng đầu các cường quốc ở phương Tây. Tuynhiên,sựbiếnđổiđộtngộtnàyđểlạichoNganhữngbấtancủamột“gãnhàgiàumớinổi.”Khôngởmộtđếquốcnàomàngườitrịvìtuyệtđốicảmthấycầnphảinhắcnhởthầndâncủamìnhbằngvănbảnrằng“NgalàmộtquốcgiachâuÂu.Điềunàyđượcchứngminhrõràngbởinhữngnhậnđịnhsau”nhưngườikếvịPeterlàCatherineĐạiđế[65]đãlàmvậyởnửathếkỷsauđó.

NhữngcảicáchcủaNgaluônđượcnhữngnhàchuyênchếtànnhẫnthựchiệntrênnhữngngườidândễsaikhiến,vớiướcmuốn

vượtquaquákhứcủanóhơnlàđượcthúcđẩybởiniềmtinvàotươnglai.Tuynhiên,nhưnhữngnhàcảicáchvànhàcáchmạngkếvịcủamình,khitriềuđạicủaôngtađãqua,thầndâncủaôngvàconcháucủahọghicôngôngvìđãthúcđẩyhọ,dùtànnhẫnđến đâu, để đạt được những thành tựu mà bản thân họ đã hầunhư không kiếm tìm. (Theo các cuộc thăm dò gần đây, Stalincũng được ghi công như vậy trong suy nghĩ của người Ngađươngđại.)

Catherine Đại đế – nhà cải cách chuyên chế của Nga từ năm1762đếnnăm1796vàlàngườigiámsátmộtthờikỳlịchsửcủathànhtựuvănhóavàmởrộnglãnhthổ(baogồmcảcuộcchinhphụcHãnquốcCrimeacủaNgavàkhuấtphụcZaporizhianHost,vương quốc Cossack tự trị xưa kia ở vùng ngày nay là miềnTrungUkraine)–biệnminhchochếđộchuyênchếcựcđoancủaNga như là hệ thống chính quyền duy nhất có thể đảm bảo sựthốngnhấtcủamộtvùnglãnhthổrộnglớnđếnvậy:

Quymôcủalãnhthổtựtrịđòihỏimộtquyềnlựctuyệtđốiđượctraochongườicaitrịnó.Điềunàylàthíchhợpkhicáccôngvăndùđượcnhanhchónggửiđitừnhữngmiềnxaxôi,cóthểphảisửađổirấtnhiềudođếnchậmvìkhoảngcáchquáxa.

BấtkỳhìnhmẫuchínhquyềnnàokhácsẽkhôngchỉgâyphươnghạitớiNgamàthậmchícòndẫnđếnsựsụpđổtoàndiện.

Do đó, những gì phương Tây coi là độc tài chuyên chế đượcNgacoinhưmộtđiềucầnthiếtcănbản,điềukiệntiênquyếtchosựcaitrịthànhcông.

NhưHoàngđếTrungHoa,Sahoànglàngườicaitrịtuyệtđốitheo truyền thống, được trao những quyền năng huyền bí vàgiám sát một lãnh thổ rộng lớn cấp châu lục. Tuy nhiên, vị trícủa Sa hoàng khác với Hoàng đế Trung Hoa ở một khía cạnhquan trọng. Theo quan điểm của Trung Quốc, Hoàng đế trị vìkhắpthiênhạthôngquasựcaitrịanhminh;theoquanđiểmcủaNga, sự lãnh đạo của Sa hoàng chủ yếu thông qua khả năng ápđặtýchícủamìnhthôngquaviệckhẳngđịnhquyềnlựckhông

thể bị thách thức và gây ấn tượng với tất cả mọi người về sứcmạnhápđảocủanhànướcNga.HoàngđếTrungHoađượccoilàhiệnthânvềtínhưuviệtcủanềnvănminhTrungHoa,truyềncảmhứngchonhữngngườikhác“hãyđếnvàđượcthayđổi.”Sahoàng được coi là hiện thân của việc bảo vệ Nga trước kẻ thùxung quanh nó từ mọi hướng. Do đó, trong khi các hoàng đếđượccatụngvìlòngnhântừkhôngthiênvịcủabậcbềtrên,nhàsửhọcthếkỷ19NikolaiKaramzin[66]thấytrongsựhàkhắccủaSahoàngmộtdấuhiệuthểhiệnôngđangthựcthisứmệnhđíchthựccủamình:

Ở Nga, người cầm quyền tối cao là luật pháp sống. Ông ưu áingườitốtvàtrừngphạtkẻxấu…[Một]tráitimnhântừởmộtquốcvương chỉ được coi là đức tính tốt khi nó được tôi luyện với tráchnhiệmsửdụngsựnghiêmkhắcmộtcáchhợplý.

KhôngnhưMỹtrongquátrìnhmởrộngvềphíatây,Ngaluônbiệnminhvềmặtđạođứcchonhữngcuộcchinhphạtcủamình,rằngnướcnàyđangmởrộngtrậttựvàkhaisángtớinhữngvùngđấtngoạiđạo(trongđó,việcbuônbánlôngthúvàkhoángchấtsinhlợibéobởlàlợiíchphụ).Tuynhiên,trongkhitầmnhìncủaMỹtruyềncảmhứnglạcquanvôbờbến,kinhnghiệmcủaNgarốt cuộc dựa trên sự chịu đựng khắc kỷ. Mắc kẹt “tại điểm giaocủa hai thế giới rộng lớn và không thể hòa hợp,” Nga thấy bảnthânmìnhcósứmệnhđặcbiệtlàkếtnốihaithếgiớinày,nhưnglại phải đối phó ở khắp mọi hướng với những lực lượng chốngđốimàđãkhônghiểuđượcsứmệnhnày.NhàvănvĩđạivànhàdântộcchủnghĩanhiệtthànhngườiNgaFyodorDostoevsky[67]

việndẫn“luôncốhữutrongngườidânNgamộtniềmkhaokhátkhôngngừngvềmộtnhàthờchungvĩđạitrênTráiĐất.”SựtándươngvềviệcNgatổnghợpcácnềnvănminhtrêntoànthếgiớigợilênmộtsựtuyệtvọngtươngứngvềvịthếcủaNga(theolờicủamộtbàiphêbìnhcóảnhhưởngvàothếkỷ19)một“đứatrẻmồcôibịtáchrờikhỏigiađìnhnhânloại…Đểmọingườichúýđếnchúngta,chúngtađãphảitrảirộngtừEobiểnBering[68]tới

sôngOder[69].”Trong“tâmhồnNga”bànhtrướngvàkhổđau(nhưcácnhàtư

tưởngNgacólẽgọinhưvậy),vẫntồntạimộtniềmtinrằngmộtngàynàođótấtcảnhữngnỗlựclớnlaovàmâuthuẫncủaNgasẽgặtháikếtquả,cuộchànhtrìnhcủanướcnàysẽđượcminhoan;nhữngthànhtựucủanósẽđượckhenngợivàsựkhinhthịcủaphươngTâysẽbiếnthànhnỗikínhsợvàlòngngưỡngmộ;NgasẽkếthợpsứcmạnhvàsựrộnglớncủaphươngĐôngvớisựtinhtế của phương Tây và với cả sức mạnh tinh thần của tôn giáođíchthực;kếthợpMoscow–“LaMãthứba”kếthừavaitròquantrọng của thành Byzantium sụp đổ – với Sa hoàng là “người kếnhiệm của những vị caesars của (đế quốc) Đông La Mã, củanhữngngườitổchứcGiáohộivàcáchộiđồngcủanómàđãđịnhhình chính tín ngưỡng của đức tin Ki-tô” sẽ đóng vai trò quyếtđịnh trong việc mở ra một kỷ nguyên mới của công lý và tìnhhuynhđệtoàncầu.

Ở châu Âu nhưng không hoàn toàn thuộc về lục địa này,chính Nga với sự bao la rộng lớn và bí ẩn của nó đã khiếnNapoleon thèm muốn; và chính sự thảm bại của ông ta (giốngnhưcủaHitlermộtthếkỷrưỡisauđó)khinhândânNga,đượctôi luyện trong gian nan thử thách, đã chứng minh khả năngchịuđựngsựthiếuthốnhơnquânđộichủlựccủaNapoleon(hayquân đoàn của Hitler). Khi những người dân Nga thiêu rụi bốnphầnnămMoscowđểngănNapoleonchinhphạtthànhcôngvàquânđộicủaôngtamấtnguồnlươngthực,Napoleon,vớichiếnlược vĩ đại giờ đã thất bại, được kể là đã phải thốt lên, “Thật làmột dân tộc! Những người Scythia[70]! Thật cương quyết! Lũngười man rợ!” Giờ đây, khi những kỵ binh Cossack uống rượusâm banh ở Paris, nhà nước độc tài khổng lồ này hiện ra trướcmộtchâuÂucốgắnghiểuthamvọngvàphươngphápvậnhànhcủanó.

KhiHộinghịthànhViennadiễnra,NgacólẽlàquốcgiahùngmạnhnhấttrênlụcđịachâuÂu.ĐíchthânđạidiệnNgatạihội

nghịhòabìnhVienna,SahoàngAlexanderrõrànglàngườitrịvìchuyênchếnhấtcủanướcnày.Làngườicóniềmtinsâusắcvànếu có thay đổi thì do chẳng qua ông vừa làm mới đức tin tôngiáocủamìnhsaukhiđọcrấtnhiềutàiliệuvềKinhThánhvàcónhững tham vấn tâm linh. Như ông đã viết cho một người bạntâm giao vào năm 1812, ông tin rằng chiến thắng trướcNapoleon sẽ mở ra một thế giới mới và hài hòa dựa trên cácnguyên tắc tôn giáo, và ông thề: “Tôi nguyện hiến dâng tất cảvinhquangcủamìnhtrênthếgiớinàyđểđẩynhanhsựngựtrịđíchthựccủaChúaJesus.”Tựcoimìnhlàmộtcôngcụcủathánhý, Sa hoàng đến thành Vienna năm 1814 với một bản thiết kếchomộttrậttựthếgiớimớixéttrênmộtsốkhíacạnhcòntriệtđểhơnsovớicủaNapoleonvềđộphổquát:Một“LiênminhThầnthánh” của các hoàng thân che giấu những lợi ích quốc gia củamình thành việc cùng kiếm tìm hòa bình và công lý, thề từ bỏcânbằngquyềnlựcđểđổilấycácnguyêntắcvềtìnhhuynhđệcủaThiênChúagiáo.NhưAlexandernóivớinhàtríthứcvàcũnglànhàngoạigiaohoànggiaPhápChateaubriand[71]:“KhôngcòntồntạimộtchínhsáchcủangườiAnh,mộtchínhsáchcủaPháp,Nga,PhổhayÁonữa;hiệngiờchỉcómộtchínhsáchchungduynhất,đólàvìphúclợicủatấtcả,vàchínhsáchnàyphảiđượctấtcảcácquốcgiavàdântộcthựcthi.”ĐólàtưtưởngđitrướckháiniệmcủaTổngthốngMỹWilsonvềbảnchấtcủatrậttựthếgiới,dùnhândanhcácnguyêntắcđingượclạitầmnhìncủaWilson.

Khỏiphảinóirằng,mộtthiếtkếnhưvậy,đượcthúcđẩybằngsứcmạnhquânsựcủakẻchiếnthắngmàcácbinhđoàngiờđangsải bước trên lục địa châu Âu, đã đặt ra một thách thức đối vớikháiniệmcủachâuÂuvềtrạngtháicânbằnggiữacácquốcgiacó chủ quyền theo Hòa ước Westphalia ra sao. Do nhân danhtầm nhìn mới của nước này về tính chính danh, Nga đã mangđếnsứcmạnhquámứccầnthiết.SahoàngAlexanderchấmdứtcáccuộcChiếntranhNapoleonbằngviệcdẫnđầuđoànquâncủamình tiến vào Paris, và trong lễ kỷ niệm chiến thắng ông đã

duyệtbinhmộtlựclượnglớnchưatừngcótới160.000binhlínhNga trên vùng đồng bằng bên ngoài thủ đô Pháp, một sự phôtrương không thể không khiến cho các nước lo ngại, kể cả cácquốc gia đồng minh. Sau khi tham khảo ý kiến của cố vấn tôngiáo, Alexander đề xuất một dự thảo tuyên bố chung trong đócác nước thắng trận sẽ tuyên bố rằng “tiến trình quan hệ giữacáccườngquốctrướcđâycầnphảithayđổimộtcáchcănbản,vàđiềucấpbáchhiệnnaylàphảithaythếnóbằngmộttrậttựdựatrênnhữngchânlýđượccatụngcủatôngiáovĩnhcửucủaĐấngCứuthếcủachúngta.”

NhiệmvụcủacácnhàđàmphántạithànhViennalàbiếntầmnhìn cứu tinh của Alexander thành một thứ tương thích với sựtiếptụctồntạiđộclậpcủacácquốcgiacủahọvàchàođónNgavàotrậttựquốctếnàymàkhôngbịnónghiềnnát.

C

HỘINGHỊTHÀNHVIENNA

ácchínhkháchtềtựutạiViennađểthảoluậncáchthứcthiếtkếmộttrậttựhòabìnhđãtrảiquamộtcơnlốcnhữngbiếnđộngtronggầnnhưtừnggiaiđoạnthiếtlậpcấutrúcquyềnlực.Trongkhoảngthờigian25năm,họđãchứngkiếnsựhữulýcủathờikỳKhaisángbịthaythếbởinhữngcảmxúcmạnhmẽcủathờikỳKhủngbố;tinhthầntruyềngiáocủaCáchmạngPhápbịbiếnđổibởikỷluậtcủađếchếBonapartexâmlược.QuyềnlựcPhápthịnhrồisuy.NóđãtrànquabiêngiớixaxưacủaPháp,chinhphụcgầnnhưtấtcảlụcđịachâuÂu,rồichỉđểgầnnhưbịtiêuvongtrongsựrộnglớncủaNga.

BảnthâncôngsứPháptạiHộinghịthànhViennalàhiệnthâncho những biến động dường như vô bờ của thời đại. Charles-Maurice de Talleyrand-Périgord (thường được biết đến dưới cáitên Talleyrand) dường như có mặt ở khắp nơi. Ban đầu, ông làTổngGiámmụcAutun,sauđóôngrờiGiáohộiđểủnghộCáchmạng, rồi từ bỏ Cách mạng để giữ chức ngoại trưởng choNapoleon,rồiôngtừbỏNapoleonđểđàmphánvềviệckhôiphụclại vương triều Bourbons và xuất hiện ở thành Vienna trêncương vị ngoại trưởng của Vua Louis XVIII. Nhiều người gọiTalleyrandlàmộtkẻcơhội.TalleyrandbiệnluậnrằngmụctiêucủaônglàsựổnđịnhtronglòngnướcPhápvàhòabìnhởchâuÂu,vàrằngôngđãnắmlấybấtkỳcơhộisẵncónàođểđạtđượcnhữngmụctiêunày.Ôngchắcchắnđãnỗlựcgiànhđượcnhữngvịtrícóthểnghiêncứunhữngyếutốkhácnhaucủaquyềnlựcvà tính chính danh trong phạm vi của mình mà không bị quáràngbuộcbởibấtcứvịtrínào.Chỉcómộttínhcáchrấtmạnhmẽmớicóthểđưaôngvàotrungtâmcủarấtnhiềusựkiệnlớn,đầy

mâuthuẫnnhưvậy.TạiVienna,đóng gópcủa Talleyrandlàgiành đượccho Pháp

mộtnềnhòabìnhmàtrongđó“biêngiớixaxưa”tồntạikhinướcnày mới bắt đầu những cuộc phiêu lưu ra bên ngoài được giữnguyên.Vàtrongvòngchưađầybanăm,vàonăm1818,ôngđãxoay xở để Pháp gia nhập Đồng minh Bốn nước[72]. Kẻ thù bạitrận trở thành một đồng minh để bảo vệ trật tự châu Âu trongmột liên minh vốn được thiết lập để kiềm chế nó – một tiền lệđượctiếpnốisaukhiThếchiếnIIchấmdứt,khiĐứcđượcchấpnhận gia nhập vào Liên minh phòng thủ Bắc Đại Tây Dương(NATO).

TrậttựđượcthiếtlậptạiHộinghịthànhViennalàtrậttựgầnnhấtmàchâuÂuđangtiếnđếnsựcaitrịchungkểtừsựsụpđổcủaĐếquốcCharlemagne.Trậttựnàytạoramộtsựđồngthuậnrằngnhữngtiếntriểnhòabìnhtronglòngtrậttựhiệncólàthíchhợp hơn so với những lựa chọn thay thế; rằng việc duy trì hệthốnglàquantrọnghơnbấtkỳtranhchấpnàocóthểphátsinhbêntrongnó;vàrằngnhữngkhácbiệtcầnđượcgiảiquyếtthôngquathamvấn,chứkhôngphảibằngchiếntranh.

SaukhiThếchiếnIđặtdấuchấmhếtchoquanđiểmnày,việcchỉtríchnótrởnênphổbiếnkhichorằngtrậttựđượcthiếtlậptạiHộinghịthànhViennalàđãquádựatrênsựcânbằngquyềnlựcvốnđầynhữnghànhđộngkhôngtintưởnglẫnnhauđãđẩythếgiớivàochiếntranh.(PháiđoànAnhyêucầunhàsửhọcvềngoại giao C.K. Webster – người đã viết về Hội nghị thànhVienna – viết một chuyên luận về cách làm thế nào để tránhnhững sai lầm đó.) Nhưng điều đó, nếu có đúng, thì chỉ xảy ratrongthậpkỷtrướcThếchiếnI.Giaiđoạntừnăm1815đếnkhichuyển giao thế kỷ này là thời kỳ yên bình nhất của châu ÂuhiệnđạivànhữngthậpkỷtiếpngaysauHộinghịthànhViennađược đặc trưng bởi một sự cân bằng đặc biệt giữa tính chínhdanhvàquyềnlực.

Các chính khách gặp nhau tại Vienna vào năm 1814 ở trong

mộttìnhhuốnghoàntoànkhácvớinhữngvịtiềnnhiệmcủahọ,nhữngngườiđãsoạnthảoHòaướcWestphalia.Mộtthếkỷrưỡitrước đó, một loạt những dàn xếp của nhiều cuộc chiến tranhkhácnhaulàmnêncuộcChiếntranhBamươinămđãđượckếthợp với một bộ nguyên tắc ứng xử chung về chính sách đốingoại.TrậttựchâuÂumớinổisửdụngnhữngthựcthểchínhtrịhiện có nhưng đã thoát khỏi ảnh hưởng của tôn giáo làm điểmkhởi đầu. Khi đó, việc áp dụng các nguyên tắc của Hòa ướcWestphaliađượckỳvọngsẽtạoramộtsựcânbằngquyềnlựcđểngăn chặn hay ít nhất là giảm thiểu xung đột. Trong suốt mộtthếkỷrưỡitiếptheo,hệthốngnàyđãnỗlựckiềmchếnhữngkẻtháchthứctrạngtháicânbằngthôngquasựthànhlậpítnhiềumangtínhtựphátcủacácliênminhđốikháng.

CácnhàđàmphántạiHộinghịthànhViennaphảiđốimặtvớisự đổ vỡ của trật tự này. Sự cân bằng quyền lực đã không thểngăn được chiều hướng quân sự của cuộc Cách mạng hay củaNapoleon. Tính chính danh của chính quyền vương triều đã bịchôn vùi bởi nhiệt tình cách mạng và nghệ thuật cầm quân tàibacủaNapoleon.

MộtsựcânbằngquyềnlựcmớiphảiđượcxâydựngtừđốngđổnátcủahệthốngnhànướcnàyvàcủaĐếquốcLaMãThầnthánh– những tàn tích của nó đã bị Napoleon phá bỏ vào năm 1806,đặtdấuchấmhếtchonhữngthểchếđãkéodàimộtngànnăm–và giữa những trào lưu mới của chủ nghĩa dân tộc bùng nổ khiquânđộiPhápchiếmđónghầuhếtlụcđịachâuÂu.SựcânbằngđóphảicókhảnăngngănchặnsựxuấthiệntrởlạicủachủnghĩabànhtrướngPháp,thứchủnghĩađãđưaPháptớivịthếgầnnhưbáchủởchâuÂu,ngaycảkhisựxuấthiệncủaNgamanglạimốinguyhiểmtươngtựtừphíaĐông.

Do đó, sự cân bằng ở Trung Âu cũng phải được xây dựng lại.Từng là triều đại thống trị trên lục địa châu Âu, giờ đây gia tộcHabsburg chỉ trị vì trên những vùng lãnh thổ của tổ tiên họ từVienna. Những vùng lãnh thổ này rộng lớn và nhiều thứ tiếng

(bao gồm hầu hết Áo, Hungary, Croatia, Slovenia và miền NamBa Lan ngày nay) và hiện không có sự gắn kết về chính trị rõràng. Những hành động cơ hội chủ nghĩa của một số bang nhỏhơn của Đức đã tạo ra những linh hoạt nhất định trong hoạtđộngngoạigiaocủahệthốngHòaướcWestphaliavàothếkỷ18,vàcáccuộcchinhphạtcủaNapoleonđãxóasạchcácnướcnày.Lãnhthổcủahọbịphânchialạitheocáchtươngthíchvớitrạngtháicânbằngmớitìmlạiđược.

PhươngthứctiếnhànhngoạigiaotạiHộinghịthànhViennakháccănbảnsovớitậpquántrongthếkỷ21.Nhữngnhàngoạigiao ngày nay có sự liên hệ ngay lập tức với thủ đô của họ. Họnhậnđượcnhữngchỉthịtỉmỉ,chitiếttớitừngcâuchữtrongcácbài phát biểu của mình; họ được yêu cầu tư vấn về tình hìnhnước sở tại và đôi khi về những vấn đề chiến lược lớn. Còn cácnhà ngoại giao tại Vienna cách thủ đô của họ hàng tuần đi lại.PhảimấtbốnngàymộtthôngđiệptừViennamớitớiBerlin(nhưvậyphảimấtítnhấttámngàyđểnhậnđượccâutrảlờichobấtkỳ lời xin chỉ thị nào), ba tuần cho một thông điệp tới Paris; vàtớiLondonlâuhơnthếmộtchút.Dođó,cácchỉthịđãđượcsoạnthảo theo những ngôn ngữ đủ chung chung để có thể áp dụngcho những thay đổi trong tình hình mới, vì vậy các nhà ngoạigiao nhận chỉ thị chủ yếu về những khái niệm chung và lợi íchtrongdàihạn;cònliênquanđếnchiếnthuậthằngngày,họhoàntoàn chủ động. Sa hoàng Alexander I cách thủ đô của mình haitháng đi lại, nhưng ông ta không cần một chỉ thị nào; ý tưởngtùyhứngcủaôngtalàmệnhlệnhcủaNga,vàôngtakhiếnchoHội nghị thành Vienna bận rộn với trí tưởng tượng phong phúcủa mình. Ngoại trưởng Áo Klemens von Metternich có lẽ làchính khách sắc sảo và kinh nghiệm nhất tại Vienna, nói rằngAlexander “quá yếu đuối cho tham vọng thực sự, nhưng quámạnhchosựhưdanhthuầntúy.”NapoleonnóirằngAlexandercónhữngtàinănglớnnhưngluônthiếu“cáigìđó”trongbấtkỳđiều gì ông ta làm. Và do không ai có thể đoán trước được điều

cònthiếulàgìtrongbấtkỳtrườnghợpnào,nênôngtahoàntoànkhôngthểđoántrướcđược.Talleyrandnóithẳnghơn:“CólýdođểtinrằngôngtachínhlàcontraicủaSahoàngPaul[điênrồ].”

Các thành viên khác tại Hội nghị thành Vienna đồng ý vềnhững nguyên tắc chung của trật tự quốc tế và về sự cấp thiếtphảiđưachâuÂutrởlạimộttrạngtháicânbằngnàođó.Nhưnghọkhôngthốngnhấtvềviệctrạngtháicânbằngsẽnhưthếnàotrên thực tế. Nhiệm vụ của họ là đạt được thỏa hiệp giữa cácquan điểm đã được định hình bởi những kinh nghiệm lịch sửkhácnhauvềbảnchất.AnhđịnhnghĩatrậttựtrêncơsởnhữngmốiđedọabáquyềnởlụcđịachâuÂu.Nhưngcácnướctronglụcđịanhậnthứcvềmốiđedọaởmứcthấphơn;anninhcủahọcóthểbịsuyyếubởinhữngđiềuchỉnhlãnhthổchứkhôngcầnđếnbá quyền trên lục địa. Quan trọng hơn cả, không như Anh, cácnướcchâuÂucảmthấydễbịtổnthươngtrướcnhữngbiếnđộngtrongnộibộcácnướclánggiềng.

Hội nghị thành Vienna tương đối dễ dàng thống nhất mộtđịnhnghĩavềsựcânbằngchung.Ngaytrongchiếntranh,năm1804, Thủ tướng Anh khi đó là William Pitt đã đưa ra một kếhoạchđểkhắcphụcnhữnggìôngcoilàđiểmyếutrongHòaướcWestphalia.CácđiềuướcWestphaliađãkhiếnTrungÂubịchiarẽ để làm gia tăng ảnh hưởng của Pháp. Để ngăn chặn nhữnghammuốnthôntính,Pittlậpluậnphảitạora“đámđôngquầnchúng” ở Trung Âu để hợp nhất vùng này bằng cách sáp nhậpmộtsốbangnhỏhơn.(“Hợpnhất”làmộtthuậtngữtươngđối,vìnó vẫn để lại 37 bang trong khu vực thuộc Đức ngày nay). ỨngviênhiểnnhiêncóthểsápnhậpđượccáccôngquốcbịbãibỏnàylàPhổ.NướcnàybanđầumongmuốnsápnhậpthêmxứSaxonylánggiềng,nhưngthayvàođóđànhchấpnhậnxứRhinelanddonước Áo và Anh khẩn khoản yêu cầu. Sự mở rộng này của PhổđặtmộtcườngquốcđángkểcạnhbiêngiớicủaPháp,tạoramộtthựctếđịachiếnlượcchưahềtồntạikểtừHòaướcWestphalia.

37 bang còn lại của Đức được tập hợp lại thành một chủ thể

gọilàLiênbangĐức,LiênbangnàysẽmangđếncâutrảlờichotìnhtrạngtiếnthoáilưỡngnanliênquanđếnchâuÂucủaĐức:KhiĐứcyếu,nómờigọisựcanthiệptừbênngoài(chủyếulàtừPháp);khithốngnhất,nướcnàytrởnênđủmạnhđểcóthểmộtmình đánh bại các nước láng giềng, khiến họ thấy cần kết hợpvới nhau để chống lại mối đe dọa này. Theo ý nghĩa đó, trongphầnlớnlịchsử,ĐứchoặcquáyếuhoặcquámạnhchonềnhòabìnhởchâuÂu.

Liên bang Đức quá chia rẽ để có hành động tấn công, nhưngđủcốkếtđểchốnglạinhữngcuộcxâmlượccủanướcngoàivàolãnhthổcủamình.SựsắpxếpnàytạoramộttrởngạichonhữngcuộcxâmlăngvàoTrungÂumàkhôngtạoramốiđedọađốivớihaicườngquốclớnởhaibênsườncủanó,NgavềphíađôngvàPhápvềphíatây.

Để bảo vệ toàn bộ những dàn xếp mới này về lãnh thổ, Anh,Phổ,Áo,vàNgađãhìnhthànhLiênminhBốnnước.Mộtsựđảmbảolãnhthổ–vốnlàýnghĩacủaLiênminhBốnnước–khôngcótầm quan trọng như nhau đối với mỗi bên ký kết. Mức độ cấpbách của mỗi mối đe dọa được nhận thức khác nhau đáng kể.Anh, với sự thống trị trên biển, cảm thấy tự tin khi từ chốinhữngcamkếtcụthểtrướccáctìnhhuốngbấttrắcvàmuốnđợiđến khi một mối đe dọa lớn từ châu Âu định hình cụ thể. Cácnướctronglụcđịacócáchhiểuhẹphơnvềanninh,cácnướcnàyđánhgiárằngsựsốngcòncủahọcóthểbịđedọatừnhữnghànhđộngítnghiêmtrọnghơnnhiềusovớinhữnghànhđộngcóthểkhiếnAnhphảibáođộng.

Điều này đặc biệt đúng khi phải đối mặt với một cuộc cáchmạng, đó là khi mối đe dọa liên quan đến tính chính danh. Cácquốc gia bảo thủ tìm cách dựng lên những tấm khiên bảo vệchốnglạimộtlànsóngcáchmạngmới;cácnướcnàybổsungcáccơchếgiúpbảotoàntrậttựchínhdanh–tứclàsựtrịvìcủachếđộquânchủtheocáchhiểucủahọ.LiênminhThầnthánhdoSahoàng đề xuất tạo ra một cơ chế bảo vệ sự nguyên trạng trong

khắp các nước châu Âu. Những người đồng nhiệm của ông tìmthấytrongLiênminhThầnthánhvốnđượcthiếtkếlạimộtcáchtinh tế một cách thức để kiềm chế sự nồng nhiệt của Nga. Nhưcác điều khoản cuối cùng được quy định, quyền can thiệp đượcgiới hạn vì nó chỉ có thể được thực hiện khi có sự đồng thuận;theocáchnày,ÁovàPhổgiữquyềnphủquyếtđốivớinhữngkếhoạchcaohứnghơncủaSahoàng.

Ba tầng các thể chế là bệ đỡ của hệ thống Vienna: Liên minhBốnnướcđểđánhbạinhữngtháchthứcđốivớitrậttựlãnhthổ;LiênminhThầnthánhđểchếngựnhữngmốiđedọađốivớicácthiếtchếtrongnước;vàmộtsựđồngthuậncủacáccườngquốcđượcthểchếhóathôngquanhữnghộinghịngoạigiaođịnhkỳcủa những nhà lãnh đạo chính phủ của các liên minh để xácđịnh mục đích chung hoặc để đối phó với những cuộc khủnghoảngmớixuấthiện.CơchếđồngthuậnnàyvậnhànhnhưmộttiềnthâncủaHộiđồngBảoanLiênHợpQuốc.Cáchộinghịcủanóđãcóhànhđộngcụthểtrướcmộtloạtcáccuộckhủnghoảng,cốgắngchắtlọcmộttiếntrìnhchung:NhữngcuộccáchmạngởNaples năm 1820 (bị Liên minh Thần thánh dập tắt) và ở TâyBanNhagiaiđoạn1820-1823(bịPhápdậptắt),cuộccáchmạngvà chiến tranh giành độc lập của Hy Lạp giai đoạn 1821-1832(cuốicùngđượcAnh,Pháp,vàNgaủnghộ).Sựđồngthuậncủacáccườngquốckhôngđảmbảomộtsựthốngnhấtvềquanđiểm,nhưngtrongtừng trườnghợp mộtcuộckhủng hoảngchực chờbùngnổđãđượcgiảiquyếtmàkhôngxảyrachiếntranhgiữacáccườngquốclớn.

Một ví dụ tốt về tính hiệu quả của hệ thống Vienna là phảnứng của nó với cuộc cách mạng Bỉ năm 1830, khi đó tìm cáchtáchnướcBỉngàynaykhỏiVươngquốcliênhiệpHàLan.Tronghầuhếtthếkỷ18,cácđạoquânđãhànhquântrênvùngđấtkhiđó là một tỉnh của Hà Lan này nhằm tìm kiếm sự thống trị ởchâuÂu.ĐốivớiAnh,vớichiếnlượctoàncầudựatrênviệckiểmsoát các đại dương, cửa sông Scheldt (tại đó có cảng Antwerp

nằm trên tuyến đường xuyên qua Eo biển Manche) cần phải ởtrong tay của một nước thân thiện, và trong mọi trường hợpkhôngbaogiờđượcthuộcvềmộtnướclớnởchâuÂu.Rốtcuộc,mộthộinghịcủacáccườngquốcchâuÂuởLondonđãxâydựngmột cách tiếp cận mới, công nhận nền độc lập của Bỉ trong khituyên bố quốc gia mới này “trung lập,” một khái niệm đến tậnkhiđóchưatừngtồntạitrongmốiquanhệgiữacáccườngquốc,ngoạitrừlàmộttuyênbốđơnphươngcóchủđích.Quốcgiamớiđồngýkhôngthamgiacácliênminhquânsựhaychophépquânđộinướcngoàiđóngquântrênlãnhthổnướcmình.Camkếtnàyđến lượt nó được các cường quốc lớn đảm bảo, và bởi vậy cáccường quốc có nghĩa vụ chống lại những hành vi vi phạm tínhtrung lập của Bỉ. Trạng thái được quốc tế đảm bảo này kéo dàigầnmộtthếkỷ;chođếnkhiquânđộiĐứcmởđườngsangPhápqualãnhthổBỉvàkéoAnhvàoThếchiếnI.

Sứcsốngcủamộttrậttựquốctếđượcphảnánhtrongsựcânbằng(mànóduytrìđược)giữatínhchínhdanhvàquyềnlựcvàtầmquantrọngtươngđốicủatừngyếutốđó.Khôngyếutốnàođượcthiếtkếđểngănchặnsựthayđổi;đúnghơn,cảhaiyếutốnàynhằmđảmbảorằngsựthayđổi,nếucó,sẽlàsựtiếnhóachứkhông phải một cuộc đấu trí trần trụi. Nếu sự cân bằng giữaquyền lực và tính chính danh được dàn xếp hợp lý, các hànhđộngsẽđạtđượcsựtựnhiênởmứcđộnhấtđịnh.Phôtrươngsứcmạnhsẽchỉởvùngngoạivivàphầnlớnmangtínhbiểutượng;vìcácbênnhìnchungđềuhiểucấutrúclựclượngvàkhôngbênnào thấy cần thiết phải huy động toàn bộ lực lượng dự bị củamình.Khisựcânbằngđóbịpháhủy,nhữngkiềmchếbiếnmấtvà vùng đất này được mở ra cho những đòi hỏi lãnh thổ bànhtrướng nhất và những kẻ tham lam nhất; hỗn loạn sẽ tiếp nốichođếnkhimộthệthốngtrậttựmớiđượcthiếtlập.

Sự cân bằng đó là thành tựu nổi bật của Hội nghị thànhVienna.ĐồngminhBốnnướcrănđenhữngtháchthứcđốivớisựcânbằngvềlãnhthổvàkýứcvềNapoleonkhiếnPháp,vẫnđang

kiệt quệ bởi cuộc cách mạng, phải im lặng. Đồng thời, thái độđúng đắn về hòa bình đưa Pháp nhanh chóng sáp nhập trở lạivàonhómcáccườngquốcvốnđượchìnhthànhđểcảntrởthamvọngcủaPháp.CònÁo,Phổ,vàNga,màtheonhữngnguyêntắcvềcânbằngquyềnlựcđánglẽphảilàđốithủcủanhau,trênthựctếlạitheođuổicácchínhsáchchung:ÁovàNgatạmgáclạixungđộtđịachínhtrịsắpxảyravìchiasẻlongạichungvềbiếnđộngtrongnước.Chỉđếnkhiyếutốchínhdanhtrongtrậttựquốctếnày bị rung chuyển bởi những cuộc cách mạng thất bại năm1848,cânbằngmớiítđượcdiễngiảilàmộttrạngtháidựatrênnhững điều chỉnh chung và ngày càng được hiểu là một điềukiệnđểchuẩnbịchomộtcuộcđấugiànhthếthượngphong.

Khi yếu tố quyền lực ngày càng được nhấn mạnh hơn trongtrạngtháicânbằng,vaitròduytrìsựcânbằngcủaAnhtrởnênngày càng quan trọng. Chỉ dấu của vai trò cân bằng của Anh làviệcnướcnàyđượctựdohànhđộngvàquyếttâmhànhđộngđãđượcminhchứng.Ngoạitrưởng(saunàylàThủtướng)củaAnhLordPalmerstonđưaramộtminhhọakinhđiểnvàonăm1841khiôngbiếtđượcthôngđiệptừSahoàng,ngườiđangtìmkiếmmộtcamkếtdứtkhoátcủaAnhđểchốnglại“khảnăngPháptấncông những quyền tự do ở châu Âu.” Palmerston đáp: Anh coi“nỗ lực của một quốc gia nhằm giành và chiếm đoạt một lãnhthổcủamộtquốcgiakhác”làmộtmốiđedọa,vì“mộtnỗlựcnhưvậydẫnđếnxáotrộnsựcânbằngquyềnlựchiệntạivàbằngviệcthayđổisứcmạnhtươngđốicủacácquốcgia,nỗlựcđócóchiềuhướng tạo ra mối đe dọa đối với các cường quốc khác.” Tuynhiên, nội các của Palmerston không thể gia nhập liên minhchính thức nào chống lại Pháp vì “sẽ là không bình thường khiAnh can dự vào những việc giả định – những trường hợp chưaphátsinhtrênthựctếhoặckhôngsớmdiễnra.”Nóicáchkhác,cảNgavàPhápđềukhôngthểchắcchắndựavàosựhỗtrợcủaAnhđểchốnglạinhau;cảhainướccũngkhôngthểloạitrừkhảnăng Anh ủng hộ vũ trang cho đối phương nếu một trong hai

nướcđẩysựviệcđếnmứcđedọatrạngtháicânbằngởchâuÂu.

T

TIỀNĐỀCỦATRẬTTỰQUỐCTẾ

rạng thái cân bằng tinh tế của hệ thống Hội nghị thànhVienna bắt đầu có dấu hiệu tan vỡ vào giữa thế kỷ 19 dưới tácđộng của ba sự kiện: sự trỗi dậy của chủ nghĩa dân tộc, nhữngcuộccáchmạngnăm1848vàcuộcChiếntranhCrimea[73].

Dưới tác động của các cuộc chinh phạt của Napoléon, nhiềudân tộc đã từng sống với nhau từ nhiều thế kỷ đã bắt đầu coingười cai trị họ là “kẻ ngoại bang.” Nhà triết học người ĐứcJohann Gottfried von Herder trở thành một môn đệ của xuhướngnàyđãlậpluậnrằngmỗidântộc,đượcxácđịnhbởingônngữ, quê hương, và văn hóa dân gian, đều có một năng lực nổitrội ban đầu và do đó có quyền tự quản. Nhà sử học JacquesBarzunđãmiêutảnótheocáchkhác:

Đằngsauhọcthuyếtnàylàthựctế,rằngcácđạoquâncáchmạngvàcủaNapoleonđãvẽlạibảnđồtinhthầncủachâuÂu.Thaythếchothếgiớicủacáctriềuđạivàtầnglớpthượnglưuquychiếutheochiềungangvàothếkỷ18,phươngTâygiờđâygồmnhữngthựcthểquychiếutheochiềudọclàcácquốcgia,khônghoàntoàntáchbiệtnhưngkhônggiốngnhau.

Chủ nghĩa dân tộc về mặt ngôn ngữ khiến những đế quốctruyền thống, đặc biệt là Đế quốc Áo-Hung dễ bị tổn thươngtrước áp lực nội bộ cũng như sự oán giận của những nước lánggiềng, đã tuyên bố có mối liên hệ dân tộc với thần dân của đếquốcnày.

SựxuấthiệncủachủnghĩadântộccũngảnhhưởngnhấtđịnhđếnmốiquanhệgiữaPhổvàÁosaukhiHộinghịthànhViennatạo ra những “đám đông quần chúng.” Sự cạnh tranh giữa haicườngquốclớnnóitiếngĐứcởTrungÂuđểgiànhlấylòngtrung

thànhcủakhoảng35bangnhỏhơntrongLiênbangĐứcbanđầuđược kiểm soát bởi nhu cầu bảo vệ Trung Âu. Ngoài ra, truyềnthốngđãtạoramộtsựtôntrọngnhấtđịnhđốivớinướccóngườitrị vì là Hoàng đế La Mã Thần thánh trong một nửa thiên niênkỷ.HộiđồngLiênbangĐức(gồmđạisứcủa37thànhviênliênbang)gặpnhauởĐạisứquánÁotạiFrankfurtvàĐạisứÁotạiĐứclàchủtọa.

Trong lúc đó, Phổ cũng đang nỗ lực khẳng định thế thượngphong của mình. Với mục đích khắc phục những điểm yếu cốhữudodâncưthưathớtvàđườngbiêngiớirộng,nướcPhổnổilên như một cường quốc ở châu Âu nhờ lãnh đạo nước này cókhả năng chèo lái khi năng lực quốc gia ở mức cận biên tronghơnmộtthếkỷ,điềumàOttovonBismarck(lãnhđạoPhổhoànthànhquátrìnhnày)gọilànhững“quannhiếpchínhmạnhmẽ,quyếtđoánvàkhônngoan,nhữngngườiđãsửdụngquânđộivàcácnguồnlựctàichínhmộtcáchkhônkhéovànắmgiữchúngtrongtayđểnémvàocáncânchínhtrịchâuÂungaykhicơhộithuậnlợixuấthiệnbằngsựquảcảmtớimứctànnhẫn.”

DànxếpởHộinghịthànhViennađãcủngcốcơcấuxãhộivàchínhtrịcủaPhổvớicơhộivềmặtđịalý.TrảidàitừsôngVistulatới sông Rhine[74], lần đầu tiên trong lịch sử Phổ trở thành nơigửigắmniềmhyvọngthốngnhấtđấtnướccủangườiGerman.Trongnhiềuthậpkỷ,sựlệthuộctươngđốicủachínhsáchởPhổvào chính sách của Áo đã trở nên rất khó chịu, và Phổ bắt đầutheođuổimộtconđườngmangtínhđốiđầuhơn.

Cáccuộccáchmạngnăm1848làngọnlửalankhắpchâuÂuvà ảnh hưởng đến mọi thành phố lớn. Khi tầng lớp trung lưuđanglênbuộccácchínhphủngoancốphảichấpnhậncảicáchtựdo,trậttựquýtộccũnhậnthấysứcmạnhcủachủnghĩadântộc đang tăng lên. Ban đầu, các cuộc nổi dậy quét sạch tất cảnhữnggìcảnđường,trảidàitừBaLanởphíađôngchođếnmiềnviễntâytậnColombiavàBrazil(mộtđếquốcmớigầnđâygiànhđược độc lập từ Bồ Đào Nha, sau khi giữ vai trò chính phủ lưu

vong trong các cuộc chiến tranh Napoleon). Ở Pháp, lịch sửdườngnhưlặplạikhicháutraicủaNapoleonlênnắmquyềnvàtrở thành Napoleon III, ban đầu là tổng thống trên cơ sở mộtcuộctrưngcầudânývàsauđólàhoàngđế.

Liên minh Thần thánh đã được thiết lập chính là để đối phóvới những biến động như vậy. Nhưng cái ghế của những ngườicai trị ở Berlin và Vienna đã trở nên quá bấp bênh, những biếnđộngđãquárộngvàảnhhưởngcủachúngquálớnđểcóthểcómộtsựhợpsức.NgavớinănglựcquốcgiacủamìnhđãcanthiệpchốnglạicuộccáchmạngởHungaryvàngănđượcsựcaitrịcủaÁoởđó.Vớinhữngnướccònlại,trậttựcũtỏrađủmạnhđểvượtquanhữngtháchthứccủacáchmạng.Nhưngnókhôngbaogiờlấylạiđượcsựtựtincủagiaiđoạntrước.

Cuốicùng,cuộcChiếntranhCrimea1853-1856đãchiarẽsựthống nhất của các quốc gia bảo thủ – Áo, Phổ và Nga – vốn đãtừnglàmộttronghaitrụcộtquantrọngcủatrậttựquốctếtheoHộinghịthànhVienna.Sựkếthợpnàyđãbảovệnhữngthểchếhiệncótrongcáccuộccáchmạng;nóđãcôlậpPháp,nướctrướcđâylàmrốiloạnnềnhòabình.Giờđây,mộtNapoleonkhácđangthăm dò cơ hội để khẳng định mình theo nhiều hướng. TrongcuộcChiếntranhCrimea,Napoleontìmthấyphươngsáchđểkếtthúcsựcôlậpcủamình,bằngliênminhPhápvớinỗlựclịchsửcủaAnhđểngănchặnNgavươntớiConstantinoplevàtiếpcậnĐịaTrungHải.LiênkếtnàythựcsựđãngănđượcbướctiếncủaNganhưngvớicáigiácủaquanhệbanggiaongàycàngdễđổvỡ.

CuộcxungđộtđãbắtđầukhôngphảivìCrimea–màNgađãchinhphụctừmộtnướcchưhầucủaĐếquốcOttomanvàothếkỷ 18 – mà về những tuyên bố tranh chấp của Pháp và Nga vềviệcthúcđẩyquyềncủacộngđồngThiênChúagiáođượcưuáiởJerusalem,khiđónằmtrongĐếquốcOttoman.Trongmộttranhcãivềviệctôngiáonào,ThiênChúagiáohayChínhThốnggiáo,sẽ có quyền tiếp cận những thánh địa, Sa hoàng Nicholas I yêucầucôngnhậnônglà“ngườibảovệ”củatấtcảthầndânChính

ThốnggiáoởĐếquốcOttoman,mộtphầndânsốđángkểtrảidàitrên khắp những lãnh thổ chiến lược. Yêu cầu này – phát triểnthànhquyềncanthiệpvàocôngviệccủanướckhác–đượcdiễnđạtbằngngôntừcủanhữngnguyêntắcđạođứcphổquátnhưngxâmphạmnghiêm trọngchủ quyềncủaOttoman. KhiĐế quốcOttomankhướctừ,NgalậptứctiếnquânvàokhuvựcBalkanvàgâyranhữngvụđụngđộtrênBiểnĐen.Sausáutháng,longạisựsụpđổcủaĐếquốcOttomanvàcùngvớinólàsựcânbằngchâuÂu,AnhvàPhápđãthamchiếnvàđứngvềphíaOttoman.

Kếtquảlà,cáchệthốngliênminhcủaHộinghịthànhViennađã tan vỡ. Cuộc chiến tranh có tên như vậy vì lực lượng liênminh Pháp-Anh đã đổ bộ ở Crimea để bao vây thành phốSevastopol,nơicóhạmđộiBiểnĐencủaNga;lựclượngNgacầmcựđượccuộcbaovâytrong11thángtrướckhitựđánhchìmtàucủa họ. Phổ duy trì trung lập. Áo đã dại dột khi quyết định tậndụng sự cô lập của Nga để cải thiện vị trí của mình ở khu vựcBalkan, huy động quân đội Áo ở đó. Khi Nga yêu cầu trợ giúp,ChủtịchHộiđồngBộtrưởngvàlàBộtrưởngNgoạigiao,Hoàngtử Schwarzenberg của Áo đã bình luận, “Chúng ta sẽ khiến thếgiớikinhngạctrướcmứcđộvôơncủachúngta.”Thayvàođó,BộNgoạigiaoÁođãhỗtrợnỗlựcchiếntranhcủaAnhvàPhápvềmặt ngoại giao, với những biện pháp gần như mang tính chấtcủamộttốihậuthư.

NỗlựccôlậpNgakếtthúcbằngsựcôlậpÁo.Trongvònghainăm,NapoleonxâmchiếmcácvùngđấtthuộcÁotạiItalynhằmủng hộ sự thống nhất nước này trong khi Nga bàng quan đứngngoài.TrongnướcĐức,Phổđạtđượcsựtựdohànhđộng.Trongvòngmộtthậpkỷ,OttovonBismarckbắtđầuconđườngthốngnhất Đức, loại Áo khỏi vai trò lịch sử là nước đại diện cho quốcgia người German, một lần nữa với sự chấp thuận của Nga. Áonhậnramộtbàihọcquámuộnrằngtrongquanhệquốctế,danhtiếng về mức độ khả tín là tài sản quan trọng hơn sự phô diễncủasựkhéoléotrongchiếnthuật.

H

METTERNICHVÀBISMARCK

aichínhkháchlàđònbẩychonhữngthayđổilớnlaonàyởĐức và châu Âu: Ngoại trưởng Áo Klemens von Metternich vàChủtịchHộiđồngBộtrưởngsaunàylàThủtướngĐứcOttovonBismarck.SựtươngphảngiữanhữngdisảncủahaichínhkháchhàngđầuTrungÂutrongthếkỷđóchothấysựthayđổivềyếutố quan trọng trong trật tự quốc tế châu Âu, chuyển từ tínhchínhdanhsangquyềnlựctrongnửasaucủathếkỷ19.Cảhaiđềuđượcnhìnnhậnnhưnguyênmẫucủanhữngngườibảothủ.Cảhaiđềuđượcghinhậnnhưlànhữngbậcthầythaotúngcáncânquyềnlực,màhọđúnglànhưvậy.Nhưnghọcóquanniệmgần như trái ngược về trật tự quốc tế, thao túng cán cân quyềnlựcchonhữngmụcđíchhoàntoànkhácnhauvàvớinhữngtácđộngtráingượcđốivớinềnhòabìnhởchâuÂuvàtrênthếgiới.

Chính sự bổ nhiệm của Metternich đã chứng thực tính chấtquốctếcủaxãhộithếkỷ18.ÔngđượcsinhraởRhinelandgầnbiên giới Pháp, học ở Strasbourg và Mainz. Metternich đến Áonăm 13 tuổi và từ năm 17 tuổi mới sống ở đó. Ông được bổnhiệm làm ngoại trưởng vào năm 1809 và thủ tướng vào năm1821,tạinhiệmchođếnnăm1848.Địnhmệnhđãđặtôngởvịtríđứngđầuchínhquyềndânsựtrongmộtđếquốccổxưađangở giai đoạn đầu của sự suy tàn. Từng được coi là một trongnhữngnướcmạnhnhấtvàđượcquảntrịtốtnhấtởchâuÂu,Áogiờ đây dễ bị tổn thương vì vị trí trung tâm của nó đồng nghĩavớiviệctừngchấnđộngởchâuÂuđềukhiếnmặtđấtởđórungchuyển.Tínhchấtđangônngữkhiếnnướcnàydễbịtổnthươngtrước làn sóng đang dâng cao của chủ nghĩa dân tộc, lực lượngmàmộtthếhệtrướcđógầnnhưchưatừngđượcbiếtđến.Đốivới

Metternich,sựkiênđịnhvàđộtincậyđãtrởthànhkimchỉnamchochínhsáchcủaông:

Khimọithứđềuđanglunglay,điềutốicầnthiếtlàphảicóđiềugìđó,bấtluậnlàgì,khôngsuychuyển,đểnhữngkẻbịmấtmátcóthểtìmthấysựkếtnốivànhữngngườiđilạctìmđượcnơitrúẩn.

ĐượcsinhratrongthờikỳKhaisáng,nhữngtriếtgiavớisứcmạnh của lý trí ảnh hưởng tới Metternich nhiều hơn là nhữngngườiủnghộsứcmạnhcủavũkhí.Metternichbácbỏviệckhôngngừngtìmkiếmcáccáchgiảiquyếtnhữngvấnđềtrướcmắt;ôngcoiviệctìmkiếmchânlýlànhiệmvụquantrọngnhấtcủamộtchínhkhách.Theoquanđiểmcủaông,niềmtinrằngbấtkỳđiềugìhìnhdungđượccũngcóthểđạtđượclàmộtảotưởng.Chânlýphảiphảnánhmộtthựctếcơbảnvềbảnchấtcủaconngườivàcấu trúc của xã hội. Bất kỳ điều gì càng có tầm ảnh hưởng lớnhơn,trênthựctếcàngviphạmnhữnglýtưởngmànótuyênbốthựcthi.Theonghĩanày,“phátminhlàkẻthùcủalịchsử,vìnóchỉbiếttớinhữngkhámphávàchỉnhữnggìtồntạimớicóthểkhámpháđược.”

ĐốivớiMetternich,lợiíchquốcgiacủaÁolàmộtphépẩndụvềlợiíchchungcủachâuÂu,đólàlàmthếnàođểgiữđượcnhiềuchủng tộc, dân tộc và ngôn ngữ trong một cấu trúc từng tôntrọng sự đa dạng và một di sản, đức tin và phong tục chung.Theoquanđiểmđó,vaitròlịchsửcủaÁolàchứngthựcchotínhđanguyên,vàdođó,chonềnhòabìnhcủachâuÂu.

SovớiMetternich,BismarcklàngườixuấtthântrongmộtgiađìnhquýtộcPhổởtỉnhlẻ,nghèohơnnhiềusovớitầnglớpquýtộc ở phía Tây nước Đức và được coi là mang tính địa phươnghơn.TrongkhiMetternichcốgắngchứngthựcchotínhliêntụcvà khôi phục lại ý tưởng phổ quát về một xã hội châu Âu,Bismarck thách thức tất cả những quan niệm thông thường đãđượcthiếtlậptrongthờikỳcủamình.Chođếnkhiôngxuấthiệntrên vũ đài (chính trị), người ta đã đương nhiên cho rằng sựthống nhất của Đức sẽ diễn ra, và nếu diễn ra, sẽ thông qua sự

kếthợpgiữachủnghĩadântộcvàchủnghĩatựdo.Bismarcknỗlực chứng minh rằng hai chiều hướng này có thể là riêng biệt,rằng không cần đến các nguyên tắc của Liên minh Thần thánhđểduytrìtrậttự,rằngmộttrậttựmớicóthểđượcxâydựngdựatrên lời kêu gọi hướng tới chủ nghĩa dân tộc của những ngườibảo thủ, và rằng một khái niệm về trật tự châu Âu có thể dựahoàntoàntrênđánhgiávềquyềnlực.

Sựbấtđồngtrongquanđiểmcủahainhânvậtcóảnhhưởngnàyvềbảnchấtcủatrậttựquốctếđượcphảnánhsâusắctrongđịnhnghĩacủahọvềlợiíchquốcgia.ĐốivớiMetternich,trậttựđược duy trì không phải chủ yếu từ việc theo đuổi lợi ích quốcgia mà là từ khả năng kết nối lợi ích của quốc gia đó với lợi íchcủacácquốcgiakhác:

*Các tiên đề lớn của khoa học chính trị xuất phát từ sự thừanhận những lợi ích thực sự của tất cả các nước; chính trong lợiích chung mới tìm thấy sự đảm bảo cho sự tồn tại, trong khinhữnglợiíchcụthể–màsựnuôidưỡngnhữnglợiíchnàyđượcnhữngkẻthiểncậnluôncoiđólàsựkhônngoanvềmặtchínhtrị–chỉcótầmquantrọngthứyếu.Lịchsửhiệnđạichothấyviệcáp dụng nguyên tắc đoàn kết và cân bằng… và những nỗ lựcchung của các quốc gia… để buộc phải quay trở lại với thôngluật.*

Bismarckbácbỏlậpluậnrằngquyềnlựccóthểđượchạnchếbởi nguyên tắc tối thượng. Những cách ngôn nổi tiếng của ôngủng hộ niềm tin rằng chỉ có thể đạt được sự đảm bảo an ninhbằngcáchđánhgiáđúngcácthànhtốcủaquyềnlực:

Mộtchínhsáchtheocảmtínhkhôngcầnbiếtsựcóđicólại…Mỗichínhphủkhácđềutìmkiếmtiêuchuẩnchonhữnghànhđộngcủamìnhhoàntoàndựatrênlợiíchquốcgia,dẫuchínhphủđócócheđậy chúng bằng các suy diễn pháp lý… Không liên minh theo cảmtínhquáiquỷnàonhậnthứcđượcvềviệcthựchiệnmộthànhđộngtốtsẽmanglạiphầnthưởngduynhấtchosựhysinhcủachúngta…Cơsởlànhmạnhduynhấtchochínhsáchcủamộtsiêucường…là

tínhíchkỷchứkhôngphảilàsựlãngmạn…Lòngbiếtơnvàsựtintưởngsẽkhôngđưangườitarachiếntrườngchiếnđấuvìchúngta;chỉ có nỗi sợ mới làm được điều đó, nếu chúng ta sử dụng nó mộtcáchthậntrọngvàkhéoléo…Chínhsáchlànghệthuậtcủacáckhảnăng,làkhoahọccủasựtươngđối.

Cácquyếtđịnhcuốicùngsẽphụthuộcchặtchẽvàoviệccânnhắctínhhữudụng.TrậttựchâuÂunhưtừngthấytrongthếkỷ18, như chiếc đồng hồ tuyệt vời của Newton với các bộ phậnkhớp nối vào nhau – đã bị thay thế bởi thế giới của Darwin nơichỉcókẻmạnhnhấtsốngsót.

Đ

TÌNHTRẠNGTIẾNTHOÁILƯỠNGNANCỦA

CÂNBẰNGQUYỀNLỰC

ượcbổnhiệmlàmChủtịchHộiđồngBộtrưởngnướcPhổvàonăm 1862, Bismarck bắt đầu thực thi những nguyên tắc củamìnhvàbiếnđổitrậttựchâuÂu.TrướcnhữngchếđộquânchủbảothủởphíađôngbịchiarẽsaucuộcChiếntranhCrimea,PhápbịlụcđịachâuÂucôlậpvìnhữngkýứcmàngườitrịvìnướcnàyđemlại,cònÁongảnghiênggiữavaitròquốcgiavàvaitròchâuÂu của mình, Bismarck đã nhìn thấy cơ hội để mang lại mộtquốc gia-dân tộc Đức lần đầu tiên trong lịch sử. Bằng một vàihànhđộngtáobạotừnăm1862đếnnăm1870,ôngđãđặtPhổởvịtríđứngđầumộtnướcĐứcthốngnhấtvàĐứcởtrungtâmcủamộthệthốngtrậttựmới.

Disraeli[75] gọi sự thống nhất của Đức vào năm 1871 là “mộtsự kiện chính trị lớn hơn cả Cách mạng Pháp” và kết luận rằng“sự cân bằng quyền lực đã hoàn toàn bị phá hủy.” Các trật tựchâuÂutheoHòaướcWestphaliavàHộinghịthànhViennađãtừng dựa trên một Trung Âu bị chia rẽ mà những áp lực cạnhtranh–giữavôsốbangcủaĐứctrongdànxếpởWestphalia,vàgiữaÁovàPhổtrongkếtquảcủaHộinghịthànhVienna–sẽcânbằnglẫnnhau.ĐiềuxuấthiệnsausựthốngnhấtcủaĐứclàmộtquốcgiaquyềnlực,đủmạnhđểđánhbạitừngnướclánggiềngriênglẻvàcólẽlàtấtcảcácnướctrênlụcđịahợpsứclại.Sựràngbuộc bằng tính chính danh đã biến mất. Mọi thứ bây giờ phụthuộcvàonhữngtínhtoánvềquyềnlực.

Chiến thắng lớn nhất trong sự nghiệp của Bismarck cũngkhiếnchosựvậnhànhcủamộtsựcânbằngquyềnlựclinhhoạt

khókhănhơn,vàcólẽlàkhôngthể.SựthảmbạicủaPháptrongcuộc Chiến tranh Pháp-Phổ từ năm 1870 đến năm 1871 màBismarckđãkhônkhéokhiêukhíchPháptuyênchiến,kéotheođó là sự sáp nhập miền Alsace-Lorraine, một khoản bồi thườngchiếntranhvàsựtuyênbốthẳngthừngvềĐếchếĐứctrongĐạisảnhGươngcủaĐiệnVersaillesvàonăm1871.TrậttựmớicủachâuÂugiờchỉnằmtrongtaynămcườngquốclớn,haitrongsốđólàPhápvàĐứcghẻlạnhvớinhautớimứckhôngthểvãnhồi.

Bismarck hiểu rằng một cường quốc có khả năng thống trịngay giữa trung tâm châu Âu sẽ luôn phải đối mặt với nguy cơđương đầu với một liên minh của tất cả các nước còn lại, giốngnhư liên minh chống lại Vua Louis XIV trong thế kỷ 18 vàNapoleon vào đầu thế kỷ 19. Chỉ có những hành xử kiềm chếnhất mới có thể tránh dẫn đến sự phản kháng tập thể của cácnướclánggiềng.TấtcảnhữngnỗlựccủaBismarcksauđóđềulàthựcthimộtloạtnhữnghànhvithaotúngtinhtếđểngănchặn“cauchemardescoalitions”(cơnácmộngcủanhữngliênminh)này,nhưcáchônggọibằngcụmtừtiếngPháp.Bismarckkhuyếnnghịrằngtrongthếgiớicủanămnước,sẽ luônlàtốthơnkhiởtrongnhómbanước.Điềunàydẫnđếnhàngloạtcácliênminh,những liên minh vừa chồng chéo vừa mâu thuẫn tới mức hoamắtchóngmặt(vídụ,liênminhvớiÁovàHiệpướcTáiđảmbảovới Nga) nhằm để các cường quốc lớn khác (ngoại trừ Phápkhông thể hòa giải) thấy có lợi khi cộng tác với Đức hơn là liênkếtchốnglạinướcnày.

SựtàitìnhcủahệthốngtheoHòaướcWestphaliamàHộinghịthành Vienna đã điều chỉnh là tính linh hoạt và thực dụng củanó;phổquáttrongnhữngtínhtoáncủamình,hệthốngnàytrênlý thuyết có thể mở rộng tới bất kỳ khu vực nào và có thể giúphợp nhất bất kỳ nỗ lực liên kết nào giữa các quốc gia. Với Đứcđược thống nhất và Pháp là một đối thủ cố định, hệ thống nàymất đi tính linh hoạt của nó. Phải cần một thiên tài nhưBismarck để duy trì mạng lưới các cam kết đối trọng với nhau,

giữđượctrạngtháicânbằngthôngquakhảnăngđiêuluyệnđểngăn chặn xung đột lớn trong nhiệm kỳ của mình. Nhưng mộtđất nước mà sự đảm bảo an ninh của nó phụ thuộc vào việc cómộtthiêntàitrongmỗithếhệ,thìđấtnướcđóđãtựđặtrachomìnhmộtnhiệmvụmàchưaxãhộinàotừngthựchiệnđược.

SaukhiBismarckbịépphảitừchứcvàonăm1890(saumâuthuẫnvớiKaiserWilhelmIIvềphạmvithẩmquyềncủamình),hệthốngcácliênminhchồngchéocủaôngchỉđượcduytrìmộtcách yếu ớt. Leo von Caprivi – Thủ tướng kế nhiệm – phàn nànrằng trong khi Bismarck có thể tung hứng năm quả bóng trênkhôngcùngmộtlúc,thìôngcảmthấykhókhănngaycảkhichỉkiểmsoáthaiquả.HiệpướcTáiđảmbảovớiNgakhôngđượcgiahạn vào năm 1891 với lý do nó có phần không tương thích vớiliênminhvớiÁo,màtheoquanđiểmcủaBismarck,đâychínhlàtácdụngcủanó.Gầnnhưkhôngthểtránhkhỏi,PhápvàNgabắtđầu thăm dò khả năng thành lập một liên minh. Những điềuchỉnhlạinhưvậyđãxảyranhiềulầntrướcđâytrongsựthayđổiliêntụctrậttựởchâuÂu.Điềumớigiờđâylànhữnggìthườngxuyên diễn ra đã được thể chế hóa. Ngoại giao đã mất đi khảnăngrútlạinhữnggìđãthựchiện,ngoạigiaođãtrởthànhmộtvấnđềsốngcònchứkhôngphảilàsựđiềuchỉnhdầndần.Bởivìmộtsựthayđổiliênminhcóthểlàmộtthảmhọaquốcgiachobênbịbỏrơi,mỗiđồngminhcóthểgiànhđượcsựhỗtrợtừđốitáccủamìnhbấtkểđốitácđótinvàođiềugì,dođódẫnđếnsựleothangcủatấtcảcáccuộckhủnghoảngvàliênkếtchúngvớinhau. Ngoại giao trở thành một nỗ lực nhằm thắt chặt liên kếtnội bộ trong từng phe, dẫn đến việc kéo dài và củng cố tất cảnhữngnỗibấtbình.

YếutốlinhhoạtcuốicùngđãbịmấtkhiAnhtừbỏ“sựbiệtlậphuyhoàng”củamìnhvàgianhậpEntenteCordiale(ĐồngminhHữu nghị) của Pháp và Nga sau năm 1904. Nước này đã khôngthực hiện điều đó một cách chính thức mà trên thực tế thôngquacáccuộcđàmpháncấpchuyênviên,tạoramộtnghĩavụđạo

đứcđểchiếnđấubêncạnhcácnướcđốitác.Anhđãgạtsangmộtbên chính sách lâu nay của mình là duy trì sự cân bằng – mộtphần do chính sách ngoại giao của Đức mà trong một loạt cáccuộckhủnghoảngliênquanđếnMoroccovàBosnia,ĐứcđãtìmcáchphávỡliênminhPháp-Ngabằngcáchlầnlượtlàmbẽmặttừngthànhviêncủaliênminhnày(vớiPhápvềMoroccovàocácnăm1905và1911,vớiNgavềBosniavàonăm1908).Bằngcáchlàmnhưvậy,Đứchyvọnggâyấntượngvớicácnướcrằngđồngminh của họ không đáng tin cậy. Cuối cùng, các chương trìnhquânsựcủaĐứcđãmanglạimộtlựclượnghảiquânlớnvàngàycànglớnmạnh,tháchthứcsựthốngtrịcủaAnhtrênbiển.

Kế hoạch quân sự tạo ra sự cứng nhắc. Kể từ Hội nghị thànhVienna,chỉcómộtcuộcchiếntranhlớnởchâuÂulàChiếntranhCrimea.(CuộcChiếntranhPháp-Phổchỉgiớihạnởhaiquốcgiatham chiến.) Cuộc chiến đó được tiến hành trên một vấn đề cụthể và phục vụ những mục đích hạn chế. Bước sang thế kỷ 20,dựa trên những điều họ cho là các bài học về cơ giới hóa vàphương pháp điều động quân, các nhà hoạch định quân sự bắtđầunhắmtớimụctiêutoànthắngtrongcuộcchiếntranhtổnglực. Một hệ thống đường sắt cho phép sự chuyển quân nhanhchóng.Vớilựclượngdựbịlớnởtấtcảcácbên,tốcđộhuyđộngquân trở thành điều cốt tử. Chiến lược của Đức – Kế hoạchSchlieffen[76]nổitiếng–dựatrênđánhgiárằngĐứccầnđánhbạimột trong những nước láng giềng của nó trước khi nước đó cóthểkếthợpvớinhữngnướckháctấncôngĐứctừphíađôngvàphía tây. Từ đó, đánh phủ đầu đã được đưa vào các kế hoạchquân sự của nước này. Các nước láng giềng của Đức buộc phảithảoluậnvớinhau;họphảităngtốcsựhuyđộngquânvàphốihợphànhđộngđểgiảmtácđộngcủađòntấncôngcủaĐức.Lịchtrìnhhuyđộngquânchiphốihoạtđộngngoạigiao;nếucácnhàlãnhđạochínhtrịmuốnkiểmsoátnhữngcânnhắcquânsự,thìngoạigiaođángraphảichiphốiquânsự.

Ngoại giao, vốn vẫn theo những phương pháp truyền thống

phần nào thong dong của mình, đã không nắm bắt được côngnghệ mới nổi và hình thức chiến tranh do tác động của côngnghệnày.CácnhàngoạigiaochâuÂuvẫntiếptụcchorằnghọđang tham gia vào một nỗ lực chung. Cách tiếp cận đó của họđược củng cố vì không một cuộc khủng hoảng ngoại giao nàotrướcđócủathếkỷmớitừngđưavấnđềtớiđiểmđổvỡ.TronghaicuộckhủnghoảngvềMoroccovàmộtcuộckhủnghoảngvềBosnia,lịchtrìnhhuyđộngquânkhôngcótácđộngnàovềmặtquân sự, vì dù việc sắp đặt quân có căng thẳng đến đâu, các sựkiệncũngkhôngbaogiờleothangtớiđiểmsựđốiđầusẽxảyra.Nghịchlýthay,chínhthànhcôngtrongviệcgiảiquyếtcáccuộckhủnghoảngnàydẫnđếnmộthìnhthứcchấpnhậnrủirothiểncậnmàkhôngtínhđếnbấtkỳlợiíchnàothựcsựbịđedọa.Mọingười nghiễm nhiên cho rằng những nỗ lực giành chiến thắngmangtínhchiếnthuậtvốnđượcbáochítheochủnghĩadântộccổvũlàmộtphươngphápthôngthườngđểthựcthichínhsách.Cũng được coi là đương nhiên khi các cường quốc có thể buộcnhau phải lùi bước sau hàng loạt những giằng co về các tranhchấpkhôngliênquanđếnnhaumàkhôngbaogiờdẫnđếnmộtsựđốiđầumangtínhquyếtđịnh.

Nhưng lịch sử không sớm thì muộn sẽ trừng phạt sự thiếunghiêm túc về mặt chiến lược này. Thế chiến I bùng nổ vì cácnhà lãnh đạo chính trị mất kiểm soát chiến thuật của riêngmình. Gần một tháng sau vụ một kẻ dân tộc chủ nghĩa ngườiSerbia ám sát Thái tử nước Áo vào tháng Sáu năm 1914, ngoạigiaođượctiếnhànhtheohìnhthứclềmềcủanhiềucuộckhủnghoảng khác đã được khắc phục trong những thập kỷ trước đó.BốntuầntrôiquakhiÁochuẩnbịchomộttốihậuthư.Cácthamvấn diễn ra; vì là giữa hè nên các chính khách đang đi nghỉ.NhưngkhitốihậuthưcủaÁođượcđệtrìnhvàothángBảynăm1914,hạnchótcủanókhiếnviệcraquyếtđịnhtrởthànhđiềuvôcùng cấp thiết, và trong vòng chưa đầy hai tuần, châu Âu bướcvàomộtcuộcchiếnmàkểtừđónóchưabaogiờhồiphục.

Tấtcảnhữngquyếtđịnhnàyđượcthựchiệnkhisựkhácbiệtgiữa các cường quốc tỉ lệ nghịch với sự phô diễn sức mạnh củahọ. Một khái niệm mới về tính chính danh – sự pha trộn giữaquốcgiavàđếchế–đãxuấthiện,vàkhôngnướcnàocoithểchếcủanhữngnướckháclàmốiđedọacơbảnđốivớisựtồntạicủahọ. Cán cân quyền lực hiện có cứng nhắc nhưng không mangtínhápđặt.Quanhệgiữacácquốcvươnglàthânthiện,thậmchíthân mật và như trong gia đình. Ngoại trừ Pháp cam kết giànhlạimiềnAlsace-Lorraine,khôngmộtquốcgialớnnàocónhữngđòi hỏi về lãnh thổ của nước láng giềng. Tính chính danh vàquyềnlựcđạtđượcsựcânbằngthựcchất.NhưngởvùngBalkangiữanhữngtàndưcủacácvùngđấtthuộcĐếquốcOttoman,cónhữngnướcmàSerbiaởtuyếnđầu,đedọanướcÁobằngnhữngtuyênbốvềquyềntựquyếtdântộcchưađượcthỏamãn.Nếubấtkỳnướclớnnàoủnghộmộttuyênbốnhưvậy,mộtcuộcchiếntranhlớncóthểxảyravìÁocóquanhệliênminhvớiĐứcnhưNga với Pháp. Một cuộc chiến tranh mà những hậu quả của nóchưatừngđượccânnhắcđãgiángxuốngnềnvănminhphươngTây vì một lý do hoàn toàn mang tính địa phương – vụ ám sátTháitửÁobởimộtkẻdântộcchủnghĩangườiSerbia,giángchochâuÂumộtđònnặngnề,xóasạchmọithànhquảcủamộtthếkỷhòabìnhvàtrậttự.

Trong40nămsaudànxếptạiHộinghịthànhVienna,trậttựchâuÂuđãngănchặncácxungđột.Trong40nămsausựthốngnhấtcủaĐức,hệthốngnàylàmtấtcảcáctranhchấpthêmtrầmtrọng.Khôngmộtnhàlãnhđạonàothấytrướcđượcquymôcủathảm họa sắp tới gần. Hệ thống của những sự đối đầu trở nênthườngxuyêngiữahọcùngvớimáymócquânsựhiệnđạikhiếnthảm họa này không sớm thì muộn sẽ xảy ra. Và tất cả họ đềugópphầngâyrathảmhọanày,nhưnglạikhôngnhậnthứcđượctrênthựctếhọđangphávỡmộttrậttựquốctế:PhápvớiquyếttâmgiànhlạivùngAlsace-Lorraine,đồngnghĩavớiviệccóchiếntranh;Áovớisựlưỡnglựgiữacáctráchnhiệmquốcgiavàtrách

nhiệmTrungÂucủamình;ĐứcvớinỗlựcvượtquanỗisợbịbaovâybằngviệcliêntụcsămsoiPhápvàNga,đồngthờixâydựnglựclượnghảiquân,dườngnhưbỏquanhữngbàihọclịchsửrằngAnhchắcchắnsẽphảnđốicườngquốclớnnhấttrênlụcđịachâuÂu,nếucườngquốcđóđồngthờihànhđộngnhưthểđedọasựvượttrộicủahảiquânAnh.Nga,bằngviệcliêntụcthămdòtấtcảcáchướng,đồngthờiđedọaÁovànhữngnướcnằmtrongĐếquốcOttomantrướcđây.VàAnh,bằngsựmơhồđãchegiấuviệcnướcnàygiatăngcamkếtvớipheĐồngminh,dẫnđếnsựbấtlợitrongtừngbướcđi.SựủnghộcủanướcnàykhiếnPhápvàNgathêm kiên quyết; chính sách bàng quan của nó khiến một vàinhàlãnhđạoĐứctinrằngAnhcóthểgiữvịtrítrunglậptrongmộtcuộcchiếntranhởchâuÂu.

Suyngẫmvềnhữnggìcóthểđãxảyranếulịchsửdiễnbiếnkhác đi thường là một việc làm vô ích. Nhưng cuộc chiến làmđảolộnnềnvănminhphươngTâynàykhôngphảilàmộtsựcầnthiếtkhôngthểtránhkhỏi.Nónảysinhtừmộtloạtnhữngtínhtoán sai lầm của các nhà lãnh đạo nghiêm túc, những ngườikhônghiểuđượchậuquảcủanhữngkếhoạchcủamình,vàvòngxoáycuốicùngbởimộtcuộctấncôngkhủngbốlạixảyratrongcái năm mà đa số đều coi là khoảng thời gian yên bình. Cuốicùng, kế hoạch quân sự đã chi phối ngoại giao. Đây là một bàihọcmàcácthếhệtiếptheokhôngđượcphépquên.

T

TÍNHCHÍNHDANHVÀQUYỀNLỰCGIỮACÁC

THẾCHIẾN

hế chiến I được chào đón bởi công chúng nhiệt tình và cácnhà lãnh đạo phấn khích, những người hình dung một cuộcchiếnvinhquang,ngắnngủivớinhữngmụctiêuhạnchế.Cuộcchiếnđãgiếtchếthơn25triệusinhmạngvàlàmsụpđổtrậttựquốctếđangchiếmưuthếkhiđó.NhữngtínhtoánkhônngoanvềđiềuchỉnhlợiíchcủacáncânchâuÂuđãbịvứtbỏ,thaybằngngoại giao đối đầu giữa hai liên minh cứng nhắc, và sau đó bịthiêurụibởichiếntranhnơichiếnhào,gâyrathươngvongchưatừng có từ trước đến nay. Trong thử thách cam go này, các ĐếquốcNga,Áo,vàOttomanhoàntoànbiếnmất.ỞNga,mộtcuộcnổidậycủangườidânnhândanhhiệnđạihóavàcảicáchtựdođã bị giới tinh hoa có vũ trang thâu tóm và tuyên bố một họcthuyếtcáchmạngphổquát.Saukhirơivàonạnđóivànộichiến,NgavàcácvùngthuộcđịacủanướcnàytrởthànhLiênbangXô-viết,vàkhátkhaocủaDostoevskyvề“mộtgiáohộichungvĩđạitrênTráiĐất”biếnthànhphongtràocộngsảntrêntoànthếgiớido Moscow dẫn dắt, bác bỏ tất cả những khái niệm hiện có vềtrật tự. Bismarck đã cảnh báo “Bất hạnh thay cho những chínhkhách khi lập luận cho việc tham chiến lúc chiến tranh đã kếtthúc, không còn mang tính thuyết phục như khi nó bắt đầu.”Không nhà lãnh đạo nào bị cuốn vào chiến tranh trong thángTámnăm1914sẽlàmnhưvậynếuhọcóthểthấytrướcthếgiớivàonăm1918.

Bàng hoàng trước cuộc tàn sát, các chính khách châu Âu cốgắng tạo nên một thời kỳ hậu chiến khác càng xa càng tốt với

cuộckhủnghoảngmàhọnghĩlàđãdẫnđếncuộcChiếntranhVĩđại,nhưđượcgọikhiđó.Họxóanhòakhỏitâmtrígầnnhưmọibàihọctừnhữngnỗlựctrướcđóđểhìnhthànhnênmộttrậttựquốctế,đặcbiệtlànhữngbàihọctừHộinghịthànhVienna.Đókhông phải là một quyết định vui vẻ. Hòa ước Versailles năm1919từchốichấpnhậnĐứctrởlạitrậttựchâuÂunhưHộinghịthành Vienna đã từng chấp nhận một nước Pháp thua trận.ChínhphủcáchmạngtheochủnghĩaMarx-LeninmớicủaLiênbangXô-viếttuyênbốkhôngbịràngbuộcbởinhữngkháiniệm,hayhạnchếcủamộttrậttựquốctế,mànướcnàyđãđoántrướcsự sụp đổ của nó; chính phủ này tham gia ở bên rìa ngoại giaochâuÂuvàchỉđượccáccườngquốcphươngTâycôngnhậnmộtcáchchậmchạpvàmiễncưỡng.TrongnămnướctạonênsựcânbằngchâuÂu,ĐếquốcÁokhôngcòn;NgavàĐứcbịloạitrừhoặctự loại trừ; và Anh đang bắt đầu quay lại thái độ truyền thốngcủamìnhlàcandựvàocácvấnđềchâuÂuchủyếuchỉđểchốnglại một mối đe dọa thực sự đến cán cân quyền lực chứ khôngphảiđểchặntrướcmộtmốiđedọatiềmtàng.

Ngoại giao truyền thống đã mang lại một thế kỷ hòa bình ởchâuÂubằngmộttrậttựquốctếcânbằngmộtcáchtinhtếgiữacác yếu tố của quyền lực và của tính chính danh. Trong mộtphần tư còn lại của thế kỷ đó, sự cân bằng này đã chuyển sangdựatrênyếutốquyềnlực.NhữngngườidựthảodànxếpcủaHòaướcVersaillesquayngượclạiyếutốchínhdanhbằngcáchtạoramột trật tự quốc tế mà có thể được duy trì, nếu có, chỉ bởi việckêu gọi tuân thủ những nguyên tắc chung, vì các yếu tố quyềnlựcđãbịphớtlờhoặcbỏlạitrongtìnhtrạnghỗnloạn.Nổilêntừnguyêntắctựquyết,vànhđaicácquốcgianằmgiữaĐứcvàLiênXô tỏ ra quá yếu để chống lại một trong hai cường quốc này,khiến dễ dàng nảy sinh sự thông đồng, mặc cả giữa hai nước.Anh ngày càng thoái lui. Mỹ, sau khi quyết liệt bước vào cuộcchiến từ năm 1917 bất chấp sự miễn cưỡng ban đầu của côngchúng,đãdầnvỡmộngbởikếtquảcuộcchiếnvàrútluivàosự

cô lập tương đối. Trách nhiệm mang lại yếu tố quyền lực do đóphầnlớnrơivàoPháp,vốnđãkiệtquệbởichiếntranh,tiêuhaonguồn nhân lực và sức chịu đựng tâm lý, ngày càng nhận thứcđượcrằngsựchênhlệchvềsứcmạnhgiữanóvàĐứccónguycơtrởnêncốhữu.

Hiếm có một văn kiện ngoại giao nào lại chệch mục tiêu củamìnhnhưlàHòaướcVersailles.Trừngphạtquámứcnênkhôngthể hòa giải, khoan dung quá mức nên không ngăn được Đứckhôiphục,HòaướcVersaillesbuộccácnềndânchủkiệtquệphảiliêntụccảnhgiácchốnglạimộtnướcĐứckhôngthểhòagiảivàkhaokhátphụcthùcũngnhưmộtnướcLiênXôcáchmạng.

VớiviệcĐứckhôngđượcthamgiasoạnthảodànxếptheoHòaướcVersaillescũngnhưkhôngphảiđốiđầuvớimộtsựcânbằngquyềnlựcđủrõràngđểngănchặnnhữngtháchthứccủanướcnày, trật tự theo Hòa ước Versailles gần như thách thức chủnghĩaxétlạiởĐức.Đứcchỉcóthểbịngăncảnkhôngđượckhẳngđịnh ưu thế chiến lược tiềm năng của mình bởi các điều khoảnphânbiệtđốixử,vốntháchthứcniềmtinđạolýcủaMỹvàcủaAnh, ở mức độ ngày càng tăng. Và một khi Đức bắt đầu tháchthứcdànxếpnày,cácđiềukhoảncủanóchỉcóthểđượcduytrìbằng việc sử dụng vũ khí của Pháp một cách tàn nhẫn hoặc sựcan dự lâu dài vào các vấn đề thuộc lục địa châu Âu của Mỹ.Khôngđiềunàotronghaiđiềutrêncóthểxảyra.

PhápđãtrảiquabathếkỷđểgiữchoTrungÂubanđầubịchiarẽvàsauđólàbịkiềmchế,lúcđầubằngsứcmạnhcủamìnhvàsau đó bằng việc liên minh với Nga. Nhưng sau Hòa ướcVersailles, Pháp đã mất lựa chọn này. Pháp đã quá kiệt quệ bởichiến tranh để có thể đóng vai trò sen đầm của châu Âu, vànhữngdòngchảychínhtrịchiphốiTrungvàĐôngvượtquákhảnăngthaotúngcủaPháp.BịbỏlạimộtmìnhđểcânbằngvớimộtnướcĐứcthốngnhất,nướcnàycónhữngnỗlựcmiễncưỡngđểbảovệdànxếpnàybằngvũlực,nhưngđãtrởnênmấttinhthầnkhi cơn ác mộng lịch sử của nó tái diễn với sự xuất hiện của

Hitler.Các siêu cường nỗ lực thể chế hóa nỗi sợ chiến tranh thành

mộthìnhthứcmớicủatrậttựquốctếhòabình.Mộtcôngthứcmơhồvềgiảitrừvũkhíquốctếđượcđưara,dùquátrìnhthựchiệnbịhoãnlạichotớinhữngcuộcđàmphánsaunày.HộiQuốcLiên và một loạt các điều ước trọng tài được đặt ra để thay thếnhững tranh chấp quyền lực bằng các cơ chế pháp lý cho việcgiảiquyếttranhchấp.Tuynhiên,trongkhiđasốcácnướcthamgia vào những cấu trúc mới này và mọi hình thức vi phạm hòabìnhchínhthứcbịcấm,khôngmộtquốcgianàotỏrasẵnsàngthực thi các điều khoản. Các cường quốc với nỗi bất bình haymụctiêubànhtrướng–nhưĐức,NhậtBản,ItalycủaMussolini–sớm nhận ra rằng không hề có hậu quả nghiêm trọng khi viphạm các điều khoản với tư cách là thành viên của Hội QuốcLiên hay chỉ đơn giản là rút lui khỏi Hội Quốc Liên. Hai trật tựhậu chiến chồng chéo và mâu thuẫn nhau đã hình thành: Thếgiớicủacácquyđịnhvàluậtphápquốctế,chủyếulàcủanhữngnền dân chủ phương Tây trong các mối quan hệ tương tác vớinhau; và một khu vực không bị kiềm chế dành cho các cườngquốcđãrútluikhỏihệthốngnhữnggiớihạnnàyđểđượctựdohơntronghànhđộng.Lờmờphíasauvàluôntìmcơhộichiphốicả hai thế giới này là Liên Xô, với khái niệm mang tính cáchmạngcủariêngmìnhvềtrậttựthếgiớivàcảnhbáonhấnchìmtấtcả.

Cuốicùng,trậttựtheoHòaướcVersailleskhôngđạtđượctínhchínhdanhhaytrạngtháicânbằng.SựyếuđuốigầnnhưthảmhạicủanóđãđượcchứngminhbởiHiệpướcLocarnonăm1925,trong đó Đức “chấp nhận” những biên giới phía tây và việc phiquânsựhóavùngRhinelandmànóđãđồngýtrongthỏathuậntại Versailles, nhưng dứt khoát từ chối đưa ra những bảo đảmtương tự đối với đường biên giới với Ba Lan và Tiệp Khắc, thểhiện rõ ràng tham vọng và nỗi bất bình sâu sắc của nước này.Thật ngạc nhiên, Pháp hoàn tất thỏa thuận của Hiệp ước

Locarno dù thỏa thuận này chính thức để các đồng minh củaPhápởĐôngÂubịhởsườntrướcsựbáothùcủaĐứcsớmmuộnsẽdiễnra,mộtgợiývềnhữnggìnướcnàysẽlàmởmộtthậpkỷsauđókhiphảiđốimặtvớimộttháchthứcthựcsự.

Trongnhữngnăm1920,ĐứccủaCộnghòaWeimarđánhvàolương tâm của phương Tây bằng cách nêu bật sự tương phảngiữa tính không nhất quán và những trừng phạt trong thỏathuận Versailles với những nguyên tắc lý tưởng hơn về trật tựquốc tế của Hội Quốc Liên. Lên nắm quyền vào năm 1933 nhờphiếubầucủanhữngngườidânĐứcoángiận,Hitlerchốibỏtấtcả những hạn chế đối với Đức. Ông ta đã tái vũ trang, vi phạmcácđiềukhoảnhòabìnhtrongHòaướcVersaillesvàxébỏHiệpước Locarno khi tái chiếm vùng Rhineland. Khi những tháchthứccủaôngtakhônggặpphảiphảnứngđángkểnào,HitlerbắtđầutriệtphátừngnướcởTrungvàĐôngÂu,đầutiênlàÁo,tiếptheolàTiệpKhắc,vàcuốicùnglàBaLan.

Bảnchấtcủanhữngtháchthứcnàykhônggiốngnhưnhữngnăm 1930. Trong mọi kỷ nguyên, nhân loại sinh ra những cánhânlàquỷdữvớinhữngýtưởngđànáphấpdẫn.Nhiệmvụcủacácchínhkháchlàngănchặnnhữngcánhânnàylênnắmquyềnvàduytrìmộttrậttựquốctếcókhảnăngrănđekhicáccánhânđógiànhđượcquyềnlực.Sựkếthợpđộchạigiữachủnghĩahòabìnhgiảtạo,mấtcânbằngvềđịachínhtrịvớitínhkhôngthốngnhấtcủaliênminhtrongnhữngnămgiữacáccuộcchiếntranhđãchophépnhữnglựclượngnàytựdohànhđộng.

Châu Âu đã xây dựng một trật tự quốc tế từ 300 năm xungđột.Lụcđịanàyđãvứtbỏtrậttựđóvìcácnhàlãnhđạođãkhônghiểu những hậu quả khi họ bước vào Thế chiến I, và dù họ cóhiểuđượcnhữnghậuquảcủamộtthảmhọakhác,họchỉchùnbướckhithấytrướcnhữnggìhọsẽhànhđộng.Sựsụpđổcủatrậttựquốctếvềcơbảnlàmộtcâuchuyệnvềchốibỏtráchnhiệm,thậmchílàtựhủydiệt.SaukhitừbỏcácnguyêntắccủaHòaướcWestphalia và miễn cưỡng sử dụng vũ lực cần thiết để khẳng

địnhgiảiphápthaythếvềđạođứcđãđượctuyênbố,châuÂugiờđây bị nhấn chìm trong một cuộc chiến mới, mà khi kết thúc,mộtlầnnữachothấycầnphảilậplạitrậttựchâuÂu.

L

TRẬTTỰCHÂUÂUTHỜIHẬUCHIẾN

àkếtquảcủahaicuộcThếchiến,kháiniệmvềchủquyềntheoHòaướcWestphaliavàcácnguyêntắccânbằngquyềnlựcbịsuygiảmđángkểtrongtrậttựđươngđạiởlụcđịachâuÂu,nơisảnsinh những khái niệm và nguyên tắc này. Tàn dư của nhữngkháiniệmvànguyêntắcnàysẽtiếptục,vàcóthểđểlạihậuquảsâu sắc nhất ở một vài quốc gia được thành lập trong thời kỳkhámphávàmởrộng.

ĐếncuốiThếchiếnII,nănglựcvậtchấtvàtinhthầnđểđảmbảotrậttựthếgiớicủachâuÂuđãhầunhưbiếnmất.Mọiquốcgiaởchâu Âulục địangoạitrừ ThụySĩ vàThụyĐiển đềuđã bịquânđộinướcngoàichiếmđóngvàolúcnàyhaylúckhác.Nềnkinh tế của mọi nước đều ở trong tình trạng đổ nát. Rõ ràng làkhôngmộtnướcchâuÂunào(kểcảThụySĩvàThụyĐiển)còncóthểtựđịnhhìnhtươnglaicủachínhmìnhđượcnữa.

ViệcTâyÂutìmthấysứcmạnhtinhthầnđểbướcđitrênconđườngtớimộtphươngcáchtiếpcậntrậttựmớilàtácphẩmcủaba con người vĩ đại: Konrad Adenauer[77] ở Đức, RobertSchuman[78]ởPháp,vàAlcidedeGasperi[79]ởItaly.ĐượcsinhravàhọchànhtrướcThếchiếnI,họvẫngiữlạimộtsốtínđiềucủatriếthọcchâuÂuxưacũvềcácđiềukiệncảibiếnconngười,điềunày đem lại cho họ tầm nhìn và sức mạnh để vượt qua cănnguyên của những bi kịch ở châu Âu. Trong thời khắc mongmanhnhất,họvẫngiữđượcmộtsốkháiniệmvềtrậttựtừthờithanh niên. Niềm tin quan trọng nhất của họ là nếu họ muốncứugiúpchongườidânvàngănngừanhữngbikịchcủachâuÂutáidiễn,họcầnvượtquanhữngchiarẽlịchsửởlụcđịanàyvàtrêncơsởđótạoramộttrậttựchâuÂumới.

HọphảiđốiđầutrướchếtvớimộtsựchiarẽkháccủachâuÂu.Năm 1949, các đồng minh phương Tây kết hợp ba vùng chiếmđóng của họ để tạo ra nước Cộng hòa Liên bang Đức. Nga biếnvùng chiếm đóng của mình thành một nhà nước xã hội chủnghĩa, gắn nó với Hiệp ước Warsaw. Đức trở lại vị trí của mình300 năm trước sau Hòa ước Westphalia, sự chia rẽ của nó trởthànhyếutốchủchốtcủacấutrúcquốctếmớiđangnổilên.

Pháp và Đức, hai nước mà sự kình địch giữa họ là trung tâmcủamọicuộcchiếntranhchâuÂutrongbathếkỷ,bắtđầuquátrình vượt qua giới hạn của lịch sử châu Âu bằng cách kết hợpcác thành tố chủ chốt trong sức mạnh kinh tế còn lại của họ.Năm 1952, họ thành lập Cộng đồng Than Thép, bước đầu tiênhướngtớimột“liênminhgầngũihơnbaogiờhết”củanhândâncácnướcchâuÂuvàlàhònđátảngcủamộttrậttựchâuÂumới.

Trong nhiều thập kỷ, Đức là thách thức chính đối với sự ổnđịnh ở châu Âu. Trong thập kỷ đầu tiên của thời kỳ hậu chiến,chiều hướng lãnh đạo quốc gia của nước này rất quan trọng.KonradAdenauertrởthànhThủtướngcủanướcCộnghòaLiênbangĐứcmớiởtuổi73,độtuổimàsựnghiệpcủaBismarckgầnkếtthúc.Vớiphongtháiquýtộcvàsựnghingờvềchủnghĩadântúy, ông đã thành lập một đảng chính trị, Liên minh Dân chủThiên Chúa giáo, lần đầu tiên trong lịch sử nghị viện Đức nắmchính quyền như một đảng ôn hòa được đa số người dân ủynhiệm. Với sự ủy nhiệm này, Adenauer cam kết giành lại niềmtincủacácnạnnhângầnđâycủaĐức.Năm1955,ôngđưaTâyĐức vào Liên minh Đại Tây Dương. Cam kết với sự thống nhấtchâuÂucủaAdenauerlớntớimứctrongnhữngnăm1950,ôngtừchốicácđềxuấtcủaLiênXôgợiýrằngĐứccóthểthốngnhấtnếu Cộng hòa Liên bang Đức từ bỏ liên minh với phương Tây.Quyết định này chắc chắn không chỉ phản ánh một phán đoánsắcsảovềđộtincậytrongnhữngđềnghịcủaLiênXô,mànócònlàmộtnghingờsâusắcvềkhảnăngxãhộicủaôngsẽphảilặplạihànhtrìnhđơnđộcnhưmộtquốcgiadântộcởtrungtâmlụcđịa

châu Âu. Tuy nhiên, phải cần tới một lãnh đạo với sức mạnh ýchílớnlaođểcóthểđặtmộttrậttựquốctếmớitrênnềntảnglàsựchiacắtchínhđấtnướcmình.SựchiacắtĐứckhôngphảimộtsựkiệnmớitronglịchsửchâuÂu;nóđãlàcơsởcủacácdànxếptrong cả Hòa ước Westphalia và Hội nghị thành Vienna. Điềumới là Đức mới nổi công khai coi mình là một bộ phận củaphươngTâytrongcuộcđốiđầuvềbảnchấtcủatrậttựchínhtrịquốctế.ĐâylàđiểmtrởnênquantrọnghơnbaogiờhếtvìsựcânbằngquyềnlựcphầnlớnđượcđịnhhìnhbênngoàilụcđịachâuÂu.Trongmộtnghìnnăm,cácdântộcchâuÂuđươngnhiêncoibấtkỳbiếnđộngnàotrongcáncânquyềnlựcvớinhữngyếutốcấu thành cán cân đó là ở châu Âu. Thế giới của Chiến tranhLạnh đang dần hình thành, tìm sự cân bằng của nó trong cáchhành xử và vũ trang của hai siêu cường: Mỹ ở bên kia Đại TâyDươngvàLiênXôởbênrìachâuÂuvềmặtđịalý.MỹđãgiúptáikhởiđộngnềnkinhtếchâuÂuvớichươngtrìnhviệntrợHyLạp-ThổNhĩKỳnăm1947vàKếhoạchMarshall[80]năm1948.Năm1949, lần đầu tiên trong lịch sử của mình, Mỹ đã thiết lập mộtliên minh trong thời bình thông qua Hiệp ước Bắc Đại TâyDương.

Trạng thái cân bằng châu Âu, trong quá khứ do các quốc giachâuÂutạora,giờđãtrởthànhmộtkhíacạnhtrongchiếnlượccủa các cường quốc bên ngoài. Liên minh Bắc Đại Tây Dươngthiết lập một khuôn khổ tham vấn thường xuyên giữa Mỹ vàchâuÂuvàsựcốkếtnhấtđịnhtrongviệcthựcthichínhsáchđốingoại. Nhưng trong bản chất, sự cân bằng quyền lực châu Âuchuyển từ các thỏa thuận nội bộ châu Âu sang việc ngăn chặnLiênXôtrêntoàncầu,chủyếubằngkhảnănghạtnhâncủaMỹ.Sau cú sốc của hai cuộc chiến tranh tàn phá, các nước Tây Âuphải đối mặt với sự thay đổi trong quan điểm về địa chính trịvốntháchthứcýthứccủahọvềbảnsắclịchsử.

TrậttựquốctếtronggiaiđoạnđầucủaChiếntranhLạnhtrênthựctếlàlưỡngcực,vớisựvậnhànhcủaliênminhphươngTây

chủyếudoMỹđiềuhành,vớitưcáchlàđốitácvàlàngườihướngdẫn chính. Đối với Mỹ, liên minh không cần có quá nhiều quốcgia phối hợp hành động để duy trì trạng thái cân bằng, mà chỉcầnMỹđóngvaitrògiámđốcđiềuhànhcủamộtdoanhnghiệpliêndoanh.

Sự cân bằng quyền lực của châu Âu trước đây trong lịch sửdựatrênsựbìnhđẳnggiữacácthànhviên;mỗiquốcgiagópmộtphầnquyềnlựccủamìnhđểtìmkiếmmộtmụctiêuchungvàcơbảnlàhạnchế,đólàtrạngtháicânbằng.NhưngLiênminhBắcĐạiTâyDương,trongkhikếthợplựclượngquânsựcủacácnướcđồng minh trong một cấu trúc chung, lại chủ yếu được duy trìnhờsứcmạnhquânsựđơnphươngcủaMỹ,đặcbiệtlànhờkhảnăngrănđehạtnhâncủanướcnày.Chừngnàovũkhíhạtnhânchiến lược còn là yếu tố chủ yếu trong phòng thủ của châu Âu,mụctiêucủachínhsáchchâuÂuchủyếulàvềkhíacạnhtâmlý:Buộc Mỹ coi châu Âu như một phần mở rộng của mình trongtrườnghợpkhẩncấp.

TrậttựquốctếthờikỳChiếntranhLạnhphảnánhhaisựcânbằngmàlầnđầutiêntronglịchsửhầunhưđộclậpvớinhau:SựcânbằnghạtnhângiữaLiênXôvàMỹ,sựcânbằngtrongnộibộLiên minh Bắc Đại Tây Dương mà sự vận hành của nó, theonhững cách quan trọng, là yếu tố tâm lý. Thế ưu việt của MỹđượcthừanhậnđểđổilấyviệcchâuÂucóđượcsựbảovệbằnghạtnhâncủaMỹ.CácquốcgiachâuÂuxâydựnglựclượngquânsựcủamìnhchủyếukhôngphảiđểtăngthêmsứcmạnhnhằmcó tiếng nói trong các quyết định của liên minh, mà để đượcthamgiacácthảoluậnliênquanđếnviệcsửdụngkhảnăngrănđe của Mỹ. Pháp và Anh triển khai những lực lượng hạt nhânnhỏ,khôngliênquanđếnsựcânbằngquyềnlựcchung,màtạoramộtyêucầubổsungđểđượcmộtghếthamgiavàoquátrìnhraquyếtđịnhcủacáccườngquốclớn.

NhữngthựctếcủathờiđạinguyêntửvàsựgầngũivềmặtđịalýcủaLiênXôduytrìliênminhnàytrongmộtthếhệ.Nhưngsự

khácbiệtcơbảntrongquanđiểmsẽlạixuấthiệncùngvớisựsụpđổcủaBứctườngBerlinvàonăm1989.

Sau bốn thập kỷ Chiến tranh Lạnh, NATO đã có được sự kếtthúcChiếntranhLạnhmànhữngngườisánglậpliênminhnàytrước đó đã dự đoán. Sự sụp đổ của Bức tường Berlin vào năm1989nhanhchóngdẫnđếnsựthốngnhấtcủaĐức,cùngvớisựsụpđổcủaquỹđạovệtinhquanhLiênXô,vànhđaicácquốcgiaĐông Âu với hệ thống kiểm soát do Liên Xô thiết lập. Như mộtminh chứng cho tầm nhìn của các nhà lãnh đạo đồng minh,những người đã thiết kế Liên minh Bắc Đại Tây Dương và choviệcgiámsáttàitìnhkếtcụccủaChiếntranhLạnh,cuộctranhgiành châu Âu lần thứ ba trong thế kỷ đã kết thúc trong hòabình. Đức đạt được sự thống nhất như một lời khẳng định củanền dân chủ tự do; nước này tái khẳng định cam kết của mìnhđốivớisựthốngnhấtchâuÂunhưlàmộtdựáncủanhữnggiátrịchungvàchiasẻpháttriển.CácquốcgiaĐôngÂu,bịápchếtrong40năm(mộtsốnướclâuhơn)đãbắtđầuxuấthiệntrởlại,trởthànhcácquốcgiađộclậpvàgiànhlạibảnsắccủamình.

Sự sụp đổ của Liên Xô thay đổi trọng tâm của chính sáchngoạigiao.BảnchấtđịachínhtrịcủatrậttựchâuÂucănbảnđãbiếnđổikhikhôngcòntồntạimộtmốiđedọaquânsựthựcchấttừbêntrongchâuÂu.Trongkhôngkhíhânhoansauđó,cácvấnđềtruyềnthốngcủatrạngtháicânbằngbịvứtbỏnhưlàngoạigiao “kiểu cũ” và được thay thế bằng sự truyền bá những lýtưởngchung.LiênminhBắcĐạiTâyDương,nhưbảnthânnógiờđâytuyênbố,cầnquantâmíthơnđếnvấnđềanninhvànhiềuhơn nữa về tầm ảnh hưởng chính trị của nó. Sự mở rộng củaNATOtớitậnbiêngiớiNga,thậmchícólẽbaogồmcảnướcnày,giờđâyđượcđềcậpđếnnhưmộtviễncảnhnghiêmtúc.ViệcmởrộngmộtliênminhquânsựvàovùngđấtcólịchsửtranhchấpcáchMoscowvàitrămdặmđượcđềxuấttrêncơsởkhôngphảichủ yếu là lý do an ninh mà như là một phương pháp hợp lýnhằmtiếptụctheođuổinhữngthànhquảcủadânchủ.

Trước một mối đe dọa trực tiếp, trật tự quốc tế đã được coinhư là cuộc đối đầu của hai khối đối lập do Mỹ và Liên Xô chiphối.KhicườngquốcXô-viếtsuyyếu,ởmộtmứcđộnàođó,thếgiớitrởnênđacựcvàchâuÂunỗlựcxácđịnhmộtbảnsắcđộclập.

C

TƯƠNGLAICỦACHÂUÂU

hâuÂuđãphảitrảiquamộthànhtrìnhđểtớiđượcthờiđiểmnày.ChâuÂuđãkhámpháđịacầu,truyềnbánhữngtậpquánvàgiátrịcủanótrêntoànthếgiới.Mỗithếkỷtrôiqua,châuÂulạithayđổicấutrúcnộibộvàsángtạoranhữngcáchsuynghĩmớivềbảnchấtcủatrậttựquốctế.Giờđâyởđỉnhcaocủamộtthờiđại,vàđểthamgiavàothờiđạinày,châuÂuthấyphảigạtsangbênnhữngcơchếchínhtrịmàquađónóđãđiềuhànhcôngviệccủamìnhtrongbathếkỷrưỡi.Bịthúcđẩybởimongmuốngiảmnhẹ tác động từ sự thống nhất của Đức, Liên minh châu Âu đãhình thành một đồng tiền chung vào năm 2002 và một cơ cấuchínhtrịchínhthứcvàonăm2004.LiênminhchâuÂutuyênbốmột châu Âu thống nhất, toàn thể và tự do, điều chỉnh nhữngkhácbiệtcủamìnhbằngcáccơchếhòabình.

SựthốngnhấtĐứclàmthayđổitrạngtháicânbằngcủachâuÂu vì thực chất không một dàn xếp nào có thể thay đổi đượcthựctếrằngchỉriêngĐứcmộtlầnnữalạilàquốcgiamạnhnhấtchâuÂu.ĐồngtiềnchungmanglạimộtmứcđộthốngnhấtchưatừngthấyởchâuÂukểtừthờiĐếquốcLaMãThầnthánh.LiệuLiênminhchâuÂusẽđạtđượcvaitròtoàncầunhưhiếnchươngcủa nó tuyên bố, hay nó sẽ không thể cố kết các thành viên lạivớinhaunhưđếchếcủaCharlesV?

Cấu trúc mới, theo nghĩa nhất định, là sự từ bỏ Hòa ướcWestphalia. Tuy nhiên, Liên minh châu Âu cũng có thể đượchiểu là châu Âu trở lại hệ thống quan hệ quốc tế theo Hòa ướcWestphaliamànóđãtạora,mởrộngratoàncầu,đượcbảovệvàđược minh chứng qua phần lớn thời kỳ hiện đại, lần này nhưmột siêu cường khu vực chứ không phải siêu cường quốc gia,

như là một đơn vị mới trong cái giờ đây là phiên bản toàn cầucủahệthốngtheoHòaướcWestphalia.

Kếtquảnàyđãkếthợpcáckhíacạnhcủacảhaicáchtiếpcậnkhuvựcvàquốcgiamàkhông,hayítnhấtlàchưa,đảmbảolợiíchđầyđủcủabấtkỳcáchtiếpcậnnào.LiênminhchâuÂugiảmbớt chủ quyền và chức năng chính phủ truyền thống của cácnướcthànhviêncủanó,chẳnghạnnhưquyềnkiểmsoáttiềntệvàbiêngiới.Mặtkhác,chínhtrịchâuÂuvẫnchủyếumangtínhquốcgia,vàởnhiềunướcsựphảnđốichínhsáchcủaLiênminhchâu Âu đã trở thành vấn đề nội bộ chính. Kết quả là một cấutrúctổnghợp,hợphiếnnàođónằmgiữaquốcgiavàliênbang,vậnhànhthôngquacáccuộchọpbộtrưởngvàmộtbộmáyquanliêuchung,giốngvớiĐếquốcLaMãThầnthánhhơnlàchâuÂuở thế kỷ 19. Nhưng không như Đế quốc La Mã Thần thánh (ítnhấtlàtronghầuhếtlịchsửcủanó),LiênminhchâuÂuphảivấtvảgiảiquyếtnhữngcăngthẳngnộibộcủamìnhtrongcuộctìmkiếm những nguyên tắc và mục tiêu định hướng cho mình.Trongquátrìnhđó,nótheođuổiliênminhtiềntệđồngthờivớisựphântántàikhóavàbộmáyquanliêuxungđộtvớidânchủ.Trong chính sách đối ngoại, nó theo đuổi những lý tưởng toàncầu mà không có phương tiện để thực thi chúng, và theo đuổibảnsắcquốctếxungđộtvớilòngtrungthànhvớiquốcgia.CùngvớisựthốngnhấtcủachâuÂulàsựchiarẽđông-tâyvàbắc-namvàmộttháiđộđạikếtđốivớicácphongtràođòitựtrị(Catalan,Bavarian,Scot)đedọasựtoànvẹncủacácquốcgia.Tuynhiên,“môhìnhxãhội”củachâuÂuphụthuộcvàonhữngngườikhôngcảmthấythoảimáivớisựnăngđộngthịtrường.CácchínhsáchcủaLiênminhchâuÂutrântrọngviệcđảmbảotấtcảmọingườiđềuđượcthamgiavớimộttháiđộkhoandung,tiếpcậnnhữngaikhôngsẵnsàngbằngviệckhẳngđịnhnhữnggiátrịcủariêngphương Tây, thậm chí cả khi các quốc gia thành viên có nềnchínhtrịđượcthúcđẩybởinỗisợhãivềdòngngườinướcngoàinhậpcưvàochâuÂu.

Kết quả là một chu kỳ kiểm tra tính chính danh của chínhLiênminhchâuÂu.CácnướcchâuÂuđãtừbỏphầnđángkểcủanhững gì từng được coi là thẩm quyền quốc gia của họ. Vì cácnhà lãnh đạo châu Âu vẫn cần sự thông qua hay bị từ chối bởicácquátrìnhdânchủquốcgia,họthườngthấycầnphảithựcthinhữngchínhsáchcólợichoquốcgiamình,vàhệquảlànhữngtranhchấpkéodàigiữacácvùngkhácnhauởchâuÂu,thườnglàvềcácvấnđềkinhtế.Đặcbiệttrongcáccuộckhủnghoảngnhưcuộckhủnghoảngbắtđầutừnăm2009,cấutrúcchâuÂukhiđóđitheohướngcácbiệnphápkhẩncấpngàycàngmangtínhxâmphạm,đơngiảnchỉđểtồntại.Tuynhiên,khicôngchúngđượckêugọiphảihysinhcho“dựánchâuÂu,”thìlạicóthểkhôngcóhiểubiếtrõràngvềnhữngnghĩavụcủadựánnày.Cácnhàlãnhđạo sau đó phải đối mặt với lựa chọn bỏ qua ý muốn của nhândânhoặctuântheoýmuốnđóvàđốilậpvớiBrussels.

ChâuÂuđãtrởlạivớicâuhỏimànóbắtđầu,ngoạitrừviệcgiờđây nó có tầm ảnh hưởng toàn cầu. Trật tự quốc tế nào có thểđượcrútratừnhữngkhátvọngđốilậpvànhữngxuhướngmâuthuẫnvớinhau?Nhữngnướcnàosẽlàcácthànhphầncủatrậttự này và họ sẽ kết nối các chính sách của mình theo phươngthứcnào?ChâuÂucầnsựthốngnhấtđếnmứcnào,vàchịuđượcsựđadạngđếnmứcnào?Nhưngvấnđềtráingượctrongdàihạncólẽcòncănbảnhơn:Xétvềlịchsửcủamình,châuÂuphảiduytrìsựđadạngđếnmứcnàođểđạtđượcmộtsựthốngnhấtcóýnghĩa?

Khiduytrìmộthệthốngtoàncầu,châuÂuđạidiệnchokháiniệmchiphốivềtrậttựthếgiới.Cácchínhkháchcủanóthiếtkếnhữngcấutrúcquốctếvàquyđịnhchúngchophầncònlạicủathếgiới.Ngàynay,bảnchấtcủatrậttựthếgiớiđangnổilênnàycòn là vấn đề tranh cãi và những vùng bên ngoài châu Âu sẽđóng một vai trò quan trọng trong việc xác định các thành tốlàm nên trật tự đó. Liệu có phải thế giới đang hướng tới nhữngliênkếtkhuvựcđóngvaitrònhưlàcácquốcgiatronghệthống

theoHòaướcWestphalia?Nếuvậy,liệusauđósẽcósựcânbằng,hayđiềunàysẽlàmgiảmsốlượngcácquốcgiachủchốtxuốngmức còn quá ít, đến mức mà sự cứng nhắc trở nên không thểtránh khỏi và những nguy cơ đầu thế kỷ 20 quay trở lại, vớinhữngkhốiđượcxâydựngmộtcáchcứngnhắctìmcáchtriệthạlẫnnhau?TrongmộtthếgiớimànhữngcấutrúclụcđịanhưMỹ,TrungQuốc,vàcóthểlàcảẤnĐộvàBrazilđãđạtđếnđiểmtớihạn, châu Âu sẽ xử lý quá trình chuyển đổi thành một đơn vịkhuvựcnhưthếnào?Chođếnnay,quátrìnhhộinhậpđãđượcxửlýchủyếunhưlàmộtvấnđềquanliêucủaviệcgiatăngthẩmquyền cho nhiều cơ quan hành chính châu Âu khác nhau, haynóicáchkhác,làviệcmôtảnhữnggìquenthuộc.Độnglựcchoviệclậpkếhoạchcamkếthướngnộiđểđạtđượcnhữngmụctiêunàysẽxuấthiệnởđâu?LịchsửchâuÂuđãchỉrarằngsựthốngnhất chưa bao giờ đạt được chủ yếu bằng những thủ tục hànhchính. Nó đòi hỏi nước đứng ra thống nhất – như Phổ ở Đức,vùng Piedmont ở Ý – mà nếu không có vai trò lãnh đạo củanhữngnướcnày(vàsựsẵnsàngtạoraviệcđãrồi)sựthốngnhấtsẽvẫnchếtyểu.Nướcnàohaythiếtchếnàosẽđóngvaitrònày?Haymộtthiếtchếmớihoặcnhómnộikhốinàođósẽphảiđượcthiếtlậpđểtìmhướngđi?

Và nếu châu Âu đạt được sự thống nhất, bằng bất kỳ conđườngnào,lụcđịanàysẽxácđịnhvaitròtoàncầucủamìnhnhưthế nào? Nó có ba lựa chọn, hoặc thúc đẩy quan hệ đối tác ĐạiTâyDương;hoặcchấpnhậnmộtvịtrítrunglậphơnbaogiờhết;hoặc hướng tới một hiệp ước ngầm với một hoặc một nhómcườngquốcngoàichâuÂu.Liệulụcđịanàycótínhđếnthayđổiliênminh,haynótựnhậnmìnhlàmộtthànhviêncủakhốiBắcĐại Tây Dương mà thường chấp nhận những lập trường tươngthích?ChâuÂugắnbảnthânnóvớiquákhứnàocủamình:QuákhứgầnđâycủasựgắnkếtĐạiTâyDươnghaylịchsửxahơncủaviệclèoláiđểgiànhlợithếtốiđatrêncơsởlợiíchquốcgia?Nóitómlại,liệusẽvẫntồntạimộtcộngđồngĐạiTâyDương,vànếu

vậy,nhưtôithiếtthahyvọng,cộngđồngnàysẽđịnhnghĩabảnthânmìnhnhưthếnào?

ĐâylàmộtcâuhỏicảhaibờĐạiTâyDươngphảitựhỏi.Cộngđồng Đại Tây Dương không thể còn ý nghĩa chỉ bằng cách tiếptụcvớinhữnggìđãquenthuộc.Hợptácđểđịnhhìnhcácvấnđềchiến lược toàn cầu, các thành viên châu Âu của NATO trongnhiều trường hợp đã miêu tả chính sách của họ như là nhữngchínhsáchcủacácnhàquảnlýquytắcmộtcáchtrunglậpvàcácnhàphânphốiviệntrợ.Nhưnghọthườngkhôngbiếtchắcphảilàm gì khi mô hình này bị bác bỏ hay việc thực hiện nó đi saihướng.Mộtýnghĩacụthểhơncầnphảiđượcgắnchomốiquanhệ “đối tác Đại Tây Dương” thường được nhắc đến cho một thếhệmớiđượcđịnhhìnhbởinhữngtrảinghiệmkhácsovớitháchthứctừLiênXôtrongChiếntranhLạnh.

SựtiếnhóachínhtrịcủachâuÂuvềcơbảnlàdongườichâuÂuquyếtđịnh.NhưngcácđốitácĐạiTâyDươngcủanócólợiíchquantrọngtrongđó.LiệumộtchâuÂuđangnổilênsẽtrởthànhmộtthànhviêntíchcựctrongviệcxâydựngmộttrậttựquốctếmới, hay nó sẽ đắm chìm trong các vấn đề nội bộ của riêngmình? Chiến lược cân bằng quyền lực thuần túy của các cườngquốclớntruyềnthốngởchâuÂukhôngthểthựcthiđượctrướcthựctếđịachínhtrịvàchiếnlượcđươngđại.Nhưngtổchứcmớirađờicủanhững“quytắcvàchuẩnmực”củamộttầnglớptinhhoa toàn châu Âu cũng chưa thể tỏ ra là một phương tiện hiệuquả để thực hiện chiến lược toàn cầu, trừ khi kèm theo một sốtínhtoánthựctếvềđịachínhtrị.

Mỹ có mọi lý do từ lịch sử đến địa chính trị để ủng hộ Liênminh châu Âu và ngăn không cho liên minh này trôi vào mộtkhoảng trống địa chính trị; nếu tách rời khỏi châu Âu về chínhtrị,kinhtếvàquốcphòng,vềphươngdiệnđịachínhtrịMỹsẽtrởthành một hòn đảo ngoài khơi của lục địa Á-Âu, và bản thânchâu Âu có thể biến thành vùng phụ cận của châu Á và TrungĐông.

ChâuÂu,vớivaitrògầnnhưđộcquyềntrongviệcthiếtkếtrậttựtoàncầuchưađầymộtthếkỷtrướcđây,đangcónguycơtựtáchmìnhkhỏicuộctìmkiếmđươngđạivềtrậttựthếgiớibằngviệc xác định xây dựng nội bộ là mục tiêu địa chính trị tốithượng.Vớinhiềungười,kếtquảnàylàđỉnhcaocủagiấcmơcủanhiềuthếhệ,mộtlụcđịathốngnhấttronghòabìnhvàcamkếttừ bỏ những đấu đá quyền lực. Tuy nhiên, trong khi các giá trịmà châu Âu theo đuổi trong cách tiếp cận quyền lực mềm củamình thường mang lại cảm hứng cho các nước, rất ít khu vựckhác thể hiện sự cống hiến cao độ đến vậy cho loại chính sáchđơnnhất,vàđiềunàylàmgiatăngkhảnăngmấtcânbằng.ChâuÂu hướng nội đúng vào khi cuộc tìm kiếm một trật tự thế giới,mà nó đã góp phần đáng kể trong việc thiết kế trật tự đó, đangphảiđốimặtvớimộtthờiđiểmquantrọngmàhệquảlàbấtkỳkhuvựcnàokhôngthamgiavàoviệcđịnhhìnhtrậttựđócóthểbị nhấn chìm. Vì thế, châu Âu thấy mình lơ lửng giữa một quákhứmànóđangtìmcáchvượtquavàmộttươnglaimànóvẫnchưaxácđịnhđược.

T

Chương3

HỒIGIÁOVÀTRUNGĐÔNG:MỘTTHẾGIỚI

HỖNLOẠN

ừ lâu, Trung Đông đã là cái nôi của ba tôn giáo lớn trên thếgiới. Từ bối cảnh khắc nghiệt của nó đã sản sinh ra những nhàchinh phạt và nhà tiên tri giương cao biểu ngữ về những khátvọng phổ quát. Dọc đường chân trời dường như vô định củamình,nhữngđếchếđãđượchìnhthànhrồisụpđổ;nhữngkẻcaitrị độc đoán đã tuyên bố mình là hiện thân của mọi quyền lực,chỉ để rồi biến mất như thể là những ảo ảnh. Ở đây, mọi hìnhthứctrậttựtrongnướcvàquốctếđãtừngtồntại,rồibịchốibỏ,lúcnàyhaylúckhác.

ThếgiớiđãtrởnênquenthuộcvớinhữnglờikêugọitừTrungĐông,thúcgiụclậtđổtrậttựkhuvựcvàthếgiớinhằmphụcvụcho một tầm nhìn phổ quát. Sự thừa thãi của những chính thểchuyênchếmangtínhtiêntrilàdấuhiệuxácnhậncủamộtkhuvựclơlửnggiữagiấcmộngvềvinhquangtrướcđâycủanóvàsựbất lực hiện tại, khi không thể thống nhất xung quanh nhữngnguyêntắcchungvềtínhchínhdanhtrongnướchoặcquốctế.Khôngnơinàocósựtháchthứcđốivớitrậttựquốctếphứctạphơnkhuvựcnày,xéttheocảhaikhíacạnhcủaviệctổchứctrậttựkhuvựcvàđảmbảokhảnăngtươngthíchcủatrậttựđóvớihòabìnhvàổnđịnhởphầncònlạitrênthếgiới.

Trongthờiđạichúngta,TrungĐôngdườngnhưlàđịnhmệnhđểthửnghiệmđồngthờitấtcảcáckinhnghiệmlịchsửcủanó–đế chế, thánh chiến, sự thống trị của ngoại bang, cuộc chiếntranhbèpháicủatấtcảchốnglạitấtcả–trướckhikhuvựcnày

đạttới(nếunhưnótừng)mộtkháiniệmổnđịnhvềtrậttựquốctế.Chođếnkhiđó,khuvựcnàysẽvẫnbịluânphiênkéovềphíatham gia vào cộng đồng thế giới và đấu tranh chống lại chínhcộngđồngđó.

T

TRẬTTỰTHẾGIỚIHỒIGIÁO

ổchứcđầutiêncủaTrungĐôngvàBắcPhipháttriểntừmộtchuỗicácđếquốcnốitiếpnhau.Mỗiđếquốctựcoimìnhlàtrungtâmcủađờisốngvănminh;mỗiđếquốcnổilênxungquanhviệcthống nhất những đặc điểm địa lý và sau đó bành trướng sangcácvùngchưahợpnhấtgiữachúng.Vàothiênniênkỷ3TCN,AiCậpmởrộngảnhhưởngcủamìnhdọctheoSôngNilevàvàokhuvực nay là Sudan. Cùng giai đoạn này, các đế chế Mesopotamia(LưỡngHà),Sumer,vàBabylonbắtđầucủngcốsựthốngtrịcủamình trong các dân tộc dọc theo hai con sông Tigris[81] vàEuphrates[82]. Vào thế kỷ 6 TCN, Đế quốc Ba Tư nổi lên ở caonguyên Iran và phát triển một hệ thống cai trị được miêu tả là“nỗlựccóchủýđầutiêntronglịchsửnhằmthốngnhấtcáccộngđồngchâuPhi,châuÁ,vàchâuÂuvốnkhôngđồngnhấtthànhmột xã hội có tổ chức quốc tế duy nhất,” với một nhà trị vì tựphongmìnhlàShahanshah,hay“Vuacủacácvịvua.”

Đếncuốithếkỷ6,haiđếquốcthốngtrịphầnlớnTrungĐông:ĐếquốcByzantine(hayĐôngLaMã)vớithủđôởConstantinoplevàtuyênxưngKi-tôgiáo(dòngChínhthốnggiáoHyLạp),vàĐếquốcBaTưSassanidvớithủđôởCtesiphon,gầnBaghdadngàynay,thựchànhBáihỏagiáo[83].Nhữngcuộcxungđộtgiữahaiđếquốcnàydiễnrarảiráctrongnhiềuthếkỷ.Năm602,khônglâusaukhimộtdịchbệnhđãtànphácảhaiđếquốcnày,mộtcuộcxâmlăngcủaBaTưvàocácvùnglãnhthổcủaĐôngLaMãdẫnđếncuộcchiếntranhkéodài25năm,khiếnhaibênphảichiếnđấutớitậnnhữngsứclựccuốicùng.Sauchiếnthắngcuốicùngcủa Đông La Mã, sự kiệt quệ đã mang đến nền hòa bình mà tàinăng của nhà chính trị đã không đạt được. Nó cũng mở đường

chochiếnthắngcuốicùngcủaHồigiáo.ĐốivớimiềnTâyẢ-rập,ở một sa mạc đáng sợ bên ngoài tầm kiểm soát của bất kỳ đếquốcnào,nhàtiêntriMuhammadvàcácmônđệcủaôngđangtậphợpsứcmạnh,đượcthúcđẩybằngmộttầmnhìnmớivềtrậttựthếgiới.

Rấtítsựkiệntronglịchsửthếgiớisánhđượcvớinhữngbiếncố của sự truyền bá ban đầu của Hồi giáo. Truyền thuyết HồigiáokểrằngMuhammadsinhraởMecca[84]vàonăm570,nhậnđược sự mặc khải ở tuổi 40, và sau đó khoảng 23 năm, sự mặckhảiđóđượcviếtravàđượcbiếtđếnvớitêngọilàKinhQuran.Khi các đế quốc Đông La Mã và Ba Tư còn đang đánh nhau,Muhammad và cộng đồng các tín đồ của mình đã tổ chức mộtmôhìnhnhànước,thốngnhấtBánđảoẢ-rậpvànỗlựcthaythếcác niềm tin tôn giáo hiện hành trong khu vực – chủ yếu là DoTháigiáo,Ki-tôgiáovàBáihỏagiáo–bằngtôngiáocủaviễnảnhmàôngđãtừngtiếpnhận.

MộtlànsóngbànhtrướngchưatừngcóđãbiếnsựtrỗidậycủaHồi giáo thành một trong những sự kiện để lại hậu quả nhiềunhất trong lịch sử. Trong thế kỷ tiếp theo sau cái chết củaMuhammad vào năm 632, các đạo quân Ả-rập mang tôn giáomớinàytừtậnbờbiểnĐạiTâyDươngcủachâuPhitớiphầnlớnTây Ban Nha, vào miền Trung nước Pháp và tới tận viễn đôngcủamiềnĐôngbắcẤnĐộ.TiếpđếnlàcácdảiđấtởTrungÁvàNga,mộtsốvùngcủaTrungQuốc,vàhầuhếtcácvùngĐôngẤnqua nhiều thế kỷ sau đó, nơi Hồi giáo được các thương gia vànhững nhà chinh phạt luân phiên mang tới, tự thiết lập như làtôngiáochiếmưuthếđanghiệndiện.

Việc một nhóm nhỏ những người đồng mưu Ả-rập có thểtruyềncảmhứngchomộtphongtràomàsẽđánhbạinhữngđếquốc lớn đã thống trị khu vực này trong nhiều thế kỷ, có lẽ làđiềukhôngthểhìnhdungđượcởmộtvàithậpkỷtrướcđó.Làmthếnàomàmộtlựcđẩyđếquốcvàsựhăngháinhấnchìmtấtcảtheomọihướngnhưvậy,cóthểtậphợplạimàkhônghềbịchú

ý? Cho đến lúc đó, sách vở ghi chép của các xã hội lân cận vẫnchưacoiBánđảoẢ-rậpnhưlàmộtthếlựcđếquốc.Trongnhiềuthếkỷ,ngườiẢ-rậpđãsốngmộtcuộcsốngbộtộc,đồngquê,bándu mục trong sa mạc và những vùng ven rìa màu mỡ của Bánđảo.Chođếnthờiđiểmnày,dùcógâyramộtsốtháchthứcngắnngủiđốivớisựcaitrịcủangườiLaMã,nhưnghọđãkhôngthểthành lập một quốc gia hay một đế quốc lớn nào. Ký ức lịch sửcủahọđượcgóigọntrongtruyềnthốngsửthitruyềnmiệng.Họđược nhắc đến trong ý thức của người Hy Lạp, La Mã, và Ba Tưchủ yếu như là những kẻ thỉnh thoảng đánh cướp các tuyếnđường thương mại và khu dân cư. Tới mức độ họ đã được đưavào tầm nhìn về trật tự thế giới trong những nền văn hóa này,thôngquanhữngsắpxếpđặcbiệtđểmuachuộcsựtrungthànhcủamộtbộtộc,vàgiaochonóviệcđảmbảoanninhdọccácbiêngiớiđếquốc.

Trongmộtthếkỷcủanhữngnỗlựcđầyấntượng,thếgiớinàyđãbịđảolộn.Bànhtrướng,vàtrongmộtsốkhíacạnhquânbìnhtriệt để, Hồi giáo không giống như bất kỳ một xã hội nào kháctrong lịch sử. Yêu cầu của đạo này về việc cầu nguyện thườngxuyênhằngngàyđãbiếnđứctinthànhmộtcáchsống;sựnhấnmạnh của nó về bản sắc của sức mạnh tôn giáo và chính trị đãbiếnđổisựbànhtrướngcủaHồigiáotừmộtsựnghiệpđếquốcthànhmộtnghĩavụthiêngliêng.MỗidântộcmàngườiHồigiáogặp trên đường tiến quân đều được đưa cho những lựa chọngiốngnhau:cảiđạo,chấpnhậntìnhtrạngbảohộ,hoặcbịchinhphục.NhưtuyênbốcủamộtsứgiảHồigiáo,ngườiẢ-rậpđượccửđếnđểthươnglượngvớiĐếquốcBaTưđangbịbaovây,vàođêmtrước đỉnh điểm một cuộc chiến thế kỷ 7, “Nếu các anh đi theoHồi giáo, chúng tôi sẽ để yên cho các anh, nếu các anh đồng ýnộpthuếthân,chúngtôisẽbảovệcácanhnếucácanhcầnđiềuđótừchúngtôi.Cònkhôngsẽlàchiếntranh.”Kếthợpvớiniềmtintôngiáo,kỹnăngquânsự,vàtháiđộcoikhinhsựxahoamàhọgặpphảiởnhữngvùngđấtbịchinhphục,cáckỵbinhẢ-rập

đãyểmtrợcholờiđedọanày.CácxãhộiđãchọnchấpnhậntôngiáomớinàyvàviễnảnhcủanókhinhìnthấynănglựcvàthànhtựucủasựnghiệpHồigiáo.

SựlantỏanhanhchóngcủaHồigiáoxuyênsuốtbachâulụcmang đến bằng chứng cho những tín đồ sùng đạo về sứ mệnhthiêngliêngcủanó.Đượcthúcđẩybởisựxáctínrằngsựtruyềnbá của nó sẽ đoàn kết và mang lại hòa bình cho toàn thể nhânloại,Hồigiáocólúcđãtừnglàmộttôngiáo,mộtsiêuquốcgiađachủngtộcvàmộttrậttựthếgiớimới.

Các khu vực mà Hồi giáo đã chinh phục, hoặc những nơi nóthốngtrịvàcóngườikhôngtheoHồigiáonhưngvẫntriềucống,đều được hiểu như là một thực thể chính trị duy nhất: dar al-Islam,“NhàcủaHồigiáo”hayđịahạthòabình.Nósẽđượccaitrịbởi vương triều Hồi giáo, một thể chế được xác định bởi sự kếthừahợpphápquyềnlựcchínhtrịtrầnthếmàĐấngTiêntriđãbancho.Nhữngvùngđấtbênngoàilàdaral-harb,địahạtchiếntranh; nhiệm vụ của Hồi giáo là hợp nhất các khu vực này vàotrậttựthếgiớicủariêngmìnhvàdođómanglạihòabìnhtoàncầu:

Theo lý thuyết, dar al-Islam ở trong tình trạng chiến tranh vớidaral-harb,vìmụctiêucuốicùngcủaHồigiáolàtoànbộthếgiới.Nếudaral-harbbịHồigiáochinhphục,trậttựchungPaxIslamicasẽthaythếmọitrậttựkhác,vànhữngcộngđồngphiHồigiáohoặcsẽtrởthànhmộtphầncủacộngđồngHồigiáohoặcsẽquyphụcchủquyềncủanónhưlàcộngđồngtôngiáođượcdungnạp,hoặcsẽlàthựcthểtựtrịcócácquanhệhiệpướcvớicộngđồngnày.

Chiến lược để mang lại hệ thống phổ quát đó sẽ được gọi làjihad(thánhchiến),mộtnghĩavụbắtbuộcđốivớicáctínđồđểbành trướng đức tin của họ thông qua chiến trận. “Jihad” baohàmchiếntranh,nhưngnókhôngchỉgiớihạntrongmộtchiến

lượcquânsự;thuậtngữnàycònbaohàmnhữngýnghĩakhácvềviệcsửdụngtoànbộsứcmạnhcủamộtngườiđểcứuchuộcvàtruyền bá thông điệp của Hồi giáo, chẳng hạn như đấu tranhtinhthầnhoặcchiếncôngvĩđạitônvinhcácnguyêntắccủatôngiáonày.Tùythuộcvàohoàncảnh–vàởnhữngthờiđạivàkhuvực đa dạng, thuật ngữ tương đối này hoàn toàn khác nhau –một tín đồ có thể thực hiện trọn vẹn jihad “bằng trái tim, lưỡi,đôibàntaycủamình;hoặcbằngthanhkiếm.”

Tấtnhiên,cáctrườnghợpđãthayđổirấtnhiềukểtừkhinhànước Hồi giáo thời kỳ đầu bắt đầu bành trướng tín ngưỡng củamìnhtheomọihướng,haykhinhànướcnàytrịvìtoànbộcộngđồng các tín đồ như một chủ thể chính trị duy nhất trong tìnhtrạngtháchthứctiềmẩnđốivớiphầncònlạicủathếgiới.TươngtácgiữacácxãhộiHồigiáovàphiHồigiáođãtrảiquanhữnggiaiđoạn thường chung sống tốt đẹp cũng như những khoảng thờigianđốikháng.CácmôhìnhthươngmạiđãgắnkếtthếgiớiHồigiáovàphiHồigiáogầnnhauhơn,vàcácsắpxếpngoạigiaođãthườngxuyêndựatrênviệccácquốcgiaHồigiáovàphiHồigiáocộngtácvớinhauhướngtớinhữngmụctiêuquantrọngchung.Tuynhiên,kháiniệmnhịphânvềtrậttựthếgiớinàyvẫnlàhọcthuyếtnhànướcchínhthứcvàđượcđưavàohiếnphápcủaIran;là lời kêu gọi tập hợp của các nhóm thiểu số có vũ trang ởLebanon,Syria,Iraq,Libya,Yemen,Afghanistan,vàPakistan;vàlàhệtưtưởngcủamộtvàinhómkhủngbốđanghoạtđộngtrêntoànthếgiới,baogồmcảquốcgiaHồigiáotạiIraqvàmiềnCậnĐông(ISIL).

Các tôn giáo khác – đặc biệt là Ki-tô giáo – đã có những giaiđoạnthậptựchinhriêng,đôikhiđềcaosứmệnhtoàncầucủahọvới sự hăng hái không kém, và viện đến những phương pháptươngtựtrongcôngcuộcchinhphạtvàcảiđạoépbuộc.(CácđấusĩTâyBanNhađãpháhủynhữngnềnvănminhcổđạiởTrungvà Nam Mỹ vào thế kỷ 16 trong một tinh thần tương tự về kếtcuộc chinh phạt thế giới.) Điều khác biệt là tinh thần thập tự

chinhđãlắngxuốngtrongthếgiớiphươngTâyhoặcmangdángdấpcủanhữngkháiniệmthếtụctỏraítchuyênchế(hoặcítlâudài)hơnsovớimệnhlệnhtôngiáo.Theothờigian,Ki-tôgiáođãtrởthànhmộtkháiniệmtriếthọcvàlịchsử,chứkhôngphảilàmộtnguyêntắchànhđộngcótínhchiếnlượchaytrậttựquốctế.QuátrìnhnàyđượcthuậnlợivìthếgiớiKi-tôgiáocónguồngốctừ sự phân biệt giữa “những gì thuộc về Caesar” và “những gìthuộc về Thiên Chúa,” cho phép một sự tiến triển ngẫu nhiênhướngvềtínhđanguyên,cácchínhsáchđốingoạidựavàonềntảng thế tục bên trong hệ thống quốc tế trên cơ sở chủ quyềnquốc gia, như chúng ta đã thấy ở hai chương trước. Quá trìnhnàycũngđượcnhữnghoàncảnhngẫunhiênthúcđẩy,trongsốđólàsựthiếuhấpdẫntươngđốicủamộtvàikháiniệmthậptựchinh hiện đại được kêu gọi để thay thế sự nhiệt tình tôn giáo,nhưchủnghĩacộngsảnXô-viếtrasứctuyêntruyềncáchmạngthếgiới,hoặcchủnghĩađếquốcdựatrênchủngtộc.

SựtiếnhóatrongthếgiớiHồigiáophứctạphơnthế.Cácgiaiđoạnnhấtđịnhđãtruyềncảmhứngchonhữnghyvọngvềmộtsự hội tụ các phương cách tiếp cận. Mặt khác, vào những năm1920gầnđây,mộttuyếnkếthừachínhtrịtrựctiếptừĐấngTiêntriMuhammadvẫnđượcĐếquốcOttomankhẳngđịnhnhưmộtthựctếhànhđộngcủathuậttrịquốcởTrungĐông.KểtừkhiĐếquốc này sụp đổ, phản ứng ở các nước Hồi giáo chủ chốt đã bịchia rẽ giữa những người trước đây tìm cách bước vào trật tựquốc tế đại kết mới dựa trên chủ quyền quốc gia như là nhữngthành viên quan trọng – tôn trọng triệt để những niềm tin tôngiáođượccảmnhậnsâusắcnhưngtáchchúngkhỏicáccâuhỏicủachínhsáchđốingoại–vớinhữngngườitựcoimìnhthamgiavào một trận chiến về việc thừa kế thẩm quyền phổ quát theocách giải thích nghiêm ngặt về khái niệm trật tự thế giới trongHồigiáotruyềnthống.

Hơn90nămqua,đạidiệnchonhữngngườiủnghộmỗiquanđiểmnàylàmộtsốnhânvậtnổitiếngcủathờiđại,trongđócócả

một vài chính khách nhìn xa trông rộng nhất và những kẻ độctài tôn giáo đáng sợ nhất của thế kỷ. Các cuộc đối đầu giữa họkhôngchấmdứt;dướimộtsốchínhquyềnTrungĐông,cáctínđồ tin vào các trật tự phổ quát dựa trên chủ quyền quốc gia vàdựatrênđứctincùngtồntại,chodùđôikhigượnggạo.Đốivớinhiềutínđồcủanó,đặcbiệttronggiaiđoạnHồigiáotrỗidậy–hệ tư tưởng hiện đại tìm cách áp đặt thánh kinh của Hồi giáonhưlàquantòatrungtâmtrongđờisốngcánhân,chínhtrịvàquốctế–thếgiớiHồigiáovẫnởtrongtìnhtrạngđốiđầukhôngthểtránhđượcvớithếgiớibênngoài.

TronghệthốngHồigiáothờikỳđầu,cáchiệpướckhôngxâmlấnvớicácxãhộiphiHồigiáolàchấpnhậnđược.Theohệthốngluật pháp truyền thống, những hiệp ước này là những thỏathuậnthựctếcóthờihạnnhấtđịnh,chophépphíaHồigiáotựbảovệmìnhtrướccácmốiđedọatrongkhitậphợpsứcmạnhvàsựgắnkết.DựatrênmộttiềnlệdonhànướcHồigiáobuổiđầulậprakhibướcvàothờikỳngừnggiaochiếnvớikẻthùmàcuốicùng bị nó chinh phạt, những hiệp ước này bị giới hạn về thờigian cụ thể, lên đến 10 năm, và có thể được gia hạn khi cầnthiết.Trêntinhthầnđó,trongnhữngthếkỷđầutiêncủalịchsửHồi giáo, “các phán quyết pháp lý Hồi giáo quy định một hiệpướckhôngthểvôhạnđịnh,vìnósẽngaylậptứcvôhiệukhicáctínđồHồigiáotrởnêncókhảnăngchiếnđấuvớikẻthù.”

Điều mà những hiệp ước này không hàm ý là một hệ thốngvĩnhviễn,trongđóquốcgiaHồigiáosẽtươngtáctrêncơsởbìnhđẳng với các quốc gia có chủ quyền không theo Hồi giáo: “Cáccộngđồngdaral-harbđượccoinhưđangtrongmột“trạngtháitựnhiên”vìhọthiếunănglựcpháplýđểthamgiavàomốiquanhệvớiHồigiáotrêncơsởbìnhđẳngvàcóđicólạidokhôngphùhợp với các tiêu chuẩn đạo đức và pháp lý.” Vì theo quan điểmnày,cácnguyêntắctrongnướccủamộtquốcgiaHồigiáođượcbanhànhlàthiêngliêng,còncácchủthểchínhtrịphiHồigiáolàkhông chính danh; họ không bao giờ có thể được các quốc gia

Hồi giáo chấp nhận như những đối tác thật sự bình đẳng. MộttrậttựthếgiớihòabìnhphụthuộcvàokhảnănghìnhthànhvàmởrộngmộtchủthểHồigiáođơnnhất,chứkhôngdựatrênmộttrạngtháicânbằngcủacácbộphậncạnhtranhlẫnnhau.

Theophiênbảnlýtưởngcủathếgiớiquannày,sựtruyềnbáhòa bình và công lý ở Hồi giáo là một quá trình một chiều vàkhông thể đảo ngược. Việc mất các vùng đất vốn đã được nhậpvàodaral-Islamkhôngbaogiờcóthểđượcchấpnhậnnhưlàmãimãi,vìđiềunàysẽthựcsựphủnhậndisảnvềđứctinphổquát.Quảthực,lịchsửtừngghinhậnlàkhôngcómộtsựnghiệpchínhtrịnàokháclạilantruyềnvớinhữngkếtquảkhônglaychuyểnđược như vậy. Theo thời gian, một phần các vùng lãnh thổ đạtđượctronggiaiđoạnbànhtrướngcủaHồigiáotrênthựctếthoátkhỏisựkiểmsoátchínhtrịcủaHồigiáo,baogồmTâyBanNha,BồĐàoNha,Sicily,miềnNamItaly,cácnướcvùngBalkans(giờđây gồm nhiều mảnh đất Hồi giáo chắp vá và chủ yếu là cácvùng đất Chính Thống giáo), Hy Lạp, Armenia, Georgia, Israel,ẤnĐộ,miềnNamnướcNga,vàcácvùngmiềnTâyTrungQuốc.Tuynhiên,đasốđángkểcácvùnglãnhthổbịhợpnhấttronglànsóngbànhtrướngđầutiêncủaHồigiáo,ngàynayvẫnthuộcHồigiáo.

Không một xã hội đơn lẻ nào từng có được sức mạnh, khôngmộtlãnhđạonàotừngcóđượcsựkiêncường,vàkhôngmộtđứctinnàotừngcóđượcđộngnăngnhưvậy,đểcóthểbềnbỉápđặtmệnh lệnh của nó trên khắp thế giới. Sự phổ quát đã tỏ ra lảngtránh đối với bất kỳ kẻ chinh phạt nào, kể cả Hồi giáo. Khi ĐếquốcHồigiáothờikỳđầubànhtrướng,nócuốicùngbịchianhỏthành nhiều trung tâm quyền lực khác nhau. Một cuộc khủnghoảng về người kế vị sau cái chết của Muhammad đã dẫn đếnmộtsựchiarẽgiữacáchệpháiSunnivàShiacủaHồigiáo,một

sự chia rẽ minh định trong thế giới Hồi giáo đương thời. Trongbất kỳ sự nghiệp chính trị mới nào cũng luôn đầy câu hỏi vềquyền kế vị; nơi nhà lãnh đạo sáng lập cũng được coi là “Ấn kýcủa các Đấng Tiên tri,” sứ giả sau cùng của Thượng đế, khiếncuộc tranh cãi có lúc trở nên mang tính chính trị và thần học.Sau sự qua đời của Muhammad vào năm 632, một hội đồngtrưởnglãobộtộcđãchọnchavợAbuBakrcủaônglàngườikếvị,haycaliph,lànhânvậtcókhảnăngtốtnhấtđểduytrìsựthốngnhấtvàhàihòatrongcộngđồngHồigiáocònnontrẻ.Mộtsốítchorằngvấnđềnàykhôngnênđượcđưavàomộtcuộcbỏphiếumàởđóconngườicóthểsailầm,vàquyềnnăngđónênđượctựđộng trao cho quan hệ máu mủ gần nhất của Đấng Tiên tri,ngườianhhọAlicủaông–mộttrongnhữngngườiđầutiêncảiđạotheoHồigiáovàlàchiếnbinhanhhùngmàMuhammadđãđíchthânlựachọn.

CácphepháinàycuốicùngtựlậpthànhhaihệpháichínhcủaHồigiáo.VớinhữngngườiủnghộAbuBakrvànhữngngườikếvịtrựctiếpcủaông,mốiquanhệcủaMuhammadvớiThượngđếlàduy nhất và cuối cùng; nhiệm vụ chủ yếu của vương triều HồigiáonàylàbảotồnnhữnggìMuhammadđãmặckhảivàlậpnên.Họ trở thành những người theo hệ phái Sunni, viết tắt của“những người theo truyền thống và sự đồng thuận.” Với ĐảngcủaAli–Shiite-Ali(hayShia)–việcquảnlýxãhộiHồigiáomớinàycũnglàmộtnhiệmvụtâmlinhliênquanđếnmộtyếutốbítruyền.Theoquanđiểmcủahọ,ngườiHồigiáocóthểđượcđưavàomốiquanhệđúngđắnvớisựmặckhảicủaMuhammadchỉkhi họ được hướng dẫn trực tiếp bởi những cá nhân có năngkhiếu tâm linh và là hậu duệ của Đấng Tiên tri và Ali, “ngườiđượcủythác”nhữngýnghĩaẩngiấubêntrongcủatôngiáonày.Khi Ali, cuối cùng lên nắm quyền như là vị caliph thứ tư, bịnhững kẻ nổi loạn thách thức và bị một đám đông giết hại,nhữngngườitheohệpháiSunnicoinhiệmvụtrungtâmlà lậplạitrậttựtrongHồigiáovàhậuthuẫnphepháicóthểtáilậpsự

ổn định. Những người Shia công khai chỉ trích những nhà cầmquyềnmớinàynhưlànhữngkẻtiếmquyềnkhôngchínhdanh,vàtônvinhnhữngngườitửvìđạođãthiệtmạngkhichốngđối.Nhữngquanđiểmchungnàysẽthịnhhànhtrongnhiềuthếkỷ.

Các đối thủ tranh giành địa chính trị làm phức tạp thêm sựkhácbiệtvềgiáolý.Theothờigian,cáckhuvựctáchbiệtẢ-rập,BaTư,ThổNhĩKỳ,vàMôngCổnảysinh,mỗikhuvựcvềmặtlýthuyếttôntrọngcùngmộttrậttựHồigiáotoàncầu,nhưngngàycànghànhxửnhưlànhữngchếđộquânchủđốiđịchvớinhữnglợi ích riêng biệt và cách lý giải khác nhau về đức tin của họ.Trong một số trường hợp, bao gồm phần lớn thời kỳ Đế quốcMông Cổ[85] ở Ấn Độ, những lý giải này bao gồm một phươngcách tiếp cận tương đối đại kết, thậm chí nhấn mạnh sự khoandungvàhợpnhấtvớicáctôngiáokhác,vàưutiênchínhsáchđốingoạithựcdụngdựatrênnhữngmệnhlệnhgiáophái.KhiđượccáclựclượngtheohệpháiSunnikhẩncầutiếnhànhthánhchiếnchốnglạiIrantheohệpháiShia,ĐếquốcMôngCổẤnĐộdodự,nêulýdotìnhgiaohảotruyềnthốngvàviệcthiếuvắngmộtlýdotuyênchiến.

Cuối cùng, dự án thế giới của Hồi giáo đã bị mất đà khi lànsóngbànhtrướngđầutiêncủaHồigiáobịđảongượcởchâuÂu.Các trận đánh tại Poitiers và Tours ở Pháp vào năm 732 đã kếtthúcchuỗinhữngcuộctiếnquânchưatừngbịđánhbạicủacáclựclượngHồigiáoẢ-rậpvàBắcPhi.Trongbốnthếkỷ,phòngthủcủa Đế quốc Đông La Mã ở vùng Tiểu Á và Đông Âu đã duy trìmột lằn ranh mà phía sau đó phương Tây bắt đầu phát triểnnhữngýtưởnghậuLaMãcủariêngnóvềtrậttựthếgiới.Nhữngkhái niệm phương Tây bắt đầu được phóng chiếu vào các vùnglãnh thổ dưới sự cai trị của Hồi giáo, khi các chiến binh của Đếquốc Đông La Mã tạm thời hành quân trở lại Trung Đông. CáccuộcThậptựchinh–nhữngcuộcđánhchiếmdocáchộihiệpsĩKi-tôgiáodẫndắttiếnvàoĐấtThánhlịchsửmàHồigiáođãhợpnhấttrongthếkỷ7–giànhlạiJerusalemvàonăm1099vàthiết

lập ở đó một vương quốc trụ vững trong gần hai thế kỷ. Cácreconquista[86](táichinhphạt)Ki-tôgiáocủaTâyBanNhađãkếtthúc với sự sụp đổ của Granada, thành trì Hồi giáo cuối cùngtrênBánđảonày,vàonăm1492,đẩybiêngiớiphíatâycủaHồigiáotrởlạiBắcPhi.

Vàothếkỷ13,ướcmơvềmộttrậttựtoàncầuxuấthiệntrởlại.MộtđếquốcHồigiáomớidonhữngngườiThổNhĩKỳOttoman,tín đồ của nhà chinh phạt Osman, mở mang quốc gia Anatoliamột thời bé nhỏ của họ thành một cường quốc đáng sợ có khảnăngtháchthức,vàsaucùngthaythếnhữngtàntíchcuốicùngcủaĐếquốcĐôngLaMã.Họbắtđầuxâydựngmộtđếquốckếvịcác vương triều Hồi giáo vĩ đại của những thế kỷ trước. Tự tạophong cách như những nhà lãnh đạo của một thế giới Hồi giáothốngnhất,họbànhtrướngtheomọihướngbằngcáccuộcxungđộtnhândanhthánhchiến,đầutiênvàokhuvựcBalkans.Năm1453, họ đã chinh phục Constantinople (Istanbul), kinh đô củaĐếquốcĐôngLaMã,haibênbờEobiểnBosphorus[87];sauđódichuyển về phía nam và phía tây vào Bán đảo Ả-rập, Lưỡng Hà,Bắc Phi, Đông Âu, và Caucasus, trở thành cường quốc chi phốivùng duyên hải ở phía đông Địa Trung Hải. Cũng như Đế quốcHồigiáothờikỳđầu,ngườiOttomancoisứmệnhchínhtrịcủahọlàphổquát,duytrì“trậttựcủathếgiới”;cácvịsultantuyênbốmìnhlà“CáibóngcủaThượngđếtrênTráiđất”vàlà“nhàcaitrịtoàncầu,ngườibảovệthếgiới.”

Nhưcáctiềnthâncủanótừmộtnửathiênniênkỷtrước,Đếquốc Ottoman tiếp xúc với các quốc gia Tây Âu khi nó bànhtrướngvềphíatây.SựkhácbiệtgiữanhữnggìsaunàyđượcthểchếhóanhưlàhệthốngchâuÂuđacực,vớikháiniệmcủangườiOttomanvềmộtđếchếphổquátduynhất,đãdẫnđếnđặcđiểmphứctạptrongnhữngmốitươngtáccủahọ.NgườiOttomantừchối chấp nhận các quốc gia châu Âu là chính danh hay nganghàng.ĐâykhôngchỉđơngiảnlàvấnđềcủagiáolýHồigiáo,nócòn phản ánh một sự phán xét về thực tế những mối quan hệ

cường quốc, vì Đế quốc Ottoman có lãnh thổ lớn hơn tất cả cácquốcgiaTâyÂukếthợplại,vàtrongnhiềuthậpkỷcólựclượngquânsựmạnhhơnbấtkỳliênminhnàocóthểcóđược.

Trong bối cảnh này, các tài liệu chính thức của Ottoman đặtcácvịvuachâuÂuởmộtthứhạngngoạigiaothấphơnSultan,ngườitrịvìcủaĐếquốcOttoman;tươngđươngvớitểtướng,haythủtướngcủaôngta.Tươngtự,ngườiOttomanchophépcácsứthầnchâuÂucưtrúởConstantinopletrongvịthếcủakẻđixin.Cácthỏathuậnđượcđàmphánvớicácsứthầnnàyđượcdựthảokhôngphảinhưnhữnghiệpướcsongphương,màlànhữngbanphát đặc quyền đơn phương và có thể bị tùy ý hủy bỏ bởi mộtSultancaoquý.

KhingườiOttomanđãđạtđếngiớihạnnănglựcquânsựcủahọ,cảhaibênđôikhithấymìnhbịlôikéovàonhữngliênkếtvìlợithếchiếnthuật.Nhữnglợiíchchiếnlượcvàthươngmạiđôikhilảngtránhgiáolýtôngiáo.

Năm1526,chorằngmìnhbịbaovâybởilựclượngHabsburgởTâyBanNhavềphíanamvàĐếquốcLaMãThầnthánhdonhàHabsburglãnhđạovềphíađông,PhápđãđềxuấtmộtliênminhquânsựvớiSultanSuleimanLộnglẫycủaĐếquốcOttoman.ĐâylàkháiniệmchiếnlượctươngtựđãkhiếnnướcPhápThiênChúagiáo100nămsauliênkếtvớingườiTinLànhtrongcuộcChiếntranh Ba mươi năm. Xem sức mạnh nhà Habsburg như là trởngạichínhchothamvọngOttomanởĐôngÂu,Suleimanthiệnýphảnhồilại,dùôngcoiVuaFrancisIcủaPhápnhưlàmộtđốitáccấp dưới không thể nhầm lẫn. Ông không đồng ý với một liênminh mà trong đó ngụ ý một sự bình đẳng về phẩm trật; thayvàođó,ôngbanphátsựhỗtrợcủamìnhnhưmộthànhđộngđơnphươngtừtrênxuống:

Ta – Sultan của các Sultan, vua của các vua, người ban phátvươngmiệnchocácquốcvươngtrênmặtđất,cáibóngcủaThượngđếtrênTráiĐất,SultanvàchúatểtốicaocủaBiểnTrắngvàBiểnĐen, của Rumelia và Anatolia, của Karamania... Gửi tới ngươi là

Francis,vuacủađấtPháp.NgươiđãgửiđếnPortecủata,nơiẩnnáucủacácvịvua,mộtlá

thư...trongđóyêucầuviệntrợvàquâncứuviệnđểgiảicứungươi...Hãycanđảm,vàđừnglosợ.Nhữngngườitiềnnhiệmvinhquangvàtổtiênlừnglẫycủachúngta(CầuchoThượngđếchiếusángtrênmộcủa họ!) chưa bao giờ ngừng gây chiến để đẩy lui và chinh phụcnhữngvùngđấtcủakẻthù.Chúngtađãtheobướcchânhọ,vàlúcnào cũng chinh phục được những tỉnh và thành trì khó tiếp cận,phòng thủ vững chắc. Ngày lẫn đêm, ngựa của chúng ta luôn đượcđóngyên,kiếmsẵnsàngtrongvỏ.

Một hợp tác quân sự cùng hành động đã xuất hiện, bao gồmcáchoạtđộnghảiquânchungOttoman-PhápchốnglạiTâyBanNhavàBánđảoItaly.Theonhữngluậtchơitươngtự,triềuđìnhHabsburg bỏ qua người Ottoman để mời gọi một liên minh vớiTriềuđạiSafavid[88]theohệpháiShiaởBaTư.Ítnhấttrongmộtthờigian,hoàncảnhđịachínhtrịđãbắtbuộcphảigạtýthứchệsangmộtbên.

N

ĐẾQUỐCOTTOMAN:CONBỆNHCỦACHÂU

ÂU

hữngcuộctấncôngcủaĐếquốcOttomanvàotrậttựÂuchâulạitiếptục,đángkểnhấttrongđólàcuộctấncôngthànhViennavào năm 1683. Cuộc bao vây thành Vienna năm đó dù bị độiquân châu Âu do Hoàng tử Eugène xứ Savoy lãnh đạo phá vỡ,nhưngđãđánhdấuđỉnhcaocôngcuộcbànhtrướngcủaĐếquốcOttoman.

Vào cuối thế kỷ 18 và trong suốt thế kỷ 19, với động lượngngày càng tăng, các quốc gia châu Âu bắt đầu đảo ngược quátrìnhnày.ĐếquốcOttomanđãdầntrởnênxơcứngkhicácphephái tôn giáo chính thống trong triều đình chống lại hiện đạihóa.Ngagâysứcépchốnglạiđếquốcnàytừphươngbắc,hànhquân về hướng Biển Đen và tiến vào Caucasus. Nga và Áo tiếnvàokhuvựcBalkanstừphíađôngvàphíatây,trongkhiPhápvàAnh tranh giành ảnh hưởng ở Ai Cập – viên ngọc quý của ĐếquốcOttoman–màtrongthếkỷ19đãgiànhđượcởmứcđộnhấtđịnhquyềntựchủquốcgia.

Bị chấn động bởi những rối loạn nội bộ, Đế quốc Ottoman bịcác cường quốc Tây phương coi là “Con bệnh của châu Âu.” Sốphận những vùng đất rộng lớn mà đế quốc này nắm giữ ở khuvựcBalkansvàTrungĐông,trongđólàcáccộngđồngKi-tôgiáoquan trọng có những liên kết lịch sử với phương Tây, đã trởthành “Câu hỏi phương Đông,” và trong hầu hết thế kỷ 19, cáccườngquốcchâuÂulớnđãcốgắngphânchiacácthuộcđịacủaĐếquốcOttomanmàkhônglàmxáotrộnsựcânbằngquyềnlựccủachâuÂu.Vềphầnmình,ngườiOttomancósựxoayxởcủakẻ

yếu khi cố gắng thao túng các lực lượng đối địch nhau để đạtđượcsựtốiđatrongtựdohànhđộng.

Theocáchnày,vàocuốithếkỷ19,ĐếquốcOttomanbướcvàocân bằng quyền lực ở châu Âu như là một thành viên tạm thờicủatrậttựquốctếtheoHòaướcWestphalia,nhưngvớitưcáchmột cường quốc đang thoái trào không hoàn toàn nắm quyềnkiểm soát số phận của mình – một “sức nặng” được tính đếntrongviệcthiết lậptrạngtháicânbằngcủachâuÂu,nhưnglạikhôngphảilàmộtđốitácđầyđủtrongviệcthiếtkếranó.AnhsửdụngĐếquốcOttomanđểchặnđàtiếnquâncủaNgavềphíacáceobiển;ÁoliênminhkhithìvớiNga,lúclạivớiOttomanđểgiảiquyếtcácvấnđềBalkans.

Thế chiến I đã chấm dứt sự thao túng thận trọng này. LiênminhvớiĐức,ngườiOttomanbướcvàocuộcchiếnvớinhữnglýlẽđượcrútratừcảhaihệthốngquốctế–HòaướcWestphaliavàHồi giáo. Vị Sultan cáo buộc Nga vi phạm vị thế “trung lập vũtrang”củađếquốcnàykhitiếnhànhmột“cuộctấncôngphilý,tráivớiluậtphápquốctế,”vàcamkếtsẽ“táivũtrangđểbảovệnhững lợi ích hợp pháp của chúng tôi” (một lý do tuyên chiếnkiểu Hòa ước Westphalia điển hình). Đồng thời, chức sắc tôngiáo Ottoman cao nhất này tuyên bố “thánh chiến,” cáo buộcNga, Pháp, và Anh về “những cuộc tấn công chống lại vươngtriềuHồigiáovìmụcđíchtiêudiệtHồigiáo,”vàcôngbốmộtsứmệnhtôngiáocho“nhữngngườitheoĐấngTiêntriMuhammadở tất cả các nước” (bao gồm cả những nơi dưới sự quản lý củaAnh,Pháp,hayNga)phải“đẩynhanhsinhmạngvàcủacảicủamìnhtớiDjat[jihad]”nếukhôngsẽphảiđốimặtvới“cơnthịnhnộcủaThượngđế.”

Thánhchiếnđôikhihướngnhữngsứcmạnhvốncótớinhữngnỗlựclớnhơn;tuynhiên,bấtkỳlúcnàonócũngcóthểbịtiêudiệtnếucoithườngnhữngthựctếchiếnlượchaychínhtrị.Độnglựccủathờiđạilàbảnsắcdântộcvàlợiíchquốcgia,chứkhôngphảithánhchiếntoàncầu.NgườiHồigiáoởAnhphớtlờlờikêu

gọi thánh chiến; các nhà lãnh đạo Hồi giáo chủ chốt ở Ấn ĐộthuộcAnhthayvìthánhchiếnthìtậptrungvàocáchoạtđộngcủa phong trào đòi độc lập, thường đại kết trong bản chất vàtrongquanhệđốitácvớiđồngbàotheoHindugiáo.ỞBánđảoẢ-rập, những khát vọng quốc gia – vốn bài Ottoman – được đánhthức. Những hy vọng của người Đức về sự ủng hộ của toàn thếgiớiHồigiáotrongchiếntranhtỏralàmộtđiềuhãohuyền.Năm1918, sau khi chiến tranh kết thúc, những lãnh thổ trước đâycủa Đế quốc Ottoman bị lôi kéo vào hệ thống quốc tế theo HòaướcWestphaliabằngmộtloạtcáccơchếápđặt.

Đ

HỆTHỐNGTHEOHÒAƯỚCWESTPHALIAVÀ

THẾGIỚIHỒIGIÁO

ượckývớitàntíchcủaĐếquốcOttomansauThếchiếnI,HòaướcSèvres[89]năm1920mộtlầnnữacoiTrungĐônglàvùngđấtchắp vá của các quốc gia, một khái niệm mà trước đây chưa hềxuấthiệntrongtừvựngchínhtrịcủakhuvựcnày.Mộtsốquốcgia,nhưAiCậpvàIranphiẢ-rập,đãcónhữngkinhnghiệmlịchsửtrướcđónhưlàđếquốcvàthựcthểvănhóa.Nhữngquốcgiakhác được phát minh như là “ủy trị” của Anh hoặc Pháp, mộtcách nói nhằm che đậy chủ nghĩa thực dân hay một nỗ lực giatrưởng,ngụýnhữngnướcnàycònnontrẻnêncầnsựgiámhộ.HiệpđịnhSykes-Picotnăm1916(đượcđặttheotêncácnhàđàmpháncủaAnhvàPháp)đãchiaTrungĐôngthànhnhữngvùngảnhhưởngtrênthựctế.Hệthốngủytrị,nhưđượcHộiQuốcLiênthông qua, đã làm cho sự phân chia này có hiệu lực: Syria vàLebanonđượcgiaochoPháp;LưỡngHà,saunàylàIraq,đượcđặtdướisựảnhhưởngcủaAnh;PalestinevàTransjordantrởthành“Palestine ủy trị” của Anh, trải dài từ bờ biển Địa Trung Hải tớiIraq.Mỗithựcthểnàychứađựngnhiềunhómsắctộcvàdântộckhác nhau, một số trong đó từng có lịch sử xung đột với nhau.Điều này cho phép các cường quốc ủy trị trị vì một phần bằngcách thao túng những căng thẳng, trong tiến trình sắp đặt nềntảngchocáccuộcchiếntranhvànộichiếnsaunày.

Với sự lưu tâm tới Chủ nghĩa Phục quốc Do Thái đang đâmchồi(phongtràodântộcchủnghĩaDoTháinhằmthiếtlậpmộtquốc gia trong Vùng đất Israel, một phong trào đã có từ trướcchiến tranh nhưng trở nên lớn mạnh khi chiến tranh nổ ra),

TuyênbốBalfournăm1917củachínhquyềnAnh–mộtbứcthưtừ Bộ trưởng Ngoại giao của Anh tới Huân tước Rothschild –thôngbáorằngnướcnàyủnghộ“việcthànhlậpởPalestinemộtquốcgiaquêhươngcủangườiDoThái”trongkhiđưarasựđảmbảorằng“aicũnghiểurõlàkhônggìsẽđượcthựchiệnmàcóthểphươnghạiđếncácquyềndânsựvàtôngiáocủacáccộngđồngphiDoTháiđangtồntại.”AnhcònlàmphứctạpthêmsựmơhồcủatuyênbốnàykhidườngnhưhứahẹncùnglãnhthổđóchoSharif[90]củaMecca.

Những sự tái sắp xếp chính thức về quyền lực này thúc đẩynhững biến động lớn. Năm 1924, các nhà lãnh đạo thế tục-dântộccủaCộnghòaThổNhĩKỳmớiđượctuyênbốthànhlậpđãbãibỏthểchếchủyếucủasựhợpnhấttoànHồigiáo(caliphate)vàtuyênbốmộtnhànướcthếtục.Kểtừđó,thếgiớiHồigiáobịmắckẹtgiữatrậttựquốctếtheoHòaướcWestphaliacủaphechiếnthắng và khái niệm giờ đây không thể hiện thực hóa được củadar al-Islam. Với kinh nghiệm ít ỏi, các xã hội Trung Đông bắtđầuđịnhnghĩalạibảnthânnhưnhữngquốcgiahiệnđại,trongphạmvibiêngiớimàphầnlớnkhôngcónguồngốclịchsử.

Sự xuất hiện của nhà nước thế tục phong cách châu Âu nàychưa từng có tiền lệ trong lịch sử Ả-rập. Phản ứng đầu tiên củangười Ả-rập là điều chỉnh những khái niệm về chủ quyền và vịthếquốcgiađộclậptheomụcđíchcủariêngmình.Nhữngtầnglớp tinh hoa về thương mại và chính trị đã được hình thành từlâu bắt đầu hoạt động trong khuôn khổ trật tự theo Hòa ướcWestphaliavàmộtnềnkinhtếtoàncầu;nhữnggìhọyêucầulàquyềncủadântộchọđượcthamgianhưnhữngthànhviênbìnhđẳng.Tuyênbốchungcủahọlàsựđộclậpđíchthựcđốivớicáctổ chức chính trị đã được thiết lập từ trước, ngay cả những tổchứcmớiđượcxâydựng,chứkhôngphảimộtsựlậtđổcủatrậttự theo Hòa ước Westphalia. Một xu hướng thế tục hóa đã đạtđược động lượng trong việc theo đuổi các mục tiêu này, nhưngnóđãkhônglênđếnđỉnhđiểmthànhmộttrậttựđanguyênnhư

ởchâuÂu.Hai xu hướng đối lập xuất hiện. Phong trào “Liên minh các

quốc gia Ả-rập” chấp nhận tiền đề của một hệ thống dựa trênnềntảngchủquyềnquốcgia.NhưngquốcgiamàhọtheođuổilàmộtquốcgiaẢ-rậpthốngnhất,mộtchủthểdântộc,ngônngữ,vàvănhóaduynhất.Ngượclại,phongtrào“Hồigiáomangtínhchính trị” nhấn mạnh việc dựa trên tôn giáo chung như làphương tiện tốt nhất cho một bản sắc Ả-rập hiện đại. NhữngngườitheoHồigiáo–trongđótổchứcHuynhđệHồigiáo[91]giờđâylàbiểuhiệnquenthuộcnhất–thườngđượcsànglọctừcácthành viên có học vấn cao của tầng lớp trung lưu mới. NhiềungườicoiHồigiáonhưlàmộtcáchđểthamgiavàothờikỳhậuchiến mà không cần phải từ bỏ các giá trị của họ, để được hiệnđạimàkhôngcầnphảitrởthànhphươngTây.

ChotớiThếchiếnII,cáccườngquốcchâuÂuvẫnđủmạnhđểduy trì trật tự khu vực mà họ đã thiết kế cho Trung Đông saunhữnghậuquảcủaThếchiếnI.Sauđó,khảnăngcủacáccườngquốcchâuÂutrongviệckiểmsoátquầnchúngngàycàngbấtổnđã không còn. Mỹ nổi lên như ảnh hưởng chính từ bên ngoài.Trongnhữngnăm1950và1960,cácchínhphủphầnnàophongkiến và quân chủ ở Ai Cập, Iraq, Syria, Yemen, và Libya bị cácnhàlãnhđạoquânsựcủahọ,nhữngngườimuốnthiếtlậpchínhquyềnthếtục,lậtđổ.

Nhữngnhàcaitrịmới,thườngđượclựachọntừcácbộphậnquầnchúngtừtrướcđếnnaybịloạikhỏiquátrìnhchínhtrị,tiếnhànhthuhútquầnchúngủnghộbằngnhữnglờikêugọidântộcchủ nghĩa. Văn hóa chính trị theo chủ nghĩa dân túy, mặc dùkhônghềdânchủ,bắtđầuănsâubámrễtrongkhuvực:GamalAbdelNasser,nhàlãnhđạochủnghĩadântúyđầylôicuốncủaAiCậpgiaiđoạn1954-1970,vàngườikếnhiệmônglàAnwaral-Sadat,từlailịchtỉnhlẻđãvươnlênnắmquyền.ỞIraq,SaddamHussein,vớinguồngốckhiêmtốntươngtự,thihànhmộtphiênbản quản lý quân sự thế tục còn cực đoan hơn: cai trị bằng sự

hămdọavàhànhđộngtànbạotừđầunhữngnăm1970(banđầulà người thiên về bạo lực chính trị trên thực tế, sau đó là Tổngthốngbắtđầutừnăm1979)đếnnăm2003,ôngtađãtìmcáchgieorắcsựkinhhoàngtộtđộtrongkhuvựcvớisựhiếuchiếncủamình.CảHusseinvàđồngminhýthứchệcủaôngta,Hafezal-Assad ranh mãnh và tàn nhẫn của Syria, thừa nhận chủ nghĩadân tộc toàn Ả-rập để từ đó thừa nhận giáo phái thiểu số củamình có quyền cai trị đông đảo quần chúng (trớ trêu thay,thường ở hướng đối lập – với người theo hệ phái Sunni cai trịngười theo hệ phái Shia chiếm đa số ở Iraq, và người thuộc chiAlawite gần như theo hệ phái Shia cai trị người theo hệ pháiSunnichiếmđasốởSyria).MộtcảmgiácvềvậnmệnhquốcgiachungđãhìnhthànhnhưlàsựthaythếchotầmnhìnHồigiáo.

Nhưng di sản Hồi giáo nhanh chóng tự tái khẳng định. Cácnhóm Hồi giáo kết hợp giữa sự phê phán việc có quá nhiềunhữngnhàlãnhđạothếtụcvàlạicònbịthấtbại,vớinhữnglýlẽdựatrênkinhthánhvềsựcầnthiếtcómộtsựcaitrịđượcsựsoidẫnthiênthượng,ủnghộviệcthànhlậpmộtnềnchínhtrịthầnquyềntoànHồigiáothaythếcácquốcgiahiệntại.Họphỉbángcả phương Tây cũng như Liên Xô; nhiều kẻ yểm trợ cho quanđiểmcủamìnhbằngnhữnghànhđộngkhủngbốđầytínhcơhội.Nhữngnhàcaitrịquânsựphảnứnggaygắt,đànápphongtràochínhtrịHồigiáo,buộctộipháhoạisựđoànkếtdântộcvàtiếntrìnhhiệnđạihóa.

Theo lý lẽ ngày nay, thời đại này là không lý tưởng hóa. Cácchínhphủquânđội,quânchủ,vàđộctàikhácởTrungĐôngcoibấtđồngchínhkiếnnhưsựnổiloạn,đểlạiítkhônggianchosựpháttriểncủaxãhộidânsựhayvănhóađanguyên,mộtkhiếmkhuyết sẽ ám ảnh khu vực này khi bước vào thế kỷ 21. Tuynhiên, trong bối cảnh chủ nghĩa dân tộc chuyên chế, một quátrìnhđiềuchỉnhtạmthờivớitrậttựquốctếhiệnđạiđanghìnhthành.MộtsốnhàcaitrịthamvọnghơnnhưNasservàSaddamHussein đã cố gắng mở rộng lãnh thổ của họ, hoặc bằng vũ lực

hoặc thông qua những lời kêu gọi mị dân về một Ả-rập thốngnhất. Liên minh ngắn ngủi giữa Ai Cập và Syria trong ba năm1958-1961phảnánhmộtnỗlựcnhưvậy.Nhưngnhữngnỗlựcnày đã thất bại, vì các quốc gia Ả-rập đang trở nên bảo vệ quámức di sản tổ tiên của mình nên không thể nhận chìm nó vàomộtdựánhợpnhấtchínhtrịrộnglớnhơn.Vìvậy,cơsởchungcuốicùngcủachínhsáchđốivớicácnhàcaitrịquânsựlàquốcgiavàchủnghĩadântộc,màphầnlớntiếpgiápvớicácbiêngiớiđãđượcthiếtlập.

Trongbốicảnhnày,họtìmcáchkhaithácsựđốiđịchcủacáccường quốc Chiến tranh Lạnh để tăng cường ảnh hưởng củamình.Từcuốinhữngnăm1950đếnđầunhữngnăm1970,LiênXô là phương tiện để họ gây áp lực với Mỹ. Nước này trở thànhnhàcungcấpvũkhívàủnghộngoạigiaochínhchocácquốcgiaẢ-rậpdântộcchủnghĩa,đếnlượtmìnhcácquốcgianàythườngủnghộcácmụctiêuquốctếcủaLiênXô.Cácnhàđộctàiquânsựtự nhận là có lòng trung thành chung chung với “chủ nghĩa xãhội Ả-rập” và ngưỡng mộ mô hình kinh tế của Liên Xô, nhưngtronghầuhếttrườnghợp,nềnkinhtếvẫnduytrìtruyềnthốnggia trưởng và tập trung vào các ngành công nghiệp đơn lẻ donhữngnhàkỹtrịđiềuhành.Nhưcácchếđộquanniệm,độnglựcquan trọng hơn là lợi ích quốc gia, chứ không phải ý thức hệchínhtrịhaytôngiáo.

Về tổng thể, các mối quan hệ thời kỳ Chiến tranh Lạnh giữathếgiớiHồigiáovàphiHồigiáođitheophươngcáchtiếpcậncơbảncủaHòaướcWestphaliadựatrênsựcânbằngquyềnlực.AiCập,Syria,Algeria,vàIraqnóichungủnghộcácchínhsáchcủaLiênXôvàtheosựhướngđạocủaLiênXô.Jordan,Ả-rậpSaudi,Iran,vàMoroccothânthiệnvớiMỹvàdựavàosựyểmtrợcủaMỹđốivớianninhcủahọ.NgoạitrừẢ-rậpSaudi,tấtcảcácquốcgianàydocácnhànướcthếtụcquảnlý,dùmộtsốdựatrênnhữnghình thức quân chủ truyền thống nhuốm màu tôn giáo để cóđược tính chính danh chính trị, về bề ngoài theo nguyên tắc

quảnlýnhànướcdựatrênlợiíchquốcgia.Sựphânbiệtcănbảnlà ở chỗ các nước nhận thấy lợi ích của họ đạt được bằng cáchliênkếtvớimộtsiêucườngnhấtđịnh.

Trong giai đoạn 1973-1974, sự liên kết này đã thay đổi. TinrằngLiênXôchỉcóthểcungcấpvũkhíchứkhôngphảimộttiếnbộ ngoại giao để tiến tới việc giành lại Bán đảo Sinai khỏi sựchiếm đóng của Israel (Israel đã chiếm Bán đảo này trong cuộcChiếntranhSáungày[92]năm1967),TổngthốngAiCậpAnwaral-Sadat đã đổi phe. Từ đó trở đi, Ai Cập hoạt động như là mộtđồngminhcủaMỹtrênthựctế;anninhcủanướcnàydựavàovũkhícủaMỹ,chứkhôngphảicủaLiênXô.SyriavàAlgeriachuyểnđếnvịtrígiữkhoảngcáchxanhưnhaugiữahaiphetrongChiếntranh Lạnh. Vai trò của Liên Xô trong khu vực đã suy giảmnghiêmtrọng.

MộtvấnđềýthứchệthốngnhấtquanđiểmcủacảthếgiớiẢ-rậplàsựxuấthiệncủaIsraelnhưmộtnướccóchủquyềnvàlàmảnh đất quê hương của những người Do Thái được quốc tếcông nhận. Sự phản đối của thế giới Ả-rập đối với viễn cảnh đóđã dẫn đến bốn cuộc chiến tranh trong các năm 1948, 1956,1967,và1973.Trongmỗicuộcchiếnnày,vũkhícủaIsraelđềuthắngthế.

Trên thực tế, sự chuyển đổi dựa trên lợi-ích-quốc-gia củaSadat sang quỹ đạo chống Liên Xô đã mở ra một thời kỳ ngoạigiaocăngthẳngdẫnđếnhaithỏathuậnkhôngcanthiệpgiữaAiCập và Israel và một thỏa thuận hòa bình với Israel vào năm1979.AiCậpbịtrụcxuấtkhỏiLiênđoànẢ-rập.Sadatbịphỉbángvàcuốicùngbịámsát.Tuynhiên,nhữnghànhđộngdũngcảmcủa ông được nhiều người noi theo khi sẵn sàng tìm sự điềuchỉnhtươngtựvớinhànướcDoThái.Năm1974,SyriavàIsraelkýkếtmộtthỏathuậnkhôngcanthiệpđểxácđịnhvàbảovệcáctiềntuyếnquânsựgiữahainước.Sựsắpđặtnàyđãđượcduytrìtrongbốnthậpkỷ,điquacáccuộcchiếntranhvàkhủngbố,vàthậm chí cả trong sự hỗn loạn của cuộc nội chiến Syria. Jordan

vàIsraelthihànhsựkiềmchếlẫnnhau,cuốicùnglênđếnđỉnhđiểmlàmộtthỏathuậnhòabình.Trênbìnhdiệnquốctế,cácchếđộđộctàichuyênchếcủaSyriavàIraqvẫntiếptụcngảvềphíaLiênXô,nhưngtrongtừngtrườnghợpvẫnđểngỏchoviệcủnghộ các chính sách khác. Đến cuối những năm 1970, các cuộckhủng hoảng Trung Đông bắt đầu có vẻ ngày càng giống cáccuộckhủnghoảngBalkansvàothếkỷ19,cácquốcgiahạnghaithaotúngsựđốiđịchgiữacáccườngquốcthốngtrịnhândanhcácmụctiêuquốcgiariêngcủahọ.

Tuynhiên,liênkếtngoạigiaovớiMỹcuốicùngkhôngthểgiảiquyếtđượcvấnđềnangiảimàcácchếđộđộctàiquânsựdântộcchủnghĩaphảiđốimặt.LiênkếtvớiLiênXôđãkhôngthúcđẩycácmụctiêuchínhtrị, liênkếtvớiMỹđãkhôngxoadịunhữngthách thức xã hội. Những chế độ độc tài này đã giành được sựđộclậpđángkểtừsựcaitrịthựcdânvàcókhảnăngthaotúnggiữa các trung tâm quyền lực chính của Chiến tranh Lạnh.Nhưngtiếnbộkinhtếcủahọđãquáchậmchạp,vàsựtiếpcậnđốivớicáclợiíchcủanórấtkhôngđồngđềuđểcóthểđápứngtốt nhu cầu của người dân, trong nhiều trường hợp vấn đề còntrầm trọng hơn khi mà sự thịnh vượng từ nguồn tài nguyênnănglượnglàmchongânsáchquốcgiagầnnhưphụthuộchoàntoànvàodầulửa,vàmộtvănhóakinhtếkhôngthuậnlợiđốivớiđổi mới sáng tạo và đa dạng hóa. Hơn tất cả, kết thúc đột ngộtcủaChiếntranhLạnhlàmsuyyếuvịthếmặccảcủanhữngquốcgianàyvàkhiếnhọtrởnênkhôngcầnthiếtvềmặtchínhtrị.Họđã không học được cách để huy động quần chúng, và trongtrường hợp nếu không có một kẻ thù ngoại bang hay khủnghoảng quốc tế thì phải ngày càng coi mục tiêu của nhà nướckhông phải là chính nó mà là nghĩa vụ cải thiện đời sống củaquầnchúng.

Kết quả là, những tầng lớp tinh hoa thấy mình có nghĩa vụđấu tranh với những bất mãn trong nước như làn sóng thủytriềutràodângđangtháchthứctínhchínhdanhcủahọ.Những

nhómcựcđoanhứahẹnthaythếhệthốnghiệntạiởTrungĐôngbằng một trật tự Trung Đông dựa trên tôn giáo phản ánh haicách tiếp cận phổ quát khác biệt về trật tự thế giới: phiên bảndòngSunnitheocáchcủatổchứcHuynhđệHồigiáocóphạmvihoạt động rộng lớn trong khu vực được thành lập năm 1928,Hamas[93]–phongtràocấptiếnđãnắmquyềnởGazanăm2007,vàphongtràokhủngbốtoàncầual-Qaeda;phiênbảndòngShiaqua cuộc cách mạng Khomeini và nhánh của nó, tổ chứcHezbollah[94] “nhà nước trong nhà nước” của người Lebanon.Tuy xung đột bạo lực với nhau, các tổ chức này lại thống nhấttrongcamkếtvềviệcphábỏtrậttựkhuvựchiệntạivàxâydựnglạinónhưmộthệthốngđượcsựsoidẫnthiênthượng.

M

HỒIGIÁO:THỦYTRIỀUCÁCHMẠNG–HAILÝ

GIẢITRIẾTHỌC[95]

ùaxuânnăm1947,Hassanal-Banna–mộtthợđồnghồ,thầygiáo,vànhàhoạtđộngtôngiáotựhọc,đọcsâubiếtrộngngườiAiCập–gửimộtbàiphêbìnhcácthểchếAiCậptớiVuaFaroukcủaAiCậpdướitiêuđề“HướngtớiÁnhsáng.”BàiviếtđềxuấtvềmộtsựthaythếcủaHồigiáođốivớiquốcgiathếtụcnày.Bằngnhững ngôn từ lịch sự có học và mang tính bao quát, al-BannavạchranhữngnguyêntắcvànguyệnvọngcủaXãhộiAiCậpcủaHuynhđệHồigiáo(thườngđượcbiếtđếnnhưlàtổchứcHuynhđệHồigiáo),tổchứcđượcôngthànhlậpvàonăm1928đểchốnglại những gì ông cho là tác động suy đồi của ảnh hưởng ngoạibangvàcáchsốngthếtục.

TừnhữngngàyđầuthànhlậpnhưmộttậphợpkhôngchínhthứccủanhữngngườiHồigiáomộđạobịđánhđuổibởisựthốngtrịcủaAnhởKhuvựcKênhđàoSuezcủaAiCập,tổchứcHuynhđệcủaal-Bannađãpháttriểnthànhmộtmạnglướihoạtđộngxãhộivàchínhtrịtoànquốc,vớihàngchụcngànthànhviênvàchinhánh ở mọi thành phố của Ai Cập, cùng một mạng lưới tuyêntruyềnmạnhnhằmtruyềnbánhữngbìnhluậncủaôngvềcácsựkiệnhiệntại.Tổchứcnàyđãgiànhđượcsựtôntrọngtrongkhuvực khi nó hỗ trợ cuộc nổi dậy chống Anh nhưng thất bại giaiđoạn1937-1939,cuộcCáchmạngẢ-rậpchốngChủnghĩaPhụcquốcDoTháiởPalestineủytrịcủaAnh.TổchứcnàycũngđãbịchínhquyềnAiCậpđặtvàotầmkiểmsoát.

Bị cấm tham gia trực tiếp vào chính trị Ai Cập nhưng vẫn làmộttrongnhữngnhânvậtchínhtrịcóảnhhưởngnhấtởAiCập,

al-Banna giờ đây tìm cách chứng minh tầm nhìn của tổ chứcHuynh đệ Hồi giáo bằng một tuyên bố công khai gửi đến quốcvươngAiCập.ThanthởrằngAiCậpvàkhuvựcđãtrởthànhconmồitrướcsựthốngtrịcủangoạibangvàsựmụcnátđạođứctừbêntrong,ôngtuyênbốthờiđiểmchomộtsựđổimớiđãđến.

Al-Bannakhẳngđịnh,phươngTây“từngsángchói,rựcrỡnhờưuthếcủalýtưởngkhoahọctrongmộtthờigiandài…giờđangsuyđồivàsuytàn.Nềnmóngcủanóđangđổnát,cácthểchếvànguyên tắc hướng dẫn của nó đang đổ vỡ.” Các cường quốcphươngTâyđãmấtquyềnkiểmsoáttrậttựthếgiớiriêngcủahọ:“Cácđạihộicủahọthấtbại,cáchiệpướccủahọbịphávỡ,vàcácgiaoướccủahọbịxéthànhtừngmảnh.”HộiQuốcLiên,dựđịnhđểgiữhòabình,là“mộtảotưởng.”Mặcdùkhôngsửdụngnhữngthuậtngữnày,nhưngal-BannalậpluậnrằngtrậttựthếgiớitheoHòa ước Westphalia đã mất cả tính chính danh lẫn quyền lựccủanó.Vàôngtuyênbốrõràngrằngcơhộiđểtạoramộttrậttựthế giới mới dựa trên nền tảng Hồi giáo đã đến. “Cách thức củaHồigiáođãđượcthửnghiệmtừtrước,”ônglậpluận,và“lịchsửđãchứngminhtínhđúngđắncủanó.”Nếumộtxãhộitựcốnghiếnchomộttiếntrình“trọnvẹnvàtoàndiện”nhằmkhôiphụccácnguyêntắcbanđầucủaHồigiáovàxâydựngtrậttựxãhộimà Kinh Quran miêu tả là “quốc gia Hồi giáo trong tổng thể” –nghĩalàtấtcảngườiHồigiáotrêntoàncầu–“sẽủnghộchúngta”; “sự thống nhất Ả-rập” và cuối cùng là “sự thống nhất toànHồigiáo”sẽđến.

MộttrậttựthếgiớiHồigiáođượckhôiphụcliênquanđếnhệthốngquốctếhiệnđạisẽđượcxâydựngquanhcácquốcgianhưthếnào?Al-Bannalậpluận,mộtngườiHồigiáođíchthựccólòngtrung thành hướng tới nhiều lĩnh vực đan xen nhau, mà trênđỉnhcủachúnglàmộthệthốngHồigiáothốngnhấtcótầmảnhhưởng cuối cùng sẽ bao trùm toàn bộ thế giới. Quê hương củaôngđầutiênlàmột“đấtnướccụthể,”“sauđómởrộngđếncácnước Hồi giáo khác, vì tất cả đều là một tổ quốc và nơi ở cho

những người Hồi giáo”; sau đó tiến tới một “Đế quốc Hồi giáo”dựatrênmôhìnhdocácbậctiềnbốimộđạodựnglên,vì“ngườiHồi giáo sẽ được hỏi trước mặt Thượng đế” những gì anh ta đãlàm“đểkhôiphụclạiđếquốcnày.”Vòngtròncuốicùnglàtoàncầu: “Sau đó, tổ quốc của người Hồi giáo mở mang tới khi baotrùm toàn bộ thế giới. Anh không nghe thấy những lời củaThượngđế(ChânphướcvàToànnăng!)sao:‘Chiếnđấuchođếnkhi không còn sự đàn áp và sự tôn thờ được dâng đến Thượngđế’?”

Nơinàocóthể,nơiđócuộcchiếnnàysẽđượcthựchiệntừngbướcvàtronghòabình.ĐốivớinhữngngườiphiHồigiáo,miễnlà họ không phản đối phong trào này và có sự tôn trọng thíchđáng dành cho nó, tổ chức Huynh đệ Hồi giáo thời gian đầukhuyên nên “bảo vệ,” “ôn hòa và công bằng sâu xa.” Nhữngngườinướcngoàiđượcđốixửvớisự“anlạcvàcảmthông,miễnlà họ cư xử với sự thẳng thắn và chân thành.” Do đó, chỉ là “sựtưởngtượngthuầntúy”khichorằngviệcthựchiện“cácthểchếHồi giáo trong cuộc sống hiện đại của chúng ta sẽ tạo ra sự bấthòagiữachúngtavàcácquốcgiaphươngTây.”

Sựônhòađượcal-Bannakhuyênbảolàchiếnthuậtvànỗlựcđến mức nào để tìm kiếm sự chấp nhận trong một thế giới vẫncòn bị phương Tây chi phối? Lời kêu gọi thánh chiến được trùtính đến mức nào để thu hút sự ủng hộ ở những khu Hồi giáotruyền thống? Bị ám sát vào năm 1949, al-Banna không có đủthời gian để giải thích chi tiết cách dung hòa tham vọng cáchmạng trong kế hoạch biến đổi thế giới của ông với các nguyêntắc mà ông theo đuổi về sự khoan dung và tình bằng hữu giữacácnềnvănminh.

Sựmơhồnhiềuýnghĩacònphảngphấttrongnhữnglờicủaal-Banna,nhưngghichépcủanhiềunhàtưtưởngHồigiáovàcácphongtràokểtừđóđãlýgiảichúngtheohướngủnghộmộtsựtừchốicơbảnvềchủnghĩađanguyênvàtrậttựquốctếthếtục.LýgiảicủahọcgiảtôngiáovànhàtưtưởngcủatổchứcHuynh

đệHồigiáoSayyidQutbcólẽlàphiênbảncóảnhhưởngnhấtvàđượctìmđọcnhiềunhấtvềquanđiểmnày.Năm1964,trongkhibịgiamgiữvềtộithamgiavàomộtâmmưuámsátTổngthốngAiCậpNasser,QutbđãviếtMilestones(Nhữngcộtmốclịchsử),một lời tuyên chiến chống lại trật tự thế giới hiện tại và đã trởthànhvănbảnnềntảngcủachủnghĩaHồigiáohiệnđại.

TheoquanđiểmcủaQutb,Hồigiáolàmộthệthốngphổquátmangđếnhìnhthứctựdođíchthựcduynhất:tựdokhỏisựcaitrịcủanhữngngườikhác,tựdokhỏicáchọcthuyếtdoconngườitạo ra hay “những liên tưởng nông cạn dựa trên chủng tộc vàmàuda,ngônngữvàquốcgia,lợiíchkhuvựcvàlợiíchquốcgia”(nghĩa là, tất cả các hình thức hiện đại khác về quản trị, lòngtrung thành, và một số khối cấu trúc của trật tự theo Hòa ướcWestphalia.) Theo quan điểm của Qutb, sứ mệnh hiện đại củaHồigiáolànhằmlậtđổtấtcảhìnhthứcnàyvàthaythếchúngbằngnhữnggìmàôngchorốtcuộclàsựthựcthitừngchữcủaKinhQurantrêntoàncầu.

Đỉnh điểm của quá trình này sẽ là “thành quả của tự do củacon người trên Trái Đất – của tất cả nhân loại trên khắp TráiĐất.” Điều này sẽ hoàn tất quá trình được bắt đầu bằng nhữnglànsóngbànhtrướngHồigiáođầutiênởthếkỷ7và8,“màsauđósẽđượctiếnhànhtrênkhắpTráiđấtchotoànthểnhânloại,vìđốitượngcủatôngiáonàylàtấtcảnhânloạivàphạmvihoạtđộngcủanólàtoànbộTráiđất.”Giốngnhưtấtcảcáckếhoạchkhôngtưởngkhác,kếhoạchnàysẽđòihỏinhữngbiệnphápcựcđoanđểthựchiện.NhữngbiệnphápnàyđượcQutbquychomộtngườitiênphongthuầnkhiếtvềýthứchệ,ngườisẽtừchốicácchínhphủvàxãhộiphổbiếntrongkhuvực–tấtcảđềubịQutbgắn nhãn “phi Hồi giáo và không hợp pháp” – và nắm thế chủđộngtrongviệcmanglạimộttrậttựmới.

Qutb,vớikiếnthứcrộngvàxúccảmmãnhliệt,đãtuyênchiếnvớitrạngtháichungkhiđó–sựhiệnđạithếtụcxấcxượcvàtìnhtrạngchiarẽtrongHồigiáo,nhưđượcthôngquabởisựdànxếp

lãnh thổ ở Trung Đông hậu Thế chiến I – điều mà nhiều ngườiHồi giáo vốn than vãn ở những nơi riêng tư. Trong khi hầu hếtnhững người đương thời với ông chùn lại trước những phươngphápbạolựcmàôngchủtrương,mộtnhómnòngcốtnhữngtínđồtậntâm–nhưđộitiênphongmàôngđãhìnhdung–bắtđầuhìnhthành.

Đốivớimộtthếgiớithếtụcrộnglớntoàncầuhóa,sựtựđánhgiá đã biến đổi những xung đột ý thức hệ của “Lịch sử,” quanđiểm của Qutb và những người đi theo ông từ lâu đã tỏ ra rấtkhắc nghiệt đến mức không đáng để có sự chú ý nghiêm túc.Không hình dung được, nhiều tầng lớp tinh hoa phương Tâythấynhiệthuyếtcủanhữngnhàcáchmạngnàylàkhôngthểlýgiải,vàchorằngnhữngtuyênbốcựcđoancủahọhẳnlàẩndụhoặc được thúc đẩy chỉ đơn thuần như là mánh khóe thươnglượng. Tuy nhiên đối với những người theo trào lưu Hồi giáochínhthống,nhữngquanđiểmnàyđạidiệnchonhữngchânlýquan trọng hơn các quy tắc và chuẩn mực của trật tự quốc tếtheo Hòa ước Westphalia hay bất kỳ trật tự quốc tế nào khác.Chúng là tiếng nói chung của những nhóm cực đoan và thánhchiếnởTrungĐôngvàxahơnthếtrongnhiềuthậpkỷ,đượclặplạibởial-Qaeda,Hamas,Hezbollah,Taliban,chếđộgiáosĩởIran,Hizb ut-Tahrir (Đảng Giải phóng, hoạt động ở phương Tây vàcông khai ủng hộ sự tái lập vương triều Hồi giáo trong một thếgiới do Hồi giáo thống trị), Boko Haram[96] ở Nigeria, nhómphiến quân cực đoan Jabhat al-Nusrah[97] ở Syria, và Quốc giaHồigiáotạiIraqvàCậnĐông–ISIL,mớinhúlêntrongmộttấncôngquânsựlớnvàogiữanăm2014.Chúngcũnglàhọcthuyếtquân sự của những nhóm cực đoan người Ai Cập đã ám sátAnwaral-Sadatnăm1981,tuyênbố“bổnphận”thánhchiến“bịxaolãng”vàlàmôdanhtổngthốngcủahọvìđãbỏđạokhihòagiải với Israel. Họ cáo buộc ông có hai tà thuyết: thừa nhận sựtồntạihợpphápcủanhànướcDoThái,và(theoquanđiểmcủahọ)từđóđồngýnhượnglạiđấtđượccoilàtheolịchsửthuộcvề

HồigiáochodântộcphiHồigiáo.Lốisuynghĩnàyđạidiệnchomộtsựđảongượcgầnnhưhoàn

toàn của trật tự thế giới theo Hòa ước Westphalia. Trong phiênbản Hồi giáo thuần túy nhất, quốc gia không thể là điểm khởiđầu cho một hệ thống quốc tế vì các quốc gia là thế tục, do đókhôngchínhdanh;trongđiềukiệnthuậnlợinhấtchỉcóthểđạtđược một kiểu trạng thái tạm thời trên con đường đi tới mộtthực thể tôn giáo ở quy mô lớn hơn. Không can thiệp vào côngviệc nội bộ nước khác không thể là một nguyên tắc chủ đạo, vìlòngtrungthànhvớiquốcgiađạidiệnchosựchệchhướngkhỏiđứctinđíchthựcvàvìnhómthánhchiếncónhiệmvụbiếnđổidaral-harb,thếgiớicủanhữngkẻvôthần.Sựthuầnkhiết,chứkhôngphảisựổnđịnh,lànguyêntắcđịnhhướngcủaquanniệmnàyvềtrậttựthếgiới.

T

MÙAXUÂNẢ-RẬPVÀBIẾNĐỘNGSYRIA

rongmộtkhoảnh khắcthoáng qua,Mùaxuân Ả-rậpbắt đầuvàocuốinăm2010làmdấylênhyvọngrằngcáclựclượngđấutranhtrongkhuvựcgiữachếđộchuyênchếvàthánhchiếnđãtrở nên không thích hợp bởi một làn sóng cải cách mới. BiếnđộngởTunisiavàAiCậpđượccáclãnhđạochínhtrịphươngTâyvàcácphươngtiệntruyềnthônghồhởichàođónnhưmộtcuộccáchmạngdothanhniêndẫnđầutrongkhuvựcnhândanhcácnguyêntắcdânchủtựdo.Mỹchínhthứctánthànhcácyêucầucủanhữngngườibiểutình,ủnghộcácyêucầunàynhưlànhữnglờikêugọikhôngthểphủnhậncho“tựdo,”“cáccuộcbầucửtựdo và công bằng,” “chính phủ đại diện” và “nền dân chủ đíchthực,”màkhôngđượcphépthấtbại.Tuynhiên,conđườngdẫnđến nền dân chủ vốn dĩ ngoằn ngoèo, quanh co, và nhiều đaukhổđãtrởnênrõrànghiểnnhiênsausựsụpđổcủacácchếđộđộctài.

Nhiều người phương Tây lý giải cuộc nổi dậy tại Quảngtrường Tahrir ở Ai Cập như một minh chứng cho lập luận rằngmộtgiảiphápthaythếchochếđộđộctàiđángranênđượcthúcđẩytừsớmhơn.Tuynhiên,vấnđềthựcsựlàMỹtừlâukhótìmracácyếutốmàtừđócácthểchếđanguyêncóthểđượcthiếtkếhoặc các nhà lãnh đạo cam kết thực thi chúng. (Đây là lý do vìsao một số người dù đã vạch lằn ranh giữa sự cai trị dân sự vàquânsự,nhưngvẫnủnghộtổchứcHuynhđệHồigiáophidânchủ.)

Được chính quyền của cả hai đảng theo đuổi, khát vọng dânchủ của Mỹ đối với khu vực đã dẫn đến những biểu hiện hùnghồn của chủ nghĩa lý tưởng của đất nước này. Nhưng những

quanniệmvềsựcầnthiếtđảmbảoanninhvàthúcđẩydânchủthường xung đột với nhau. Những người cam kết dân chủ hóathấykhókhăntrongviệctìmracácnhàlãnhđạothừanhậntầmquantrọngcủadânchủhơnlàmộtphươngtiệnđểđạtđượcsựthống trị của mình. Đồng thời, những người chủ trương sự cầnthiết an ninh chiến lược đã không thể cho thấy các chế độ đãđược thiết lập từ trước sẽ phát triển như thế nào trong mộtđườnglốidânchủhaythậmchímộtsựcảicáchtiệmtiến.Cáchtiếpcậndânchủhóakhôngthểkhắcphụckhoảngtrốnghiệnralờmờtrongviệctheođuổinhữngmụctiêucủanó;cáchtiếpcậnchiếnlượcđãbịcảntrởbởisựcứngnhắccủacácthểchếhiệntại.

Mùa xuân Ả-rập bắt đầu như là cuộc nổi dậy của một thế hệmớiđòidânchủtựdo.Nóđãsớmbịgạtrabênlề,bịbẻgãyhoặcbịnghiềnnát.Sựhồhởibiếnthànhtêliệt.Gắnvớiquânđộivàtôngiáoởvùngnôngthôn,cáclựclượngchínhtrịhiệntạitỏramạnh hơn và được tổ chức tốt hơn so với nhóm trung lưu biểutìnhđòinguyêntắcdânchủtạiQuảngtrườngTahrir.Trênthựctế, Mùa xuân Ả-rập đã trưng bày hơn là khắc phục những mâuthuẫnnộibộcủathếgiớiẢ-rập-Hồigiáovàcácchínhsáchđượcxâydựngđểgiảiquyếtchúng.

Khẩu hiệu thường được lặp đi lặp lại của Mùa xuân Ả-rập –“Ngườidânmuốnchếđộsụpđổ”–bỏngỏcâuhỏivềviệcngườidânđượcxácđịnhthếnàovàcáigìsẽthaythếcácchínhquyềnbị hất cẳng. Những lời kêu gọi ban đầu của những người biểutìnhMùaxuânẢ-rậpvềmộtđờisốngchínhtrịvàkinhtếmởđãbịápđảobởimộttrậngiaotranhbạolựcgiữachủnghĩachuyênchếđượcquânđộihậuthuẫnvàýthứchệHồigiáo.

Ở Ai Cập, những người biểu tình ban đầu vui mừng bày tỏnhững giá trị của chủ nghĩa đại đồng và dân chủ tại QuảngtrườngTahrir,saunàyhóarakhôngphảilànhữngngườikếthừacuộc cách mạng. Phương tiện truyền thông xã hội điện tử tạođiềukiệnthuậnlợichocáccuộcbiểutìnhcókhảnănglậtđổchếđộ, nhưng khả năng cho phép mọi người tập trung tại quảng

trường khác với việc xây dựng các thể chế mới của nhà nước.Trongkhoảngtrốngquyềnlựcsauthànhcôngbanđầucủacáccuộc biểu tình, các phe phái từ giai đoạn trước cuộc nổi dậythườngởvịtríđịnhhìnhkếtquả.Cámdỗthúcđẩysựđoànkếtbằngviệckếthợpchủnghĩadântộcvàtràolưuchínhthốnglấnátnhữngkhẩuhiệubanđầucủacuộcnổidậy.

Mohammed Morsi, một nhà lãnh đạo của tổ chức Huynh đệHồi giáo được một liên minh các nhóm thậm chí còn cực đoanhơn ủng hộ, năm 2012 được bầu là tổng thống, cương vị mà tổchức Huynh đệ Hồi giáo đã cam kết không theo đuổi trongnhữngngàynóngbỏngcủacáccuộcbiểutìnhtạiQuảngtrườngTahir.Khinắmquyềnlực,chínhphủHồigiáonàytậptrungthểchế hóa thẩm quyền của mình bằng việc làm ngơ khi nhữngngườiủnghộhọtổchứcmộtchiếndịchđedọavàquấyrốiphụnữ, người nhóm thiểu số, và người bất đồng chính kiến. Cuốicùng,quânđộiquyếtđịnhlậtđổchínhphủnàyvàtuyênbốmộtkhởiđầumớichotiếntrìnhchínhtrị,đượchoannghênhngaycảtrongnhómdânchủthếtụcgiờđâybịgạtrabênlề.

Kinhnghiệmnàyđặtravấnđềchínhsáchđốingoạinhânđạo.Nó tự phân biệt với chính sách ngoại giao truyền thống bằngcáchchỉtríchcáckháiniệmlợiíchquốcgiahaycânbằng-quyềnlựclàthiếumộtkhíacạnhđạođức.Nótựbiệnminhkhôngphảibằngcáchvượtquamốiđedọachiếnlược,màbằngviệcloạibỏnhữngđiềukiệnbịcoilàmộtsựviphạmcácnguyêntắccônglýphổquát.Cácgiátrịvàmụctiêucủaphongcáchchínhsáchđốingoại này phản ánh một khía cạnh quan trọng trong truyềnthống Mỹ. Tuy nhiên, nếu được thực thi như là khái niệm vậnhànhtrungtâmvềchiếnlượccủaMỹ,chúngcũngđặtranhữngtình thế tiến thoái lưỡng nan riêng: Liệu Mỹ có tự coi mình cónghĩavụyểmtrợmọicuộcnổidậyquầnchúngchốnglạibấtkỳchính phủ phi dân chủ nào, kể cả những cuộc nổi dậy từ trướcđếnnayđượccoilàquantrọngtrongviệcduytrìhệthốngquốctế? Liệu mọi cuộc biểu tình đều mang tính dân chủ theo định

nghĩa? Liệu Ả-rập Saudi chỉ là đồng minh cho đến khi các cuộcbiểutìnhquầnchúngnổratrênlãnhthổcủanướcnày?TrongsốnhữngđónggópchínhcủaMỹvàoMùaxuânẢ-rập,cósựlênán,phảnđối,hoặchànhđộngđểloạibỏnhữngchínhphủmànướcnày cho là độc tài chuyên chế, kể cả chính phủ Ai Cập mà từtrước đến nay là một đồng minh có giá trị. Tuy nhiên, đối vớimộtsốchínhphủhữuhảotruyềnthốngnhưẢ-rậpSaudi,thôngđiệpchínhđượchiểunhưlàmốiđedọabịMỹbỏrơi,chứkhôngphảilànhữnglợiíchcủacôngcuộccảicáchtựdo.

TruyềnthốngphươngTâyyêucầuủnghộcácthểchếdânchủvà bầu cử tự do. Không một vị tổng thống Mỹ nào bỏ qua khíacạnhănsâubámrễnàyvềtinhthầnđạođứccủangườiMỹmàlạicóthểhyvọngởsựủnghộlâudàicủangườidânMỹ.Nhưngnếuápdụngnhândanhnhữngđảngcoidânchủnhưmộtcuộcbỏphiếutoàndânvềviệcthựcthisựthốngtrịtôngiáomàsauđócoilàkhôngthểhủybỏ,thìsựủnghộcáccuộcbầucửkếtcụccóthểdẫnđếnchỉmộtlầnthựchànhbầucửdânchủnhưvậy.KhimộtchếđộquânsựđãđượctáilậpởCairo,mộtlầnnữanóđặtrachoMỹcuộctranhluậnvẫnchưangãngũgiữacáclợiíchanninhvàtầmquantrọngcủaviệcthúcđẩychínhquyềnnhânđạo và chính danh. Và nó cũng xuất hiện câu hỏi về tính thờiđiểm:Đếnmứcđộnàothìnhữnglợiíchanninhđượcmạohiểmchokếtquảcủamộtsựthayđổithếtrậntrênlýthuyết?Cảhaiyếutốnàyđềuquantrọng.Hờhữngvớimộttươnglaidânchủ–chorằngchúngtabiếtcáchđịnhhìnhhướngđicủanó–kéotheonhữngrủirodàihạn.Xaolãnghiệntạikhibỏquayếutốanninhcónguycơgâyrathảmhọatrướcmắt.Sựkhácnhaugiữanhữngngười theo chủ nghĩa truyền thống và các nhà hoạt động xoayquanhsựkhácbiệtđó.Chínhkháchphảicânbằngsựkhácbiệtnàymỗikhivấnđềphátsinh.Cácsựkiệncóthểxảyramàhậuquả rất khủng khiếp (chẳng hạn như diệt chủng) đến mức họnghiêng cán cân về sự can thiệp vượt ra ngoài những cân nhắcvềchiếnlược.Tuynhiên,nhưmộtnguyêntắcchung,tiếntrình

bền vững nhất sẽ liên quan đến một sự kết hợp giữa chủ nghĩahiện thực và chủ nghĩa lý tưởng thường được đưa ra trong cáccuộctranhluậncủaMỹnhưlàhaimặtđốilậpkhôngthểtươngthích.

Cuộc cách mạng ở Syria ban đầu có vẻ như là sự tái lập củacuộc cách mạng Ai Cập tại Quảng trường Tahrir. Nhưng trongkhi biến động Ai Cập đoàn kết các lực lượng cơ bản, thì ở Syrianhữngcăngthẳnglâuđờinổrađãkhơidậycuộcxungđộthàngngàn năm giữa người Shia và người Sunni. Do sự phức tạp vềnhânkhẩuhọcởSyria,cuộcnộichiếnđãlôikéothêmcácnhómdân tộc hay tôn giáo mà không nhóm nào trong số này, căn cứtrên kinh nghiệm lịch sử, sẵn sàng giao phó số phận của mìnhchoquyếtđịnhcủanhữngnhómkhác.Cáccườngquốcbênngoàinhảyvàocuộcxungđột;tộiáctrànlankhinhữngngườisốngsótẩnmìnhtrongcácốcđảodântộcvàsắctộc.

TrongcáccuộctranhluậncôngkhaiởMỹ,cuộcnổidậychốnglại Bashar al-Assad được coi là tương đồng với việc loại bỏMubarak,vàđượcmiêutảnhưmộtcuộcđấutranhchodânchủ.ĐỉnhcaocủanóđượchyvọnglàviệcloạibỏchínhphủAssadvàthay thế bằng một chính phủ liên minh toàn diện, dân chủ.Tháng Tám năm 2011, Tổng thống Obama nêu rõ quan điểmnày khi ông công khai kêu gọi Assad “bước sang một bên” đểngườidânSyriacóthểxácnhậnnhữngquyềnphổquátcủahọ:

TươnglaicủaSyriaphảidongườidânnướcnàyxácđịnh,nhưngTổngthốngBasharal-Assadđangcảnđườnghọ.Nhữnglờikêugọicủaôngtavềđốithoạivàcảicáchlàsáorỗngkhiôngtabỏtù,tratấn, và giết hại chính người dân của mình. Chúng tôi đã luôn nóirằngTổngthốngAssadphảilãnhđạomộtquátrìnhchuyểnđổidânchủhoặcrakhỏiquátrìnhđó.Ôngtađãkhônglãnhđạo.Vìlợiíchcủa người dân Syria, đã đến lúc Tổng thống Assad phải bước sangmộtbên.

TuyênbốnàydựkiếnhuyđộngsựchốngđốitrongnướcđốivớiAssadvàdẫnđếnsựủnghộquốctếchoviệcloạibỏôngta.

ĐâylàlýdovìsaoMỹthúcépmột“giảiphápchínhtrị”thôngqua Liên Hợp Quốc nhằm khẳng định việc loại bỏ Assad khỏiquyềnlựcvàthànhlậpmộtchínhphủliênminh.ĐiềukinhngạcxảyrakhicácthànhviêncóquyềnphủquyếtkháccủaHộiđồngBảo an từ chối phê chuẩn bước đi này hoặc các biện pháp quânsự, và khi phe đối lập có vũ trang cuối cùng đã xuất hiện tronglòngSyrialạicórấtítyếutốcóthểđượccoilàdânchủvớiquanđiểmítônhòahơnnhiều.

Đếnlúcnày,cuộcxungđộtđãvượtrangoàivấnđềcủaAssad.Đốivớicácnhânvậtchính,nhữngvấnđềnàykhácrấtnhiềuvớitrọngtâmcáccuộctranhluậncủangườiMỹ.Cácbênliênquanchính ở Syria và khu vực coi cuộc chiến không phải về vấn đềdânchủmàlàvềsựthắngthế.Họchỉquantâmtớidânchủkhinó dựng lên nhóm riêng của họ, không một nhóm nào ủng hộmộthệthốngmàkhôngđảmbảophecủahọkiểmsoáthệthốngchính trị. Một cuộc chiến tranh được tiến hành chỉ để ép buộcthựcthicácchuẩnmựcnhânquyềnvàkhôngquantâmđếnkếtquả địa chiến lược hay địa tôn giáo là không thể hiểu được đốivới đa số các đấu thủ. Họ coi sự bất đồng không phải giữa mộtnhàđộctàivàcáclựclượngdânchủ,màlàgiữacácphepháiđốiđịch nhau ở Syria và những kẻ yểm trợ trong khu vực của họ.Theoquanđiểmnày,cuộcchiếntranhsẽquyếtđịnhnhữngphepháichínhnàoởSyriasẽthànhcôngtrongviệcthốngtrịcácphepháikhácvàkiểmsoátnhữnggìcònlạicủanhànướcSyria.Cáccường quốc trong khu vực đổ vũ khí, tiền bạc, và yểm trợ hậucần vào Syria thay mặt cho các ứng viên phe phái mà họ ưathích:Ả-rậpSaudivànhữngnướcVùngVịnhchocácnhómtheohệpháiSunni;IranyểmtrợAssadquaHezbollah.Khicuộcchiếndẫnđếnbếtắc,nóchuyểnsangnhữngnhómngàycàngcựcđoanvàsáchlượchơn,đánhnhautrongmộtcuộcchiếntànbạo,tấtcảcácbênđềubỏquênvấnđềnhânquyền.

Trong khi đó, cuộc chiến đã bắt đầu vẽ lại cấu trúc chính trịcủaSyriavàcólẽcủacảkhuvực.NgườiKurdởSyriathànhlập

mộtđơnvịtựtrịdọctheobiêngiớiThổNhĩKỳ,theothờigiancóthểhợpnhấtvớiđơnvịtựtrịngườiKurdởIraq.Cáccộngđồngngười Druze và Ki-tô giáo, lo sợ sự lặp lại hành vi của tổ chứcHuynhđệHồigiáoởAiCậpđốivớinhómthiểusốcủamình,đãdodựđốivớiviệcthayđổichếđộởSyriahoặcđãlykhaithànhnhững cộng đồng tự trị. Nhóm thánh chiến ISIL bắt đầu xâydựng một vương triều Hồi giáo trong lãnh thổ chiếm được từSyria và miền Tây Iraq, nơi Damascus và Baghdad tỏ ra khôngthểtiếptụcápđặtmệnhlệnhcủahọ.

Các phe chủ yếu nghĩ đến chính mình trong một trận chiếnsốngcònhaymộtcuộcxungđộtbáotrướcngàytậnthếdướicáinhìn của một số lực lượng thánh chiến. Khi Mỹ từ chối làmnghiêngcáncân,cácphechorằngnướcnàycóthểcómộtđộngcơkínđáonhưngđãkhéoléochegiấu–cólẽlàmộtthỏathuậnnền tảng với Iran – hoặc không điều chỉnh phù hợp với hoàncảnhbắtbuộccủasựcânbằngquyềnlựcởTrungĐông.Bấtđồngnày lên đến đỉnh điểm vào năm 2013, khi Ả-rập Saudi từ chốichiếc ghế luân phiên ở Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc, và giảithích rằng do các trọng tài truyền thống của trật tự đã khônghành động, nên nước này sẽ theo đuổi phương pháp riêng củamình.

KhiMỹkêugọithếgiớitônvinhnhữngkhátvọngdânchủvàthựcthilệnhcấmquốctếđốivớivũkhíhóahọc,cáccườngquốckhác như Nga và Trung Quốc phản đối bằng việc viện dẫnnguyêntắckhôngcanthiệpcủaHòaướcWestphalia.CáccườngquốcnàyđãnhìncáccuộcnổidậyởTunisia,AiCập,Libya,Mali,Bahrain,vàSyriachủyếuthôngqualăngkínhổnđịnhkhuvựccủariênghọvàtháiđộcủacộngđồngHồigiáobấtổncủamình.NhậnthấynhữngtaysúngtheohệpháiSunnigiỏinhấtvàtậntâm nhất là những nhóm công khai tuyên bố thánh chiến liênminh với al-Qaeda (hoặc, trong trường hợp ISIL, bị phủ nhậnquanhệvìnhữngsáchlượcmàngaycảal-Qaedacũngcoilàquácực đoan), hai nước này đã cảnh giác trước một chiến thắng

hoàntoàncủađốithủcủaAssad.TrungQuốcchorằngnướcnàykhông có quyền lợi đặc biệt gì trong kết cục ở Syria, ngoại trừviệc nó phải được quyết định bởi “người dân Syria” chứ khôngphảilựclượngnướcngoài.Nga,mộtđồngminhchínhthứccủaSyria, quan tâm đến sự duy trì của chính phủ Assad, và trongchừng mực nào đó là sự tồn tại của Syria như một nhà nướcthống nhất. Không có sự đồng thuận quốc tế và phe đối lập ởSyria rạn nứt, một cuộc nổi dậy ban đầu nhân danh các giá trịdânchủđãbiếnthànhmộttrongnhữngthảmhọanhânđạolớnđầuthếkỷ21vàtrởthànhmộttrậttựkhuvựcsụpđổ.

Mộthệthốngđảmbảoanninhkhuvựchoặcquốctếđượcvậnhành có thể ngăn chặn hoặc ít nhất giới hạn thảm họa này.Nhưngnhữngnhậnthứcvềlợiíchquốcgiatỏraquákhácnhauvà chi phí của việc lập lại ổn định rất lớn. Sự can thiệp quy môlớntừbênngoàitronggiaiđoạnđầucóthểlàmcáclựclượngđấutranhlắngxuống,nhưngsẽđòihỏimộtthờigiandàicũngnhưsự hiện diện quân sự đáng kể cần được duy trì. Sau Iraq vàAfghanistan,điềunàylàbấtkhảthiđốivớiMỹ,ítnhấtlàkhôngphải“đơnthươngđộcmã.”MộtsựđồngthuậnchínhtrịởIraqcóthểchấmdứtcuộcxungđộtởbiêngiớiSyria,nhưngnhữngxungđộng bè phái của chính phủ Baghdad và các nhánh trong khuvựccủanóđãcảnđường.Mộtlựachọnkhác,cộngđồngquốctếcóthểápđặtmộtlệnhcấmvậnvũkhíđốivớiSyriavàlựclượngphiến quân thánh chiến. Tuy nhiên điều đó là bất khả thi vìnhững mục tiêu không tương thích của các thành viên thườngtrựccủaHộiđồngBảoan.Nếutrậttựkhôngthểđạtđượcbằngsựđồngthuậnhoặcápđặtbằngvũlực,nósẽđược“gòrèn”bởicái giá của sự thảm khốc và vô nhân đạo, từ kinh nghiệm hỗnloạn.

G

VẤNĐỀPALESTINEVÀTRẬTTỰQUỐCTẾ

iữatấtcảnhữngbiếnđộngởTrungĐông,mộttiếntrìnhhòabìnhđãdiễnra–đôikhithấtthường,đôikhimạnhmẽ–đểđưađếnmộtkếtcụcchocuộcxungđộtẢ-rập-Israelmàtrongnhiềuthậpkỷđãdẫnđếnmộtbếtắcdễbùngnổ.Bốncuộcchiếntranhquyướcvànhiềucuộcchạmtránquânsựphiquyướcđãdiễnra,mọinhómHồigiáovàthánhchiếnđềuviệndẫncuộcxungđộtnhư là lời kêu gọi để vũ trang. Sự tồn tại và sức mạnh quân sựcủaIsraeltừlâuđượccoinhưmộtsựsỉnhụctrongkhắpthếgiớiẢ-rập.Đốivớimộtsốngười,camkếtvềgiáolýkhôngbaogiờtừbỏ lãnh thổ đã biến việc chung sống với Israel từ một sự chấpnhậnthựctếthànhmộtsựtừchốiđứctin.

HiếmcóchủđềnàogâyranhiềucảmxúchơnlàlàmthếnàođểdunghòasựtìmkiếmanninhvàbảnsắccủaIsrael,khátvọnghướng tới tự trị của người Palestine và cuộc truy tìm của cácchính phủ Ả-rập về một chính sách phù hợp với nhận thức vềhoàncảnhlịchsửvàtôngiáobắtbuộccủahọ.Cácbênliênquanđã đi trên một chặng đường đau khổ – từ việc chối bỏ và chiếntranhđếnsựlưỡnglựchấpnhậnchungsống,chủyếutrêncơsởđìnhchiến–chotớimộttươnglaibấtđịnh.HiếmcóvấnđềquốctếnàolạichiếmđượcmốiquantâmmãnhliệtnhưthếởMỹhoặckhiếncáctổngthốngMỹphảichúýnhiềuđếnvậy.

Chủđềnàyliênquanđếnmộtloạtvấnđề,mỗivấnđềlạibaogồmmộtkhốilượnglớntàiliệu.Cácbênliênquanđãtrauchuốtchúngtronghàngthậpkỷđàmphánthấtthường.Nhữngtrangtài liệu này chỉ giải quyết một khía cạnh trong các chủ đề trên:các nhà đàm phán thể hiện những khái niệm trật tự hòa bìnhxungkhắcnhau.

HaithếhệngườiẢ-rậpđãđượcgiáodụcvớiniềmtinrằngNhànước Israel là một kẻ tiếm quyền di sản Hồi giáo không chínhdanh.Năm1947,cácnướcẢ-rậptừchốikếhoạchcủaLiênHợpQuốcvềviệcphânchiaPalestine–ủytrịcủaAnh,thànhhaiquốcgiaẢ-rậpvàDoTháiriêngbiệt;họtinrằngmìnhởvịthếcóthểchiếnthắnghoàntoànbằngquânsựvàtuyênbốchủquyềntoànbộ lãnh thổ. Sự thất bại của nỗ lực dập tắt Nhà nước Israel vừatuyênbốđộclậpđãkhôngdẫntớimộtgiảiphápchínhtrịvàmởra các mối quan hệ giữa nhà nước với nhà nước, như đã xảy rađốivớihầuhếtcáccuộcxungđộthậuthuộcđịakhácởchâuÁvàchâu Phi. Thay vào đó, nó mở ra một giai đoạn kéo dài về việckhôngthừanhậnchínhtrịvàthỏathuậnđìnhchiếnbấtđắcdĩdựatrênnềntảngcácnhómcựcđoanđangtìmcáchbuộcIsraelphảikhuấtphụcbằngnhữngchiếndịchkhủngbố.

Các nhà lãnh đạo vĩ đại đã cố gắng vượt qua khía cạnh nhậnthức về cuộc xung đột bằng cách đàm phán hòa bình dựa trêncácnguyêntắccủaHòaướcWestphalia–đólàgiữacácdântộcđượctổchứcnhưcácquốcgiacóchủquyền,mỗiquốcgiađượcdẫndắtbởimộtđánhgiáthựctếvềlợiíchvàkhảnăngcủaquốcgia,chứkhôngphảibởinhữngnguyêntắcvềhoàncảnhtôngiáobắt buộc. Anwar al-Sadat của Ai Cập đã dám nhìn xa hơn cuộcđốiđầunàyvàhòagiảivớiIsraeltrêncơsởlợiíchquốcgiacủaAiCập vào năm 1979; nhưng ông đã phải trả giá cho tài lãnh đạođấtnướcbằngchínhsinhmạngcủamình:bịmộtkẻHồigiáocựcđoan trong quân đội Ai Cập ám sát hai năm sau đó. Số phậntươngtựxảyravớiYitzhakRabin,ThủtướngIsraelđầutiênkýmột thỏa thuận với Tổ chức Giải phóng Palestine, bị một sinhviênIsraelcựcđoanámsát14nămsaucáichếtcủaSadat.

ỞLebanon,SyriavàcácvùnglãnhthổPalestine–đặcbiệtlàởGaza – sức mạnh quân đội và chính trị đáng kể hiện trong taynhững kẻ Hồi giáo cực đoan – Hezbollah và Hamas – tuyên bốthánh chiến như một nhiệm vụ tôn giáo để chấm dứt điềuthườngbịlênánlà“sựchiếmđóngcủanhữngkẻphụcquốcDo

Thái.” Chính thể của các giáo chủ ở Iran thường xuyên tháchthứcsựtồntạicủaIsrael,tổngthốngtrướcđâycủanướcnàylàMahmoudAhmadinejadkêugọixóasổnhànướcIsrael.

Có ít nhất ba quan điểm có thể được nhận biết trong thái độcủangườiẢ-rập:mộtnhómnhỏtậntâmnhưngkhônglớntiếngchấp nhận chung sống chân thành với Israel và chuẩn bị sẵnsàngđểthựchiệnquanđiểmnày;mộtnhómlớnhơnnhiềutìmcách tiêu diệt Israel bằng sự đối đầu thường trực; và nhữngngười sẵn sàng đàm phán với Israel nhưng biện minh rằng cáccuộc đàm phán (ít nhất là trong nước) phần nào như là mộtphươngtiệnđểvượtquanhànướcDoTháitrongcácgiaiđoạn.

Códânsốnhỏ(sovớicácnướclánggiềng)vàlãnhthổnhỏvớichiều rộng chỉ 14,9 km tại điểm hẹp nhất và 96,6 km tại điểmrộngnhất,Israelđãdodựkhinhânnhượnglãnhthổ,đặcbiệtởcác khu vực liền kề trung tâm dân cư lớn, lấy cớ rằng văn bảnđàm phán về việc này có thể bị hủy bỏ. Do đó lập trường đàmphán của nước này có xu hướng tuyệt đối tuân thủ pháp luật,xây dựng các định nghĩa về việc bảo đảm an ninh và chính trị,kếthợpvớisựuyểnchuyểnvềmặtlýthuyết,vàđôikhichitiếttới mức khó chịu, có xu hướng làm gia tăng những cảm xúc vềmộttiếntrìnhhòabìnhđượcthiếtkếđểkhắcphục.

Trong thế giới Ả-rập, vấn đề Palestine dù không mất tínhquan trọng nhưng đã phần nào mất đi tính cấp thiết. Nhữngngười tham gia chủ chốt của tiến trình hòa bình đã chuyểnhướnghoạtđộngvàsựsuyxétsangviệcđốiphóvớisựxuấthiệncủamộtIrancóthểcókhảnănghạtnhânvàcácnhómủynhiệmcủanướcnàytrongkhuvực.Điềunàyảnhhưởngđếntiếntrìnhhòabìnhtheohaicách:trongvaitròngoạigiaomàcácnướcchủchốt như Ai Cập và Ả-rập Saudi có thể có trong việc định hìnhtiếntrìnhhòabình;vàquantrọnghơn,trongkhảnăngcủahọđểhànhđộngnhưnhữngnướcbảolãnhcủamộtbảnthỏathuậnlàkếtquảmàtiếntrìnhnàyđạtđược.CácnhàlãnhđạoPalestinetựhọkhôngthểduytrìkếtquảcủatiếntrìnhhòabìnhnày,trừkhi

nó được phê chuẩn không chỉ ở sự bỏ qua những khác biệt màcònởsựhỗtrợtíchcựccủacácchínhphủtrongkhuvựcchomộtbảnthỏathuận.Khicuốnsáchnàyđượcviết,cácquốcgiaẢ-rậpchínhvẫnbịgiằngxébởinộichiếnhoặcbậnrộnvớicuộcxungđộtSunni-ShiavàmộtIranngàycàngmạnh.Tuynhiên,khôngsớmthìmuộnngườitasẽphảiđốimặtvớivấnđềPalestinenhưlàmộtyếutốthiếtyếucủatrậttựkhuvựcvàcuốicùnglàtrậttựthếgiới.

MộtsốnhàlãnhđạoẢ-rậpđãđềxuấtthựchiệnmộtnềnhòabìnhẢ-rập-IsraelnhằmdunghòamốilongạianninhcủaIsraelvới những cảm xúc của người Ả-rập, bằng cách thừa nhận NhànướcIsraelnhưhiệnthờinhưngkhôngchínhthứcchophépsựtồntạichínhdanhcủanướcnàyởTrungĐôngHồigiáo.Yêucầucăn bản của Israel là phải đảm bảo rằng hòa bình sẽ liên quanđến một hình thức thừa nhận mang tính đạo đức và hợp pháp,được chuyển thành hành động cụ thể. Do đó, vượt xa hơn cácnguyên tắc của Hòa ước Westphalia, Israel đòi hỏi phải đượcchứngnhậnnhưlàmộtnhànướcDoThái,mộtthuộctínhkhiếnhầu hết người Hồi giáo thấy khó để chấp nhận theo ý nghĩachính thức, vì nó ngụ ý một sự chứng thực tôn giáo cũng nhưlãnhthổ.

MộtsốquốcgiaẢ-rậpđãtuyênbốsẵnsàngthiếtlậpquanhệngoại giao với Israel nếu nước này trở về biên giới năm 1967 –ranhgiớingừngbắntrongmộtcuộcchiếntranhđãkếtthúcnửathếkỷtrước.Nhưngvấnđềthựcsựnằmởchỗlàcáchànhđộngcụ thể mà quan hệ ngoại giao hàm ý. Liệu sự thừa nhận ngoạigiaođốivớiIsraelcóđemlạiviệcchấmdứttuyêntruyềntrêncácphương tiện truyền thông, trong các chiến dịch của chính phủvànềngiáodụcởcácquốcgiaẢ-rậpvốncoiIsraelnhưlàmộtkẻxâmphạmquyềnlợikhôngchínhdanh,theochủnghĩađếquốctrongkhuvực?NhữnggìmàchínhphủẢ-rập,từngkiệtsứcvìáplựcbùngcháytrongMùaxuânẢ-rập,sẽsẵnsàngvàcóthểcôngkhaixácnhậnvàđảmbảomộtnềnhòabình,chấpnhậnsựtồn

tại của Israel bằng một loạt xác thực những cam kết sẵn sànghành động? Chính điều đó, chứ không phải nhãn hiệu gắn choNhànướcIsrael,sẽquyếtđịnhtriểnvọnghòabình.

Cuộcxungđộtgiữahaikháiniệmvềtrậttựthếgiớiđượcgắnvới vấn đề Israel-Palestine. Israel theo định nghĩa là một nhànước phù hợp với Hòa ước Westphalia, được thành lập năm1947; Mỹ, đồng minh chính của nước này, là người chèo lái vàbảo vệ chủ chốt của trật tự quốc tế theo Hòa ước Westphalia.NhưngcácnướcvàphepháichủyếuởTrungĐôngnhìntrậttựquốctế,ởmứcđộnàođó,thôngquamộtýthứcHồigiáo.Israelvàcácnướclánggiềngcủamìnhcónhữngkhácbiệtkhôngthểtáchrờivịtríđịalývàlịchsử:tiếpcậnnguồnnước,tàinguyên,thỏa thuận cụ thể đối với đảm bảo an ninh, người tị nạn. Ở cáckhu vực khác, những thách thức tương tự thường được giảiquyết qua con đường ngoại giao. Theo ý nghĩa đó, vấn đề nàybiến thành khả năng cùng tồn tại hai khái niệm về trật tự thếgiới,thôngquahainhànước–IsraelvàPalestine–trongkhônggian tương đối hẹp giữa Sông Jordan và Biển Địa Trung Hải. Vìmỗidặmvuôngđượccảhaibênđầutưđềuhếtsứcquantrọng,đến lượt nó, thành công có lẽ đòi hỏi sự thử nghiệm bằng việcthiết kế những thỏa thuận tạm thời mà ít nhất sẽ làm gia tăngkhảnăngchungsốngtrongthựctếởphầnBờTâyvàmangtínhchất của quốc gia có chủ quyền, điều đó vẫn đang đợi chờ mộtthỏathuậncuốicùng.

Khi các cuộc đàm phán này được theo đuổi, tiến trình chínhtrị và triết học ở Trung Đông đã đưa đến một nghiên cứu đầymâuthuẫntrongthếgiớiphươngTây.MỹđãcónhữngliênkếtchặtchẽvớicácbênliênquantheotấtcảcáclựachọncóthểcóởTrung Đông: một liên minh với Israel, một liên kết với Ai Cập,một quan hệ đối tác với Ả-rập Saudi. Một trật tự khu vực pháttriểnkhicácbênliênquanchủyếucónhữngphươngcáchtiếpcậnphùhợpvềcácvấnđềảnhhưởngđếnhọ.MứcđộgắnkếtđãtỏrakhónắmbắtởTrungĐông.Cácbênliênquanchủyếukhác

nhauởbavấnđềlớn:sựtiếntriểntrongnước,tươnglaichínhtrịcủa người Ả-rập ở Palestine, và tương lai của chương trình hạtnhânquânsựcủaIran.Mộtsốbênliênquantrênthựctếđồngývềmụctiêunhưnglạikhôngởvịthếđểcóthểthừanhậnnó.Vídụ,Ả-rậpSaudivàIsraelcùngchungmụctiêuđốivớiIran:ngănchặnsựxuấthiệnnănglựchạtnhânquânsựcủaIranvàkhốngchếnănglựcđónếuđiềunàytrởnênkhôngtránhkhỏi.Nhưngnhậnthứccủahọvềtínhchínhdanh–vàsựnhạycảmcủangườiẢ-rập Saudi về một sự đồng thuận của nước này – đã hạn chếviệc ban hành một quan điểm như vậy hoặc thậm chí một lờituyênbốrấtrõràngvềnó.Đâylàlýdovìsaophầnlớnkhuvựcvẫnbịgiằngxégiữanỗisợhãivềthánhchiếnvànỗisợhãiphảiđốiphóvớimộtvàinguyênnhâncủanó.

Nhữnghậuquảcủacuộcxungđộttôngiáovàchínhtrịđượcmiêutảtrongchươngnàyđượcthểhiệnnhưlàcácvấnđềcóvẻkhác biệt. Trên thực tế, chúng đại diện cho cuộc tìm kiếm cănbản cho một định nghĩa mới về tính chính danh chính trị vàquốctế.

V

Ả-RẬPSAUDI

ới một số trớ trêu của lịch sử, trong các đồng minh quantrọng nhất của nền dân chủ phương Tây trải qua mọi biến cốthăng trầm này là một đất nước mà những thông lệ nội bộ củanướcnàygầnnhưhoàntoàntráingượcvớinhữngthônglệcủahọ–VươngquốcẢ-rậpSaudi.Từlâu,Ả-rậpSaudiđãlàmộtđốitác, đôi khi lặng lẽ nhưng kiên định nơi hậu trường, trong hầuhếtcácnỗlựcanninhkhuvựcchủyếukểtừThếchiếnII,khinóliênkếtvớiquânĐồngminh.ĐólàmộtsựliênkếtthểhiệncácđặcđiểmđặcbiệtcủahệthốngquốcgiacóchủquyềntheoHòaước Westphalia, cho phép các xã hội khác biệt như vậy có thểhợp tác dựa trên những mục đích chung thông qua các cơ chếchính thức, thường vì lợi ích chung quan trọng của họ. Ngượclại, những căng thẳng của mối liên kết này đã đụng chạm đếnmột số thách thức chính trong việc tìm kiếm trật tự thế giớiđươngđại.

Vương quốc Ả-rập Saudi là một vương quốc Ả-rập-Hồi giáotruyền thống: chế độ quân chủ bộ tộc kết hợp với chế độ thầnquyềnHồigiáo.Haigiatộchàngđầuđoànkếthỗtrợlẫnnhaukểtừthếkỷ18hìnhthànhnòngcốtquảnlýđấtnước.Hệthốngtônti cấp bậc chính trị do một vị vua của gia tộc Al Saud lãnh đạo,ngườiđứngđầumộtmạnglướiphứctạpcủacácmốiquanhệbộtộc dựa trên những mối liên kết xa xưa của bổn phận và lòngtrungthànhlẫnnhau,kiểmsoátcácvấnđềđốinộivàđốingoạicủavươngquốc.HệthốngtônticấpbậctôngiáodoGrandMuftivà Hội đồng Học giả Cấp cao lãnh đạo, với các thành viên phầnlớntừgiađìnhAalal-Shaykh.Nhàvuacốgắngthuhẹpkhoảngcáchgiữahainhánhquyềnlựcnàybằngcáchthựchiệnvaitrò

“Người giám hộ của hai Thánh đường Hồi giáo” (Mecca vàMedina[98]),gợinhớtớiĐếquốcLaMãThầnthánhnhưlà“Fideidefensor”(NgườibảovệĐứctin).

Lòng nhiệt huyết và sự thuần khiết của biểu hiện tôn giáođượcgắnvớikinhnghiệmlịchsửcủaSaudi.Balầntrongnhiềuthếkỷ(vàonhữngnăm1740,nhữngnăm1820,vànhữngnămđầuthếkỷ20)nhànướcSaudiđãđượcthànhlậphoặctáithốngnhất bởi chính hai gia tộc hàng đầu này, cùng với khẳng địnhcam kết của họ về việc trị vì cái nôi với những đền thờ linhthiêngnhấtcủaHồigiáo,bằngcáchduytrìsựdiễngiảihàkhắcnhất các nguyên tắc của tôn giáo này. Trong mỗi trường hợp,quân đội Saudi tỏa ra để thống nhất các sa mạc và đồi núi củabánđảonàytrongnhữnglànsóngchinhphạt,đặcbiệtgiốngvớisựxiểndươngthầnthánhvàthánhchiếnbanđầuvốnđãhìnhthànhnênnhànướcHồigiáođầutiênvàtrênchínhlãnhthổđó.Thuyết tuyệt đối tôn giáo, sự táo bạo về mặt quân sự, và nghệthuật quản lý nhà nước hiện đại sắc sảo đã hình thành nênvương quốc này ở chính trung tâm của thế giới Hồi giáo và cótínhquyếtđịnhđốivớisốphậncủanó.

NhữnggìmàngàynaylànướcẢ-rậpSaudiđãnổi lêntừáchthống trị của Thổ Nhĩ Kỳ sau Thế chiến I, khi Ibn Saud thốngnhấtcáclãnhđịaphongkiếnkhácnhaurảiráctrênBánđảoẢ-rậpvàcốkếtchúngvớinhaubằnglòngtrungthànhgiatrưởngvàlòngsùngkínhtôngiáo.Kểtừđó,hoànggiaphảiđốimặtvớinhữngnhiệmvụkhókhăn.Họtrịvìcácbộtộcsốngđờidumụctruyềnthốngvàtrungthànhmãnhliệtvớihoànggia,cũngnhưnhữngkhuđôthịtậptrungtiếngầntới–vàtrongmộtsốtrườnghợpvượtqua–cácthủphủphươngTây,mặcdùởnhữngvịtrínhư là ảo ảnh trên các cao nguyên cằn cỗi. Một tầng lớp trunglưumớinổitồntạitrongbốicảnhmộtcảmgiácnửaphongkiếnlâuđờivềnghĩavụtươngtrợlẫnnhau.Tronggiớihạncủamộtnềnvănhóachínhtrịcựckỳbảothủ,cáchoàngthâncầmquyềnđã kết hợp một chế độ quân chủ với một hệ thống đồng thuận,

theođócáchọhàngxacủahoànggiamởrộngcómộtvàitiếngnói trong các quyết định, và những công dân bình thường dầnđượcbanchosựthamgiacómứcđộvàođờisốngchínhquyền.

Hàng triệu người lao động nước ngoài – Palestine, Syria,Lebanon,AiCập,Pakistan,vàYemen–kếthợpthànhbứctranhghép được gắn với nhau bằng sợi dây Hồi giáo và sự tôn trọngquyềnlựctruyềnthống.

Mỗinăm,hàngtriệungườihànhhươngHồigiáotừkhắpnơitrênthếgiớiđổvềẢ-rậpSaudicùnglúcđểthựchiệnhajj–cuộchànhhươngđếnThánhđịaMeccanhằmthựchiệncácnghilễdoĐấng Tiên tri Muhammad thiêng hóa khi còn sống. Điều này làbắtbuộcđốivớinhữngtínđồkhỏemạnh,aicũngphảithựchiệnít nhất một lần trong đời, nó trao cho Ả-rập Saudi một ý nghĩatôn giáo độc đáo cũng như một thách thức hậu cần hằng nămmàkhôngmộtquốcgianàokhácđảmnhậnđược.Cùngvớiđó,việcpháthiệntrữlượngdầulớnđãbiếnẢ-rậpSauditrởnêngiàucógầnnhưcómộtkhônghaitrongkhuvực,tạonênmộttháchthức tiềm ẩn đối với an ninh của một quốc gia có dân cư thưathớt,khôngcóbiêngiớiđấtliềnvàmộtthiểusốShiabiệtlậpvềchính trị sống ở một trong những khu vực sản xuất dầu mỏchínhcủanướcnày.

Những nhà trị vì Saudi sống với nhận thức rằng sự thèmmuốnthamlamcủacácnướclánggiềngcóthểchuyểnthànhnỗlựcchinhphạt,hoặctrongthờiđạicáchmạngnướcnàysẽlànhàtàitrợtiềmnăngchokíchđộngchínhtrịhaygiáophái.Ýthứcvềsố phận của các quốc gia lân cận, họ không tránh khỏi mâuthuẫn giữa việc hiện đại hóa kinh tế và xã hội, hiểu rằng nếukhôngcảicáchcóthểlàmnhữngcưdântrẻxalánhhọ,vớiviệcnếu cải cách được thực hiện quá nhanh có thể phát khởi độnglượng riêng của nó và cuối cùng gây nguy hiểm cho sự gắn kếtcủa một quốc gia từ trước tới nay chỉ biết đến chế độ quân chủbảo thủ. Triều đại này đã cố gắng dẫn dắt chính xác quá trìnhthay đổi xã hội và kinh tế – trong khuôn mẫu xã hội của nó –

nhằmkiểmsoáttốcđộvànộidungquátrìnhthayđổiđó.Chiếnthuật này đã cho phép Al Saud tạo ra sự thay đổi vừa phải đểngănchặnsựtíchtụnhữngcăngthẳngxãhộicónguycơbùngnổtrongkhitránhđượcnhữngtácđộnggâymấtổnđịnhcủasựthayđổiquánhanh.

TrongsuốtsựtồntạicủanhànướcSaudihiệnđại,chínhsáchđốingoạicủaSaudiđượcđặctrưngbởimộtsựcẩntrọngđãnângtínhchấtquanhcothànhmộthìnhthứcnghệthuậtđặcbiệt.Vìnếu vương quốc này theo đuổi một chính sách quá tả, tự trởthànhtiêuđiểmcủatấtcảcáctranhchấp,nósẽlàđốitượngcủanhữnglờicầuxin,nhữngmốiđedọa,vànhữnglờixunịnhcủacácnướchùngmạnhhơnnhiềumàtácđộngtíchlũycóthểgâynguyhiểmtớisựđộclậphoặcsựgắnkết.Thayvàođó,cácchínhquyềncủavươngquốcnàyđạtđượcanninhvàquyềnlựcnhờsựxacách;kểcảkhiởgiữanhữngcuộckhủnghoảng,đôikhidiễnranhữngthayđổitiếntrìnhtáobạogâychấnđộngtoàncầu,họhầunhưluôncôngkhairútluivàđứngtáchbiệt.Ả-rậpSaudiđãchegiấusựdễbịtổnthươngcủamìnhbằngsựmơhồ,chegiấusựkhôngchắcchắnvềđộngcơcủanướcngoàibằngsựxacách,trơlìtrướcnhữnglờihùngbiệnvànhữngmốiđedọa.

Vươngquốcnàycốxoayxởđểgiữchomìnhkhôngởhàngđầucủa xung đột ngay cả khi nguồn tài nguyên của mình duy trìxungđộtnày,nhưtrongtrườnghợpcấmvậndầulửanăm1973,cũng như cuộc thánh chiến chống quân đội Xô-viết ởAfghanistanthờikỳ1979-1989.Nóthúcđẩytiếntrìnhhòabìnhở Trung Đông, nhưng lại dành các cuộc đàm phán thực sự chonhữngnướckhác.Theocáchđó,vươngquốcnàyđãchèoláigiữacáccựccốđịnhcủatìnhbằnghữuđốivớiMỹ,lòngtrungthànhcủa người Ả-rập, sự diễn giải khắt khe về Hồi giáo và ý thức vềmối nguy hiểm bên trong và bên ngoài. Trong thời đại thánhchiến,nhữngbiếnđộngcáchmạng,rồicảmnhậnvềsựsẵnsàngrútluicủaMỹkhỏikhuvực,mộtsốsựgiántiếpđãđượcgạtsangmộtbênđểưutiênchocáchtiếpcậntrựctiếphơn,đãlàmchosự

thùđịchvàsợhãicủanướcnàyđốivớinướcIrandòngShiitetrởnênrõràng.

KhôngquốcgianàoởTrungĐôngbịgiằngxébởinhữngbiếnđộng Hồi giáo và sự xuất hiện của cách mạng Iran hơn Ả-rậpSaudi, bị chia rẽ giữa lòng trung thành chính thức với các kháiniệmcủaHòaướcWestphaliacủngcốanninhcủanướcnàyvàđược quốc tế công nhận là một nhà nước có chủ quyền chínhdanh,chủnghĩathuầntúytôngiáothấmnhuầnlịchsửcủanóvà những lời kêu gọi của chủ nghĩa Hồi giáo cực đoan làm suyyếu sự gắn kết trong nước (và thực sự đe dọa sự sống còn củavương quốc này trong vụ những phần tử Salafis cuồng tín baovâyThánhđườngHồigiáolinhthiêngởMeccanăm1979).

Năm 1989, Osama bin Laden – một trong những người conbấtmãncủavươngquốcnày–trởvềtừcuộcthánhchiếnchốngLiênXôởAfghanistanvàtuyênbốmộttrậnchiếnmới.LầntheocáctàiliệucủaQutb,hắnvànhữngkẻđitheothànhlậpmộttổchứctiênphong,al-Qaeda(căncứ),đểtừđóphátđộngmộtcuộcthánh chiến ở khắp mọi nơi. Các mục tiêu “gần” là chính phủSaudivànhữngđốitáccủanướcnàytrongkhuvực;kẻthù“xa”của tổ chức này là Mỹ, nước mà al-Qaeda lên án vì đã yểm trợnhữngchínhphủkhôngdựatrênđiềuluậtshariaởTrungĐông,và vì đã làm vẩn đục Hồi giáo khi triển khai quân đội tới Ả-rậpSauditrongChiếntranhvùngVịnh1990-1991.TheophântíchcủabinLaden,cuộcđấutranhgiữađứctinđíchthựcvàthếgiớivôđạođãtồntạivàđangdiễnra.Thếgiớibấtcôngđãtớiđiểmmàcácphươngpháphòabìnhtrởnênvôdụng;chiếnthuậtđòihỏisẽlàámsátvàkhủngbố,gieorắcnỗisợhãichocảhailoạikẻthùgầnvàxacủaal-Qaedavàlàmhaomònýchíchốnglạicủahọ.

Chiếndịchđầythamvọngcủaal-QaedabắtđầubằngnhữngcuộctấncôngvàocáccơsởcủaMỹvàđồngminhởTrungĐôngvà châu Phi. Cuộc tấn công năm 1993 vào Trung tâm Thươngmại Thế giới thể hiện những tham vọng toàn cầu của tổ chức

này.Ngày11thángChínnăm2001,cuộctấncônglêntớiđỉnhđiểmkhiđánhvàoNewYork–trungtâmcủahệthốngtàichínhthếgiớivàWashington–trungtâmchínhtrịcủaquyềnlựcnướcMỹ.Làvụtấncôngkhủngbốđẫmmáunhấttronglịchsử,cuộctấncôngngày11/9đãkhiến2.977ngườithiệtmạngtrongvòngvài phút, hầu hết là dân thường; hàng ngàn người khác bịthươnghoặcbịbiếnchứngsứckhỏenghiêmtrọngtrongcácvụtấncôngnày.Trướccuộctấncông,OsamabinLadenđãtuyênbốcác mục tiêu của al-Qaeda: Phương Tây và ảnh hưởng của nóphảibịtrụcxuấtkhỏiTrungĐông.CácchínhphủcóquanhệđốitácvớiMỹphảibịlậtđổvàcấutrúcchínhtrịcủahọ–bịchếnhạonhưlànhững“tiểuquốcgiấy”khôngchínhdanhđượcthànhlậpvìlợiíchcủacáccườngquốcphươngTây–phảibịthủtiêu.MộtvươngtriềuHồigiáomớisẽthaythế,khôiphụcHồigiáotrởvềvinhquangquákhứtừthếkỷ7củanó.Mộtcuộcchiếnchocáctrậttựthếgiớiđãđượctuyênbố.

ChiếntrườngcủacuộcxungđộtnàytrảidàiquatrungtâmẢ-rậpSaudi,màcuốicùng–saukhial-Qaedaphátđộngmộtnỗlựcbất thành nhằm lật đổ triều đại Al Saud trong năm 2003 – trởthànhmộttrongnhữngđốithủlớnnhấtcủatổchứcnày.Nỗlựctìm kiếm sự đảm bảo an ninh trong các trật tự theo Hòa ướcWestphaliavàtrậttựHồigiáocóhiệuquảtrongmộtthờigian.Tuy nhiên, sai lầm chiến lược lớn của triều đình Saudi là chorằng,từkhoảngnhữngnăm1960chođếnnăm2003,nócóthểyểm trợ và thậm chí thao túng chủ nghĩa Hồi giáo cực đoan ởnước ngoài mà không đe dọa vị thế của mình ở trong nước. Sựbùng nổ của một cuộc nổi dậy nghiêm trọng và kéo dài của al-Qaeda ở vương quốc này vào năm 2003 cho thấy lỗ hổng chếtngười trong chiến lược này, chiến lược mà triều đình đã vứt bỏđểưutiênmộtchiếndịchkhác,chốngnổidậyhiệuquảhơndomộthoàngtửcủathếhệsau–HoàngtửMuhammadbinNayif,naylàBộtrưởngNộivụSaudi–lãnhđạo.Mặcdùvậy,triềuđìnhvẫncónguycơbịlậtđổ.Vớisựgiatăngcủalànsóngthánhchiến

ởIraqvàSyria,sựnhạybénđượcbiểuhiệntrongchiếndịchnàycóthểlạiđượckiểmchứng.

Ả-rập Saudi đã áp dụng một tiến trình phức tạp như nhữngtháchthứcmànướcnàyđangphảiđốimặt.Giađìnhhoànggiađã đánh giá sự đảm bảo an ninh và lợi ích quốc gia của SaudinằmởnhữngmốiquanhệmangtínhxâydựngvớiphươngTâyvàsựthamgiavàonềnkinhtếtoàncầu.Tuynhiên,làcáinôicủaHồigiáovàlànướcbảovệcácđịađiểmlinhthiêngnhấtcủaHồigiáo, Ả-rập Saudi không đủ khả năng đi chệch khỏi Hồi giáochính thống. Nước này đã cố dung nạp thuyết phổ độ Hồi giáođược hồi sinh triệt để bằng sự kết hợp mong manh giữa vị thếquốcgiađộclậphiệnđạivànhữngquanhệquốctếtheoHòaướcWestphalia dựa trên việc thực hành giáo lý Wahhabi[99] Hồigiáo,cólẽlàphiênbảncơbảnnhấtcủađứctinnày,vàhỗtrợnóvề mặt tài chính trên trường quốc tế. Kết quả đôi khi có mâuthuẫnnộitại.Vềmặtngoạigiao,Ả-rậpSaudiliênminhrộngrãivới Mỹ, trong khi về mặt tâm linh lại truyền bá một hình tháiHồi giáo mâu thuẫn với tính chất hiện đại và hàm ý một cuộcđụngđộvớithếgiớiphiHồigiáo.Bằngviệctàitrợcácmadrassa(trường học tôn giáo) thuyết giảng giáo lý Wahhabi khổ hạnhtrênkhắpthếgiới,ngườiSaudiđãkhôngchỉthựchiệnnghĩavụHồi giáo của họ, mà còn thực hiện một biện pháp phòng thủbằngcáchđểchonhữngngườiủnghộgiáolýnàyhoạtđộngnhưlànhàtruyềngiáoởnướcngoàihơnlàbêntrongvươngquốc.KếhoạchnàyđãcónhữnghậuquảngoàiýmuốnkhidungdưỡngmộtlòngnhiệtthànhthánhchiếnmàcuốicùnglạiđedọachínhquốcgiaẢ-rậpvàcácđồngminhcủanó.

Chiến lược áp dụng sự mơ hồ có nguyên tắc của vương quốcnàycòncóhiệuquảchừngnàocácquốcgiatheohệpháiSunnicònbịcácchếđộquânsựcaiquản.Nhưngmộtkhial-Qaedaxuấthiện trên chính trường, nước Iran của các giáo chủ thiết lập sựlãnhđạocủanóđốivớiphecáchmạngphiếnquântrêntoànkhuvực,vàtổchứcHuynhđệHồigiáođedọanắmquyềnởAiCậpvà

những nơi khác, Ả-rập Saudi phải đương đầu với hai hình thứcnộichiếnởTrungĐôngmànhữngnỗlựccảiđạocủachínhnướcnày(dùkhôngchủtâm)gópphầnthổibùnglên:mộtlàcuộcnộichiếngiữacácchếđộHồigiáolàthànhviêncủahệthốngquốcgiacóchủquyềntheoHòaướcWestphaliavớinhữngngườiHồigiáocoivịthếquốcgiađộclậpvàcácthểchếhiệnhànhcủatrậttựquốctếlàmộtsựghêtởmđốivớiKinhQuran;vàhailàcuộcnộichiếngiữangườiShiavàSunnitrongkhuvực,vớiIranvàẢ-rậpSaudiđượccoilàlãnhđạocủahaibênđốiđịch.

Cuộc tranh đấu này sẽ diễn ra trong bối cảnh của hai cuộctranhđấukhác,màmỗicuộcđặtrathửtháchriêngđốivớitrậttựkhuvực:cáchànhđộngquânsựcủaMỹlậtđổnhữngchếđộđộctàighêtởmởIraqvàLibya,cùngvớinhữngáplựcchínhtrịcủa Mỹ để dẫn tới “sự biến đổi của Đại Trung Đông”; và sự trỗidậy của cuộc đối đầu Sunni-Shia, trầm trọng nhất trong Chiếntranh Iraq và cuộc xung đột ở Syria. Trong mỗi cuộc tranh đấunày,khócóthểrútracáclợiíchtươngđồnggiữaẢ-rậpSaudivàMỹ.

Vềvấnđềlãnhđạokhuvực,cânbằngquyềnlựcvàtranhcãivềhọcthuyết,Ả-rậpSaudicoimìnhbịIrantheohệpháiShiađedọa về cả khía cạnh tôn giáo lẫn hoàng gia. Ả-rập Saudi chứngkiếnmộtquầnđảovớiquyềnlựcvàảnhhưởngcủahệpháiShiagia tăng dưới sự lãnh đạo của Tehran trải dài từ biên giới củaIranvớiAfghanistanxuyênquaIraq,Syria,Lebanon,vàđếnĐịaTrung Hải, để đối đầu với một trật tự theo hệ phái Sunni dongười Saudi lãnh đạo bao gồm Ai Cập, Jordan, các nước VùngVịnh, và Bán đảo Ả-rập, tất cả đều trong mối quan hệ đối tácthậntrọngvớiThổNhĩKỳ.

Thái độ của Mỹ đối với Iran và Ả-rập Saudi do đó không thểchỉ đơn thuần là một tính toán cân bằng quyền lực hay vấn đềdân chủ hóa, mà cần phải được định hình trong bối cảnh củanhữnggìmàtrênhếtlàmộtcuộcđấutranhtôngiáođãkéodài1000nămgiữahaihệpháiHồigiáo.Mỹvàcácđồngminhphải

thận trọng điều chỉnh hành vi của mình. Vì áp lực bùng pháttrongkhuvựcsẽảnhhưởngđếnmạnglướitếnhịcácmốiquanhệtrụcộtcủavươngquốcnàyởngaytrungtâmvàởcảnhữngthánhđịaHồigiáolinhthiêngnhấtmànócaiquản.ChỉmộtbiếnđộngởẢ-rậpSaudicũngsẽảnhhưởngsâusắcđốivớinềnkinhtế thế giới, tương lai của thế giới Hồi giáo và nền hòa bình thếgiới. Theo kinh nghiệm của các cuộc cách mạng ở những nơikháctrongthếgiớiẢ-rập,MỹkhôngthểgiảđịnhrằngmộtpheđốilậpdânchủđangchờởcánhgàđểcaiquảnẢ-rậpSaudibằngnhững nguyên tắc thích hợp hơn với sự nhạy cảm của phươngTây.Mỹcầnphảiđúckếtmộtsựhiểubiếtchungvềmộtquốcgianhưlàphầnthưởngquantrọngcuốicùngđượccảhaiphiênbảnthánh chiến theo hệ phái Sunni và hệ phái Shia nhắm tới, mànhữngnỗlựccủahọdùcóxaxôiquanhcođếnthếnàocũngsẽrấtquantrọngtrongviệcthúcđẩymộttiếntrìnhmangtínhxâydựngtrongkhuvực.

ĐốivớiẢ-rậpSaudi,cuộcxungđộtvớiIrancótínhsốngcòn.Nó liên quan đến sự tồn vong của chế độ quân chủ, tính chínhdanhcủanhànướcvàtươnglaithựcsựcủaHồigiáo.Ởphạmvimà Iran tiếp tục nổi lên như một cường quốc có khả năng chiphối,Ả-rậpSaudiítnhấtsẽtìmcáchtăngcườngvịthếquyềnlựccủamìnhđểduytrìsựcânbằng.Căncứvàocácvấnđềcănbảnliênquan,nhữngsựbảođảmbằnglờisẽlàkhôngđủ.TùythuộcvàokếtquảcáccuộcđàmphánhạtnhâncủaIran,Ả-rậpSaudicóthểtìmkiếmcáchtiếpcậntớikhảnănghạtnhâncủamìnhdướimột số hình thức, hoặc bằng cách mua lại các đầu đạn từ mộtcường quốc hạt nhân hiện tại, tốt nhất là theo Hồi giáo (nhưPakistan),hoặcbằngcáchtàitrợsựpháttriểnhạtnhânởnướckhác như một chính sách dự phòng. Trong phạm vi mà Ả-rậpSaudidựđoánMỹsẽrútkhỏikhuvực,nướcnàycũngcóthểtìmkiếm một trật tự khu vực liên quan đến một cường quốc bênngoàikhác,cóthểlàTrungQuốc,ẤnĐộ,hoặcthậmchílàNga.Dođó,nhữngcăngthẳng,bấtổn,vàbạolựcđangtànpháTrung

Đôngtronghaithậpniênđầucủathếkỷ21nênđượchiểunhưlànhững tầng lớp xung đột dân sự và tôn giáo được tiến hànhtrongmộtcuộctranhđấu,đểquyếtđịnhliệukhuvựcnàycóliênquan và liên quan như thế nào đến bất kỳ khái niệm rộng hơnnào về trật tự thế giới. Phần lớn điều này phụ thuộc vào khảnăng, kỹ năng, và ý chí của Mỹ trong việc góp phần định hìnhmột kết quả đáp ứng những lợi ích của Mỹ, Ả-rập Saudi, và cácnướcđồngminhđượccoilàphùhợpvớianninhvànguyêntắccủahọ.

S

SỰSUYTÀNCỦAQUỐCGIA?

yriavàIraq–từnglàkẻsoiđườngchochủnghĩadântộcđốivới nhiều nước Ả-rập – có thể đánh mất khả năng của mình đểtái lập như là những quốc gia thống nhất theo Hòa ướcWestphalia.Khicácphepháixungkhắccủahọtìmkiếmsựyểmtrợ từ những nhóm liên kết trên toàn khu vực và xa hơn nữa,cuộc xung đột giữa hai quốc gia này gây nguy hiểm đối với sựgắn kết của tất cả các quốc gia láng giềng. Nếu nhiều quốc giagiápnhauởtrungtâmcủathếgiớiẢ-rậpkhôngthểthiếtlậpsựquảntrịchínhdanhvàkiểmsoátnhấtquántrêncácvùnglãnhthổcủamình,sựdànxếplãnhthổởTrungĐônghậuThếchiếnIsẽđiđếngiaiđoạncuốicùng.

Cuộc xung đột ở Syria, Iraq, và các khu vực lân cận đã trởthànhbiểutượngcủamộtxuhướngmớiđángngại:sựtanrãcủaquốcgiacóchủquyềnthànhcáctổchứcbộtộcvàgiáophái,mộtsố trong đó cắt ngang những biên giới hiện tại trong các cuộcxung đột bạo lực lẫn nhau hoặc bị các phe phái bên ngoài thaotúng, không tuân theo các quy tắc chung nào ngoài luật của kẻmạnh–điềumàHobbescólẽđãgọilàtrạngtháitựnhiên.

Saucáccuộccáchmạnghoặcthayđổichếđộ,nếukhôngthiếtlập được một chính quyền mới được đa số người dân (tới sốlượng mang tính quyết định) chấp nhận là chính danh, nhiềuphe phái khác nhau sẽ tiếp tục tham gia vào những cuộc xungđột công khai với các đối thủ (theo cảm nhận) để giành quyềnlực; các phần khác nhau của đất nước có thể bị cuốn vào tìnhtrạng vô chính phủ hay nổi loạn thường xuyên, hoặc sáp nhậpvới các bộ phận của quốc gia đang tan rã khác. Chính quyềntrungươnghiệntạicóthểtỏrakhôngmuốnhoặckhôngthểtái

lậpquyềnlựctrênnhữngkhuvựcbiêngiớihoặccáctổchứcphinhànướcnhưHezbollah,al-Qaeda,ISIL,vàTaliban.ĐiềunàyđãxảyraởIraq,Libya,vàđếnmứcđộnguyhiểmlàởPakistan.

Mộtsốquốcgiađượcthànhlậpnhưhiệnnaycólẽkhôngthểđượcquảnlýtrọnvẹn,nếukhôngbằngcácphươngphápquảnlýhoặc sự gắn kết xã hội mà người Mỹ coi là không chính danh.Trongmộtsốtrườnghợp,nhữnghạnchếnàycóthểđượckhắcphụcthôngquanhữngtiếntriểnhướngtớimộthệthốngnộibộtựdohơn.Tuynhiên,khicácphepháitrongmộtquốcgiatuânthủcáckháiniệmkhácnhauvềtrậttựthếgiớihoặctựcoimìnhđangtrongmộtcuộcđấutranhsinhtồn,nhữngyêucầucủaMỹvề việc đình chiến để thành lập một chính phủ liên minh dânchủcóxuhướnghoặclàmtê liệtchínhphủđươngnhiệm(nhưvớiIrancủaShah)hoặcbịphớtlờ(nhưvớichínhphủAiCậpdoTướngSisilãnhđạo–giờđâyđãchúýđếnnhữngbàihọclậtđổcácchínhphủtiềnnhiệmbằngcáchthayđổichínhsáchnhằmthoátkhỏimộtliênminhlịchsửvớiMỹđểưutiênchosựtựdohơntronghànhđộng).Trongnhữngđiềukiệnnhưvậy,Mỹbuộcphảiđưaraquyếtđịnhtrêncơsởnhữnggìđạtđượcsựkếthợptốtnhấtvềanninhvàđạođức,trongkhithừanhậnrằngcảhaiyếutốnàyđềusẽbấttoàn.

Ở Iraq, việc giải thể chế độ độc tài tàn bạo do hệ phái SunnithốngtrịcủaSaddamHusseinđãgâynênnhữngáplực,nhưngítvì mục tiêu dân chủ mà vì mục tiêu đòi trả thù, khiến các phephái tìm kiếm sự trả thù này thông qua việc hợp nhất nhữnghìnhthứctôngiáokhácnhauthànhnhữngtổchứcđộclậpmàkết quả là giao chiến với nhau. Ở Libya, một đất nước rộng lớnvới dân số tương đối thưa thớt, bị xé nát bởi những chia rẽ bèpháivàcácnhómbộtộchậnthù–khôngcólịchsửchung,ngoạitrừtừngdướisựcaitrịcủathựcdânItaly–sựlậtđổnhàđộctàisát nhân Qaddafi đã có tác động trên thực tế về chuyện loại bỏbấtkỳhìnhthứcquảnlýquốcgianào.Cácbộtộcvàkhuvựcđãtựvũtrangđểđảmbảotựtrịhaysựthốngtrịthôngquanhững

lực lượng dân quân tự trị. Một chính phủ lâm thời ở Tripoli đãđượcquốctếthừanhậnnhưngkhôngthểthihànhthẩmquyềnthực tế bên ngoài các biên giới thành phố. Các nhóm cực đoanhìnhthànhnhannhản,đượcvũtrangtừkhovũkhícủaQaddafi,đang đẩy phong trào thánh chiến sang các quốc gia láng giềngđặcbiệtlàởchâuPhi.

Khicácquốcgiakhôngđượcquảnlýtoànvẹn,bảnthântrậttựquốctếhoặckhuvựcbắtđầutanrã.Nhữngkhoảngtrốngthểhiệntìnhtrạngvôluậtphápdầnthốngtrịcácphầntrênbảnđồ.Sự sụp đổ của một quốc gia có chủ quyền có thể biến lãnh thổcủamìnhthànhcăncứchochủnghĩakhủngbố,cungcấpvũkhíhoặc kích động phe phái chống lại các nước láng giềng. Nhữngkhu vực không có sự quản lý hay thánh chiến giờ đây trải dàitrênkhắpthếgiớiHồigiáo,ảnhhưởngđếnLibya,AiCập,Yemen,Gaza,Lebanon,Syria,Iraq,Afghanistan,Pakistan,Nigeria,Mali,Sudan, và Somalia. Nếu kể thêm đến những nỗi thống khổ ởTrungPhi–nơimộtcuộcnộichiếnởCongokéodàinhiềuthếhệđãlôivàotấtcảcácnướclánggiềng,vàcáccuộcxungđộtởCộnghòa Trung Phi và Nam Sudan đe dọa sự di căn tương tự – mộtphần đáng kể lãnh thổ và dân cư của thế giới đang trên bờ vựccủa việc rơi hoàn toàn ra khỏi hệ thống quốc tế các quốc gia cóchủquyền.

Khikhoảngtrốngnàyhiệnralờmờ,TrungĐôngđangrơivàomột cuộc đối đầu tương tự như (nhưng rộng lớn hơn) các cuộcchiến tranh tôn giáo trước Hòa ước Westphalia ở châu Âu. Cáccuộcxungđộttrongnướcvàquốctếcủngcốlẫnnhau.Cáctranhchấpvềchínhtrị,sắctộc,bộtộc,lãnhthổ,ýthứchệ,vàlợi-ích-quốc-gia truyền thống đang hợp nhất. Tôn giáo được sử dụngnhưlà“vũkhí”phụcvụchocácmụctiêuđịachínhtrị,ngườidânthườngbịđánhdấuđểtiêudiệtdựatrênnhữngliênkếtphepháicủahọ.Khicácquốcgiacóthểduytrìchínhquyềncủamình,họcoithẩmquyềncủamìnhkhôngcógiớihạn,đượcbiệnminhbởihoàncảnhbắtbuộcphảitồntại;khicácquốcgiatanrã,nơiđây

trở thành chiến trường cho những cuộc giao chiến giữa cáccường quốc xung quanh, nơi mà chính quyền thường được lậpnêntừviệchoàntoànkhôngđếmxỉagìđếnhạnhphúcvàphẩmgiáconngười.

Cuộcxungđộtđangdiễnrahiệnnaycócảkhíacạnhtôngiáovà địa chính trị. Một khối theo hệ phái Sunni gồm Ả-rập Saudi,cácquốcgiaVùngVịnh,trongchừngmựcnàođógồmcảAiCậpvà Thổ Nhĩ Kỳ, đối đầu với một khối do Iran theo hệ phái Shialãnh đạo, yểm trợ cho một phần lãnh thổ Syria của Bashar al-Assad,miềnTrungvàNamIraqcủaNurial-Maliki,cáclựclượngphiến quân Hezbollah ở Lebanon và Hamas ở Gaza. Khối Sunniyểm trợ cho các cuộc nổi dậy chống Assad ở Syria và chốngMalikiởIraq;IrannhắmmụctiêuthốngtrịkhuvựcbằngcáchsửdụngcácnhómphinhànướcgắnvớiTehranvềýthứchệđểlàmsuy yếu tính chính danh trong nước của các đối thủ nước nàytrongkhuvực.

Cácbênthamgiatrongnhữngcuộcgiaochiếnnàytìmkiếmsựhỗtrợ từbên ngoài,đặcbiệt làtừ NgavàMỹ, đếnlượt mìnhcác cường quốc này lại định hình những mối quan hệ giữa họ.Mục tiêu của Nga chủ yếu là chiến lược ở mức tối thiểu, nhằmngănchặncácnhómthánhchiếnSyriavàIraqkhôngtrànsangcác vùng lãnh thổ Hồi giáo của mình, và trên quy mô toàn cầulớnhơnnhằmtăngcườngvịthếcủamìnhsovớiMỹ(quađóđảongượckếtquảcủacuộcchiếntranhnăm1973đãđượcmiêutảtrước đó trong chương này). Tình thế nan giải của Mỹ là nướcnàylênánAssadtrêncơsởđạođức–điềunàyđúng–nhưngcácđối thủ lớn nhất của ông ta lại là al-Qaeda và những nhóm cựcđoan hơn mà về mặt chiến lược Mỹ cần phải chống. Cả Nga lẫnMỹ chưa từng có thể quyết định xem liệu có hợp tác hay thaotúng lẫn nhau hay không, dù các sự kiện ở Ukraine có thể giảiquyết mâu thuẫn này theo chiều hướng thái độ trong Chiếntranh Lạnh. Iraq bị nhiều phe phái khác nhau tranh chấp – lầnnàylàIran,phươngTây,vàmộtloạtcácphepháimuốnbáothù

dòng Sunni – như đã từng như thế nhiều lần trong lịch sử, vớicùng một kịch bản nhưng được đóng bởi các diễn viên khácnhau.

SaunhữngkinhnghiệmcayđắngcủaMỹvàtrongnhữngđiềukiệnrấtbấtlợichotínhđanguyên,thậthấpdẫnđểnhữngbiếnđộng này tự tiến triển và tập trung vào việc đối phó với nhữngquốc gia kế nhiệm sau này. Nhưng một vài quốc gia kế nhiệmtiềm tàng đã tuyên bố coi Mỹ và trật tự thế giới theo Hòa ướcWestphalianhưkẻthùchính.

Trongthờiđạicủachủnghĩakhủngbốtựsátvàphổbiếnvũkhí hủy diệt hàng loạt, sự trôi dạt về phía những cuộc đối đầugiáopháitrêntoànkhuvựcphảibịcoi làmốiđedọađốivớisựổnđịnhtrênthếgiới,đòihỏinỗlựchợptáccủatấtcảcáccườngquốc có trách nhiệm, thể hiện ở một số định nghĩa chấp nhậnđược, ít nhất là về trật tự khu vực. Nếu trật tự không thể đượcthiết lập, nhiều khu vực rộng lớn có nguy cơ để ngỏ cho tìnhtrạng vô chính phủ và các hình thức chủ nghĩa cực đoan lansang các khu vực khác. Từ khuôn mẫu ảm đạm này, thế giớiđangchờđợiMỹvàcácquốcgiakhác,vớivịthếcócáinhìntoàncầu,đúckếtmộttrậttựkhuvựcmới.

M

Chương4

MỸVÀIRAN:NHỮNGCÁCHTIẾPCẬNVỀ

TRẬTTỰ

ùa xuân năm 2013, Đại Giáo chủ (Ayatollah) Ali Khamenei,LãnhđạoTốicaocủaCộnghòaHồigiáoIran–nhânvậttừtrướctớinayluônđứngtrêntấtcảcácbộtrưởngchínhphủcủaIran,kểcảtổngthốngvàbộtrưởngngoạigiao–phátbiểutạimộthộinghịquốctếcủacácgiáosĩHồigiáo,cangợisựkhởiđầucủamộtcuộc cách mạng toàn cầu mới. Ông tuyên bố cái mà những nơikhácgọilà“MùaxuânẢ-rập”,trênthựctếchínhlà“SựthứctỉnhHồigiáo”vềmộtkếtcụcbaotrùmthếgiới.Khameneigiảithích:phươngTâyđãsailầmkhiđánhgiárằngnhữngđámđôngngườibiểu tình đại diện cho chiến thắng của dân chủ tự do. Nhữngngười biểu tình sẽ khước từ “trải nghiệm cay đắng và hãi hùngtrongviệctheogótphươngTâyvềchínhtrị,hànhvi,vàlốisống”vì họ là hiện thân của “sự hiện thực hóa kỳ diệu những lời hứathiêngliêng”:

Ngàynaynhữnggìxuấthiệntrướcmắtchúngtavàkhôngmộtcánhân hiểu biết và thông minh nào có thể phủ nhận, đó là thế giớiHồigiáogiờđâyđãnổilêntừbênlềnhữngphươngtrìnhchínhtrịvàxãhộicủathếgiới,nóđãtìmđượcmộtvịtrínổibậtvàxuấtchúngởtrungtâmcủacácsựkiệntoàncầumangtínhquyếtđịnh,vànóđưara một cái nhìn mới mẻ về cuộc sống, chính trị, chính quyền, vànhữngpháttriểnxãhội.

Trong phân tích của Khamenei, sự thức tỉnh này của ý thứcHồigiáođangmởracánhcửachomộtcuộccáchmạngtôngiáotoàncầucuốicùngsẽđánhbạiảnhhưởngđộcđoáncủaMỹcùng

các đồng minh của nước này, chấm dứt ba thế kỷ thống trị củaphươngTây:

Sự thức tỉnh Hồi giáo, điều mà những kẻ phát ngôn thuộc phengạomạnvàphảnđộngthậmchíkhôngdámnóitới,làmộtsựthậtmànhữngdấuhiệucủanócóthểđượcchứngkiếngầnnhưkhắpnơitrong thế giới Hồi giáo. Dấu hiệu rõ ràng nhất của nó là sự nhiệtthành của dư luận, đặc biệt là trong giới trẻ, làm sống lại sự vinhquang và vĩ đại của Hồi giáo, trở nên ý thức được về bản chất củatrậttựthốngtrịquốctếvàlộtbỏtấmmặtnạđeotrênbộmặtkhôngbiết xấu hổ, đầy áp bức và ngạo mạn của các chính quyền và cáctrung tâm đang áp bức người Hồi giáo và phi Hồi giáo ở phươngĐông.

Khamenei cam kết, tiếp sau “sự thất bại của chủ nghĩa cộngsản và chủ nghĩa tự do” và với việc sức mạnh và sự tự tin củaphươngTâyđangsụpđổ,SựthứctỉnhHồigiáosẽgâychấnđộngtrêntoànthếgiới,thốngnhấtummah(cộngđồngtínđồxuyênquốcgia)Hồigiáotoàncầuvàđưanótrởlạivịtrítrungtâmthếgiới:

Mục tiêu cuối cùng này ít nhất sẽ tạo ra một nền văn minh Hồigiáo huy hoàng. Tất cả các bộ phận của Ummah Hồi giáo – dướihìnhthứccácquốcgiavàđấtnướckhácnhau–cầnđạtđếnvịthếkhaihóavănminhđãđượcxácđịnhtrongKinhQuran…Thôngquaniềm tin tôn giáo, kiến thức, đạo đức, và cuộc đấu tranh khôngngừngnghỉ,nềnvănminhHồigiáocóthểđemđếntưtưởngtiếnbộvànhữngnguyêntắchànhvicaoquýtớiUmmahHồigiáovàtoànthểnhânloại,vànócóthểlàthờiđiểmgiảithoátkhỏinhữngquanđiểm nặng về vật chất và áp bức cũng như những hành vi suy đồi,nhữngthứđãtạothànhcáctrụcộtcủanềnvănminhphươngTâyhiệnnay.

Trướcđây,Khameneiđãnóicụthểvềvấnđềnày.Năm2011,khiôngđưaranhậnxéttrướckhángiảthuộclựclượngbánquânsự của Iran, các cuộc biểu tình phổ biến ở phương Tây kêu gọiniềm khao khát toàn cầu về tâm linh và tính chính danh như

đượcminhhọabởinềnchínhtrịthầnquyềncủaIran.Mộtcuộccáchmạngthếgiớiđangchờđợi:

NhữngtiếntriểnởMỹvàchâuÂusẽđưatớimộtsựthayđổilớnmàthếgiớisẽchứngkiếntrongtươnglai…Ngàynay,nhữngkhẩuhiệucủangườiAiCậpvàTunisiađangđượclặplạiởNewYorkvàCalifornia…NướcCộnghòaHồigiáohiệntạiđanglàtâmđiểmcủaphongtràothứctỉnhcủacácquốcgiavàthựctếnàyđãlàmchokẻthùkhóchịu.

Trong bất kỳ khu vực nào, những tuyên bố như vậy sẽ đượccoi là một thách thức lớn mang tính cách mạng: một nhân vậtthần quyền nắm quyền tối cao cả về tâm linh và thế tục ở mộtđấtnướcquantrọng,côngkhaitheođuổikếhoạchxâydựngmộttrậttựthếgiớithaythế,đốilậpvớitrậttựđangđượccộngđồngthếgiớiápdụng.LãnhtụTốicaocủaIranhiệnnayđangtuyênbốrằngchínhcácnguyêntắctôngiáophổquátchứkhôngphảinhữnglợiíchquốcgiahaychủnghĩaquốctếtựdosẽthốngtrịthếgiớimớimàôngtừngtiêntri.NếunhữngýkiếnnhưvậydomộtnhàlãnhđạochâuÁhaychâuÂuphátbiểusẽcóthểđượchiểu như là một thách thức toàn cầu gây choáng váng. Tuynhiên,35nămlặpđilặplạigầnnhưlàmchothếgiớiquenvớisựcấptiếncủanhữngýkiếnnàycùngvớinhữnghànhđộngyểmtrợchúng.Vềphầnmình,Irankếthợptháchthứcđốivớisựhiệnđạicủanướcnàyvàtruyềnthốngquảnlýnhànướctinhtếđặcbiệtcólịchsửhàngngànnăm.

V

TRUYỀNTHỐNGQUẢNLÝNHÀNƯỚCCỦA

IRAN

iệcápdụnglầnđầutiêncácnguyêntắcHồigiáocấptiếnnhưmột học thuyết quyền lực nhà nước diễn ra vào năm 1979, tạimộtthủđôítđượcmongđợinhất,ởmộtđấtnướckhônggiốngnhư phần lớn các quốc gia Trung Đông khác, với một lịch sửquốcgialâudàivànổibậtcùngsựtônkínhđượckiếnlậptừlâuđốivớiquákhứtrướckhicóHồigiáo.Vìvậy,khiIran–mộtnhànướcđượcchấpthuậntronghệthốngtheoHòaướcWestphalia–biến mình thành một nước ủng hộ Hồi giáo cấp tiến sau cuộccách mạng của Đại giáo chủ Khomeini, trật tự trong khu vựcTrungĐôngđãbịđảolộn.

Trongtấtcảcácnướcthuộckhuvực,cólẽIrancóýthứcchặtchẽnhấtvềtínhchấtlàmộtquốcgiavàtruyềnthốngphứctạpnhấtvềquảnlýnhànướcdựatrênlợiíchquốcgia.Đồngthời,cácnhàlãnhđạoIrancótruyềnthốngvượtrakhỏibiêngiớiquốcgiahiệnnaycủamìnhvàhiếmkhituânthủcáckháiniệmcủaHòaước Westphalia về vị thế quốc gia độc lập và bình đẳng chủquyền.TruyềnthốngnềntảngcủaIranxuấtpháttừĐếquốcBaTư,mộtđếquốcdướinhiềuvươngtriềutừthếkỷ7TCNtớithếkỷ 7, đã thiết lập sự thống trị của mình trên hầu khắp TrungĐôngngàynayvàmộtphầncủaTrungÁ,TâyNamÁ,vàBắcPhi.Vớinềnvănhóavànghệthuậtrựcrỡ,mộtbộmáyquảnlýphứctạp và giàu kinh nghiệm trong việc quản lý các tỉnh xa xôi vàmột quân đội lớn được tôi luyện bằng những chiến dịch thànhcôngkhắpnơi,BaTưthấychínhnócònhơncảmộtxãhội.ChếđộquânchủlýtưởngcủaBaTưđãnângchủquyềncủađếquốc

này tới trạng thái gần như thần thánh, một chúa tể hào hùngcủa các dân tộc, “Vua của các vua” ban phát công lý và quyếtđịnhkhoanhồngđểđổilấysựtuânphụchòabìnhvềchínhtrị.

GiốngnhưTrungQuốccổđại,kếhoạchđếquốccủaBaTưđạidiện cho một dạng trật tự thế giới, trong đó những thành tựuvănhóavàchínhtrịvàsựtựtinvềmặttâmlýđóngmộtvaitròquan trọng tương tự như các cuộc chinh phạt quân sự truyềnthống.Thếkỷ5TCN,sửgiaHyLạpHerodotusmiêutảsựtựtincủa một dân tộc đã hấp thu tất cả những tinh hoa phong tụcnước ngoài – trang phục của người Media, áo giáp của người AiCập–vàgiờđâycoimìnhlàtrungtâmcủacácthànhtựucủaloàingười:

Quantrọngnhất,họgiữsựtựtrọng,tiếpđếnlàtôntrọngnhữngngười sống bên cạnh họ và sau đó tới những người bên cạnh củangười bên cạnh họ, và như vậy có một sự tiếp nối về sự tôn trọngtheokhoảngcách.Họíttôntrọngnhấtđốivớinhữngngườisốngxahọnhất.Điềunàylàdohọnghĩrằngbảnthânhọlàtốtnhấttrongtoàn thể nhân loại về mọi mặt và những người khác giữ được đứctínhtốttươngứngvớikhoảngcáchđốivớihọ;nhữngngườisốngxanhấtlànhữngngườikémđạođứcnhất.

Khoảng2500nămsau,cảmgiáctựtinthanhthảnnàyvẫntrụvững, như được thể hiện trong các câu chữ của một hiệp địnhthươngmạinăm1850giữaMỹvàTriềuđạiSafavid–trịvìmộtvùngđấthẹphơnnhưngvẫnlàmởrộngcủaĐếquốcBaTưbaogồm Iran và những vùng đất quan trọng của các quốc gia ngàynay như Afghanistan, Iraq, Kuwait, Pakistan, Tajikistan, ThổNhĩ Kỳ, và Turkmenistan. Ngay cả sau khi mất Armenia,Azerbaijan, Dagestan, và Đông Georgia trong hai cuộc chiếntranh với Đế quốc Nga đang bành trướng, Shah vẫn toát lên sựquảquyếttừngườithừakếcủaXerxes[100]vàCyrus[101]:

Tổng thống Mỹ và Hoàng thượng được xưng tụng như Thổ tinh;LãnhđạoTốicaomàMặttrờiphụngsựnhưmộtngọncờ;ngườimàsựlộnglẫyvàhùngvĩsánhngangvớiBầutrời;LãnhđạoTốicaovĩ

đại,Quốcvươngvớiquânđộinhiềunhưcácvìsao;ngườimàsựvĩđạigợinhớtớiJeinshid;sựhùngvĩsánhngangvớiDarius[102];ngườiThừakếVươngmiệnvàNgaivàngcủangườiKayania,HoàngđếvĩđạicủatoànthểBaTư,bìnhđẳngvàchânthànhmongmuốnthiếtlậpquanhệhữunghịgiữaChínhphủhainước,đượcthắtchặtbởimộtHiệpướcHữunghịvàThươngmại,cùngcólợivàmanglạilợiích cho các Công dân và thần dân của hai bên ký kết, vì mục đíchnàygiaochoĐạidiệntoànquyềncủahọ…

NằmtạigiaođiểmgiữaĐôngvàTây,quảnlýcáctỉnhcùngcácthuộcquốctrảidàiởmứcđộrộnglớnnhấttrênvùnglãnhthổlàLibyangàynaytớiKyrgyzstanvàẤnĐộ,BaTưhoặclàđiểmbắtđầuhoặclàmụctiêucuốicùngcủahầuhếtnhữngkẻchinhphạtlớn trên đại lục Á-Âu từ thời Cổ đại đến Chiến tranh Lạnh. Trảiquatấtcảnhữngbiếnđộngđó,BaTư–giốngTrungQuốctrongmộtsốhoàncảnhtươngtự–vẫngìngiữđượcýthứcriêngbiệtvềbảnsắc.Nằmtrảirộngtrênnhiềukhuvựcvàcácnềnvănhóavôcùngđadạng,ĐếquốcBaTưđãlựachọnvàtổnghợpnhữngthànhtựucủamìnhvàotrongkháiniệmriêngbiệtvềtrậttự.Bịnhấn chìm dưới làn sóng chinh phạt của Alexander Đại đế[103],nhữngđạoquânHồigiáothờikỳđầuvàsauđólàngườiMôngCổ–nhữngcúsốcgầnnhưxóabỏkýứclịchsửvàsựđộclậpchínhtrị của các dân tộc khác – Ba Tư vẫn giữ được lòng tự tin về sựvượttrộivềvănhóacủamình.Nócúiđầutrướckẻchinhphụcnhưlàmộtsựnhượngbộtạmthờinhưngvẫngiữđượcđộclậpthông qua quan điểm của mình về thế giới, miêu tả “nhữngkhônggianbêntrongtuyệtvời”trongthơcavàchủnghĩathầnbí,cũngnhưtrântrọngsợidâykếtnốivớinhữngđấnganhhùngtrịvìtrongquákhứđượcthuậtlạitrongcuốnsửthiSáchvềcácvua.Trongkhiđó,BaTưđúckếtcáckinhnghiệmquảnlýnhiềuloại lãnh thổ khác nhau cùng với những thách thức chính trịthànhbộquytắcngoạigiaotinhvi,coitrọngsựnhẫnnại,phântích sắc sảo về thực tế địa chính trị và khống chế đối thủ bằngtâmlý.

Ý thức về sự khác biệt và sự khống chế khéo léo này kéo dàitrongthờikỳHồigiáo,khiBaTưtheotôngiáocủakẻchinhphạtđếntừẢ-rậpnhưnglànướcduynhấttronglànsóngđầutiêncácdântộcbịkhuấtphụcvẫnnhấtquyếtgìngiữngônngữriêngvàthêm vào trật tự mới những di sản văn hóa của đế chế mà Hồigiáovừamớilậtđổ.Cuốicùng,BaTưtrởthànhtrungtâmdânsốvàvănhóatheohệpháiShiitecủaHồigiáo,banđầunhưmộtdịgiáodướisựcaitrịcủaẢ-rập,sauđólàquốcgiáobắtđầutừthếkỷ 16 (được chấp thuận một phần như là cách để phân biệt vớiĐếquốcOttomancủangườiSunniđangbànhtrướngởbiêngiớivàtháchthứcĐếquốcnày).Tráingượcvớicáchhiểucủanhữngngười Sunni chiếm đa số, hệ phái này của Hồi giáo nhấn mạnhnhững phẩm chất thần bí, không thể diễn giải của chân lý tôngiáo,vàchophép“sựgiảvờthậntrọng”vìlợiíchcủacáctínđồ.Về mặt văn hóa, tôn giáo, và quan điểm địa chính trị, Iran (têngọichínhthứcnướcnàytựđặtsaunăm1935)đãbảotồnbảnsắctruyền thống và đặc trưng đặc biệt trong vai trò khu vực củanướcnày.

C

CUỘCCÁCHMẠNGKHOMEINI

uộccáchmạngchốnglạiShah(nhàvua)RezaPahlavithếkỷ20ởIranđãbắtđầu(hayítnhấttheomiêutảvớiphươngTây)như một phong trào chống chế độ quân chủ, đòi dân chủ, vàphânphốilạivềkinhtế.Nhiềumốibấtbìnhtrongsốđólàthật,được tạo ra bởi những rối loạn có nguyên nhân từ các chươngtrình hiện đại hóa của Shah và những biện pháp nặng tay, độcđoán của chính phủ để cố gắng kiểm soát bất đồng chính kiến.Nhưngvàonăm1979,khiGiáochủRuhollahKhomeinisauthờigiansốnglưuvongởParisvàIraqtrởvềđảmnhậnvaitrò“LãnhđạoTốicao”củacuộccáchmạng,ôngtalàmvậykhôngđạidiệncho các chương trình xã hội hay sự quản lý theo tinh thần dânchủ mà dưới danh nghĩa một cuộc tấn công chống lại toàn bộtrậttựkhuvựcvàthựcsựlàchốnglạinhữngsắpđặtthểchếcủathếgiớihiệnđại.

HọcthuyếtbénrễởIrandướithờiKhomeinikhônggiốngnhưbất kỳ điều gì được áp dụng ở phương Tây kể từ sau các cuộcchiến tranh tôn giáo thời kỳ trước khi có Hòa ước Westphalia.Học thuyết này coi quốc gia có chủ quyền bản thân nó khôngphảilàmộtchủthểchínhdanh,mànhưlàmộtvũkhíthuậntiệnchomộtcuộcđấutranhtôngiáorộnglớnhơn.Khomeinituyênbố:bảnđồthếkỷ20củaTrungĐônglàmộtsảnphẩmsailầmvàphiHồigiáocủanhữngtênđếquốcvànhữngkẻthốngtrịđộctàivụlợi,nhữngkẻđã“chiatáchcácbộphậnkhácnhaucủa[cộngđồng]Hồigiáoummavàtựýtạoracácquốcgiariêngbiệt.”TấtcảthểchếchínhtrịhiệnnayởtrongvàbênngoàiTrungĐônglà“khôngchínhdanh”vìchúng“khôngdựatrênluậtlệcủathánhthần.” Quan hệ quốc tế ngày nay dựa trên các nguyên tắc theo

thểthứccủaHòaướcWestphaliađặttrênmộtnềntảngsailầmbởi vì “mối quan hệ giữa các quốc gia phải dựa trên cơ sở tâmlinh”chứkhôngphảitrênnguyêntắclợiíchquốcgia.

Theo quan điểm của Khomeini, tương tự với quan điểm củaQutb–mộtngườicótưtưởngbànhtrướng,việcđọcKinhQuranchỉraconđườngthoátkhỏinhữngbángbổnàyvàhướngtớiviệctạoramộttrậttựthếgiớichínhdanhthựcsự.Bướcđầutiênsẽlàlật đổ tất cả các chính phủ trong thế giới Hồi giáo và thay thếchúng bằng “một chính phủ Hồi giáo duy nhất.” Lòng trungthành truyền thống đối với quốc gia sẽ bị gạt ra một bên vì“trách nhiệm của tất cả chúng ta là phải lật đổ taghut; tức lànhữngquyềnlựcchínhtrịkhôngchínhdanhgiờđâyđangcaitrịtoànbộthếgiớiHồigiáo.”ViệcthànhlậpmộthệthốngchínhtrịHồigiáođíchthựcởIransẽđánhdấu“NgàyđầutiêncủaChínhquyền của Thượng đế” như Khomeini tuyên bố khi thành lậpCộnghòaHồigiáoIranngày1thángTưnăm1979.

Thựcthểnàysẽkhôngthểđượcsosánhvớibấtkỳnhànướchiện đại nào khác. Là người đầu tiên được Khomeini bổ nhiệmvào chức vụ Thủ tướng, Mehdi Bazargan nói với tờ New YorkTimes,“Điềuđượcmongmuốn…làmộtkiểuchínhphủtồntạitrong 10 năm dưới sự trị vì của Đấng Tiên tri Mohammed và 5năm dưới sự trị vì của con rể của Ngài – Ali – Lãnh tụ Hồi giáodòngShiiteđầutiên.”Khichínhphủđượcquanniệmnhưthầnthánh,sựbấtđồngsẽbịcoinhưlờibángbổ,chứkhôngcònlàđốilậpchínhtrị.DướisựlãnhđạocủaKhomeini,nướcCộnghòaHồigiáonàythựchiệnnhữngnguyêntắcđó,bắtđầubằngmộtlànsóngnhữngvụxétxử,hànhhình,vàmộtsựđànápcóhệthốngcáctínngưỡngthiểusố,vượtxanhữnggìđãdiễnradướichếđộđộctàichuyênchếcủaShah.

Giữa những biến động đó, một nghịch lý mới đã hình thànhdưới hình thức một thách thức hai mặt đối với trật tự quốc tế.VớicuộccáchmạngIran,mộtphongtràoHồigiáoquyếttâmlậtđổhệthốngtheoHòaướcWestphaliađãgiànhđượcquyềnkiểm

soátmộtnhànướchiệnđạivàcảnhữngquyềnvàđặcquyềncủanước này trong hệ thống theo Hòa ước “Westphalia” – có mộtchiếcghếtạiLiênHợpQuốc,thựchiệnhoạtđộngthươngmạivàvận hành bộ máy ngoại giao của nước đó. Do đó chế độ giáo sĩcủa Iran tự đặt mình tại giao điểm của hai trật tự thế giới, yêucầusựbảovệchínhthứccủahệthốngtheoHòaướcWestphaliangay cả khi liên tục tuyên bố không tin vào hệ thống đó, sẽkhôngbịràngbuộcbởinóvàsaucùngcóýđịnhthaythếnó.

TưduyhaimặtnàyđãănsâutronghọcthuyếtcầmquyềncủaIran.Iranchomìnhlà“CộnghòaHồigiáo,”ngụýmộtthựcthểvớiquyềnlựcvượtrakhỏiđịagiớilãnhthổvàGiáochủđứngđầucơcấuquyềnlựccủaIran(đầutiênlàKhomeini,sauđólàngườikế nhiệm ông, Ali Khamenei), không chỉ được coi là một nhânvậtchínhtrịcủaIranmàcònnhưmộtngườicóthẩmquyềntoàncầu–“LãnhtụtốicaocủaCáchmạngHồigiáo”và“LãnhtụcủaCộngđồngHồigiáovàcácdântộcbịápbức.”NướcCộnghòaHồigiáo này giới thiệu mình trên sân khấu thế giới bằng việc viphạmnghiêmtrọngmộtnguyêntắccốtlõicủahệthốngquốctếtheoHòaướcWestphalia–quyềnmiễntrừngoạigiao–khitấncôngĐạisứquánMỹởTehranvàbắtgiữcácnhânviênởđólàmcon tin trong 444 ngày (một hành động được chính phủ Iranhiện nay chấp thuận, khi vào năm 2014 đã bổ nhiệm ngườiphiên dịch cho những kẻ bắt cóc làm đại sứ của mình tại LiênHợp Quốc). Cũng với tinh thần tương tự, năm 1989, Giáo chủKhomeinituyênbốthẩmquyềntưpháptoàncầubằngviệcbanhành một fatwa (một lệnh cấm có tính tôn giáo) tuyên án tửhìnhđốivớiSalmanRushdie,mộtcôngdânAnhgốcHồigiáoẤnĐộ,vìđãxuấtbảnmộtcuốnsáchởAnhvàMỹbịcoilàxúcphạmđếnngườiHồigiáo.

Ngaycảkhiđồngthờitiếnhànhcácquanhệngoạigiaobìnhthường với các quốc gia có một phần lãnh thổ bị các nhóm Hồigiáo lấn chiếm, Iran, trên khía cạnh Hồi giáo, đã hỗ trợ các tổchứcnhưHezbollahởLebanonvàquânđộiMahdiởIraq–những

taysúngphinhànướctháchthứccácchínhquyềnđãđượcthiếtlậptừlâuvàsửdụngcáccuộctấncôngkhủngbốnhưmộtphầntrong chiến lược của họ. Lời kêu gọi thực hiện cuộc cách mạngHồi giáo của Iran được hiểu là cho phép sự hợp tác vượt lên sựchiarẽSunni-ShiađểthúcđẩynhữnglợiíchchốngphươngTâylớn hơn, bao gồm cả việc Iran trang bị vũ khí cho nhóm thánhchiếnHamasdòngSunnichốnglạiIsrael,vàtheomộtsốbáocáothì cho cả Taliban ở Afghanistan; báo cáo của Ủy ban 11/9 vànhững cuộc điều tra về một âm mưu khủng bố năm 2013 ởCanada cho rằng các phần tử khủng bố al-Qaeda cũng đã tìmthấycơhộihoạtđộngtừIran.

Về sự cần thiết phải lật đổ trật tự thế giới hiện nay, nhữngngườiHồigiáoởcảhaiphía–SunnivàShia–đãcóđượcsựđồngthuận chung. Bất chấp sự chia rẽ trong học thuyết giữa Sunni-Shia diễn ra gay gắt khắp Trung Đông như thế nào chăng nữatrongnhữngnămđầuthếkỷ21,quanđiểmcủaSayyidQutbvềcơ bản giống với quan điểm của các giáo chủ chính trị ở Iran.TiênđềcủaQutbchorằngHồigiáosẽsắpxếplạitrậttựthếgiớivàcuốicùngthốngtrịthếgiớiđãđánhtrúngtâmlýcủanhữngngười đã biến Iran thành mạch nguồn của cuộc cách mạng tôngiáonày.CáctácphẩmcủaQutbđượclưuhànhrộngrãiởIran,một số bản được Đại Giáo chủ Ali Khamenei đích thân chuyểnngữ.NhưKhameneiđãviếttronglờigiớithiệunăm1967chotácphẩmcủaQutb,TươnglaicủaTôngiáonày:

Tácgiảcaocảvàvĩđạinàytrongsuốtcácchươngcủacuốnsáchđãcốgắng…đầutiênlàgiớithiệuvềbảnchấtcủađứctinnhưnólà,vàsaukhichothấyđâylàmộtchươngtrìnhcủasựsống…[đểkhẳngđịnh]bằngnhữnglờilẽhùnghồnvàthếgiớiquanđặcbiệtcủaôngrằngcuốicùngchínhphủthếgiớisẽnằmtrongtaygiáopháichúngtavà“tươnglaithuộcvềHồigiáo.”

Đối với Iran, đại diện cho nhánh Shia thiểu số trong nỗ lựcnày, chiến thắng có thể được hình dung qua sự điều chỉnhnhững khác biệt về giáo lý hướng tới những mục đích chung.

Theo hướng này, hiến pháp Iran tuyên bố mục tiêu thống nhấttấtcảtínđồHồigiáonhưmộtnhiệmvụquốcgiabắtbuộc:

Theo những vần thơ thiêng liêng của Kinh Quran (“Cộng đồngnàycủacácngươi làduynhất,vàtalàChúacủacácngươi,vìthếhãythờphụngTa”[21:92]),tấtcảnhữngngườiHồigiáotạothànhmột quốc gia duy nhất, và chính phủ của nước Cộng hòa Hồi giáoIran có nhiệm vụ xây dựng những chính sách chung với mục đíchnuôi dưỡng tình hữu nghị và đoàn kết của tất cả các dân tộc Hồigiáo,nóphảikhôngngừngphấnđấuđểmanglạisựthốngnhấtvềchínhtrị,kinhtế,vàvănhóacủathếgiớiHồigiáo.

Sựnhấnmạnhnàysẽkhôngnằmởnhữngtranhcãivềthầnhọc,màlàởsựthuầnphụcvềýthứchệ.NhưKhomeiniđãvạchrõ: “Chúng ta phải cố gắng làm lan tỏa cuộc cách mạng củachúng ta trên toàn thế giới, và phải gạt bỏ tất cả các tư tưởngkhônglàmnhưvậy,vìHồigiáokhôngchỉtừchốicôngnhậnbấtkỳsựkhácbiệtnàogiữacácquốcgiaHồigiáo,mànócònlàchiếnsĩđấutranhchotấtcảcácdântộcbịápbức.”Điềunàysẽđòihỏimộtcuộcđấutranhanhhùngmangtínhsửthichốnglại“Mỹ–kẻcướpbóctoàncầu”vànhữngxãhộicộngsảnduyvậtởNgavàchâuÁcũngnhư“ChủnghĩaPhụcquốcDotháivàIsrael.”

Tuynhiên,KhomeinivànhữngđồngchícáchmạngShiacủaôngkhácvớingườiHồigiáoSunni–vàđâylàbảnchấtcủasựđốiđầu huynh đệ tương tàn của họ – khi tuyên bố rằng biến độngtoàncầusẽđượcgiớihạnbởisựxuấthiệncủaMahdi(thủlĩnh),người sẽ trở về từ “sự che khuất” (hiện hữu nhưng không nhìnthấyđược)đểnhậnlãnhnhữngquyềnnăngtốicaomàLãnhđạoTốicaocủanướcCộnghòaHồigiáođangtạmthờithihànhthaymặt Mahdi này. Tổng thống Mahmoud Ahmadinejad của Irankhi đó coi nguyên tắc này đã tạm ổn thỏa để đưa ra phát biểutrướcLiênHợpQuốcngày27thángChínnăm2007:

Khôngnghingờgìnữa,ĐấngđượchứavàcũnglàĐấngcứuthếtốithượng,sẽđến.Cùngvớicáctínđồ,nhữngngườiđitìmcônglývàcácnhàhảotâm,Ngườisẽtạolậpmộttươnglaitươisángvàlàm

chocônglývàcáiđẹpngậptrànthếgiới.ĐâylàlờihứacủaThượngđế;dođónósẽđượcứngnghiệm.

TổngthốngAhmadinejadđãviếtthưchoTổngthốngGeorgeW.Bushvàonăm2006,nóirằngnềnhòabìnhđượctiênđoántừquanniệmnhưvậycóđiềukiệntiênquyếtlàsựphụctùngtoàncầu trước học thuyết tôn giáo đúng đắn. Thư của Tổng thốngAhmadinejad(đượcnhiềungườiởphươngTâyhiểunhưlàmộtlờiđềnghịđàmphán)kếtthúcvớidòngchữ“VasalamAlaManAtaba’alHoda,”mộtcụmtừđểnguyênkhôngđượcchuyểnngữkhi đưa ra công chúng: “Hòa bình chỉ tới với những người theochính đạo.” Đây là lời cảnh báo giống như đã từng được ĐấngTiêntriMohammedgửitớicáchoàngđếcủaĐôngLaMãvàBaTưvàothếkỷ7màngaysauđóđãbịcáccuộcthánhchiếnHồigiáotấncông.

Trong nhiều thập kỷ, các nhà quan sát phương Tây đã tìmcáchxácđịnhnhững“nguyênnhângốcrễ”củanhữngtìnhcảmnhưvậy,vàtựthuyếtphụcbảnthânrằngnhữngphátngôncựcđoan hơn có phần nào đó là ẩn dụ và rằng sự từ bỏ chính sáchhay hành vi trong quá khứ của phương Tây – như việc Mỹ vàAnh can thiệp vào chính trị nội bộ của Iran trong những năm1950–cóthểmởracơhộihòagiải.Tuynhiên,chođếnnay,chủnghĩaHồigiáocáchmạngvẫnchưathểhiệnsựtìmkiếmhợptácquốctếgiốngnhưphươngTâyvẫnhiểuvềthuậtngữnày;chếđộgiáosĩIrancũngkhôngđượchiểutheocáchtíchcựcnhấtlàmộtphongtràođộclậphậuthuộcđịađaubuồnđangchờđợiđầyhyvọngvàosựthểhiệnthiệnchícủaMỹ.Theoýniệmcủacácgiáochủvềchínhsách,tranhcãivớiphươngTâykhôngphảilàvấnđềcủasựnhượngbộcụthểmangtínhkỹthuậthaynhữngcôngthứcđàmphán,màlàmộtcuộctranhluậnvềbảnchấtcủatrậttựthếgiới.

Ngay cả khi đã có lúc được ca ngợi ở phương Tây như là dấuhiệucủatinhthầnmớivềhòagiải–saukhimộtthỏathuậntạmthời về chương trình hạt nhân của Iran với năm thành viên

thườngtrựccủaHộiđồngBảoanvàĐứcđượchoànthành–Lãnhđạo Tối cao của Iran, Khamenei tuyên bố vào tháng Một năm2014:

Bằng cách trang điểm cho khuôn mặt nước Mỹ, một số cá nhânđangcốgắngloạibỏsựxấuxa,bạolực,vàkhủngbốrakhỏikhuônmặtấyvàgiớithiệuchínhphủMỹvớingườidânIrannhưlàđángyêuvànhânđạo…Làmsaocácanhcóthểthayđổimộtkhuônmặtxấu xí và tội phạm đến vậy trước người dân Iran bằng việc trangđiểm?... Iran sẽ không vi phạm những gì mình đã cam kết. Nhưngngười Mỹ là kẻ thù của cuộc Cách mạng Hồi giáo, kẻ thù của nướcCộnghòaHồigiáo,kẻthùcủalácờcácanhvừakéolên.

Hay,nhưKhameneiđềcậptếnhịhơntrongmộtbàiphátbiểutrướcHộiđồngGiámhộIranthángChínnăm2013,“Khimộtđôvậtđangvậtlộnvớiđốithủvàởnhữngnơicầnthểhiệnsựlinhhoạtvìlýdokỹthuật,đừngđểanhtaquênmấtđốithủcủamìnhlàai.”

Tình trạng này không phải là tất yếu mãi mãi. Trong số cácquốc gia ở Trung Đông, Iran có lẽ có được trải nghiệm gắn kếtnhấtvềsựvĩđạicủaquốcgiavàtruyềnthốngchiếnlượclâudàivà tinh tế nhất. Nước này đã bảo tồn nền văn hóa căn cốt củamình trong suốt 3000 năm, đôi khi là một đế chế đang bànhtrướngtrongnhiềuthếkỷnhờsựthaotúngđiêuluyệncácyếutố xung quanh. Trước khi có cuộc cách mạng của các giáo chủ,tươngtáccủaphươngTâyvớiIranmangtínhthânthiệnvàhợptác từ cả hai phía, dựa trên sự nhận thức tương đồng về nhữnglợiíchquốcgia.(Trớtrêuthay,sựlênngôiquyềnlựccủacácgiáochủtronggiaiđoạncuốiđãđượchỗtrợbằngsựphânlycủaMỹvới chế độ đương nhiệm, căn cứ trên niềm tin sai lầm rằng sựthay đổi sắp tới sẽ thúc đẩy sự ra đời của một nền dân chủ vàthắtchặtthêmmốiquanhệMỹ-Iran).

Mỹ và các nền dân chủ phương Tây nên cởi mở để thúc đẩynhững mối quan hệ hợp tác với Iran. Những gì họ không đượclàmlàlấycăncứchomộtchínhsáchnhưvậybằngviệcsoichiếunhữngkinhnghiệmtrongnướccủamình,coichúnglàthíchhợptất yếu hoặc tự động với các xã hội khác, nhất là trong trườnghợp Iran. Họ phải đồng ý với khả năng rằng những ngôn từkhông thay đổi của một thế hệ được dựa trên niềm tin chứkhông phải sự phô diễn, và sẽ có những tác động tới một sốlượngđángkểngườidânIran.Mộtsựthayđổigiọngđiệukhôngnhấtthiếtdẫnđếnsựtrởlạitrạngtháibìnhthường,nhấtlàkhinhữngđịnhnghĩavềtrạngtháibìnhthườngvềcănbảnrấtkhácnhau như vậy. Nó cũng bao gồm – và rất có thể – khả năng vềmột sự thay đổi trong chiến thuật để đạt được các mục tiêukhôngthayđổivềcănbản.Mỹcầncởimởtrướcmộtsựhòagiảithực sự và có những nỗ lực đáng kể để tạo điều kiện thuận lợichonó.Tuynhiênđểmộtnỗlựcnhưvậythànhcông,mộtýthứcrõ ràng về đường hướng là rất cần thiết, đặc biệt ở vấn đề mấuchốtlàchươngtrìnhhạtnhâncủaIran.

T

PHỔBIẾNVŨKHÍHẠTNHÂNVÀIRAN

ươnglaicủaquanhệIran-Mỹsẽphụthuộcvàoviệcgiảiquyếtvấnđềmàvềmặtkỹthuậtcóvẻlàquânsự,ítnhấtlàtrongngắnhạn.Khinhữngtrangsáchnàyđượcviết,mộtsựthayđổitiềmtàng mang tính lịch sử trong cán cân quân sự tại khu vực vàtrạng thái cân bằng tâm lý có thể đang diễn ra. Nó được mở rabởisựtiếnbộnhanhchóngcủaIrantrênconđườnghướngtớivịthế của một quốc gia sở hữu vũ khí hạt nhân, ngay trong khicuộcđàmphángiữanướcnàyvàcácthànhviênthườngtrựcHộiđồngBảoanLiênHợpQuốccộngthêmĐức(P5+1)đangdiễnra.Dùđượcdiễnđạttheokhíacạnhkhảnăngkỹthuậtvàkhoahọc,bảnchấtgốcrễcủavấnđềvẫnlàtrậttựquốctế–khảnăngcủacộngđồngquốctếcóthểápđặtcácyêucầucủamìnhchốnglạinhữnghìnhthứctừchốitinhvi,khảnăngthẩmthấucủachếđộkhôngphổbiếnvũkhítoàncầu,vànguycơcủamộtcuộcchạyđuavũkhíhạtnhântrongkhuvựcbấtổnnhấttrênthếgiới.

Sựcânbằngquyềnlựctruyềnthốngnhấnmạnhvềnănglựcquânsựvàcôngnghiệp.Mộtthayđổitrongsựcânbằngnàychỉcó thể đạt được từ từ hoặc bằng sự chinh phục. Sự cân bằngquyền lực hiện đại phản ánh trình độ phát triển khoa học củamột xã hội, và có thể bị đe dọa nghiêm trọng bởi những pháttriểnchỉdiễnrabêntronglãnhthổcủamộtquốcgia.KhôngmộtcuộcchinhphụcnàocóthểlàmtăngnănglựcquânsựcủaLiênXô nhiều như việc phá vỡ thế độc quyền hạt nhân của Mỹ vàonăm1949.Tươngtựnhưvậy,sựlanrộngcủavũkhíhạtnhâncóthể chuyển giao chắc chắn có ảnh hưởng đáng kể đến sự cânbằngtrongkhuvựcvàtrậttựquốctế,làmdấylênmộtloạtcáchànhđộngchốngđốileothang.

TấtcảcácchínhphủMỹtrongChiếntranhLạnhđãbuộcphảixâydựngchiếnlượcquốctếcủamìnhtrongbốicảnhnhữngtínhtoánvềsựrănđegâykhiếpsợ:sựhiểubiếtrằngchiếntranhhạtnhân sẽ dẫn tới thương vong trên quy mô có khả năng đe dọavănminhloàingười.Họcũngbịámảnhbởiýthứcđượcrằngsựsẵn sàng bất chấp rủi ro hiển hiện đó – ít nhất tới một mức độnàođó–làcầnthiếtnếuthếgiớikhôngmuốnbịrơi lạivàotaynhữngchếđộđộctàitoàntrịtànnhẫn.Sựrănđevẫntiếptụckhiđốimặtvớinhữngcơnácmộngsonghànhnàyvìchỉcóhaisiêucườnghạtnhântồntại.Mỗisiêucườngluôncónhữngđánhgiátươngđốigiốngnhauvềcáchiểmhọađốivớimìnhtrongviệcsửdụngvũkhíhạtnhân.Tuynhiên,khivũkhíhạtnhânlanrộngvà rơi vào tay ngày càng nhiều người, những tính toán răn đengàycàngtrởnênsớmmấttácdụngvàtínhrănđengàycàngítđáng tin cậy. Trong một thế giới phổ biến rộng rãi vũ khí hạtnhân, việc quyết định ai răn đe ai và với những tính toán nàongàycàngtrởnênkhókhăn.

Thậmchínếugiảđịnhrằngcácquốcgiađangphổbiếnvũkhíhạtnhâncũngcónhữngtínhtoántươngtựvềsựsốngcòngiốngnhưnhữngquốcgiađãsởhữuvũkhíhạtnhânkhicânnhắcviệcgâyhấnvớinhau–mộtnhậnđịnhcựckỳmơhồ–nhữngnướcmới sở hữu vũ khí hạt nhân có thể phá vỡ trật tự quốc tế theonhiềucách.Sựphứctạptrongviệcbảovệkhovũkhívàcáccơsởhạt nhân (và xây dựng hệ thống cảnh báo sớm tinh vi mà cácquốcgiahạtnhântiêntiếnsởhữu)cóthểlàmtăngnguycơđánhđòn phủ đầu bằng cách dành nhiều ưu tiên cho một cuộc tấncôngbấtngờ.Chúngcũngcóthểđượcsửdụngnhưmộtláchắnđểngănchặnsựtrảđũađốivớicáchànhđộngquânsựcủacácnhóm phi nhà nước. Những cường quốc hạt nhân cũng khôngthểlàmngơtrướcmộtcuộcchiếntranhhạtnhânngayngưỡngcửa nhà mình. Cuối cùng, kinh nghiệm về mạng lưới phổ biếnhạtnhân“riêngtư”giữaPakistanthânthiệnvềmặtkỹthuậtvớiBắcTriềuTiên,Libya,vàIranchothấynhữnghậuquảtolớnđối

vớitrậttựquốctếtừsựlanrộngcủavũkhíhạtnhân,ngaycảkhicác nước đang phổ biến hạt nhân không đáp ứng các tiêu chíchínhthứcđểbịcoilàmộtnhànướcbấthảo.

Batrởngạiphảivượtquađểđạtđượckhảnăngtriểnkhaivũkhí hạt nhân: làm chủ hệ thống phóng, sản xuất vật liệu phânhạch,vàchếtạocácđầuđạn.Đốivớihệthốngphóng,cómộtthịtrườngmởđángkểởPháp,Nga,vàởphạmvinàođólàcảTrungQuốc;nóchủyếuđòihỏinhữngnguồnlựcvềtàichính.Iranđãđạtđượcnhữngyêucầucốtlõicủamộthệthốngphóngvàcóthểbổsungvàohệthốngđótùytheoquyếtđịnhcủanướcnày.Cáckiếnthứcvềviệclàmthếnàođểchếtạocácđầuđạnkhôngphảilàbítruyềnhoặckhókhănđểkhámphá,vàviệcchếtạochúngrấtdễchegiấu.Cáchtốtnhấtvàcólẽlàduynhấtđểngănchặnsự xuất hiện của một năng lực vũ khí hạt nhân là kiềm chế sựpháttriểncủa quátrình làmgiàuuranium. Thànhphần khôngthểthiếuchoquátrìnhnàylàthiếtbịlytâm–nhữngchiếcmáytạo ra uranium đã được làm giàu. (Làm giàu plutonium cũngphải được ngăn chặn và là một phần của quá trình đàm phántươngtự.)

Mỹ và các thành viên thường trực khác của Hội đồng Bảo anLiênHợpQuốcđãđàmphántronghơn10năm,trảiquahaiđờichínhphủcủacảhaiđảngđểngănchặnsựxuấthiệnmộtnănglựcnhưvậyởIran.Kểtừnăm2006,sáunghịquyếtcủaHộiđồngBảo an Liên Hợp Quốc đã nhấn mạnh rằng Iran phải ngừngchương trình hạt nhân làm giàu uranium của mình. Ba tổngthốngMỹcủacảhaiđảng,mọithànhviênthườngtrựccủaHộiđồng Bảo an Liên Hợp Quốc (bao gồm cả Trung Quốc và Nga)cộngthêmĐức,nhiềubáocáovànghịquyếtcủaCơquanNănglượng nguyên tử quốc tế, tất cả đều tuyên bố không thể chấpnhận được một Iran có vũ khí hạt nhân và yêu cầu nước nàydừngviệclàmgiàuhạtnhânvôđiềukiện.Khôngcólựachọnnàolà “không được cân nhắc” trong việc theo đuổi mục tiêu này,theolờicủaítnhấthaitổngthốngMỹ.

HồsơtheodõichothấykhảnănghạtnhâncủaIranđangđềuđặntiếntriển,trongkhivịthếcủaphươngTâyđangngàycàngsuy yếu nhanh. Trong khi Iran phớt lờ các nghị quyết của LiênHợpQuốcvàvẫnchếtạocácmáylytâm,phươngTâyđãđưaramộtloạtcácđềxuấtngàycàngdễdãi,từviệckiênquyếtyêucầuIran chấm dứt chương trình làm giàu uranium của mình vĩnhviễn (2004), để rồi cho phép Iran có thể tiếp tục làm giàuuraniumởcấpđộthấp(LEU)dưới20%(2005),tớiđềxuấtIranchuyểnphầnlớncácLEUcủanórakhỏiđấtnướcđểPhápvàNgacóthểbiếnchúngthànhcácthanhnhiênliệuvớiuraniumđượclàmgiàu20%(2009);rồiđếnmộtđềnghịchophépIrangiữđủsố lượng uranium được làm giàu 20% của mình để vận hànhmộtlòphảnứngthửnghiệmtrongkhiđìnhchỉhoạtđộngtạicơsở đặt máy ly tâm Fordow, nơi có khả năng sản xuất thêm cácthanh nhiên liệu này (2013). Bản thân Fordow từng là một địađiểmbímật;khibịpháthiện,nótrởthànhđốitượngtrongcácyêu cầu của phương Tây rằng nó phải bị đóng cửa hoàn toàn.Hiện tại phương Tây đề nghị đình chỉ hoạt động tại cơ sở này,cùngvớinhữngbiệnphápbảovệđểviệctáikhởiđộngnósẽkhókhăn.KhinhómcácnướcP5+1lầnđầutiênđượcthànhlậpvàonăm2006nhằmphốihợpvaitròcủacộngđồngquốctế,cácnhàđàmphánnhấnmạnhrằngIranphảingừngcácchutrìnhnhiênliệutrướckhicáccuộcđàmpháncóthểđượctiếnhành;vàonăm2009,điềukiệnnàyđãbịhủybỏ.Đốimặtvớihồsơnhưvậy,Iranhầunhưkhôngcóđộngcơđểcoibấtkỳđềnghịnàolàcuốicùng.Với sự tinh tế và không hề thiếu táo bạo, ở mỗi giai đoạn, nướcnày ngày càng không mấy quan tâm tới một giải pháp nhưnhómcáccườngquốclớntrênthếgiới,vàtiếptụcđềnghịhọđưaranhữngnhượngbộmới.

Khi các cuộc đàm phán bắt đầu vào năm 2003, Iran có 130máylytâm.Khicuốnsáchnàyđượcviết,nướcnàyđãtriểnkhaikhoảng19.000máy(dùchỉmộtnửatrongsốnàyđangđượcsửdụng).Khicáccuộcđàmphánbắtđầu,Iranchưacókhảnăngtạo

rabấtkỳnguyênliệuphânhạchnào;trongthỏathuậntạmthờihồi tháng Mười một năm 2013, Iran thừa nhận sở hữu bảy tấnuraniumđượclàmgiàuthấp.VớisốmáylytâmIransởhữu,sốuraniumnàycóthểđượcchuyểnthànhnguyênliệuởcấpđộvũkhítrongmộtvàitháng(đủđểtạorabảyđếnmườiquảbomhạtnhân,loạiđãđượcthảxuốngHiroshima).Trongthỏathuậntạmthời,Iranhứatừbỏkhoảngmộtnửatrongtổngsốuraniumđượclàm giàu 20% của mình nhưng thông qua một cách thức vòngvèo:nướcnàycamkếtchuyểnđổisốunraniumnàythànhmộtdạngcóthểdễdàngđượcchuyểnđổitrởvềtrạngtháibanđầu,và nước này vẫn giữ nguyên cách thức làm như vậy. Trong bấtkỳ trường hợp nào, với số lượng máy ly tâm hiện nay của Iran,cấp độ 20% ít quan trọng vì uranium được làm giàu tới 5%(ngưỡngđượctuyênbốlàmộtthànhcôngcủađàmphán)cóthểđượclàmgiàulêncấpđộvũkhítrongvàitháng.

Thái độ của các nhà đàm phán của hai bên phản ánh nhữngnhậnthứckhácnhauvềtrậttựthếgiới.CácnhàđàmphánIranchuyểntảiquanđiểmđếncácnhàđàmphánphíabênkiarằnghọsẽkhôngbịcảntrởtrongviệctheođuổiquátrìnhcủamình,chodùphảiđốimặtvớinguycơmộtcuộctấncôngvàocáccơsởhạtnhâncủanướcnày.CácnhàđàmphánphươngTâybịthuyếtphục (và thường viện dẫn sự thuyết phục này khi nhấn mạnhcamkếtcủahọđốivớihòabìnhvàngoạigiao)rằngnhữnghậuquả của một cuộc tấn công quân sự vào Iran làm giảm nguy cơgia tăng năng lực hạt nhân của Iran. Những tính toán của họđượccủngcốbằngnhữnglờilặpđilặplạicủacácchuyêngiavàhọ cho đó là trách nhiệm của mình, rằng mọi bế tắc cần phảiđược phá vỡ bởi một đề xuất mới. Đối với phương Tây, câu hỏitrọngtâmlàliệucóthểtìmđượcmộtgiảiphápngoạigiaohaylàsẽcầnđếncácbiệnphápquânsự.ỞIran,vấnđềhạtnhânđượccoinhưmộtkhíacạnhcủacuộcđấutranhchungvềtrậttựkhuvực và uy quyền tối cao về ý thức hệ, diễn ra trên một loạt cácmặttrậnvàvùnglãnhthổvớicácphươngpháptrảirộngtừthái

cực chiến tranh tới hòa bình – các hoạt động quân sự và bánquânsự,ngoạigiao,đàmphánchínhthức,tuyêntruyền,lậtđổchínhtrị–liêntụcvàkếthợpcủngcốlẫnnhau.Trongbốicảnhnày, cuộc tìm kiếm một thỏa thuận phải đương đầu với viễncảnh rằng ít nhất Tehran sẽ thử nghiệm một chiến lược làmgiảmcăngthẳngvừađủđểphávỡlệnhtrừngphạt,nhưngvẫnduytrìmộtcơsởhạtầnghạtnhânđángkểvàmộtsựtựdotốiđatronghànhđộngđểbiếnnóthànhmộtchươngtrìnhvũkhísaunày.

Quá trình này dẫn đến thỏa thuận tạm thời vào tháng Mườimột năm 2013, trong đó Iran đồng ý ngừng làm giàu uraniumtạmthờivàđúngtheoquyđịnhđểđổilấyviệcgỡbỏmộtsốcácbiệnpháptrừngphạtquốctếđốivớinướcnàyvìkhôngtuânthủcácyêucầucủaHộiđồngBảoanLiênHợpQuốc.Nhưngdoviệclàm giàu uranium của Iran được cho phép tiếp tục trong sáuthángtheothỏathuậntạmthời,sựtiếptụccủathỏathuậnnàycùngvớiviệcthựchiệncácbiệnpháphạnchếtoàndiệnhơnsẽđược hợp nhất vào hạn chót để hoàn tất một thỏa thuận tổngthể. Kết quả là chương trình làm giàu uranium của Iran đượcchấpnhậntrênthựctế,đểlạivấnđềnặngký(chỉđốivớiphươngTây)khôngđượcgiảiquyết.

Khicuốnsáchnàyđượcviết,cáccuộcđàmphánchomộtthỏathuận lâu dài đang được tiến hành. Trong khi các điều khoản –hoặcliệucónhữngkếtquảcóthểđạtđượchaykhông–vẫnchưađượcbiết,rõràngchúngsẽlà“nhữnglằnranhđỏ,”giốngnhưrấtnhiềuvấnđềởTrungĐông.LiệucácnhàđàmpháncủaphươngTây(vậnhànhthôngquanhómP5+1)sẽnhấtquyếtyêucầulằnranh đỏ này là về khả năng làm giàu uranium như nghị quyếtcủa Liên Hợp Quốc đã khẳng định hay không? Đây sẽ là mộtnhiệmvụvôcùngkhókhăn.Iransẽphảigiảmbớtsốmáylytâmcủa nước này đến một mức độ phù hợp với các yêu cầu chínhđángcủamộtchươngtrìnhhạtnhândânsự,cũngnhưpháhủyhoặcbỏxósốcònlại.Mộtkếtquảnhưvậycótácdụngthựctếlà

việctừbỏchươngtrìnhhạtnhânquânsựcủaIransẽmởratriểnvọngvềmộtsựthayđổicơbảntrongmốiquanhệcủaphươngTâyvớiIran,đặcbiệtnếunóđưatớisựđồngthuậnrằnghaibênsẽhànhđộngđểngănchặnnhữnglànsóngcủacáctaysúngcựcđoanngườiSunnivàShiahiệnđangđedọakhuvực.

TheoquanđiểmcủaLãnhđạoTốicaoIranđượclặpđilặplạitrongcáctuyênbố,rằngIransẽkhôngtừbỏkhảnăngmànóđãcó – những tuyên bố được nhiều quan chức cấp cao Iran táikhẳngđịnh–Irandườngnhưnhấnmạnhviệcchuyểnlằnranhđỏtừmứcsảnxuấtđầuđạn,hoặcgiảmbớtcácmáylytâmđếnmứcvẫncònđểlạimộtkhoảngđủlớnchomộtchươngtrìnhhạtnhân quân sự. Theo kế hoạch như vậy, Iran sẽ đưa vào thỏathuận quốc tế một fatwa của Lãnh đạo Tối cao cấm chế tạo vũkhí hạt nhân (một phán quyết chưa bao giờ được bất kỳ ai bênngoài cơ cấu quyền lực của Iran công bố hay nhìn thấy); nướcnàysẽcamkếtvớinhómP5+1khôngchếtạovũkhíhạtnhânvàcấpquyềnthanhtrađểgiámsátsựtuânthủ.HiệuquảthiếtthựccủanhữngcamkếtnàysẽphụthuộcvàothờigianIrancầncóđểchế tạo vũ khí sau khi nước này từ bỏ hoặc phá vỡ một thỏathuận như vậy. Trước một thực tế là Iran đã cố gắng xây dựnghainhàmáylàmgiàubímậttrongkhivẫnởdướisựthanhtraquốctế,sựviphạmnàydựđoánsẽphảicânnhắctớikhảnăngviphạmđókhôngbịpháthiện.MộtthỏathuậnphảikhôngđượcđểIran“gầnnhưlà”cườngquốchạtnhân,mộtnướcmàcóthểtrởthànhmộtcườngquốchạtnhânquânsựtrongmộtkhungthờigianngắnhơnsovớibấtkỳnướclánggiềngkhôngcóhạtnhânnàocóthểbắtkịp,hoặcbấtkỳcườngquốchạtnhânnàocóthểngănchặnmộtcáchchắcchắn.

Iranđãsửdụngkỹnăngđặcbiệtvàsựnhấtquánliênquantớimụctiêumànướcnàytuyênbốlàpháhoạihệthốngcácquốcgiacó chủ quyền ở Trung Đông và loại bỏ ảnh hưởng của phươngTâykhỏikhuvực.ChodùIransẽxâydựngvàthửnghiệmvũkhíhạtnhântrongtươnglaigầnhay“chỉ”giữlạikhảnănglàmnhư

vậytrongvòngvàithángsaukhiquyếtđịnh,cácngụývềtrậttựkhu vực và toàn cầu sẽ là tương tự nhau. Thậm chí nếu Irandừnglạiởmứcgầnvớinănglựcvềvũkhíhạtnhân,nướcnàysẽđược xem là vẫn đạt được mức độ đó bất chấp các lệnh trừngphạt quốc tế toàn diện nhất từng được áp đặt với bất kỳ nướcnào.ĐốivớicácđốithủđịachiếnlượccủaIrannhưThổNhĩKỳ,AiCập,vàẢ-rậpSaudi,nhữngcámdỗtrongviệcmuahoặcpháttriểncácchươngtrìnhhạtnhâncủariênghọđểbắtkịpkhảnăngcủa Iran là sẽ không thể cưỡng lại được. Nguy cơ một cuộc tấncông phủ đầu do Israel thực hiện sẽ tăng lên đáng kể. Đối vớiIran, nước này đã chống lại được các lệnh trừng phạt vì pháttriểnkhảnăngvũkhíhạtnhân,nósẽcóđượctiếngtăm,nhữngquyền năng hăm dọa mới, và tăng cường khả năng hành độngvớicácvũkhíthôngthườnghoặccáchìnhthứcphihạtnhâncủachiếntranhphitruyềnthống.

Có lập luận cho rằng một cách tiếp cận mới đối với quan hệMỹ-Iransẽpháttriểntừcáccuộcđàmphánhạtnhân,bùđắpchoviệctừbỏvịtrílịchsửcủaphươngTây.VídụvềmốiquanhệcủaMỹvớiTrungQuốcthườngđượcviệndẫnđểminhhọachohiệuứng này, do hai nước đã chuyển từ thái độ thù địch sang chấpnhận lẫn nhau, và thậm chí hợp tác trong một thời gian tươngđốingắntrongnhữngnăm1970.NhưIranđôikhivẫnnói,nướcnàycóthểsẵnsànghạnchếsửdụngcácchươngtrìnhhạtnhânquân sự sắp hoàn thành của mình vào mục đích ngoại giao đểđổilấysựthiệnchívàhợptácchiếnlượccủaMỹ.

Sựsosánhnàylàkhậpkhiễng.TrungQuốckhiđóđangphảiđốimặtvới42sưđoànquânXô-viếtởbiêngiớiphíabắcsaumộtthập kỷ leo thang thù nghịch lẫn nhau, và cả những bất ổn nộibộcủaTrungQuốc.Nướcnàycómọilýdođểthửnghiệmmộthệthốngquốctếthaythếđểnươngtựa.KhônghềcómộtđộngcơnàorõràngnhưvậytrongquanhệIran-phươngTây.Trongthậpkỷvừaqua,Iranđãchứngkiếnsựloạibỏhaitrongsốcácđốithủlớn của nước này, chế độ Taliban ở Afghanistan và Iraq của

SaddamHussein–trớtrêuthaylạilànhờnhữnghànhđộngcủaMỹ–vànướcnàyđãlàmsâusắcthêmảnhhưởngvàvaitròquânsựcủamìnhtạiLebanon,Syria,vàIraq.Haitrongsốcácđốithủcạnh tranh chính của nước này trong việc giành ảnh hưởng ởkhuvực–AiCậpvàẢ-rậpSaudi–đangphảibậntâmvớinhữngthách thức nội bộ ngay cả khi Iran đã có những bước đi nhanhchóngvàthànhcôngrõràngtrongviệcđèbẹpđốilậpnộibộsaumộtcuộcnổidậyđòidânchủnăm2009.CácnhàlãnhđạoIranphầnlớnđãđượcchàomờivàocácđịavịquốctếđángtrọngmàkhôngcầncamkếtbấtkỳthayđổilớnnàotrongchínhsách,vàđượccáccôngtyphươngTâychèokéovềcơhộiđầutưngaycảkhicáclệnhtrừngphạtvẫnđangđượcthựcthi.Trớtrêuthay,sựnổilêncủaphongtràothánhchiếndòngSunnidọcbiêngiớicủaIrancóthểkhiếnnướcnàyphảisuynghĩlại.NhưngcũngkhôngkémphầnđángtincậyrằngTehrancoibốicảnhchiếnlượcnàynhư là thay đổi có lợi cho mình, và tiến trình cách mạng củanước này dường như được chứng minh là đúng. Việc Iran chọnphươngánnàosẽphụthuộcvàonhữngtoantínhriêngcủanướcnày,chứkhôngphảinhữnggiảđịnhcủaMỹ.

Chođếnkhicuốnsáchnàyđượcviết,IranvàphươngTâyđãgắn những ý nghĩa khác nhau cho khái niệm đàm phán. TrongkhicácnhàđàmphánMỹvàchâuÂunóivềtriểnvọngchomộtthỏathuậnhạtnhânvớisựlạcquanthậntrọngvàkiềmchếtốiđa trong các tuyên bố công khai với hy vọng thúc đẩy một bầukhông khí thuận lợi, Giáo chủ Khamenei lại miêu tả các cuộcđàmphánhạtnhânnhưlàmộtphầncủacuộcchiếntôngiáobấttậnmàởđóđàmphánlàmộthìnhthứcđấutranhvàngăncấmsự thỏa hiệp. Tới tận cuối tháng Năm năm 2014, với sáu tuầncònlạitrongkhoảngthờigianthỏathuậntạmthời,LãnhđạoTốicao của Iran được đưa tin là đã miêu tả các cuộc đàm phán hạtnhânnhưsau:

Lý do cho việc tiếp tục chiến đấu phải được nhấn mạnh, khôngphảidosựhiếuchiếncủagiớicầmquyềnHồigiáo.Nóđơngiảnchỉ

làsựhợplýkhiđiquamộtkhuvựcđầynhữngtêncướpbiển,ngườita nên trang bị đầy đủ cho mình, được thúc đẩy bởi động cơ và cókhảnăngtựbảovệmình.

Trong những trường hợp như vậy, chúng ta không có lựa chọnnào khác ngoài việc tiếp tục chiến đấu và cho phép ý tưởng chiếnđấu bao trùm tất cả các vấn đề đối nội và đối ngoại của đất nướcmình.NhữngkẻthúcđẩysựnhượngbộvàđầuhàngtrướcsựbắtnạtvàbuộctộigâychiếnchoHồigiáomớichínhlànhữngkẻphạmtộiphảnquốc.

Tấtcảgiớichứccủađấtnướctrongcáclĩnhvựckinhtế,khoahọc,vănhóa,hoạchđịnhchínhsách,lậppháp,vàđàmphánngoạigiaocần phải nhận thức rằng họ đang chiến đấu và tiếp tục chiến đấuchoviệcthiếtlậpvàduytrìsựtồntạicủahệthốngHồigiáo...Cuộcthánh chiến sẽ không bao giờ kết thúc vì quỷ Satan và những trậnchiếnvớinósẽtồntạimãimãi.

Đốivớimọiquốcgia,lịchsửđóngvaitròhìnhthànhtínhcáchcon người. Trong lịch sử đầy tự hào và phong phú của Iran,ngườitacóthểphânbiệtbacáchtiếpcậnkhácnhauđốivớitrậttựquốctế.ĐólàchínhsáchcủanhànướctrướckhidiễnracuộccáchmạngKhomeini:thậntrọngtrongviệcbảovệbiêngiới,tôntrọng chủ quyền của các nước khác, sẵn sàng tham gia vào cácliên minh, từ đó theo đuổi lợi ích quốc gia của mình bằng cácnguyên tắc của Hòa ước Westphalia. Đó cũng là truyền thốngcủađếquốc,coiIranlàtrungtâmcủathếgiớivănminhvàtìmcách xóa bỏ quyền tự chủ của các nước xung quanh tới chừngnào quyền lực nước này có thể vươn tới. Cuối cùng, đó là mộtIran thánh chiến đã được mô tả trong các trang trước. Sự thayđổitronghànhvicủanhữngnhàlãnhđạocấpcaoIranđượclấycảmhứngtừtruyềnthốngnàotrênđây?Nếuchúngtagiảđịnhmộtsựthayđổicơbản,nhữnggìmangđếnsựthayđổiđó?Đólàcuộcxungđộtmangtínhtâmlýhaychiếnlược?Cuộcxungđộtđósẽđượcgiảiquyếtbằngsựthayđổitháiđộhaysựđiềuchỉnhchínhsách?Vànếulàđiềuchỉnhchínhsách,sựđiềuchỉnhnào

nênđượctìmkiếm?Liệuquanđiểmcủahainướcvềtrậttựthếgiới có thể được dung hòa? Hay thế giới sẽ phải chờ đến khinhữngáplựcthánhchiếnmờnhạt,nhưchúngđãbiếnmấttrướcđâyởĐếquốcOttomannhưlàkếtquảcủamộtsựthayđổitrongnhữngvậnđộngquyềnlựcvànhữngưutiênnộiđịa?ViệctrảlờinhữngcâuhỏinàyphụthuộcvàotươnglaicủamốiquanhệMỹ-Iranvàcólẽlànềnhòabìnhcủathếgiới.

Vềnguyêntắc,Mỹcầnchuẩnbịđểđạtđượcmộtsựthấuhiểuvề địa chính trị cùng với Iran trên cơ sở các nguyên tắc khôngcan thiệp của Hòa ước Westphalia, và xây dựng một khái niệmtương thích với trật tự khu vực. Trước khi có cuộc cách mạngKhomeini,IranvàMỹtrênthựctếđãlàcácđồngminhdựatrênđánhgiácứngrắnvềlợiíchquốcgiacủacáctổngthốngMỹởcảhai đảng. Lợi ích quốc gia của Iran và Mỹ đã từng được hai bêncoilàtươngđồng.Cảhaiđãcùngphảnđốisựthốngtrịkhuvựcbởi một siêu cường, khi đó là Liên Xô. Cả hai đều đã từng sẵnsàng dựa trên nguyên tắc tôn trọng chủ quyền của nước kháctrongchínhsáchcủahọđốivớikhuvực.Cảhaicùngủnghộsựpháttriểnkinhtếtrongkhuvực,ngaycảkhinềnkinhtếấyđãkhôngtiếntriểntrênmộtlĩnhvựcđủlớnnào.TừquanđiểmcủaMỹ, có mọi lý do để tái lập một mối quan hệ như vậy. Sự căngthẳng trong quan hệ Iran-Mỹ có nguyên nhân từ việc Tehrantiếpnhậncácnguyêntắcvànhữnglờilẽthánhchiến,cùngvớinhữngcuộctấncôngtrựctiếpvàolợi íchvàquanđiểmcủaMỹvềtrậttựquốctế.

Cách Iran tổng hợp những di sản phức tạp của nước này sẽđược thúc đẩy phần lớn bởi những động lực nội bộ; trong mộtđấtnướccóquánhiềuphứctạpvềvănhóavàchínhtrịnhưvậy,nhữngcáchthứcđórấtkhóđoántrướcđốivớicácnhàquansátnước ngoài, và chúng cũng không bị ảnh hưởng bởi những đedọa hay xu nịnh từ bên ngoài. Nhưng dù Iran thể hiện bộ mặtnào với thế giới bên ngoài, nó cũng không làm thay đổi thực tếrằngIrancầnphảiđưaramộtlựachọn.Nóphảiquyếtđịnhxem

mình là một đất nước hay là một mục tiêu. Mỹ cần cởi mở chomột quá trình hợp tác và thúc đẩy quá trình đó. Nhưng dù làthànhphầncầnthiếtcủasựpháttriểnnày,sựkhéoléovàquyếttâmcủacácnhàđàmphánphươngTâysẽkhôngđủđểđảmbảođiều đó. Việc Iran không tiếp tục hỗ trợ cho các nhóm nhưHezbollahsẽlàmộtbướcđiquantrọngvàcầnthiếttrongviệctáilậpmộtmôhìnhmangtínhxâydựngcủacácmốiquanhệsongphương. Thách thức sẽ là liệu Iran có coi sự hỗn loạn dọc biêngiớicủamìnhnhưlàmộtmốiđedọahaylàmộtcơhộiđểthựchiệnnhữnghyvọngngànnăm.

Mỹ cần xây dựng một tầm nhìn chiến lược về quá trình màmìnhthamgia.PhátngônviêncủachínhphủkhigiảithíchvaitrògiảmsútcủaMỹởTrungĐông,đãmiêutảtầmnhìnvềmộttrạngtháicânbằngmàởđócácquốcgiacủangườiSunni(vàcólẽlàIsrael)tạothếcânbằngvớiIran.Ngaycảkhimộtchòmsaonhư vậy xuất hiện để rồi tàn lụi, nó chỉ có thể được duy trì bởimộtchínhsáchngoạigiaotíchcựccủaMỹ.Vìsựcânbằngquyềnlựckhôngbaogiờởtrạngtháitĩnh,nêncácthànhphầncủanósẽliêntụcthayđổi.Mỹsẽđượccầnđếntrongvaitrònướctạothếcânbằngtrongtươnglaigần.VaitròcủanướctạothếcânbằngsẽđượcthựchiệntốtnhấtnếuMỹxíchlạigầncáclựclượngđốinghịchhơnlàgiữahọvớinhauvàkhôngđểbảnthânsađàvàoviệcbảotrợchochiếnlượccủabênnào,đặcbiệtlàởcáctháicực.Theođuổinhữngmụctiêuchiếnlượccủariêngmình,Mỹcóthểlàmộtnhântốquantrọng–cólẽlànhântốquyếtđịnh–trongviệcxácđịnhliệuIrantheođuổiconđườngcáchmạngHồigiáohayconđườngcủamộtquốcgiavĩđại,đượcđặtmộtcáchchínhdanh và quan trọng trong hệ thống các quốc gia theo Hòa ướcWestphalia. Nhưng Mỹ có thể thực hiện trọn vẹn vai trò đó chỉtrêncơsởcủasựthamgia,chứkhôngphảisựthoáilui.

T

TẦMNHÌNVÀTHỰCTẾ

rongnhữngnămgầnđây,vấnđềhòabìnhởTrungĐôngtậptrungvàochủđềrấtkỹthuậtlàvũkhíhạtnhânởIran.Khôngcócon đường tắt nào cho sự cần thiết bắt buộc phải ngăn chặn sựxuấthiệncủanhữngvũkhínày.Nhưngđángđểchúngtanhớlạinhững giai đoạn khi các cuộc khủng hoảng khác dường nhưkhông thể giải quyết ở Trung Đông, những giai đoạn đã đượcxemxétdướigócđộmớibằngsựdũngcảmvàtầmnhìn.

Giữa những năm 1967 và 1973, xảy ra hai cuộc chiến tranhgiữaẢ-rậpvàIsrael,quânđộiMỹhailầnbịbáođộng,mộtcuộcxâm lược Jordan của Syria, hàng loạt cầu hàng không tiếp việncủaMỹvàokhuvựcchiếnsự,nhiềuvụkhôngtặcvàhầuhếtcácnước Ả-rập phá bỏ quan hệ ngoại giao với Mỹ. Tuy nhiên, saunhững sự kiện trên là một tiến trình hòa bình đã mang đến bathỏa thuận giữa Ai Cập và Israel (mà đỉnh cao là một hiệp ướchòa bình vào năm 1979), một thỏa thuận không can thiệp vớiSyrianăm1974(kéodàibốnthậpkỷbấtchấpcáccuộcnộichiếnởnướcnày),HộinghịMadridnăm1991táikhởiđộngtiếntrìnhhòa bình, Hiệp định Oslo giữa Tổ chức Giải phóng Palestine vàIsraelnăm1993,vàmộthiệpướchòabìnhgiữaJordanvàIsraelvàonăm1994.

Nhữngmụctiêunàyđãđạtđượcvìbađiềukiệnđượcđápứng:chínhsáchtíchcựccủaMỹ,sựngănchặnviệcđưaranhữngkếhoạch tìm cách thiết lập một trật tự khu vực bằng cách áp đặtcácnguyêntắcphổquátthôngquabạolực,vàsựxuấthiệncủanhữngnhàlãnhđạovớitầmnhìnhướngtớihòabình.

Haisựkiệnmàtôiđãtrảinghiệmtượngtrưngchotầmnhìnđó. Năm 1981, trong chuyến thăm cuối cùng tới Washington,

TổngthốngSadatđãmờitôiđếnAiCậpvàomùaxuânnămsauđểdựlễkỷniệmBánđảoSinaiđượcIsraeltrảlạichoAiCập.Sauđó,ôngấyimlặngmộtlátvànói,“Đừngđếndựlễkỷniệm,việcấysẽlàquáđauđớnvớiIsrael.Hãyđếnsáuthángsauđó,anhvàtôi sẽ cùng nhau lái xe đến đỉnh núi Sinai, nơi tôi dự định xâymộtthánhđườngHồigiáo,mộtnhàthờThiênChúagiáovàmộtgiáođườngDoTháiđểtượngtrưngchoướcmuốnhòabình.”

Từng là Tham mưu trưởng quân đội Israel, Yitzhak Rabin làThủtướngkhikýkếtthỏathuậnchínhtrịđầutiêngiữaIsraelvàAiCậpvàonăm1975,vàsauđómộtlầnnữakhiôngvàShimonPeres – cựu Bộ trưởng Quốc phòng, giờ đây là Bộ trưởng Ngoạigiao – đàm phán một thỏa thuận hòa bình với Jordan vào năm1994.ThángBảynăm1994,nhândịpthỏathuậnhòabìnhgiữaIsrael-Jordan, Rabin đã phát biểu tại một phiên họp chung củaNghịviệnMỹcùngvớiVuaHusseincủaJordan:

Hômnay,chúngtôiđangcùngnhaudấnthânvàomộttrậnchiếnmàkhôngcóngườichếtvàkhôngaibịthương,khôngcóđổmáuvàkhông còn nỗi thống khổ. Đây là trận chiến duy nhất mà sự khaichiếnlàmộtniềmvui:trậnchiếncủahòabình…

Trong Thánh Kinh của chúng tôi, cuốn sách của mọi cuốnsách,hòabìnhđượcđềcập237lầnbằngnhiềuthànhngữkhácnhau.TrongThánhKinh,chúngtôihọcđượcgiátrịvàsứcmạnhcủa mình, trong Sách Jeremiah[104], chúng tôi tìm thấy sự tiếcthươngchoNữthánhRachel[105].Sáchviết:

“Hãy nín tiếng than khóc của ngươi, mắt ngươi đừng sa lụy, vìcôngviệccủangươisẽđượcđềnđáp,Chúaphán.”

Tôi sẽ không kìm chế khóc thương cho những người đã khuất.NhưngvàongàyhèhômnayởWashington,ởnơixaquênhà,chúngtôi cảm nhận rằng công việc của chúng tôi sẽ được đền đáp, nhưĐấngTiêntriđãtiêntri.

CảSadatvàRabinđềubịámsát.Nhưngnhữngthànhtựucủahọkhôngthểbịxóabỏvàcảmhứngcủahọkhôngthểbịdậptắt.

Mộtlầnnữa,cáchọcthuyếtvềđedọabằngbạolựctháchthức

những niềm hy vọng về trật tự thế giới. Nhưng khi chúng bịngănchặn–vàchỉkhichúngbịngănchặn–sẽcóthểxuấthiệnmột khoảnh khắc tương tự như những gì đã đưa tới những độtpháđượckểlạitrênđây,khitầmnhìnđãvượtquathựctại.

Chương5

SỰĐADẠNGCỦACHÂUÁ

T

CHÂUÁVÀCHÂUÂU:CÁCKHÁINIỆMKHÁC

NHAUVỀCÂNBẰNGQUYỀNLỰC

huậtngữ“châuÁ”gánsựgắnkếtdễnhầmlẫnchomộtkhuvực gồm nhiều thành phần khác nhau. Trước khi có sự viếngthămcủacáccườngquốcphươngTâyhiệnđại,khôngmộtngônngữchâuÁnàocótừvựngđểchỉ“châuÁ”;khôngmộtdântộcnào mà ngày nay là gần 50 quốc gia có chủ quyền của châu Áquanniệmrằnghọsốngởmột“lụcđịa”duynhấthaymộtkhuvựcđòihỏisựđoànkếtvớitấtcảnhữngdântộckhác.Đượcgọilà“phươngĐông,”khuvựcnàychưabaogiờsonghànhrõnétvới“phươngTây.”Vẫnchưacómộttôngiáochungnào,càngkhôngcómộttôngiáophânthànhcácnhánhkhácnhaunhưKi-tôgiáoởphươngTây.Phậtgiáo,Hindugiáo,Hồigiáo,vàKi-tôgiáođềupháttriểnmạnhởcáckhuvựckhácnhaucủachâuÁ.Mộtđếchếchung giống như La Mã không hề tồn tại trong ký ức nơi đây.TrênkhắpcácvùngĐôngBắc,Đông,ĐôngNam,Nam,vàTrungÁ,cáckhácbiệtvềdântộc,ngônngữ,tôngiáo,xãhội,vàvănhóalớn hiện hành đã bị các cuộc chiến tranh trong lịch sử hiện đạikhoétsâuvàthườnglàvớimộtcáchcayđắng.

Bản đồ chính trị và kinh tế của châu Á minh họa cho bứctranhphứctạpcủakhuvựcnày.Lụcđịanàybaogồmcácquốcgia công nghiệp và có công nghệ tiên tiến như Nhật Bản, HànQuốc,vàSingapore,vớinềnkinhtếvàmứcsốngsánhngangvớicácnướcchâuÂu;baquốcgiacóquymôlụcđịalàTrungQuốc,ẤnĐộ,vàNga;haiquầnđảolớn(ngoàiNhậtBản)làPhilippinesvà Indonesia, bao gồm hàng ngàn hòn đảo nằm trên các tuyếnhàng hải chính; ba quốc gia cổ đại với dân số xấp xỉ Pháp hoặc

ItalylàTháiLan,ViệtNam,vàMyanmar;mộtAustraliakhổnglồvàmộtNewZealandđồngquê,vớiphầnlớndâncưcónguồngốcchâuÂu;vàBắcTriềuTiên,mộtchếđộđộctàigiađìnhtrịtheokiểu Stalin thiếu thốn hoàn toàn về công nghiệp và công nghệ,ngoại trừ chương trình vũ khí hạt nhân. Một lượng lớn dân cưvới đa số theo Hồi giáo tập trung chủ yếu trên khắp Trung Á,Afghanistan,Pakistan,Bangladesh,Malaysia,vàIndonesia,cùngmộtbộphậnkhálớncácnhómthiểusốHồigiáosốngởẤnĐộ,TrungQuốc,Myanmar,TháiLan,vàPhilippines.

Trậttựthếgiớitrongthếkỷ19vànửađầuthếkỷ20chủyếulàdochâuÂuthiếtlập,đượcthiếtkếđểduytrìmộtsựcânbằngquyền lực sơ khai giữa các nước lớn ở châu Âu. Bên ngoài châulụccủariêngmình,cácquốcgiachâuÂuxâydựngcácthuộcđịavà biện minh cho hành động của họ theo các phiên bản khácnhaucủacái-gọi-làsứmệnhkhaihóa.Từgócnhìncủathếkỷ21,khimàcácquốcgiachâuÁđanggiatăngvềsựthịnhvượng,sứcmạnh và sự tự tin, có vẻ như không thể xảy ra việc chủ nghĩathựcdânđạtđượcmộtsứcmạnhnhưvậy,hayviệccácthiếtchếcủachủnghĩathựcdânđượccoilàmộtcơchếbìnhthườngcủađời sống quốc tế. Chỉ các nhân tố vật chất thì không thể giảithíchđượcđiềunày;mộtýthứcvềsứmệnhvàmộtxunglượngtâmlývôhìnhcũngđóngmộtvaitròtrongđó.

Các tài liệu tuyên truyền và luận thuyết của các cường quốcthực dân từ buổi bình minh của thế kỷ 20 đã cho thấy một sựkiêungạolớntớimứchọđượcquyềnđóngkhungmộttrậttựthếgiớitheonhữngnguyêntắccủamình.Cáctài liệughichépcủaTrungQuốchayẤnĐộđãnhúnnhườngxácđịnhmộtnhiệmvụcủa châu Âu trong việc hướng văn hóa truyền thống tới nhữngnền văn minh cao hơn. Các nhà cầm quyền châu Âu cùng vớinhữngnhómnhỏnhânviênđãvẽlạibiêngiớicủacácquốcgiacổđạimàquênrằngđâycóthểlàmộtsựpháttriểnbấtthường,khôngmongmuốnhoặckhôngchínhdanh.

Thếkỷ15,vàobuổibìnhminhcủanhữnggìgiờđâyđượcgọi

làthờihiệnđại,mộtphươngTâytựtin,bấtkham,vàlãnhthổbịchiacắtđãgiươngbuồmtrinhsáttoàncầu,mởmang,khaithác,và“khaihóa”nhữngvùngđấtnótới.NgườiphươngTâygâyấntượngvớicácdântộchọgặpbởicácquanđiểmvềtôngiáo,khoahọc,thươngmại,quảntrị,vàngoạigiaođượcđịnhhìnhtừkinhnghiệm lịch sử của mình, thứ mà họ coi là đỉnh cao của thànhtựuloàingười.

PhươngTâyđãbànhtrướngvớinhữngđặcđiểmnổibậtquenthuộccủachủnghĩathựcdân–sựthamlam,chủnghĩaSô-vanhvăn hóa và ham muốn vinh quang. Nhưng cũng đúng khi nóirằngcácyếutốtiếnbộhơncủaphươngTâyđãcốgắngdẫndắtmột hướng đạo toàn cầu bằng phương pháp trí tuệ để khuyếnkhích chủ nghĩa hoài nghi, cùng nhiều thông lệ chính trị vàngoạigiaomàcuốicùngbaohàmnềndânchủ.Nógầnnhưđảmbảo rằng sau một thời gian dài chịu nô dịch, các dân tộc thuộcđịacuốicùngsẽđòihỏi–vàđạtđược–quyềntựquyết.Ngaycảtrong giai đoạn cướp phá tàn bạo nhất của mình, các thế lựcbànhtrướng,đặcbiệtởAnh,đãđưaramộttầmnhìnmàởmộtgócđộnàođó,cácdântộcbịchinhphụcsẽbắtđầuthamgiavàonhữngthànhquảcủamộthệthốngtoàncầuchung.Cuốicùng,cùngvớiphảnứngmạnhmẽchốnglạiviệcthihànhbẩnthỉuchếđộnôlệ,phươngTâyđãtạorathứmàkhôngmộtnềnvănminhsử dụng nô lệ nào có: một phong trào xóa bỏ chế độ nô lệ trêntoàncầudựatrênniềmtincủanhânloạinóichungvàphẩmgiávốncócủacánhân.Từbỏsựdựadẫmtrướcđóvàothươngmạiđáng khinh, Anh đã đi đầu trong việc thực thi một chuẩn mựcmớivềphẩmgiáconngười,xóabỏchếđộnôlệtrongđếchếcủamình,vànghiêmcấmcáctàubuônbánnôlệtrêncácđạidương.Sựkếthợpđặcbiệtcủahànhvihốnghách,sứcmạnhcôngnghệ,chủnghĩanhânvănlýtưởng,vàchấtmentrítuệmangtínhcáchmạng đã tỏ ra là một trong những nhân tố định hình thế giớihiệnđại.

NgoạitrừNhậtBản,châuÁlàmộtnạnnhânchứkhôngphải

một người chơi trong trật tự quốc tế do chủ nghĩa thực dân ápđặt. Không giống như Nhật Bản, Thái Lan duy trì được độc lậpcủamìnhnhưnglạitỏraquáyếuđểcóthểthamgiavàosựcânbằng quyền lực như một hệ thống của trật tự khu vực. Kíchthước của Trung Quốc đã ngăn chặn việc thực dân hóa toàn bộquốc gia này, nhưng nước này lại bị mất quyền kiểm soát cáclĩnh vực quan trọng trong các công việc nội bộ của mình. ChođếnkhiThếchiếnIIkếtthúc,hầuhếtcácnướcchâuÁthựchiệncácchínhsáchcủamìnhnhưlàmộtsựlệthuộccáccườngquốcchâu Âu, hoặc là sự lệ thuộc Mỹ như trong trường hợp củaPhilippines. Các điều kiện cho phong cách ngoại giao theo kiểuHòaướcWestphaliachỉbắtđầuxuấthiệnvớisựtraotrảđộclậpchocácnướcthuộcđịasaukhitrậttựchâuÂubịphávỡbởihaicuộcthếchiến.

Quá trình giải phóng khỏi trật tự khu vực hiện hành diễn rabạo lực và đẫm máu: cuộc nội chiến Trung Quốc (1927-1949),chiến tranh Triều Tiên (1950-1953), cuộc đối đầu Trung Quốc-LiênXô(khoảng1955-1980),cáccuộcnổidậycủadukíchcáchmạng trên khắp khu vực Đông Nam Á, chiến tranh Việt Nam(1961-1975)[106],bốncuộcchiếntranhgiữaẤnĐộvớiPakistan(1947, 1965, 1971, và 1999), chiến tranh Trung Quốc-Ấn Độ(1962),cuộcchiếnTrungQuốc-ViệtNam(1979),vàsựcướpphácủaquânKhmerĐỏdiệtchủng(1975-1979).

Saunhiềuthậpkỷchiếntranhvàbấtổncáchmạng,châuÁđãcó những chuyển mình đáng kể. Sự trỗi dậy được thể hiện từnăm1970của“NhữngconhổchâuÁ”baogồmHongKong,HànQuốc,Singapore,ĐàiLoan,vàTháiLanmởrasựthịnhvượngvànăngđộngkinhtế.NhậtBảnđãlựachọncácthểchếdânchủvàxây dựng một nền kinh tế sánh ngang, và trong một số trườnghợpvượtlêntrêncácnướcphươngTây.Năm1979,TrungQuốcđổi hướng, và dưới thời Đặng Tiểu Bình đã tuyên bố một chínhsáchđốingoạiphiýthứchệvàmộtchínhsáchcảicáchkinhtế,được tiếp nối và đẩy nhanh bởi những người kế nhiệm ông, có

tácđộngbiếnđổisâusắcđốivớiTrungQuốcvàthếgiới.Khinhữngthayđổinàydiễnra,chínhsáchđốingoạidựatrên

lợiíchquốcgiacótiềnđềlànguyêntắccủaHòaướcWestphaliadườngnhưđãchiếmưuthếởchâuÁ.KhônggiốngnhưởTrungĐông,nơimàgầnnhưtấtcảcácquốcgiađangbịđedọabởicáctháchthứcquânsựvềtínhchínhdanhcủamình,ởchâuÁquốcgiađượccoilàđơnvịcơbảncủachínhtrịquốctếvàtrongnước.Cácquốcgiakhácnhauxuấthiệntừthờikỳthuộcđịanóichungđãkhẳngđịnhchủquyềnlẫnnhauvàcamkếtkhôngcanthiệpvàocôngviệcnộibộcủanhau;nhữngnướcnàytuântheonhữngchuẩnmựccủacáctổchứcquốctếvàxâydựngcáctổchứckinhtếvàxãhộikhuvựchoặcliênvùng.Trongdòngchảyấy,thángMột năm 2013, trong một đánh giá quan trọng về chính sách,mộtquanchứcquânsựhàngđầuTrungQuốc,PhóTổngThammưu trưởng Quân Giải phóng nhân dân Trung Quốc Tề KiếnQuốcđãviếtrằng,mộttrongnhữngtháchthứcchủyếucủathờiđạihiệnnaylàduytrì“cácnguyêntắccơbảncủaquanhệquốctế hiện đại đã được thiết lập vững chắc vào năm 1648 bởi ‘HòaướcWestphalia,’đặcbiệtlàcácnguyêntắcvềchủquyềnvàbìnhđẳng.”

Châu Á đã nổi lên như là một trong những di sản có ý nghĩanhất của hệ thống theo Hòa ước Westphalia: có truyền thốnglịchsửvàthườngđốikhángnhautronglịchsử,cácdântộcđangtự tổ chức thành các quốc gia có chủ quyền và những tổ chứckhuvựcbaogồmcácquốcgia.ỞchâuÁ,đixahơncảchâuÂu,không kể tới Trung Đông, những nguyên tắc của mô hình theoHòa ước Westphalia về trật tự quốc tế đã có được sự diễn đạtđươngđạicủamình,baogồmcáchọcthuyếtbịchấtvấnnhiềuởphương Tây rằng các nguyên tắc đó quá tập trung vào lợi íchquốcgiahoặccóbấtcậptrongviệcbảovệcácquyềnconngười.Chủ quyền, trong nhiều trường hợp chỉ mới vừa giành được từáchthốngtrịthựcdân,đượccoinhưcómộtđặctínhtuyệtđối.Mụctiêucủachínhsáchquốcgiakhôngphảilàđểvượtlêntrên

lợi ích quốc gia – như trong các khái niệm đang thịnh hành ởchâuÂuhayMỹ–màlàđểtintưởng,hăngháitheođuổilợiíchđó.Cácchínhphủđềubácbỏnhữnglờichỉtríchcủanướcngoàivềnhữngcôngviệcnộibộcủamìnhnhưlàdấuhiệucủasựgiámhộthựcdânmàhọvừamớivượtqua.Vìvậy,ngaycảkhinhữnghành động nội bộ của các quốc gia láng giềng được coi là tháiquá,nhưđãtừngxảyraởMyanmar,chúngvẫnđượccoilàdịpđểcan thiệp bằng ngoại giao thầm lặng, chứ không bằng áp lựccôngkhaivàcórấtítsựcanthiệpépbuộc.

Đồngthời,yếutốđedọatiềmẩnluônhiệndiện.TrungQuốccông khai khẳng định, còn tất cả những người chơi chủ chốtkhác ngầm định, về việc sử dụng lực lượng quân sự trong việctheođuổicáclợiíchquốcgiacốtlõi.Ngânsáchquânsựđanggiatăng.Tìnhtrạngđốiđịchgiữacácquốcgia,nhưởBiểnĐôngvàvùng biển Đông Bắc Á, nói chung đã được tiến hành bằng cácphươngphápngoạigiaochâuÂuthếkỷ19;việcsửdụngvũlựckhông bị loại trừ, dù đã được hạn chế (nếu có phần nào) theonămtháng.

Trật tự tôn ti cấp bậc, chứ không phải sự bình đẳng về chủquyền,lànguyêntắctổchứccủacáchệthốngquốctếtronglịchsửchâuÁ.Quyềnlựcđượcthểhiệnbởisựtônkínhđốivớingườitrịvìvàcấutrúcquyềnhànhcôngnhậncươngvịchúatểđó,chứkhôngnằmởviệcphânđịnhbiêngiớicụthểtrênbảnđồ.Cácđếquốcmởrộngthươngmạivàmệnhlệnhchínhtrịcủamình,yêucầusựliênkếtcủacácđơnvịchínhtrịnhỏhơn.Đốivớicácdântộcnằmởnơigiaonhaucủahaihaynhiềutrậttựđếquốc,conđường dẫn đến độc lập thường là chấp nhận ghi danh như mộtnước phụ thuộc trên danh nghĩa đối với hai hay nhiều đế quốc(mộtnghệthuậtvẫncònđượcghinhớvàthựchànhngàynayởmộtsốkhuvực).

Thuộc các hệ thống ngoại giao trong lịch sử của châu Á, dùdựatrênmôhìnhcủaTrungQuốchayẤnĐộ,chếđộquânchủđượccoilàmộtbiểuhiệncủathầnthánhhayítnhấtlàmộtdạng

phụquyền;nhữngbiểuhiệnhữuhìnhbằngcốngphẩmđượccholàbổnphậncủacácnướcphụthuộcđốivớicácnướclớn.Vềmặtlý thuyết, điều này xóa bỏ sự mơ hồ về bản chất của các mốiquan hệ quyền lực trong khu vực, dẫn đến một loạt sự liên kếtcứngnhắc.Tuynhiên,trênthựctếnhữngnguyêntắcnàyđượcáp dụng với sự sáng tạo và linh hoạt đáng kể. Ở Đông Bắc Á,Vương quốc Lưu Cầu (Ryukyu)[107] đã có một khoảng thời giantriềucốngchocảNhậtBảnvàTrungQuốc.TrênnhữngngọnđồiphíabắcMiếnĐiện,cácbộlạcđãđảmbảomộthìnhthứctựchủthực thụ bằng cách cam kết trung thành đồng thời với cả triềuđình Miến Điện và Hoàng đế Trung Quốc (và nói chung khôngchịu áp lực phải tuân theo mệnh lệnh của bất kỳ đế quốc nào).Trong nhiều thế kỷ, Nepal đã khéo léo cân bằng quan hệ ngoạigiaovớicáctriềuđạicầmquyềnởcảTrungQuốcvàẤnĐộ,dângcác chiếu thư và quà tặng mà được Trung Quốc hiểu là cốngphẩm, nhưng chỉ được xem như là bằng chứng của sự trao đổibìnhđẳngởNepal,dođóduytrìquanhệđặcbiệtvớiTrungQuốcđượccoinhưlàsựbảođảmvềđộclậpchoNepaltrongquanhệvớiẤnĐộ.Trongthếkỷ19,đượccácđếquốcphươngTâybànhtrướng coi như một mục tiêu chiến lược, Thái Lan hoàn toàntránh khỏi bị thực dân hóa thông qua một chiến lược thậm chícòn phức tạp hơn bằng việc khẳng định mối quan hệ thân mậtvớitấtcảcáccườngquốcnướcngoàicùngmộtlúc,chàođóncáccốvấnnướcngoàitừnhiềunướcphươngTâyđốiđịchnhauvàotrong triều đình của mình, ngay cả khi các nước này cử pháiđoàn triều cống tới Trung Quốc, đồng thời lưu giữ các giáo sĩHindugốcẤntronghoànggia.(Đángchúýhơn,sựmềmmỏngđầy trí tuệ và sự nhẫn nại về cảm xúc mà chiến lược cân bằngnày đòi hỏi là: bản thân Vua Thái phải được coi như một nhânvật thần thánh). Bất kỳ khái niệm nào về trật tự khu vực đềuđượccoilàhạnchếquámứcsựlinhhoạtmàcôngviệcngoạigiaođòihỏi.

Trongbốicảnhcủanhữngdisảntinhtếvàđadạng,mộtloạt

các quốc gia có chủ quyền trong hệ thống theo Hòa ướcWestphalia trên bản đồ của châu Á thể hiện một bức tranh rấtđơngiảnvềthựctếtạikhuvực.Khôngthểnắmbắtđượcsựđadạngvềnguyệnvọngtrongcôngviệccủacácnhàlãnhđạohaysựkếthợpgiữasựchúýtỉmỉđếntônticấpbậcvànghithứcvớithủ thuật khéo léo đặc trưng phần lớn cho ngoại giao châu Á.ĐâylàchiếckhungcơbảncủađờisốngquốctếởchâuÁ.Nhưngởđây,vịthếquốcgiađộclậpcũngđikèmvớimộtloạtcácdisảnvăn hóa đa dạng và gần gũi hơn, có lẽ hơn bất kỳ khu vực nàokhác.ĐiềunàyđượcnhấnmạnhbởinhữngtrảinghiệmcủahaitrongsốcácquốcgialớncủachâuÁlàNhậtBảnvàẤnĐộ.

T

NHẬTBẢN

rongtấtcảcácchủthểchínhtrịvàvănhóalịchsửởchâuÁ,NhậtBảnphảnứngsớmnhấtvàdứtkhoátnhấttrướccuộctấncôngcủaphươngTâytrêntoànthếgiới.NằmtrênmộtquầnđảovớinơigầnnhấtcáchlụcđịachâuÁvàitrămdặm,NhậtBảnđãgâydựngnhữngtruyềnthốngvàvănhóađặcbiệttrongsựbiệtlập. Có một sự đồng nhất gần như hoàn toàn về mặt sắc tộc vàngôn ngữ, cùng với một ý thức hệ chính thống khẳng định tổtiênthầnlinhcủangườiNhậtBản,quốcgianàyđãbiếnniềmtinvề bản sắc độc đáo của mình thành một kiểu cam kết gần nhưtôn giáo. Cảm giác khác biệt này đã đem đến cho Nhật Bản sựlinhhoạttuyệtvờitrongviệcđiềuchỉnhchínhsáchcủamìnhđểphù hợp với quan niệm về sự cần thiết có tính chiến lược quốcgia. Trong khoảng thời gian hơn một thế kỷ từ sau năm 1868,Nhật Bản đã chuyển từ trạng thái hoàn toàn biệt lập sang việcmở rộng vay mượn các mô hình từ những quốc gia rõ ràng làhiệnđạinhấtởphươngTây(môhìnhquânđộicủaĐức,cácthểchếnghịviệnvàhảiquâncủaAnh);từnỗlựctáobạotrongviệcxây dựng đế quốc cho tới chủ nghĩa hòa bình, và từ đó tái xuấthiệnvớivịthếcủamộtcườngquốclớnkiểumới;từchếđộphongkiến tới các hình thức khác nhau của chủ nghĩa chuyên chếphươngTây,vàtừđótheođuổidânchủ;lầnlượtnằmtrongrồira khỏi trật tự thế giới (đầu tiên là của phương Tây, sau đó làchâuÁvàgiờđâylàtoàncầu).Trongsuốtquátrìnhđó,NhậtBảntinrằngsứmệnhquốcgiacủamìnhkhôngthểbịphainhạtkhiđiều chỉnh theo các cách thức và các thể chế của những xã hộikhác; sứ mệnh ấy sẽ chỉ được thúc đẩy bằng cách thích ứngthànhcông.

Trong nhiều thế kỷ, Nhật Bản tồn tại ở ven rìa của thế giớiTrung Quốc, vay mượn rất nhiều từ tôn giáo và văn hóa TrungQuốc. Nhưng không giống như hầu hết các xã hội trong vòngảnhhưởngcủavănhóaTrungQuốc,nóđãchuyểnđổicáchìnhthức vay mượn thành các mô hình Nhật Bản và không bao giờđem lồng chúng vào một nghĩa vụ tôn ti cấp bậc đối với TrungQuốc. Có những thời điểm, vị thế kiên cường của Nhật Bản lànguồncơncủasựkhiếpđảmđốivớitriềuđìnhTrungQuốc.CácdântộcchâuÁkhácchấpnhậncáctiềnđềvànghithứctronghệthốngtriềucốngnày–mộtsựphụthuộcmangtínhbiểutượngđối với Hoàng đế Trung Quốc, theo đó nghi lễ của Trung Quốcđược áp đặt lên thiên hạ – giao thương dưới danh nghĩa “cốngnạp”đểtiếpcậnthịtrườngTrungQuốc.Họtôntrọng(ítnhấtlàtrong việc trao đổi với triều đình Trung Quốc) khái niệm NhogiáovềtrậttựquốctếnhưlàtôntitrậttựtronggiatộcmàTrungQuốclàtộctrưởng.Vềmặtđịalý,NhậtBảnđủgầnđểcóthểhiểusát nhất từ này và thường ngầm chấp nhận đối với trật tự thếgiới kiểu Trung Quốc như một thực tế khu vực. Trong việc tìmkiếmthươngmại,giaolưuvănhóa,cácpháiđoànNhậtBảntuânthủ nghi thức xã giao gần giống với những hình thức đã đượcthiếtlậptừtrước,khiếncácquanlạiTrungQuốccóthểhiểunhưlàbằngchứngvềkhátvọngcủaNhậtBảnmuốntrởthànhthànhviên trong một trật tự tôn ti cấp bậc chung. Tuy nhiên, trongmộtkhuvựcđãrấtquenthuộcvớisựthayđổivịthếđượchàmýtrongnhữngquyếtđịnhnhỏnhặtvềnghithức–chẳnghạnnhưtừduynhấtđượcdùngđểchỉngườitrịvì,cáchthứcmộtláthưtrang trọng được chuyển đi, hoặc phong cách viết ngày thángtheo lịch trên một tài liệu chính thức – Nhật Bản luôn từ chốiđảm nhận vai trò chính thức trong hệ thống triều cống màTrung Quốc là trung tâm. Quốc gia này lơ lửng ở ngoài rìa củamộttrậttựthếgiớitônticấpbậccủaTrungQuốc,lúcthìnhấnmạnhsựbìnhđẳngvàlúcthìlạinhấnmạnhtớithếưuviệtriêngcủamình.

Theo quan điểm riêng của nước này về trật tự thế giới thìđứng ở vị trí cao nhất trong xã hội Nhật Bản là Hoàng đế NhậtBản - Thiên Hoàng, giống như Hoàng đế Trung Quốc, nhân vậtnày được coi là thiên tử, cầu nối giữa con người và thánh thần.Được thể hiện lặp đi lặp lại trên các công hàm ngoại giao củaNhật Bản gửi đến triều đình Trung Quốc, chức vị này là tháchthức trực tiếp đối với vũ trụ quan về trật tự thế giới của TrungQuốc, trong đó đặt Hoàng đế Trung Quốc ở đỉnh cao duy nhấttrongtônticấpbậccủaloàingười.Bêncạnhvịthếnày(nơimàsự vay mượn siêu việt vượt lên trên và ra xa ngoài những gì cóthểđãđượctuyênbốbởibấtkỳHoàngđếLaMãThầnthánhnàoở châu Âu), triết học chính trị truyền thống của Nhật Bản thừanhậnmộtsựkhácbiệtnữa,đólàcoicácThiênHoànglànhữngvịthần hậu duệ của Nữ thần Mặt trời, người đã sinh ra vị ThiênHoàngđầutiênvàtraochonhữngngườikếvịcủaHoàngđếđóquyền cai trị vĩnh cửu. Theo cuốn Hồ sơ về sự kế thừa chínhdanhcủanhữngquốcvươngthầnthánhvàothếkỷ14,thìNhậtBản là đất nước thần thánh. Tổ tiên trên thiên đình là nhữngngườiđầutiênđặtnềnmóngchođấtnướcnày,vàNữthầnMặttrời đã để dòng dõi của Người trị vì nơi này mãi mãi. Đây là sựthậtchỉđúngvớiđấtnướcchúngta,vàkhôngthểtìmthấymộtđiềutươngtựởnhữngmiềnđấtkhác.ĐólàlýdovìsaoNhậtBảnđượcgọilàđấtnướcthầnthánh.

VịtrícủaNhậtBảntrênnhữnghònđảongoàikhơihoàntoànchophépnướcnàycónhiềulựachọnrộngmởtrongviệcliệucóthamgiavàocácvấnđềquốctếhaykhông.Trongnhiềuthếkỷ,Nhật Bản không tham gia vào các vấn đề của châu Á, nó gâydựngtruyềnthốngquânsựcủamìnhquacáccuộcnộichiếnvàtùy nghi chấp nhận thương mại và văn hóa nước ngoài theo ýmình. Cuối thế kỷ 16, một cách đường đột và đầy tham vọng,Nhật Bản nỗ lực viết lại vai trò của mình khiến các nước lánggiềngbanđầucholàkhôngthểchấpnhậnđược.HệquảlàxảyramộttrongnhữngxungđộtquânsựlớncủachâuÁ,màcácdisản

trongkhuvựccủanóvẫncònlàđềtàisuyngẫmvàtranhcãisâusắc,vànhữngbàihọccủanó,nếuđượcchúýđến,cóthểđãthayđổicáchhànhxửcủaMỹtrongChiếntranhTriềuTiênởthếkỷ20.

Năm1590,saukhiđánhbạicácđốithủ,thốngnhấtNhậtBảnvà chấm dứt hơn một thế kỷ nội chiến, Lãnh chúa ToyotomiHideyoshi[108]tuyênbốvềmộttầmnhìnvĩđại:ôngsẽxâydựngmộtđộiquânlớnnhấtthếgiới,tiếnquânvàoBánđảoTriềuTiên,chinhphụcTrungQuốc,vàchinhphụccảthếgiới.Ônggửimộtbức thư cho Vua Triều Tiên tuyên bố ý định của mình là “tiếnvàođấtnướcĐạiMinhvàbắtngườidânởđóphảituânthủtheotậpquánvàcáchcưxửcủachúngtôi,”vàmờigọisựgiúpđỡcủavịvuanày.Saukhivịvuanàyngầnngạivàcảnhbáoôngkhôngnêntheođuổinỗlựcđó(việndẫn“mốiquanhệkhôngthểtáchrờigiữaTrungQuốcvàvươngquốccủachúngtôi”vàcảnguyêntắcNhogiáo“xâmlượcmộtquốcgiakháclàmộthànhđộngmànhững người có văn hóa và có trí tuệ nên cảm thấy xấu hổ”),Hideyoshiđãphátđộngmộtcuộcxâmlượcvới160.000quânvàkhoảng 700 chiến thuyền. Lực lượng quy mô lớn, ồ ạt này làmchoáng ngợp sự phòng thủ ban đầu và nhanh chóng tiến quânlên Bán đảo. Tốc độ của nó chậm lại khi Đô đốc Lý ThuấnThần[109] của Triều Tiên tổ chức kháng cự bằng hải quân đầyquyếttâm,liêntụctấncôngđườngtiếptếcủaHideyoshivàlàmchệchhướngcácđạoquânxâmlượctrongcáctrậnđánhdọcbờbiển.KhilựclượngNhậtBảntớiBìnhNhưỡng,gầnnútthắthẹpphía bắc của Bán đảo (và hiện là thủ đô Bắc Triều Tiên), TrungQuốcdùngvũlựccanthiệp,khôngmuốnđểnướctriềucốngcủamìnhtrànngậpquânthù.MộtđộiquânviễnchinhTrungQuốcướckhoảng40.000đến100.000quânthiệnchiếnvượtsôngÁpLục[110] và đẩy lui lực lượng Nhật Bản tới tận Seoul. Sau nămnăm đàm phán không đi tới kết quả và cuộc chiến đấu chịunhiều tổn thất, Hideyoshi chết, lực lượng xâm lược rút lui vàhiệntrạngbanđầuđượckhôiphục.Nhữngngườichorằnglịch

sử không bao giờ lặp lại nên suy ngẫm về sự tương đồng giữacuộc kháng chiến của Trung Quốc chống lại kế hoạch củaHideyoshivớicuộcchiếnmànướcMỹphảiđốiđầutrongChiếntranhTriềuTiêngần400nămsauđó.

Sau thất bại của cuộc phiêu lưu này, Nhật Bản đổi hướng,chuyểnsangtrạngtháingàycàngbiệt lập.Dướichínhsách“bếquantỏacảng”kéodàihơnhaithếkỷ,NhậtBảngầnnhưkhôngthamgiavàobấtkỳtrậttựthếgiớinào.QuanhệtoàndiệncấpnhànướcvớiđiềukiệnbìnhđẳngngoạigiaochặtchẽchỉtồntạivớiTriềuTiên.ThươngnhânTrungQuốcđượcphéphoạtđộngởmột số địa điểm được chỉ định, mặc dù không có quan hệ NhậtBản-TrungQuốcchínhthứcnàotồntạivìkhôngcócáchnàocóthểlàmthỏamãnlòngtựáicủacảhaibên.NgoạithươngvớicácnướcchâuÂubịgiớihạnởmộtsốthànhphốcụthểvenbiển;tớinăm1673,tấtcảbịtrụcxuất,ngoạitrừnhữngngườiHàLanvàhọbịgiớihạnởmộthònđảonhântạođơnđộcngoàikhơicảngNagasaki. Năm 1825, những nghi ngờ đối với các cường quốchàng hải phương Tây đã trở nên quá lớn đến nỗi chính quyềnquân sự cầm quyền của Nhật Bản ban hành một “sắc lệnh trụcxuấtngườinướcngoàibằngbấtkỳgiánào”–tuyênbốrằngbấtkỳ tàu nước ngoài nào đến gần bờ biển Nhật Bản đều sẽ bị xuađuổivôđiềukiện,nếucầnthiếtsẽdùngtớivũlực.

Tuynhiên,tấtcảnhữngđiềunàychỉlàkhúcdạođầuchomộtsựthayđổimạnhmẽ,ởđóNhậtBảncuốicùngtựđưamìnhvàotrậttựtoàncầu–chủyếulàcủaphươngTâytronghaithếkỷ–vàtrởthànhmộtcườngquốchiệnđạituântheocácnguyêntắccủa Hòa ước Westphalia. Năm 1853, chất xúc tác mang tínhquyếtđịnhxuấthiệnkhiNhậtBảnphảiđốimặtvớibốntàuhảiquânMỹđượccửđitừNorfolk,Virginia,trongmộtchuyếnthámhiểmcốtìnhcoithườngcácsắclệnhbiệtlậpcủaNhậtBảnbằngcáchxâmnhậpvàoVịnhTokyo.Sĩquanchỉhuycủahọ,ĐôđốcMatthew Perry, đem theo một bức thư của Tổng thống MillardFillmore tới Thiên Hoàng Nhật Bản, và cứ nhất quyết phải đưa

đượctậntaychođạidiệnhoànggiaởthủđôNhậtBản(mộthànhvi vi phạm luật lệ của Nhật Bản và các nghi thức ngoại giao đãđượcgìngiữtrongsuốthaithếkỷ).CũnggiốngnhưTrungQuốc,ítcoitrọngngoạithương,NhậtBảnchắcchắnkhôngthểđặcbiệtyêntâmvớiláthưcủaTổngthống,trongđóthôngbáotớiHoàngđế(ngườimàFillmoregọilà“Ngườibạntốtvàvĩđại!”củaông)rằngngườidânMỹ“nghĩrằngnếuHoàngthượngcóthểthayđổiluậtphápcổxưađểchophépthươngmạitựdogiữahainướcthìđiềuđósẽvôcùngcólợichocảhai.”Fillmorecheđậybứctốihậuthư này dưới vỏ bọc một lời đề nghị thực dụng cổ điển của Mỹ,rằngnhữngsắclệnhbiệtlậpđượccoinhưlàbấtbiếntừtrướctớinaycóthểđượcnớilỏngtrêncơsởthửnghiệm:

Nếu Hoàng thượng không hài lòng rằng sẽ không hoàn toàn antoànnếubãibỏcác luật lệcổxưacấmngoạithương,chúngcóthểđược tạm đình chỉ trong năm hay mười năm để thử nghiệm. Nếuviệcthửnghiệmkhôngchứngminhđượclợiíchnhưkỳvọng,nhữngluậtlệcổxưacóthểđượcphụchồi.Mỹthườnggiớihạncáchiệpướcvớinướcngoàitrongvòngmộtvàinămvàsauđóquyếtđịnhcógiahạnchúnghaykhôngnếumanglạikếtquảhợplý.

NgườiNhậtBảnnhậnbứcthôngđiệpnàyvàthấyđâynhưlàmộtsựtháchthứcđốivớiquanniệmcủahọvềtrậttựchínhtrịvàquốctế.Tuynhiên,họphảnứngbằngsựđiềmtĩnhdèdặtcủamộtxãhộiđãtrảiquavàhiểuđượctínhnhấtthờicủacácnỗlựccủaconngườiquanhiềuthếkỷtrongkhivẫngiữđượcbảnchấtthiết yếu của mình. Tìm hiểu hỏa lực vượt trội hơn nhiều củaPerry(đạibácvàsúngcủaNhậtBảnđãhầunhưkhôngcóbướctiếnnàotronghaithếkỷ,trongkhicáctàucủaPerryđượctrangbị hỏa lực pháo binh hải quân hiện đại có khả năng bắn đạnpháo, như ông đã thể hiện dọc bờ biển Nhật Bản), các nhà lãnhđạo của Nhật Bản đã kết luận rằng việc đối đầu trực tiếp với“nhữngcontàuđen”sẽlàvôích.Họdựavàosựgắnkếtxãhộiđểthíchứngvớicúsốcnàyvàduytrìsựđộclậpcủamìnhnhờsựgắnkếtđó.Họthảomộtbứcthưsắcsảotrảlờilịchsự,rằngmặc

dù những thay đổi mà Mỹ mong muốn “bị tổ tiên hoàng tộcchúng tôi cực lực cấm đoán,” tuy nhiên, “nếu tiếp tục duy trìphápluậtcổxưanàysẽlàkhônghiểutinhthầnthờiđại.”Thừanhận“chúngtôigiờđâybịchiphốibởisựcầnthiếtcótínhcấpbách,” các đại diện của Nhật Bản đảm bảo với Perry rằng họchuẩnbịđểđápứnggầnnhưtấtcảcácyêusáchcủaMỹ,baogồmcảviệcxâydựngmộthảicảngmớicókhảnăngchứacáctàucủaMỹ.

Từ thách thức này của phương Tây, Nhật Bản đã rút ra mộtkết luận trái ngược với Trung Quốc sau sự xuất hiện của mộtpháiviênAnhvàonăm1793(sẽđượcthảoluậnởchươngsau).Trung Quốc tái khẳng định lập trường truyền thống đánh đuổixâm lược bằng sự thờ ơ lạnh lùng cùng với việc bồi đắp nhữngđức tính đặc biệt của mình, tự tin rằng với quy mô rộng lớn vềmặtdânsốvàlãnhthổcủamìnhvàsựtinhtếcủanềnvănhóa,cuối cùng Trung Quốc sẽ chiến thắng. Với sự quan tâm rất kỳcôngđếntừngchitiếtvàsựphântíchtinhtếvềsựcânbằnglựclượngvậtchấtvàtinhthần,NhậtBảnbắtđầuthamgiavàotrậttựquốctếdựatrêncáckháiniệmcủaphươngTâyvềchủquyền,tựdothươngmại,luậtquốctế,côngnghệ,vàsứcmạnhquânsự–nhưngvớimụcđíchloạibỏsựthốngtrịcủangoạibang.Saukhimột phe nhóm mới lên nắm quyền vào năm 1868 hứa hẹn sẽ“tônthờHoàngđế,tốngkhứnhững“tênmọidatrắng”bằngcáchlàmchủcáckháiniệmvàcôngnghệcủachínhnhững“tênmọida trắng” đó và tham gia vào trật tự thế giới theo Hòa ướcWestphalianhưmộtthànhviênbìnhđẳng.SựlênngôicủaTânThiên Hoàng Minh Trị được đánh dấu bởi Hiến chương Tuyênthệ có chữ ký của giới quý tộc, hứa hẹn một chương trình cảicách sâu rộng, trong đó bao gồm quy định rằng tất cả các tầnglớp xã hội cần được khuyến khích tham gia cải cách. Chươngtrìnhnàycamkếttrongcáccuộcnghịbàntranhluậntạitấtcảcác tỉnh về một tiến trình hợp lý và thực hiện đầy đủ nguyệnvọng của người dân. Nó dựa trên sự đồng thuận quốc gia, một

trongnhữngđiểmmạnhchủyếu–haycólẽlàđặcđiểmđặcbiệtnhất–củaxãhộiNhậtBản:

1.Theolờituyênthệnày,chúngtôithiếtlậpmụctiêuxâydựngsự thịnh vượng của quốc gia trên mọi mặt; tạo lập hiến pháp vàphápluật.

2.Cáccuộcnghịbàntranhluậnsẽđượcthiếtlậprộngrãivàtấtcảcácvấnđềsẽđượcquyếtđịnhthôngquathảoluậncôngkhai.

3. Tất cả các tầng lớp, dù cao hay thấp, đều đồng tâm hiệp lựctrongviệcnỗlựcthựchiệncáccôngviệcquảnlýcủanhànước.

4.Nhữngngườidânthường,kểcảcôngchứcdânsựvàquânsự,tấtcảsẽđượcphéptheođuổimongmuốncủamìnhđểkhôngcósựbấtmãnnào.

5.NhữnghủtụccủaquákhứsẽđượcloạibỏvàtấtcảsẽchỉđượcdựatrênnhữngluậtlệcủaTựnhiên.

6.NhữnghủtụccủaquákhứsẽđượcloạibỏvàtấtcảsẽchỉđượcdựatrênnhữngluậtlệcủaTựnhiên.

Từđó,NhậtBảnbắttayvàoviệcxâydựnghệthốngđườngsắt,côngnghiệphiệnđại,mộtnềnkinhtếđịnhhướngxuấtkhẩu,vàmộtquânđộihiệnđại.Giữatấtcảnhữngcảicáchnày,sựđộcđáocủavănhóavàxãhộiNhậtBảnsẽlàyếutốgiữgìnbảnsắcNhậtBản.

CáckếtquảcủasựthayđổitolớnnàytấtyếusẽđưaNhậtBảnnhảy vọt lên hàng ngũ các cường quốc thế giới trong vòng vàithập kỷ. Năm 1886, sau một cuộc chạm trán giữa các thủy thủTrung Quốc và cảnh sát Nagasaki, một tàu chiến Trung Quốchiện đại do người Đức đóng đã tiến về phía Nhật Bản, đòi hỏiphải giải quyết vụ việc. Tới thập kỷ tiếp theo, việc xây dựng vàđào tạo hải quân chuyên sâu đã đưa Nhật Bản lên thế thượngphong. Năm 1894, khi tranh chấp về ảnh hưởng tương đối củaNhậtBảnvàTrungQuốcởTriềuTiênlênđếnđỉnhđiểmthànhmộtcuộcchiếntranh,NhậtBảnđãhoàntoànchiếmưuthế.Cácđiều khoản hòa bình bao gồm việc chấm dứt quyền bá chủ củaTrung Quốc đối với Triều Tiên (mở đường cho những cuộc đối

đầumớigiữaNhậtBảnvàNga)vàsựchuyểnnhượngĐàiLoanthànhmộtthuộcđịadoNhậtBảncaitrị.

NhậtBảnthựchiệncáccảicáchcủamìnhmạnhmẽtớimứccáccườngquốcphươngTâysớmbịbuộcphảitừbỏmôhình“đặcquyềnngoạigiao”–“quyền”củanhữngnướcnàytrongviệcxétxử công dân của mình ở Nhật Bản bằng luật riêng của họ chứkhôngphảiluậtbảnđịa–màhọđãlầnđầutiênápdụngởTrungQuốc.Trongmộthiệpướcthươngmạimangtínhcộtmốc,Anh–cường quốc phương Tây chiếm ưu thế – cam kết các công dâncủamìnhởNhậtBảnsẽtuântheosựxétxửcủaNhậtBản.Năm1902,hiệpướcnàyđãbiếnthànhmộtliênminhquânsự,sựliênkếtchiếnlượcchínhthứcđầutiêngiữamộtcườngquốcchâuÁvớimộtcườngquốcphươngTây.AnhtìmkiếmsựliênminhđểcânbằngáplựccủaNgađốivớiẤnĐộ.MụctiêucủaNhậtBảnlàđánh bại ước vọng của Nga nhằm thống trị Triều Tiên và MãnChâuvàthiếtlậpsựtựdohànhđộngcủachínhmìnhtrongcáckế hoạch sau này ở đây. Ba năm sau, Nhật Bản khiến thế giớisửngsốtkhiđánhbạiĐếquốcNgatrongmộtcuộcchiến,thấtbạiđầu tiên của một nước phương Tây trước một quốc gia châu Átrongthờihiệnđại.TrongThếchiếnI,NhậtBảnthamgiacùngcáccườngquốcpheĐồngminh,đánhchiếmcáccăncứcủaĐứcởTrungQuốcvàNamTháiBìnhDương.

NhậtBảnđãnổilênnhưmộtcườngquốclớnphiphươngTâyđầutiênlúcbấygiờ,đượccácquốcgiatừtrướcđếnnayvốnđãđịnhhìnhnêntrậttựquốctếcôngnhậnnhưmộtquốcgiabìnhđẳngvềquânsự,kinhtế,vàngoạigiao.Cómộtsựkhácbiệtquantrọng:từphíaNhậtBản,cácliênminhvớicácnướcphươngTâykhông dựa trên những mục tiêu chiến lược chung mà nhằmđánhbậtcácđồngminhchâuÂucủamìnhrakhỏichâuÁ.Saukhi châu Âu kiệt sức trong Thế chiến I, các nhà lãnh đạo NhậtBảnkếtluậnrằngthếgiớiđangbịbaovâybởinhữngxungđột,khủnghoảngtàichính,vàchủnghĩabiệtlậpcủaMỹchophépsựbànhtrướngđếquốcnhằmápđặtmộtbáquyềnlênchâuÁ.Năm

1931, Đế quốc Nhật Bản tách Mãn Châu khỏi Trung Quốc vàthiết lập vùng này như một quốc gia vệ tinh của mình dưới sựcai quản của Hoàng đế Trung Quốc lưu vong. Năm 1937, NhậtBản tuyên chiến với Trung Quốc nhằm chinh phục thêm lãnhthổcủanướcnày.Dướidanhnghĩa“TrậttựMớiởchâuÁ”vàsauđólà“KhuvựcThịnhvượngchungĐôngÁ,”NhậtBảnđãnỗlựctổ chức khu vực ảnh hưởng riêng của mình – ngược với cácnguyêntắccủaHòaướcWestphalia,một“khốicácquốcgiachâuÁ do Nhật Bản đứng đầu và vắng bóng các cường quốc phươngTây”–đượcsắpxếptheotônticấpbậcđể“quađótấtcảcácquốcgiacóthểtìmthấyđúngchỗcủamìnhtrênthếgiới.”Trongtrậttự mới này, chủ quyền của các quốc gia châu Á khác sẽ bị nuốtchửng,đặtdướisựgiámhộcủaNhậtBản.

Các thành viên của trật tự quốc tế đã được thiết lập từ trướckhông ngăn cản được vì đã quá kiệt sức với Thế chiến I và quábậntâmvớicuộckhủnghoảngngàycàngnghiêmtrọngởchâuÂu.DuynhấtmộtnướcphươngTâyvẫnngángđườngkếhoạchnàylàMỹ,đấtnướcđãdùngvũlựcbuộcNhậtBảnphảimởcửagầnmộtthếkỷtrước.Cứnhưthểlịchsửlàmộtcâuchuyệndài,nhữngquảbomđầutiêncủacuộcchiếntranhgiữahainướcnàyrơitrênlãnhthổcủaMỹvàonăm1941,khiNhậtBảnphátđộngmột cuộc tấn công bất ngờ vào Trân Châu Cảng[111]. Huy độngquânsựcủaMỹởTháiBìnhDươngcuốicùnglênđếnđỉnhđiểmbằng việc sử dụng hai quả bom hạt nhân (lần duy nhất nhữngquả bom này sử dụng vì mục đích quân sự cho tới nay), khiếnNhậtBảnđầuhàngvôđiềukiện.

Nhật Bản thích ứng với thất bại này bằng các phương pháptươngtựnhưphảnứngcủanướcnàyvớiHạmđộitrưởngPerry:sựkiêncườngđượcduytrìbởitinhthầndântộcbấtkhuấtdựatrên nền văn hóa truyền thống đặc biệt. Nhằm khôi phục quốcgiaNhậtBản,cácnhàlãnhđạothờihậuchiếncủaNhậtBản(hầuhếtđãthamgiachínhquyềntrongcácnăm1930và1940)miêutả việc đầu hàng như một sự thích ứng với các ưu tiên của Mỹ;

thựcsự,NhậtBảnsửdụngthẩmquyềntừchếđộchiếmđóngcủaMỹđểhiệnđạihóahoàntoànvàhồiphụcnhanhhơnsovớiviệcnếu chỉ dựa trên nỗ lực thuần túy của chính quốc gia mình.Nước này từ bỏ việc dùng chiến tranh như là một công cụ củachính sách quốc gia, khẳng định các nguyên tắc dân chủ lậphiến, và trở lại với hệ thống quốc tế các quốc gia có chủ quyềnnhưmộtđồngminhcủaMỹ–mặcdùítnổibậtvàchủyếuquantâmrõrệttớisựphụchồikinhtếhơnlàthamgiavàochiếnlượclớn.Tronggầnbảythậpkỷ,địnhhướngmớinàyđãchứngtỏlàmột chiếc neo quan trọng trong sự ổn định của châu Á và hòabìnhthịnhvượngtrêntoàncầu.

Vị thế hậu chiến của Nhật Bản thường được miêu tả như làmộtchủnghĩahòabìnhmới,trênthựctếđiềunàyphứctạphơnnhiều.Quantrọnghơncả,nóphảnánhsựchấpthuậnvềưuthếcủaMỹvàsựđánhgiávềbốicảnhchiếnlượccũngnhưtínhcấpthiết của sự tồn tại và thành công trong dài hạn của Nhật Bản.Giới quản lý thời hậu chiến của Nhật Bản chấp nhận bản hiếnphápdochínhquyềnMỹchiếmđóngsoạnthảo,vớiviệcnghiêmcấmcáchànhđộngquânsựnhưmộtđiềucầnthiếttronghoàncảnh cấp bách của họ. Họ tuyên bố định hướng tự do dân chủnhưlàsảnphẩmcủariêngmình;họkhẳngđịnhcácnguyêntắcdân chủ và cộng đồng quốc tế giống như những gì các nước tưbảnphươngTâytheođuổi.

Đồngthời,cácnhàlãnhđạoNhậtBảncũngkhiếnchovaitròphi quân sự độc đáo của đất nước mình thích ứng với nhữngmụctiêuchiếnlượcdàihạncủaNhậtBản.Họbiếnđổihoàntoànnhữngkhíacạnhhòabìnhcủatrậttựhậuchiếntừmộtlệnhcấmcáchànhđộngquânsựsangsựcấpthiếttậptrungvàocácyếutốquan trọng khác của chiến lược quốc gia, bao gồm cả việc táithiết kinh tế. Quân đội Mỹ được mời tiếp tục triển khai ở NhậtBảnvớisốlượngđángkể,vàcamkếtphòngthủnàyđượccủngcốthànhmộthiệpướcanninhchung,ngănchặnnhữngthếlựcđốikhángtiềmtàng(baogồmmộtLiênXôđangbànhtrướngsự

hiện diện ở Thái Bình Dương) khỏi việc coi Nhật Bản như mộtmục tiêu của hành động chiến lược. Cùng với việc thiết lậpkhuôn khổ cho mối quan hệ này, các nhà lãnh đạo Nhật BảntrongChiếntranhLạnhđãpháttriểnkhảnăngquânsựđộclậpđểtiếnhànhcủngcốcácnănglựccủađấtnước.

HiệuquảcủagiaiđoạnđầutiêntrongquátrìnhpháttriểnsauchiếntranhcủaNhậtBảnnằmởviệcđưađịnhhướngchiếnlượccủa mình ra khỏi các xung đột trong Chiến tranh Lạnh, giảiphóng mình để tập trung vào một chương trình đổi mới pháttriển kinh tế. Về phương diện pháp lý, Nhật Bản tự đặt mìnhtrongnhómcácnềndânchủpháttriểnnhưngtừchốithamgianhữngcuộcđấutranhvềýthứchệcủathờiđại,bằngcáchviệndẫnđịnhhướnghòabìnhvàcamkếtcủanướcnàyvớicộngđồngthếgiới.Kếtquảcủachiếnlượctinhtếnàylàmộtgiaiđoạntăngtrưởng kinh tế thần kỳ sánh ngang với thời kỳ sau cuộc Cáchmạng Minh Trị[112] năm 1868. Chỉ trong vòng hai thập kỷ saukhibịchiếntranhtànphá,NhậtBảnđãxâydựnglạivàvươnlênthành một cường quốc kinh tế lớn trên thế giới. Chẳng bao lâusau,sựthầnkỳnàycủaNhậtBảnbịcoinhưmộttháchthứctiềmtàngđốivớisựvượttrộivềkinhtếcủaMỹ,dùnềnkinhtếNhậtBảnbắtđầuchữnglạitrongthậpniêncuốicùngcủathếkỷ20.

Sựgắnkếtxãhộivàýthứccamkếtvớiđấtnướctạođiềukiệncho sự biến đổi lớn lao này diễn ra, đáp ứng với những tháchthứcthờiđại.NókhiếnngườiNhậtBảncókhảnăngđốiphóvớithảm họa động đất, sóng thần, và cuộc khủng hoảng hạt nhânnăm 2011 ở vùng Đông bắc – mà theo ước tính của Ngân hàngThếgiớilàthảmhọathiênnhiêngâythiệthạilớnnhấttronglịchsử–vớibiểuhiệnđángkinhngạcvềviệctươngtrợlẫnnhauvàtinhthầnđoànkếtdântộc.Nhữngtháchthứctàichínhvànhânkhẩuhọcđãtrởthànhchủđềcủađánhgiánghiêncứunộibộ,vàcủanhữngbiệnpháptáobạokhôngkémtrênmộtvàikhíacạnh.Trong mỗi nỗ lực, Nhật Bản luôn phát huy các nguồn lực củamình với niềm tin truyền thống rằng bản chất và văn hóa dân

tộc của mình có thể được duy trì qua hầu như bất kỳ sự điềuchỉnhnào.

Những thay đổi kịch tính trong sự cân bằng quyền lực chắcchắnsẽđượcgiớicầmquyềnNhậtBảnbiếnthànhsựthíchứngmới đối với chính sách đối ngoại của Nhật Bản. Dưới thời Thủtướng Shinzo Abe, dự lãnh đạo quốc gia đã mang lại cho Tokyophạm vi hành động mới dựa trên những đánh giá của mình.ThángMườihainăm2013,sáchtrắngcủachínhphủNhậtBảnkếtluận“domôitrườnganninhcủaNhậtBảnngàycàngtrởnênnghiêm trọng… việc thực hiện các nỗ lực một cách chủ độnghơn, phù hợp với nguyên tắc hợp tác quốc tế là tuyệt đối cầnthiết đối với Nhật Bản,” bao gồm tăng cường lực “răn đe” củaNhật Bản và “đánh bại” các mối đe dọa nếu cần thiết. Xét thấybốicảnhchâuÁđangthayđổi,NhậtBảnngàycàngnêurõmongmuốn trở thành một “quốc gia bình thường” với một quân độikhông bị hiến pháp cấm tham chiến và một chính sách liênminhtíchcực.VấnđềđốivớitrậttựkhuvựcchâuÁlàsẽđịnhnghĩasự“bìnhthường”nàynhưthếnào.

Giống các khoảnh khắc quan trọng khác trong lịch sử củamình,việcNhậtBảnđanghướngtớixácđịnhlạivaitròrộnglớnhơn của nước này trong trật tự quốc tế chắc chắn sẽ có nhữnghậuquảsâurộngcảtrongvàngoàikhuvực.Tìmkiếmmộtvaitrò mới, quốc gia này sẽ một lần nữa đánh giá lại, cẩn thận,khôngcảmtính,vàkhôngphôtrương,vềsựcânbằngcủacáclựclượngvậtchấtvàtinhthần,trongbốicảnhsựtrỗidậycủaTrungQuốc, sự phát triển của Hàn Quốc và tác động của ba quốc gianàyđốivớianninhcủaNhậtBản.QuốcgianàysẽkiểmtratínhhữudụngvàhồsơcủaviệcliênminhvớiMỹcũngnhưsựthànhcôngđángkểcủaliênminhtrongviệcphụcvụcáclợiíchchungrộng rãi; và cũng sẽ xét đến sự rút quân của Mỹ khỏi ba cuộcxung đột quân sự. Nhật Bản sẽ tiến hành phân tích này với batùy chọn rộng mở: tiếp tục nhấn mạnh việc liên minh với Mỹ,thích ứng với sự trỗi dậy của Trung Quốc, và sự phụ thuộc vào

chínhsáchđốingoạingàycàngmangtínhdântộc.Trongđó,tùychọnnàosẽchiếmưuthế,haylựachọnkếthợpcáctùychọnđó,phụ thuộc vào những tính toán của Nhật Bản về sự cân bằngquyềnlựctoàncầu–chứkhôngphảinhữngđảmbảochínhthứccủa Mỹ – và cách mà nước này ý thức về các xu hướng cơ bản.NếuNhậtBảnnhậnthấymộtcấutrúcquyềnlựcmớiđangdiễnraởkhuvựchoặctrênthếgiới,quốcgianàysẽlấynhữngđánhgiáthựctếlàmcăncứchoanninhcủamình,chứkhôngdựatrênnhững liên kết truyền thống. Do đó, kết quả phụ thuộc vào sựđánhgiácủagiớicầmquyềnNhậtBảnvềmứcđộtincậytrongchính sách của Mỹ ở châu Á, và việc họ đánh giá sự cân bằngtổng thể giữa các lực lượng ra sao. Định hướng dài hạn trongchính sách đối ngoại của Mỹ, cùng với sự phân tích của NhậtBản,sẽcònlàvấnđềcầnthảoluậnnhiều.

Ở

ẤNĐỘ

NhậtBản,độnglựcxâmlượccủaphươngTâyđãthayđổitiếntrìnhcủamộtquốcgialịchsử;cònởẤnĐộ,nóđãđịnhhìnhlạimộtnềnvănminhlớnđểtrởthànhmộtquốcgiahiệnđại.ẤnĐộtừ lâu đã phát triển các phẩm chất của mình tại giao điểm củacác trật tự thế giới, hình thành và được hình thành từ nhữngnhịp điệu ấy. Quốc gia này được xác định bởi quang phổ giaothoacủacáctruyềnthốngvănhóanhiềuhơnlàbởicácbiêngiớichính trị. Không một nhà sáng lập huyền thoại nào được ghinhận là đã ban hành truyền thống Hindu, tín ngưỡng chủ yếucủangườiẤnĐộvàsuốinguồncủanhiềutôngiáokhác.Sựpháttriểncủalịchsửbắtnguồnlờmờvàkhôngđầyđủtừsựkếthợpcủacácbàithánhcatruyềnthống,truyềnthuyếtvànhữngnghithứcxuấtpháttừcácnềnvănhóadọctheoSôngẤn[113]vàSôngHằng[114],cáccaonguyênvàvùngnúiphíabắcvàphíatây.Tuynhiên,trongtruyềnthốngHindu,nhữnghìnhthứccụthểnàylàcácbiểuhiệnđadạngcủacácnguyêntắccơbảnxuấthiệntrướcbấtkỳmộtvănbảnviếtnào.Trongsựđadạngvàchốnglạiviệcđưaracácđịnhnghĩa–baogồmcácvịthầnvàtruyềnthốngtriếthọc riêng biệt, những điều tương tự như vậy có lẽ đã được xácđịnhnhưcáctôngiáotáchbiệtởchâuÂu–đạoHinduđượccholàgầnđạttớivàchứngtỏtínhduynhấttốithượngcủasựsángtạo phong phú, phản ánh “lịch sử lâu dài và đa dạng của conngườitrongcuộctìmkiếmhiệnthực…vừabaotrùmtấtcảvừavôhạn.”

Trongthờikỳthốngnhất–từthếkỷ4đếnthếkỷ2TCNvàtừthếkỷ4đếnthếkỷ7–ẤnĐộđãtạoranhữngdòngvănhóacóảnh hưởng rộng lớn: Phật giáo được truyền bá từ Ấn Độ đến

Myanmar, Sri Lanka, Trung Quốc, và Indonesia, nghệ thuật vàthuật trị quốc của Ấn Độ đã ảnh hưởng tới Thái Lan, ĐôngDương,vàxahơnnữa.Khibịchiacắtthànhcácvươngquốcđốiđịch – điều thường xuyên xảy ra – Ấn Độ trở thành miếng mồingonchoquânxâmlược,cácthươngnhân,vànhữngngườitìmkiếm tâm linh (một số thực hiện nhiều mục tiêu cùng một lúc,nhưngườiBồĐàoNhatớiđâynăm1498“đểtìmkiếmgiáođồKi-tôvàgiavị”),phảichịuđựngsựcướpphávàcuốicùnghấpthụnềnvănhóacủahọvàphatrộnvớinềnvănhóacủachínhmình.

Trước thời hiện đại, Trung Quốc áp đặt ma trận tập quán vàvănhóacủariêngmìnhlênnhữngkẻxâmlượcrấtthànhcông,đến nỗi không thể phân biệt họ với chính người Trung Quốc.Ngược lại, Ấn Độ vượt trên những người ngoại quốc bằng cáchhết sức bình thản đối phó với tham vọng của những người nàychứ không phải bằng cách buộc họ thích nghi với tôn giáo hayvăn hóa Ấn Độ; hợp nhất những thành tựu và học thuyết đadạngcủaphươngTâyvàocơcấuđờisốngẤnĐộmàchưatừngtuyênbốbịbấtkỳkẻnàolàmchokhiếpsợ.Nhữngkẻxâmlượccóthểdựnglênnhữngtượngđàiphithườngvềtầmquantrọngcủachúng,nhưthểđểtựtrấnanvềsựvĩđạicủachínhmìnhkhiphảiđốimặtvớirấtnhiềusựxalánh,nhưngdântộcẤnĐộđốiphó bằng một nền văn hóa cốt lõi kiên cường và không thẩmthấu ảnh hưởng ngoại lai. Những tôn giáo nền tảng của Ấn Độkhông được truyền cảm hứng từ những viễn ảnh tiên tri về sựđáp ứng của đấng cứu thế; đúng hơn, chúng mang lại bằngchứng về sự tồn tại mong manh của con người. Chúng khôngmang đến một sự cứu rỗi cá nhân mà là sự an ủi về một địnhmệnhkhôngthểthoátkhỏi.

TrậttựthếgiớitrongvũtrụquanHindubịchiphốibởinhữngchutrìnhbấtbiếnvớiquymôrộnglớngầnnhưkhôngthểhìnhdung–kéodàihàngtriệunăm.Cácvươngquốcsẽsụpđổvàvũtrụ sẽ bị hủy diệt, nhưng nó sẽ được tái tạo và các vương quốcmớisẽlạitrỗidậy.Mỗikhicómộtlànsóngxâmlược(ngườiBa

Tưvàothếkỷ6TCN;AlexandervànhữngngườiHyLạp-Bactriacủaôngtavàothếkỷ4TCN;ngườiẢ-rậpvàothếkỷ8;ngườiThổvàngườiAfghanvàothếkỷ11và12;ngườiMôngCổvàothếkỷ13và14;ngườiMughalvàothếkỷ16vànhiềudântộcchâuÂumộtthờigianngắnsauđó),tấtcảđềukhớpvớimatrậnphithờigiannày.Nỗlựccủanhữngkẻxâmlượccóthểphávỡmatrận,nhưngsovớiviễncảnhvôhạn,chúngkhôngđángkể.Chỉnhữngngườiđãchịuđựngvàvượtquanhữngbiếnđộngthờigiannàymớihiểuđượcbảnchấtthựcsựcủatrảinghiệmconngười.

TácphẩmHindukinhđiểnChíTônca[115]đãtạolậpnềntảngcho những thử thách tinh thần đó trên khía cạnh mối quan hệgiữađạođứcvàquyềnlực.Tácphẩmnày,mộttríchđoạntrongMahabharata (sử thi cổ đại bằng tiếng Phạn, đôi khi có ảnhhưởng giống như Kinh Thánh hay những sử thi Homer), đượcthể hiện dưới hình thức cuộc đối thoại giữa người chiến binh –HoàngtửArjunavớingườiđánhxecủamình,mộthiệnthâncủaChúatểKrishna.Arjuna,“chìmtrongsầumuộn”vàođêmtrướccuộcchiến,vềnhữngnỗikinhhoàngmàchàngsẽgâyra,tựhỏiđiều gì có thể biện minh cho những hậu quả khủng khiếp củachiếntranh.Đâylàcâuhỏivônghĩa,Krishnađáp.Vìcuộcsốnglàvĩnhhằngvàtuầnhoàn,vàbảnchấtcủavũtrụlàkhôngthểbịphá hủy, “kẻ sáng suốt không đau khổ vì sự sống hay cái chết.Chưabaogiờ,Hoàngtử,thầnvàcácvịvuacómặtởđâykhôngtồntạivàcũngsẽkhôngbaogiờchúngtangừngtồntại.”Sựcứurỗi sẽ đến thông qua việc thực hiện trọn vẹn một nhiệm vụ đãđượcđịnhsẵn,cùngvớisựthừanhậnrằngnhữngbiểuhiệnbênngoàicủanólàhưảovì“sựvôthườngkhôngcóthực;cáicóthựcnằmtrongsựvĩnhhằng.”Arjuna,mộtchiếnbinh,phảiđốimặtvới một cuộc chiến mà chàng không mong muốn. Chàng phảibình thản chấp nhận hoàn cảnh và thực hiện vai trò của mìnhmột cách tự hào, phải cố gắng chiến đấu và chiến thắng và“khôngnênđaubuồn.”

Khi lời thỉnh cầu thực hiện nhiệm vụ của Chúa tể Krishna

thắngthếvàArjunatựcholàmìnhkhôngcònhoàinghi,nhữngbiếnđộngcủacuộcchiếntranh–đượcmôtảchitiếttrongphầncònlạicủasửthi–cộnghưởngthêmvớisựbănkhoăncủachàngtrướcđó.TácphẩmtrungtâmcủatưtưởngHindunàythểhiệnsựcổvũchiếntranhcũngnhưtầmquantrọngcủaviệcvượtquachiếntranhchứkhônghẳnlànétránhnó.Đạođứckhôngbịbácbỏ, nhưng trong bất kỳ tình huống nào, những cân nhắc trướcmắtsẽchiếmưuthế,trongkhisựvĩnhhằngđemlạiviễncảnhhàngắn.Điềumàmộtsốđộcgiảtándươngnhưlàlờikêugọicanđảm trong chiến đấu, thì Gandhi sẽ ca ngợi nó như là “từ điểntâmlinh”củaông.

Ngượcvớibốicảnhcủanhữngchânlývĩnhhằngcủamộttôngiáo thuyết giảng về sự mông lung của bất kỳ nỗ lực trần thếnào, người trị vì thế tục trên thực tế dành một bến đỗ rộng lớnchonhữngnhucầuthiếtthực.HìnhmẫutiênphongchotrườngpháinàylàThượngthưKautilya[116]thếkỷ4TCN,đượcbiếtđếnvới sự nghiệp gây dựng Vương triều Maurya[117] của Ấn Độ,ngườiđãđánhđuổinhữngkẻkếvịcủaAlexanderĐạiđếrakhỏimiềnBắcẤnĐộ,vàlầnđầutiênthốngnhấtTiểulụcđịanàydướimộtsựtrịvìduynhất.

KautilyaviếtvềmộtẤnĐộvớicấutrúctươngtựnhưchâuÂutrước khi có Hòa ước Westphalia. Ông miêu tả một tập hợp cácquốcgialuônẩnchứasựxungđộttiềmtànglâudài.GiốngnhưMachiavelli, tác phẩm của ông là sự phân tích về thế giới theocách ông nhìn nhận; nó đưa ra lời chỉ dẫn về hành động trênthựctế,chứkhôngphảitrêndanhnghĩa.Vàgiốngvớiquanđiểmcủa Richelieu, người sống cách thời đại này gần 2000 năm sauđó, nền tảng luân lý của tác phẩm là: nhà nước là một tổ chứcmongmanh,vàcácchínhkháchkhôngcóquyềnmangtínhđạođứcđểgâynguyhạitớisựtồnvongcủanhànướcdựatrêngiớihạnluânthườngđạolý.

Theotruyềnthuyết,ởmộtthờiđiểmtronghoặcsaukhihoànthành những nỗ lực của mình, Kautilya đã ghi lại trong cuốn

sáchhướngdẫntoàndiệnvềthuậttrịquốc,Arthashastra,nhữngthônglệchínhsáchchiếnlượcvàđốingoạimàôngđãquansátthấy.Vớisựbìnhthản,trongsáng,tácphẩmnàytrìnhbàymộttầm nhìn về cách thức thiết lập và bảo vệ nhà nước trong khidung hòa, lật đổ, và chinh phục các nước láng giềng (khi đã cóđiềukiệnthuậnlợi).TácphẩmArthashastrachứađựngmộtthếgiớivềthuậttrịquốcthựctế,chứkhôngphảisựtranhluậntriếthọc. Đối với Kautilya, quyền lực là hiện thực chủ đạo. Nó đachiềuvàcácyếutốcủanóphụthuộclẫnnhau.Trongmộttìnhhuốngnhấtđịnh,tấtcảcácyếutốđềuliênquan,cóthểtínhtoánđược, và dễ dàng được thao túng nhằm hướng tới các mục tiêuchiếnlượccủanhàlãnhđạo.Địalý,tàichính,sứcmạnhquânsự,ngoại giao, tình báo, luật pháp, nông nghiệp, truyền thống vănhóa,tinhthần,vàquanđiểmphổbiến,nhữngtinđồnvàhuyềnthoại, những xấu xa và điểm yếu của con người cần được địnhhìnhnhưmộtthựcthểbởimộtvịvuakhônngoanđểcủngcốvàmởrộngvươngquốccủamình–rấtgiốngvớimộtnhạctrưởngthời hiện đại sắp đặt các nhạc cụ để tạo thành một giai điệumạch lạc. Đó là một sự kết hợp giữa Machiavelli vàClausewitz[118].

Nhiều thiên niên kỷ trước khi các nhà tư tưởng châu Âuchuyển những thực tế cụ thể thành lý thuyết về sự cân bằngquyền lực, tác phẩm Arthashastra đã trình bày một hệ thốngtương tự, thậm chí có phần chi tiết hơn, gọi là “vòng tròn cácquốc gia.” Theo phân tích của Kautilya, các chính thể tiếp giápnhau,tồntạitrongtrạngtháitiềmẩnsựthùđịch.Dùcótuyênbốvềtìnhhữunghịnhưthếnàochăngnữa,cuốicùngkhiquyềnlực gia tăng đáng kể, bất kỳ người trị vì nào cũng sẽ thấy rằngviệclậtđổvươngquốclânbanglàđiềucólợi.Đâylàđộnglựctựvệvốncómàvớinóthìđạođứckhôngcónhiềuýnghĩa.GiốngnhưFriederickĐạiđế2000nămsau,Kautilyakếtluậnrằnglogiccạnh tranh tàn nhẫn không cho phép sự chệch hướng: “Nhữngkẻ chinh phục sẽ [luôn] cố gắng gia tăng sức mạnh của chính

mình và hạnh phúc cho riêng mình.” Vấn đề đã rất rõ ràng:“Nếu… kẻ chinh phục vượt trội hơn, chiến dịch sẽ được thựchiện;vàngượclại.”

Các nhà lý thuyết châu Âu tuyên bố sự cân bằng quyền lựcnhưmộtmụctiêucủachínhsáchđốingoạivàvạchramộttrậttựthếgiớidựatrêntrạngtháicânbằngcủacácquốcgia.Trongtác phẩm Arthashastra, mục tiêu của chiến lược là chinh phụctất cả các quốc gia khác và vượt qua trạng thái cân bằng đanghiện hữu đó trên đường tới chiến thắng. Theo khía cạnh đó,KautilyagiốngvớiNapoleonvàTầnThủyHoàng[119] (vị HoàngđếđãthốngnhấtTrungQuốc)nhiềuhơnlàMachiavelli.

Theo quan điểm của Kautilya, các quốc gia có trách nhiệmphảitheođuổilợiíchriêng,thậmchícònquantrọnghơncảvinhquang. Người trị vì khôn ngoan sẽ tìm kiếm đồng minh ở cácnước lân bang của những lân bang của mình. Mục đích là hìnhthành một hệ thống liên minh mà kẻ chinh phục ở vị trí trungtâm: “Kẻ Chinh phục phải nghĩ về vòng tròn các quốc gia nhưmột bánh xe – mà mình ở trục và các đồng minh ở vành, đượcnối với trung tâm bằng những chiếc nan hoa dù bị xa cách bởinhững lãnh thổ xen giữa. Dù có mạnh đến đâu, kẻ thù cũng sẽtrở nên dễ bị tổn thương khi bị siết chặt giữa kẻ chinh phục vànhữngđồngminhcủaôngta.”Tuynhiên,khôngliênminhnàođượccoilàvĩnhviễn.Thậmchíngaybêntrongchínhhệthốngliênminhcủamình,nhàvuaphải“tìmcáchgiatăngsứcmạnhcủa chính mình,” vận động để tăng cường vị thế quốc gia vàngănchặncácnướclânbanghợptácchốnglạimình.

GiốngnhưchiếnlượcgiaTônTửcủaTrungQuốc,Kautilyatinrằngđườnghướngíttrựctiếpnhấtthườnglàkhônngoannhất:kíchđộngchiarẽgiữacácnướclânbanghaycácđồngminhtiềmnăng,nhằm“khiếnmộtvịvualânbanggâychiếnvớimộtvịvualân bang khác và do đó ngăn cản những nước lân bang hợp tácvớinhauvàtiếptụctrànqualãnhthổcủakẻthùcủamình.”Nỗlựcchiếnlượcnàykhôngbaogiờcóhồikết.Khichiếnlượcthắng

lợi, lãnh thổ của nhà vua được mở rộng, và các đường biên giớiđược vẽ lại, vòng tròn các quốc gia cũng cần phải được hiệuchỉnhlại.Nhữngtoantínhquyềnlựcmớisẽphảiđượcthựchiện;mộtsốđồngminhgiờđâysẽtrởthànhkẻthùvàngượclại.

NhữnggìthờiđạichúngtagánmáclàhoạtđộngtìnhbáobímậtđượcmiêutảnhưmộtcôngcụquantrọngtrongtácphẩmArthashastra. Hoạt động trong “mọi quốc gia trong vòng trònđó” (kể cả bạn lẫn thù) và thu thập tin tức từ các “đạo sĩ thầnthánh,tusĩlangthang,phuxe,kẻhátrong,ngườilàmtròtunghứng, kẻ hành khất [và] thầy bói,” các mật thám này sẽ lantruyềntinđồn,kíchđộngsựbấthòanộibộvàgiữacácnhànướcvới nhau, lật đổ quân đội của kẻ thù và “tiêu diệt” đối thủ củanhàvuavàothờiđiểmthuậnlợi.

Đểchắcchắn,Kautilyanhấnmạnhmụctiêucủasựtànnhẫnlàxâydựngmộtđếchếchung,hàihòa,vàgiươngcaođạopháp(dharma)–trậttựluânlývĩnhcửuvớinhữngnguyêntắcđượccác vị thần truyền lại. Nhưng lời kêu gọi hướng tới đạo đức vàtôngiáođượcbiếtđếnrộngrãidướidanhnghĩanhữngmụctiêuhoạtđộngthiếtthựchơnlànguyêntắctheođúngnghĩa–nhưlànhữngyếutốcủachiếnlượcvàchiếnthuậtcủakẻchinhphục,chứkhôngphảisựcấpthiếtvềmộtkháiniệmtrậttựthốngnhất.Tác phẩm Arthashastra đưa ra lời khuyên rằng sự kiềm chế vànhânđạotronghầuhếtcáctìnhhuốngsẽhữuíchvềmặtchiếnlược:mộtvịvuađốixửtàntệvớithầndâncủamìnhsẽđánhmấtsự ủng hộ của họ và đứng trước nguy cơ có nổi loạn hoặc xâmlược;mộtkẻchinhphụcxúcphạmkhôngcầnthiếtnhữngphongtục hoặc tình cảm đạo đức của một dân tộc bị áp bức một cáchkhôngcầnthiếtsẽphảihứngchịunguycơbịphảnkhángdữdội.

TácphẩmArthashastravớinhữngđềmụcđầyđủvàkhônghềengạivềcácyếutốcầnthiếtcủathànhcôngđãđưalýthuyếtgiachính trị lỗi lạc của thế kỷ 20 Max Webber đến kết luận rằngArthashastra là ví dụ điển hình của “chủ nghĩa Machiavelli cấptiếnđíchthực...sovớinó,tácphẩmQuânvươngcủaMachiavelli

là không đáng kể.” Không như Machiavelli, Kautilya không hềluyếntiếcnhữngđứchạnhcủamộtthờiđạitốtđẹphơn.Tiêuchíđức hạnh duy nhất mà ông có thể chấp nhận là liệu phân tíchcủaôngvềconđườngđếnchiếnthắngcóchínhxáchaykhông.Liệu ông có miêu tả đúng cách thức chính sách đang được tiếnhànhtrênthựctếhaykhông?TheolờikhuyêncủaKautilya,nếucóxảyra,trạngtháicânbằngsẽlàkếtquảtạmthờicủasựtươngtácgiữanhữngđộngcơvịkỷ;chứkhôngphảilàmụctiêuchiếnlượccủachínhsáchđốingoạinhưtrongcáckháiniệmcủachâuÂu sau Hòa ước Westphalia. Arthashastra là một cẩm nangchinhphục,chứkhônghềnhằmxâydựngmộttrậttựquốctế.

Cho dù có theo những phương pháp của tác phẩmArthashastrahaykhông,ẤnĐộđãcóquymôlãnhthổrộnglớnnhất vào thế kỷ 3 TCN, khi Hoàng đế Asoka[120] tôn kính củanướcnàytrịvìmộtlãnhthổbaogồmtấtcảnhữngvùngđấthiệnnay của Ấn Độ, Bangladesh, Pakistan, và một phần củaAfghanistan và Iran. Sau đó, vào khoảng thời gian khi TrungQuốc được thống nhất bởi vị Hoàng đế đầu tiên – Tần ThủyHoàng vào năm 221 TCN, Ấn Độ bị chia cắt thành các vươngquốcđốiđịchnhau.Đượcthốngnhấtlạinhiềuthếkỷsauđó,ẤnĐộmộtlầnnữalạibịchiatáchvàothếkỷ7,khiHồigiáobắtđầutháchthứccácđếquốcchâuÂuvàchâuÁ.

Trong gần một thiên niên kỷ, với đất đai màu mỡ, nhữngthànhphốgiàucó,nhữngthànhtựutrítuệvàcôngnghệrựcrỡ,Ấn Độ trở thành mục tiêu cho các cuộc chinh phạt và chuyểngiao.Hàngloạtnhữngkẻchinhphụcvàthámhiểm–ngườiThổ,ngườiAfghan,ngườiParthia,vàngườiMôngCổ–quacácthếkỷđãtiếntừmiềnTrungvàTâynamÁvàocácđồngbằngẤnĐộ,thiếtlậpmộtkhuvựccáccôngquốcnhỏ,manhmún.Dođó,Tiểulụcđịanày“đượcghépvớiĐạiTrungĐông,”vớicácràngbuộcvềtôngiáo,sắctộc,vànhữngnhạycảmchiếnlượckéodàichođếnngàynay.Tronghầuhếtgiaiđoạnnày,nhữngkẻchinhphụcthùđịch lẫn nhau đến nỗi không thể cho phép bất kỳ ai kiểm soát

toànbộkhuvựchaydậptắtsứcmạnhcủacáctriềuđạiẤnĐộởphíaNam.Sauđóvàothếkỷ16,kẻtàigiỏinhấttrongsốnhữngkẻ xâm lược, Đế quốc Mông Cổ từ phía tây bắc đã thành côngtrong việc thống nhất Tiểu lục địa dưới sự cai trị duy nhất. ĐếquốcMôngCổlàhiệnthâncủanhữngảnhhưởngđadạngcủaẤnĐộ:đứctinHồigiáo,dântộcThổvàMôngCổ,tinhhoavănhóaBaTư,cáctriềuđạiMughalcaitrịđasốngườiẤnĐộbịphântánbởibảnsắcvùngmiền.

Trong vòng xoáy của ngôn ngữ, văn hóa, và tín ngưỡng này,sựxuấthiệncủalànsóngcácnhàthámhiểmngoạiquốctrongthế kỷ 16 ban đầu dường như không phải là một sự kiện quantrọng. Bắt đầu có lợi nhuận từ việc gia tăng thương mại với ĐếquốcMôngCổgiàumạnh,cáccôngtytưnhâncủaAnh,Pháp,HàLan, và Bồ Đào Nha cạnh tranh với nhau để thiết lập chỗ đứngcủamìnhởcáctiểuvươngquốcthânthiện.LãnhthổcủaAnhởẤnĐộlàrộnglớnnhất,nếunhưbanđầukhôngcómộtkếhoạchcốđịnh(khiếnGiáosư(doHoànggiaAnhbổnhiệm)vềLịchsửhiện đại tại Cambridge nói, “Chúng ta dường như, và thực tếđúngvậy,đãchinhphụcvàcưtrúởmộtnửathếgiớitrongmộtcơnđãngtrí”).KhicăncứquyềnlựcvàthươngmạicủaAnhđượcthiếtlậpởkhuvựcphíađôngBengal,nóbịcácđốithủchâuÂuvà châu Á vây quanh. Với mỗi cuộc chiến tranh ở châu Âu vàchâu Mỹ, người Anh ở Ấn Độ lại đụng độ với các thuộc địa vàđồngminhcủacácđốithủ;saumỗichiếnthắng,họchiếmđượctàisảnởẤnĐộtừkẻđịch.KhinhữngthuộcđịacủaAnhmởrộng–vềmặtkỹthuậtdoCôngtyĐôngẤnnắmgiữ,chứkhôngphảibảnthânnhànướcAnh–AnhcảmthấybịđedọabởiNganhămnheởphươngbắc,bởiMyanmarhunghăngvàbịchiarẽ,vàbởinhữngkẻcaitrịMôngCổđầythamvọngvàngàycàngđộclập,vìvậynóbiệnminh(trongmắtngườiAnh)choviệctiếptụcthôntính.

Rốt cuộc, Anh đã hình dung về một thực thể Ấn Độ với sựthống nhất dựa trên an ninh của một vùng lãnh thổ rộng lớn

trên lục địa, bao gồm các quốc gia đương đại như Pakistan, ẤnĐộ,Bangladesh,vàMyanmar.Điềugìđógiốngnhưlợi íchquốcgiacủaẤnĐộđãđượcxácđịnh,gắnvớimộtthựcthểđịalýđượcđiềuhànhnhưmộtnhànướctrênthựctế,thậmchítrongtrườnghợp(giảđịnh)quốcgiaẤnĐộkhôngtồntại.Chínhsáchđóxâydựng nền tảng an ninh của Ấn Độ dựa trên thế ưu việt của hảiquân Anh ở Ấn Độ Dương; cũng như dựa vào các thể chế hữunghị, hoặc ít nhất là không đe dọa, xa xôi như Singapore vàAden[121];vàmộtthểchếkhôngthùđịchtạiĐèoKhyber[122]vàDãyHimalaya.ỞphíaBắc,AnhchặnđứngcáccuộctiếncôngcủaSahoàngNganhờnhữngnỗlựcphứctạpcủatrinhsát,dothám,và kẻ thế mạng bản địa được các đội quân nhỏ trong lực lượngAnhyểmtrợ,sựđốiđầuđượcbiếtđếnnhưlà“VáncờLớn”[123]vềđịachiếnlượckhuvựcHimalaya.NócũngđẩybiêngiớicủaẤnĐộtiếpgiápvớiTrungQuốcởphíabắcvềphíaTâyTạng–mộtvấnđềxuấthiệnmộtlầnnữatrongcuộcchiếntranhcủaTrungQuốcvớiẤnĐộnăm1962.NhữngchínhsáchtươngtựđãđượclấylàmyếutốthenchốtchochínhsáchđốingoạicủaẤnĐộthờikỳ hậu độc lập. Chúng đồng nghĩa với một trật tự khu vực choNamÁ,trongđóẤnĐộđóngvaitròtrụcộtvàlàđốitrọngvớinỗlực của bất kỳ quốc gia nào, bất kể cấu trúc nội địa của nó, cốgắngtậptrungquyềnlựctớimứcgâyđedọaởcácvùnglãnhthổlâncận.

KhiLondonđáptrảcuộcnổiloạnnăm1857củanhữngngườilínhHồigiáovàHindugiáotrongquânđộicủaCôngtyĐôngẤnbằng cách tuyên bố sự cai trị trực tiếp của Anh, Anh không coiđâylàhànhđộngthiếtlậpsựcaitrịcủamìnhđốivớimộtquốcgianướcngoài.Thayvàođó,nướcnàycoimìnhnhưmộtngườigiámsáttrunglậpvàlàngườinângtầmvănminhđốivớinhiềuquốcgiavàdântộc.Mãitớinăm1888,mộtnhàcầmquyềnhàngđầucủaAnhmớituyênbố.

KhôngcóvàchưabaogiờtồntạimộtẤnĐộhaythậmchíbấtkỳđất nước Ấn Độ nào, theo bất kỳ quan điểm nào của châu Âu, có

đượcbấtkỳ sựthống nhấtnàoxét vềmặt vật lý,chính trị,xã hội,haytôngiáo…Vớinhiềulýdovàkhảnăng,cácbạncóthểmongchờmộtthờiđiểmkhimộtquốcgiaduynhấtsẽthaythếvịtrícủacácquốcgiakhácnhauởchâuÂu.

Saucuộcnổiloạn,vớiviệcquyếtđịnhquảnlýẤnĐộnhưmộtbộphậnduynhấtcủahoànggia,AnhđãrấtcốgắngbiếnmộtẤnĐộnhưvậytrởthànhhiệnthực.Cácvùngkhácnhauđượcliênkết bằng các tuyến đường sắt và một ngôn ngữ chung, tiếngAnh. Những vinh quang của nền văn minh Ấn Độ cổ xưa đượcnghiêncứuvàbiênchéplại,nhữngngườiẤnĐộưutúđượcđàotạo về tư tưởng và các thiết chế của Anh. Trong quá trình đó,AnhđánhthứclạiởẤnĐộýthứcrằngnướcnàylàmộtthựcthểduy nhất dưới sự cai trị của ngoại bang, và khơi dậy cảm giácrằngđểđánhbạiảnhhưởngngoạibangthìnóphảitựbiếnmìnhthànhmộtquốcgia.Dođó,nhữngtácđộngcủaAnhđốivớiẤnĐộtươngtựnhưcáchNapoleontácđộnglênĐức,nghĩalàtrướcđó nhiều quốc gia chỉ được coi như một thực thể địa lý chứkhôngphảimộtquốcgia.

Cách thức Ấn Độ giành được độc lập và tạo lập vai trò củamìnhtrênthếgiớiphảnánhnhữngdisảnđadạngnày.ẤnĐộđãtồntạiquanhiềuthếkỷbằngcáchkếthợpgiữaviệcbảotồnvănhóavớikỹnăngtâmlýphithườngtrongviệcđốiphóvớinhữngkẻ chiếm đóng. Phản kháng bất bạo lực của Mohandas GandhiđốivớisựcaitrịcủaAnhcóthểdiễnratrướctiênlàdosựnângcao tinh thần của Mahatma, nhưng nó cũng tỏ ra là cách hiệuquảnhấtđểchốnglạiquyềnlựcđếquốcvìnóhướngtớicácgiátrị tự do cốt lõi của một xã hội Anh tự do. Giống như nhữngngườiMỹhaithếkỷtrước,ngườiẤnĐộchứngminhsựđộclậpcủa mình, chống lại những kẻ cai trị thực dân bằng cách việndẫn các khái niệm về tự do mà họ đã nghiên cứu trong cáctrườnghọccủaAnh(baogồmtạiTrườngKinhtếLondon,nơicácnhà lãnh đạo tương lai của Ấn Độ tiếp thu nhiều ý tưởng gầngiốngvớixãhộichủnghĩa).

ẤnĐộhiệnđạiquanniệmnềnđộclậpcủamìnhnhưlàthắnglợikhôngchỉcủamộtquốcgiamàcònlàcủacácnguyêntắcđạođức phổ quát. Và cũng giống như các Tổ phụ Lập quốc của Mỹ,các nhà lãnh đạo đầu tiên của Ấn Độ coi các lợi ích quốc giangangvớisựchínhtrựcđạođức.NhưngcácnhàlãnhđạoẤnĐộđãhànhđộngtrêncácnguyêntắccủaHòaướcWestphaliatrongvấnđềmởrộngcácthểchếtrongnước,vàkhôngmấyquantâmtớiviệcthúcđẩydânchủvàthựchànhnhânquyềntrênthếgiới.

Là Thủ tướng của một nhà nước mới giành được độc lập,Jawaharlal Nehru[124] cho rằng nền tảng chính sách đối ngoạicủaẤnĐộlàlợiíchquốcgiacủaẤnĐộ,chứkhôngphảibảnthânsự hữu nghị quốc tế hay việc gây dựng các hệ thống phù hợptrong nước. Năm 1947, trong một bài phát biểu không lâu saukhigiànhđượcđộclập,ônggiảithích,

Dùchínhsáchnàođượcđưarađinữa,nghệthuậttiếnhànhcáchoạtđộngđốingoạicủamộtquốcgianằmởchỗtìmranhữnggìcólợinhấtchođấtnước.Chúngtacóthểnóichânthànhvềthiệnchíquốctế.Nhưngphântíchđếntậncùng,mộtchínhphủhoạtđộngvìlợiíchcủađấtnướcmànóđiềuhànhvàkhôngmộtchínhphủnàodám làm điều gì rõ ràng gây bất lợi cho quốc gia của mình trongngắnhạnhaydàihạn.

Kautilya(vàMachiavelli)cũngkhôngthểdiễnđạttốthơnthế.Nehru và các vị thủ tướng tiếp theo, bao gồm cả con gái của

ông, một Indira Gandhi[125] kiên cường, tiếp tục củng cố vị thếcủaẤnĐộnhưlàmộtphầntrongtrạngtháicânbằngtoàncầubằngcáchnângchínhsáchđốingoạicủamìnhthànhmộtbiểuhiệncủathẩmquyềnđạođứcvượttrộicủaẤnĐộ.ẤnĐộchứngminh lợi ích quốc gia riêng của mình như một sự nghiệp đượckhaisángđộcđáo,rấtgiốngnhữnggìMỹđãlàmcáchđógần200năm.NehruvàsauđólàIndiraGandhi,ThủtướngẤnĐộtrongcác giai đoạn 1966-1977 và 1980-1984, đã thành công trongviệc xây dựng quốc gia non trẻ của họ thành một trong nhữngyếutốchủchốtcủatrậttựquốctếsauThếchiếnII.

Nộidungcủasựkhôngliênkếtvàchínhsáchdo“nướctạothếcân bằng” đưa ra trong một hệ thống cân-bằng-quyền-lực làkhác nhau. Ấn Độ không sẵn sàng di chuyển về phía yếu hơngiống như những gì “nước tạo thế cân bằng” sẽ làm. Nước nàykhôngquantâmđếnviệcvậnhànhmộthệthốngquốctế.Điềuthôithúcchủyếucủanólàmongmuốnkhôngchínhthứcnằmtrong bất kỳ phe phái nào, và thành công của Ấn Độ được tínhbằngviệckhôngbịlôikéovàonhữngcuộcxungđộtkhôngảnhhưởngđếnlợiíchquốcgiacủamình.

Nổi lên trong một thế giới của các cường quốc đã được thiếtlập và Chiến tranh Lạnh, Ấn Độ độc lập đã tinh tế nâng caoquyền tự do vận động từ một chiến thuật thương lượng thànhmộtnguyêntắcluânlý.Kếthợpchủnghĩađạođứcchânchínhvớisựđánhgiásắcsảovềsựcânbằnggiữacáclựclượngvàtâmlý của các cường quốc chủ yếu, Nehru tuyên bố Ấn Độ là mộtcường quốc toàn cầu với định hướng vận động giữa các khốinướclớn.Năm1947,ôngtuyênbốtrongmộtthôngđiệpgửitớinềnCộnghòaMới,

ChúngtasẽtránhvướngmắcvàobấtkỳkhốihoặcnhómcườngquốcnàovìchỉcónhưvậychúngtamớicóthểphụngsựkhôngchỉlýtưởngcủaẤnĐộmàcònchohòabìnhthếgiới.Chínhsáchnàyđôikhilàmchocácthànhviêncủaphenhómnàytưởngrằngchúngtađangủnghộphekia.Mọiquốcgiađềuđặtlợiíchriêngcủamìnhlênhàngđầukhipháttriểnchínhsáchđốingoại.Maymắnthay,cáclợiíchcủaẤnĐộtrùngkhớpvớichínhsáchđốingoạihòabìnhvàhợptácvớitấtcảcácquốcgiatiếnbộ.ChắcchắnẤnĐộsẽtiếngầnhơnđếnvớinhữngquốcgiathânthiệnvàhợptác.

Nói cách khác, Ấn Độ là trung lập và vượt lên trên chính trịquyềnlực,mộtphầnnhưmộtvấnđềthuộcnguyêntắcvìlợiíchcủahòabìnhthếgiới,nhưngcũngmộtphầntrênnềnmóngcủalợiíchquốcgia.TrongsuốtgiaiđoạnnhữngtốihậuthưcủaLiênXôvềBerlintừnăm1957đến1962,haiđờitổngthốngMỹ,đặcbiệtlàdướithờiJohnF.Kennedy,đãtìmkiếmsựủnghộcủaẤn

Độnhândanhmộtthànhphốbịcôlậptìmcáchduytrìsựtựdocủa mình. Nhưng Ấn Độ đã chọn vị thế mà bất kỳ nỗ lực nàonhằm áp đặt lên nó các quy tắc của một khối nước trong ChiếntranhLạnhcũngsẽtướcđoạtquyềntựdohànhđộng,vàdođó,tướcđoạtcảvịthếthươnglượngcủanướcnày.Sựtrunglậpđạođứctrongthờigianngắnsẽlàphươngtiệnvươntớinhữngảnhhưởngđạođứctrongdàihạn.GiốngnhưNehrutừngnóivớicácphụtácủamình,

Thật vô lý và thất sách nếu phái đoàn Ấn Độ né tránh khối Xô-viếtchỉvìsợlàmngườiMỹtứcgiận.SẽđếnlúcchúngtacóthểnóirõràngvàchắcchắnchongườiMỹhaynhữngdântộckhácrằngnếuhọ tiếp tục có thái độ không thân thiện chúng ta sẽ cần phải tìmkiếmbạnhữuởnơikhác.

BảnchấtcủachiếnlượcnàylànóchophépẤnĐộthuhútsựủnghộtừcảhaiphetrongChiếntranhLạnh,đảmbảođượcviệntrợquânsựvàhợptácngoạigiaotừkhốiXô-viết,trongkhivẫntranhthủđượcsựhỗtrợpháttriểncủaMỹvàsựủnghộvềmặttinh thần của giới trí tuệ quyền uy của Mỹ. Dù có khó chịu vớimộtnướcMỹtrongChiếntranhLạnhnhưthếnàođinữa,đâylàmộthướngđikhônngoanchomộtquốcgiamớipháttriển.Vớimộtquânđộinontrẻmớiđượcthànhlậpkhiđóvànềnkinhtếkémpháttriển,ẤnĐộsẽcóthểlàmộtđồngminhđượctôntrọngnhưngkhôngđượccoitrọng.Làmộtnhântốtựdo,nướcnàycóthểgâyảnhhưởngrộngrãihơnnhiều.

Theođuổimộtvaitrònhưvậy,ẤnĐộbắtđầuxâydựngmộtkhốigồmnhữngquốcgiacócáchnghĩgiốngmình–trênthựctế,là một sự liên kết của các quốc gia không liên kết. Năm 1955,trước các đại biểu của Hội nghị Á-Phi tại Bandung, Indonesia,Nehruphátbiểu,

Cóphảichúngta,cácnướcchâuÁvàchâuPhi,khôngthểcóbấtkỳvịtrítíchcựcnàokhácngoạitrừthâncộnghaychốngcộng?Cóphảiđãđếnmứcrằng,cácnhàlãnhđạotinhthần,ngườiđãmangđến tôn giáo và tất cả mọi thứ cho thế giới này, phải gán mác cho

nhóm này hay nhóm khác và trở thành những kẻ ăn theo phe nàyhayphekhác,thựchiệnnhữngmongmuốncủangườikhácvàthỉnhthoảngnêuramộtýkiến?Đólàđiềuhènhạvànhụcnhãnhấtđốivớibấtkỳdântộchayquốcgiacólòngtựtrọngnào.TôikhôngthểchấpnhậnsuynghĩrằngcácquốcgiavĩđạicủachâuÁvàchâuPhithoátkhỏicảnhnôlệhướngtớitựdochỉđểtựhạnhụchoặclàmbẽmặtchínhmìnhtheocáchnày.

LýdoquantrọngnhấtchoviệcchốibỏcủaẤnĐộvềnhữnggìmà nước này miêu tả là chính trị quyền lực trong Chiến tranhLạnhlàdoẤnĐộkhôngthấylợiíchquốcgianàođángquantâmtrongcácvụtranhchấpđó.KhôngthểchỉvìcáccuộctranhchấpdọctheocácđườngranhgiớiởchâuÂumàẤnĐộsẽtháchthứcLiênXôkhicáchnướcnàycóvàitrămdặm,điềusẽkhiếnnướcnày có động lực để bắt tay với Pakistan. Hay Ấn Độ cũng sẽkhôngnhândanhcáccuộctranhcãiởTrungĐôngmàmạohiểmtrở nên thù địch với Hồi giáo. Ấn Độ kiềm chế không phán xétcuộc chiến Bắc-Nam Triều Tiên và việc thống nhất Việt Namnăm 1975. Các nhà lãnh đạo Ấn Độ quyết tâm không tự cô lậpkhỏinhữnggìmàhọxácđịnhlàxuhướngtiếnbộtrongmộtthếgiớiđangpháttriểnhaykhôngmạohiểmgâythùđịchvớisiêucườngLiênXô.

Tuynhiên,ẤnĐộđãdínhvàomộtcuộcchiếntranhvớiTrungQuốcnăm1962vàbốncuộcchiếntranhvớiPakistan(mộttrongsốđólàcuộcchiếnnăm1971đượcthựchiệndướisựbảotrợcủamộthiệpướcphòngthủvớiLiênXôvừakýkết,vàkếtthúcvớiviệckẻđốiđầuchínhcủaẤnĐộbịtáchthànhhaiquốcgiariêngbiệt,PakistanvàBangladesh–cảithiệnđángkểvịtríchiếnlượctổngthểcủaẤnĐộ).

Trongcôngcuộctìmkiếmmộtvaitròlãnhđạotrongcácquốcgia không liên kết, Ấn Độ tuân theo một khái niệm về trật tựquốc tế phù hợp với một khái niệm được kế thừa, ở cả cấp độtoàn cầu và khu vực. Những gì mà khái niệm này chính thứctuyên bố mang tính chất của Hòa ước Westphalia cổ điển và

đồng điệu với các phân tích lịch sử của châu Âu về cân bằngquyền lực. Nehru xác định cách tiếp cận của Ấn Độ trên “nămnguyêntắcchungsốnghòabình.”Mặcdùmangdanhnghĩacủamột khái niệm triết học Ấn Độ, Pancha Shila (Năm nguyên tắccùngtồntại),theođónhữngnguyêntắcnàylàsựtómtắtcaocảhơncủamôhìnhHòaướcWestphaliavềmộttrậttựđacựccủacácquốcgiacóchủquyền:

1.Tôntrọngsựtoànvẹnlãnhthổvàchủquyềncủanhau,2.Khôngxâmlượclẫnnhau,3.Khôngcanthiệpvàocôngviệcnộibộcủanhau,4.Bìnhđẳngvàcùngcólợi,và5.Chungsốnghòabình.Sự ủng hộ của Ấn Độ đối với các nguyên tắc trừu tượng của

trật tự thế giới đi kèm với một học thuyết về đảm bảo an ninhcủaẤnĐộởcấpđộkhuvực.GiốngnhưkháiniệmvềvaitròđặcbiệtcủaMỹởTâyBáncầuđượccácnhàlãnhđạođầutiêncủaMỹxây dựng trong Học thuyết Monroe[126], trên thực tế Ấn Độ đãthiếtlậpmộtvịtríđặcbiệttrongkhuvựcẤnĐộDươngnằmgiữaĐôngẤnvàkhuvựcSừngchâuPhi[127].Giốngnhư Anhđối vớichâuÂuởthếkỷ18và19,ẤnĐộcốgắngngănchặnsựnổilêncủamộtthếlựccóảnhhưởngtrongkhuvựcrộnglớnnàycủađịacầu. Giống như các nhà lãnh đạo đầu tiên của Mỹ không tìmkiếm sự chấp thuận của các nước ở Tây Bán cầu đối với Họcthuyết Monroe, trong khu vực lợi ích chiến lược đặc biệt củamình,ẤnĐộthựchiệnchínhsáchtrêncơsởđịnhnghĩariêngvềmột trật tự khu vực Nam Á. Và trong khi Mỹ và Ấn Độ thườngxung đột về quan điểm tiến hành Chiến tranh Lạnh sau sự sụpđổcủaLiênXô,nhữngquanđiểmnàyphầnlớnđãvàđangtươngđồng xét trong khu vực Ấn Độ Dương và các vùng ngoại vi củakhuvựcnày.

ChiếntranhLạnhkếtthúc,ẤnĐộđượcgiảithoátkhỏinhiềuáplựcđốinghịchnhauvàmộtsốtưtưởngsaymêchủnghĩaxãhội.Xuấtpháttừcuộckhủnghoảngcáncânthanhtoánvàonăm

1991vàđượchỗtrợbởimộtchươngtrìnhcủaIMF,ẤnĐộbắttayvàocảicáchkinhtế.Ngàynay,cáccôngtyẤnĐộdẫnđầumộtsốngành công nghiệp lớn của thế giới. Hướng đi mới này đượcphảnánhtrongtưthếngoạigiaocủaẤnĐộ,vớicácquanhệđốitácmớitrêntoàncầu,đặcbiệttrênkhắpchâuPhi,châuÁ,vàvaitròcủaẤnĐộtrongcáctổchứckinhtếvàtàichínhđaphươngđượcthếgiớiđánhgiácao.Bêncạnhảnhhưởngkinhtếvàngoạigiao ngày càng tăng, Ấn Độ đã tăng cường đáng kể sức mạnhquânsựcủamình,baogồmcảlựclượnghảiquânvàkhodựtrữvũkhíhạtnhân.Vàtrongmộtvàithậpkỷtới,ẤnĐộsẽvượtquaTrungQuốctrởthànhquốcgiađôngdânnhấtchâuÁ.

ẤnĐộcómộtvaitròphứctạptrongtrậttựthếgiớidocácyếutố cấu trúc liên quan đến sự thành lập của quốc gia này. ĐiềuphứctạpnhấtlàmốiquanhệcủaẤnĐộvớicácnướclánggiềnggần nhất, đặc biệt là Pakistan, Bangladesh, Afghanistan, vàTrung Quốc. Các mối quan hệ nước đôi và sự đối kháng giữanhữngquốcgiađóphảnánhdisảncủamộtthiênniênkỷtranhnhauxâmlượcvàdicưvàoTiểulụcđịanày,củanhữngcuộctấncôngcủaAnhtạibiêngiớiđịahạtcủanướcnàyởẤnĐộ,vàcủaviệcchấmdứtnhanhchóngsựcaitrịthựcdâncủaAnhngaysauThế chiến II. Không một nhà nước kế cận nào chấp nhận hoàntoàncácđườngbiêngiớiđượcphânchiavàonăm1947củaTiểulụcđịanày.Bịbênnàyhaybênkiacoilàtạmthời,cáctranhchấpbiêngiớitừđóđếnnayluônlànguyênnhâncủanhữngvụbạolựclẻtẻ,cáccuộcđụngđộquânsự,vàsựxâmnhậpcủanhữngkẻkhủngbố.

CácđườngbiêngiớivớiPakistan,vềcơbảnchiacắtsựtậphợpcủaHồigiáotrênTiểulụcđịanày,cắtngangquanhữngđườngranh giới sắc tộc. Chúng khai sinh một nhà nước dựa trên HồigiáotronghaikhuvựckhôngtiếpgiápnhaumàtrướckialàẤnĐộthuộcAnh,bịchiacắtbởilãnhthổẤnĐộtrảidàihàngngàndặm, tạo nên vũ đài cho nhiều cuộc chiến tranh tiếp theo. Cácđường biên giới với Afghanistan và Trung Quốc được tuyên bố

dựa trên đường phân chia do những nhà cầm quyền thực dânAnhthếkỷ19vẽnên,sauđóbịcácđảngđốilậpphủnhậnvàcòntranhcãichođếnngàynay.ẤnĐộvàPakistanđềuđãđầutưrấtnhiều vào kho vũ khí hạt nhân và thế quân sự trong khu vực.Tuy không yểm trợ, Pakistan cũng dung dưỡng chủ nghĩa cựcđoanbạolực,baogồmchủnghĩakhủngbốởAfghanistanvàởcảẤnĐộ.

MộtnhântốđặcbiệtphứctạpchínhlàquanhệcủaẤnĐộvớimột thế giới Hồi giáo rộng lớn hơn, trong đó nước này là mộtphầnkhôngthểthiếu.ẤnĐộthườngđượcphânloạinhưlàmộtquốc gia Đông Á hoặc Nam Á. Nhưng nó có những mối liên hệlịchsửsâusắcvớiTrungĐôngvàcộngđồngHồigiáorộnglớn,hơn cả Pakistan và quả thực hơn bất kỳ quốc gia Hồi giáo nàongoạitrừIndonesia.Vìvậy,chođếnnay,ẤnĐộvẫncóthểngăncách với những xu hướng bất ổn chính trị và bạo lực giáo pháikhắc nghiệt nhất, một phần do sự đối xử không thành kiến đốivớicácdântộcthiểusốtrongnướcvàsựbồiđắpcácnguyêntắcnộibộchungcủaẤnĐộ–baogồmcảnềndânchủvàchủnghĩadân tộc – vượt lên trên những khác biệt thông thường. Tuynhiên,kếtquảrasaokhôngthểđoántrướcđượcvàviệcduytrìnó sẽ đòi hỏi những nỗ lực đồng bộ. Sự quá khích hơn nữa củathế giới Ả-rập hay cuộc nội chiến leo thang ở Pakistan có thểkhiếnẤnĐộphảiđốimặtvớinhữngáplựcnộibộđángkể.

Ngàynay,ẤnĐộtheođuổimộtchínhsáchđốingoạimàtrênnhiều phương diện tương tự như các cuộc tìm kiếm của Ấn ĐộthuộcAnhtrướckia,khitìmcáchcoisựcânbằngquyềnlựclàcơsởchomộttrậttựkhuvựctrongmộtvòngcung(lãnhthổ)kéodàinửathếgiới,từTrungĐôngđếnSingaporevàsauđóvềphíabắc tới Afghanistan. Các quan hệ của quốc gia này với TrungQuốc,NhậtBản,vàkhuvựcĐôngNamÁtheokhuônmẫugiốngvới trạng thái cân bằng ở châu Âu thế kỷ 19. Giống như TrungQuốc, nước này không ngần ngại sử dụng những kẻ “man di” ởphương xa như Mỹ để giúp đạt được mục tiêu trong khu vực,

mặc dù cả hai nước này vẫn dùng những thuật ngữ lịch thiệphơnđểmiêutảchínhsáchcủahọ.DướithờichínhquyềnGeorgeW.Bush,sựphốihợpchiếnlượcgiữaẤnĐộvàMỹtrênquymôtoàncầuthỉnhthoảngđãđượcđemrathảoluận.Tuynhiên,sựphốihợpnàyvẫnchỉgiớihạnởkhuvựcNamÁvìtruyềnthốngkhôngliênkếtcủaẤnĐộngăncảnmộtsựsắpđặttoàncầu,vàvìcả hai nước đều không sẵn sàng chấp nhận đối đầu với TrungQuốcnhưmộtnguyêntắclâudàicủachínhsáchquốcgia.

GiốngnhưnhữngngườiAnhởthếkỷ19bịbuộcphảigiatăngsựthamgiacủamìnhtrêntoàncầuđểbảovệcáctuyếnđườngchiếnlượcđếnẤnĐộ,trongchiềuhướngcủathếkỷ21,ẤnĐộđãcảm thấy bắt buộc phải đóng một vai trò chiến lược ngày mộtlớnhơnởchâuÁvàthếgiớiHồigiáođểngănchặnsựthốngtrịđối với khu vực này của các quốc gia hoặc các ý thức hệ mà nóxemlàthùđịch.Trongviệctheođuổitiếntrìnhnày,ẤnĐộđãcónhững ràng buộc tự nhiên với các nước trong “Văn hóa quyểntiếng Anh.”[128] Tuy nhiên, quốc gia này có thể sẽ tiếp tục tônvinhcácdisảncủaNehrubằngcáchduytrìsựtựdohànhđộngtrong các mối quan hệ của mình với châu Á và Trung Đông vàtrong chính sách đối với các nước độc tài quan trọng, nhữngnướclànguồntiếpcậntớicáctàinguyênmàẤnĐộsẽcầnđểduytrìcáckếhoạchkinhtếrộnglớn.ChínhnhữngưutiênnàysẽtạonênsựcấpthiếtchoẤnĐộphảivượtquanhữngtháiđộthuộcvềlịch sử. Với việc định hình lại vị thế của Mỹ ở Trung Đông, cácnướctrongkhuvựcsẽtìmkiếmnhữngđốitácmớiđểcủngcốvịthế và xây dựng một kiểu trật tự khu vực nào đó. Và các phântích chiến lược của Ấn Độ sẽ không cho phép có một khoảngtrốngởAfghanistanhayquyềnbáchủtrongkhuvựcchâuÁcủamộtcườngquốckhác.

Dưới một chính phủ theo chủ nghĩa dân tộc Hindu giànhthắng lợi vang dội sau cuộc bầu cử tháng Năm năm 2014, trênnềntảngcảicáchvàtăngtrưởngkinhtế,cóthểhyvọngẤnĐộsẽtheo đuổi mạnh mẽ hơn các mục tiêu chính sách đối ngoại

truyền thống của mình. Với sự ủy nhiệm vững chắc và sự lãnhđạocósứclôicuốnquầnchúng,chínhquyềnNarendraModicóthểđặtmìnhvàovaitròvạchranhữnghướngđimớiđốivớicácvấn đề lịch sử, như xung đột với Pakistan hay mối quan hệ vớiTrung Quốc. Với Ấn Độ, Nhật Bản, và Trung Quốc đều do cácchínhquyềnmạnhmẽvàcóđịnhhướngchiếnlượclãnhđạo,sựthùđịchsẽgiatăngvàcácgiảipháptáobạosẽmởrộngphạmvi.

Trongbấtkỳnhữngdiễnbiếnnàotrênđây,ẤnĐộsẽlàđiểmtựacủatrậttựthếkỷ21:mộtyếutốkhôngthểthiếu,dựatrênvịtríđịalý,nguồnlực,vàtruyềnthốnglãnhđạotinhvicủanướcnày,trongsựpháttriểnchiếnlượcvàcótínhchấtýthứchệcủacác khu vực và các khái niệm về trật tự mà quốc gia này liênquan.

T

TRẬTTỰKHUVỰCÁCHÂULÀGÌ?

ronglịchsử,trậttựchâuÂucótínhkhépkín.Chođếnđầuthếkỷ20,Anhcókhảnăngduytrìsựcânbằngnhờvịtríđịalývàưuthế hải quân. Đôi khi, các cường quốc châu Âu tranh thủ cácnước bên ngoài để tạm thời tăng cường vị thế của họ – ví dụ,PhápvevãnĐếquốcOttomanvàothếkỷ16,hayliênminhcủaAnhvớiNhậtBảnvàođầuthếkỷ20–nhưngcáccườngquốcphiphươngTây,ngoạitrừthỉnhthoảngcómộtvàiquốcgianổilênởkhu vực Trung Đông hay Bắc Phi, có rất ít lợi ích ở châu Âu vàkhôngcóđộnglựcđểcanthiệpvàocáccuộcxungđộtchâuÂu.

Ngượclại,trậttựchâuÁhiệnnaylạibaogồmcáccườngquốcbênngoàinhưmộtđặctrưngkhôngthểthiếu:Mỹ,cóvaitrònhưmộtcườngquốctạichâuÁ-TháiBìnhDươngđãđượckhẳngđịnhrõ ràng trong các tuyên bố chung của Tổng thống Mỹ BarackObamavàChủtịchTrungQuốcHồCẩmĐàohồithángMộtnăm2011, và của Tổng thống Mỹ Barack Obama và Chủ tịch TrungQuốcTậpCậnBìnhvàothángSáunăm2013;vàNga,vềmặtđịalý,mộtcườngquốcchâuÁvàlàthànhviêntrongcáctổchứccủachâu Á như Tổ chức Hợp tác Thượng Hải, ngay cả khi hơn baphần tư dân số của nước này sinh sống ở phần lãnh thổ thuộcchâuÂu.

NướcMỹhiệnnayđôikhiđượcmờiđóngvaitròcủamộtnướctạo thế cân bằng quyền lực. Trong Hiệp ước Portsmouth năm1905,nólàtrunggiantrongcuộcchiếntranhgiữaNgavàNhậtBản;trongThếchiếnII,nướcnàyđánhbạinỗlựcgiànhquyềnbáchủchâuÁcủaNhậtBản.MỹđóngmộtvaitròtươngtựởchâuÁtrongthờiChiếntranhLạnhkhitìmcáchcânbằngvớiLiênXôthôngquamộtmạnglướicácliênminhtrảidàitừPakistanđến

Philippines.CấutrúcđangpháttriểncủachâuÁsẽphảitínhtớimộtloạt

các quốc gia chưa được xét đến trong các giai đoạn trước đây.Indonesia, án ngữ khu vực Đông Nam Á trong khi khẳng địnhđịnhhướngHồigiáo,đóngvaitròngàycàngcóảnhhưởngvàdođó đã xoay xở rất tinh tế để cân bằng giữa Trung Quốc, Mỹ, vàthếgiớiHồigiáo.VớiNhậtBản,NgavàTrungQuốclàcácnướcláng giềng, Hàn Quốc đã đạt tới nền dân chủ rực rỡ được lótđườngbởinềnkinhtếcósứccạnhtranhtoàncầu,baogồmvịtrídẫn đầu trong nhiều ngành công nghiệp chiến lược như viễnthông và đóng tàu. Nhiều quốc gia châu Á – bao gồm cả TrungQuốc – nhìn nhận các chính sách của Bắc Triều Tiên gây ra sựmất ổn định nhưng lại coi sự sụp đổ của Bắc Triều Tiên là mốinguy hiểm thậm chí còn lớn hơn. Về phần mình, Hàn Quốc sẽphải đối phó với áp lực trong nước gia tăng đòi hỏi thống nhấtđấtnước.

ĐốimặtvớiquymôrộnglớnvàphạmviđadạngcủachâuÁ,các quốc gia châu Á đã hình thành một loạt các tổ chức đaphươngvàcơchếsongphươngđầyấntượng.TráingượcvớiLiênminh châu Âu, NATO, và Ủy ban An ninh và Hợp tác châu Âu,các tổ chức này xử lý các vấn đề an ninh và kinh tế trên cơ sởtừng-trường-hợp cụ thể, chứ không phải một biểu hiện của cácquytắcchínhthứcvềtrậttựkhuvực.MộtsốtổchứcquantrọngbaogồmMỹvàmộtsốtổchứckhác,baogồmcảcáctổchứckinhtế,chỉcócácnướcthànhviênchâuÁ,trongđótổchứcphứctạpvàquantrọngnhấtlàASEAN-HiệphộicácquốcgiaĐôngNamÁ.Nguyêntắccốtlõicủacáctổchứcnàylàchàođónnhữngquốcgiacóliênquantrựctiếpnhấtđếncácvấnđềtrướcmắt.

Nhưng liệu tất cả những điều này có đưa đến một hệ thốngtrậttựchochâuÁ?TrongtrạngtháicânbằngcủachâuÂu,cácbên liên quan chính có những lợi ích mà nếu không hoàn toàntrùngkhớpthìcũngtươngđồng.Mộtsựcânbằngquyềnlựccóthể được gây dựng không chỉ trên thực tế – như một điều chắc

chắn khi không tồn tại sự bá quyền – mà còn là một hệ thốngchính danh tạo điều kiện cho các quyết định và dung hòa cácchínhsách.TìnhhuốngnhưvậykhôngtồntạiởchâuÁ,nhưcóthểthấyởnhữngưutiênmàcácnướclớnđãchọnlựachoriêngmình. Trong khi Ấn Độ có lẽ chủ yếu quan tâm tới Trung Quốcnhư một đối thủ ngang hàng, phần lớn là do cuộc chiến tranhbiêngiớinăm1962,TrungQuốclạicoiđốithủnganghàngcủamìnhlàNhậtBảnvàMỹ.ẤnĐộđãdànhítnguồnlựcquânsựđểđối phó với Trung Quốc hơn là với Pakistan, một đất nước nếukhôngphảilàđốithủnganghàngthìcũngluônlàmộtmốibậntâmchiếnlượcđốivớiNewDelhi.

Bản chất vô định hình của các tổ chức châu Á một phần cónguyên nhân do địa lý đã định ra đường ranh giới rõ ràng giữakhuvựcĐôngÁvàNamÁtrongsuốtlịchsử.Nhữngảnhhưởngvăn hóa, triết học, và tôn giáo đã vượt qua các đường ranh giớiđịalýđó,cáckháiniệmcủaHindugiáovàNhogiáovềviệccaitrịđãcùngtồntạiởĐôngNamÁ.Nhưngnhữngràocảnnúinonvàrừngrậmlàkhôngthểvượtquađược,đếnmứcphảitớithếkỷ20mới có sự đụng độ quân sự giữa các đế quốc lớn của khu vựcĐôngÁvàNamÁ.NgườiMôngCổvànhữngngườikếtụchọtiếnvào Tiểu lục địa Ấn Độ qua ngả Trung Á chứ không phải quanhững con đường đèo cheo leo trên Dãy Himalaya, và họ đãkhông thể tới được những vùng đất phía nam Ấn Độ. Các khuvực khác nhau của châu Á đã theo đuổi các chiều hướng khácnhau,xétcảvềđịalývàlịchsử.

Cáctrậttựkhuvựcđượcxâydựngtrongnhữnggiaiđoạnnàykhông dựa trên bất kỳ tiền đề nào của Hòa ước Westphalia.TrongkhitrậttựchâuÂuhàmchứamộttrạngtháicânbằngcủa“cácquốcgiacóchủquyền”đượcxácđịnhvềmặtlãnhthổ,côngnhận sự bình đẳng pháp lý của nhau, các cường quốc chính trịchâuÁtruyềnthốnghoạtđộngtheocáctiêuchíítrõrànghơn.Chotớikhibướcvàokỷnguyênhiệnđạimộtthờigiankhálâu,mộtthếgiới“nộichâuÁ”chịuảnhhưởngcủaĐếquốcMôngCổ,

Nga, và Hồi giáo cùng tồn tại với một hệ thống triều cống đếquốc Trung Quốc; Trung Quốc đã vươn ra bên ngoài, tới cácvươngquốctrongkhuvựcĐôngNamÁ,thỏamãnnhữngtuyênbốvềtínhphổquátcủaTrungQuốc,ngaycảkhicácvươngquốcnày thực hiện một hình thức quản lý đất nước chịu ảnh hưởngsâu sắc bởi các nguyên tắc của Hindu giáo tiếp nhận từ Ấn Độ,trongđóthừanhậnhìnhthứcthánhthầnchongôivương.

Giờđâynhữngdisảnnàyđanghộitụ,vàphảirấtlâunữamớicó một sự đồng thuận giữa các nước về ý nghĩa của cuộc hànhtrình mà họ đã thực hiện hoặc về những bài học của các cuộchànhtrìnhđóđốivớitrậttựthếgiớithếkỷ21.Trongđiềukiệnhiện nay, về cơ bản có hai sự cân bằng quyền lực đang nổi lên:một ở Nam Á, một ở Đông Á. Không một cân bằng nào có đượcđặc trưng không thể thiếu giống như sự cân bằng quyền lực ởchâu Âu: nước tạo thế cân bằng, quốc gia có khả năng thiết lậptrạngtháicânbằngbằngcáchdichuyểnsứcnặngcủamìnhvềphía yếu hơn. Mỹ (sau khi rút khỏi Afghanistan) đã kiềm chếkhông coi cân bằng nội bộ hiện nay của Nam Á chủ yếu như làmộtvấnđềquânsự.NhưngMĩsẽphảitíchcựctrongcôngviệcngoạigiaonhằmtáilậpmộttrậttựkhuvực,vìnếukhôngsẽtạoramộtkhoảngtrốngmàchắcchắnsẽhúttấtcảcácnướcxungquanhvàomộtcuộcđốiđầukhuvực.

Đ

Chương6

HƯỚNGTỚIMỘTTRẬTTỰÁCHÂU:ĐỐIĐẦU

HAYĐỐITÁC?

ặc điểm chung nhất của các quốc gia châu Á là họ coi mìnhnhưđạidiệnchocácnước“mớinổi”hoặc“hậuthuộcđịa.”Tấtcảcác quốc gia này đều tìm cách vượt qua tàn dư của ách cai trịdưới thời thuộc địa bằng cách khẳng định một bản sắc dân tộclớnmạnh.HọcùngchungmộtniềmtinrằngtrậttựthếgiớihiệnđangtáicânbằngsaukhibịphươngTâycốtìnhcanthiệptrongnhiều thế kỷ qua, song mỗi quốc gia lại có được những bài họckhácnhautừhànhtrìnhlịchsửcủamình.Khicáclãnhđạocấpcaotìmcáchkhơidậynhữnglợiíchcốtlõi,nhiềungườitrongsốhọ hướng đến một truyền thống văn hóa khác và lý tưởng hóamộtthờiđạivàngsonkhác.

TrongcáchệthốngcủachâuÂuởthếkỷ18và19,việcduytrìtrạngtháicânbằng–hayngụýlàgiữnguyêntrạng–đượccoilàmột hiệu quả tích cực. Ở châu Á, hầu hết mọi quốc gia bị thúcđẩybởiđộnglựcnộitạicủachínhhọ.Tựcoimìnhlànướcđang“vươnlên,”mỗiquốcgiachâuÁđềuvậnhànhvớiniềmtinrằngthế giới vẫn chưa nhìn nhận đầy đủ vai trò mà họ xứng đángđảm nhận. Ngay cả khi không quốc gia nào đặt dấu hỏi về chủquyềnhayvịthếcủanướckhác,vàtấtcảđềukhẳngđịnhquyếttâm hướng tới chính sách ngoại giao “tổng khác không,” việctheo đuổi đồng thời nhiều chương trình xây dựng ưu thế quốcgiadẫnđếnsựbiếnđộngtrongchừngmựcnàođóđốivớitrậttựkhu vực. Cùng với sự phát triển của công nghệ hiện đại, cáccường quốc lớn ở châu Á đã tự trang bị cho mình kho khí giới

quânsựcósứcmạnhhủydiệtlớnhơnrấtnhiềusovớiquốcgiachâu Âu hùng mạnh nhất thế kỷ 19 từng sở hữu, làm phức tạpthêmnhữngrủirocủaviệctínhtoánsailầm.

Dođó,cáchtổchứcchâuÁluônlàtháchthứccốhữuđốivớitrậttựthếgiới.Việccácnướclớnnhậnthứcvàtheođuổinhữnglợiíchquốcgiacủahọthayvìsựcânbằngquyềnlựcnhưmộthệthốngđãđịnhhìnhcáccơchếtrậttựđãvàđangpháttriển.Vàtháchthứccủahọsẽlàliệucóthểxâydựngmộtmốiquanhệđốitác xuyên Thái Bình Dương nhằm tạo nên một khuôn khổ hòabình cho sự tương hỗ các lợi ích lâu dài giữa các quốc gia haykhông.

T

TRUNGQUỐCVÀTRẬTTỰQUỐCTẾỞCHÂU

Á

rongsốtấtcảcáckháiniệmvềtrậttựthếgiớiởchâuÁ,TrungQuốcvậnhànhkháiniệmlâuđờinhất,rõràngnhất,vàkhácbiệtnhất so với những ý tưởng của hệ thống theo Hòa ướcWestphalia. Trung Quốc cũng đã trải qua hành trình lịch sửphức tạp nhất, từ thời văn minh cổ đại qua các đế quốc phongkiến,tớicáchmạngcộngsản,đếnvịthếlàmộtcườngquốchiệnđại–mộthànhtrìnhcótácđộngsâurộngvớinhânloại.

Kểtừkhithốngnhấtvàtrởthànhmộtchủthểchínhtrịduynhấtvàonăm221TCNchođếnđầuthếkỷ20,vịtrícủaTrungQuốc ở trung tâm trật tự thế giới đã ăn sâu trong suy nghĩ củatầng lớp tinh hoa ở quốc gia này đến mức không một từ tiếngTrungnàocóthểdiễntảđược.Chỉđếnkhinhìnlại,cáchọcgiảmớiđịnhnghĩađượchệthốngtriềucống“dĩHoavitrung”(lấyTrungQuốclàmtrungtâm)này.Trongkháiniệmtruyềnthốngđó,TrungQuốccoichínhmìnhởmộtkhíacạnhnàođólàchínhquyềntốicaoduynhấttrêntoànthếgiới.HoàngđếTrungQuốcđượccoilàthiêntửvàlànhânvậtkếtnốingườivớitrời.Ôngtakhông chỉ cai quản mỗi “Trung Quốc” – nghĩa là các vùng lãnhthổ ngay dưới sự trị vì của mình, mà là cả “Thiên hạ,” trong đóTrung Quốc là phần trung tâm văn minh: “Vương quốc trungtâm”truyềncảmhứngvànângđỡchotoànnhânloại.

Theoquanđiểmnày,trậttựthếgiớiphảnánhmộttôntitrậttự toàn cầu, chứ không phải một trạng thái cân bằng của cácquốcgiacóchủquyềncạnhtranhlẫnnhau.MỗixãhộiđượccoilàmộtdạngthứcnàođócủaquanhệtriềucốngvớiTrungQuốc,

một phần dựa trên nét tương đồng văn hóa với Trung Quốc;nhưng không xã hội nào có thể bình đẳng với nó. Quốc vươngcácnướckháckhôngphảilàngườicóquyềnlựcnganghàngmàlà những “môn đệ” ngoan ngoãn trong nghệ thuật cai trị, phấnđấuhướngtớinềnvănminh.Ngoạigiaokhôngphảilàmộtquátrìnhthươnglượnggiữacáclợiíchcóchủquyềnmàlàhàngloạtnghilễđượcsắpđặtcẩnthận,trongđócácxãhộibênngoàiđượctrao cơ hội nhận lãnh vị trí định sẵn của mình trong hệ thốngtôntitrậttựtoàncầu.Theoquanđiểmnày,ởTrungQuốcxưa,“chính sách ngoại giao” như chúng ta gọi hiện nay thuộc lĩnhvựccủaBộLễ,chịutráchnhiệmxácđịnhcácsắctháicủaquanhệ triều cống, và Lý Phiên Viện chịu trách nhiệm quản lý mốiquanhệvớicácbộlạcdumục.Phảiđếntậngiữathếkỷ19,mộtbộ liên quan đến nước ngoài của Trung Quốc mới được thànhlập,dokhiđócầnphảicómộtcơquanđểđốiphóvớinhữngkẻxâmlượcđếntừphươngTây.Thậmchísauđó,cácquanlạitriềuđìnhvẫncoinhiệmvụcủamìnhlàthựchiệntruyềnthốngquảnlý những kẻ man di chứ không phải trọng thị ngoại giao kiểuHòaướcWestphalia.Bộmớinàymangtên“Cơquanquảnlýsựvụmọiquốcgia,”ngụýrằngTrungQuốchoàntoànkhôngthamgiavàohoạtđộngngoạigiaoxuyênquốcgia.

Mục tiêu của hệ thống triều cống là duy trì sự tôn kính, chứkhôngphảithuvềlợiíchkinhtếhaythốngtrịcácnướckhácvềmặtquânsự.VạnLýTrườngThành–thànhtựukiếntrúchùngvĩnhấtcủaTrungQuốc,vớiđộdàikhoảng8.850km,đượcTầnThủy Hoàng – vị Hoàng đế đánh bại tất cả các đối thủ về mặtquân sự, chấm dứt thời kỳ Chiến Quốc và nhất thống TrungQuốc–khởicôngxâydựng.Đólàmộtminhchứnghùnghồnchochiến thắng quân sự, nhưng cũng thể hiện giới hạn vốn có củaquốcgianày,ámchỉquyềnlựctolớngắnliềnvớimộtýthứcdễbị tổn thương. Qua hàng ngàn năm, Trung Quốc thường tìmcáchlừagạtvàdụdỗkẻthùthayvìcốđánhbạihọbằngvũlực.Vì vậy, một thượng thư trong triều đại nhà Hán (206 TCN-220

SCN)đãminhhọa“ngũbả”màôngkiếnnghịnhằmđốiphóvớibộ lạc Hung Nô ở biên giới Tây bắc Trung Quốc, dù theo phântích thông thường Trung Quốc là siêu cường quân sự duy nhấtlúcđó:

Banchochúng...nhunglụavàxengựađẹpđểlàmmờmắtchúng;cho chúng cao lương mỹ vị để mua chuộc miệng chúng; cho chúngđàncavàmĩnữđểquyếnrũđôitaichúng;chochúngdinhcơtođẹp,vựalúa,vàgianhânđểmuachuộcdạdàychúng...vàđốivớinhữngkẻquyhàng,hoàngđế[nên]thếtđãiyếntiệc,đíchthântiếprượuvàthứcănđểmuachuộctâmtríchúng.Đâylànhữnggìcóthểđượcgọilàngũbả.

Nghi thức ngoại giao của Trung Quốc, khấu đầu – phủ phụcdướiđấtđểthừanhậnvịthếbềtrêncủahoàngđế–hiểnnhiênlàmộthànhđộngtựhạmìnhvàlàchướngngạivậttrongquanhệcủa Trung Quốc với các quốc gia phương Tây hiện đại. Nhưngnghithứckhấuđầunàylàsựtựnguyệnmangtínhbiểutượng:nóđạidiệnsựtônkínhtrướcmộtdântộcđượcngưỡngmộnhiềuhơn là sợ hãi. Những vật triều cống được gửi tới Trung Quốctrong những dịp như vậy thường được hoàng đế đáp lại bằngnhữngmónquàcógiátrịlớnhơn.

Theotruyềnthống,TrungQuốctìmcáchvượttrộivềmặttâmlýthôngquanhữngthànhtựuvàcácgiátrịđạođức–xenlẫnvớichinh phạt quân sự để dạy cho những kẻ man di ngoan cố một“bàihọc”vàđểcóđượcsựtônkính.Cảhaimụctiêuchiếnlượctrêncùngcáchtiếpcậntâmlýcănbảnnàyđốivớixungđộtvũtrang đều được thể hiện rõ nét trong hai cuộc chiến tranh gầnđây của Trung Quốc với Ấn Độ vào năm 1962 và Việt Nam vàonăm1979,cũngnhưtrongcáchmàquốcgianàykhẳngđịnh“lợiíchcốtlõi”củamìnhtrướccácnướclánggiềng.

Tuy nhiên, theo thuật ngữ phương Tây, Trung Quốc khôngphảilàmộtxãhộitruyềngiáo.Quốcgianàytìmcáchthuphụclòngtônkính,chứkhôngphảithayđổiquốcgiakhác;ranhgiớimongmanhđókhôngbaogiờcóthểvượtqua.Sứmệnhcủaquốc

gianàylàthànhtựucủanómàcácnướckhácphảihiểuvàthừanhận.Mộtquốcgiakháccóthểtrởthànhbạn,thậmchílàbằnghữulâunăm,nhưngsẽkhôngbaogiờđượccoilànganghàngvớiTrung Quốc. Trớ trêu thay, những người nước ngoài có thể đạtđượcđiềugầngiốngvớivịthếđólạilànhữngkẻchinhphạt.Mộttrongnhữngchiếncôngđángngạcnhiênnhấtcủachủnghĩađếquốcvănhóatronglịchsử,haidântộctừngchinhphụcTrungQuốc–MôngCổvàothếkỷ13vàMãnChâuvàothếkỷ17–đượccảm hóa để tiếp nhận những yếu tố cốt lõi của văn hóa TrungQuốc nhằm tạo thuận lợi cho việc cai trị một dân tộc to lớn vàkiênđịnhtrongviệckhẳngđịnhtínhưuviệtcủavănhóadântộcmình. Hai kẻ chinh phục này bị xã hội Trung Quốc đồng hóađángkể,đếnmứcphầnlớnlãnhthổquêhươngcủahọbịcoilàtừng thuộc về Trung Quốc. Trung Quốc đã không tìm cách ápđặthệthốngchínhtrịcủamìnhđốivớicácquốcgiakhác;đúnghơn,chínhnhữngnướcnàytựđộnghọctheohệthốngchínhtrịđó. Trong chừng mực nào đó, Trung Quốc đã mở rộng khôngphải nhờ vào chinh phạt mà bằng biện pháp “mưa dầm thấmlâu.”

Ở kỷ nguyên hiện đại, các đại diện phương Tây với tư tưởngvăn hóa ưu việt của riêng mình lên kế hoạch thu nạp TrungQuốc vào hệ thống thế giới châu Âu – hệ thống đang trở thànhcấu trúc cơ bản của trật tự thế giới. Họ gây áp lực buộc TrungQuốcxâydựngcácmốiquanhệvớinhữngnướccònlạitrênthếgiới thông qua hoạt động trao đổi đại sứ và thương mại tự do,đồng thời nâng cao trình độ của người dân thông qua một nềnkinhtếhiệnđạihóavàmộtxãhộicởimởvớiKi-tôgiáo.

ĐiềumàphươngTâycoilàquátrìnhkhaisángvàcamkếtlạibịTrungQuốccoinhưmộtcuộctấncông.BanđầuTrungQuốcnỗ lực tránh đỡ cuộc tấn công này, và sau đó dứt khoát hoàntoànchốnglạinó.KhisứgiảAnhđầutiênGeorgeMacartneyđếnTrung Quốc vào cuối thế kỷ 18, mang theo một vài sản phẩmđầutiêncủacuộccáchmạngcôngnghiệpvàmộtláthưtừVua

George III đề nghị thương mại tự do và thành lập đại sứ quánthườngtrựclẫnnhautạiBắcKinhvàLondon,chiếcthuyềncủaTrungQuốcchởGeorgeMacartneytừQuảngChâuđếnBắcKinhđượcchăngbiểungữghirõônglà“ĐạisứAnhmangcốngvậttớiHoàngđếTrungQuốc.”Ôngđãbịđuổiracùngvớimộtbứcthưgửi tới Vua Anh giải thích rằng không đại sứ nào được phép cưtrú ở Bắc Kinh vì “Châu Âu gồm nhiều quốc gia khác ngoài đấtnướccủangươi:nếumỗivàtấtcảcácquốcgiađóđềuyêucầucóđại diện tại triều đình của ta, làm sao ta có thể chiều lòng họ?Điều này hoàn toàn không thể thực hiện được.” Hoàng đế thấykhôngcầnphảibuônbánngoàinhữnggìđangđượctraođổiởsốlượng có giới hạn, bị quản lý chặt chẽ, vì Anh không có nhữnghànghóaTrungQuốccần:

Trịvìthiênhạrộnglớn,trẫmchỉcómộtmụctiêu,đólàduytrìmột chế độ hoàn hảo và thực hiện đầy đủ các nhiệm vụ quốc gia;trẫmkhôngđểtâmtớinhữngđồvậtlạvàtốnkém.Nếutrẫmcóralệnhnhậncáccốngvậtmàngươi–VuaO.–gửitới,thìđócũnglàvìnểtìnhngươiđãcấtcônggửichúngđếntừphươngxa...Nhưđạisứcủangươicóthểtậnmắtthấy,đấtnướccủatrẫmcótấtcảmọithứ.

SaukhiđánhbạiNapoleon,thươngmạitrênđàmởrộng,AnhcốđàmphánmộtlầnnữabằngcáchcửsứgiảthứhaiđếnTrungQuốc,mangtheođềxuấttươngtự.SựphôtrươngsứcmạnhhảiquâncủaAnhtrongcuộcchiếntranhNapoleonhầunhưkhôngtácđộnggìđếnmongmuốncủaTrungQuốctrongviệcthiếtlậpcác quan hệ bang giao. Khi sứ giả William Amherst khước từnghi lễ khấu đầu, viện lý do quan phục không thuận tiện, pháiđoàncủaôngđãbịđuổira,vàbấtkỳnỗlựcnàokhácnhằmthiếtlậpquanhệngoạigiaovớiTrungQuốcđềubịngăncản.Hoàngđế gửi một chiếu thư tới Hoàng tử Regent của Anh, giải thíchrằng với địa vị “chúa tể thiên hạ,” Trung Quốc chẳng hề hấn gìkhi buộc phải “dạy bảo” mỗi sứ giả xứ man di về nghi lễ đúngđắn.Nhữngsửkýsauđóghilạichínhthứcrằng“vươngquốcxaxôi bên kia đại dương thể hiện lòng trung thành và khao khát

khai hóa,” nhưng (theo một ấn phẩm truyền giáo của phươngTâyhồithếkỷ19đãchuyểnngữchiếuthưtrênnhưsau):

Từnayvềsau,khôngmộtđoànsứgiảnàophảivượtchặngđườngxa xôi như vậy nữa, vì điều đó sẽ chỉ phí công vô ích mà thôi. Nếucácngươikhôngthểcólòngphụctùng,cácngươicóthểkhỏicầncửpháiđoànnàotớitriềuđìnhvàomộtsốthờiđiểmnhấtđịnh;đólàcáchđúngđểđốiđãivớivănminh.PhụngthiênthừamệnhHoàngđếchiếuviết.

Dùnhữnglờiphủdụnhưvậycóvẻkiêungạotheochuẩnmựcngày nay – và cực kỳ xúc phạm đối với một đất nước vừa mớiduy trì trạng thái cân bằng ở châu Âu và có thể tự coi là cườngquốctiêntiếnnhấtvềhảiquân,kinhtế,vàcôngnghiệpcủachâuÂu–nhưngthựctếHoàngđếTrungQuốcđơngiảnchỉthểhiệnđúngvớicáinhìncủaôngtavềvịthếcủamìnhtrongthiênhạ,một quan niệm đã tồn tại hàng ngàn năm được nhiều dân tộclánggiềngphảithuậntheo.

Cảmthấybịsỉnhục,cáccườngquốcphươngTâycuốicùngđãđưavấnđềthươngmạitựdotớibướcngoặtquantrọnglàbáncảsản phẩm gây hại nhất, nhất quyết yêu cầu việc nhập khẩukhônggiớihạn–từmọiloạihoaquảphươngTây–chotớithuốcphiện. Cuối triều nhà Thanh, Trung Quốc đã bỏ bê việc đầu tưchoquânsự,mộtphầnvìđấtnướcnàytừlâuđãkhôngbịđedọaxâmlược,nhưngchủyếudoquânđộigiữvịtríkháthấptronghệthống tôn ti cấp bậc xã hội Nho giáo của Trung Quốc, được thểhiện trong câu nói: “Sắt tốt không dùng làm đinh. Người tốtkhônglàmlính.”NgaycảkhibịlựclượngphươngTâytấncông,năm1893,nhàThanhvẫndùngphầnlớntiềntừcácquỹquânsựđểkhôiphụcchiếcthuyềncẩmthạchlộnglẫycủahoàngtộcởDiHòaViên[129].

Năm1842,đốimặtvớiáplựcquânsự,TrungQuốckýcáchiệpước chấp thuận các yêu cầu của phương Tây. Nhưng nước nàyvẫn không từ bỏ ý niệm quốc gia mình là độc nhất và đã chiếnđấu phòng thủ ngoan cường. Sau khi giành được chiến thắng

quyết định trong cuộc chiến 1856-1858 (chống lại hành độngsungcôngphilýmộtcontàuquốctịchAnhởQuảngChâu),Anhnhấtquyếtyêucầumộthiệpướcđòiquyềnlợimànướcnàytừlâuđãtìmkiếm,đólàcửmộtđạisứthườngtrúởBắcKinh.Mộtnămsauđó,khiđếnTrungQuốcnhậmchứccùngvớimộtđoàntùytùnghùnghậu,vịsứgiảAnhgặpcảnhcáctuyếnđườngsôngchính dẫn đến thủ đô đều bị dây xích và hàng rào nhọn chặnđứng.KhiôngralệnhchothủyquânlụcchiếnAnhdọndẹpcácchướngngạivật,binhlínhTrungQuốcđãnổsúng;519línhAnhthiệtmạngvà456ngườikhácbịthươngtrongtrậnchiếnnổrasau đó. Anh sau đó đã phái một lực lượng quân sự dưới sự chỉhuycủaBátướcElgintấncôngthẳngtớiBắcKinhvàthiêurụiDiHòa Viên, triều đình nhà Thanh bỏ chạy. Hành động can thiệpquânsựtànbạonàyđãbuộctriềuđìnhđươngtrịvìmiễncưỡngchấp thuận một “tòa công sứ” để các đại diện ngoại giao ở đó.Trung Quốc miễn cưỡng và phẫn uất khi phải chịu khuất phụctrướckháiniệmngoạigiaođốiứngtronghệthốngcácquốcgiacóchủquyềntheoHòaướcWestphalia.

Tâmđiểmcủanhữngtranhchấpnàylàmộtcâuhỏilớnhơn:liệu bản thân Trung Quốc là một trật tự thế giới, hay nước nàychỉ đơn thuần là một quốc gia, giống như các quốc gia khác, làmộtphầntronghệthốngquốctếrộnglớnhơn?TrungQuốcvẫnníu giữ quan niệm truyền thống của mình. Cho tới năm 1863,sau hai thất bại quân sự trước các cường quốc “man di” và mộtcuộcnổidậyquymôlớnởtrongnước(cuộckhởinghĩaTháibìnhThiênquốc[130])chỉbịdậptắtkhihuyđộngthêmquânđộinướcngoài, Hoàng đế Trung Quốc gửi một lá thư tới AbrahamLincoln, trấn an ông về thiện ý của Trung Quốc: “Với lòng tônkínhcủamình,trẫmnhậntừTrờisứmệnhtrịvìthiênhạ,trẫmcoi cả đế quốc trung tâm thế giới [Trung Quốc] và các quốc giabênngoàinhưmộtgiađình,khôngcóbấtkỳsựphânbiệtnào.”

Năm 1872, nhà Hán học xuất chúng người Scotland – JamesLeggediễnđạtrõràngvấnđềtrênvàvớiđặcđiểmcủathờiđại

mình,niềmtinvàotínhưuviệtrõràngcủakháiniệmtrậttựthếgiớiởphươngTây:

Trong40nămqua,vịthế[củaTrungQuốc]trongtươngquanvớicácquốcgiatiêntiếnhơntrênthếgiớiđãhoàntoànthayđổi.Nướcnàyđãthamgiavàocáchiệpướcdựatrênnhữngđiềukhoảnbìnhđẳng;nhưngtôikhôngnghĩrằngcácquanlạivàngườidânquốcgianày đã nhìn thẳng vào sự thật đó, để có thể nhận ra thực tế rằngTrungQuốcchỉlàmộttrongnhiềuquốcgiađộclậptrênthếgiới,vàrằng“thiênhạ,”nơihoàngđếnướcnàytrịvì,khôngphảilàtoànbộthiênhạ,màchỉlàmộtkhuvựcxácđịnhtrênbềmặtTráiĐấtvàcóthểđượcchỉratrênbảnđồ.

Với công nghệ và thương mại thúc đẩy các hệ thống đối lậptiếnlạigầnnhau,nhữngchuẩnmựctrậttựthếgiớinàosẽthắngthế?

ỞchâuÂu,hệthốngtheoHòaướcWestphalialàkếtquảhiểnnhiênsaukhirấtnhiềuquốcgiagiànhđượcđộclậpthựctếsaucuộcChiếntranhBamươinăm.ChâuÁbướcvàokỷnguyênhiệnđại mà không hề có bộ máy tổ chức quốc gia và quốc tế riêngbiệt.Trênlụcđịanàycómộtvàitrungtâmvănminhđượcbaoquanhbởicácvươngquốcnhỏhơn,cùngvớicáccơchếtươngtáctinhtếvàthườngxuyênthayđổigiữachúng.

SựmàumỡcủacácvùngđồngbằngTrungQuốcvàmộtnềnvănhóakiêncườnghiếmcó,cùngvớisựnhạycảmvềchínhtrịđã cho phép Trung Quốc luôn thống nhất trong hơn hai thiênniên kỷ và gây ra ảnh hưởng đáng kể về văn hóa, kinh tế, vàchính trị, ngay cả khi nước này suy yếu về mặt quân sự chiếutheo tiêu chuẩn thông thường. Lợi thế của quốc gia này là sựthịnhvượngcủanềnkinhtế,sảnxuấtranhữnghànghóamàtấtcả các nước láng giềng đều mong muốn. Được định hình bởinhữngyếutốnày,quanniệmcủaTrungQuốcvềtrậttựthếgiớikhácbiệtrõrệtvớiquanniệmcủachâuÂudựatrênnhiềuquốcgiabìnhđẳng.

Những biến cố của xung đột giữa Trung Quốc với các nước

phát triển phương Tây và Nhật Bản là ảnh hưởng to lớn củanhữngcườngquốcômmộngbànhtrướng,đốivớimộtnềnvănminhmàbanđầucoivịthếquốcgiađộclậphiệnđạinhưmộtsựhạ thấp phẩm giá. Việc Trung Quốc “vươn lên” thành cườngquốchàngđầutrongthếkỷ21khônghềmớimàchỉlàsựtáilậpnhững khuôn mẫu lịch sử cũ. Điều khác biệt là Trung Quốc đãtrở lại, vừa kế thừa một nền văn minh cổ xưa và vừa là mộtcườngquốcđươngđạitheomôhìnhHòaướcWestphalia.Nướcnàykếthợpcácdisảncủa“thiênhạ”vớihiệnđạihóakỹthuậttrịquốc, và nhiệm vụ của nó trong thế kỷ 21 đầy biến động bấtthườngnàylàlàmsaohàihòađượccảhaitháicựcđó.

N

TRUNGQUỐCVÀTRẬTTỰTHẾGIỚI

ăm1911,triềuđạiphongkiếnTrungQuốcsụpđổ,nềnmóngcủamộtnướccộnghòaTrungQuốcdướithờiTônDậtTiênnăm1912đãđểlạichoTrungQuốcmộtchínhquyềntrungươngyếukém và mở ra một thập kỷ loạn sứ quân. Năm 1928, dưới thờiTưởng Giới Thạch, một chính quyền trung ương lớn mạnh hơnđãrađờivàcốgắngtìmcáchđểTrungQuốcgiànhđượcmộtvịtrí trong khái niệm Hòa ước Westphalia về trật tự thế giới vàtronghệthốngkinhtếtoàncầu.NỗlựcđểtrởthànhmộtTrungQuốc vừa hiện đại vừa truyền thống, quốc gia này cố gắng phùhợpvớimộthệthốngquốctếvốnnhiềubiếnđộng.Tuynhiên,từnửathếkỷtrước,NhậtBảnđãtiếnhànhhiệnđạihóa,vàtạithờiđiểm đó đã bắt đầu thực hiện giấc mơ bá chủ châu Á. Sau khichiếm được Mãn Châu vào năm 1931, Nhật Bản tiếp tục xâmlược phần lớn miền Trung và miền Đông Trung Quốc vào năm1937.ChínhphủQuốcdânĐảngđãkhôngthểcủngcốvịthếcủamìnhvàphecộngsảncókhônggianđểtiếnhànhnổidậy.Mặcdù là một trong những nước Đồng minh chiến thắng sau ThếchiếnIIvàonăm1945,TrungQuốcbịchiacắtbởinộichiếnvànổidậy,tháchthứctấtcảcácmốiquanhệvàcácdisảncủaquốcgianày.

Ngày 1 tháng Mười năm 1949, ở Bắc Kinh, Mao Trạch Đông,lãnh đạo Đảng Cộng sản chiến thắng, tuyên bố thành lập nướcCộng hòa Nhân dân Trung Hoa với câu nói “Người dân TrungQuốcđãđứnglên.”MaoxâydựngkhẩuhiệunàykhiTrungQuốcđang thanh lọc và củng cố chính mình qua học thuyết “cáchmạng không ngừng” và tiến hành xóa bỏ những khái niệm lâuđờivềtrậttựtrongnướcvàquốctế.Toànbộcácthểchếhiệntại

bịcôngkích:nềndânchủphươngTây,lãnhđạoXô-viếtcủathếgiớicộngsản,vàdisảnquákhứcủaTrungQuốc.Nghệthuậtvàcác công trình tưởng niệm, các ngày lễ và truyền thống, ngônngữvàyphục,đềubịngăncấmdướinhiềuhìnhthứcdochúngbị coi là đã khiến cho Trung Quốc bị động, không kịp chuẩn bịkhiđốimặtvớisựxâmnhậptừnướcngoài.TrongkháiniệmcủaMao về trật tự – cái mà ông ta gọi là “sự hòa hợp vĩ đại,” vangvọngtriếtlýTrungQuốcxưa–mộtTrungQuốcmớisẽxuấthiệntừ sự tàn phá nền văn hóa Khổng giáo truyền thống vốn coitrọng sự hòa hợp. Ông ta tuyên bố mỗi làn sóng nỗ lực cáchmạng sẽ là tiền thân cho làn sóng tiếp theo. Mao cho rằng tiếntrình cách mạng phải được liên tục thúc đẩy, nếu không cácchiến sĩ cách mạng sẽ trở nên tự mãn và lười biếng. “Mất cânbằnglànguyêntắcchung,kháchquan,”Maoviết:

Vòngquaytừtrạngtháimấtcânbằngsangtrạngtháicânbằngvàsauđótiếptụcmấtcânbằnglàvôtận.Tuynhiên,mỗichukỳlạiđưachúngtalênmộtcấpđộpháttriểncaohơn.Trạngtháimấtcânbằng là thường xuyên và tuyệt đối, còn trạng thái cân bằng chỉ làtạmthờivàtươngđối.

Cuốicùng,biếnđộngnàynhằmtạoramộtTrungQuốctruyềnthống:mộthìnhtháichủnghĩacộngsảnđậmchấtTrungQuốc,tạorasựkhácbiệtbởihìnhthứcquảnlýđặcbiệtthốngtrịbằngnhững thành tựu của nó, cùng với chính quyền cách mạng vàduynhấtcủaTrungQuốcgiờđâymộtlầnnữathốnglĩnh“Thiênhạ.”

Mao xử lý các vấn đề quốc tế dựa trên bản chất độc đáo củaTrung Quốc. Dù theo chuẩn mực thế giới, Trung Quốc còn lànước yếu, Mao vẫn nhấn mạnh vai trò trung tâm của nước nàythôngquatínhưuviệtvềtâmlývàýthứchệ,thểhiệnquaviệcquốc gia này thách thức thay vì hòa giải một thế giới coi trọngưu thế sức mạnh quân sự. Năm 1957, khi phát biểu ở MoscowtrướchộinghịquốctếcácnhàlãnhđạoĐảngCộngsản,Maođãkhiến các đại biểu anh em bị sốc, khi nói nếu chiến tranh hạt

nhâncóxảyrađinữathìmộtđấtnướcđôngdânvớibềdàyvănhóa như Trung Quốc vẫn sẽ là người chiến thắng cuối cùng, vàthương vong hàng trăm triệu người cũng sẽ không làm TrungQuốc từ bỏ sự nghiệp cách mạng của mình. Đây có thể là cáchđánhlừađểlàmnảnlòngcácquốcgiavớiưuthếvũkhíhạtnhânvượttrội,nhưngMaocũngmuốncảthếgiớitinrằngôngtabìnhthản đón nhận chiến tranh hạt nhân. Tháng Bảy năm 1971,trong chuyến thăm bí mật của tôi tới Bắc Kinh, Chu Ân Lai đãtómtắtquanniệmvềtrậttựthếgiớicủaMaobằngcáchviệndẫntuyên ngôn của vị Chủ tịch nước này về các hoàng đế TrungQuốcvớisựxuyêntạcmỉamai:“Thiênhạđạiloạn,tìnhthếtuyệtvời.” Từ một thế giới hỗn loạn, nước Cộng hòa nhân dân nàyđược tôi luyện qua nhiều năm đấu tranh cuối cùng sẽ nổi lêngiành chiến thắng không chỉ ở Trung Quốc mà còn ở khắp“Thiên hạ.” Trật tự thế giới cộng sản sẽ kết hợp với quan điểmtruyềnthốngcủatriềuđìnhphongkiến.

Cũnggiốngnhưvịvuasánglậptriềuđạihùngmạnhđầutiênở Trung Quốc (221-207 TCN), Tần Thủy Hoàng, Mao tìm cáchthốngnhấtTrungQuốcđồngthờicốphábỏnềnvănhóacổxưamàôngtatráchmắngvìđãkhiếnTrungQuốcyếuđuốivànhụcnhã.ÔngtalãnhđạoTrungQuốctheophongcáchcủacáchoàngđế xa xưa (dù các hoàng đế này có lẽ không kêu gọi biểu tìnhquầnchúng),vàkếthợpnóvớihoạtđộngthựctiễncủaLeninvàStalin.SựlãnhđạocủaMaolàhiệnthânsựtiếnthoáilưỡngnancủa cuộc cách mạng. Cách mạng càng nỗ lực mang lại nhữngthay đổi sâu rộng, ông ta càng vấp phải nhiều phản đối khôngchỉtừnhữngngườiđốilậpchínhtrịvàlýtưởngmàcòntừsứcìcủanhữngđiềuquenthuộc.Nhàtiêntricáchmạngnàytừngbấtchấpmạngngườinhằmthúcđẩykếhoạchvàápđặtquanđiểmcủa mình. Mao khởi xướng cuộc cách mạng Đại nhảy vọt thảmhọavàonăm1958nhằmthúcépcôngnghiệphóanhanhchóng,và cuộc Cách mạng Văn hóa năm 1966 để thanh trừng mộtnhóm lãnh đạo nhằm ngăn cản sự thể chế hóa của nhóm lãnh

đạonàythôngquamộtchiếndịchýthứchệkéodàimộtthậpkỷ,đày ải một thế hệ thanh niên có học vấn về nông thôn. Hàngchụctriệungườiđãrađitrongtiếntrìnhtheođuổinhữngmụctiêu của Mao, hầu hết bỏ mạng mà không yêu thương hay thùhận,vốnđãđượchuyđộngđểrútngắntrongmộtđờingườiđiềumàtừtrướcđếnnayđượccoilàcảmộttiếntrìnhlịchsử.

Phecáchmạngchiếmưuthếkhithànhtựucủahọđượccoilàđươngnhiênvàcáigiáphảitrảchonhữngthànhtựuđólàkhôngthểtránhkhỏi.MộtsốlãnhđạođươngthờicủaTrungQuốcphảichịuđựngrấtnhiềukhổcựctrongsuốtthờikỳCáchmạngVănhóa,nhưnggiờđâyhọnóinhữngkhókhănnàyđãchomìnhsứcmạnhvàsựtựkhámphábảnthânđểtôiluyệnchonhữngnhiệmvụkhókhănlàlãnhđạogiaiđoạnmớivớinhữngbiếnđộnglớn.Và quần chúng Trung Quốc, nhất là những người còn quá trẻchưatừngtrựctiếpnếmmùigiankhổ,dườngnhưthừanhậnsựmiêutảMaochủyếunhưlànhàcáchmạngthốngnhấtđạidiệnchoniềmkiêuhãnhTrungQuốc.Khíacạnhnàocủadisảnnàysẽchiếmưuthế–tháchthứcxấcxượcmàchủnghĩaMaođặtrachothế giới, hay ý chí kiên quyết thầm lặng có được khi vượt quanhữngbiếnđộngcủaMao–sẽxácđịnhmốiquanhệcủaTrungQuốcvớitrậttựthếgiớitrongthếkỷ21.

Trong giai đoạn đầu của cuộc Cách mạng Văn hóa, TrungQuốcchỉcóbốnđạisứtrênthếgiớivàđươngđầuvớicảhaisiêucườnghạtnhân,MỹvàLiênXô.Đếncuốinhữngnăm1960,MaothừanhậnCáchmạngVănhóađãlàmkiệtquệthậmchícảkhảnăng chịu đựng từng được tôi luyện hàng ngàn năm của ngườidân Trung Quốc, và sự cô lập của Trung Quốc có lẽ thu hút sựcanthiệptừbênngoàimàôngđãcốvượtquabằngsựtháchthứcvànghiêmkhắcvềýthứchệ.Năm1969,LiênXôdườngnhưcóýđịnhtấncôngTrungQuốcđếnmứcMaosơtántấtcảcácbộvềcáctỉnh,chỉđểThủtướngChuÂnLaiởlạiBắcKinh.Trướccuộckhủnghoảngnày,nhưthườngthấy,Maophảnứngbằngsựbấtngờđảongượcchínhsách.Ôngtachấmdứtnhữngkhíacạnhvô

chínhphủnhấtcủacuộcCáchmạngVănhóabằngviệcsửdụngcác lực lượng vũ trang để đàn áp Hồng vệ binh, những ngườitừnglàđộiquânxungkíchgâykinhhoàngcủaông–đưahọvềnông thôn và cưỡng bức lao động cùng với những nạn nhântrước đây của chính họ đang ở đó (trên thực tế). Và ông ta cốđánh bại Liên Xô bằng cách tiến gần tới đối thủ mà mình vẫncôngkíchtừtrướcđếnnay:Mỹ.

Mao tính toán việc mở cửa với Mỹ sẽ chấm dứt sự cô lập củaTrungQuốcvàthúcđẩynhữngnướckhácvốncònchầnchừcânnhắctrongviệcthừanhậnnướcCộnghòaNhândânTrungHoa.(Thúvịthay,khitôiđangchuẩnbịchuyếnđiđầutiêncủamìnhtớiTrungQuốc,mộtphântíchcủaCụcTìnhbáoTrungươngchorằng căng thẳng Trung Quốc-Liên Xô lớn đến mức sự thiết lậpmốiquanhệhữunghịMỹ-TrungQuốclàcóthểđạtđược,nhưngnhiệttìnhýthứchệcủaMaosẽngăncảnmốiquanhệnàychừngnàoôngtacònsống).

Cáccuộccáchmạngdùsâurộngđếnđâucũngcầnđượccủngcố và cuối cùng chuyển từ thời khắc vui sướng tới những gì làbềnvữngtheothờigian.NhiệmvụlịchsửđóthuộcvềĐặngTiểuBình.DùđãhailầnbịMaothanhtrừng,nhưngôngđãtrởthànhnhà lãnh đạo có ảnh hưởng hai năm sau khi Mao qua đời vàonăm1976.Ôngtanhanhchóngtiếnhànhcảicáchkinhtếvàmởcửađấtnước.Theođuổiđiềumàôngtagọilà“chủnghĩaxãhộimangmàusắcTrungQuốc,”ôngtađãgiảiphóngnănglựctiềmẩncủangườidânTrungQuốc.Trongvòngchưađầymộtthếhệ,Trung Quốc đã vươn lên trở thành nền kinh tế lớn thứ hai trênthế giới. Để thúc đẩy quá trình chuyển biến ngoạn mục này,TrungQuốcdùkhôngmấytinvẫngianhậpcáctổchứcquốctếvàthừanhậncácnguyêntắcđãđượcthiếtlậptừtrướccủatrậttựthếgiới.

Tuynhiên,việcTrungQuốcthamgiavàocáckhíacạnhtrongcấutrúcHòaướcWestphaliađãkéotheomâuthuẫnnảysinhtừlịchsửkhiếnquốcgianàygianhậphệthốngquốctếcácquốcgia

cóchủquyền.TrungQuốckhônghềquêntrướcđâyđãtừngphảithamgiatrậttựthếgiớihiệnnaytheocáchhoàntoàntráingượcvới hình ảnh lịch sử của nước này hay (không kém phần quantrọng)vớinhữngnguyêntắcđượcthừanhậncủahệthốngtheoHòa ước Westphalia. Khi được kêu gọi tuân thủ “luật chơi” và“tráchnhiệm”củahệthốngquốctếnày,phảnứngbảnnăngcủanhiềungườiTrungQuốc–baogồmcảcácnhàlãnhđạocấpcao–bịảnhhưởngsâusắcbởiýnghĩrằngTrungQuốcđãkhôngđượcthamgiavàoviệcthiếtlậpcácquytắccủahệthốngđó.Họbịyêucầu–vàđãthậntrọngđồngý–tuânthủcácnguyêntắcmàhọđã không góp phần tạo nên. Nhưng họ kỳ vọng – và sớm haymuộn cũng sẽ hành động dựa trên kỳ vọng này – rằng trật tựquốc tế này sẽ phát triển theo cách cho phép Trung Quốc dầnthamgiatrọngyếuvàoviệcđềracácnguyêntắcquốctếsaunày,thậmchíđếnmứccóthểthayđổimộtsốnguyêntắcđangthịnhhành.

Trongkhichờđiềuđóxảyra,BắcKinhđãngàycàngchủđộnghơntrêntrườngthếgiới.Vớisựvươnlêncủamình,TrungQuốcnhiềukhảnăngsẽtrởthànhnềnkinhtếlớnnhấtthếgiới;quanđiểm và sự ủng hộ của quốc gia này luôn được quan tâm trênmọi diễn đàn quốc tế. Trung Quốc đã tham gia vào nhiều khíacạnhuytíncủatrậttựphươngTâytrongthếkỷ19vàthếkỷ20:tổchứcThếvậnhội;phátbiểucủachủtịchnướctrướcLiênHợpQuốc;traođổicácchuyếnthămhữunghịdolãnhđạonhànướcvàchínhphủdẫnđầuvớicácnướchàngđầutrênthếgiới.Theobấtkỳtiêuchuẩnnào,TrungQuốccũngđãgiànhlạiđượcvịthếảnhhưởngsâurộngnhấtmànướcnàytừngđượcbiếtđếntrongsuốtnhiềuthếkỷ.CâuhỏigiờđâylàTrungQuốcsẽthamgiavàoquátrìnhhìnhthànhtrậttựthếgiớihiệnnaynhưthếnào,đặcbiệtlàtrongquanhệvớiMỹ.

CảMỹvàTrungQuốcđềulàhaitrụcộtkhôngthểthiếutrongtrậttựthếgiới.Đángchúý,cảhaiquốcgianàyđãtừngthểhiệnmộttháiđộlậplờnướcđôiđốivớihệthốngquốctếmàhiệncảhaiđangthamgia,khẳngđịnhcamkếtcủahọvớihệthốngnàyngaycảkhicónhữngphánđoándèdặtvềnhiềumặttrongcấutrúc của nó. Trung Quốc chưa từng đảm nhận vai trò mà quốcgianàyđượcyêucầunắmgiữtrongthếkỷ21,vớitưcáchlàmộtnướclớn.Mỹcũngchưahềcókinhnghiệmtươngtáctrêncơsởbềnvữngvớimộtđấtnướccódiệntích,phạmvi,vàquymôkinhtế tương đương nhưng lại có một mô hình trật tự trong nướchoàntoànkhácbiệt.

Nềntảngvănhóavàchínhtrịcủahaibênđốilậpnhautrongnhiều khía cạnh. Cách tiếp cận của Mỹ đối với chính sách là sựthựcdụng,trongkhiđốivớiTrungQuốclàdựatrênkháiniệm.Mỹ chưa bao giờ có một láng giềng hùng mạnh, đầy đe dọa;TrungQuốcchưabaogiờkhôngcómộtkẻthùhùngmạnhtrênbiên giới của mình. Người Mỹ cho rằng mọi vấn đề đều có giảipháp; người Trung Quốc nghĩ rằng mỗi giải pháp lại là tấm vévàochiếccửadẫnđếnhàngloạtvấnđềmới.NgườiMỹtìmcáchgiải quyết tình huống trước mắt; người Trung Quốc tập trungvàothayđổilâudài.NgườiMỹpháchọamộtchươngtrìnhnghịsựvềnhữngvấnđềthựctế“cóthểđạtđược”;ngườiTrungQuốcđềracácnguyêntắcchungvàphântíchnhữngnguyêntắcđósẽdẫntớiđâu.TưtưởngTrungQuốcđượcđịnhhìnhmộtphầndochủnghĩacộngsảnnhưngngàycàngtiếpnhậncáchnghĩtruyềnthốngTrungQuốc;cảhaiđềuxalạđốivớingườiMỹ.

Trong lịch sử mỗi quốc gia, Trung Quốc và Mỹ đều mới chỉthamgiađầyđủvàohệthốngquốctếcácquốcgiacóchủquyềntrong thời gian gần đây. Trung Quốc tin rằng nước này là duynhất và chủ yếu bị giới hạn trong thực tế của riêng mình. Mỹcũngcoimìnhlàduynhất–nghĩalà,“biệt lệ”–nhưngvớimộtbổnphậnđạođứclàthúcđẩynhữnggiátrịcủanótrêntoànthếgiớivìnhữnglýdovượtxabênngoàilợiíchquốcgia.Hainước

lớnvớihainềnvănhóavàtiềnđềkhácnhauđềuđangphảitrảiqua những thay đổi nội tại cơ bản; dù quá trình này biến hainướctrởthànhđốithủhayđốitácthìnócũngsẽgópphầnquantrọng trong việc định hình triển vọng trật tự thế giới trong thếkỷ21.

Kểtừkhicáchmạngthànhcông,TrungQuốcđãtrảiquanămthếhệlãnhđạo.MỗilãnhđạotrướcđóđềuđúckếtmộttầmnhìncụthểcủathếhệmìnhvềnhữngnhucầucủaTrungQuốc.MaoTrạch Đông quyết tâm xóa bỏ các tổ chức đã được thiết lập từtrước, ngay cả những tổ chức do chính ông ta xây dựng tronggiaiđoạnmớigiànhthắnglợi,dolongạinạnquanliêusẽkhiếnchúng trở nên trì trệ. Đặng Tiểu Bình hiểu rằng Trung Quốckhôngthểduytrìvaitròlịchsửcủamìnhtrừkhinướcnàyhòanhập với quốc tế. Phong cách của Đặng tập trung rất rõ ràng:khônghuênhhoangkhiếncácnướckháclongại,khôngtuyênbốgiữvaitròlãnhđạomàmởrộngtầmảnhhưởngcủaTrungQuốcthông qua hiện đại hóa xã hội và phát triển kinh tế. Trên cơ sởđó,bắtđầutừnăm1989,GiangTrạchDân,ngườiđượcbổnhiệmtrongthờikỳdiễnrakhủnghoảngQuảngtrườngThiênAnMôn,khắc phục hậu quả của chính biến này bằng chính sách ngoạigiaocánhântrêntrườngquốctếđồngthờimởrộngcơsởĐảngCộng sản trong nước. Ông đã đưa nước Cộng hòa Nhân dânTrungHoatrởthànhthànhviênđầyđủtronghệthốngcácquốcgiacóchủquyềnvàthươngmạiquốctế.ĐượcĐặnglựachọn,HồCẩmĐàokhéoléoxoadịunhữnglongạivềsứcmạnhngàycàngtăngcủaTrungQuốcvàđặtnềntảngchokháiniệmvềhìnhthứcquanhệmớigiữacácnướclớndoTậpCậnBìnhđềxuất.

ChínhquyềnTậpCậnBìnhđãcốgắngdựatrênnhữngdisảnnàykhithựchiệnmộtchươngtrìnhcảicáchsâurộngngangvớiquy mô chương trình của Đặng. Chính quyền này đã đặt kếhoạch cho một hệ thống, trong khi vẫn tránh áp dụng dân chủnhưngminhbạchhơn,vàkếtquảđượcxácđịnhphầnnhiềudựatrêncácthủtụcpháplýthayvìkhuônmẫuđãđượcthiếtlậptừ

lâucủacácmốiquanhệcánhânvàdònghọ.Nócũngtuyênbốtháchthứcnhiềuthiếtchếvàthônglệđãđượcthiếtlậptừtrước– doanh nghiệp nhà nước, lợi ích nhóm của quan chức địaphươngvànạnthamnhũngquymôlớn–theomộtcáchthứckếthợpsựviễnkiếnvớiquyếttâmcao,nhưngchắcchắnđicùngvớichuỗisựkiệnnàylàmộtgiaiđoạnthayđổiliêntụcvàđầybiếnđộng.

ThànhphầnbộmáylãnhđạocủaTrungQuốcphảnánhtiếntrìnhTrungQuốcthamgiavào–vàthậmchíđịnhhình–cácvấnđềtoàncầu.Năm1982,khôngmộtthànhviênnàocủaBộChínhtrị có bằng đại học. Tại thời điểm cuốn sách này được viết, gầnnhưtấtcảhọđềuđãtốtnghiệpđạihọcvàmộtsốlượngđángkểlãnh đạo có bằng cấp cao. Một tấm bằng đại học ở Trung QuốcđượcgiảngdạytheogiáotrìnhphươngTây,chứkhôngphảitàndưcủahệthốngphongkiếncũ(haychươngtrìnhgiảngdạycủaĐảngsaunày–ápđặthìnhthứcgiáodụclẫnnhaugiữanhữngngườicộngsản).ĐiềunàythểhiệnsựđoạntuyệtrõràngvớiquákhứcủaTrungQuốc,khingườidânTrungQuốctỏramãnhliệt,tựhàonhưngthiểncậntrongquanniệmvềthếgiớibênngoài.CácnhàlãnhđạohiệnnaycủaTrungQuốcchịuảnhhưởngbởinhữnghiểubiếtcủahọvềlịchsửTrungQuốcnhưngkhônghềbịbóbuộctrongđó.

N

VIỄNCẢNHDÀIHẠN

hững căng thẳng tiềm tàng giữa một cường quốc lâu đời vàmộtcườngquốcđanglênkhônghềmới.Chắcchắn,cườngquốcđanglênsẽảnhhưởngtớimộtsốlĩnhvựctừtrướcđếnnayvẫnđượccoilàđộcquyềncủacườngquốclâuđời.Tươngtựnhưvậy,cườngquốcđanglêncũngnghingạiđốithủcủamìnhcóthểtìmcách ngăn chặn sự phát triển của nó trước khi quá muộn. Mộtnghiên cứu của Trường Đại học Harvard đã chỉ ra: trong 15trường hợp xung đột giữa một cường quốc đang lên và mộtcường quốc lâu đời từng nảy sinh trong lịch sử, 10 trường hợpkếtthúcbằngchiếntranh.

Do vậy, không có gì ngạc nhiên khi các nhà chiến lược quantrọng ở cả hai bên viện dẫn các khuôn mẫu hành vi và kinhnghiệmlịchsửđểdựđoánvềtínhtấtyếucủamộtcuộcxungđộtgiữahainướcnày.VềphíaTrungQuốc,nhiềuhànhđộngcủaMỹđượchiểunhưlàmộtthiếtkếnhằmngănchặnsựvươnlêncủaTrung Quốc, và việc Mỹ thúc đẩy nhân quyền được xem là kếhoạchđểpháhoạingầmcấutrúcchínhtrịtrongnướccủaTrungQuốc.Mộtvàinhânvậtquantrọngmiêutảcáigọilàchínhsáchxoay trục của Mỹ như là một nguyên mẫu đầu tiên của cuộcchiếncuốicùngđượcthiếtkếđểkìmgiữTrungQuốcmãiởvịtríthứ hai, một thái độ rất đáng chú ý, vì khi cuốn sách này đượcviếtMỹchưahềcóbấtkỳsựtáibốtríquânsựlớnnào.

VềphíaMỹ,mốilongạilàmộtTrungQuốcđanglớnmạnhsẽpháhoạicóhệthốngthếưuviệtcủaMỹvàsauđólàanninhcủanướcnày.NhữngnhómquantrọngchorằngcũngtươngtựnhưLiênXôtrongChiếntranhLạnh,TrungQuốcquyếttâmđạtđượcvị thế thống trị cả về quân đội lẫn kinh tế ở mọi khu vực xung

quanh,và(dođó)cuốicùngsẽnắmquyềnbáchủ.Nhữngnghingạicủacảhaibênđượccủngcốthêmquanhững

đợtdiễntậpquânsựvàcácchươngtrìnhquốcphòngcủanướckia. Ngay cả khi chúng “bình thường” – nghĩa là, bao gồm cácbiệnphápmộtnướcsẽtiếnhànhhợplýkhibảovệlợi íchquốcgia như cách hiểu thông thường – chúng cũng được diễn giảitheo khía cạnh các kịch bản xấu nhất. Mỗi bên đều có tráchnhiệmphảicẩnthậnkhôngđểnhữngđợttriểnkhaiquânsựvàhành vi đơn phương leo thang thành một cuộc chạy đua vũtrang.

HaibêncầntiếpthukinhnghiệmlịchsửtrongthậpkỷtrướcThếchiếnI,khibầukhôngkhínghingạivàđốiđầutiềmẩnleothangthànhmộtthảmhọa.CácnhàlãnhđạochâuÂubịmắckẹttrong kế hoạch quân sự của chính mình và bất lực trong việctáchbiệtchiếnthuậtvàchiếnlược.

HaivấnđềkháccũngđanggópphầnlàmgiatăngcăngthẳngtrongquanhệTrung-Mỹ.TrungQuốcbácbỏđềxuấtrằngtrậttựquốctếđượcthúcđẩydựatrênviệctruyềnbánềndânchủtựdo,và cộng đồng quốc tế có nghĩa vụ thực thi sự truyền bá này vànhất là dựa vào hành động quốc tế để đạt được nhận thức(chung) về nhân quyền. Mỹ có thể có khả năng điều chỉnh việcápdụngcácquanđiểmcủamìnhvềnhânquyềnliênquanđếncác ưu tiên chiến lược. Nhưng xét về khía cạnh lịch sử và niềmtin của người dân, Mỹ không bao giờ có thể hoàn toàn từ bỏnhữngnguyêntắcnày.VềphíaTrungQuốc,quanđiểmthốngtrịcủatầnglớptinhhoavềvấnđềnàyđượcĐặngTiểuBìnhnêurõ:

Trên thực tế, chủ quyền quốc gia quan trọng hơn nhân quyền,nhưngNhómG7(hoặcG8)thườngxuyênxâmphạmchủquyềncủanhữngnướcnghèo,yếuthuộcThếgiớithứBa.Nhữngthảoluậncủahọvềnhânquyền,tựdo,vàdânchủđượcđưarachỉđểbảovệlợiíchcủacácnướcgiàumạnh,nhữngnướctậndụngsứcmạnhcủamìnhđểtrấnápcácnướcyếu,theođuổiquyềnbáchủvàthựchiệnquyềnlựcchínhtrị.

Không thể có một thỏa hiệp chính thức giữa hai quan điểmnày; và trách nhiệm chính của các nhà lãnh đạo hai bên là giữsaochobấtđồngnàykhôngbiếnthànhxungđột.

VấnđềthờisựhơnliênquanđếnBắcTriềuTiênđúngnhưcâucáchngôntừthếkỷ19củaBismarck:“Chúngtađangsốngtrongmột thời đại tuyệt vời, ở đó kẻ mạnh trở nên yếu do quá thậntrọngvàkẻyếutrởnênmạnhhơnvìsựtáobạocủamình.”BắcTriềuTiênkhôngbịcaitrịbởimộtnguyêntắcchínhdanhđượcchấp nhận nào, kể cả nguyên tắc cộng sản mà nước này tuyênbố.Thànhtựuchủyếucủaquốcgianàylàchếtạomộtsốthiếtbịvũ khí hạt nhân. Bắc Triều Tiên không có năng lực quân sự đểtiến hành một cuộc chiến tranh với Mỹ. Nhưng sự tồn tại củanhữngvũkhínàycóảnhhưởngchínhtrịhơnlàlợiíchquânsự.ChúngkhuyếnkhíchNhậtBảnvàHànQuốcxâydựngnănglựcquân sự hạt nhân. Chúng khiến Bình Nhưỡng vững tâm chấpnhận rủi ro không tương xứng với năng lực của mình, làm giatăngnguycơmộtcuộcchiếntranhmớitrênBánđảoTriềuTiên.

VớiTrungQuốc,BắcTriềuTiênlàhiệnthâncủanhữngdisảnphứctạp.TrongmắtnhiềungườiTrungQuốc,ChiếntranhTriềuTiênkhôngchỉlàbiểutượngchoquyếttâmchấmdứt“thếkỷbịsỉnhục”và“đứnglên”trênvũđàithếgiớicủanướcnàymàcònlà một lời cảnh cáo về việc tham gia vào những cuộc chiến màTrung Quốc không kiểm soát được nguồn gốc của chúng vànhữngtácđộngcủachúngcóthểdẫnđếnnhữnghậuquảlâudàinghiêmtrọngkhônglườngtrướcđược.ĐâylàlýdovìsaotrongHội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc, Trung Quốc và Mỹ đều chungquan điểm yêu cầu Bắc Triều Tiên từ bỏ – chứ không phải cắtgiảm–chươngtrìnhhạtnhân.

Đối với chính quyền Bình Nhưỡng, từ bỏ vũ khí hạt nhân cóthểdẫnđếnsựtanrãchínhtrị.NhưngtừbỏchínhlàđiềumàMỹvà Trung Quốc đã công khai yêu cầu trong các nghị quyết củaLiênHợpQuốcmàhaiquốcgianàythúcđẩy.Hainướccầnphốihợp chính sách để phòng trường hợp bất ngờ khi những mục

tiêuđãđềracủahọđượchiệnthựchóa.LiệucóthểkếthợpcácmốiquantâmvàmụctiêucủahaibêntrongvấnđềTriềuTiên?LiệuTrungQuốcvàMỹcóthểtìmramộtchiếnlượchợptácvìmộtTriềuTiênthốngnhất,khôngvũkhíhạtnhân,đồngthờiđểcácbênantoànhơnvàtựdohơn?Đâysẽlàmộtbướctiếnlớntới“hìnhthứcmớitrongquanhệgiữacáccườngquốclớn”thườngđượcnhắcđếnnhưnghìnhthànhrấtchậm.

NhữngnhàlãnhđạomớicủaTrungQuốcnhậnrakhócóthểđoánđượcphảnứngcủangườidânTrungQuốcđốivớichươngtrình nghị sự lớn mà họ đề ra; họ đang giương buồm vào vùngnước chưa được vẽ hải đồ. Họ không thể mong muốn tìm kiếmnhững cuộc phiêu lưu bên ngoài, nhưng họ sẽ chống lại nhữnghành động xâm phạm đến những gì họ coi là lợi ích cốt lõi củamình,cólẽmạnhmẽhơnnhiềusovớinhữngngườitiềnnhiệm,chínhxácdohọcảmthấybuộcphảigiảithíchnhữngđiềuchỉnhkhôngthểtáchrờikhỏicảicáchbằngmộtsựnhấnmạnhđầyđủlý lẽ về lợi ích quốc gia. Bất kỳ trật tự quốc tế nào có cả Mỹ vàTrungQuốcđềucầncómộtsựcânbằngquyềnlực,nhưngviệcquảnlýtruyềnthốngsựcânbằngnàycầnđượcgiảmnhẹbằngsựthốngnhấtvềtiêuchuẩn,vàphảiđượccủngcốbằngcácyếutốcủasựhợptác.

CácnhàlãnhđạoTrungQuốcvàMỹđãcôngkhainhìnnhậnlợiíchchungcủahainướctrongtiếntrìnhhướngtớimộtkếtquảmang tính xây dựng. Hai tổng thống Mỹ (Barack Obama vàGeorgeW.Bush)đãthỏathuậnvớihaingườiđồngnhiệmTrungQuốc(TậpCậnBìnhvàHồCẩmĐào)đểthiếtlậpmộtquanhệđốitácchiếnlượcởkhuvựcTháiBìnhDương,đâylàcáchđểduytrìmộtsựcânbằngquyềnlựcđồngthờigiảmthiểuđedọaquânsựvốncótrongsựcânbằngnày.Chođếnnaycáctuyênbốhầunhưvẫn chưa có những bước đi cụ thể tương xứng theo hướng đãthỏathuận.

Khôngthểđạtđượcquanhệđốitácchỉbằngtuyênbố.Khôngthỏa thuận nào có thể đảm bảo chắc chắn vị thế quốc tế cụ thể

choMỹ.NếuMỹdầnbịcoilàcườngquốcđangsuyyếu–dolựachọnchứkhôngphảidovậnmệnh–thìsaumộtthờikỳhỗnloạnvàbiếnđộng,TrungQuốcvàcácnướckhácsẽkếtiếpphầnlớnvịthếlãnhđạothếgiớimàMỹđãnắmgiữtronghầuhếtgiaiđoạnsauThếchiếnII.

NhiềungườiTrungQuốccólẽcoiMỹnhưmộtsiêucườngđãqua thời hoàng kim. Tuy nhiên, trong số các lãnh đạo TrungQuốccũngcósựthừanhậnrằngMỹsẽvẫnduytrìnănglựclãnhđạo đáng kể trong tương lai gần. Bản chất của việc hình thànhmộttrậttựthếgiớimangtínhxâydựnglàkhôngmộtquốcgiađơnlẻnào,dùlàTrungQuốchayMỹ,ởvịtrígiữvaitròlãnhđạothếgiớinhưcáchMỹtừngnắmgiữtrongthờikỳngaysauChiếntranhLạnh,khiMĩcóưuthếcảvềvậtchấtlẫntinhthần.

Ở Đông Á, Mỹ không phải nước tạo thế cân bằng mà là mộtphầntrongsựcânbằngđó.Cácchươngtrướcđãchỉratínhchấtbấtổncủasựcânbằngkhichỉcóítnướcthamgia,vàviệcthayđổilòngtrungthànhcóthểtrởthànhnhântốmangtínhquyếtđịnh.MộtphươngcáchtiếpcậnthuầntúyvềmặtquânsựđốivớisựcânbằngởĐôngÁcóthểdẫnđếnnhữngmốiliênkết,thậmchícăngthẳnghơnsovớinhữngmốiliênkếtdẫnđếnThếchiếnI.

ỞĐôngÁ,mộtđiềugìđógầnnhưmộtsựcânbằngquyềnlựctồn tại giữa Trung Quốc, Hàn Quốc, Nhật Bản, và Mỹ, với cácnướcthamgiaởvòngngoàilàNgavàViệtNam.NhưngnókhácvớinhữngcânbằngquyềnlựctrướcđâytronglịchsửởchỗmộttrongnhữngnướcthamgiachínhlàMỹlạicótrọngtâm(hànhđộng)cáchxatrungtâmđịalýĐôngÁ,vàquantrọngnhấtlàdocácnhàlãnhđạocủacảhaibênvẫncôngbốhướngđếnquanhệđốitáctrongcácvấnđềchínhtrịvàkinhtế,dùlựclượngquânsựhaibênvẫncoinhaulàđốithủtrênbáochílẫntuyênbốquânsự. Vì vậy, tình hình xoay chuyển, Mỹ thành đồng minh củaNhật Bản và một đối tác được tuyên bố chính thức của TrungQuốc,mộttìnhhuốngtươngtựvớitìnhhuốngcủaBismarckkhi

ôngtathựchiệnmộtliênminhvớiÁovàđượccânbằngbởimộthiệpướcvớiNga.Nghịchlýthay,chínhsựkhôngrõràngnàyđãduytrìtínhlinhhoạtcủatrạngtháicânbằngởchâuÂu.Vàviệctừbỏsựkhôngrõràngđó–dướidanhnghĩaminhbạch–đãkhởinguồn một loạt những cuộc đối đầu ngày càng căng thẳng, màđỉnhcaolàThếchiếnI.

Trong hơn một thế kỷ, kể từ chính sách Mở cửa và vai tròtrung gian hòa giải của Theodore Roosevelt trong Chiến tranhNga-Nhật được mở ra, Mỹ đã áp dụng chính sách nhất quán:ngăn chặn bá quyền ở châu Á. Trong điều kiện hiện nay, mộtchínhsáchquenthuộcởTrungQuốclàgiữchocáclựclượngđốiđịch càng xa biên giới nước mình càng tốt. Hai nước (Mỹ vàTrung Quốc) đang dò đường trong chính sách đó. Việc duy trìhòabìnhphụthuộcvàosựthậntrọngtrongquátrìnhtheođuổicác mục tiêu của hai quốc gia này và khả năng đảm bảo cạnhtranhchỉmangtínhchínhtrịvàngoạigiao.

Trong Chiến tranh Lạnh, những lằn ranh phân cách do lựclượng quân sự xác định. Trong giai đoạn hiện nay, những lằnranhnàykhôngnênđượcxácđịnhchủyếuquatriểnkhaiquânsự.Nhântốquânsựkhôngnênđượccoilàđịnhnghĩaduynhấthaythậmchíchủchốtcủatrạngtháicânbằng.Nghịchlýởchỗ,cáckháiniệmquanhệđốitáccầnphảitrởthànhnhữngyếutốcủa sự cân bằng quyền lực hiện đại, đặc biệt là ở châu Á – mộtphương cách tiếp cận mà nếu được thực hiện như một nguyêntắctổngquátsẽkhôngchỉmớimẻ(chưatừngcótiềnlệ)màcònvôcùngquantrọng.Sựkếthợpgiữachiếnlượccânbằngquyềnlực và chính sách ngoại giao đối tác sẽ không thể loại bỏ tất cảcác khía cạnh đối địch, nhưng có thể giảm thiểu tác động củachúng.Trênhết,sựkếthợpnàycóthểmanglạichocácnhàlãnhđạo Trung Quốc và Mỹ những kinh nghiệm trong mối hợp tácmang tính xây dựng và chuyển tải tới hai nước cách thức xâydựngquanhệhữunghịhướngtớimộttươnglaihòabìnhhơn.

Trậttựluônđòihỏimộtsựcânbằngtinhtếvềsựkiềmchế,vũ

lực,vàtínhchínhdanh.ỞchâuÁ,trậttựphảilàsựkếthợpgiữacân bằng quyền lực và khái niệm đối tác. Một định nghĩa cânbằngthuầntúyvềmặtquânsựsẽdẫntớiđốiđầu.Phươngcáchtiếpcậntớiquanhệđốitácthuầntúyvềmặttâmlýsẽlàmtăngnhữngnỗilosợvềbáquyền.Mộtnhàlãnhđạosángsuốtphảicốtìm ra sự cân bằng đó. Vì bên ngoài trạng thái cân bằng đó, taihọaluônrìnhrập.

K

Chương7

“ĐẠIDIỆNCHOTOÀNNHÂNLOẠI”:MỸVÀ

KHÁINIỆMCỦANƯỚCNÀYVỀTRẬTTỰ

hông nước nào từng giữ một vai trò quyết định trong việcđịnhhìnhtrậttựthếgiớihiệnđạihaybàytỏsựmâuthuẫnđếnvậytrongviệcthamgiavàotrậttựthếgiớinhưMỹ.Thấmnhuầnniềmtinrằngxuhướngcủamìnhsẽđịnhhìnhvậnmệnhtoànnhân loại, kể từ khi lập quốc Mỹ đã đóng một vai trò nghịch lýtrongtrậttựthếgiới:quốcgianàymởmanglãnhthổtrêntoànlụcđịavớidanhnghĩaVậnmệnhhiểnnhiên[131]trongkhituyênbốtừbỏbấtkỳmưuđồđếquốcnào;gâynhiềuảnhhưởngquyếtđịnh tới các sự kiện trọng đại trong khi tuyên bố không thừanhậnbấtkỳđộngcơlợiíchquốcgianào;vàtrởthànhsiêucườngtrong khi chối bỏ bất kỳ ý định tiến hành quyền lực chính trịnào. Chính sách đối ngoại của Mỹ đã phản ánh niềm tin rằnghiểnnhiêncácnguyêntắcđốinộicủaquốcgianàylàphổquátvà việc áp dụng chúng luôn có lợi dù ở thời đại nào; và tháchthứcthựcsựđốivớisựthamgiacủaMỹởcácnướckháckhôngphảilàchínhsáchđốingoạitheonghĩathôngthường,màlàmộtkế hoạch truyền bá những giá trị mà họ tin rằng tất cả các dântộckháckhaokhátápdụng.

Gắnliềnvớihọcthuyếtnàylàmộttầmnhìnhếtsứcđộcđáovà lôi cuốn. Trong khi Cựu Thế giới coi Tân Thế giới là đấutrườngchinhphụcđểtíchtụcủacảivàquyềnlực,mộtquốcgiamớihìnhthànhnhưMỹlạikhẳngđịnhquyềntựdotínngưỡng,tự do thể hiện, và tự do hành động như là bản chất của kinhnghiệmvàđặcđiểmquốcgia.

ỞchâuÂu,mộthệthốngtrậttựđãđượchìnhthànhdựatrênsự tách biệt một cách thận trọng các giá trị đạo đức tuyệt đốikhỏinhữngnỗlựcphiêulưuchínhtrị,chỉvìnhữngnỗlựcápđặtmộtđứctinhayhệthốngđạođứcchungchocácdântộcđadạngtrênlụcđịanàyđãkếtthúctrongthảmhọa.ỞMỹ,tinhthầncảiđạođượcngấmdầntừsựngờvựccốhữuđốivớicácthểchếvàtôntitrậttựđãđượcthiếtlậptừtrước.Vìvậy,nhàtriếthọckiêmnghịsĩngườiAnhEdmundBurke[132]đãnóivớicácđồngnghiệpcủa mình, rằng những người thực dân đã truyền bá khái niệm“tự do theo lý tưởng của người Anh” cùng với các giáo phái đadạngkhôngtheonhàthờchínhthốngbịbóbuộcởchâuÂu(“đạoTin Lành của tôn giáo kháng cách”) và “không có bất kỳ điểmchung nào ngoài sự hiệp thông của tinh thần tự do.” Vượt đạidươngđểhòalẫnvớinhau,nhữnglựclượngnàyđãtạonênmộtcái nhìn quốc gia riêng biệt: “Trong bản sắc của người Mỹ, tìnhyêutựdolàđặctrưngnổibậtghidấuvàphânbiệtvớitổngthể.”

Năm1831,nhàquýtộcngườiPhápAlexisdeTocqueville[133]

đến Mỹ và viết một trong những cuốn sách được coi là sâu sắcnhấtvềtinhthầnvàtháiđộcủangườiMỹ,chỉrađặctrưngcủangườiMĩcũngtươngtựvớiđiềumàônggọilà“điểmxuấtphát.”ỞNewEngland,“chúngtachứngkiếnsựrađờivàpháttriểncủatinh thần độc lập địa phương đã trở thành nguyên nhân chínhvà nguồn máu cho tinh thần tự do Mỹ.” Ông viết, Thanh giáo“khôngchỉlàmộthọcthuyếttôngiáo;màởnhiềukhíacạnhnócònchiasẻnhữnglýthuyếtdânchủvàcộnghòatuyệtđốinhất.”Ông kết luận: đây là sản phẩm “của hai yếu tố hoàn toàn khácbiệt,thườngxuyênxungđộtởbấtkỳnơinàokhác,nhưngởMỹ,theocáchnàođó,lạicóthểhòalẫnvớinhau,tạonênsựkếthợptuyệtvời.ĐólàTinhthầnTôngiáovàTinhthầnTựdo.”

SựcởimởcủavănhóaMỹvàcácnguyêntắcdânchủđãlàmchoMỹthànhhìnhmẫuvànơitịnạncủahàngtriệungười.Đồngthời, niềm tin rằng những nguyên tắc Mỹ là phổ quát đã tạo ramộtyếutốtháchthứctronghệthốngquốctế,vìnóngụýrằng

những chính quyền không thi hành chúng là không hoàn toànchínhdanh.Nguyênlýnày–đãănsâutrongsuynghĩcủangườiMỹtớimứcđôikhinóđượcđưaranhưchínhsáchchínhthức–chorằngmộtphầnđángkểcủathếgiớisốngdướimộtsựsắpxếptạm thời, không tốt đẹp và một ngày nào đó sẽ được giải thoát,cứurỗi;trongkhiđó,mốiquanhệcủahọvớicườngquốcmạnhnhấtthếgiớiphảicómộtsốyếutốđốiđịchtiềmẩnvớihọ.

Những căng thẳng này vốn đã có từ sự khởi đầu của trảinghiệm Mỹ. Đối với Thomas Jefferson, Mỹ không chỉ là mộtcường quốc lớn đang hình thành mà là một “đế chế của tự do,”mộtlựclượngđangmởrộngđạidiệnchotoànthểnhânloạiđểchứng minh cho các nguyên tắc quản trị có hiệu quả. NhưJeffersonđãviếttrongnhiệmkỳtổngthốngcủamình:

Chúng ta cảm thấy chúng ta đang hành động theo các nghĩa vụkhôngbịgiớihạntrongnhữnggiớihạncủaxãhộichúngta.Khôngthể không nhận ra rằng chúng ta đang hành động vì cả nhân loại;rằnghoàncảnhtừchốinhữngngườikhác,nhưngưuđãichúngta,đã đặt lên vai chúng ta nhiệm vụ chứng minh sự tự do và chínhquyềntựquảnởmứcđộmàmộtxãhộicóthểmạohiểmđểmặccácthànhviêncánhâncủanó.

Đượcxácđịnhnhưvậy,sựtruyềnbávềMỹvàthànhcôngcủanhững nỗ lực của việc truyền bá tiếp cận với lợi ích nhân loại.Sau khi tăng gấp đôi diện tích của quốc gia mới nhờ sự khônngoan của mình trong vụ Vùng đất mua Louisiana vào năm1803, khi về hưu Jefferson “thẳng thắn thú nhận” với Tổngthống Monroe, “Tôi đã từng coi Cuba như là sự bổ sung thú vịnhấttừtrướcđếnnayvàohệthốngcácbangcủachúngta.”VàvớiJamesMadison,Jeffersonviết:“SauđóchúngtachỉcầngộpmiềnBắc[Canada]vàoliênbangcủachúngta...vàchúngtasẽcómột đế chế vì tự do chưa bao giờ trải rộng đến thế kể từ khithành lập: và tôi tin rằng chưa từng có hiến pháp tính toán kỹcàng nào như của chúng ta cho một đế chế và chính quyền tựquảnrộnglớn.”Trongtâmtríhọ,đếquốcdoJeffersonvànhững

đồngsựcủaônghìnhdungkhácvớicácđếquốcchâuÂu,cácđếquốcmàhọcoilàdựatrênsựnôdịchvàápbứcđốivớingườidânngoạiquốc.ĐếquốctheotưởngtượngcủaJeffersonvềbảnchấtlà Bắc Mỹ và được quan niệm như là sự mở rộng của tự do. (Vàtrênthựctế,bấtkỳđiềugìcóthểđượcnóivềnhữngmâuthuẫntrongkếhoạchnàyhayvềđờitưcủanhữngTổphụLậpquốccủanó,khiMỹmởrộngvàpháttriển,nềndânchủcũngvậy,lâylanvàbénrễtrênbáncầunàyvàtrêntoànthếgiới.)

Bất chấp những tham vọng ngút trời như thế, vị trí địa lýthuận lợi và nguồn lực to lớn của Mỹ thúc đẩy một nhận thứcrằngchínhsáchđốingoạilàmộthoạtđộngtùychọn.Đượcbảovệ bởi hai đại dương, Mỹ ở một vị thế coi chính sách đối ngoạinhư là một loạt những thách thức chia thành từng thời kỳ chứkhôngphảilàmộtsựnghiệplâudài.Theoquanniệmnày,ngoạigiaovàvũlựclànhữnggiaiđoạnhoạtđộngkhácnhau,mỗithứtuântheocácquytắcđộclậpriêngcủachúng.Mộthọcthuyếtcóảnhhưởngphổquátđượcđikèmvớitháiđộnướcđôiđốivớicácnước – nhất thiết phải kém may mắn hơn Mỹ – cảm thấy bắtbuộc phải thực hiện chính sách đối ngoại như một thử tháchthườngxuyêndựatrênviệcxâydựnglợiíchquốcgiavàsựcânbằngquyềnlực.

Ngay cả sau khi Mỹ giành được vị thế cường quốc lớn trongsuốt thế kỷ 19, những thói quen này vẫn tồn tại. Ba lần trongnhiềuthếhệ,tronghaicuộcthếchiếnvàChiếntranhLạnh,Mỹcónhữnghànhđộngquyếtđịnhđểcủngcốtrậttựquốctếchốnglại những mối đe dọa thù địch và có khả năng vạch giới hạn.Trongmỗitrườnghợp,MỹduytrìhệthốngcácquốcgiacóchủquyềntheoHòaướcWestphaliavàsựcânbằngquyềnlựctrongkhiđổlỗichochínhcácthểchếcủahệthốngđólànguyênnhânsựbùngnổcáchànhđộngthùđịchvàtuyênbốmongmuốnxâydựngmộtthếgiớihoàntoànmới.Trongphầnlớngiaiđoạnnày,mụctiêutiềmẩncủachiếnlượccủaMỹbênngoàiTâyBáncầulànhằmbiếnđổithếgiớitheocáchsẽkhiếnchovaitròchiếnlược

củaMỹtrởnênkhôngcầnthiết.Ngaytừđầu,sựxâmnhậpcủaMỹvàoýthứcchâuÂuđãbuộc

phải có một sự xem xét lại kiến thức được lĩnh hội; giải quyếtđượcnósẽmởranhữngtriểnvọngmớichocáccánhâncótriểnvọngvềtáitạocănbảntrậttựthếgiới.Đốivớinhữngngườiđịnhcư đầu tiên của Tân Thế giới, châu Mỹ là biên giới của nền vănminhphươngTây-nơisựthốngnhấtđangbịđứtgãyvàlàmộtsân khấu mới mà trên đó họ có thể kịch tính hóa khả năng vềmộttrậttựluânlý.NhữngngườinàyrờichâuÂukhôngphảivìhọkhôngcòntintínhtrungtâmcủanó,màbởivìhọnghĩrằnglục địa này đã không đạt được xu hướng của chính mình. Khitranh chấp tôn giáo và các cuộc chiến tranh đẫm máu xô đẩychâuÂutrongHòaướcWestphaliatớikếtluậnđauđớnrằnglýtưởng của nó về một lục địa được thống nhất dưới sự quản trịthiêngliêngduynhấtsẽkhôngbaogiờthànhhiệnthực,màMỹđãthànhnơiđểthựchiệnđiềuđótrênbờbiểnxaxôi.KhichâuÂuđànhlòngvớiviệcđạtđượcanninhthôngquatrạngtháicânbằng,ngườiMỹ(nhưhọbắtđầunghĩvềbảnthân)ấpủgiấcmơvề sự thống nhất và một phép cai trị đem lại kết quả cứu rỗi.NhữngngườiThanhgiáođầutiênnóivềviệcthểhiệnđứchạnhcủahọtrênlụcđịamớinhưlàcáchđểbiếnđổinhữngvùngđấtmàhọđãrờibỏ.NhưJohnWinthrop,mộtluậtsưThanhgiáođãrờiĐôngAngliađểthoátkhỏisựđànáptôngiáo,raogiảngtrêncontàuArabellatrênđườngđếnNewEnglandnăm1630,ChúađãđịnhnướcMỹlàvídụcho“tấtcảmọingười”:

Chúng ta sẽ thấy rằng Chúa của Israel là một người trong sốchúng ta, khi mười người chúng ta sẽ có khả năng chống lại mộtngàn kẻ thù (của chúng ta); khi Người ban cho chúng ta những lờingợi khen và vinh quang mà người đời nói về những cuộc di cưthành công, “xin Chúa hãy làm điều đó như đã làm với NewEngland.”Vìchúngtaphảicoirằngchúngtasẽsốngtrongmộtxãhộilýtưởng[134].Tấtcảmọingườiđangdõitheochúngta.

Khôngainghingờrằnglòngnhânđạovàmụcđíchcủanósẽ

bằngcáchnàođóđượchiểnlộvàtrọnvẹntạiMỹ.

N

NƯỚCMỸTRÊNVŨĐÀITHẾGIỚI

hằm khẳng định sự độc lập của mình, Mỹ tự xác định mìnhnhưmộtkiểucườngquốcmới.TuyênngônĐộclậpcủanướcnàyđưa ra các nguyên tắc và những người nghe nó (người dân Mĩ)cho rằng những nguyên tắc này là “quan điểm của nhân loại”.TrongbàimởđầucủatácphẩmNhữngbàibáoNgườiliênbang(The Federalist Papers), xuất bản năm 1787, AlexanderHamiltonđãmiêutảnướccộnghòamớilà“mộtđếquốcmàtrênnhiềukhíacạnhlàthúvịnhấttrênthếgiới”màthànhcônghaythấtbạicủanósẽchứngminhtínhkhảthicủachínhquyềntựquảnởbấtkỳđâu.Ôngcoiđềxuấtnàykhôngphảinhưmộtlờidiễn giải mới lạ mà như một nhận thức chung vì “đã thườngxuyênđượcbànluận,”mộtsựkhẳngđịnhcàngthêmphầnđángchúýkhixétđếnviệcMỹvàothờiđiểmđóchỉbaogồmcáctiểubangduyênhảiphíaĐôngtừMaineđếnGeorgia.

Thậmchíkhiđềxuấtnhữnghọcthuyếtnày,cácTổphụLậpquốc đều là những người thạo đời, những người hiểu rõ sự cânbằng quyền lực ở châu Âu và thao túng nó theo cách có lợi chođấtnướcmới.HọtranhthủmộtliênminhvớiPháptrongcuộcchiếngiànhđộclậptừAnh,sauđólạixarờinướcnàykhiPháptiến hành cuộc cách mạng và bắt đầu một cuộc thập tự chinhtrêntoànchâuÂumàMỹkhôngcóquyềnlợitrựctiếptrongđó.Trong bài Phát biểu Chia tay năm 1796 giữa lúc các cuộc chiếncách mạng Pháp đang diễn ra, khi Tổng thống WashingtonkhuyênMỹ“tránhxacácliênminhlâudàivớibấtkỳphầnnàocủathếgiớibênngoài”vàthayvàođó“tincậyphóthácchocácliênminhtạmthờitrongnhữngtrườnghợpkhẩncấpđặcbiệt”,ôngđangkhôngnóiquánhiềuvềmộttuyênbốđạođứcmàchủ

yếulàmộtphánquyếtkhônngoanvềcáchlàmthếnàođểkhaitháclợithếtươngđốicủaMỹ:Mỹ,mộtcườngquốcnontrẻđượcbaobọcbởicácđạidương,khôngcónhucầuhaynguồnlựcđểtựlôikéomìnhvàocáccuộctranhcãivềsựcânbằngquyềnlựcởchâuÂulụcđịa.Mỹgianhậpcácliênminhkhôngphảiđểbảovệmộtkháiniệmvềtrậttựquốctếmàchỉđơngiảnnhằmphụcvụnhữnglợiíchquốcgiađượcxácđịnhrõràng.MiễnlàsựcânbằngởchâuÂuđượcgiữvững,Mỹcólợihơnbởichiếnlượcduytrìtựdohànhđộngvàthốngnhấttrongnộiđịa–mộtđườnglốihànhđộng,vềcănbản,đượccácnướccựuthuộcđịatheođuổi(chẳnghạnẤnĐộ)saukhigiànhđượcđộclậpmộtthếkỷrưỡisauđó.

Sau cuộc chiến tranh ngắn ngủi cuối cùng với Anh vào năm1812, chiến lược này được áp dụng trong một thế kỷ, cho phépMỹ hoàn thành điều mà không một nước nào khác có vị thế cóthể nghĩ tới: nước này trở thành một cường quốc lớn và là mộtquốcgiacótầmvócchâulụcthôngquaviệcđơnthuầntíchlũyquyền lực trong nước, với một chính sách đối ngoại tập trunghoàn toàn vào mục tiêu tiêu cực của việc giữ cho những diễnbiếnbênngoàicàngxamìnhcàngtốt.

Mỹ bắt đầu nhanh chóng mở rộng khẩu hiệu này đến tất cảcácnướcởchâuMỹ.MộtthỏathuậnngầmvớiAnh,cườngquốchải quân hàng đầu, cho phép Mỹ tuyên bố trong Học thuyếtMonroe năm 1823 rằng toàn bộ bán cầu của mình nằm ngoàigiớihạnbịthựcdânhóabởinướcngoài,nhiềuthậpkỷtrướckhinướcnàycóđủsứcmạnhđểthựcthimộttuyênbốcóảnhhưởngsâurộngnhưvậy.TạiMỹ,HọcthuyếtMonroeđượcdiễngiảinhưphầnmởrộngcủacuộcChiếntranhgiànhĐộclập,chechởchoTâyBáncầukhỏiquátrìnhhoạtđộngcủasựcânbằngquyềnlựcở châu Âu. Không quốc gia Mỹ La-tinh nào được tham vấn (vìchẳng có mấy quốc gia tồn tại vào thời điểm đó). Khi các biêngiới của quốc gia này len lỏi trên khắp lục địa, sự mở rộng củanước Mỹ được coi như sự vận hành của một loại quy luật tựnhiên.KhiMỹthihànhnhữnggìmàởbấtkỳđâucũngxácđịnh

đóchínhlàchủnghĩađếquốc,ngườiMỹđãgánchonómộtcáitên khác: “việc thực hiện trọn vẹn Vận mệnh hiển nhiên củachúngtađểmởrộnglãnhthổtrênlụcđịalàđượcThượngđếtraocho vì sự phát triển tự do của việc tăng thêm hàng triệu ngườimỗinăm.”Việcmualạinhữngvùnglãnhthổrộnglớnđượccoilàgiaodịchthươngmại,nhưtrongvụmuaLãnhthổLouisianatừ Pháp, và là hệ quả tất yếu của Vận mệnh hiển nhiên trongtrường hợp của Mexico. Mãi cho đến gần cuối thế kỷ 19, trongcuộcChiếntranhTâyBanNha-Mỹnăm1898,Mỹmớithamgiavào chiến sự toàn diện ở nước ngoài với một cường quốc lớnkhác.

Trong suốt thế kỷ 19, Mỹ đã may mắn khi có thể giải quyếtnhữngtháchthứcliêntụccủanóvàthườngđitớichỗgiảiquyếtdứt điểm. Cuộc hành trình tới bờ Thái Bình Dương và thiết lậpcác biên giới thuận lợi ở phía bắc và phía nam; sự chứng minhcủaLiênminhtrongcuộcNộichiến;sựthểhiệnsứcmạnhchốnglạiĐếquốcTâyBanNhavàthừahưởngnhiềuthuộcđịacủađếquốcnày:mỗisựkiệndiễnranhưmộtgiaiđoạnhoạtđộngriêngbiệt mà sau mỗi giai đoạn người Mỹ lại quay về với nhiệm vụdựngxâysựthịnhvượngvàcảithiệndânchủ.KinhnghiệmMỹủnghộgiảthuyếtrằnghòabìnhlàđiềukiệntựnhiêncủanhânloại chỉ bị ngăn trở vì sự vô lý hay ác tâm của các nước khác.PhongcáchlãnhđạođấtnướccủachâuÂu,vớinhữngliênminhhaythayđổivàthaotúnglinhhoạtgiữahaitháicựchòabìnhvàthùđịch,trongtâmtríngườiMỹdườngnhưlàsựchệchhướngquá đáng so với lẽ thường. Theo quan điểm này, toàn bộ hệthốngchínhsáchđốingoạivàtrậttựquốctếcủaCựuThếgiớilàkếtquảtựnhiêncủatínhkhíthấtthườngcủamộtkẻchuyênchếhay một nền văn hóa độc ác có thiên hướng nghi lễ quý tộc vàthaotúngbímật.Mỹsẽtừbỏnhữngthônglệnày,tuyênbốtừbỏquyền lợi thuộc địa, thận trọng giữ khoảng cách với hệ thốngquốctếdongườichâuÂuthiếtkế,vàquanhệvớicácnướckháctrêncơsởlợiíchlẫnnhauvàđốixửcôngbằng.

Năm1821,JohnQuincyAdamsđãtổngkếtnhữngquanđiểmnày, với giọng điệu gần như tức giận đối với sự quyết tâm theođuổi những tiến trình phức tạp và mưu mô hơn của các nướckhác:

Kểtừkhigianhậphộiđồngcácquốcgia,dùthườngkhôngcókếtquả,Mỹluônchìachohọbàntaycủatìnhhữunghịtrungthực,củatự do bình đẳng và sự có đi có lại hào phóng. Mỹ đã liên tục nhấtquánnóivớihọtiếngnóicủatựdobìnhđẳng,cônglýbìnhđẳngvàcác quyền bình đẳng, mặc dù thường xuyên không hề được ngóngàng tới và chỉ tới những đôi tai khinh khỉnh. Trong khoảng thờigian gần nửa thế kỷ, Mỹ đã tôn trọng sự độc lập của các quốc giakháctrongkhikhẳngđịnhvàduytrìcủasựđộclậpcủachínhmìnhmàkhônghềcómộtngoạilệnào.Mỹđãkiềmchếkhôngcanthiệpvàonhữngmốiquantâmcủacácnướckhác,ngaycảkhixungđộtlànhữngnguyêntắcmànướcnàyđeobámtớigiọtmáucuốicùng.

Adamslậpluận,bởivìMỹtìmkiếm“tựdo,chứkhôngphảisựthốngtrị,”nónêntránhthamgiavàotấtcảcáccuộcđấutranhcủakhuvựcchâuÂu.Mỹsẽduytrìlậptrườnghợplývàkhôngvụ lợi độc nhất của mình, tìm kiếm tự do và nhân phẩm bằngcách đưa ra sự thông cảm đạo đức từ xa. Khẳng định tính phổquátcủacácnguyêntắcMỹđượcđikèmvớiviệctừchốichứngminhchúngởbênngoàiTây(nghĩalàthuộcMỹ)Báncầu:

[nướcMỹ]khôngranướcngoàiđểtruytìmvàtiêudiệtnhữngconquáivật.Nước Mỹlà ngườichúc lành chotự dovàđộc lậpcủa tấtcả. Nước Mỹ là người đấu tranh và là người chứng minh chỉ choriêngmình.

ỞTâyBáncầu,khôngphổbiếnmộtsựkiềmchếnàonhưvậy.Ngay từ năm 1792, Jedidiah Morse – mục sư và nhà địa lý ởMassachusetts – đã cho rằng tuy sự tồn tại của nước này mớiđượccôngnhậntrêntrườngquốctếchưađầymộtthậpkỷvàcóbản Hiến pháp chỉ mới bốn năm tuổi, nhưng đã đánh dấu giaiđoạnđỉnhcaocủalịchsử.Ôngdựđoán,quốcgiamớisẽmởrộngvềphíatây,truyềnbácácnguyêntắctựdotrênkhắpchâuMỹ,

vàtrởthànhthànhtựucủanềnvănminhloàingười:Bên cạnh đó, ai cũng biết đế quốc đã dịch chuyển từ Đông sang

Tây.Cólẽchiếncôngcuốicùngvàrộnglớnnhấtcủanướcnàysẽlàchâu Mỹ... [Chúng ta] không thể không thấy trước giai đoạn này,khôngcònxanữa,khiĐếquốcMỹsẽbaogồmhàngtriệungười,phíatâysôngMississippi.

Trong suốt thời gian đó, Mỹ hăng hái giữ vững quan điểmrằng nỗ lực này không phải là mở rộng lãnh thổ theo nghĩatruyềnthốngmàlàsựtruyềnbáđượcbanlệnhtừthiênthượngnhững nguyên tắc của tự do. Năm 1839, khi cuộc Viễn chinhkhámpháMỹchínhthứcthămdòtớitậnnhữngmiềnxaxôicủaBán cầu và Nam Thái Bình Dương, Tạp chí United StatesMagazine and Democratic Review đã đăng tải một bài báo báohiệuMỹnhưlà“quốcgiavĩđạitrongtươnglai,”cáchxavàvượtlêntrêntấtcảnhữnggìtừtrướcđếnnaytronglịchsử:

NgườiMỹcónguồngốcxuấtxứtừnhiềuquốcgiakhácnhau,vàbảnTuyênngônĐộclậphoàntoàndựatrênnguyêntắcquantrọngvề sự bình đẳng giữa mọi người, những thực tế này ngay lập tứcchứngminhvịthếcáchxabấtkỳquốcgianàokhác;rằngtrênthựctế,chúngtacórấtítkếtnốivớiquákhứcủabấtkỳnướcnàotrongsố họ và với tất cả thời xa xưa, không có vinh quang hay tội ác.Ngược lại, quốc gia chúng ta ra đời là sự khởi đầu của một lịch sửmới.

Tácgiảbàibáotựtindựđoán,sựthànhcôngcủaMỹsẽnhưmộtlờiquởtráchthườngtrựcđốivớitấtcảcáchìnhthứcchínhphủ khác, mở ra một thời đại dân chủ trong tương lai. Một liênminhtựdo,vĩđại,đượcchấpthuậntuyệtvờivàvượttrêntấtcảcácquốcgiakhácsẽtruyềnbánhữngnguyêntắccủamìnhtrênkhắpTâyBáncầu,mộtcườngquốctheođịnhmệnhsẽtrởnênvĩđại hơn về quy mô và mục đích đạo đức hơn bất kỳ nỗ lực nàotrướcđócủaloàingười:

Chúngtalàquốcgiacủaloàingườitiếnbộ,vànhữngai,điềugìsẽcóthểđặtragiớihạnđốivớibướctiếncủachúngta?Thượngđế

bêncạnhchúngta,vàkhôngmộtsứcmạnhtrầnthếnàocóthể.Vìthế,Mỹkhôngchỉđơnthuầnlàmộtquốcgiamàlàđộngcơ

trongkếhoạchcủaChúavàlàvídụhoànhảovềtrậttựthếgiới.Năm 1845, khi sự mở rộng về phía tây của Mỹ lôi kéo nước

này vào cuộc tranh chấp với Anh về Lãnh thổ Oregon và vớiMexicovềnướcCộnghòaTexas(đãlykhaikhỏiMexicovàtuyênbốýđịnhgianhậpMỹ),TạpchíkếtluậnrằngsựsápnhậpTexaslà một biện pháp phòng thủ chống lại những kẻ thù của tự do.Tácgiảlậpluậnrằng“Californiacóthểsẽtiếptụctáchrời”khỏiMexico, và sau đó có khả năng là một sự trải dài của Mỹ vềphươngbắctiếnvàoCanada.Ônglậpluận,sứcmạnhlụcđịacủaMỹ,cuốicùngsẽlàmchocáncânquyềnlựccủachâuÂutrởnêntầmthườngbởisứcnặnghoàntoànđốitrọngcủanó.Trênthựctế,tácgiảbàiviếttrênTạpchíDemocraticReviewđãthấytrướcmộtngày,100nămkểtừthờiđiểmđó,làvàonăm1945,khiMỹthậmchísẽcótrọnglượnglớnhơncảmộtchâuÂuthốngnhất:

Dùhọsẽquăngvàophíakiacủacáncântấtcảlưỡilêvàđạibác,khôngchỉlàPhápvàAnh,màcảtoànbộchâuÂu,làmsaođiềunàycó thể ngang bằng với trọng lượng nguyên khối, đơn giản của haitrăm năm mươi, hay ba trăm triệu người – triệu triệu người Mỹ –được số phận tập hợp dưới lá cờ sao và sọc tung bay, trong năm1945vộivàngnhanhchóngcủaChúa!

Đâylànhữnggìđãdiễnratrênthựctế(ngoạitrừbiêngiớicủaCanada được phân định bằng phương pháp hòa bình và AnhkhôngphảilàmộtphầncủamộtchâuÂuthùđịchvàonăm1945màlàmộtđồngminh).Khoatrươngvàmangtínhtiêntri,tầmnhìn của Mỹ vượt lên trên và đối trọng với những giáo lý khắcnghiệtcủaCựuThếgiớisẽtruyềncảmhứngchomộtquốcgia–thườngxuyênbịphớtlờhoặcgâyngạcnhiênởnhữngnơikhác–vàtáiđịnhhìnhtiếntrìnhlịchsử.

KhiMỹnếmtrảichiếntranhtổnglựctrongcuộcNộichiến–điềuchưatừngthấyởchâuÂutrongnửathếkỷ–vớitìnhhuốngtuyệtvọngđếnmứccảhaimiềnBắcvàNamđãviphạmnguyên

tắcbiệtlậpởBáncầu,đặcbiệtlàlôikéoPhápvàAnhvàonỗlựcchiếntranhcủahọ,ngườiMỹdiễngiảixungđộtcủahọnhưmộtsự kiện duy nhất có ý nghĩa đạo đức siêu việt. Phản ánh quanđiểmxungđộtnàynhưmộtnỗlựccuốicùng,nhưsựminhxáccủa “niềm hy vọng tốt nhất cuối cùng trên Trái Đất,” Mỹ xâydựngđộiquânlớnnhấtvàđánggờmnhấttrênthếgiớilúcđóvàsửdụngnóđểphátđộngchiếntranhtổnglực,sauđótrongvòngmột năm rưỡi kể từ khi chiến tranh kết thúc, giải tán đội quânnày,giảmtừhơnmộttriệubinhsĩxuốngchỉcònkhoảng65.000.Năm 1890, lục quân Mỹ đứng thứ 14 trên thế giới, xếp sauBulgaria và hải quân Mỹ nhỏ hơn Italy, một đất nước chỉ bằngmộtphầnmườibasứcmạnhcôngnghiệpcủaMỹ.Chotớitậnlễnhậmchứctổngthốngnăm1885,TổngthốngGroverClevelandvẫn miêu tả chính sách đối ngoại của Mỹ dưới hình thức trunglậptáchrờivàkhácbiệthoàntoànvớicácchínhsáchtưlợimàcácquốcgiaxưacũ,ítđượckhaisánghơntheođuổi.Ôngbácbỏ

Bấtkỳsựchệchhướngnàokhỏichínhsáchđốingoạiđãđượctánthành bởi lịch sử, truyền thống và sự thịnh vượng của nước Cộnghòachúngta.Đólàchínhsáchđộclập,đượcủnghộbởivịthếcủachúngta,đượcbảovệbởitìnhyêuchắcchắncủachúngtavềcônglývà bởi quyền lực của chúng ta. Đó là chính sách hòa bình phù hợpvới các lợi ích của chúng ta. Đó là chính sách trung lập, khước từthamgiavàobấtkỳtranhchấphaythamvọngnướcngoàinàotrêncáclụcđịakhácvàđẩylùisựxâmnhậpcủahọvàolụcđịanày.

Một thập kỷ sau đó, vai trò của Mỹ trên thế giới đã mở rộng,giọng điệu đã trở nên kiên quyết hơn và những cân nhắc vềcườngquốclờmờhiệnrarõrệthơn.Năm1895,trongvụtranhchấp biên giới giữa Venezuela và British Guiana, Ngoại trưởngRichard Olney đã cảnh báo Anh – dù khi đó nước này vẫn đượccoilàcườngquốchàngđầuthếgiới–vềsựbấttươngxứngtrongsứcmạnhquânsựởTâyBáncầu:“Ngàynay,Mỹtrênthựctếcóchủquyềntrênlụcđịanày,vàmệnhlệnhcủanólàluật.”“NguồnlựcvôhạncủaMỹcùngvớivịtríbiệtlậpcủanólàmchoMỹlàm

chủtìnhhìnhvàtrênthựctếlàbấtkhảxâmphạmtrướcbấtkỳhaytấtcảcáccườngquốcnàokhác.”

Mỹgiờđâylàmộtcườngquốclớn,chứkhôngcònlànướccộnghòanontrẻởbênlềcácvấnđềcủathếgiới.Mỹkhôngcòntựgiớihạnởchínhsáchtrunglập;nướcnàycảmthấycónghĩavụphảichuyểnsựxácđángđạođứcphổquátđượctuyênbốtừlâucủamìnhthànhvaitròđịachínhtrịrộnglớnhơn.Sauđócũngtrongnăm này, khi những người dân thuộc địa của Đế quốc Tây BanNhaởCubanổidậy,sựbấtđắcdĩphảichứngkiếnmộtcuộcnổidậychốngđếquốcbịnghiềnnátngaytrướcthềmbiêngiớicủaMỹ đã hòa lẫn với niềm tin rằng thời khắc đã đến để Mỹ chứngminh khả năng và ý chí của mình, qua việc hành xử như mộtcườngquốcvĩđạitạithờiđiểmmàtầmquantrọngcủacácquốcgiachâuÂuphầnnàođượcđánhgiábởiquymôbànhtrướngranước ngoài của họ. Năm 1898, khi chiến hạm USS Maine bịnổ[135]ởcảngHavanatrongtìnhhuốngkhôngrõnguyênnhân,yêucầuvềmộtsựcanthiệpquânsựcủangườidânlanrộngtớimức đã khiến Tổng thống McKinley tuyên chiến với Tây BanNha, sự tham gia quân sự đầu tiên của Mỹ với một cường quốclớnởhảingoại.

RấtítngườiMỹcóthểhìnhdungtrậttựthếgiớisẽkhácnhưthếnàosau“cuộcchiếnnhỏlẫylừng”nhưJohnHay–khiđólàĐại sứ Mỹ tại London – miêu tả nó trong một bức thư gửi tớiTheodore Roosevelt, thời điểm đó là một nhà cải cách chính trịđanglênởthànhphốNewYork.Chỉsaubathángrưỡixungđộtquân sự, Mỹ đã đẩy Đế quốc Tây Ban Nha ra khỏi vùng biểnCaribbean,chiếmCuba,sápnhậpPuertoRico,Hawaii,Guam,vàPhilippines.TổngthốngMcKinleybịmắckẹtvàochânlýđãđượcthiết lập trong việc biện minh cho kế hoạch này. Không chút edè,ôngtrìnhbàyvềcuộcchiếnmàđãtạoraMỹnhưmộtcườngquốc lớn ở giữa hai đại dương mang sứ mệnh bất vụ lợi có mộtkhônghai.Ônggiảithíchtrongmộtnhậnxétđượcintrêntấmápphíchtáitranhcửcủaôngvàonăm1900,“LácờMỹđượccắm

trênnhữngvùngđấtnướcngoàikhôngphảiđểchiếmthêmlãnhthổmàlàvìlợiíchcủanhânloại.”

Cuộc chiến tranh Tây Ban Nha-Mỹ đánh dấu bước tiến đầutiêncủaMỹvàocácvấnđềchínhtrịcủacáccườngquốclớn,vàvào những cuộc tranh chấp mà nó từ lâu không quan tâm. Sựhiện diện của Mỹ ở tầm liên lục địa, trải dài từ vùng biểnCaribbean tới các vùng biển ở khu vực Đông Nam Á. Bởi kíchthước, vị trí, và các nguồn lực của mình, Mỹ sẽ là một trongnhững nước đóng vai trò quan trọng nhất trên toàn cầu. Cáchànhđộngcủanógiờđâysẽbịsoixét,kiểmtra,đôikhibịchốngđốibởicáccườngquốctruyềnthốngđãđóngchốttrêncácvùnglãnh thổ và các tuyến đường biển mà những lợi ích của Mỹ đãxâmphạm.

V

THEODOREROOSEVELT:MỸ-MỘTCƯỜNG

QUỐCTHẾGIỚI

ịtổngthốngđầutiênphảivậtlộnvớinhữngtácđộngtừvaitròcủaMỹtrênthếgiớichínhlàTheodoreRoosevelt,ngườisaumộtquátrìnhthăngtiếnchínhtrịnhanhchónglêntớivịtrícaonhất là phó tổng thống, rồi tổng thống vào năm 1901 sau khiMcKinleybịámsát.Quyếttâm,đầythamvọng,họcvấncao,vàđọcsâubiếtrộng,mộtngườitheochủnghĩathếgiớixuấtchúng,ngườitraudồicảđiệubộ“caobồi”lẫnsựtinhtếvượtxasựđánhgiáđươngthời,RooseveltnhìnthấyMỹcótiềmnăngtrởthànhcườngquốclớnnhất,đượcxáclậpbởisựthừakếvềchínhtrị,địalý, và văn hóa ngẫu nhiên của mình để đóng một vai trò thiếtyếu trên thế giới. Ông theo đuổi một khái niệm chính sách đốingoạichưatừngcóởMỹ,chủyếudựatrênnhữngtínhtoánđịachính trị. Theo đó, vào thế kỷ 20, Mỹ sẽ đóng một vai trò toàncầutươngtựnhưAnhthựchiệnởchâuÂuvàothếkỷ19:duytrìhòabìnhbằngcáchđảmbảotrạngtháicânbằng,lơlửngngoàikhơicủalụcđịaÁ-Âu,vànghiêngcáncânquyềnlựcđốichọilạibấtkỳcườngquốcnàođedọathốngtrịmộtkhuvựcchiếnlược.Nhưôngtuyênbốtrongbàiphátbiểunhậmchứccủamìnhvàonăm1905,

Chúng ta như một dân tộc đã được gia ơn để đặt nền móng đờisốngquốcgiacủachúngtatrênmộtlụcđịamới...Chúngtađãđượcbantặngrấtnhiều,vàvìvậy,rấtchínhđáng,cũngsẽđượcmongđợirấtnhiều.Chúngtacónghĩavụđốivớingườikhácvàvớibảnthânmình;vàchúngtakhôngthểtrốntránhbấtkỳnghĩavụnào.Chúngtađãtrởthànhmộtquốcgiavĩđại,bắtbuộclànhưvậy,bởisựvĩ

đạithựctếcủaquốcgiatrongmốiquanhệvớicácquốcgiakháctrênTráiĐất,vàchúngtaphảihànhxửtươngxứngvớimộtdântộccótráchnhiệmnhưvậy.

Có thời gian được giáo dục ở châu Âu và am hiểu về lịch sửchâu lục này (ông đã viết một tài liệu đáng tin cậy về thành tốhải quân của cuộc Chiến tranh năm 1812 khi mới ở độ tuổi đôimươi),Rooseveltgiữliênlạcthânmậtvớitầnglớptinhhoaxuấtchúngcủa“CựuThếgiới”vàcũngthànhthạovềnhữngnguyêntắcchiếnlượctruyềnthống,baogồmcảsựcânbằngquyềnlực.Rooseveltcùngchungđánhgiávớinhữngngườiđồnghươngcủamình về đặc điểm đặc biệt của Mỹ. Tuy nhiên, ông tin rằng đểthựchiệntrọnvẹnlờikêugọicủamình,Mỹsẽcầnphảibướcvàomột thế giới trong đó quyền lực (chứ không chỉ là nguyên tắc)đượcchiasẻtrongviệcquảnlýtiếntrìnhcủacácsựkiện.

Theo quan điểm của Roosevelt, hệ thống quốc tế đang thayđổiliêntụckhôngngừng.Thamvọng,lợiíchcánhân,vàchiếntranhkhôngđơngiảnchỉlàsảnphẩmcủanhữngquanniệmsailầm ngu xuẩn mà người Mỹ có thể dẹp bỏ ở những kẻ cai trịtruyềnthống;chúnglàđiềukiệntựnhiêncủaconngườiđòihỏisựthamgiacóchủđíchcủaMỹtrongcácvấnđềquốctế.Xãhộiquốc tế giống như một khu định cư biên giới mà không có mộtlựclượngcảnhsátcóhiệuquả:

Trong những cộng đồng mới, hoang dã, đầy bạo lực, một ngườitrungthựcphảitựbảovệmình;vàchođếnkhicácphươngtiệnđảmbảoantoànkhácchoanhtađượcnghĩra,thậtlànguxuẩnvàđộcáckhithuyếtphụcanhtatừbỏvũkhícủamìnhtrongkhinhữngkẻnguyhiểmđốivớicộngđồngvẫngiữvũkhícủachúng.

Trongmọitrườnghợp,phântíchmàvềcănbảnlàtheotriếtlýchính trị của Hobbes này được phát biểu trong một bài diễnthuyết Nobel Hòa bình, đã đánh dấu sự chệch hướng của Mỹkhỏi tiền đề rằng thái độ trung lập và ý định hòa bình là đủ đểmang lại hòa bình. Đối với Roosevelt, nếu một quốc gia khôngthể hoặc không sẵn sàng hành động để bảo vệ lợi ích riêng của

mình,nókhôngthểmongđợicácquốcgiakháctôntrọngnhữnglợiíchđó.

Chắcchắn,RooseveltđãthiếukiênnhẫnvớinhiềuquanđiểmchiphốisuynghĩcủangườiMỹvềchínhsáchđốingoại.Ôngkếtluận,phầnmởrộngmớixuấthiệncủaluậtphápquốctếkhôngthểcóhiệuquảtrừkhiđượcyểmtrợbằngvũlựcvàgiảitrừquânbị,đangnổilênnhưlàmộtchủđềquốctế,làmộtảotưởng:

Do chưa có khả năng thiết lập bất kỳ một hình thức quyền lựcquốc tế nào... mà có thể kiểm soát hiệu quả việc làm sai trái, nêntrongnhữngtrườnghợpnhưvậy,thậtnguxuẩnvàđộcáckhimộtcường quốc tự do lại từ bỏ sức mạnh bảo vệ quyền lợi riêng củamình,vàthậmchíkểcảtrongnhữngtrườnghợpđặcbiệtđứnglênbảo vệ cho quyền lợi của các quốc gia khác. Không điều gì khuyếnkhíchsựtráivớiđạolý...hơnviệcnhữngdântộcđượckhaisángvàtự do... tự nguyện nộp mình, bất lực trong khi để cho mọi chế độchuyênchếvàmanrợtrangbịvũkhí.

Roosevelttinrằng,cácxãhộitựdocóxuhướngđánhgiáthấpcácyếutốđốikhángvàxungđộttrongcácvấnđềquốctế.NgụývềkháiniệmcạnhtranhsinhtồncủaDarwin,RooseveltđãviếtthưchonhàngoạigiaoCecilSpringRicecủaAnh,

Thậtlà...mộtthựctếđángbuồnkhinhữngnướcnhânđạonhất,quan tâm nhất đến sự cải thiện trong nước, lại có xu hướng pháttriển yếu hơn so với những nước khác có nền văn minh ít vị thahơn...

Tôighêtởmvàkhinhbỉchủnghĩanhânđạogiảtạo,coisựtiếnbộcủanềnvănminhnhấtthiếtvàchínhđángnhưlàngụývềmộtsựsuygiảmýchíchiếnđấu,vàdođómờigọisựhủydiệtnềnvănminhtiêntiếnbởicácnềnvănminhíttiêntiếnhơn.

NếuMỹchốibỏnhữnglợiíchchiếnlược,điềunàycónghĩalànhững cường quốc hiếu chiến hơn sẽ tràn ngập thế giới, cuốicùng phá hoại nền tảng sự thịnh vượng của nước Mỹ. Vì vậy,“chúngtacầnmộtlựclượnghảiquânlớn,khôngchỉcócáctàutuần dương mà còn bao gồm những tàu chiến hùng mạnh, có

khả năng đối chọi với tàu chiến của bất kỳ quốc gia nào,” cũngnhưbiểuthịsẵnsàngsửdụngchúng.

Theo quan điểm của Roosevelt, chính sách đối ngoại là nghệthuật áp dụng chính sách của Mỹ, kín đáo và kiên quyết, thíchứngvớisựcânbằngquyềnlựctoàncầu,điềuchỉnhcácsựkiệntheohướnglợi íchquốcgia.Ôngnhậnthấy,vớinềnkinhtếsôiđộng, Mỹ là quốc gia duy nhất không chịu sự đe dọa từ các đốithủ cạnh tranh trong khu vực và là cường quốc ở cả hai đạidương – Đại Tây Dương và Thái Bình Dương – ở vị thế có mộtkhônghaiđể“nắmgiữnhữngđiểmthuậnlợichophépchúngtacó tiếng nói trong việc quyết định số phận của các đại dương ởhai bờ Đông và Tây.” Che chắn Tây Bán cầu khỏi sự nhòm ngócủacáccườngquốcởbênngoàivàcanthiệpđểduytrìtrạngtháicânbằnglựclượngởmỗikhuvựcchiếnlượckhác,Mỹsẽnổilênnhư là nước bảo hộ quan trọng của sự cân bằng toàn cầu vàthôngquađólàhòabìnhquốctế.

Đâylàmộttầmnhìnđầythamvọngvàđángkinhngạcđốivớimộtquốcgiamàtừtrướcđếnnaycoivịtríbiệtlậpcủanónhưlàđặc điểm minh định, và do đó coi lực lượng hải quân của mìnhchỉnhưmộtcôngcụphòngvệvenbiển.Nhưngnhờhiệuquảcủahoạtđộngchínhsáchđốingoạinổibật,Rooseveltđãthànhcông–ítnhấtlàtạmthời–trongviệcđịnhnghĩalạivaitròquốctếcủaMỹ.TạichâuMỹ,ôngvượtquasựphảnđốiđãđượcthiếtlậpchắcchắncủaHọcthuyếtMonroeđốivớisựcanthiệpcủanướcngoài.ÔngcamkếtMỹkhôngchỉđẩyluicácmưuđồthựcdâncủanướcngoài ở Tây Bán cầu, mà trên thực tế còn có thể chặn trướcnhữngmưuđồnày,ôngđedọavớitưcáchcánhânvềmộtcuộcchiến để ngăn chặn cuộc xâm lấn sắp xảy ra của Đức vàoVenezuela.Vìvậy,ôngtuyênbố“HệluậnRoosevelt”đốivớiHọcthuyết Monroe, rằng Mỹ có quyền can thiệp mang tính chặntrướctrongcôngviệcnộibộcủacácquốcgiakhácởTâyBáncầuđểgiảiquyếtnhữngtrườnghợpcó“hànhvisaitráihaybấtlực”trắngtrợn.Rooseveltmiêutảnguyêntắcnàynhưsau:

Tấtcảnhữnggìnướcnàymongmuốnlàthấycácnướclánggiềngổnđịnh,trậttựvàthịnhvượng.Bấtkỳnướcnàomàngườidâncưxửtốtđềucóthểtintưởngtìnhhữunghịnồngnhiệtcủachúngtôi.Nếu một quốc gia cho thấy nó biết cách để hành động có hiệu quảhợplývànghiêmtúctrongcácvấnđềxãhộivàchínhtrị,nếunógiữtrậttựvàthựchiệnnghĩavụcủamình,quốcgiađókhôngcầnphảisợMỹcanthiệp.Nhữnghànhvisaitráitriềnmiênhaymộtsựbấtlựcmàdẫn đếnsự lỏnglẻophổ biếncủa cácmốiquan hệtrong xãhộivănminh,cóthểởMỹhayởnơikhác,cuốicùngđòihỏisựcanthiệpcủacácquốcgiavănminh,vàởTâyBáncầusựtuânthủcủaMỹđốivớiHọcthuyếtMonroecóthểbuộcMỹ,dùmiễncưỡng,thựchiệnsứcmạnhcảnhsátquốctếtrongnhữngtrườnghợphànhvisaitráihaybấtlựcrõràngnhưvậy.

Như trong bản Học thuyết Monroe đầu tiên, không quốc giaMỹLa-tinhnàođượcthamvấn.HệluậnnàycũngdẫnđếnmộtchiếcôanninhcủaMỹđốivớiTâyBáncầu.Từđóvềsau,khôngcườngquốcbênngoàinàocóthểsửdụngvũlựcđểgiảiquyếtsựbất bình của mình ở châu Mỹ; nếu muốn, họ phải làm việc đóthôngquaMỹ,nướctựgiaochomìnhnhiệmvụduytrìtrậttự.

Yểm trợ cho tham vọng này là Kênh đào Panama mới, chophép Mỹ di chuyển lực lượng hải quân giữa Đại Tây Dương vàTháiBìnhDươngmàkhôngphảithựchiệnnhữngchuyếnđidàiquaCapeHornởcựcNamcủaNamMỹ.Bắtđầuđượcxâydựngtừnăm1904,vớikinhphívàchuyênmônkỹthuậtcủaMỹtrênlãnh thổ chiếm giữ từ Colombia bằng một cuộc nổi dậy địaphương do Mỹ yểm trợ, và được kiểm soát bằng một hợp đồngthuêdàihạnKhuvựcKênhđào(CanalZone)củaMỹ,KênhđàoPanamađượcchínhthứckhaitrươngvàonăm1914sẽthúcđẩythương mại và mang đến cho Mỹ một lợi thế quyết định trongbấtkỳcuộcxungđộtquânsựnàoởkhuvực.(KênhđàonàycũngsẽcấmbấtkỳlựclượnghảiquânnướcngoàinàosửdụngmộtlộtrìnhtươngtựnếukhôngcósựchophépcủaMỹ.)AnninhBáncầu là trụ cột trong vai trò thế giới của Mỹ dựa trên sự khẳng

địnhmangtínhcơbắpvềlợiíchquốcgiacủaMỹ.Khi nào sức mạnh hải quân của Anh vẫn chiếm ưu thế, thì

quốcgianàyvẫnsẽcònđểmắtđếntrạngtháicânbằngởchâuÂu. Trong cuộc xung đột Nga-Nhật năm 1904-1905, Rooseveltđã chứng minh ông sẽ áp dụng khái niệm ngoại giao của mìnhnhưthếnàođốivớitrạngtháicânbằngởchâuÁvànếucầnthiếtlàtrêntoàncầu.ĐốivớiRoosevelt,vấnđềlàsựcânbằngquyềnlựcởTháiBìnhDương,chứkhôngphảinhữngsaisóttrongchếđộchuyênchếSahoàngcủaNga(mặcdùôngkhônghềảotưởngvề những điều này). Do sự đông tiến không kiểm soát của NgavàoMãnChâuvàTriềuTiên–mộtquốcgiamàtheocáchnóicủaRoosevelt là “theo đuổi một chính sách nhất quán đối lập vớichúngtaởphíađôngvànóidốitớimứckhôngthểhiểuđược”–có hại đối với những lợi ích của Mỹ, Roosevelt ban đầu hoannghênhcácchiếnthắngquânsựcủaNhậtBản.ÔngmiêutảsựhủydiệthoàntoàncủahạmđộiNga,hạmđộiđãđivòngquanhthếgiớichođếnkhibịsụpđổtrongtrậnTsushimakhiNhậtBản“chơitròchơicủachúngta.”NhưngkhiquymôcácchiếnthắngcủaNhậtBảnđedọasẽchônvùihoàntoànvịthếcủaNgaởchâuÁ,Rooseveltđãnghĩlại.MặcdùngưỡngmộsựhiệnđạihóacủaNhậtBản,nhưngcólẽvìthếôngbắtđầucoimộtĐếquốcNhậtBảnbànhtrướngnhưlàmốiđedọatiềmtàngđốivớivịthếcủaMỹởĐôngNamÁ,vàkếtluậnrằngmộtngàynàođónướcnàycóthểsẽ“đặtranhữngyêucầuvề[các]quầnđảoHawaii.”

Mặc dù về bản chất ủng hộ Nga, Roosevelt đã tiến hành hòagiải cuộc xung đột ở châu Á xa xôi qua việc nhấn mạnh vai tròcủa Mỹ như là một cường quốc châu Á. Hiệp ước Portsmouthnăm 1905 là một biểu hiện tinh túy của thuật ngoại giao cânbằng quyền lực của Roosevelt. Nó hạn chế sự bành trướng củaNhậtBản,ngănchặnsựsụpđổcủaNgavàđạtđượcmộtkếtquảmàtrongđó–theonhưôngmiêutả–“NganêntừbỏđốimặtvớiNhật Bản để mỗi bên có thể có hành động tiết chế đối với bênkia.” Vì vai trò hòa giải của mình, Roosevelt đã được trao giải

NobelHòabình,làngườiMỹđầutiênđượcvinhdanh.Roosevelt coi thành tựu này không phải là mở ra một tình

trạnghòabìnhmãimãi,màlàsựkhởiđầuvaitròcủaMỹtrongviệcquảnlýtrạngtháicânbằngởchâuÁ-TháiBìnhDương.KhiRooseveltbắtđầunhậnđượcthôngtintìnhbáomangtínhcảnhbáovề“phechủchiến”củaNhậtBản,ôngbắtđầulàmchoquốcgianàychúýtớiquyếttâmcủaMỹ,nhưnghếtsứctinhtế.Ôngphái16thiếtgiáphạmsơntrắngbiểuthịchosứmệnhhòabình,tên là Hạm đội Trắng (Great White Fleet), thực hiện “chuyếnhành trình vòng quanh thế giới” thăm hữu nghị các cảng nướcngoài và như thể chứng minh Mỹ giờ đây có thể triển khai sứcmạnhhảiquânápđảotớibấtkỳkhuvựcnào.Nhưtrongláthưông viết cho con trai, sự biểu dương lực lượng được dự định đểcảnh báo phe hiếu chiến ở Nhật Bản, qua đó đạt được hòa bìnhbằngsứcmạnh:“ChakhôngtinsẽcóchiếntranhvớiNhậtBản,nhưng cha tin khả năng dẫn đến chiến tranh là có, khiến việcbảo đảm chống lại khả năng này bằng cách xây dựng một lựclượnghảiquânhùngmạnhnhưvậyđểngăntrởhyvọngthànhcôngcủaNhậtBảnlàđiềurấtkhônngoan.”

Cùnglúcđó,trongkhivừachứngkiếnsựbiểudươngquymôlớnvềsứcmạnhhảiquânMỹ,NhậtBảnvừađượcđốixửhếtsứclịch sự. Roosevelt cảnh báo Đô đốc dẫn đầu hạm đội rằng ôngnàyphảihạnchếđểtránhxúcphạmsựnhạycảmcủađấtnướcmàôngđangrănđe:

Tôimuốnanhghinhớ,nhữnggìtôikhôngmuốnlàchứngkiếnaiđótrongsốcácthủythủcủachúngtalàmbấtkỳđiềugìbấtthườngkhiđangởNhậtBản.NếuanhchocácbinhsĩnghỉphépkhiđangởTokyohaybấtkỳnơinàokháctạiNhậtBản,phảicẩnthậnchọnchỉnhững người mà anh hoàn toàn có thể tin tưởng. Bắt buộc khôngđượcđểcómộtchútnghingờnàovềsựxấcláohoặckhiếmnhãtừphía chúng ta... Trừ khi bị mất con tàu, thì chúng ta thà bị xúcphạm còn hơn là chúng ta xúc phạm bất kỳ ai trong những hoàncảnhđặcbiệtnày.

TheonhữnglờitrongcâucáchngônyêuthíchcủaRoosevelt,Mỹsẽ“nóichuyệnnhẹnhàngvàmangtheomộtcâygậylớn.”

Ở Đại Tây Dương, Roosevelt chủ yếu e sợ sức mạnh và thamvọngngàycàngtăngcủaĐức,đặcbiệtlàchươngtrìnhxâydựnghải quân quy mô của nước này. Nếu sự chỉ huy của Anh ở cácvùng biển bị đảo lộn, khả năng duy trì trạng thái cân bằng ởchâuÂucủaAnhcũngvậy.ÔngthấyĐứcnhưđangdầnápđảosứcđốikhángcủacácnướclánggiềng.KhiThếchiếnIbùngnổ,dùđãrờinhiệmsở,RooseveltvẫnkêugọiMỹtăngchitiêuquânsự,sớmthamgiavàocuộcxungđộtvàđứngvềphíanhómĐồngminh ba bên (Triple Entente) – Anh, Pháp, và Nga – kẻo mối đedọa sẽ lan sang Tây Bán cầu. Như ông viết vào năm 1914 chomộtcảmtìnhviênngườiĐứcgốcMỹ:

ÔngkhôngtinrằngnếuĐứcthắngtrongcuộcchiếnnày,đậptanHạm đội Anh và tiêu diệt Đế quốc Anh, trong vòng một hoặc hainăm, nước này sẽ kiên quyết chiếm một vị trí thống trị ở Nam Mỹsao...?Tôithìlạitinlànhưvậy.Thựcratôibiếtlànhưvậy.VìvớinhữngngườiĐứcmàtôitừngnóichuyện,mộtkhichúngtôicóthểtrở nên thân thiết, họ đều chấp nhận quan điểm này với sự thẳngthắnkháchẳnvớisựhoàinghi.

Roosevelt tin rằng, thông qua các tham vọng cạnh tranh lẫnnhaugiữacáccườngquốclớn,bảnchấtcuốicùngcủatrậttựthếgiớisẽđượcquyếtđịnh.Cácgiátrịnhânvănsẽđượcduytrìtốtnhấtbởisựthànhcôngvềđịachínhtrịcủacácquốcgiađượctựdotrongviệctheođuổilợiíchcủamìnhvàduytrìđộtincậyvớicácmốiđedọacủahọ.Khihọchiếmưuthếtrongcuộcxungđộtcạnh tranh quốc tế, nền văn minh sẽ lan rộng và được củng cốvớicáchiệuứngtốtlành.

Roosevelt tiếp nhận quan điểm hoài nghi nói chung đối vớinhữngviệndẫnphithựctếcủathiệnchíquốctế.Ôngquảquyếtrằng nó không mang lại điều gì tốt lành, và thường thực sự cóhạiđốivớinướcMỹkhiđưaranhữngtuyênbốtrọngyếucótínhnguyêntắcnhưnglạikhôngởvịthếđểépbuộcthựcthichúng

trước những quyết tâm chống đối. “Lời nói của chúng ta phảiđượcđánhgiábằngnhữnghànhđộngcủachúngta.”KhinhàtưbảncôngnghiệpAndrewCarnegie[136] thúc giục Roosevelt camkết Mỹ sẽ triệt để hơn đối với giải trừ quân bị và nhân quyềnquốctế,RoosevelttrảlờibằngsựviệndẫnmộtsốnguyêntắcmàKautilyacólẽđãchấpthuận,

Chúngtaphảiluônnhớrằng,sẽlàđiềunguyhiểmchếtngườikhicácdântộctựdo,vĩđạitựlàmyếumìnhtớimứcbấtlực,trongkhiđểcácchếđộchuyênchếvàmanrợtrangbịvũkhí.Sẽantoànkhilàmnhưvậynếucóhệthốngcảnhsátquốctếnàođó;nhưnggiờđâychưacóhệthốngnàonhưvậy...Cómộtđiềumàtôisẽkhônglàmlàlừaphỉnhkhitôikhôngthểlàmtốt;quáttháo,hămdọa,vàsauđókhônghànhđộngnếunhữnglờicủatôicầnphảiđượchỗtrợ.

Nếu Roosevelt được kế nhiệm bởi một môn đệ, hay nếu ôngthắngcửnăm1912,ôngcóthểđãđưanướcMỹvàohệthốngtrậttự thế giới theo Hòa ước Westphalia hay một biến thể của nó.Trongtiếntrìnhsựkiệnđó,nướcMỹgầnnhưchắcchắnsẽtìmkiếm một kết thúc sớm hơn của Thế chiến I tương thích với sựcânbằngquyềnlựcởchâuÂu–theonhữngquyđịnhtrongHiệpướcNga-Nhật–đểĐứcthuatrậnnhưnghàmơnsựkiềmchếcủaMỹ và bị bao quanh bởi một lực đủ mạnh để ngăn chặn chủnghĩaphiêulưutrongtươnglai.Mộtkếtcụcnhưvậy,trướckhisựđổmáubắtđầuxóabỏnhữngthểchếchínhtrịvàxãhộihiệnthời, sẽ thay đổi tiến trình lịch sử và ngăn chặn sự tàn phá củanềnvănhóavàsựtựtinchínhtrịcủachâuÂu.

Cuốicùng,Roosevelt quađời nhưmộtchính kháchđược tôntrọngvàlàmộtngườitheochủnghĩabảothủnhưngkhônghìnhthànhmộttrườngpháichínhsáchđốingoạinào.Ôngkhôngcómônđệtrongcôngchúnghoặctrongnhữngngườikếnhiệmônglàmtổngthống.VàRooseveltđãkhônggiànhchiếnthắngtrongcuộcbầucửnăm1912,doôngbịchiaphiếuvớiWilliamHowardTaft,Tổngthốngđươngnhiệm.

Có lẽ nỗ lực của Roosevelt để bảo tồn di sản bằng cách chạy

đuachonhiệmkỳthứbakhócóthểtránhkhỏisẽtiêudiệtbấtkỳcơhộinàodànhchonó.Truyềnthốnglàquantrọngvìcácxãhộikhôngcókhuynhhướngđixuyênqualịchsửnhưthểkhôngcóquákhứ,vànhưthểmọitiếntrìnhhànhđộnglàcósẵndànhchohọ.Họcóthểđichệchkhỏiquỹđạotrướcđóchỉtrongmộtbiênđộhữuhạn.Cácchínhkháchlớnhoạtđộngởngoàigiớihạncủabiênđộđó.Nếuhọkhôngthànhcông,xãhộitrìtrệ.Nếuhọvượtqua, họ mất khả năng định hình thế hệ nối tiếp. TheodoreRoosevelt đang hoạt động ở biên độ tuyệt đối của khả năng xãhộicủamình.Khôngcóông,chínhsáchđốingoạicủaMỹtrởvềtầmnhìncủathànhphốlýtưởngtỏasáng–khôngthamgiachứchưa nói gì đến chi phối một trạng thái cân bằng địa chính trị.Tuy nhiên, nghịch lý là Mỹ đã hoàn thành vai trò dẫn đầu màRooseveltđãvạchravàtrongthờigianôngcònsống.NhưngMỹđãlàmnhưvậynhândanhnhữngnguyêntắcmàRooseveltchếnhạo và dưới sự dẫn dắt của vị tổng thống mà Roosevelt xemthường.

G

WOODROWWILSON:MỸ-LƯƠNGTÂMTHẾ

GIỚI

iànhchiếnthắngtrongcuộcbầucửnăm1912vớichỉ42%sốphiếuphổthôngvàchỉhainămsaukhichuyểntừgiớihọcthuậtsangthamgiachínhtrịquốcgia,WoodrowWilsonđãbiếntầmnhìnmàMỹđãkhẳngđịnhchủyếuchochínhmìnhthànhmộtchương trình hành động áp dụng đối với toàn bộ thế giới. Thếgiớiđôikhicảmhứng,đôikhibốirối,nhưngluônphảichúýtớicảsứcmạnhcủaMỹlẫnphạmvitầmnhìncủaông.

Khi Mỹ tham gia Thế chiến I, cuộc xung đột khởi đầu quátrìnhsẽpháhủyhệthốngcácquốcgiacóchủquyềnởchâuÂu,nóđãlàmvậykhôngphảitrêncơsởtầmnhìnđịachínhtrịcủaRooseveltmàlàdướingọncờphổquátđạođứcchưatừngđượcthấy ở châu Âu kể từ các cuộc chiến tranh tôn giáo ba thế kỷtrước đó. Phổ quát mới này được Tổng thống Mỹ tuyên bố, tìmcáchphổcậphệthốngquảntrịchỉtồntạiởcácnướcBắcĐạiTâyDương và chỉ ở Mỹ trong hình thức do Wilson dự báo. ThấmnhuầnýnghĩalịchsửsứmệnhđạođứccủaMỹ,WilsontuyênbốMỹđãcanthiệpkhôngphảiđểkhôiphụclạisựcânbằngquyềnlựcởchâuÂumàlàđể“làmchothếgiớiantoànhơnđốivớidânchủ,”nóicáchkhác,đểtrậttựthếgiớidựatrênkhảnăngcủacácthểchếtrongnướctươngthíchvớivídụMỹ.Mặcdùkháiniệmnàyđingượcvớitruyềnthốngcủahọ,cácnhàlãnhđạochâuÂuchấpnhậnnónhưlàcáigiáđểMỹgianhậpcuộcchiến.

Thiếtlậpratầmnhìncủamìnhvềhòabình,Wilsonlênánsựcânbằngquyềnlực,vìchínhsựduytrìcânbằngquyềnlựcnàylànguyênnhânbanđầukhiếncácđồngminhmớicủaôngbước

vàocuộcchiến.Ôngbácbỏcácphươngphápngoạigiaođãđượcthiếtlậptừtrước(bịcôngkhaichỉtríchlà“ngoạigiaobímật”)vìchúng là nguyên nhân chính gây nên cuộc xung đột. Thay vàođó, trong một loạt các bài phát biểu nhìn xa trông rộng, ôngtrìnhbàymộtkháiniệmmớivềhòabìnhquốctếdựatrênsựkếthợp các giả định truyền thống của Mỹ và sự nhấn mạnh mớithúc đẩy chúng hướng tới sự thực hiện vô điều kiện trên toàncầu. Với một vài thay đổi nhỏ, điều này đã trở thành chươngtrìnhcủaMỹvềtrậttựthếgiớikểtừđó.

NhưnhiềunhàlãnhđạoMỹtrướcđó,WilsonkhẳngđịnhrằngsựsắpđặtthiêngliêngđãlàmchoMỹlàmộtquốcgiakhácbiệt.Như khi nói chuyện với các học viên tốt nghiệp tại West Pointnăm1916,Wilsonnói“NhưthểThượngđếđãgiànhriêngmộtlụcđịa,chờđợimộtdântộchòabình,nhữngngườiyêutựdovàcác quyền của con người hơn bất kỳ điều gì khác, đến đây vàhìnhthànhmộtcộngđồngthịnhvượngkhôngíchkỷ.”

Gần như mọi tổng thống tiền nhiệm trước Wilson đều tánthành niềm tin như vậy. Điểm khác của Wilson là ở việc ôngkhẳngđịnhmộttrậttựquốctếdựatrênniềmtinnàycóthểđạtđược trong vòng một đời người, thậm chí trong một nhiệm kỳtổngthống.JohnQuincyAdamsđãcangợicamkếtđặcbiệtcủaMỹ đối với chính quyền tự quản và tôn trọng luật chơi quốc tế,nhưngcảnhbáocácđồnghươngcủamìnhkhôngnêntìmcáchápđặtnhữnggiátrịnàybênngoàiTâyBáncầuđốivớicáccườngquốckháckhôngcóxuhướngtươngtự.Wilsonđangchơinhữngquânbàicaohơnvàđặtramộtmụctiêucấpbáchhơn.Ôngnóivới Nghị viện rằng cuộc chiến vĩ đại sẽ là “cuộc chiến lên đếnđỉnhđiểmvàcuốicùngtranhđấuchotựdocủaconngười.”

KhiWilsontuyênthệnhậmchức,ôngđãtìmcáchđểnướcMỹgiữ trung lập trong các vấn đề quốc tế, tham gia như một nướchòa giải bất vụ lợi và thúc đẩy một hệ thống trọng tài quốc tếnhằm ngăn chặn chiến tranh. Khi nhậm chức tổng thống năm1913, Woodrow Wilson đã khởi xướng “ngoại giao mới,” ủy

quyền cho Ngoại trưởng William Jennings Bryan thương lượngmộtloạtcáchiệpướctrọngtàiquốctế.NhữngnỗlựccủaBryanđãđạtđượckếtquảvớihơn30hiệpướcquốctếtrongcácnăm1913và1914.Nóichung,cáchiệpướcnàyquyđịnhmỗitranhchấpkhônggiảiquyếtnổiphảiđượctrìnhlênmộtủybanbấtvụlợi để điều tra; và sẽ không viện đến vũ trang cho đến khi mộtkiếnnghịđãđượcgửichocácbên.Mộtgiaiđoạn“giảmnhiệt”sẽđượcthiếtlập,trongđócácgiảiphápngoạigiaocóthểthắngthếsovớinhữngcảmxúcdântộcchủnghĩa.Khôngcóghichépnàovề việc một hiệp ước nào như vậy từng được áp dụng cho mộtvấnđềcụthể.ThángBảynăm1914,châuÂuvànhiềunơikháctrênthếgiớibướcvàochiếntranh.

Năm 1917, khi Wilson tuyên bố những vi phạm nghiêmtrọng,trắngtrợncủamộtbênlàĐức,đãbuộcMỹphảibướcvàocuộcchiếncùngvới“nhóm”cácbênthamchiếncủaphíabênkia(Wilson từ chối dùng từ “liên minh”), ông giữ vững quan điểmrằngmụcđíchcủaMỹkhôngphảilàtưlợimàlàphổquát:

Chúng tôi không vì mục tiêu ích kỷ nào. Chúng tôi không muốnmộtcuộcchinhphục,mộtsựcaitrịnào.Chúngtôikhôngtìmkiếmtiền bồi thường cho chính mình, không một khoản bồi thường vậtchất nào cho những hy sinh mà chúng tôi sẽ tự nguyện thực hiện.Chúngtôichỉlàmộttrongnhữngnướcđấutranhchocácquyềncủanhânloại.

TiềnđềcủachiếnlượclớncủaWilsonlàtấtcảcácdântộctrênthếgiớiđềuđượcthúcđẩybởichínhcácgiátrịnhưMỹ:

ĐâylàcácnguyêntắccủaMỹ,cácchínhsáchcủaMỹ.Chúngtôikhôngthểủnghộcácnguyêntắc,chínhsáchnàokhác.Vàđâycũnglàcácnguyêntắcvàchínhsáchcủanhữngngườiđànôngvàphụnữtiêntiếnởkhắpnơi,củamọiquốcgiahiệnđại,củamọicộngđồngđượckhaisáng.

Chínhnhữngmưumôcủacácchếđộđộctài,chứkhôngphảibấtkỳmâuthuẫnvốncónàogiữacáclợiíchquốcgiahaykhátvọngkhácnhau,gâyraxungđột.Nếutấtcảcácdữkiệnđượcsẵn

cócôngkhaivàcôngchúngđượccungcấpmộtlựachọn,nhữngngười dân bình thường sẽ lựa chọn hòa bình, một quan điểmcũng được nhìn nhận bởi nhà triết học Khai sáng Kant (đượcmiêu tả trước đó) và bởi những người thời nay ủng hộ mộtInternet mở. Như Wilson phát biểu trước Nghị viện vào thángTưnăm1917,yêucầutuyênchiếnvớiĐức:

Cácquốcgiatựquảnkhôngđưagiánđiệpvàocácnướclánggiềngcủahọ,hoặcthiếtlậpcáctiếntrìnhvậnđộngngầmđểdẫnđếntìnhhìnhnghiêmtrọng,điềumàsẽchohọcơhộitấncôngvàchinhphạt.Những mưu đồ như vậy chỉ có thể thành công trong bí mật và ởnhữngnơikhôngaicóquyềnđặtnghivấn.Nhữngkếhoạchlừadốihay xâm lược được gian trá bày đặt, được thực hiện từ thế hệ nàysang thế hệ khác nếu có thể, chỉ có thể hiệu quả và được che giấukhỏiánhsángnhờsựbímậtcủacácchínhphủhoặcđằngsaunhữngtâm sự kín đáo được canh phòng cẩn mật của tầng lớp đặc quyềnhạnhẹp.Maymắnlànhữngkếhoạchnàykhôngthểxảyraởnhữngnơicôngluậnđòihỏivànhấtquyếtyêucầucóđầyđủthôngtinliênquanđếnmọiviệccủaquốcgia.

Vìthế,vềmặttiếntrìnhcủasựcânbằngquyềnlực,sựtrunglậpcủanóđốivớigiátrịđạođứccủacácbênđấutranh,làvừavôđạođứcvừanguyhiểm.Dânchủkhôngchỉlàhìnhthứcquảntrịtốt nhất, nó còn là sự bảo đảm duy nhất cho nền hòa bình mãimãi.Dovậy,nhưWilsongiảithíchtrongmộtbàiphátbiểusauđó, sự can thiệp của Mỹ được dự định không chỉ đơn giản lànhằmngănchặncácmụctiêuchiếntranhcủaĐứcmàcònnhằmthayđổihệthốngchínhquyềncủaĐức.Mụctiêucănbảnkhôngphảilàchiếnlược,vìchiếnlượclànhắmtớimộthìnhthứcquảntrị:

ĐiềutồitệnhấtcóthểxảyragâythiệthạichongườiĐứclà,saukhi chiến tranh đã kết thúc, nếu họ vẫn tiếp tục bị buộc phải sốngdướinhữngôngchủđầythamvọngmưuđồvàbịhấpdẫntrướcviệclàmrốiloạnnềnhòabìnhthếgiới,nhữngngườihoặcnhữnggiaicấpmà các dân tộc khác trên thế giới không thể tin tưởng, việc chấp

nhậnhọtrongquanhệđốitácgiữacácquốcgianhằmđảmbảohòabìnhthếgiớicólẽlàkhôngthể.

Để giữ vững quan điểm này, khi Đức tuyên bố sẵn sàng thảoluậnmộthiệpướcđìnhchiến,WilsontừchốiđàmphánchođếnkhiKaiser(HoàngđếĐức)thoáivị.Hòabìnhquốctếđòihỏi“sựpháhủymọiquyềnlựcchuyênchếởbấtkỳnơinàocóthểlàmrối loạn hòa bình thế giới một cách tách biệt, bí mật, và là lựachọn duy nhất của nó; hoặc, nếu nó không thể bị phá hủy saumộtthờigianngắn,ítnhấtlàmsuyyếunótớimứcgầnnhưbấtlực.”Mộttrậttựquốctếhòabình,dựatrênnguyêntắclàcóthểđạtđược,nhưngvì“khôngthểtintưởngđượcmộtchínhquyềnchuyênchếnàocóthểduytrìcamkếthaytôntrọnghiệpước,”hòa bình đòi hỏi “trước tiên phải cho chế độ chuyên chế thấyđược những yêu sách về quyền lực hay vai trò lãnh đạo của nótrongthếgiớihiệnđạilàhoàntoànvôích.”

TheoquanđiểmcủaWilson,sựtruyềnbádânchủsẽlàhệquảtựđộngcủaviệcthựchiệnnguyêntắctựquyết.KểtừHộinghịthành Vienna, các cuộc chiến tranh đã kết thúc với một thỏathuậnvềviệckhôiphụclạisựcânbằngquyềnlựcbằngcácđiềuchỉnhlãnhthổ.Thayvàođó,kháiniệmcủaWilsonvềtrậttựthếgiớikêugọisự“tựquyết”chomỗiquốcgia,đượcxácđịnhbởisựthốngnhấtdântộcvàngônngữ,đượccómộtvịthếđộclập.Ôngđánhgiá,chỉthôngquachínhquyềntựquản,cácdântộcmớicóthểbàytỏnguyệnvọngcơbảncủahọvềhòahợpquốctế.Vàmộtkhihọđãgiànhđượcđộclậpvàthốngnhấtquốcgia,Wilsonlậpluận,họsẽkhôngcònđộngcơđểthựchànhcácchínhsáchhiếuchiếnhaytưlợi.Cácchínhkháchtuântheonguyêntắctựquyếtsẽkhông“dám...thửbấtkỳgiaoướcíchkỷvàthỏahiệpnàonhưđã ký ở Hội nghị thành Vienna,” nơi đại diện tinh hoa của cáccường quốc đã bí mật vẽ lại đường biên giới quốc tế, ưu tiêntrạng thái cân bằng hơn là nguyện vọng của người dân. Do đóthếgiớisẽbướcvàomộtthờikỳ...bácbỏcácchuẩnmựcíchkỷquốcgiatừngchiphốicáckhuyếnnghịcủacácquốcgiavàyêu

cầuchúngphảinhườngchỗchomộttrậttựmớitrongđócáccâuhỏi sẽ chỉ là: “Liệu nó có đúng?” “Liệu nó có chính đáng?” và“Liệunócóvìlợiíchcủanhânloại?”

BằngchứnghiếmhoihỗtrợchotiềnđềWilsonlàýkiếnquầnchúng hòa hợp với “lợi ích tổng thể của nhân loại” hơn là cácchính khách truyền thống mà Wilson khiển trách. Tất cả cácquốcgiachâuÂuthamchiếnvàonăm1914đềucócácthểchếđạidiệnvớiảnhhưởngkhácnhau.(NghịviệnĐứcđượcbầutheophổ thông đầu phiếu). Ở mỗi quốc gia, chiến tranh được chàođónbởilòngnhiệttìnhphổbiếnvàhầunhưkhôngcóýkiếnđốilập danh nghĩa từ bất kỳ cơ quan dân cử nào. Sau chiến tranh,côngchúngcủanướcPhápdânchủvàAnhyêucầumộtnềnhòabìnhmangtínhtrừngphạt,lờđikinhnghiệmlịchsửcủachínhhọrằngmộttrậttựchâuÂuổnđịnhchưatừngbaogiờđạtđượcnếu không có sự hòa giải cuối cùng giữa nước chiến thắng vànướcchiếnbại.Sựkiềmchế,nếucó,phầnnhiềulàđặctínhcủagiới quý tộc, những người đã thương thảo tại Hội nghị thànhVienna,vìhọchiasẻcácgiátrịvàkinhnghiệmchung.Cácnhàlãnh đạo được định hình bởi chính sách đối nội cân bằng trướcvôsốcácnhómgâyáplực,cólẽhòahợpvớitâmtrạngcủathờiđiểm hoặc mệnh lệnh của lòng tự trọng quốc gia hơn là nhữngnguyêntắctrừutượngvềlợiíchnhânloại.

Khái niệm vượt lên trên chiến tranh bằng cách trao cho mỗiquốc gia một vị thế độc lập, giống như một khái niệm chungđángcatụng,nhưngđốimặtvớinhữngkhókhăntươngtựtrongthực tế. Trớ trêu thay, việc vẽ lại bản đồ châu Âu dựa trênnguyêntắcmớivềquốcgiatựquyết(dựatrênngônngữ),phầnlớn theo yêu cầu của Wilson, nâng cao triển vọng địa chính trịcủa Đức. Trước chiến tranh, Đức bị ba cường quốc lớn (Pháp,Nga, và Áo-Hung) bao quanh, làm hạn chế bất kỳ sự mở manglãnhthổnào.Giờđây,nướcnàychấpnhậnthugomcácquốcgianhỏ được xây dựng trên nguyên tắc tự quyết, chỉ áp dụng mộtphần,doởĐôngÂuvàvùngBalkanscácdântộcxenlẫntớimức

mỗi quốc gia mới bao gồm nhiều dân tộc khác nhau, làm phứctạp thêm điểm yếu chiến lược của họ với ý thức hệ dễ bị tổnthương.Ởsườnphíađôngcủacườngquốclàtrungtâmbấtmãncủa châu Âu không còn là quần chúng đông đảo – mà tại Hộinghị thành Vienna đã được coi là cần thiết để kiềm chế kẻ xâmlược sau đó là Pháp – nhưng như Thủ tướng Anh Lloyd Georgebuồn bã đánh giá, “một số quốc gia nhỏ, nhiều trong số đó baogồm những người dân trước đấy chưa bao giờ thiết lập mộtchínhquyềnổnđịnhchomình,nhưngmỗinướctrongsốhọcósốlượnglớnngườiĐứckêugọiđượctrởvềquêhươngcủamình.”

ViệcthựchiệntầmnhìncủaWilsonsẽđượcthúcđẩybởiviệcxâydựngcácthểchếvàthônglệquốctếmớichophépgiảiquyếtcáctranhchấptheocáchhòabình.HộiQuốcLiênsẽthaythếsựphốihợptrướcđâygiữacáccườngquốc.Kịchliệtphảnđốikháiniệm truyền thống về trạng thái cân bằng của các lợi ích cạnhtranh lẫn nhau, các thành viên Hội Quốc Liên sẽ thực hiện“không phải một sự cân bằng quyền lực mà là một cộng đồngquyềnlực;khôngphảinhữngsựkìnhđịchcótổchứcmàlànềnhòabìnhchungcótổchức.”Đólàđiềudễhiểukhi,saumộtcuộcchiếntranhdosựđốiđầucủahaihệthốngliênminhcứngnhắcgây ra, các chính khách có lẽ tìm kiếm một thay thế tốt hơn.Nhưng“cộngđồngquyềnlực”màWilsonđangnóitớithaythếsựcứngnhắcbằngsựbấttrắc.

Điều Wilson muốn nói khi nhắc tới cộng đồng quyền lực làmột khái niệm mới mà sau này được gọi là “an ninh tập thể.”Trong chính sách quốc tế truyền thống, các quốc gia có lợi íchgiốngnhauhoặcmốiloâutươngtựnhaucóthểtựấnđịnhmộtvaitròđặcbiệttrongviệcbảođảmhòabìnhvàhìnhthànhmộtliên minh, ví dụ như họ đã có một liên minh như vậy sau khiđánhbạiNapoleon.Nhữngthỏathuậnnhưvậyluônđượcthiếtkếđểđốiphóvớinhữngmốiđedọachiếnlượccụthể,hoặcđượcchỉmặtđặttên,hoặcngụý:vídụ,Pháptheochủnghĩaphụcthùsau Hội nghị thành Vienna. Ngược lại, Hội Quốc Liên sẽ được

thànhlậptrênnguyêntắcđạođức,sựchốngđốiphổquátđốivớixâmlượcquânsựnếucó,bấtkểnguồngốc,mụctiêuhoặcbiệnminh được tuyên bố của cuộc xâm lược. Nó nhằm mục đíchkhôngphảiởmộtvấnđềcụthểmàlàsựviphạmcácchuẩnmực.Dođịnhnghĩacácchuẩnmựcđãđượcchứngminhlàtùythuộcvàocáchdiễngiảikhácnhau,theoýnghĩađó,sựvậnhànhcủaanninhtậpthểlàkhôngthểđoántrước.

TrongkháiniệmHộiQuốcLiên,tấtcảcácquốcgiasẽcamkếtgiảipháphòabìnhđốivớicáctranhchấpvàsẽtựđặtmìnhthấphơnsựápdụngtrunglậpmộtbộquytắcxửsựcôngbằngchung.Nếucácquốcgiacóquanđiểmkhácnhauvềlợiíchhoặcnghĩavụcủamình,họsẽđệtrìnhcácyêucầutớimộtủybancácbênbất vụ lợi để được phân xử. Nếu một quốc gia vi phạm nguyêntắcnàyvàsửdụngvũlựcđểtạoáplựcchotuyênbốcủamình,quốc gia đó sẽ bị coi là kẻ xâm lược. Khi đó, các thành viên HộiQuốc Liên sẽ đoàn kết để chống lại nước đó như là kẻ vi phạmhòabìnhchung.Khôngmộtliênminh,“lợiíchriêngbiệt,”thỏathuậnbímật,hay“mưuđồcủanhómnhỏcácnước”nàosẽđượcphépởHộiQuốcLiên,vìđiềunàysẽcảntrởviệcápdụngtrunglậpcácquytắccủahệthống.Thayvàođó,trậttựquốctếsẽđượctáilậptrên“nhữnggiaoướchòabìnhmở,đạtđượccôngkhai.”

Sự khác biệt mà Wilson chỉ ra giữa liên minh và an ninh tậpthể – yếu tố chủ chốt trong hệ thống Hội Quốc Liên – là chínhyếu đối với những tình thế lưỡng nan xảy ra kể từ đó. Một liênminh đạt được như một thỏa thuận về những sự kiện hoặc kỳvọng cụ thể. Nó tạo ra một nghĩa vụ chính thức để hành độngchính xác trong những tình huống bất trắc được xác định. Nódẫnđếnmộtnghĩavụchiếnlượccóthểđượcthựchiệntheomộtcách thống nhất. Nó ra đời dựa trên ý thức về những lợi íchchung và khi những lợi ích này càng tương đồng, liên minh sẽcànggắnkết.Ngượclại,anninhtậpthểlàmộtcấutrúcpháplýchứkhôngphảiđểgiảiquyếtmộttìnhhuốngbấttrắccụthểnào.Nó không xác định một nghĩa vụ đặc biệt nào ngoại trừ một số

hình thức hành động chung khi các quy tắc của trật tự quốc tếhòabìnhbịviphạm.Trênthựctế,hànhđộngphảiđượcthươnglượngtheotừngtrườnghợp.

Liên minh ra đời dựa trên ý thức về một lợi ích chung đượcxácđịnhtừtrước.Anninhtậpthểtuyênbốphảnđốibấtkỳhànhvi hiếu chiến nào ở bất kỳ đâu trong phạm vi quản lý của cácnước tham gia, được đề xuất bởi mọi quốc gia được công nhậntrongHộiQuốcLiên.Trongtrườnghợpcósựviphạm,hệthốngan ninh tập thể này sau đó phải đúc kết mục tiêu phổ biến củamình từ những lợi ích quốc gia khác nhau. Tuy nhiên, ý tưởngrằngtrongnhữngtìnhhuốngnhưvậy,cácquốcgiasẽxácđịnhnhững hành vi vi phạm hòa bình giống nhau và sẵn sàng cóhànhđộngchungđểchốnglạichúng,làkhôngđúng–theokinhnghiệm lịch sử cho thấy. Kể từ thời Wilson đến nay, trong HộiQuốcLiênhaytổchứckếtụcnólàLiênHợpQuốc,cáchànhđộngquânsựcóthểđượccoilàanninhtậpthểtheođúngkháiniệmnày là Chiến tranh Triều Tiên và Chiến tranh Iraq đầu tiên, vàxảy ra trong cả hai trường hợp vì Mỹ đã cho thấy rõ rằng nướcnàysẽhànhđộngđơnphươngnếucầnthiết(trênthựctế,trongcảhaitrườnghợp,nướcnàyđãbắtđầutriểnkhaiquântrướckhicóquyếtđịnhchínhthứccủaLiênHợpQuốc).Thayvìlànguồngốc dẫn đến một quyết định của Mỹ, quyết định của Liên HợpQuốcđãphêchuẩnnó.CáccamkếthỗtrợMỹnhưlàmộtcáchđểcóảnhhưởngđốivớihànhđộngcủaMỹ,thựctếđãdiễnra,hơnlàsựbiểuhiệnđồngthuậnđạođức.

KhiThếchiếnIbùngnổ,hệthốngcânbằngquyềnlựcsụpđổvìcácliênminhsinhratừhệthốngnàykhôngcótínhlinhhoạtvànóđãđượcápdụngkhônghạnchếđốivớicácvấnđềngoạivi,dođólàmchocáccuộcxungđộtthêmtrầmtrọng.Hệthốnganninh tập thể chứng tỏ nhược điểm ngược lại khi đối mặt vớinhữngchuyểnđộngđầutiêntiếntớiThếchiếnII.HộiQuốcLiênđã bất lực trước sự chia tách của Tiệp Khắc, cuộc tấn công củaItaly vào Abyssinia, sự vi phạm của Đức đối với Hiệp ước

LocarnovàNhậtBảnxâmchiếmHoalục.Địnhnghĩacủanóvềxâm lược quá mơ hồ và sự miễn cưỡng thực hiện hành độngchung quá sâu sắc, đến mức nó tỏ ra không hiệu quả thậm chítrướcnhữngmốiđedọahòabìnhtrắngtrợn.Anninhtậpthểđãliên tục tỏ ra không khả thi trong những tình huống nghiêmtrọng nhất, đe dọa hòa bình và an ninh quốc tế. (Ví dụ, trongcuộc chiến tranh Trung Đông năm 1973, do có sự bắt tay giữacácthànhviênthườngtrực,HộiđồngBảoanLiênHợpQuốcđãkhôngphảnứngchođếnkhimộtthỏathuậnngừngbắnđãđượcthươngthảogiữaWashingtonvàMoscow.)

Tuynhiên,disảncủaWilsonđãđịnhhìnhtưduycủaMỹtớimứccácnhàlãnhđạoMỹđãlồngkháiniệmanninhtậpthểvớiliên minh. Khi giải thích cho một Nghị viện cảnh giác về hệthốngLiênminhĐạiTâyDươngmớihìnhthànhsauThếchiếnII, các phát ngôn viên chính quyền nhấn mạnh việc miêu tảNATOnhưviệcthựchiệnthuầntúyhọcthuyếtanninhtậpthể.Họ gửi một phân tích tới Ủy ban Đối ngoại Thượng viện, chothấy sự khác biệt giữa các liên minh trước đây trong lịch sử vàhiệp ước NATO, trong đó quy định NATO không quan tâm tớiviệc bảo vệ lãnh thổ (rõ ràng là điều mới mẻ đối với các đồngminhchâuÂucủaMỹ).KếtluậncủanólàHiệpướcBắcĐạiTâyDương“khôngnhằmchốnglạibấtkỳnướcnào;màmụctiêuduynhấtlàchốnglạisựxâmlược.Nókhôngtìmcáchảnhhưởngđếnbấtkỳ‘sựcânbằngquyềnlực’đangthayđổinàomànhằmcủngcố‘sựcânbằngnguyêntắc.’”(Ngườitacóthểhìnhdungđượctiahy vọng trong mắt của Ngoại trưởng Dean Acheson[137], ngườinghiên cứu lịch sử sắc sảo có hiểu biết rộng, khi ông trình bàymộthiệpướcđượcthiếtkếđểgiảiquyếtnhữngđiểmyếucủahọcthuyết an ninh tập thể trước Nghị viện như một biện pháp đểthựchiệnchúng).

Khinghỉhưu,TheodoreRooseveltthanphiềnvềnhữngnỗlựccủaWilsonvàođầuThếchiếnIkhicốgiữkhoảngcáchvớicuộcxung đột đang diễn ra ở châu Âu. Sau đó, vào cuối cuộc chiến,

ôngđặtnghivấnvềnhữngtuyênbốđượcđưaranhândanhHộiQuốc Liên. Tháng Mười một năm 1918, sau khi hiệp ước đìnhchiếnđượctuyênbố,Rooseveltviết,

Tôiủnghộmộthộinhưvậymiễnlàchúngtakhôngmongđợiquánhiều từ nó... Tôi không sẵn sàng đóng vai nhân vật mà đến cảAesopcũngchếnhạokhiôngmiêutảcáchsóivàcừuđồngýhạvũkhí, và những chú cừu, như một hành động đảm bảo thiện chí đãđuổicácchúchóchăncừuđi,vàngaylậptứcbịsóiănthịt.

ThửtháchcủachủnghĩaWilsonlàchưabaogiờxemliệuthếgiới đã xoay xở để trân quý hòa bình thông qua các quy tắc chitiếtđầyđủvớinhiềunướccùngkýhaykhông.Vấnđềmấuchốtlàphải làmgìkhinhữngquytắcnàybịviphạm,haymộtcáchthách thức hơn, bị thao túng vì những mục đích trái với tinhthầncủachúng.Nếutrậttựquốctếlàmộthệthốngpháplýhoạtđộngtrướckhicótòaáncôngluận,điềugìsẽxảyranếumộtkẻxâmlượcchọnxungđộtvềmộtvấnđềmàcôngchúngdânchủcoi là quá mơ hồ để cam kết tham gia – ví dụ, một tranh chấplãnh thổ giữa các thuộc địa của Italy ở Đông Phi và Đế quốcAbyssiniađộclập?Nếuhaibênviphạmlệnhcấmsửdụngvũlựcvàhệquảlàcộngđồngquốctếngừngcungcấpvũkhíchocảhaibên,thườngđiềunàysẽchophépbênmạnhhơnthắngthế.Nếumộtbênrútlui“hợppháp”khỏicơchếtrậttựhòabìnhquốctếvàtuyênbốkhôngcònbịràngbuộcbởinhữnghạnchếcủanó–như trường hợp của Đức, Nhật Bản, và Italy cuối cùng rút khỏiHộiQuốcLiên,HiệpướcHảiquânWashington[138]năm1922vàHiệp ước Kellogg-Briand[139] năm 1928, hay trong thời đại củachúngta,sựtháchthứccủacácnướcphổbiếnvũkhíhạtnhânđối với Hiệp ước Không phổ biến vũ khí hạt nhân – liệu cáccườngquốchiệntạicóđượcphépsửdụngvũlựcđểtrừngphạtsự thách thức này, hay họ phải cố gắng thuyết phục những kẻnổiloạnquaytrởlạivớihệthống?Hayđơngiảnlàphớtlờtháchthứcđó?Vàliệuquátrìnhnhânnhượngsauđócódẫnđếnthêmthách thức hay không? Trên tất cả, liệu có những kết quả “hợp

pháp”màdùsaođinữacũngbịchốnglạivìchúngviphạmcácnguyêntắckhácvềtrạngtháicânbằngquânsựhoặcchínhtrị–vídụsự“tựquyết”đượcphêchuẩnrộngrãicủaÁovàcộngđồngnói tiếng Đức của Cộng hòa Tiệp Khắc trong việc hợp nhất vớiĐức Quốc xã vào năm 1938, hay việc Nhật Bản dựng lên mộtMãnChâuđượccholàtựquyết(“MãnChâuquốc”)vàonăm1932từvùngĐôngbắcTrungQuốc?Liệunhữngquyđịnhvàquytắc,bản thân chúng, là trật tự quốc tế hay chúng là bộ khung trênđỉnhcủamộtcấutrúcđịachínhtrịcókhảnăngcủa–trênthựctếđòihỏi–mộtsựquảnlýphứctạphơn?

“Ngoại giao cũ” đã tìm cách để đối trọng giữa những lợi íchcủa các quốc gia đối địch với cảm xúc dân tộc chủ nghĩa tráingược trong trạng thái cân bằng giữa các lực lượng cạnh tranhlẫnnhau.Trêntinhthầnđó,nóđãđưaPhápquaylạivớitrậttựchâuÂusauthấtbạicủaNapoleon,mờinướcnàythamgiaHộinghị thành Vienna trong khi thậm chí vẫn đảm bảo rằng nướcnàysẽbịquầnchúngvâyquanhđểkìmchếbấtkỳcámdỗtựđạinàotrongtươnglai.Đốivớingoạigiaomới,hứahẹnthiếtlậplạitrật tự các vấn đề quốc tế dựa trên các nguyên tắc đạo đức chứkhôngphảicácnguyêntắcchiếnlược,khôngtínhtoánnàonhưvậycóthểđượcchấpnhận.

Điềunàyđãđặtcácchínhkháchcủanăm1919vàomộtvịthếbấp bênh. Đức không được mời tham dự hội nghị hòa bình, vàtronghiệpước(làkếtquảcủahộinghị)đượccoilàkẻxâmlượcduy nhất của cuộc chiến và phải chịu toàn bộ gánh nặng tàichính và đạo đức của cuộc xung đột. Tuy nhiên, đối với miềnĐôngĐức,cácchínhkháchtạiVersaillesvậtlộnđểhòagiảigiữanhiều dân tộc tuyên bố quyền tự quyết cho dân tộc mình trêncùngnhữngvùnglãnhthổ.Điềunàyđãlàmchomộtsốquốcgiayếu,cónhiềudântộc,phảisốngrảirácởgiữahaicườngquốclớn

làĐứcvàNga.Trongmọitrườnghợp,cóquánhiềuquốcgiađểkhiếnđộclậpchotấtcảtrởthànhhiệnthựchoặcantoàn;thayvào đó, một nỗ lực do dự để dự thảo các quyền thiểu số đã bắtđầu.LiênbangXô-viếtmớihìnhthành,cũngkhôngcóđạidiệntạiVersailles,bịchốngđốinhưngkhôngbịtiêudiệtbởimộtsựcanthiệpcủaĐồngminhsớmthấtbạiởmiềnBắcnướcNgavàbịcô lập sau đó. Và để hạn chế những thiếu sót này, Thượng việnMỹ bác bỏ việc Mỹ gia nhập Hội Quốc Liên, điều khiến Wilsoncựckỳthấtvọng.

Trong những năm kể từ nhiệm kỳ tổng thống của Wilson,thấtbạicủaôngthườngbịquylàkhôngphảidonhữngthiếusóttrongquanniệmcủaôngvềquanhệquốctế,màdonhữngtìnhhuống bất trắc không ngờ – một Nghị viện theo chủ nghĩa biệtlập(màWilsonđãkhôngmấynỗlựcđểgiảiquyếthoặclàmdịunhữngdodựcủaNghịviệnnày)–hoặcdocơnđộtqụylàmôngbịsuynhượctrongchuyếnđitrêntoànquốcđểdiễnthuyếtủnghộHộiQuốcLiên.

Bikịchnhưnhữngsựkiệnnày,phảinóirằngthấtbạicủatầmnhìn của Wilson không phải do Mỹ thiếu cam kết đối với chủnghĩa Wilson. Những người kế vị Wilson cố gắng thực hiệnchương trình nhìn xa trông rộng của ông thông qua các biệnpháp bổ trợ và căn bản khác theo chủ nghĩa Wilson. Trongnhữngnăm1920và1930,Mỹvàcácđốitácdânchủcủanóthựchiệnmộtcamkếtquantrọngđốivớichínhsáchngoạigiaogiảitrừ quân bị và trọng tài hòa bình. Tại Hội nghị Hải quânWashington năm 1921-1922, Mỹ nỗ lực ngăn chặn một cuộcchạy đua vũ trang bằng cách đề nghị hủy bỏ 30 tàu hải quânnhằmđạtđượcnhữnggiớihạntươngứnggiữacáchạmđộiMỹ,Anh, Pháp, Italy, và Nhật Bản. Năm 1928, dưới thời CalvinCoolidge, Ngoại trưởng Mỹ Frank Kellogg dẫn đầu Hiệp ướcKellogg-Briand,mụcđíchnhằmloạibỏhoàntoànchiếntranhrakhỏi vòng pháp luật như là “một công cụ của chính sách quốcgia”;nhữngnướckýkết,baogồmphầnlớncácquốcgiađộclập

trênthếgiới,tấtcảcácbênthamchiếntrongThếchiếnIvàtấtcảcườngquốccuốicùngcủapheTrục,camkếtphânxửhòabình“tất cả các tranh chấp hay xung đột thuộc bất kỳ bản chất nàohaycóbấtkỳnguồngốcnào,cóthểphátsinhgiữacácnướckýkết.”Khôngyếutốquantrọngnàocủacácsángkiếnnàytồntại.

Tuy nhiên, với sự nghiệp giống như một bi kịch củaShakespeare hơn là sách giáo khoa về chính sách đối ngoại,WoodrowWilsonđãchạmtớitậntâmkhảmtrongtâmhồnMỹ.Dù không phải là nhân vật có chính sách đối ngoại khôn khéohaysắcsảonhấtvềđịachínhtrịcủaMỹtrongthếkỷ20,nhưngông luôn ở trong số các tổng thống “vĩ đại nhất” qua các cuộcthămdòýkiếnquầnchúnghiệnnay.Nólàthướcđothànhtựutrí tuệ của Wilson mà ngay cả Richard Nixon, người có chínhsáchngoạigiaotrênthựctếlàhiệnthâncủahầuhếtnhữngquytắc của Theodore Roosevelt, tự coi mình là một đệ tử của chủnghĩa quốc tế của Wilson và treo bức chân dung của vị TổngthốngthờichiếnnàytrongphòngNộicác.

Sự vĩ đại cao nhất của Woodrow Wilson phải được đo bằngmứcđộmàôngtậphợpđượctruyềnthốngvềchủnghĩabiệtlệcủa Mỹ ở sau một tầm nhìn tồn tại lâu hơn những nhược điểmnày. Ông đã được tôn sùng như một vị tiên tri có tầm nhìn vềphíatrướcmàMỹtựthấycónghĩavụphảikhaokhát.MỗikhiMỹbịtháchthứcbởikhủnghoảnghayxungđột–trongThếchiếnII,ChiếntranhLạnh,vàbiếnđộngcủachínhthờiđạicủachúngtatrong thế giới Hồi giáo – bằng cách này hay cách khác, nó đãquay lại với tầm nhìn của Woodrow Wilson về một trật tự thếgiớiđảmbảohòabìnhthôngquadânchủ,ngoạigiaomở,vàviệctraudồicácquytắcvàtiêuchuẩnchung.

SựtàitìnhcủatầmnhìnnàylàkhảnăngkhaithácchủnghĩalýtưởngMỹphụcvụchocácchủtrươngchínhsáchđốingoạilớntrongviệcthiếtlậphòabình,nhânquyền,hợptácgiảiquyếtvấnđề,vàkhảnăngthấmnhuầnviệcsửdụngsứcmạnhMỹvớihyvọngchomộtthếgiớitốtđẹphơnvàhòabìnhhơn.Ảnhhưởng

củanócótácđộngkhôngnhỏđốivớisựtruyềnbácủasựquảntrịcósựthamgiacủangườidântrêntoànthếgiớitrongthếkỷvừaqua,vàđốivớiniềmtinvàsựlạcquanphithườngmàMỹđãmangtheokhithamgiavàocácvấnđềthếgiới.Bikịchcủachủnghĩa Wilson là nó để lại cho cường quốc có vai trò quyết địnhcủa thế kỷ 20 một học thuyết về chính sách đối ngoại hồ hởi,“tuộtneo”khỏiýnghĩalịchsửhayđịachínhtrị.

N

FRANKLINROOSEVELTVÀTRẬTTỰTHẾ

GIỚIMỚI

hững nguyên tắc của Wilson rất phổ biến và liên quan sâusắcđếnnhậnthứccủangườiMỹvềnướcmìnhtớimứchaithậpkỷsauđó,vấnđềtrậttựthếgiớilạixuấthiện,sựthấtbạitrongthời kỳ giữa hai cuộc chiến đã không ngăn trở sự quay lại đắcthắngcủanhữngnguyêntắcnày.Giữamộtcuộcthếchiếnmới,MỹmộtlầnnữaquaylạivớitháchthứcxâydựngmộttrậttựthếgiớimớivềcơbảndựatrênnhữngnguyêntắccủaWilson.

Khi Franklin Delano Roosevelt (người em họ của TheodoreRooseveltvàgiờđâylàTổngthốngba-nhiệm-kỳduynhấttronglịchsử)vàWinstonChurchillgặpnhaulầnđầuvớitưcáchlãnhđạo ở Newfoundland trên tàu chiến Hải quân Hoàng gia AnhHMSPrinceofWalesthángTámnăm1941,cảhaibàytỏnhữnggìhọmiêutảnhưlàtầmnhìnchungtrongHiếnchươngĐạiTâyDươnggồmtám“nguyêntắcchung”–tấtcảđềusẽđượcWilsonủng hộ, trong khi không một Thủ tướng Anh nào trước đó sẽthoải mái với tất cả những nguyên tắc này. Chúng bao gồm“quyềncủamọidântộcđượclựachọnhìnhthứcchínhphủhọsẽsống”;chấmdứtthâutómlãnhthổđingượclạiýchícủangườidân;“tựdokhỏisợhãivàhammuốn”;vàmộtchươngtrìnhgiảitrừ quân bị quốc tế, sau đó cuối cùng là “từ bỏ việc sử dụng vũlực” và “thiết lập một hệ thống an ninh chung lâu dài và rộnghơn.”Khôngphảitấtcảnhữngđiềunày,đặcbiệtlàvềphithựcdân hóa, đều được Winston Churchill khởi xướng hay chấpnhận,nếuôngkhôngnghĩrằngđâylàđiềucầnthiếtđểđạtđượcquanhệđốitácvớiMỹ,mốiquanhệlàhyvọngtốtnhấtvàcólẽ

cũnglàduynhấtcủaAnhđểtránhthấtbại.Roosevelt thậm chí còn đi xa hơn Wilson khi giải thích rõ ý

tưởngcủaôngvềnềntảngcủahòabìnhquốctế.Đếntừgiớihọcthuật,Wilsonđãdựavàoviệcxâydựngmộttrậttựquốctếtrênnhữngnguyêntắctriếthọccănbản.NổilêntừsựrốiloạndobịthaotúngcủanềnchínhtrịMỹ,Rooseveltdựarấtnhiềuvàoviệcquảnlýcáccánhân.

Do đó, Roosevelt bày tỏ niềm tin rằng trật tự quốc tế mới sẽđượcxâydựngtrêncơsởtintưởngcánhân:

Hình thức trật tự thế giới mà chúng ta, những quốc gia yêuchuộnghòabìnhphảiđạtđược,chủyếuphảidựatrêncácmốiquanhệthânthiện,sựquenbiết,lòngkhoandung,sựchânthànhkhôngthểnghingờ,thiệnchívàthiệntín.

Năm 1945, trong bài diễn văn nhậm chức lần thứ tư,Roosevelttrởlạichủđềnày:

Chúngtađãhọcđượcsựthậtđơngiản,nhưEmersonđãnói,rằng“Cách duy nhất để có một người bạn là hãy trở thành một ngườibạn.”Chúngtakhôngthểđạtđượcnềnhòabìnhlâudàinếuchúngtatiếpcậnnóvớisựnghingờvàkhôngtintưởnghayvớinỗisợhãi.

Khi đối xử với Stalin trong chiến tranh, Roosevelt làm theonhữngniềmtinnày.ĐốimặtvớibằngchứngvềviệcphávỡcáchiệpđịnhvàsựthùđịchchốngphươngTâycủaLiênXô,cóbáocáo cho thấy Roosevelt đã trấn an cựu đại sứ Mỹ tại MoscowWilliamC.Bullitt:

Bill, tôi không nghi ngờ dữ kiện của anh; chúng chính xác. Tôikhôngnghingờtínhlogictronglậpluậncủaanh.Chẳngquatôicólinh cảm rằng Stalin không phải là loại người như vậy... Tôi nghĩ,nếutôichoôngtatấtcảnhữnggìtôicóthểvàkhôngyêucầugìtừôngta,noblesseoblige[140],ôngtasẽkhôngcốgắngthôntínhbấtkỳlãnhthổnàovàsẽhànhđộngchomộtthếgiớidânchủvàhòabình.

TrongcuộcgặpgỡđầutiêncủahainhàlãnhđạoởTehranchomộtcuộchọpthượngđỉnhvàonăm1943,Rooseveltcưxửđúngnhư những tuyên bố của mình. Khi đến nơi, nhà lãnh đạo Liên

Xô cảnh báo Roosevelt rằng tình báo Liên Xô đã phát hiện mộtâmmưucủaphátxítđedọasựantoàncủaTổngthốngvàmờiôngđếnởkhunhàđượcbảođảmanninhkiêncốcủaLiênXôkhichorằngĐạisứquánMỹkémantoànvàquácáchxanơihọpdựkiến.RooseveltchấpnhậnlờimờicủaLiênXôvàtừchốiởĐạisứquán Anh gần đó để tránh ấn tượng rằng các nhà lãnh đạoAnglo-SaxonđangnhómhọpđểchốnglạiStalin.Ngoàiphạmvicác cuộc họp chung với Stalin, Roosevelt công khai trêu đùaChurchillvàthườngtìmcáchtạoấntượngxalánhnhàlãnhđạothờichiếncủaAnh.

Tháchthứctrướcmắtlàxácđịnhmộtkháiniệmvềhòabình.Nhữngnguyêntắcnàosẽđiềuchỉnhmốiquanhệgiữacáccườngquốctrênthếgiới?Mỹđượcyêucầuphảiđónggópgìtrongviệcthiếtkếvàđảmbảomộttrậttựquốctế?LiênXônênđượcnhânnhượng hay phải đối mặt? Và nếu những công việc này đượcthựchiệnthànhcông,thếgiớisẽnhưthếnào?Liệuhòabìnhchỉởtrêngiấyhaylàmộtquátrình?

Tháchthứcđịachínhtrịtrongnăm1945phứctạpnhưbấtkỳđiềugìkhácmàmộttổngthốngMỹphảiđốimặt.Ngaycảtrongtìnhtrạngbịchiếntranhtànphá,LiênXôvẫnđặtrahaitrởngạiđốivớiviệcxâydựngmộttrậttựthếgiớihậuchiến.Quymôcủaquốc gia này và phạm vi các cuộc chinh phạt của nó phá đổ sựcânbằngquyềnlựcởchâuÂu.Vàlựcđẩyýthứchệcủanótháchthức tính chính danh của bất kỳ cấu trúc thể chế phương Tâynào: chối bỏ tất cả các thể chế hiện tại như là những hình thứcbóc lột không chính danh, chủ nghĩa cộng sản đã kêu gọi mộtcuộccáchmạngtrênthếgiớiđểlậtđổgiaicấpthốngtrịvàgiànhquyềnlựcvềtay“vôsảnthếgiới”nhưnhữnggìKarlMarxđãkêugọi.

Những năm 1920, khi phần lớn trong làn sóng nổi dậy đầutiên của chủ nghĩa cộng sản châu Âu bị đè bẹp hoặc tàn lụi vìthiếusựủnghộcủagiaicấpvôsảnđượclựachọn,JosephStalin,đã truyền bá học thuyết về củng cố “chủ nghĩa xã hội ở một

nước.” Ông loại bỏ tất cả các nhà lãnh đạo cách mạng ban đầukháctrongcuộcthanhlọckéodàimộtthậpkỷvàtriểnkhailựclượnglaođộngmàphầnlớnlàcưỡngbứcđểxâydựngnănglựccông nghiệp của Nga. Tìm cách làm chệch hướng cơn bão củaĐứcQuốcxãsangphíatây,năm1939ôngthamgiavàomộthiệpướctrunglậpvớiHitler,phânchiaBắcvàĐôngÂuthànhnhữngvùngảnhhưởngcủaLiênXôvàĐức.ThángSáunăm1941,khiHitlervẫncứtấncôngNga,Stalinđãlàmsốnglạichủnghĩadântộc Nga và tuyên bố cuộc “Chiến tranh Vệ quốc vĩ đại,” thấmnhuần tư tưởng cộng sản và sự hấp dẫn có tính lợi thế đối vớicảmxúchoànggiaNga.Lầnđầutiênkểtừkhingườivôsảncầmquyền, Stalin khơi dậy tinh thần Nga đã từng hình thành nênnướcNgavàbảovệnótrongnhiềuthếkỷquacácchếđộđộctàitrongnướcvànhữngcuộcxâmlượctànphácủanướcngoài.

ChiếnthắngtrongcuộcchiếnnàykhiếnthếgiớiphảiđốimặtvớimộttháchthứcNgatươngtựnhưthờiđiểmcuốicủanhữngcuộc chiến tranh Napoleon, thậm chí còn nghiêm trọng hơn.“Ngườikhổnglồbịthương”này,saukhiđãmấtítnhất20triệungườivàvớimộtphầnbalãnhthổrộnglớnphíatâybịtànphá,sẽ phản ứng ra sao với khoảng trống mở ra trước nó? Chú ý tớinhữngtuyênbốcủaStalincóthểđãmangđếncâutrảlời,nhưnglà đối với ảo tưởng thời chiến thông thường mà Stalin đã cẩnthậngieorắc,rằngôngđangđiềuchỉnhcácýthứchệvôsảnchứkhôngphảikíchđộngchúng.

Chiến lược toàn cầu của Stalin khá phức tạp. Ông tin tưởngrằnghệthốngtưbảnchủnghĩatấtyếudẫntớinhữngcuộcchiếntranh;dođókếtthúccủaThếchiếnIItốtnhấtlàđìnhchiến.ÔngcoiHitlerlàđạidiệncábiệtcủahệthốngtưbảnchủnghĩa,chứkhôngphảimộtsailầmtừnó.CácnướctưbảnchủnghĩavẫnđốiđịchnhausauthấtbạicủaHitler,bấtkểnhữnggìcácnhàlãnhđạocủahọnóihaythậmchínghĩ.NhưôngđãkhinhthịnóivềnhữngnhàlãnhđạoAnhvàPháptrongnhữngnăm1920,

Họnóivềchủnghĩahòabình;họnóivềhòabìnhgiữacácquốc

gia châu Âu. Briand và Chamberlain đang ôm nhau thắm thiết...Tấtcảnhữngđiềunàyđềuvônghĩa.TừlịchsửchâuÂu,chúngtabiếtrằngmỗilầncáchiệpướcvạchramộtsắpxếpmớivềlựclượngchonhữngcuộcchiếntranhmớiđượckýkết,cáchiệpướcnàyđượcgọilàhiệpướchòabình...[mặcdù]chúngđượckývớimụcđíchmiêutảcácyếutốmớicủacuộcchiếntranhsắptới.

TrongthếgiớiquancủaStalin,cácquyếtđịnhdonhữngnhântốkháchquanchứkhôngphảiquanhệcánhânxácđịnh.Dođó,thiện chí của liên minh trong thời chiến là “chủ quan” và bịnhữnghoàncảnhmớisauchiếnthắngthaythế.Mụctiêuchiếnlược của Liên Xô nhằm đạt được an ninh tối đa cho cuộc tháchđấu cuối cùng không thể tránh khỏi. Điều này có nghĩa là đẩybiêngiớianninhcủaNgavềphíatâycàngxacàngtốtvàlàmsuyyếucácnướcbênngoàibiêngiớianninhnàythôngquacácđảngcộngsảnvàhoạtđộngbímật.

Khi cuộc chiến đang diễn ra, các nhà lãnh đạo phương Tâycương quyết không thừa nhận những đánh giá như vậy:ChurchillvìôngcầnđồngývớiMỹ;Rooseveltvìôngủnghộmột“kếhoạchtổngthể”nhằmđảmbảomộtnềnhòabìnhcôngbằngvàlâudàimàtrênthựctếlàsựđảongượccủanhữnggìđãtừnglà trật tự quốc tế ở châu Âu, ông không ủng hộ cả sự cân bằngquyềnlựclẫnsựkhôiphụccácđếquốc.Chươngtrìnhcôngkhaicủa ông kêu gọi các quy tắc cho việc giải quyết hòa bình cáctranhchấpvànhữngnỗlựcsongsongcủacácnướclớn:Mỹ,LiênXô,Anh,vàTrungQuốc.MỹvàLiênXôđượcđặcbiệtmongđợisẽđiđầutrongviệckiểmsoátnhữngviphạmhòabình.

CharlesBohlen,khiđólàmộtviênchứcngoạigiaotrẻ,phiêndịchtiếngNgachoRooseveltvàsaunàylàkiếntrúcsưcủamốiquan hệ chính sách Mỹ trong thời Chiến tranh Lạnh, phê phánquan điểm “người Mỹ tin những người khác là người tốt, ngườisẽcưxửđúngđắnvàtửtếnếubạnđốixửđúngvớianhta”củaRoosevelt:

Ông ấy [Roosevelt] cảm thấy Stalin nhìn thế giới phần nào dưới

ánhsánggiốngnhưnhữnggìôngấyđãnhìn,vàrằngsựthùđịchvàhoài nghi của Stalin... là do Nga Xô bị phớt lờ khi phải chịu thốngkhổ dưới bàn tay của các quốc gia khác trong nhiều năm sau cuộcCáchmạng.NhữnggìôngkhônghiểuđượcđólàsựthùnghịchcủaStalindựatrênnhữngxáctínsâuxavềýthứchệ.

Một quan điểm khác cho rằng Roosevelt, người thường thểhiện sự tinh tế của mình theo cách tàn nhẫn mà ông dùng đểthaotúngnhữngngườiMỹtrunglậphướngtớimộtcuộcchiếntranh mà không mấy người đương thời coi là cần thiết, khó cóthểbịlừadốibởimộtnhàlãnhđạothậmchílõiđờinhưStalin.Theo cách lý giải này, Roosevelt đang chờ đợi thời cơ và chiềutheolãnhđạoLiênXôđểôngtakhôngthựchiệnmộtthỏathuậnriêng biệt với Hitler. Ông chắc chắn phải biết hoặc sẽ sớm pháthiệnrarằngquanđiểmcủaLiênXôvềtrậttựthếgiớilàđốichọivớiquanđiểmcủaMỹ;lờikêugọivềdânchủvàtựquyếtsẽtậphợpquầnchúngMỹnhưnglạichắcchắnlàkhôngthểchấpnhậnđượcđốivớiMoscow.Theoquanđiểmnày,mộtkhiđãđạtđượcsự đầu hàng vô điều kiện của Đức và sự không khoan nhượngcủa Liên Xô đã được thể hiện, Roosevelt có thể tập hợp các nềndân chủ với sự quyết tâm tương tự mà ông đã thể hiện khi đốiđịchvớiHitler.

Nhữngnhàlãnhđạolớnthườngthểhiệnsựkhóhiểulớn.Khibị ám sát, liệu Tổng thống John F. Kennedy đang dự định mởrộngcamkếtcủaMỹđốivớiViệtNamhayrútluikhỏiquốcgianày?Nóichung,sựngâythơkhôngphảilýlẽtấncôngmànhữngngườichỉtríchRooseveltsửdụngđểchốnglạiông.CólẽcâutrảlờilàRoosevelt,nhưngườidâncủaông,nhậpnhằngnướcđôivềtínhhaimặtcủatrậttựquốctế.Ônghyvọngmộtnềnhòabìnhdựatrêntínhchínhdanh,nghĩalàsựtintưởnggiữacáccánhân,tôn trọng luật pháp quốc tế, mục tiêu nhân đạo, và thiện chí.NhưngđốiđầuvớicáchtiếpcậnnhấtquyếtdựatrênsứcmạnhcủaLiênXô,ôngcólẽđãtrởlạixuhướngMachiavellivốntừngđưaônglêncươngvịlãnhđạovàkhiếnôngtrởthànhnhânvật

cóảnhhưởnglớntrongthờikỳcủamình.Vấnđềlàôngsẽđitớisựcânbằngnàokhinóbịdởdangbởicáichếtcủaôngvàothángthứtưtrongnhiệmkỳtổngthốngthứtưcủaông,trướckhithiếtkếcủaôngđểđốiphóvớiLiênXôcóthểđượchoànthành.HarryS. Truman, người bị Roosevelt loại ra khỏi bất kỳ việc ra quyếtđịnhnào,bấtngờđượcđặtlênbệphóngtrongvaitròđó.

T

Chương8

MỸ:SIÊUCƯỜNGNƯỚCĐÔI

ấtcả12đờitổngthốnghậuchiếnđãnhiệtthànhkhẳngđịnhvaitrònổibậtcủaMỹtrênthếgiới.MỗivịtổngthốngđềucholàhiểnnhiênkhiMỹbắtđầutìmkiếmcáchthứcbấtvụlợichogiảipháp đối với các cuộc xung đột và sự bình đẳng giữa tất cả cácquốcgia,trongđótiêuchíthànhcôngcaonhấtlàhòabìnhthếgiớivàsựhàihòachung.

TấtcảcáctổngthốngtừcảhaichínhđảngđềuđãtuyênbốvềkhảnăngápdụngnhữngnguyêntắcMỹchotoànthếgiới,trongđó có lẽ sự diễn đạt hùng hồn nhất (dù không có cảm giác độcđáo) là diễn văn nhậm chức của Tổng thống John F. Kennedyngày 20 tháng Một năm 1961. Kennedy kêu gọi quốc gia củamình “trả bất kỳ giá nào, mang bất kỳ gánh nặng nào, đối mặtvớibấtkỳkhókhănnào,hỗtrợbấtkỳngườibạnnào,vàchốnglạibấtkỳkẻthùnàođểbảođảmbảosựtồntạivàthànhcôngcủatựdo.”Ôngkhôngphânbiệtcácmốiđedọa,khôngđặtraưutiênnàochosựthamgiacủaMỹ.Ôngđặcbiệtbácbỏnhữngtínhtoánnhằm thay đổi sự cân bằng quyền lực truyền thống. Những gìôngkêugọilàmột“nỗlựcmới”–“khôngphảisựcânbằngquyềnlực, mà là một thế giới mới của luật pháp.” Nó sẽ là một “liênminh toàn cầu và vĩ đại” chống lại “những kẻ thù chung củanhânloại.”ĐiềumàởcácnướckhácsẽbịcoinhưmộtsựgâychúýsáorỗngthìởMỹđượccoinhưmộtkếhoạchcụthểchohànhđộngtoàncầu.PhátbiểutrướcĐạihộiđồngLiênHợpQuốcmộttháng sau vụ ám sát Tổng thống Kennedy, Lyndon Johnsonkhẳngđịnhcamkếttoàncầuvôđiềukiệntươngtự:

Bấtkỳaivàbấtkỳquốcgianàotìmkiếmhòabình,vàcămghét

chiếntranh,vàsẵnsàngthamgiavàomộtcuộcchiếntốtđẹpchốnglại nạn đói, bệnh tật và đau khổ, sẽ thấy Hợp chủng quốc Hoa Kỳđứngbêncạnhhọ,sẵnsàngđicùnghọtừngbướctrênconđườngđó.

Ý thức trách nhiệm đó về trật tự thế giới và về sự không thểthay thế của quyền lực Mỹ, được củng cố thêm bằng sự đồngthuậnđặtchủnghĩađạođứctoàncầucủacácnhàlãnhđạodựatrêncamkếtcủanhândânMỹvềtựdovàdânchủ,đãdẫnđếnnhữngthànhtựuphithườngtrongthờikỳChiếntranhLạnhvàsauđó.MỹgiúptáithiếtcácnềnkinhtếchâuÂubịtànphánặngnề,thànhlậpLiênminhĐạiTâyDươngvàhìnhthànhmộtmạnglướitoàncầuvềanninhvàhợptáckinhtế.MỹchuyểntừviệccôlậpTrungQuốcsangchínhsáchhợptácvớinướcnày.Mỹthiếtkếmộthệthốngthươngmạithếgiớimở,thúcđẩynăngsuất,sựthịnhvượngvà(cũngnhưhơnmộtthếkỷqua)dẫnđầugầnnhưtấtcảcáccuộccáchmạngcôngnghệcủathờikỳnày.Mỹhỗtrợcaitrịcósựthamgiacộngđồngởcảnhữngnướcthânthiệnvàđốiđịch;đóngvaitròhàngđầutrongviệctruyềnbácácnguyêntắc nhân đạo mới, và từ năm 1945, trong năm cuộc chiến vànhiềutrườnghợpkhác,đãdùngmáucủachínhngườiMỹđểcứurỗi những nguyên tắc này ở những nơi xa xôi trên thế giới.Khôngmộtquốcgianàokháccóthểcóchủnghĩalýtưởngđóvàđủnguồnlựcđểđươngđầuvớimộtloạtcáctháchthứcnhưvậy,haycókhảnăngđểthànhcôngtrongrấtnhiềutháchthứcnày.Chủ nghĩa lý tưởng và chủ nghĩa biệt lệ của Mỹ là những độnglựcđằngsauviệcxâydựngmộttrậttựquốctếmới.

Trongvàithậpkỷ,cómộtsựtươngđồngđặcbiệtgiữanhữngniềmtintruyềnthốngvàkinhnghiệmlịchsửcủaMỹvớithếgiớimà trong đó Mỹ hiện diện. Đối với thế hệ các nhà lãnh đạo cótrách nhiệm xây dựng trật tự thời hậu chiến, hai kinh nghiệmtuyệtvờilàviệcvượtquacuộcsuythoáivàonhữngnăm1930vàchiếnthắngxâmlượctrongnhữngnăm1940.Cảhainhiệmvụnàytựchúngđãđưađếnnhữnggiảipháprõràng:tronglĩnhvựckinh tế, sự phục hồi tăng trưởng và sự bắt đầu của các chương

trình phúc lợi xã hội mới; về mặt chiến tranh, sự đầu hàng vôđiềukiệncủakẻthù.

Vàocuốicuộcchiến,nổilênnhưmộtnướclớnduynhấtvềcơbản không bị chiến tranh tàn phá, Mỹ tạo ra khoảng 60% tổngsảnphẩmquốcdâncủathếgiới.DođócóthểđịnhnghĩasựlãnhđạolàsựtiếntriểnthiếtthựcvềmặtcơbảntrênnhữnghướngđiđượcmôphỏngtheonhữngkinhnghiệmbêntrongMỹ;cácliênminh giống như các khái niệm của Tổng thống Wilson về anninhtậpthể;sựquảnlýnhưlàcácchươngtrìnhphụchồikinhtếvàcảicáchdânchủ.CamkếtChiếntranhLạnhcủaMỹbắtđầunhưmộtsựbảovệcácnướccócùngquanđiểmvớiMỹvềtrậttựthếgiới.ĐốithủcủaMỹlàLiênXôđượccoilàlạcbướckhỏicộngđồngquốctế,nơimàcuốicùngnướcnàysẽquaytrởlại.

Trênhànhtrìnhhướngtớitầmnhìnđó,Mỹbắtđầugặpphảinhững quan điểm lịch sử khác về trật tự thế giới. Các quốc giamớivới lịchsửvàvănhóakhácnhauxuấthiệntrênvũđàikhichủ nghĩa thực dân kết thúc. Bản chất của chủ nghĩa cộng sảntrởnênphứctạphơnvàtácđộngcủanómơhồhơn.CácchínhphủvàcáchọcthuyếtquânsựkhôngthừanhậncáckháiniệmcủaMỹvềtrậttựnộiđịavàtrậttựquốctếđãlàmgiatăngnhữngtháchthứcdaidẳng.Cácgiớihạnđốivớikhảnăngdùrộnglớntới mức nào của Mỹ đã trở nên hiển hiện. Các ưu tiên cần phảiđượcthiếtlập.

Những cuộc đối đầu của Mỹ trước những thực tế này đặt ramộtcâuhỏimớichoMỹ:LiệuchínhsáchđốingoạicủaMỹlàmộtcâu chuyện có mở đầu và kết thúc, trong đó có thể có chiếnthắng cuối cùng? Hay nó là một quá trình quản lý và kiềm chếnhữngtháchthứcliêntụctáidiễn?Liệuchínhsáchđốingoạicóđiểmcuối,haynólàmộtquátrìnhthựchiệnkhôngbaogiờhoànthành?

Với việc trả lời những câu hỏi này, nước Mỹ đã tự mình trảiquanhữngtranhcãimệtmỏivànhữngsựchiarẽtrongnướcvềbản chất vai trò của mình trên thế giới. Chúng là mặt trái của

chủnghĩalýtưởnglịchsửcủaMỹ.Bằngviệcđóngkhungvấnđềvềvaitròcủamìnhtrênthếgiớinhưlàmộtthửnghiệmcủasựhoànthiệnđạođức,Mỹtựtrừngphạtmình–đôikhitớimứccóảnhhưởngsâusắc–vìđãkhôngđạtđượcmụctiêu.Mongđợivềmộtđỉnhcaocuốicùngtrongnhữngnỗlựccủamình–mộtthếgiớihòabình,dânchủ,vàdựatrênluậtphápmàWilsonđãtiêntri–nướcMỹthườngkhôngthoảimáivớitriểnvọngcủachínhsách đối ngoại như một nỗ lực lâu dài cho những mục tiêu bấtngờ.VớiviệchầuhếtcáctổngthốngđềunhấnmạnhrằngnướcMỹcónguyêntắcphổquáttrongkhicácnướckhácchỉcólợiíchquốcgia,Mỹđãmạohiểmtớinhữngtháicựccủasựdàntrảiquámứcvàsựrútluivỡmộng.

KểtừkhiThếchiếnIIkếtthúc,trongcôngcuộctìmkiếmtầmnhìn về trật tự thế giới, Mỹ đã nhúng tay vào năm cuộc chiếnnhândanhnhữngmụctiêumởrộng,banđầucóđượcsựủnghộcủa hầu hết công chúng mà sau đó trở thành nỗi bất bình –thườngtrênbờvựcbạolực.Vớibatrongsốcáccuộcchiếnnày,sựđồngthuậncủagiớiquyềnuyđộtngộtchuyểnsangviệcthựchiệnmộtchươngtrìnhmàtrênthựctếlàđơnphươngrútquânvô điều kiện. Ba lần trong hai thế hệ, Mỹ rời bỏ các cuộc chiếngiữa chừng vì không có những biến chuyển thích hợp, hoặc vìkhông được cân nhắc kỹ – tại Việt Nam sau các quyết định củaNghị viện, tại Iraq và Afghanistan bởi sự lựa chọn của Tổngthống.

Chiến thắng trong Chiến tranh Lạnh tự nó đã mang theo sựmâuthuẫnnướcđôi.Mỹđãtựvấnlươngtâmvềgiátrịđạođứctrongnhữngnỗlựccủamình,đếnmứcđộmàtronglịchsửkhócónướcnàosánhkịp.HoặccácmụctiêucủaMỹlàkhôngthểtrởthànhhiệnthực,hoặclàMỹđãkhôngtheođuổimộtchiếnlượcthích hợp cho việc đạt được những mục tiêu đó. Những kẻ chỉtrích sẽ gán những thất bại này cho những thiếu sót cả về mặtđạođứcvàtrítuệcủacácnhàlãnhđạoMỹ.Cácnhàsửhọccóthểsẽ kết luận rằng những thất bại này có nguồn gốc từ sự bất lực

trongviệcgiảiquyếtmâuthuẫnnướcđôivềvũlựcvàngoạigiao,chủ nghĩa hiện thực và chủ nghĩa lý tưởng, quyền lực và tínhchínhdanh,nhữngthứcắtngangquatoànbộxãhội.

K

KHỞIĐẦUCỦACHIẾNTRANHLẠNH

hông điều gì trong sự nghiệp của Harry S. Truman cho thấyông sẽ trở thành Tổng thống, chứ chưa nói đến chuyện ông sẽchủtrìviệchìnhthànhmộtcấutrúctrậttựquốctếtrảidàiquaChiếntranhLạnhvàgópphầnquyếtđịnhnó.Tuynhiên,“ngườiđàn ông bình thường” tiêu biểu này của Mỹ sẽ nổi lên như mộttrongnhữngtổngthốngMỹcóảnhhưởngsâuxa.

Chưatừngcómộttổngthốngnàophảiđốimặtvớimộtnhiệmvụkhókhănhơnthế.Cuộcchiếntranhđãkếtthúcmàkhôngcóbất kỳ nỗ lực nào từ các cường quốc nhằm xác định lại trật tựquốctếgiốngnhưHòaướcWestphalianăm1648vàtạiHộinghịthànhViennanăm1815.Vìvậy,nhiệmvụđầutiêncủaTrumanlàcụthểhóatầmnhìncủaRooseveltvềmộttổchứcquốctếđượchìnhthànhdựatrênthựctế,tênlàLiênHợpQuốc.ĐượckýởSanFrancisco năm 1945, hiến chương của tổ chức này đã sáp nhậphaihìnhthứcraquyếtđịnhquốctế.ĐạiHộiđồngsẽlàphổcậpvề tư cách thành viên và dựa trên thuyết bình đẳng giữa cácquốc gia – “một quốc gia độc lập, một phiếu biểu quyết.” Đồngthời, Liên Hợp Quốc sẽ thực hiện an ninh tập thể thông qua nỗlựcphốihợptoàncầulàHộiđồngBảoan,bằngviệcchỉđịnhnămcường quốc lớn (Mỹ, Anh, Pháp, Liên Xô, và Trung Quốc) là“thànhviênthườngtrực”nắmquyềnphủquyết.(Anh,Pháp,vàTrung Quốc được có mặt trong Hội đồng nhờ ghi nhận nhữngthành tựu tuyệt vời của những nước này tương đương với việcphản ánh năng lực hiện tại của họ.) Cùng với một nhóm chínquốcgialuânphiên,HộiđồngBảoanđượctraotráchnhiệmđặcbiệt“duytrìhòabìnhvàanninhquốctế.”

Liên Hợp Quốc chỉ có thể đạt được mục đích đề ra nếu các

thànhviênthườngtrựccóchungquanniệmvềtrậttựthếgiới.Vềnhữngvấnđềmàcácnướcnàycònbấtđồng,tổchứcthếgiớinày có thể ghi nhận chứ không phải làm dịu bớt sự khác biệtgiữahọ.Cuộcgặpthượngđỉnhcuốicùngcủacácđồngminhthờichiến tại Potsdam vào tháng Bảy và tháng Tám năm 1945 giữaTruman,WinstonChurchill,vàStalinđãhìnhthànhnênnhữngkhuchiếmđóngtạiĐức.(Saumộtcuộcbầucửthấtbại,ChurchillđãbịthaythếgiữachừngbởiClementAttlee,cấpphóthờichiếncủa ông.) Điều này cũng đặt Berlin dưới sự quản lý chung củabốncườngquốcthắngtrận,vớisựđảmbảotiếpcậnvàocácvùngchiếmđóngphíatâyqualãnhthổdoLiênXôchiếmđóng.Điềunày hóa ra là thỏa thuận quan trọng cuối cùng giữa các đồngminhthờichiến.

Trongcáccuộcđàmphánvềviệcthựchiệncáchiệpđịnh,cácđồng minh phương Tây và Liên Xô đối mặt với sự bế tắc ngàycàngtăng.LiênXôkiênquyếthìnhthànhmộtcấutrúcxãhộivàchính trị quốc tế mới ở Đông Âu dựa trên nguyên tắc do Stalinđặtranăm1945:“Bấtkỳaichiếmđóngmộtvùnglãnhthổcũngcóthểápđặtlênnóhệthốngxãhộicủariêngmình.Mọingườiđềuápđặthệthốngcủariêngmìnhtheonhưquânđộicủahọcóthể vươn tới. Không thể nào khác.” Từ bỏ bất kỳ khái niệm nàocủanguyêntắcHòaướcWestphaliaủnghộ“cácnhântốkháchquan,” Stalin giờ đây áp đặt hệ thống của Moscow trên khắpĐôngÂudùchỉtừngbướcmột.

Cuộc đối đầu quân sự trực tiếp đầu tiên giữa các đồng minhthờichiếnxảyratrêncáctuyếnđườngdẫnvàothủđôcủakẻthùtrướckia,Berlin.Năm1948,phảnứngvớiviệchợpnhấtbavùngchiếm đóng của các đồng minh phương Tây, Stalin chia cắt cáctuyếnđườngdẫnđếnBerlin,màchođếnkhisựphongtỏachấmdứt,khuvựcnàyđãđượcduytrìbởimộtchiếndịchkhôngvậncứutrợphầnlớndoMỹthựchiện.

Cách Stalin phân tích các nhân tố “khách quan” được minhhọabằngcuộcđốithoạinăm1989giữatôivàAndreiGromyko,

NgoạitrưởngLiênXôtrong28nămchođếnkhiôngbịMikhailGorbachev, người mới được bổ nhiệm, thuyên chuyển lên cơquanthiênvềlễnghilàvănphòngTổngthống.Vìthế,ôngđãcónhiềuthờigianđểthảoluậnvềnhữnggìôngđãquansátđượcvềlịchsửNgavàsuyxétvềtươnglai.Tôinêuramộtcâuhỏirằng,xét tới những thương vong lớn và sự tàn phá nước này đã phảichịuđựngtrongchiếntranh,LiênXôcóthểđãđốiphóvớiphảnứng của quân đội Mỹ trước việc phong tỏa Berlin như thế nào.Gromyko trả lời rằng Stalin đã trả lời câu hỏi tương tự từ cấpdướivềtácđộngnày:ôngkhôngchorằngMỹsẽsửdụngvũkhíhạtnhânđốivớimộtvấnđềmangtínhcụcbộnhưvậy.Nếucácđồng minh phương Tây tiến hành một cuộc thăm dò bằng lựclượng trên bộ thông thường dọc theo các tuyến đường dẫn đếnBerlin,cáclựclượngXô-viếtsẽđượcđiềuđộngđểchốnglạimàkhông cần đưa quyết định đó lên Stalin. Nếu các lực lượng Mỹđượchuyđộngdọctoànbộchiếntrường,Stalinnói“Hãyđếngặptôi.” Nói cách khác, Stalin tự tin dự cảm một cuộc chiến tranhcụcbộnhưngsẽkhôngmạohiểmmộtcuộcchiếntranhtổnglựcvớiMỹ.

Từđóvềsau,haikhốiquyềnlựcnàytìmcáchhămdọanhaumàkhônggiảiquyếtnhữngnguyênnhâncủacuộckhủnghoảngđangtiềmẩn.Đượcgiảiphóngkhỏichủnghĩaphátxít,châuÂuđứngtrướcnguycơrơivàosựthốngtrịcủamộtbáquyềnmới.CácquốcgiamớiđộclậpởchâuÁ,vớithểchếmongmanhvàsựchiarẽtrongnước(thườnglàchiarẽdântộc)sâusắc,cóthểcóđược quyền tự trị chỉ để bị thách thức bởi một học thuyết thùđịchvớiphươngTâyvàcóhạichosựđanguyêntrongnướchoặcquốctế.

Trướctìnhhìnhnày,TrumanđãthựchiệnmộtlựachọnchiếnlượccóvaitrònềntảngđốivớilịchsửnướcMỹvàsựpháttriểncủa trật tự quốc tế. Ông đặt dấu chấm hết cho kiểu “tiến hànhđơnphương”vốnlàsựcámdỗtừxưađếnnay,bằngcáchcamkếtMỹsẽthamgiađịnhhìnhlâudàimộttrậttựquốctếmới.Ôngđề

xuất một loạt các sáng kiến quan trọng. Chương trình viện trợHy Lạp-Thổ Nhĩ Kỳ năm 1947 thay thế các khoản trợ cấp màAnh đã duy trì cho các nước Địa Trung Hải trụ cột này, nhưnghiệngiờkhôngcònđủkhảnăngtiếptục;KếhoạchMarshallnăm1948đưaramộtkếhoạchphụchồikịpthờisứckhỏekinhtếcủachâu Âu. Năm 1949, Ngoại trưởng của Truman, Dean Acheson,chủtrìmộtbuổilễđánhdấusựrađờicủaNATO(TổchứcHiệpước Bắc Đại Tây Dương) như đỉnh điểm của trật tự quốc tế mớidoMỹtàitrợ.

NATOlàmộtkhởiđầumớitrongviệcthiếtlậpanninhởchâuÂu. Trật tự quốc tế không còn được đặc trưng bởi sự cân bằngquyềnlựctruyềnthốngcủachâuÂuđúckếttừnhữngthayđổiliên minh của nhiều quốc gia. Thay vào đó, dù trạng thái cânbằngđangthịnhhànhkhiđócólàgì,nóđãbịgiảmxuốngmứctrạng thái đang tồn tại giữa hai siêu cường hạt nhân. Nếu mộttrong hai siêu cường biến mất hoặc không tham gia, trạng tháicânbằngsẽbịmấtvàđốithủcủanósẽtrởthànhthốngtrị.Đầutiênchínhlànhữnggìđãdiễnranăm1990khiLiênXôsụpđổ;thứ hai là nỗi sợ hãi dai dẳng của các đồng minh của Mỹ trongChiến tranh Lạnh rằng Mỹ có thể không còn quan tâm tới việcphòngthủchâuÂu.CácquốcgiagianhậpTổchứcHiệpướcBắcĐạiTâyDươngmangđếnmộtsốlựclượngquânsự,nhưngthựcchấtđâylàtấmvévàocửachosựđượcbảotrợdướichiếcôhạtnhâncủaMỹhơnlàmộtcôngcụphòngvệđịaphương.NhữnggìMỹ xây dựng trong thời đại Truman là một sự đảm bảo đơnphươngdướihìnhthứccủamộtliênminhtruyềnthống.

Với việc tồn tại cấu trúc này, các cuộc tranh luận lịch sử vềmụcđíchcuốicùngtrongchínhsáchđốingoạicủaMỹtáidiễn.Liệucácmụctiêucủaliênminhmớinàylàvềđạođứchaychiếnlược? Cùng tồn tại hay đối thủ phải sụp đổ? Mỹ muốn đối thủphải chuyển biến hay phát triển? Sự chuyển biến đòi hỏi việcthuyếtphụcđốithủtừbỏquákhứbằngmộthànhđộnghaycửchỉ toàn diện. Sự phát triển liên quan đến một quá trình tiệm

tiến, sự sẵn sàng theo đuổi các mục tiêu cuối cùng trong chínhsách đối ngoại theo từng giai đoạn không hoàn hảo và đối phóvới đối thủ như hiện tồn khi quá trình này đang diễn ra. Mỹ sẽchọnconđườngnào?Thểhiệnsựnướcđôicủamìnhvềvấnđềnày,Mỹđãchọncảhai.

T

CHIẾNLƯỢCTRONGTRẬTTỰCHIẾNTRANH

LẠNH

hiết kế chiến lược toàn diện nhất của Mỹ trong Chiến tranhLạnhdomộtviênchứcngoạigiaokhiđócònítđượcbiếttớiđềxuất, George Kennan, Trưởng phòng Chính trị của Đại sứ quánMỹ ở Moscow. Không có một viên chức ngoại giao nào lại từngđịnh hình các cuộc tranh luận ở Mỹ về vai trò của Mỹ trên thếgiới đến mức như vậy. Trong khi Washington vẫn đang tậnhưởngniềmphấnkhíchthờichiếndựatrênniềmtinvàothiệnchícủaStalin,Kennanđãdựđoánmộtcuộcđốiđầuđanghiệnralờmờ.Năm1945,trongmộtbứcthưcánhânchođồngnghiệp,ôngkhẳngđịnhMỹcầnphảiđốimặtvớithựctếrằngđồngminhLiênXôcủanướcnàysẽtrởthànhđịchthủkhichiếntranhkếtthúc:

MộtcuộcxungđộtcănbảnvìthếđangnảysinhtrênkhắpchâuÂu giữa những lợi ích của cường quốc trên biển ở Đại Tây Dương,yêucầuduytrìđờisốngchínhtrịmạnhmẽvàđộclậptrênBánđảochâuÂu,vớinhữnglợiíchcủacườngquốctrênmặtđấtđangghentứcởlụcđịaÁ-Âu,luônluôntìmcáchbànhtrướngvềphíatâyvàsẽkhông bao giờ tìm được một nơi không kém gì Đại Tây Dương, nơimàquốcgianàycóthểantoàndừnglạitheoquanđiểmriêngcủanó.

Kennan đề xuất một phản ứng chiến lược rõ ràng: “ngay lậptứctậphợptấtcảcácquânbàiđangnắmgiữvàotaychúngtavàbắt đầu chơi với toàn bộ giá trị của chúng.” Kennan kết luận,ĐôngÂusẽbịMoscowchiphối:phầnlụcđịanàygầncáctrungtâm quyền lực của Nga hơn là Washington, và thật đáng tiếc,

quânđộiLiênXôđãtớiđótrước.Dođó,MỹcầncủngcốkhuvựcTây Âu dưới sự bảo trợ của Mỹ – với đường ranh giới chạy quaĐức–làmchokhuvựcnàycóđủsứcmạnhvàsựgắnkếtđểduytrìsựcânbằngđịachínhtrị.

Dự đoán có tính tiên tri này về kết cục hậu chiến đã bị đồngnghiệpcủaKennan,Charles“Chip”BohlenchốibỏtrêncơsởtưtưởngcủaWilson,rằng“khôngthểđưarachínhsáchđốingoạikiểuđótrongmộtnềndânchủ.Chỉnhữngnhànướcđộctàitoàntrị mới có thể đưa ra và tiến hành những chính sách như vậy.”Washington có thể chấp nhận sự cân bằng quyền lực như mộtthựctế;chứkhôngthểchấpnhậnnónhưmộtchínhsách.

ThángHainăm1946,ĐạisứquánMỹtạiMoscownhậnđượcmột câu hỏi từ Washington, rằng liệu bài phát biểu mang tínhhọcthuyếtcủaStalincókhởiđầumộtthayđổitrongcamkếtcủaLiên Xô về một trật tự quốc tế hài hòa hay không. Đang là phóđạisứkhiđó,Kennanđãđượctraomộtcơhộimànhiềucánbộngoạigiaomơước:trựctiếptrìnhbàyquanđiểmtớicáclãnhđạocấpcaomàkhôngcầnđượcđạisứchấpthuậntrước.Kennanđãtrình bày trong một điện tín phúc đáp gồm năm phần, dài 19tranggiấy.CốtlõicủacáigọilàBứcđiệnDàiđólàtoànbộcuộctranh luận của Mỹ về những ý định của Liên Xô cần phải đượcxemxétlại.CácnhàlãnhđạoLiênXôcoimốiquanhệĐông-Tâynhưmộtcuộcđấutranhgiữacáckháiniệmđốichọinhauvềtrậttự thế giới. Họ đã tiếp nhận một “cảm giác bất an mang tínhtruyềnthốngvàtheobảnnăngcủaNga”vàghépvàonómộthọcthuyết cách mạng ảnh hưởng trên toàn cầu. Điện Kremlin sẽnhìnnhậnmọikhíacạnhcủacácvấnđềquốctếdướiánhsángcủa học thuyết Xô-viết về một cuộc chiến giành lợi thế giữanhữnggìmàStalingọilà“haitrungtâmquantrọngtầmcỡthếgiới,”chủnghĩatưbảnvàchủnghĩacộngsản,ởđómộtcuộcđốiđấutoàncầulàkhôngthểtránhkhỏivàchỉcóthểkếtthúckhimộtbêngiànhchiếnthắng.Họnghĩrằngcuộcđốiđầulàkhôngthểtránhkhỏi,vàdođóđãbiếnnóthànhnhưvậy.

Nămtiếptheo,Kennan,giờđâylàTrưởngNhómHoạchđịnhChínhsáchBộNgoạigiao,đăngmộtbàibáotrênTạpchíForeignAffairs ký bút danh “X.” Bề ngoài, bài báo đưa ra quan điểmtương tự như Bức điện Dài: Áp lực của Liên Xô đối với phươngTây là có thật và cố hữu, nhưng nó có thể bị “ngăn chặn bằngviệc khéo léo và thận trọng áp dụng phản lực tại hàng loạt cácđiểmliêntụcthayđổivềđịalývàchínhtrị.”

Lẽ ra, Theodore Roosevelt đã không gặp khó khăn gì trongviệc chuẩn thuận phân tích này. Nhưng khi phác thảo ý tưởngcủamìnhvềkếtcụccóthểcócủacuộcxungđột,KennanlạitrởvềđịahạttưtưởngWilson.Kennandựđoánrằng,vàomộtthờiđiểm nào đó trong cuộc đối đầu vô ích của Moscow với thế giớibên ngoài, một số nhà lãnh đạo Liên Xô sẽ cảm thấy cần thiếtphải có thêm sự ủng hộ bằng cách vươn ra ngoài bộ máy củađảng, tới công chúng còn non nớt, thiếu kinh nghiệm và chưabaogiờđượcphéppháttriểnmộtýthứcchínhtrịđộclập.Nhưngnếu“sựthốngnhấtvàhiệulựccủađảngnhưmộtcôngcụchínhtrị”bịrạnnứtnghiêmtrọng,thì“NgaXôcóthểbịthayđổiđộtngột từ một trong những xã hội hùng mạnh nhất thành mộttrongnhữngxãhộiyếunhấtvàđángthươngnhấttrongcácxãhội quốc gia.” Dự đoán này – đúng về mặt bản chất – mang tưtưởng Wilson khi tin rằng vào lúc quá trình này kết thúc, cácnguyêntắcdânchủsẽthắngthế,tínhchínhdanhsẽchiếnthắngquyềnlực.

Niềm tin này là điều mà Dean Acheson, Ngoại trưởng kiểumẫuvàcónhiềuảnhhưởngđốivớinhữngngườikếnhiệmông(bao gồm tôi) thi hành. Từ năm 1949 tới năm 1953, ông tậptrungvàoviệcxâydựngnhữnggìônggọilà“cáctìnhthếcủasứcmạnh” thông qua NATO; ngoại giao Đông-Tây sẽ ít nhiều tựđộng phản ánh cán cân quyền lực. Trong chính quyềnEisenhower,ngườikếnhiệmông,JohnFosterDulles,mởrộnghệthống đồng minh thông qua Tổ chức Hiệp ước Đông Nam Á –SEATO(1954)vàHiệpướcBaghdadđốivớiTrungĐông(1955).

Trênthựctế,việcngănchặnđượcđánhđồngvớiviệcxâydựngcác liên minh quân sự xung quanh toàn bộ chu vi của Liên Xôtrênhaichâulục.Trậttựthếgiớisẽbaogồmcuộcđốiđầugiữahaisiêucườngkhôngtươngđồng–mỗisiêucườngtổchứcmộttrậttựquốctếtrongkhuvựccủamình.

Cả hai ngoại trưởng đều coi sức mạnh và ngoại giao nhưnhững giai đoạn nối tiếp nhau: đầu tiên Mỹ sẽ củng cố và thểhiệnsứcmạnhcủamình;sauđóLiênXôsẽbuộcphảingừngviệcthách thức và đi đến một sự chung sống hợp lý với thế giớikhôngcộngsản.Tuynhiên,nếungoạigiaođượcdựatrênvịthếsức mạnh quân sự, vì sao lại cần phải tạm thời hoãn việc nàytrongcácgiaiđoạnhìnhthànhmốiquanhệĐạiTâyDương?Vàthôngđiệpvềsứcmạnhcủathếgiớitựdosẽđượcchuyểntảiđếnphía bên kia như thế nào? Vì trên thực tế, thế độc quyền hạtnhâncủaMỹcùngvớiviệcLiênXôchịusựtànphánặngnềcủachiếntranhđảmbảorằngcáncânquyềnlựcthựctếhoàntoànnghiêngvềphươngTâyvàothờigianđầucủaChiếntranhLạnh.Mộttìnhthếsứcmạnhkhôngcầnphảiđượcxâydựng;nóđãtồntại.

ThángMườinăm1948,WinstonChurchillđãcôngnhậnđiềunày trong một bài phát biểu khi cho rằng vị thế thương lượngcủaphươngTâysẽkhôngbaogiờcóthểlớnmạnhhơnthờiđiểmđó.Cáccuộcđàmphánnênđượcthúcép,chứkhôngnênbịhoãnlại:

Mộtcâuhỏiđượcđặtralà:Điềugìsẽxảyrakhihọcũngcóđượcbomnguyêntửvàđãtíchlũyđượcmộtkholớn?Cácanhcóthểtựđánhgiánhữnggìsẽxảyrakhiđóbằngnhữnggìhiệnđangdiễnra.Nếunhữngđiềunàyđượcthựchiệnkhicâycốitốttươi,thìnhữnggìsẽ được thực hiện khi nắng hạn?... Không ai trong cảm nhận củamình có thể tin rằng chúng ta có khoảng thời gian vô hạn ở phíatrước.Chúngtaphảiđưavấnđềlênhàngđầuvàtạoramộtdànxếpcuốicùng...CácquốcgiaphươngTâysẽcóthêmrấtnhiềukhảnăngđểđạtđượcmộtsựdànxếplâudài,khôngcóđổmáu,nếuhọtuyên

bốrõràngnhữngđòihỏichínhđángcủamìnhtrongbốicảnhhọcósứcmạnhnguyêntửvàtrướckhinhữngngườicộngsảnNgacũngsởhữunó.

TrumanvàAchesonchắcchắnđãcoirủironàylàquálớnvàphảnđốimộtcuộcđàmphántầmcỡvìsợrằngnócóthểlàmsuyyếusựgắnkếtcủapheĐồngminh.Đặcbiệt,Churchilllạiđanglàlãnh đạo phe đối lập, chứ không phải Thủ tướng, khi ông thúcgiụcchíítlàmộtcuộcđốiđầuvềngoạigiao,vàThủtướngđươngnhiệm Clement Attlee cùng Ngoại trưởng Ernest Bevin chắcchắn sẽ chống lại một kế hoạch làm gợi lên mối đe dọa chiếntranh.

Trong bối cảnh này, Mỹ đảm đương vai trò lãnh đạo một nỗlựctoàncầuđểkiềmchếxuhướngbànhtrướngXô-viết–nhưnglà một nỗ lực chủ yếu mang tính đạo đức, chứ không phải địachính trị. Lợi ích chính đáng tồn tại ở cả hai khu vực, nhưngchúngđượcmôtảtheocáchthứccóxuhướngchekhuấtnhữngnỗlựcnhằmxácđịnhcácưutiênchiếnlược.NgaycảBáocáocủaỦy ban An ninh Quốc gia NSC-68, một tài liệu tối mật và phầnlớndoPaulNitzebảothủchắpbút–trongđóhệthốnghóachínhsáchanninhquốcgiacủaTruman–cũngtránhđềcậpkháiniệmlợi ích quốc gia và đặt cuộc xung đột này vào mục đạo đứctruyềnthống,gầnnhưtheocảmxúc.Cuộcđốiđầudiễnragiữacác lực lượng “tự do dưới một chính phủ pháp quyền” (đòi hỏi“sựđadạngtuyệtvời,sựkhoandungsâusắc,tínhhợpphápcủaxãhộitựdo...trongđómỗicánhâncócơhộihiệnthựchóasứcmạnhsángtạocủamình”)vớicáclựclượng“lệthuộcdướichínhthể độc đoán của Kremlin.” Theo niềm tin của chính mình, Mỹtham gia tranh đấu trong cuộc Chiến tranh Lạnh không phảinhưmộtcuộcđốiđầuđịachínhtrịnhằmgiớihạnsứcmạnhcủaNga,mànhưmộtcuộcthậptựchinhđạođứcchothếgiớitựdo.

Trongnỗlựcnhưvậy,cácchínhsáchcủaMỹđãthểhiệnnhưlà một cố gắng không vụ lợi nhằm thúc đẩy lợi ích chung củanhân loại. Tuy nhiên, là nhà điều hành khôn ngoan trong các

cuộckhủnghoảngvàlàngườiủnghộcứngrắnđốivớiquyềnlựcMỹ,JohnFosterDullesmiêutảchínhsáchđốingoạicủaMỹnhưlà một nỗ lực tình nguyện toàn cầu tuân theo các nguyên tắchoàntoànkhácsovớicáchtiếpcậncủabấtkỳquốcgianàotronglịchsử.Ôngquansátthấy,dù“khóhiểuđốivớinhiềungười,”Mỹ“thựcsự...đượcthúcđẩybởinhữngcânnhắckỹlưỡnghơnlàbởinhữngthủđoạnngắnhạn.”Theoquanđiểmnày,ảnhhưởngcủaMỹsẽkhôngkhôiphụclạisựcânbằngđịachínhtrịmàvượttrênsự cân bằng đó: “Trong nhiều thế kỷ, một việc đã trở thànhthườnglệlàcácquốcgiachỉđơnthuầnhànhđộngđểthúcđẩylợi ích trước mắt của riêng mình, khiến đối thủ của họ bị tổnthương, và không dễ dàng chấp nhận rằng có thể có một kỷnguyên mới, trong đó có các nguyên tắc hướng dẫn các quốcgia.”

Hàm ý rằng các quốc gia khác có “những quyền lợi ích kỷ”trongkhiMỹđãcó“cácnguyêntắc”và“địnhmệnh”ngaytừkhinềncộnghòanàyrađời.ĐiềumớimẻlàmộtcuộctranhđấuđịachínhtrịtoàncầutrongđóMỹlàngườilãnhđạochứkhôngphảingườingoàicuộc,đãđượcbiệnminhchủyếutrêncơsởđạođức,vàlợiíchquốcgiacủaMỹbịchốibỏ.Lờikêugọihướngtớitráchnhiệm chung này đã củng cố cam kết dứt khoát của Mỹ trongviệc tái thiết một thế giới hậu chiến bị tàn phá, đồng thời giữvững phòng tuyến ngăn chặn sự bành trướng của Liên Xô. Tuynhiên, tới lúc giao tranh ở những cuộc chiến tranh “nóng” tạikhuvựcngoạivicủathếgiớicộngsản,lờikêugọinàylạitỏralàmộthướngdẫnkémchắcchắn.

C

CHIẾNTRANHTRIỀUTIÊN

hiếntranhTriềuTiênkếtthúckhôngrõràng.Nhưngnhữngcuộctranhluậndonógâyralàđiềmbáotrướcnhữngvấnđềgâynênsựchiarẽnướcnàymộtthậpkỷsauđó.

Năm 1945, Triều Tiên, cho tới khi đó vẫn là thuộc địa củaNhật Bản, đã được phe Đồng minh thắng trận giải phóng. Nửaphía bắc của Bán đảo Triều Tiên bị đặt dưới sự chiếm đóng củaLiên Xô, nửa phía nam là Mỹ. Mỗi quốc gia này thiết lập kiểuchínhphủcủamìnhtrongkhuvựcchiếmđóngtrướckhirútvềlầnlượtvàocácnăm1948và1949.ThángSáunăm1950,quânđội Bắc Triều Tiên xâm nhập Hàn Quốc. Chính quyền TrumancoiđâylàtrườnghợpgâyhấnđiểnhìnhcủaLiênXô-TrungQuốctheohìnhmẫunhữngtháchthứccủaĐứcvàNhậtBảntrướcThếchiếnII.MặcdùlựclượngvũtrangMỹđãđượcgiảmmạnhtrongnhữngnămtrướcđó,Trumanđãđưaraquyếtđịnhdũngcảmlàchốnglạisựxâmlượcnày,phầnlớnlàbằngcáclựclượngcủaMỹđóngquânởNhậtBản.

Cácnghiêncứuvàothờiđiểmđóđãchỉrarằngphecộngsảncóđộngcơphứctạp.ThángTưnăm1950,khinhàlãnhđạoBắcTriều Tiên Kim Nhật Thành (Kim Il-sung) tìm kiếm sự chấpthuậncủaStalinđốivớicuộcxâmlược,nhàlãnhđạoXô-viếtđãkhuyến khích ông ta. Từ vụ rời bỏ hàng ngũ của Tito hai nămtrướcđó,Stalinđãrútrabàihọcrằng,cácnhàlãnhđạocộngsảnthếhệđầutiênrấtkhóphùhợpvớihệthốngvệtinhXô-viếtmàôngchorằngrấtcấpthiếtđốivớilợiíchquốcgiacủaNga.KểtừchuyếnthămcủaMaođếnMoscowvàocuốinăm1949–chỉgầnbathángsaukhinướcCộnghòaNhândânTrungHoatuyênbốthànhlập–StalinđãlolắngkhôngyênvềkhảnăngTrungQuốc

được một người với những tính cách thống lĩnh như Mao lãnhđạo. Việc xâm lược Hàn Quốc có thể đưa Trung Quốc vào mộtcuộckhủnghoảngởbiêngiới,làmchệchhướngsựchúýcủaMỹtừchâuÂuchuyểnsangchâuÁ,vàtrongbấtkỳtrườnghợpnàocũnglàmtiêuhaomộtsốnguồnlựccủaMỹtrongnỗlựcđó.NếuthànhcôngvớisựyểmtrợcủaLiênXô,kếhoạchthốngnhấtcủaBìnhNhưỡngcóthểmanglạichoLiênXômộtvịthếthốngtrịởTriềuTiên,vàtạoramộthìnhthứcđốitrọngvớiTrungQuốcởchâuÁdonhữngnghingờcótínhlịchsửgiữacácnướcnàyvớinhau. Mao theo dõi sự lãnh đạo của Stalin (được Kim NhậtThành truyền đạt lại bằng những lời nói gần như chắc chắnphóngđại)vìlýdotráingược;ônglosợbịLiênXôbaovây,khiquốcgianàycólợiíchrõrệtởTriềuTiênđãđượcchứngminhtừnhiều thế kỷ qua, và thậm chí khi đó còn được biểu hiện trongcácyêucầucủaStalinvềsựchấpnhậnýthứchệnhưmộtcáigiáphảitrảcholiênminhXô-Trung.

Cólần,mộthọcgiảTrungQuốclỗilạcnóivớitôirằngđểchoStalindẫndắtMaotớiviệcchuẩnthuậncuộcchiếntranhTriềuTiênlàsailầmchiếnlượcduynhấtmàMaotừnggâyra,docuốicùng Chiến tranh Triều Tiên đã trì hoãn sự thống nhất củaTrungQuốctớimộtthếkỷvìnódẫntớicamkếtcủaMỹđốivớiĐài Loan. Dù điều đó đúng hay không, nguồn gốc của chiếntranh Triều Tiên không phải là một âm mưu Xô-Trung để đốiphóvớiMỹmàlàchiếnthuậttaybanhằmgiànhđượcsựthốnglĩnh trong lòng trật tự quốc tế cộng sản, với việc Kim NhậtThành“đẩygiáthầu”đểgiànhđượcsựyểmtrợchomộtchươngtrìnhchinhphạtmànhữnghậuquảtoàncầucủanócuốicùngđãlàmtấtcảnhữngngườithamgiachủchốtphảingạcnhiên.

ỞphíaMỹkhôngcósựtươngxứngvớinhữngcânnhắcchiếnlượcphứctạpcủathếgiớicộngsản.Trênthựctế,Mỹchiếnđấucho một nguyên tắc đó là đánh bại sự xâm lược và tìm mộtphươngphápthựchiệnnóthôngquaLiênHợpQuốc.MỹcóthểđạtđượcsựchấpthuậncủaLiênHợpQuốcvìđạisứLiênXôtại

LiênHợpQuốc,ngườiliêntụcphảnđốiviệcloạitrừTrungQuốccộng sản ra khỏi Liên Hợp Quốc, đã tự vắng mặt khỏi cuộc bỏphiếuquantrọngcủaHộiđồngBảoan.Cóchútthiếurõràngvềýnghĩacủacụmtừ“đánhbạisựxâmlược.”Liệunócóphảilàmộtthắng lợi hoàn toàn? Nếu chưa đến mức đó thì là gì? Tóm lại,cuộcchiếntranhnàysẽphảikếtthúcnhưthếnào?

Khinóxảyra,kinhnghiệmđãvượtquálýthuyết.Cuộcđổbộbất ngờ của Tướng Douglas MacArthur tại Inchon vào thángChínnăm1950khiếnquânđộiBắcTriềuTiênbịmắckẹtởphíanam và dẫn đến thất bại đáng kể cho Bắc Triều Tiên. Liệu độiquânchiếnthắngcónênvượtquađườngphânchiatrướcđódọctheo vĩ tuyến 38, tiến thẳng vào Bắc Triều Tiên và thống nhấtđấtnướchaykhông?Nếulàmnhưvậysẽvượtquásựdiễngiảitheotừngchữcủanguyêntắcanninhtậpthể,vìkháiniệmhợpphápvềviệcđánhbạisựxâmlượcđãđạtđược.Nhưngtừquanđiểmđịachínhtrịcóthểrútrabàihọcgì?Nếumộtkẻxâmlượckhông cần phải e sợ một hậu quả nào khác ngoài việc trở lạinguyên trạng trước đó, việc tái diễn ở một nơi nào khác phảichănglàkhôngcókhảnăng?

Mộtsốlựachọnthaythếđãtựxuấthiện–vídụ,tiếptụctiếncôngtớiđiểmthắtcổchaicủaBánđảotrênmộtđườngthẳngtừBình Nhưỡng đến Wonsan, cách biên giới Trung Quốc khoảng150dặm(241,4km).Bằngcáchnàysẽcóthểpháhủyhếtnănglực gây chiến của miền Bắc và đưa chín phần mười dân số BắcTriềuTiênvàomộtTriềuTiênthốngnhấttrongkhivẫncáchxabiêngiớiTrungQuốc.

Giờ đây chúng ta biết rằng ngay cả trước khi các nhà hoạchđịnhMỹbàntínhviệcsẽdừngcuộctiếncôngởđâu,TrungQuốcđãchuẩnbịchomộtsựcanthiệpcóthểcó.NgaythángBảynăm1950, Trung Quốc đã tập trung 250.000 quân ở biên giới củanướcnàyvớiHànQuốc.ĐếnthángTám,nhữngnhàhoạchđịnhhàng đầu của Trung Quốc đã tính toán trên cơ sở rằng đồngminh Bắc Triều Tiên đang tiến công của họ sẽ sụp đổ, một khi

quânđộiMỹvớisứcmạnhvượttrộiđượctriểnkhaiđầyđủtrênchiến trường (thực ra, họ đã dự đoán chính xác cuộc đổ bộ bấtngờ của MacArthur tại Inchon). Ngày 4 tháng Tám – trong khichiến trường vẫn nằm sâu trên đất Hàn Quốc, dọc theo vùngngoại vi Pusan – Mao đã nói với Bộ Chính trị, “Nếu đế quốc Mỹchiếnthắng,họsẽngâyngấtvớithànhcôngvàsauđóởvàovịthếđedọachúngta.ChúngtaphảigiúpBắcTriềuTiên;chúngtaphảitrợgiúphọ.Việcnàycóthểdiễnradướihìnhthứclựclượngtìnhnguyệnvàvàothờiđiểmdochúngtachọn,nhưngchúngtaphải bắt đầu chuẩn bị.” Tuy nhiên, ông đã nói với Chu Ân LairằngnếuMỹvẫnđóngquândọctheođườngtừBìnhNhưỡngđếnWonsan, các lực lượng Trung Quốc không cần phải tấn côngngaylậptứcvànêntạmdừngđểtăngcườngthaoluyện.Điềugìsẽxảyratronghoặcsausựtạmdừngnhưvậyvẫncònphảidựđoán.

NhưngcáclựclượngMỹđãkhôngdừnglại;WashingtonphêchuẩnviệcMacArthurvượtquavĩtuyến38vàkhôngđặtragiớihạnnàochocuộctiếncôngnày,ngoạitrừbiêngiớiTrungQuốc.

Đối với Mao, sự tiến công của Mỹ đến biên giới Trung Quốckhông chỉ liên quan tới Triều Tiên. Khi Chiến tranh Triều Tiênbùng nổ, Truman trước đó đã đặt Hạm đội Bảy ở giữa các bênthamchiếntrênEobiểnĐàiLoanvớilậpluậnrằng:bảovệcảhaibêntrongcuộcnộichiếnTrungQuốclàthểhiệncamkếtcủaMỹđốivớihòabìnhởchâuÁ.Thờiđiểmđómớichỉgầnchínthángkể từ khi Mao tuyên bố thành lập nước Cộng hòa Nhân dânTrungHoa.NếukếtquảcuốicùngcủaChiếntranhTriềuTiênlàsự hiện diện của phần lớn các lực lượng quân sự Mỹ dọc theobiêngiớiTrungQuốcvàmộthạmđộiMỹnằmgiữaĐàiLoanvàđạilục,việcchấpthuậncuộcxâmlượcHànQuốccủaBắcTriềuTiênđãcóthểbiếnthànhmộtthảmhọachiếnlược.

Trong cuộc đối đầu giữa hai khái niệm khác nhau về trật tựthế giới, Mỹ đã tìm cách bảo vệ nguyên trạng theo các nguyêntắc của Hòa ước Westphalia và các nguyên tắc pháp lý quốc tế.

KhôngcógìđingượcnhậnthứccủaMaovềsứmệnhcáchmạngcủa ông hơn việc bảo vệ nguyên trạng. Lịch sử Trung Quốc đãdạyôngrằngTriềuTiênđãnhiềulầnđượcsửdụngnhưmộtconđường để xâm lược Trung Quốc. Kinh nghiệm cách mạng củachính ông dựa trên mệnh đề rằng các cuộc nội chiến phải kếtthúcbằngchiếnthắnghaythấtbạichứkhôngphảithếbếtắc.Vàông tự thuyết phục mình rằng một khi tạo được thế vững chắcdọcSôngÁpLụcngăncáchTrungQuốcvàTriềuTiên,Mỹsẽtiếnvào Việt Nam như một bước đi kế tiếp để hoàn thành việc baovâyTrungQuốc.(MỹthựcsựnhảyvàoĐôngDươngsaudựđoánnàybốnnăm.)ChuÂnLaithểhiệnquanđiểmđốivớiphântíchnày và chứng minh vai trò to lớn của Triều Tiên trong tư duychiếnlượccủaTrungQuốc,khiôngnóitrướcmộtcuộchọpcủaQuânủyTrungươngngày26thángTámnăm1950,rằngTriềuTiên“thựcsựlàtâmđiểmcủacáccuộcđấutranhtrênthếgiới...Sau khi chinh phục Triều Tiên, Mỹ chắc chắn sẽ tìm đến ViệtNamvàcácnướcthuộcđịakhác.DođóvấnđềTriềuTiênítnhấtsẽlàchìakhóađốivớiphươngĐông.”

NhữngtínhtoánnhưvậyđãkhiếnMaolặplạichiếnlượcmàcácnhàlãnhđạoTrungQuốctheođuổivàonăm1593khichốnglạicuộcxâmlượccủaNhậtBảndoToyotomiHideyoshidẫnđầu.Chiếntranhvớimộtsiêucườnglàmộtđềxuấtkhókhăn;ítnhấthainguyênsoáiTrungQuốctừchốichỉhuyđơnvịđượcchỉđịnhchotrậnchiếnvớiquânđộiMỹ.Maovẫnkiênquyết,vàcuộctấncôngbấtngờcủaTrungQuốcđãđẩyluiviệctriểnkhaiquâncủaMỹkhỏiSôngÁpLục.

NhưngsaukhicósựcanthiệpcủaTrungQuốc,giờđâymụcđích của cuộc chiến là gì và sẽ được thực hiện bằng chiến lượcnào?Nhữngcâuhỏinàydẫnđếnmộtcuộctranhluậndữdộibáotrước những cuộc tranh cãi gay gắt hơn trong các cuộc chiếntranh của Mỹ sau này. (Sự khác biệt nằm ở chỗ, không nhưnhững người phản đối Chiến tranh Việt Nam, những người chỉtrích Chiến tranh Triều Tiên cáo buộc chính quyền Truman

khôngsửdụngđủlựclượng;họtìmmộtchiếnthắngchứkhôngphảisựrútlui.)

Cuộc tranh cãi công khai diễn ra giữa chỉ huy chiến trườngDouglasMacArthurvàchínhquyềnTrumancósựhậuthuẫncủaHội đồng Tham mưu trưởng Liên quân. MacArthur viện dẫntrườnghợptruyềnthốngđãlàcơsởcủatấtcảcáclầnthamchiếncủa quân đội Mỹ trước đó: mục đích của chiến tranh là có đượcchiếnthắngbằngbấtkỳphươngtiệnnàocầnthiết,baogồmcảcác cuộc không kích vào chính Trung Quốc; thế bế tắc là mộtthấtbạichiếnlược;sựxâmlượccủacộngsảnphảibịđánhbạiởnơinódiễnravàđólàchâuÁ;khảnăngquânsựcủaMỹcầnphảiđược sử dụng đúng cách, chứ không phải là phương pháp bảotoànchonhữngtìnhhuốngbấttrắcmangtínhgiảđịnhởnhữngkhuvựcđịalýxaxôi,hàmýTâyÂu.

Chính quyền Truman trả lời theo hai cách: Thể hiện quyềnkiểm soát dân sự đối với quân đội Mỹ, ngày 11 tháng Tư năm1951, Tổng thống Truman tước bỏ quyền chỉ huy quân sự củaMacArthur vì có những phát ngôn đi ngược lại chính sách củachínhquyền.Vềthựcchất,Trumannhấnmạnhkháiniệmngănchặn: mối đe dọa chính là Liên Xô với mục tiêu chiến lược làthống lĩnh châu Âu. Do đó, tiến hành cuộc Chiến tranh TriềuTiêntớimộtkếtcụcbằngquânsự,thậmchíhơnthếlàmởrộngchiếntranhsangTrungQuốclà“cuộcchiếnsailầm,tạiđịađiểmsailầm,vàothờiđiểmsailầm,vàvớikẻthùsailầm,”theolờicủaTổngthammưutrưởngLiênquân,TướngOmarBradley,chỉhuychiếntrườngtrongcuộcchiếntranhchốngĐức.

Sauvàitháng,thángSáunăm1951,mặttrậnổnđịnhởgầnvĩtuyến38nơichiếntranhđãbắtđầu–cũnggiốngnhưnửathiênniênkỷtrướcđó.Đếnlúcđó,TrungQuốcđềnghịđàmphánvàMỹ chấp nhận. Hai năm sau, sau một số gián đoạn căng thẳngnhưng ngắn ngủi, các bên đã đạt được một thỏa thuận kéo dàihơn60nămchotớikhicuốnsáchnàyđượcviết.

Trong các cuộc đàm phán, cũng như trong nguồn gốc của

cuộcchiếntranh,haicáchtiếpcậnkhácnhauvềchiếnlượcđốichọi nhau. Chính quyền Truman bày tỏ quan điểm của Mỹ vềmốiquanhệgiữaquyềnlựcvàtínhchínhdanh.Theođó,chiếntranhvàhòabìnhlàcácgiaiđoạnchínhsáchriêngbiệt;khiđàmphán bắt đầu, việc sử dụng vũ lực chấm dứt và ngoại giao đảmnhận công việc. Mỗi hoạt động được cho là vận hành theo cácquytắcriêng.Vũlựclàcầnthiếtđểdẫntớiđàmphán,sauđónóphảiđứngsangmộtbên;kếtquảcủaquátrìnhđàmphánsẽphụthuộc vào bầu không khí thiện chí và sẽ bị phá hủy bởi áp lựcquânsự.Trêntinhthầnđó,quânđộiMỹđượcyêucầutựgiớihạnxuống chỉ còn là các biện pháp phòng thủ thiết yếu trong suốtcáccuộcđàmphánvàtránhgâyranhữngcuộcđọsứctấncôngquymôlớn.

QuanđiểmcủaTrungQuốchoàntoànngượclại.Chiếntranhvàhòabìnhlàhaimặtcủacùngmộtđồngxu.Đàmphánlàphầnmở rộng của chiến trường. Theo chiến lược gia thời cổ đại củaTrung Quốc Tôn Tử trong cuốn Binh pháp Tôn Tử, cuộc chiếnquantrọnglàcuộcchiếntâmlý–tácđộngđếncáctínhtoáncủađốithủvàlàmđốithủmấtniềmtinvàochiếnthắng.Việcxuốngthangcủađốithủlàmộtdấuhiệucủasựyếuđuốicầnđượckhaithácbằngcáchnhấnmạnhvàolợithếquânsựcủachínhmình.Phe cộng sản tận dụng thế bế tắc để gia tăng sự khó chịu củacông chúng Mỹ về một cuộc chiến không có kết quả. Trên thựctế,trongkhicáccuộcđàmphándiễnra,Mỹvẫnphảichịunhiềuthương vong tương tự như trong giai đoạn tấn công của cuộcchiến.

Cuối cùng, mỗi bên đều đạt được mục tiêu của mình: Mỹ đãgiữ được học thuyết về ngăn chặn và giữ gìn toàn vẹn lãnh thổcủa một đồng minh mà cho đến nay đã phát triển thành mộttrongnhữngquốcgiachủchốtởchâuÁ;TrungQuốcđãchứngminh quyết tâm phòng thủ trước những đợt tiến quân về biêngiớicủanướcnàyvàthểhiệntháiđộkhinhthịvớicácquyđịnhquốctếmàTrungQuốcđãkhôngcótiếngnóitrongviệctạora.

Kếtquảlàmộttrậnhòa.NhưngkếtquảnàychothấymộtsựyếuđuốitiềmtàngtrongkhảnăngcủaMỹkhiliênkếtchiếnlượcvớingoại giao, quyền lực với tính chính danh, và khi xác địnhnhữngmụctiêuquantrọngcủamình.Cuốicùng,TriềuTiênđãvẽnênmộtđườngvạchxuyênthếkỷ.ĐólàcuộcchiếntranhđầutiênmàMỹđặcbiệttừbỏchiếnthắngnhưmộtmụctiêuvàtheođólàđiềmbáovềnhữnggìsẽxảyrasauđó.

Thất bại lớn nhất hóa ra là về phía Liên Xô. Nước này đãkhuyếnkhíchquyếtđịnhbanđầuvềviệcxâmlượcvàduytrìcáchậuquảcủanóbằngcáchcungcấpmộtlượnglớntrangthiếtbịcho các đồng minh. Nhưng nước này đã đánh mất lòng tin củahọ.NhữnghạtmầmcủasựchiarẽXô-Trungđãđượcgieoxuốngtrong Chiến tranh Triều Tiên, vì Xô-viết nhất quyết yêu cầu sựchi trả cho những trợ giúp của mình và từ chối yểm trợ chiếnđấu.CuộcchiếntranhcũngđưađếnviệcMỹtáivũtrangnhanhchóng trên quy mô rộng lớn, khôi phục sự mất cân bằng ở TâyÂutrongmộtbướctiếnlớnhướngtớimộttìnhthếsứcmạnhmàhọcthuyếtngănchặncủaMỹđòihỏi.

Mỗi bên đều hứng chịu những thất bại. Một số nhà sử họcTrungQuốcchorằngTrungQuốcmấtđimộtcơhộithốngnhấtĐài Loan với đại lục để duy trì một đồng minh không đáng tincậy;MỹmấtđiánhhàoquangbấtkhảchiếnbạiđãgắnliềnvớinướcnàykểtừThếchiếnIIvàmộtchútýthứcvềhướngđi.CácnhàlãnhđạocáchmạngchâuÁkhácđãhọcđượcbàihọcvềviệclôikéoMỹvàomộtcuộcchiếnkhôngcókếtquảcóthểvượtquátinh thần sẵn sàng ủng hộ cuộc chiến của công chúng Mỹ. CònlạiởnướcMỹlàkhoảngcáchtrongtưduyvềchiếnlượcvàtrậttự quốc tế, điều đã ám ảnh nước này trong các khu rừng ViệtNam.

N

VIỆTNAMVÀSỰTANVỠĐỒNGTHUẬN

QUỐCGIA

gaycảkhiởgiữanhữnggiankhổcủacuộcChiếntranhTriềuTiên,cácnguyêntắcWilsonvàđịachiếnlượcRooseveltđãtạoramộtđộnglựcphithườngđằngsaumộtthậpkỷrưỡichínhsáchChiến tranh Lạnh. Bất chấp cuộc tranh luận trong nước mớichớm phôi thai, Mỹ được chứng kiến đã đi qua các cuộc khôngvậngiaiđoạn1948-1949đểngănchặntốihậuthưcủaLiênXôvề việc tiến quân tới Berlin, Chiến tranh Triều Tiên, và ngănchặnnhữngnỗlựccủaLiênXôtrongviệcđặtcáctênlửađạnđạohạt nhân tầm trung ở Cuba vào năm 1962. Sau đó là một hiệpướcvớiLiênXôvàonăm1963vềviệctừbỏthửnghiệmhạtnhântrong không gian – một biểu tượng của sự cần thiết đối với cácsiêu cường trong việc thảo luận và hạn chế khả năng tiêu diệtnhânloạicủahọ.ChínhsáchngănchặnđượcủnghộbởisựđồngthuậncủacảhaiđảngtrongNghịviện.Quanhệgiữacộngđồnghoạch định chính sách và cộng đồng trí thức có tính chuyênnghiệpđượccholàdựatrêncácmụctiêudàihạnchung.

Nhưng gần như trùng hợp với vụ ám sát Tổng thống John F.Kennedy,sựđồngthuậnquốcgiabắtđầubịphávỡ.MộtphầnlýdolàcúsốccủavụámsátmộtTổngthốngtrẻ,ngườiđãkêugọinước Mỹ thực hiện trọn vẹn những truyền thống lý tưởng củanó.MặcdùkẻámsátlàmộtphầntửthâncộngđãtạmtrúởLiênXô,đốivớinhiềungườithuộcthếhệtrẻđisau,mấtmátnàylàmdấylêncâuhỏivềgiátrịđạođứccủasựnghiệpMỹ.

ChiếntranhLạnhđãbắtđầubằnglờikêugọiủnghộdânchủvàtựdotrêntoànthếgiới,đượcKennedynhấnmạnhthêmtạilễ

nhậm chức của ông. Tuy nhiên, sau một khoảng thời gian,nhữnghọcthuyếtquânsựduytrìchiếnlượcngănchặnbắtđầucó ảnh hưởng xấu đối với cảm nhận của công chúng. Khoảngcách giữa sức tàn phá của các loại vũ khí với các mục đích màchúng có thể được sử dụng tỏ ra không thể thu hẹp. Tất cả lýthuyếtvềviệcsửdụnghạnchếcôngnghệhạtnhânquânsựtỏrakhông khả thi. Chiến lược bao trùm dựa trên khả năng gây ramột mức độ thương vong dân sự được đánh giá là không thểchấp nhận được, nhưng chắc chắn liên quan đến hàng triệungười ở cả hai phía chỉ trong một vài ngày. Tính toán này hạnchếsựtựtincủacácnhàlãnhđạoquốcgiavàniềmtincủacôngchúngvàosựlãnhđạocủahọ.

Bên cạnh đó, khi chính sách ngăn chặn được du nhập vàovùngngoạibiênchâuÁ,nógặpphảinhữngđiềukiệnhoàntoàntráingượcvớinhữngđiềukiệnởchâuÂu.KếhoạchMarshallvàNATOthànhcôngvìtruyềnthốngchínhtrịvềchínhquyềnvẫntồntạiởchâuÂuchodùcóbịsuyyếuđichăngnữa.Sựphụchồikinh tế có thể khôi phục lại sức sống chính trị. Nhưng trongphầnlớnthếgiớicácnướckémpháttriển,khuônkhổchínhtrịcònyếuhoặcmới,việntrợkinhtếngoàiviệcdẫnđếnsựổnđịnhcũngdẫnđếnthamnhũngtươngtự.

Những tình huống tiến thoái lưỡng nan này lên đến đỉnhđiểmtrongChiếntranhViệtNam.TrumanđãgửicáccốvấndânsựtớiNamViệtNamđểđốiphólạicuộcchiếntranhdukíchvàonăm1951;Eisenhowerđãbổsungcáccốvấnquânsựvàonăm1954; Kennedy cho phép các đội quân hỗ trợ tham chiến vàonăm 1962; và Johnson triển khai một lực lượng viễn chinh vàonăm1965màcuốicùnglêntớihơnnửatriệuquân.ChínhquyềnKennedy đã đi gần tới việc tham gia vào cuộc chiến và chínhquyềnJohnsonđãthựcsựthamchiếnvìtinrằngcuộctấncôngcủaBắcViệtNamvàoNamViệtNamlàmũinhọncủaXô-Trungnhằm tiến tới sự thống lĩnh toàn cầu và điều này cần phải bịquân đội Mỹ ngăn chặn, không để tất cả các nước Đông Nam Á

rơivàotaycộngsản.TrongviệcbảovệchâuÁ,Mỹđềnghịtiếnhànhnhưnhữnggì

đã làm ở Tây Âu. Theo “thuyết domino” của Tổng thốngEisenhower,sựsụpđổcủamộtnướctheochủnghĩacộngsảnsẽlàm cho những nước khác sụp đổ theo, Mỹ áp dụng học thuyếtngănchặnđểchặnđứngnhữngkẻxâmlược(theomôhìnhcủaNATO)vàmôhìnhphụchồikinhtếvàchínhtrị(nhưtrongKếhoạchMarshall).Đồngthời,đểtránh“mởrộngchiếntranh,”MỹhạnchếtấncôngnhữngnơiẩnnáuởCampuchiavàLào,nơimàtừđócáclựclượngcủaHàNộiphátđộngnhữngcuộctấncônggâythươngvongvàrútvềtrúẩnđểtránhsựtruyđuổi.

Không một chính quyền nào của Mỹ tính đến kế hoạch kếtthúccuộcchiếntranhngoàiviệcgiữgìnsựtồntạicủaNamViệtNam,tiêudiệtcáclựclượngdoHàNộivũtrangvàchiếnthắngchínhquyềnNamViệtNam,vànémbomBắcViệtNamtớimứcđủđểkhiếnHàNộiphảixemxétlạichínhsáchthốngnhấtcủamìnhvàbắtđầuđàmphán.Điềunàyđãkhôngđượccoi làmộtchương trình đáng chú ý hay gây tranh cãi cho đến tận giữanhiệmkỳcủachínhquyềnJohnson.Sauđó,mộtlànsóngphảnđốivàcácphươngtiệntruyềnthôngchỉtrích–lêntớiđỉnhđiểmsaucuộcTổngtấncôngTếtMậuThânnăm1968,vềmặtquânsựthôngthườngthìđólàmộtthấtbạinhưngđượcbáochíphươngTâycoilàmộtthắnglợikhiếncảthếgiớichoángvángvàlàbằngchứngvềsựthấtbạicủaMỹ–đánhtrúngtâmlýgiớichứcchínhquyền.

LýQuangDiệu,ngườisánglậpnhànướcSingaporevàcólẽlànhàlãnhđạochâuÁsángsuốtnhấttrongthờiđạicủaông,vớiniềmtinvữngchắccủamìnhvẫntồntạitớikhicuốnsáchnàyđượcviết,chorằngsựcanthiệpcủaMỹlàkhôngthểthiếuđểgiữgìnkhảnăngvềmộtĐôngNamÁđộclập.Phântíchvềnhữnghệquả đối với khu vực này khi người cộng sản giành thắng lợi ởViệtNamphầnlớnlàchínhxác.NhưngvàothờiđiểmMỹthamchiếntoàndiệnởViệtNam,sựthốngnhấtXô-Trungkhôngcòn

nữa và đã lâm vào một cuộc khủng hoảng rõ rệt trong suốtnhững năm 1960. Bị tàn phá bởi cuộc Đại Nhảy vọt và CáchmạngVănhóa,TrungQuốcngàycàngcoiLiênXônhưmộtđốithủnguyhiểmvàđầyđedọa.

CácnguyêntắcngănchặnđượcsửdụngởchâuÂutỏrakhóápdụngởchâuÁ.BấtổnởchâuÂuxảyrakhicuộckhủnghoảngkinhtếgâyrabởichiếntranhđedọahủyhoạicácthểchếchínhtrịtrongnướctruyềnthống.ỞĐôngNamÁ,saumộtthếkỷdướiách thực dân, các thể chế này vẫn chưa được tạo ra – nhất là ởNamViệtNam,nơichưabaogiờlàmộtquốcgiatronglịchsử.

Mỹ cố gắng thu hẹp khoảng cách này thông qua một chiếndịch xây dựng thể chế chính trị song hành với các nỗ lực quânsự. Trong khi đồng thời chiến đấu trong một cuộc chiến tranhquy ước chống lại các sư đoàn quân Bắc Việt Nam và một cuộcchiếntranhdukíchchốnglạidukíchquânViệtCộng,Mỹđãlaovào việc thiết kế chính trị trong một khu vực chưa hề biết tớichínhquyềntựquảnhaydânchủtrongnhiềuthếkỷ.

Sau một loạt các cuộc đảo chính (cuộc đầu tiên trong số đó,vàothángMườimộtnăm1963,trênthựctếđượcĐạisứquánMỹbậtđènxanhvàđượcNhàTrắngngầmchấpthuậnvớihyvọngsự cai trị bằng quân sự sẽ tạo ra các thể chế tự do hơn), TướngNguyễnVănThiệunổilêntrởthànhTổngthốngNamViệtNam.Vào thời gian đầu của Chiến tranh Lạnh, các định hướng phicộng sản cho một chính quyền đã được coi – có lẽ rộng rãi quámức–nhưmộtbằngchứngrằngnólàđánggiátrongviệcchốnglại các thiết kế của Xô-viết. Giờ đây, trong bầu không khí phảnkhángđangtrỗidậy,sựbấtlựccủaNamViệtNamtrongviệcnổilênnhưmộtnềndânchủvậnhànhđầyđủ(giữamộtcuộcchiếnđẫm máu) dẫn đến những lời chỉ trích gay gắt. Một cuộc chiếntranhbanđầucóđượcsựủnghộcủađasốđángkểvàđượcđưalênđếnquymôhiệntạibởimộttổngthốngtríchdẫncácnguyêntắcphổquátvềtựdovànhânquyền,thìbâygiờlạibịchỉtríchnhưlàmộtbằngchứngvềsựxuốngcấpđạođứcchỉriêngởnước

Mỹ.Nhữnglờibuộctộivềsựvôđạođứcvàlừadốiđãđượcthoảimáisửdụng;trongđó“manrợ”làmộttínhtừđượcưathích.SựdínhlíuquânsựcủaMỹđượcmôtảnhưmộthìnhthức“điênrồ”làmlộranhữnglỗhổngsâusắctronglốisốngMỹ;cáccáobuộcvềviệcgiếtchócdânthườngbừabãiđãtrởnênthườnglệ.

CuộctranhluậntrongnướcvềChiếntranhViệtNamtỏralàmộttrongnhữngcuộctranhluậngâynhiềuvếtsẹonhấttronglịchsửnướcMỹ.CácchínhquyềnđãđưaMỹdínhlíuvàoĐôngDươngđượcđiềuhànhbởinhữngcánhânvớitríthôngminhvàtínhtrungthựcđángkể,nhữngngườinàyđộtnhiênthấymìnhbịbuộctộivềsựđiênrồgầnnhưlàtộiphạmvàcốtìnhlừadối.Những gì trước đó bắt đầu như một cuộc tranh luận hợp lý vềtính khả thi và chiến lược biến thành những cuộc biểu tìnhđườngphố,nhữnglờicôngkíchvàbạolực.

Những người chỉ trích đã đúng trong việc chỉ ra rằng chiếnlượccủaMỹlàthiếuphùhợpvớithựctếcủamộtcuộcxungđộtbất đối xứng, đặc biệt trong thời gian đầu của chiến tranh. Cácchiến dịch ném bom gián đoạn để kiểm tra sự sẵn sàng đàmpháncủaHàNộithườngđiđếnbếtắc,dẫntớiviệcthểhiệnsứcmạnh chỉ đủ để hứng chịu những lên án và phản kháng, chứkhông đủ để đảm bảo sự sẵn sàng của đối thủ cho những cuộcđàmphánnghiêmtúc.TìnhthếtiếnthoáilưỡngnanởViệtNamphầnnhiềulàdohậuquảcủacáclýthuyếtliênquanđếnsựdầnleothangđãduytrìChiếntranhLạnh;trongkhichặtchẽvềkháiniệmnếuxétđếnthếbếtắcgiữacácsiêucườnghạtnhân,nhưngítcótínhápdụngchomộtcuộcxungđộtbấtđốixứngchốnglạimộtđốithủtheođuổichiếnlượcdukích.MộtsốkỳvọngvềcảicáchkinhtếsẽdẫntớipháttriểnchínhtrịtỏrakhôngkhảthiởchâuÁ.Nhưngchúnglàđốitượngthíchhợpchocuộctranhluậnnghiêm túc chứ không phải lăng mạ, và bên lề phong trào biểutình, là những cuộc tấn công vào các trường đại học và các tòanhàchínhphủ.

Sự sụp đổ của những cao vọng làm tan vỡ sự tự tin mà nếu

khôngcónócáctổchứcsẽlúngtúngtronghànhđộng.Cácnhàlãnhđạotrướcđó,nhữngngườiđãduytrìchínhsáchđốingoạicủa Mỹ, rất khổ sở trước cơn thịnh nộ của sinh viên. Sự bất ancủanhữngngườilớntuổitrongsốđóđãbiếnnhữnglờicathánthườngthấycủalớptrẻđangtrưởngthànhthànhmộtcơnthịnhnộ được thể chế hóa và một sự tổn thương quốc gia. Các cuộcbiểutìnhquầnchúnglêncaotớimứcbuộcTổngthốngJohnson–người tiếp tục miêu tả cuộc chiến với những thuật ngữ truyềnthốnglàbảovệmộtdântộctựdochốnglạisựtấncôngcủachủnghĩa độc tài chuyên chế – phải hạn chế xuất hiện trước côngchúngtrongnămcuốicủanhiệmkỳvàchủyếuluitớicáccăncứquânsự.

TrongnhữngthángsaukhinhiệmkỳtổngthốngcủaJohnsonkếtthúcvàonăm1969,mộtsốkiếntrúcsưchínhcủacuộcchiếnđãcôngkhaitừbỏvịtrícủahọ,kêugọichấmdứtcáchoạtđộngquân sự và rút quân đội Mỹ về nước. Những chủ đề này đượcđemramổxẻchotớikhinhómnắmquyềnđiđếnquyếtđịnhvềchươngtrình“chấmdứtchiếntranh”bằngviệcMỹđơnphươngrútquânchỉđểđổilấyviệctraotrảtùbinh.

RichardNixontrởthànhTổngthốngvàothờiđiểmkhicótới500.000binhsĩMỹ–vàsốlượngvẫntiếptụctăngtheomộtlịchtrìnhdochínhquyềnJohnsonthiếtlập–đangthamchiếnởViệtNam, nơi cách biên giới Mỹ nửa vòng Trái đất. Ngay từ đầu,Nixon đã cam kết chấm dứt chiến tranh. Tuy nhiên, ông cũngnghĩtráchnhiệmcủamìnhlàphảilàmnhưvậytrongbốicảnhMỹđưaranhữngcamkếttoàncầuvềviệcduytrìtrậttựquốctếhậu chiến. Nixon nhậm chức năm tháng sau khi quân đội Xô-viếtchiếmđóngTiệpKhắc,trongkhiLiênXôđangcứngrắnvàmạnh mẽ phát triển tên lửa liên lục địa với tốc độ đầy đe dọa(mộtsốngườichorằngđiềuđóđãvượtquacáclựclượngrănđecủaMỹ),vàmộtTrungQuốcvẫnđầythùđịch.Mỹkhôngthểvứtbỏcáccamkếtanninhcủamìnhởmộtkhuvựctrênthếgiớimàkhônggâyranhữngtháchthứctớiquyếttâmcủachínhmìnhở

nhữngkhuvựckhác.GiữgìnuytíncủaMỹtrongviệcbảovệcácđồngminhvàhệthốngtrậttựtoàncầu–mộtvaitròMỹđãthựchiệntronghaithậpkỷ–vẫnlàmộtphầnkhôngthểthiếutrongcáctínhtoáncủaNixon.

NixonrútquânMỹởmức150.000binhsĩmỗinămvàchấmdứt việc tham chiến trên bộ vào năm 1971. Ông cho phép cáccuộcđàmphánvớimộtđiềukiệnkhôngthểnhânnhượng:ôngkhôngbaogiờchấpnhậnyêucầucủaHàNộiđòihỏitiếntrìnhhòabìnhphảibắtđầuvớisựthaythếchínhphủNamViệtNam–đồngminhcủaMỹ–bằngcáigọilàchínhphủliênminhmàtrênthực tế được điều hành bởi những nhân vật do Hà Nội đề xuất.Điềunàybịcươngquyếtbácbỏtrongvòngbốnnămchođếnsaukhi có một cuộc tấn công của Bắc Việt Nam (không có sự thamdựcủalựclượngbộbinhMỹ)vàonăm1972,cuốicùngkhiếnHàNộiđồngývớimộtthỏathuậnngừngbắnvàdànxếpchínhtrịmàHàNộiđãluônbácbỏtrongnhữngnămtrướcđó[141].

Ở Mỹ, cuộc tranh luận tập trung vào mong muốn rộng rãi làchấm dứt những đau thương gây ra bởi cuộc chiến cho ngườidânĐôngDương,nhưthểMỹlànguyênnhângâyranỗiđaucủahọ.NhưngHàNộiđãkiênquyếttiếptụccuộcchiến,khôngphảivì không tin tưởng các cam kết hòa bình của Mỹ, mà bởi vì họdựavàođó đểlàm kiệtquệý chícủa Mỹkhikéo dàinhững tổnthất. Chiến đấu trong một cuộc chiến tranh tâm lý, Hà Nội đãkhai thác triệt để vấn đề của Mỹ là tìm kiếm sự thỏa hiệp dướidanhnghĩamộtchươngtrìnhrútquântrongdanhdựmàthựcrakhôngcósựkhácbiệtnhỏnào.

Các hành động quân sự mà Tổng thống Nixon đã ra lệnh, vàđượctôiủnghộtrêncươngvịCốvấnAnninhquốcgiacủaông,cùng với chính sách ngoại giao linh hoạt, đã dẫn đến dàn xếptrong năm 1973. Chính quyền Nixon tin tưởng rằng Sài Gòn sẽcóthểvượtquanhữngviphạmthôngthườngđốivớithỏathuậnbằngcáclựclượngcủachínhhọ;rằngMỹsẽhỗtrợbằngkhôngquân và hải quân chống lại một cuộc tấn công tổng lực; và qua

thờigianchínhphủNamViệtNam,vớihỗtrợkinhtếcủaMỹ,sẽcóthểxâydựngmộtxãhộivậnhànhtốtvàpháttriểnhướngđếnnhữngthểchếminhbạchhơn(nhưtrênthựctếsaunàydiễnraởHànQuốc).

Liệuquátrìnhnàycóthểđượcđẩynhanhvàliệucómộtđịnhnghĩa nào khác cho uy tín của Mỹ hay không sẽ còn là chủ đềtranhluậnnóngbỏng.TrởngạichínhlàkhókhănngườiMỹgặpphải trong việc hiểu được cách suy nghĩ của Hà Nội. ChínhquyềnJohnsonđánhgiáquácaotácđộngcủasứcmạnhquânsựMỹ.Tráivớisuynghĩthôngthường,chínhquyềnNixonđánhgiáquácaophạmvicủađàmphán.Đốivớicácnhàlãnhđạodàydạntrận mạc ở Hà Nội, những người đã chiến đấu cả đời để giànhchiếnthắng,thìthỏahiệpcũnggiốngnhưthấtbại,vàmộtxãhộiđanguyênlàgầnnhưkhôngthểtưởngtượngđược.

Một giải pháp cho cuộc tranh luận trên là vượt quá phạm vicủacuốnsáchnày;nólàmộtquátrìnhđauđớnchotấtcảnhữngaithamgia.NixonđãthuxếpchomộtsựrútquânhoàntoànvàmộtthỏathuậnmàôngtinrằngđưađếnchoNamViệtNammộtcơ hội tốt để tự quyết định số phận của mình. Tuy nhiên, saumộtthậpkỷđầytranhcãivàdohậuquảđắtgiácủacuộckhủnghoảngWatergate,Nghịviệnđãhạnchếnghiêmngặtcácviệntrợtrongnăm1973vàcắtmọiviệntrợtrongnăm1975.NamViệtNamđãthuakhigầnnhưtoànbộlựclượngquângiảiphóngtừBắc Việt Nam tiến vào, vượt qua đường ranh giới giữa hai bên.Cộngđồngquốctếduytrìsựimlặng,cònNghịviệnthìcấmsựcan thiệp quân sự của Mỹ. Ngay sau đó, chính phủ Lào vàCampuchiasụpđổtrướccáccuộcnổidậycủanhữngngườicộngsản, và sau đó ở Campuchia Khmer Đỏ áp dụng một sự trừngphạttànbạogầnnhưkhôngthểtưởngtượng.

Mỹđãlầnđầutiênthuatrậnvàcũngđánhmấtđimốiliênhệvớikháiniệmcủamìnhvềtrậttựthếgiới.

S

RICHARDNIXONVÀTRẬTTỰQUỐCTẾ

aucuộctànsátvàonhữngnăm1960cùngvớinhữngvụámsát, bạo động dân sự, và những cuộc chiến không có kết quả,năm1969,RichardNixonkếthừanhiệmvụkhôiphụclạisựgắnkếtchonềnchínhtrịMỹcũngnhưchochínhsáchđốingoạicủaMỹ.Dùrấtthôngminh,vớimứcđộbấtancánhânđếnbấtngờđốivớimộtnhânvậtcủacôngchúngđầykinhnghiệmnhưvậy,Nixonkhôngphảinhàlãnhđạolýtưởngchoviệckhôiphụchòabìnhtrongnước.Nhưngcũngcầnphảinhớrằngcácchiếnthuậtbiểutìnhquầnchúng,hămdọa,vàbấttuândânsựvượtrangoàigiới hạn của các cuộc biểu tình hòa bình đã diễn ra mạnh mẽtrước khi Nixon tuyên thệ nhậm chức ngày 20 tháng Một năm1969.

Tuynhiên,đốivớinhiệmvụxácđịnhlạibảnchấtcủachínhsáchđốingoạicủaMỹ,Nixoncósựchuẩnbịvôcùngtốt.LàmộtThượng nghị sĩ đến từ California, Phó Tổng thống dưới thờiDwight D. Eisenhower, và là ứng viên tổng thống lâu năm, ôngđãđikhắpnơi.CácnhàlãnhđạonướcngoàimàNixonđãgặpsẽkhôngchạmđếnnhữngcuộcđốiđầulàmôngkhóchịu,vàhứahẹncùngôngthamgiavàocuộcđốithoạithựcchấtmàôngrấtthànhthạo.Dobảntínhđơnđộcđãchoôngnhiềuthờigianrảnhhơnnhữngngườicóthamvọngchínhtrịbìnhthường,ôngthấyviệc đọc rộng rất hợp ý mình. Sự kết hợp các yếu tố này khiếnôngtrởthànhvịtổngthốngtươnglaiđượcchuẩnbịtốtnhấtvềchínhsáchđốingoạikểtừthờiTheodoreRoosevelt.

KhôngmộtvịtổngthốngnàosauTheodoreRooseveltđãgiảiquyếttrậttựquốctếnhưlàmộtkháiniệmtoàncầutheocáchcóhệ thống và mang tính khái niệm như vậy. Năm 1971, khi nói

chuyệnvớicácbiêntậpviêncủatờTime,Nixonđãđưarakháiniệmnày.Trongtầmnhìncủaông,nămtrungtâmlớnvềquyềnlực chính trị và kinh tế sẽ hoạt động trên cơ sở một cam kếtkhông chính thức của mỗi nước về việc kiềm chế theo đuổi lợiích của mình. Kết quả của những tham vọng và kiềm chế đanxencủahọsẽlàtrạngtháicânbằng:

Chúngtaphảinhớlầnduynhấttronglịchsửthếgiớimàchúngtacóbấtkỳkhoảngthờigianhòabìnhlâudàinàolàkhicósựcânbằng quyền lực. Chính vào lúc một quốc gia trở nên mạnh hơn rấtnhiềusovớiđốithủcạnhtranhtiềmtàngcủanómànguycơchiếntranhnảysinh.VìthếtôitinvàomộtthếgiớimàtrongđóMỹđầysứcmạnh.Tôinghĩthếgiớisẽantoànhơnvàtốthơnnếuchúngtacó Mỹ, châu Âu, Liên Xô, Trung Quốc, Nhật Bản đều hùng mạnh,cânbằnglẫnnhau,khôngđốiđầunhau,mộtcáncânngangbằng.

Điềuđángchúýtrongcáchtrìnhbàynàylàhaitrongsốcácnước được liệt kê là một phần của một nỗ lực chung giữa cáccườngquốcthựctếlàkẻthùcủanhau:LiênXô,quốcgiađãđốiđầu với Mỹ trong một cuộc chiến tranh lạnh, và Trung Quốc,quốc gia mà Mỹ chỉ mới nối lại liên hệ ngoại giao sau hơn haithập kỷ gián đoạn và là nước mà Mỹ đã không đặt đại sứ quánhoặc thiết lập các quan hệ ngoại giao chính thức. TheodoreRoosevelt đã đưa ra ý tưởng về trật tự thế giới trong đó Mỹ làngườibảovệtrạngtháicânbằngtoàncầu.NixonđixahơnthếkhilậpluậnrằngMỹnênlàmộtphầnkhôngthểthiếutrongmộtsựcânbằnglinhhoạt,luônthayđổi,khôngphảilànướctạothếcânbằngmànhưlàmộtthànhphầntrongđó.

CuộctròchuyệncònthểhiệnkỹnăngchiếnthuậtcủaNixon,khi ông loại bỏ bất kỳ ý định nào trong việc xúi giục các thànhphần trong thế cân bằng trên đối đầu với nhau. Một cách cảnhbáotinhtếtớiđốithủtiềmnănglàkhôngthừanhậnmộtnănglựcmàôngbiếtlànướcđósởhữu,vànănglựcnàysẽkhôngbịthayđổibởisựkhôngthừanhậnđó.NixonđưaranhữngnhậnxétnàykhichuẩnbịthămBắcKinh,đánhdấusựcảithiệnquan

hệ đáng kể và là lần đầu tiên một tổng thống Mỹ đương nhiệmđếnthămTrungQuốc.SửdụngTrungQuốcđểcânbằnglạiLiênXô từ một vị trí mà Mỹ cách mỗi người khổng lồ cộng sản gầnhơnlàkhoảngcáchcủahaiquốcgianàyvớinhau,tấtnhiên,đóchính xác là thiết kế của một chiến lược tiến triển. Tháng Hainăm 1971, báo cáo thường niên về chính sách đối ngoại củaNixon đề cập tới Trung Quốc như là nước Cộng hòa Nhân dânTrungHoa–lầnđầutiênmộttàiliệuchínhthứccủaMỹđãtraochoquốcgianàymứcđộcôngnhậnnhưvậy–vàtuyênbốrằngMỹ“sẵnsàngthiếtlậpmộtđốithoạivớiBắcKinh”trêncơsởlợiíchquốcgia.

Nixon đưa ra quan điểm tương tự về chính sách đối nội củaTrung Quốc khi tôi đang trên đường bay tới Trung Quốc trongcái gọi là chuyến đi bí mật vào tháng Bảy năm 1971. Phát biểutrướccôngchúngởthànhphốKansas,Nixonchorằng“cốgắngkhónhọctrongnướccủaTrungQuốc”–nghĩalàCáchmạngVănhóa–khôngnênđưađến

bấtkỳcảmgiácvuithíchnàorằngnướcnàysẽluônnhưvậy.VìkhichúngtacoingườiTrungQuốcnhưmộtdântộc–vàtôiđãthấyhọtrênkhắpthếgiới...–họsángtạo,họsảnxuất,họlàmộttrongnhững dân tộc có năng lực nhất trên thế giới. Và với 800 triệungười, Trung Quốc chắc chắn sẽ trở thành một cường quốc kinh tếkhổnglồ,vớitấtcảcácyếutốđóhọcũngsẽđạtđượcđiềutươngtựtrongcáclĩnhvựckhácnếuhọđitheohướngđó.

Những lời này, giờ đây đã trở nên phổ biến, nhưng là cuộccáchmạngởthờiđiểmđó.Vìchúngđượcngẫuhứngđưara–vàtôithìkhônggiữliênlạcvớiWashington–chínhChuÂnLailàngườilàmtôichúýđếnchúng,khitôibắtđầucuộcđốithoạiđầutiên với Bắc Kinh sau hơn 20 năm. Là người chống cộng thâmcăncốđế,Nixonđãquyếtđịnhrằngsựcấpbáchcủatrạngtháicân bằng địa chính trị quan trọng hơn các yêu cầu về sự thuầnkhiết ý thức hệ – và may mắn thay, những người đồng cấp củaôngởTrungQuốccũngđãquyếtđịnhnhưvậy.

Trongchiếndịchtranhcửtổngthốngnăm1972,đốithủcủaNixon,GeorgeMcGovernđãchếgiễurằng,“NướcMỹ,hãytrởvềnhà!”NixontrênthựctếđãđáplạirằngnếuMỹtrốntránhtráchnhiệmquốctếcủamình,nóchắcchắnsẽthấtbạiởtrongnước.Ôngtuyênbố“chỉkhichúngtahànhđộngmạnhmẽđápứngcáctráchnhiệmcủachúngtaởnướcngoài,chúngtamớicònlàmộtquốc gia vĩ đại, và chỉ khi chúng ta vẫn là một quốc gia vĩ đại,chúng ta mới hành động mạnh mẽ đáp ứng những thách thứccủa chúng ta ở trong nước.” Đồng thời, ông tìm cách kiềm chế“bảnnăngcủachúngtalàbiếtrõnhữnggìlàtốtnhấtchongườikhác,”màbảnnăngấytớilượtmìnhđemđến“sựcámdỗcủahọmuốndựavàoquyếtđịnhcủachúngta.”

Vớimụctiêunày,Nixonđãhìnhthànhthônglệdựthảobáocáohằngnămvềtìnhtrạngcủathếgiới.Giốngnhưtấtcảcáctàiliệucủatổngthống,nhữngbáocáonàyđượccácphụtácủaNhàTrắngdựthảo,trongtrườnghợpnàylàcácnhânviênHộiđồngAn ninh Quốc gia dưới sự chỉ đạo của tôi. Nhưng Nixon quyếtđịnhgiọngđiệuchiếnlượcchungcủanhữngtàiliệunàyvàxemxétkhichúngđangđượchoànthành.Chúngđượcsửdụngnhưhướngdẫnchocáccơquanchínhphủxửlýchínhsáchđốingoại,vàquantrọnghơn,làmộtdấuhiệuđốivớinướcngoàivềđườnghướngchiếnlượccủaMỹ.

Nixon có đầy đủ những gì của một người theo chủ nghĩa lýtưởng để nhấn mạnh rằng Mỹ không thể ủy thác số phận củamìnhhoàntoànhayphầnlớnvàothiệnchícủanướckhác.Nhưbáocáonăm1970củaôngnhấnmạnh,hòabìnhđòihỏisựsẵnsàng đàm phán và tìm kiếm những hình thức quan hệ đối tácmới,nhưngchỉriêngnhữngđiềunàysẽlàkhôngđủ:“Yếutốthứhai của một nền hòa bình bền vững phải là sức mạnh của Mỹ.Chúngtađãhọcđược,hòabìnhkhôngthểđạtđượcchỉvớithiệnchímàthôi.”Ôngđánhgiá,hòabìnhsẽđượccủngcốchứkhôngphảibịcảntrởbằngviệctiếptụcthểhiệnsứcmạnhcủaMỹ,vàsự sẵn sàng đã được chứng minh để hành động trên toàn cầu –

điềugợilênbóngdángcủaviệcTheodoreRooseveltđưaHạmđộiTrắngđivòngquanhthếgiớitrongnhữngnăm1907-1909.Mỹcũngkhôngthểhyvọngcácnướckhácthếchấptươnglaicủahọbằngviệclấythiệnchícủanướckháclàmcăncứchochínhsáchđốingoại.Nguyêntắcchỉđạolànỗlựcđểxâydựngmộttrậttựquốc tế ở đó có sự liên hệ giữa quyền lực và tính chính danh –trongýnghĩarằngtấtcảcácthànhviênchủchốtcủatrậttựđócoisựdànxếpnàylàcôngbằng:

Tấtcảcácquốcgia,kẻthùcũngnhưbạnhữu,phảicóquyềnlợitrongviệcduytrìhệthốngquốctếnày.Họphảicảmthấyrằngcácnguyêntắccủahọđangđượctôntrọngvànhữnglợiíchquốcgiacủahọ được bảo đảm... Nếu môi trường quốc tế đáp ứng những mốiquantâmsốngcòncủahọ,họsẽlàmviệcđểduytrìnó.

Đólàtầmnhìnvềmộttrậttựquốctếđãđưađếnđộnglựcđầutiên cho việc mở cửa với Trung Quốc, quốc gia mà Nixon coi làmột thành phần không thể thiếu của trật tự đó. Một khía cạnhcủaviệcmởcửavớiTrungQuốclànỗlựcđểvượtlêntrênnhữngxung đột nội bộ trong thập kỷ vừa qua. Nixon trở thành Tổngthống của một quốc gia bị lung lay bởi một thập kỷ của nhữngbiếnđộngtrongnướcvàquốctếvàmộtcuộcchiếnkhôngcókếtquả cuối cùng. Điều quan trọng là phải chuyển tải tới TrungQuốcmộttầmnhìnvềhòabìnhvàsựthânthiệnquốctếđểnângnướcnàyhướngtớitầmnhìnxứngđángvớilịchsửvànhữnggiátrịcủanó.CũngkhôngkémphầnquantrọnglàviệcđịnhnghĩalạikháiniệmcủaMỹvềtrậttựthếgiới.MộtmốiquanhệđượccảithiệnvớiTrungQuốcsẽdầncôlậpLiênXôhoặcthúcđẩynướcnàytìmkiếmmốiquanhệtốthơnvớiMỹ.MiễnlàMỹđểtâmtớiviệc xích lại với mỗi siêu cường cộng sản gần hơn khoảng cáchgiữahọvớinhau,bóngmavềviệcXô-Trungbắttaytrongnỗlựctrở thành bá chủ thế giới, điều đã ám ảnh chính sách đối ngoạicủa Mỹ trong hai thập kỷ qua, sẽ được dập tắt. (Theo thời gian,LiênXôthấymìnhkhôngthểduytrìtìnhtrạngtiếnthoáilưỡngnannày,phầnlớndochínhmìnhtạorakhiphảiđốimặtvớikẻ

thùởcảchâuÂuvàchâuÁ,kểcảkẻthùtrongcùngpheýthứchệcủamình.)

Nỗ lực của Nixon để làm cho chủ nghĩa lý tưởng Mỹ thànhhiệnthực,vàlàmchochủnghĩathựcdụngMỹcóphạmvirộngđãbịtấncôngtừcảhaiphía,phảnánhsựnướcđôicủaMỹgiữaquyềnlựcvànguyêntắc.Nhữngngườitheochủnghĩalýtưởngchỉ trích Nixon vì đã thi hành chính sách đối ngoại theo cácnguyêntắcđịachínhtrị.NhữngngườitheotrườngpháibảothủđãtháchthứcôngtrêncơsởchorằngsựxoadịucăngthẳngvớiLiên Xô là một hình thức thoái thác trách nhiệm trước nhữngthách thức của cộng sản đối với nền văn minh phương Tây. CảhaikiểuchỉtríchbỏquaviệcNixonđãthựchiệnmộtsựphòngvệngoancườngdọctheongoạibiêncủaLiênXô,khiônglàTổngthống Mỹ đầu tiên đến thăm Đông Âu (Nam Tư, Ba Lan, vàRomania), mang tính biểu tượng thách thức quyền kiểm soátcủa Liên Xô, và ông đã cùng Mỹ trải qua một số cuộc khủnghoảngvớiLiênXô,haitrongsốđó(vàothángMườinăm1970vàthángMườinăm1973)làmôngđãkhôngngầnngạikhiđặtquânđộiMỹvàotìnhtrạngbáođộng.

Nixon đã thể hiện kỹ năng khác thường trong khía cạnh địachính trị khi tạo dựng một trật tự thế giới. Ông kiên nhẫn liênkết các thành phần khác nhau của chiến lược lại với nhau, chothấy sự can đảm phi thường trong việc đương đầu với các cuộckhủnghoảngvàsựkiêntrìtuyệtvờitrongviệctheođuổinhữngmụcđíchdàihạntrongchínhsáchđốingoại.Mộttrongnhữngnguyêntắchoạtđộngthườngđượclặpđilặplạicủaônglà:“Taphải trả cùng một cái giá khi làm một việc gì đó nửa vời cũnggiống như khi làm nó tới cùng. Vậy thì hãy cứ làm việc đó tớicùng.”Kếtquảlà,trongkhoảngthờigian18tháng,trongnhữngnăm1972-1973,ôngđãmanglạisựchấmdứtChiếntranhViệtNam,mởcửavớiTrungQuốc,mộthộinghịthượngđỉnhvớiLiênXô kể cả khi đang leo thang nỗ lực quân sự để đối phó với mộtcuộctấncôngcủaBắcViệtNam,sựthayđổicủaAiCậptừmột

đồngminhcủaLiênXôchuyểnsanghợptácchặtchẽvớiMỹ,haithỏathuậnkhôngcanthiệpởTrungĐông–mộtgiữaIsraelvàAiCập,mộtvớiSyria(đượcduytrìtớitậnkhicuốnsáchnàyđượcviết,ngaycảkhimộtcuộcnộichiếntànbạođangdiễnra)–vàsựbắtđầucủaHộinghịAnninhchâuÂumàkếtquảtrongdàihạnlà làm cho quyền kiểm soát của Liên Xô ở Đông Âu bị suy yếunghiêmtrọng.

Nhưng khi thành tựu có tính chiến thuật sắp có thể đượcchuyển thành một khái niệm có tính lâu dài về trật tự thế giớiliênkếttầmnhìnđầycảmhứngđếnmộttrạngtháicânbằngkhảthi, thì bi kịch ập đến. Chiến tranh Việt Nam đã làm cạn kiệtnăng lượng trên tất cả các mặt. Vụ Watergate vỡ lở, do tự ngungốc gây ra và bị khai thác tàn nhẫn bởi những người chỉ tríchNixon lâu nay, làm tê liệt chính quyền hành pháp. Trong giaiđoạnbìnhthường,cácthànhphầnkhácnhautrongchínhsáchcủa Nixon sẽ được hợp nhất thành một chiến lược dài hạn mớicủa Mỹ. Nixon đã có một cái nhìn thoáng qua về một miền đấthứa,nơihyvọngvàthựctếđượckếtgiao–sựkếtthúccủaChiếntranh Lạnh, một định nghĩa lại về Liên minh Đại Tây Dương,một sự hợp tác thực sự với Trung Quốc, một bước tiến quantrọngtớihòabìnhchoTrungĐông,sựkhởiđầucủaviệctáihòanhậpcủaNgavàomộttrậttựquốctế–nhưngôngkhôngcóthờigian để hợp nhất tầm nhìn địa chính trị của mình với thời cơ.Việcthựchiệncuộchànhtrìnhđóđượcđểlạichonhữngngườikhác.

Khởiđầuđổimới

Saunỗiđaucủanhữngnăm1960vàsựsụpđổcủamộtnhiệmkỳ tổng thống, trên hết, Mỹ cần khôi phục lại sự gắn kết củamình. Thật may mắn khi người được giao nhiệm vụ chưa từngcótiềnlệnàylàGeraldFord.

Bịđẩyvàomộtchứcvụmàôngkhôngmưucầu,Fordchưabaogiờ tham gia vào sự xoay vần phức tạp của nền chính trị tổng

thống.Vìnguyênnhânnày,đượcgiảithoátkhỏinỗiámảnhvớicác nhóm người được thăm dò ý kiến chính trị và các quan hệcông chúng, trong nhiệm kỳ tổng thống ông có thể thực hànhcácgiátrịcủasựthiệnchívàniềmtinởđấtnướcnơiôngđãlớnlên.TừngphụcvụlâunămtrongHạviện,nơiônglàthànhviêncác tiểu ban quan trọng về quốc phòng và tình báo, đã cho ôngmột cái nhìn tổng quan về những thách thức trong chính sáchđốingoại.

Sự phục vụ có tính lịch sử của Ford là để khắc phục nhữngchiarẽcủanướcMỹ.Trongchínhsáchđốingoạicủamình,ôngcốgắngliênhệquyềnlựcvớinguyêntắcvàphầnlớnđềuthànhcông. Chính quyền của ông chứng kiến sự hoàn thành thỏathuậnđầutiêngiữaIsraelvớimộtnhànướcẢ-rập–trongtrườnghợpnàylàAiCập–vớicácđiềukhoảnphầnlớnmangtínhchínhtrị. Thỏa thuận thứ hai không can thiệp Sinai đánh dấu bướcngoặtkhôngthểthayđổicủaAiCậphướngtớimộtthỏathuậnhòabình.FordđềxướngconđườngngoạigiaotíchcựcđểmangđếnnguyêntắcđasốởmiềnNamchâuPhi–làTổngthốngMỹđầu tiên làm như vậy một cách rõ ràng. Bất chấp sự phản đốimạnh mẽ trong nước, ông giám sát kết luận của Hội nghị Anninh châu Âu. Trong nhiều điều khoản có các điều khoản ghinhận nhân quyền như là một trong những nguyên tắc an ninhchâu Âu. Các điều khoản này đã được những người anh hùngnhưLechWalesaởBaLanvàVáclavHavelởTiệpKhắcsửdụngđể mang lại nền dân chủ cho đất nước của họ và khởi động sựsụpđổcủahệthốngtạiđây.

TôiđãđọclờiđiếucủamìnhtạitanglễcủaTổngthốngFordvớinhữngcâusau:

Theotruyềnthốngcổxưa,Chúabảovệnhânloạibấtchấpnhiềutộilỗicủaconngười,bởivìtạibấtkỳthờiđiểmnàoluôncómườicánhân xứng đáng, những người không nhận thấy vai trò của mình,cứurỗiloàingười.GeraldFordlàmộtngườinhưvậy.

JimmyCartertrởthànhTổngthốngkhitácđộngcủasựthất

bại của Mỹ ở Đông Dương bắt đầu được chuyển thành nhữngthách thức không thể tưởng tượng được khi Mỹ vẫn còn hàoquang bất khả chiến bại. Là một trụ cột của trật tự khu vực ởTrungĐôngtừtrướctớinay,Iranđãbịmộtnhómcácgiáochủcướp quyền kiểm soát, những người trên thực tế tuyên bố mộtcuộcchiếnchínhtrịvàýthứchệvớiMỹ,làmđảolộnsựcânbằngquyềnlựchiệnhànhởTrungĐông.Mộtbiểutượngcủasựtuyênchiến này là việc giam giữ một nhóm các nhà ngoại giao Mỹ ởTehran trong hơn 400 ngày. Gần như đồng thời, Liên Xô thựchiệnviệcđưaquânvàochiếmđóngAfghanistan.

Giữa tất cả các cuộc khủng hoảng này, Carter đã dũng cảmđưa tiến trình hòa bình Trung Đông đến một lễ ký kết tại NhàTrắng.HiệpướchòabìnhgiữaIsraelvàAiCậplàmộtsựkiệnlịchsử.DùnguồngốccủanónằmởviệcloạitrừảnhhưởngcủaLiênXôvàsựkhởiđầucủatiếntrìnhhòabìnhđượccácchínhquyềntrước đó tiến hành, sự kết thúc của nó dưới thời Carter là đỉnhcao của đường lối ngoại giao kiên trì và quyết tâm. Carter củngcốviệcmởcửavớiTrungQuốcbằngcáchthiếtlậpquanhệngoạigiaođầyđủvớinướcnày,củngcốsựđồngthuậncủacảhaiđảngđằng sau hướng đi mới. Và ông phản ứng mạnh mẽ cuộc tấncông của Liên Xô vào Afghanistan bằng việc yểm trợ nhữngngườichốnglạisựchiếmđóngcủaLiênXô.Trongmộtgiaiđoạnđau khổ, Carter tái khẳng định những giá trị của nhân phẩm,điềurấtquantrọngđốivớihìnhảnhcủanướcMỹ,kểcảkhiôngdodựtrướcnhữngtháchthứcmớicótínhchiếnlượcđểtìmsựcânbằngthíchhợpgiữaquyềnlựcvàtínhchínhdanhvàocuốinhiệmkỳcủamình.

H

RONALDREAGANVÀKẾTTHÚCCỦACHIẾN

TRANHLẠNH

iếmkhinướcMỹsảnsinhmộtvịtổngthốngphùhợpvàthấuhiểu thời đại của mình như Ronald Reagan. Một thập kỷ trướcđó,Reagandườngnhưđãquáhiếuchiếnđếnnỗikhôngthựctế;mộtthậpkỷsauđó,niềmtincủaôngcóvẻdườngnhưquámộtchiều.NhưngđốimặtvớimộtLiênXôcónềnkinhtếđangtrìtrệđượclãnhđạobởicác“lãolàng”cứtuầntựkếnhiệm,vàđượcdưluậnMỹủnghộkhiháohứcmuốnrũbỏthờikỳtanvỡảotưởng,Reaganđãkếthợpđượcnhữngsứcmạnhtiềmẩn,đôikhidườngnhưđốinghịchcủaMỹ:chủnghĩalýtưởng,khảnăngphụchồi,sứcsángtạo,vàsứcmạnhkinhtế.

ÝthứcđượcsựsuyyếutiềmtàngcủaLiênXôvàtựtinsâusắcvàothếưuviệtcủahệthốngMỹ(ôngđãđọcvềtriếthọcchínhtrịMỹsâusắchơnnhiềusovớinhữnggìnhữngngườichỉtríchôngghi nhận), Reagan đã hòa trộn hai yếu tố – quyền lực và tínhchính danh – mà trong các thập kỷ trước đã tạo nên sự lập lờnước đôi của Mỹ. Dựa trên các chương trình bị trì hoãn trongmộtthờigiandàiởNghịviện,ôngtháchthứcLiênXôtrongmộtcuộc chạy đua vũ trang và công nghệ mà nước này không thểgiành chiến thắng. Những gì được biết đến như là Sáng kiếnPhòngthủChiếnlược–mộtláchắnphòngthủchiếnlượcchốnglạicáccuộctấncôngbằngtênlửa–phầnlớnbịchếgiễuởNghịviện và trên các phương tiện truyền thông khi Reagan đề xuấtnó.Ngàynay,sángkiếnnàyđượcnhiềungườithừanhậncóhiệuquả trong việc thuyết phục các nhà lãnh đạo Xô-viết về sự vôvọngtrongcuộcchạyđuavũtrangcủanướcnàyvớiMỹ.

Đồng thời, Reagan tạo đà tâm lý với những tuyên bố gần vớichủ nghĩa đạo đức Wilson. Có lẽ ví dụ sâu sắc nhất là bài phátbiểuchiataykhirờinhiệmsởvàonăm1989,trongđóôngmôtảcáchôngnhìnnhậnMỹnhưmột“thànhphốtỏasángtrênđồi”:

Tôiđãnóivề“thànhphốtỏasáng”trongcảcuộcđờichínhtrịcủatôi,nhưngtôikhôngbiếtliệumìnhđãbaogiờtruyềnđạtthànhcôngnhững gì tôi thấy khi tôi nói về nó chưa. Nhưng trong tâm trí củatôi,đólàmộtthànhphốởtrêncaođầytựhàođượcxâydựngtrênnhữngtảngđámạnhmẽhơnnhữngđạidương,nơicógióthổiqua,được Chúa ban phước và đầy chật người dân thuộc mọi tầng lớpsốngtronghòahợpvàanbình–mộtthànhphốvớinhữngbếncảngtựdo,ngânngabàicacủathươngmạivàsángtạo,vànếuphảicónhữngbứctườngthànhphố,nhữngbứctườngsẽcócáccửaravào,vàcáccửarộngmởchobấtkỳaicóýchívàtráitimcóthểtớiđượcnơiđây.Đólàcáchtôiđãthấyvàvẫncònthấynó.

NướcMỹnhưmột“thànhphốtỏasángtrênđồi”khôngphảilàmộtphépẩndụđốivớiReagan;nóthựcsựtồntạivớiôngvìôngquyếtchíđểnótồntại.

ĐâylàsựkhácbiệtquantrọnggiữaRonaldReaganvàRichardNixon, những người có chính sách thực tế khá tương đồng vàkhônghiếmkhigiốnghệtnhau.Nixoncoichínhsáchđốingoạilàmộtnỗlựckhôngcóđiểmkếtthúc,nhưmộttậphợpcácgiaiđiệu cần phải được quản lý. Ông xử lý những phức tạp và mâuthuẫncủanónhưbàitậpởtrườngcủamộtgiáoviêncóyêucầuđặc biệt. Ông dự kiến Mỹ sẽ thắng thế nhưng là trong một sựnghiệplâudàivàkhônghềvuivẻ,cólẽsaukhiôngrờinhiệmsở.Ngược lại, năm 1977, Reagan tổng kết chiến lược Chiến tranhLạnhcủamìnhvớimộtphụtábằngmộtlờitràophúngđầylạcquan: “Ta thắng, họ thua.” Phong cách hoạch định chính sáchcủaNixoncóvaitròquantrọngtrongviệckhôiphụclạisựlinhhoạtngoạigiaotrongChiếntranhLạnh;phongcáchcủaReaganlà không thể thiếu đối với chính sách ngoại giao kết thúc cuộcchiếnnày.

Ởmộtmứcđộnàođó,nhữnglờihùngbiệncủaReagan–baogồmcảbàiphátbiểucủaôngvàothángBanăm1983đềcậptớiLiênXônhư là“Đế chếXấuxa” –đã đánhdấusự chấmhết chobấtkỳtriểnvọngnàocủaquanhệngoạigiaoĐông-Tây.Ởmứcđộ sâu hơn, nó tượng trưng cho một giai đoạn quá độ, khi LiênXôtrởnênnhậnthứcđượcsựvôvọngtrongmộtcuộcchạyđuavũtrangtrongkhidànlãnhđạocaotuổicủanướcnàyphảiđốimặtvớivấnđềvềtầnglớpkếcận.Ẩngiấusựphứctạpđằngsauvẻ bề ngoài đơn giản, Reagan cũng đưa ra một tầm nhìn về sựhòagiảivớiLiênXôvượtxanhữnggìNixonsẽsẵnsàngnêura.

Reagantintưởngrằngsựkhôngkhoannhượngcủacộngsảnlàdođượcđặttrêncơsởthiếuhiểubiếthơnlàdoýđịnhxấuxa,dohiểulầmhơnlàthùđịch.KhônggiốngnhưNixon,ngườinghĩrằngmộttínhtoántưlợicóthểđưatớisựchungsốnggiữaMỹvàLiênXô,Reagantinrằngcuộcxungđộtcókhảnăngkếtthúcvớiviệc đối thủ nhận ra sự ưu việt trong các nguyên tắc của Mỹ.Năm 1984, nhân việc Đảng Cộng sản bầu đảng viên kỳ cựuKonstantinChernenkolàmlãnhđạotốicaocủaLiênXô,Reagantâmsựtrongcuốnnhậtkýcủamình,“Tôicólinhcảmmuốnnóichuyệnvớiôngấyvềcácvấnđềchungcủachúngtanhưnhữngngườiđànôngvớinhau,vàxemliệutôicóthểthuyếtphụcôngấyrằngsẽcólợiíchvậtchấtchoLiênXônếuhọthamgiavàogiađìnhcủacácquốcgia,v.v…”

KhiMikhailGorbachevkếnhiệmChernenkomộtnămsauđó,sựlạcquancủaReagancàngtăng.Ôngnóivớicáccộngsựvềướcmơ đi cùng nhà lãnh đạo mới của Liên Xô trong một chuyếnthăm tới khu những người lao động Mỹ sinh sống. Theo mộtngườiviếttiểusửkểlại,Reaganhìnhdung“chiếctrựcthăngsẽhạ cánh, và Reagan sẽ mời Gorbachev gõ từng cánh cửa và hỏicác cư dân ‘họ suy nghĩ gì về hệ thống của chúng ta.’ NhữngngườilaođộngsẽnóichoôngấybiếtrằngsốngởMỹlàtuyệtvờinhư thế nào.” Tất cả điều này sẽ thuyết phục Liên Xô tham giavàobướctiếncủatoàncầuhướngtớidânchủvàtheođódânchủ

sẽ tạo ra hòa bình vì “những chính phủ dựa trên sự ưng thuậncủangườidânsẽkhônggâychiếnvớicácnướclánggiềng”–mộtnguyêntắccốtlõitrongquanđiểmcủaWilsonvềtrậttựquốctế.

Áp dụng tầm nhìn của mình vào việc kiểm soát vũ khí hạtnhân, tại hội nghị thượng đỉnh Reykjavík với Gorbachev vàonăm1986,Reaganđềxuấtloạibỏtấtcảcáchệthốngphónghạtnhân trong khi giữ lại và xây dựng các hệ thống chống tên lửa.Một kết quả như vậy sẽ đạt được một trong những mục tiêuthường được Reagan tuyên bố là loại bỏ viễn cảnh chiến tranhhạtnhânbằngcáchloạibỏkhảnăngtấncônghạtnhânvàkiềmchếnhữngkẻviphạmthỏathuậnnàybằngcáchệthốngphòngthủ tên lửa. Ý tưởng này vượt ra ngoài phạm vi hình dung củaGorbachev,vàlàlýdovìsaoôngtarasứcthươnglượngchomộtsựbảolưuvụnvặtvềviệchạnchếphạmvithửnghiệmhệthốngphòngthủtênlửachỉ“ởphòngthínghiệm.”(Trongbấtkỳtìnhhuống nào, đề xuất loại bỏ các hệ thống phóng hạt nhân làkhông khả thi, vì nó sẽ bị phản đối gay gắt bởi Thủ tướng AnhMargaret Thatcher và Tổng thống Pháp François Mitterrand,những người tin rằng châu Âu sẽ không thể được bảo vệ nếukhông có vũ khí hạt nhân và cũng là những người coi các biệnpháp răn đe độc lập của họ như một chính sách bảo hiểm cuốicùng.)Nhiềunămsau,tôihỏiđạisứXô-viếtAnatolyDobryninvìsaonhữngngườiXô-viếtđãkhôngđềxuấtmộtthỏahiệpnàovềvấnđềthửnghiệm.Ôngấytrảlời,“Bởivì,chúngtôichưabaogiờnghĩrằngReagansẽđơngiảnbỏrangoài[phònghọp].”

Gorbachev tìm cách chống lại tầm nhìn của Reagan với mộtkháiniệmvềcảitổcủaLiênXô.Nhưngchotớinhữngnăm1980,“cân bằng lực lượng” mà các nhà lãnh đạo Liên Xô đã nêu rakhôngbiếtmệtmỏitrongnhữngthậpkỷcaitrịcủahọđãchốnglại họ. Bốn thập kỷ mở rộng quốc gia về mọi hướng không thểđược duy trì trên cơ sở một mô hình kinh tế không vận hànhđược. Bất chấp những chia rẽ và dao động, Mỹ đã giữ gìn đượccácyếutốthiếtyếucủamộttìnhthếcósứcmạnh;hơnhaithếhệ

ngườiMỹđãxâydựngđượcmộtliênminhchốngLiênXôkhôngchínhthứcgồmcáctrungtâmcôngnghiệplớnkhácvàhầuhếtcác nước đang phát triển. Gorbachev nhận ra rằng Liên Xôkhôngthểduytrìđượctiếntrìnhhiệnnaycủamình,nhưngôngđãđánhgiáthấpsựmongmanhcủahệthốngXô-viết.Nhữnglờikêugọicảitổcủaông–glasnost(côngkhai)vàperestroika(cảitổ)–đãgiảiphóngnhữnglựclượngquávôtổchứcđểcómộtcảicáchđúngnghĩavàquásuysụpđểtiếptụcsựlãnhđạođộctài,hầuhếtnhưnhữnggìKennanđãdựđoántừnửathếkỷtrước.

ChỉriêngcamkếtlýtưởngcủaReaganchomộtnềndânchủsẽkhông thể tạo ra một kết cục như vậy; các chính sách quốcphòngvàkinhtếmạnhmẽ,sựphântíchsắcsảovềnhữngđiểmyếucủaLiênXôvàmộtsựliênkếtthuậnlợiđếnmứckhôngngờcủa hoàn cảnh bên ngoài, tất cả đều đóng một vai trò trong sựthành công của chính sách của ông. Tuy nhiên, nếu không cóchủ nghĩa lý tưởng của Reagan – đôi khi gần như không tuântheolịchsử–sựkếtthúccủatháchthứcXô-viếtcóthểđãkhôngxảyragiữamộtsựkhẳngđịnhcótínhtoàncầuvềmộttươnglaidân chủ như vậy. 40 năm trước đó và những thập kỷ kể từ đó,ngườitachorằngtrởngạichínhđốivớimộttrậttựthếgiớihòabìnhlàLiênXô.Hệquảlàsựthoáiluicủachủnghĩacộngsản–thửtưởngtượngnếuđiềunàyxảyratrongmộttươnglaikhôngxa–sẽmangđếncùngvớinólàmộtkỷnguyênổnđịnhvàthiệnchí. Nó nhanh chóng trở nên rõ ràng rằng lịch sử thường vậnhànhtheonhữngchukỳdàihơn.Trướckhimộttrậttựquốctếmới có thể được xây dựng, đối phó với tàn dư của Chiến tranhLạnhlàđiềucầnthiết.

NhiệmvụnàyđượcđặttrênvaiGeorgeH.W.Bush,ngườiđãđiềukhiểnưuthếcủaMỹbằngsựđiềuđộvàkhônngoan.Làconnhà dòng dõi được sinh ra và lớn lên ở Connecticut, nhưng lựa

chọnlậpnghiệpởTexas,nơisôiđộngvàcótinhthầnlậpnghiệphơn của Mỹ, và là người có nhiều kinh nghiệm trong tất cả cáccấpchínhquyền,Bushđãxửlýbằngkỹnăngtuyệtvờicáccuộckhủnghoảngliêntụcnốitiếpnhau,khichúngtháchthứccảviệcápdụngcácgiátrịlẫnphạmviquyềnlựcrộnglớncủaMỹ.Trongvòngvàithángsaukhilênnắmquyền,sựbiếnThiênAnMônởTrung Quốc không chỉ thách thức các giá trị cơ bản của Mỹ màcòn thách thức cả tầm quan trọng đối với trạng thái cân bằngtoàn cầu trong việc giữ gìn mối quan hệ Trung-Mỹ. Từng đứngđầu văn phòng liên lạc của Mỹ ở Bắc Kinh (trước khi quan hệchính thức được thiết lập), Bush xử lý theo hướng duy trì cácnguyêntắccủaMỹtrongkhivẫngiữđượctriểnvọnghợptáccaonhất.ÔngcốgắngxửtrítrướcsựthốngnhấtĐức–từtrướcđếnnayđượccoilànguyênnhâncóthểgâyrachiếntranh–bằngtàingoại giao khéo léo được thúc đẩy bởi quyết định không khaitháctìnhtrạngbốirốicủaLiênXôkhiquốcgianàysụpđổ.Vớitinh thần đó, khi Bức tường Berlin được phá bỏ vào năm 1989,BushbácbỏmọiđềxuấtbaytớiBerlinđểkỷniệmsựbiểuhiệnnàyvềsựđổvỡcủachínhsáchXô-viết.

Cách xử lý khéo léo của Bush khi đưa Chiến tranh Lạnh đếnkếtthúcđãchekhuấtcáctranhcãitrongnướcmàthôngquađónỗlựccủaMỹđãđượcduytrì,vànhữngtranhcãiấysẽmiêutảnhững thách thức trong giai đoạn tiếp theo. Khi Chiến tranhLạnhlùixadần,ngườiMỹcósựđồngthuậnrằngcôngviệcchínhđólàsựchuyểnđổiđãđạtđược.Mộttrậttựthếgiớihòabìnhgiờđâysẽmởra,miễnlàcácnềndânchủquantâmhỗtrợlànsóngbiến đổi dân chủ cuối cùng ở các nước vẫn nằm dưới sự cai trịđộctài.TầmnhìncaonhấttrongtưtưởngWilsonsẽđượchoànthành.Cácthểchếchínhtrịvàkinhtếtựdosẽlanrộngvàcuốicùng sẽ nhấn chìm sự đối lập đã lỗi thời trong một sự hòa hợprộnglớnhơn.

Trêntinhthầnđó,BushđánhbạicuộcxâmlượccủaIraqvàoKuwait trong cuộc Chiến tranh vùng Vịnh lần thứ nhất, bằng

cách hình thành một liên minh của những nước ủng hộ thôngquaLiênHợpQuốc,hànhđộngchungđầutiênliênquanđếncáccườngquốclớnkểtừChiếntranhTriềuTiên;ôngngừngcáchoạtđộngquânsựkhichạmtớigiớihạnđãđượccácnghịquyếtcủaLiên Hợp Quốc cho phép (có lẽ, là một cựu đại sứ tại Liên HợpQuốc,ôngđãtìmcáchápdụngbàihọctừquyếtđịnhcủaTướngMacArthur khi vượt qua đường phân chia giữa hai miền TriềuTiênsauchiếnthắngtạiInchon).

Trong một thời gian ngắn, sự đồng thuận toàn cầu đằng sauviệc đánh bại (do Mỹ lãnh đạo) cuộc chinh phạt của quân độiSaddam Hussein với Kuwait vào năm 1991 dường như chứngminh cho hy vọng lâu năm của Mỹ về một trật tự quốc tế dựatrênluậtlệ.ThángMườinăm1990,tạiPrague,Bushkêugọimột“khối thịnh vượng chung của tự do” được quản lý bằng phápquyền; đó sẽ là “một cộng đồng đạo đức thống nhất trong camkếtvềnhữnglýtưởngtựdo.”Việcthamgialàthànhviêntrongkhối thịnh vượng chung này sẽ được mở rộng cho tất cả; mộtngàynàođócóthểvươnratoàncầu.Nhưvậy,“sứcmạnhtolớnvà ngày càng tăng của khối thịnh vượng chung của tự do” sẽ“hìnhthànhmộttrậttựthếgiớimớichotấtcảcácquốcgia,ổnđịnhhơn,vàantoànhơnnhiềusovớibấtkỳtrậttựnàochúngtatừngbiết.”Mỹvàcácquốcgiađồngminhsẽ“rakhỏichínhsáchngănchặnđểtiếntớichínhsáchthamgiatíchcực.”

NhiệmkỳcủaBushbịrútngắnbởisựthấtbạitrongcuộcbầucửnăm1992,ởkhíacạnhnàođódoôngtranhcửnhưmộttổngthốngchútrọngchínhsáchđốingoạitrongkhiđốithủcủaông,Bill Clinton, hướng tới công chúng mệt mỏi vì chiến tranh, hứahẹntậptrungvàonghịtrìnhđốinộicủaMỹ.Tuynhiên,vịTổngthống mới đắc cử nhanh chóng tái khẳng định thiên hướngchính sách đối ngoại tương tự Bush. Trong một bài phát biểutrướcĐạihộiđồngLiênHợpQuốcvàonăm1993,Clintonbàytỏsựtintưởngthờiđạikhiôngmiêutảkháiniệmvềchínhsáchđốingoạicủamìnhkhôngphảilàngănchặnmàlà“mởrộng.”“Mục

tiêu trên hết của chúng tôi,” ông tuyên bố, “là phải mở rộng vàcủngcốcộngđồngthếgiớicủanhữngnềndânchủdựatrênkinhtếthịtrường.”Theoquanđiểmnày,bởivìcácnguyêntắcvềtựdo chính trị và kinh tế là phổ quát “từ Ba Lan đến Eritrea, từGuatemalađếnHànQuốc,”nênsựlanrộngcủachúngsẽkhôngđòihỏilựctácđộngnào.Miêutảmộtkếhoạchbaogồmviệcchophép một tiến trình lịch sử không thể tránh khỏi, Clinton camkếtchínhsáchcủaMỹmongmuốn“mộtthếgiớicủanhữngnềndân chủ lớn mạnh cùng hợp tác với nhau và chung sống tronghòabình.”

Khi Ngoại trưởng Warren Christopher cố gắng áp dụng lýthuyết mở rộng đối với Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa bằngcáchxâydựngcácràngbuộckinhtếcóđiềukiệnvềnhữngthayđổi bên trong hệ thống của Trung Quốc, ông gặp phải một sựphản kháng dữ dội. Các nhà lãnh đạo Trung Quốc nhấn mạnhrằngcácmốiquanhệvớiMỹchỉcóthểđượctiếnhànhtrêncơsởđịachiếnlược,chứkhôngphải(nhưđãđượcđềxuất)trêncơsởtiếnbộcủaTrungQuốcvềtựdohóachínhtrị.Đếnnămthứbatrongnhiệmkỳtổngthốngcủamình,cáchtiếpcậncủaClintonvềtrậttựthếgiớiquaytrởlạivớiviệcthựchiệnkémquyếtliệthơn.

Trong khi đó, khái niệm mở rộng gặp phải một đối thủ hiếuchiến hơn nhiều. Chủ nghĩa thánh chiến tìm cách truyền báthông điệp của mình và tấn công các giá trị và thể chế củaphương Tây, đặc biệt là của Mỹ, coi chúng như những trở ngạichính. Một vài tháng trước khi Clinton có bài phát biểu tại Đạihội đồng Liên Hợp Quốc, một nhóm những phần tử cực đoanquốctế,cócảmộtcôngdânMỹ,đãđánhbomTrungtâmThươngmạiThếgiớiởthànhphốNewYork.Mụctiêuthứhaicủachúnglà tòa nhà Ban Thư ký Liên Hợp Quốc nếu mục tiêu đầu tiên bịcảntrở.KháiniệmcủaHòaướcWestphaliavềluậtphápquốcgiavàquốctếlàmộtsựghêtởmđốivớiphongtràonày,donódựatrêncácquytắckhôngđượcmiêutảrõràngtrongKinhQuran.

Khái niệm dân chủ cũng bị phản đối tương tự do khả năng lậpphápcủanótáchbiệtvớiluậtsharia.Theoquanđiểmcủacáclựclượng thánh chiến, Mỹ là kẻ đàn áp những người Hồi giáo vốnđang tìm cách thực hiện sứ mệnh toàn cầu của riêng mình.Thách thức đột ngột bùng nổ với các cuộc tấn công nhằm vàoNewYorkvàWashingtonngày11thángChínnăm2001.ÍtnhấtlàởTrungĐông,sựkếtthúccủaChiếntranhLạnhmởrakhôngphảilàmộtquãngthờigianđồngthuậndânchủnhưđãhyvọng,màlàmộtthờiđạimớicủacuộcđốiđầuýthứchệvàquânsự.

S

CHIẾNTRANHAFGHANISTANVÀIRAQ

aumộtcuộcthảoluậnđauđớnvề“bàihọcViệtNam,”nhữngtìnhhuốngtiếnthoáilưỡngnancăngthẳngkhôngkémđãtựtáidiễnbathậpkỷsauđóvớicáccuộcchiếnởAfghanistanvàIraq.Cảhaicuộcxungđộtđềuxuấtpháttừsựphávỡtrậttựquốctế.ĐốivớiMỹ,cảhaicuộcchiếnđềukếtthúcbằngsựrútquân.

Afghanistan

Al-Qaeda, từng ban hành một fatwa (sắc lệnh Hồi giáo) năm1998 kêu gọi việc giết hại không phân biệt đối với người Mỹ vàngười Do Thái ở khắp mọi nơi, hiện trú ẩn ở Afghanistan, nơichínhquyềnTalibantừchốitrụcxuấtnhữngkẻcầmđầuvàcáctaysúngcủatổchứcnày.MộtsựđáptrảcủaMỹđốivớicuộctấncông vào lãnh thổ nước Mỹ là điều không thể tránh khỏi và cóthểhiểuđượctrênthếgiới.

Mộttháchthứcmớihiệnragầnnhưngaylậptức:làmthếnàođểthiếtlậptrậttựquốctếkhikẻthùchủchốtlàcáctổchứcphinhànước,khôngbảovệmộtlãnhthổcụthểnào,vàkhôngthừanhận những nguyên tắc đã được thiết lập từ lâu về tính chínhdanh.

CuộcchiếnAfghanistanbắtđầukhicódấuhiệucủasựthốngnhất quốc gia và sự đồng thuận quốc tế. Những triển vọng vềmộttrậttựquốctếdựatrênluậtlệdườngnhưđượcchứngminhlàđúngđắnkhiNATO,lầnđầutiêntronglịchsửcủatổchứcnày,ápdụngĐiều5củaHiệpướcBắcĐạiTâyDương–quyđịnhrằng“một cuộc tấn công vũ trang chống lại một hoặc nhiều nước[đồngminhNATO]ởchâuÂuhayBắcMỹsẽđượccoilàmộtcuộctấn công nhắm vào toàn liên minh.” Chín ngày sau các vụ tấn

công ngày 11 tháng Chín, Tổng thống George W. Bush gửi mộttốihậuthưchochínhquyềnTalibanởAfghanistan,khiđóđangchứa chấp al-Qaeda: “Dẫn giải tới nhà chức trách Mỹ tất cảnhững kẻ cầm đầu al-Qaeda đang lẩn trốn trong đất các vị...ĐồngýđểMỹtiếpcậnđầyđủtớicáctrạihuấnluyệnkhủngbố,đểchúngtôicóthểchắcchắnrằngchúngkhôngcònhoạtđộngnữa.”KhiTalibankhôngtuânthủ,Mỹvàđồngminhphátđộngmột cuộc chiến tranh với mục đích đã được Bush miêu tả kiệmlờitươngtựvàongày7thángMười:“Nhữnghànhđộngcómụctiêu được tính toán kỹ lưỡng này được thiết kế nhằm làm giánđoạnviệcsửdụngAfghanistannhưmộtcăncứhoạtđộngkhủngbố,vànhằmtấncôngkhảnăngquânsựcủachếđộTaliban.”

Những cảnh báo ban đầu về lịch sử của Afghanistan như là“mồ chôn các đế chế” dường như vô căn cứ. Sau một nỗ lựcnhanh chóng do Mỹ, Anh, và các lực lượng Afghanistan đồngminhtiếnhành,chếđộTalibanđãbịlậtđổ.ThángMườihainăm2001,mộthộinghịquốctếởBonn,Đức,đãtuyênbốthànhlậpmộtchínhphủlâmthờiAfghanistandoHamidKarzaiđứngđầuvàthiếtlậpquytrìnhchoviệctriệutậpmộtloyajirga(mộthộiđồngbộtộctruyềnthống)đểthiếtkếvàphêchuẩncácthểchếcủaAfghanistanhậuchiến.Cácmụctiêutrongcuộcchiếntranhliênminhdườngnhưđãđạtđược.

NhữngngườithamgiatrongcáccuộcđàmphántạiBonnlạcquankhẳngđịnhmộttầmnhìnrộnglớn:“thànhlậpmộtchínhphủ của đa số, nhạy cảm về giới tính, đa sắc tộc và đầy đủ đạidiện.”Năm2003,mộtnghịquyếtcủaHộiđồngBảoanLiênHợpQuốcchophépsựmởrộngcủaLựclượnghỗtrợAnninhquốctếcủa NATO để hỗ trợ Chính quyền lâm thời Afghanistan vànhững chính quyền kế nhiệm trong việc duy trì an ninh ở cácvùngđấtcủaAfghanistanbênngoàithủđôKabulvàvùngphụcận, như vậy các cơ quan của Afghanistan cũng như nhân viêncủaLiênHợpQuốc...cóthểhoạtđộngtrongmộtmôitrườnganninh.

Tiền đề trung tâm trong nỗ lực của Mỹ và đồng minh trởthành“táithiếtAfghanistan”quacáchthứccủamộtchínhphủAfghanistan dân chủ, đa nguyên, minh bạch mà mệnh lệnhhànhchínhcủanócóthểvươntớikhắpđấtnước,vàmộtquânđội quốc gia Afghanistan có khả năng đảm nhận trách nhiệmđảmbảoanninhtrêntoànquốc.Vớimộtchủnghĩalýtưởngnổibật,nhữngnỗlựcnàyđượchìnhdunggiốngnhưviệcxâydựngnềndânchủởĐứcvàNhậtBảnsauThếchiếnII.

KhôngmộtthểchếnàotronglịchsửởAfghanistanhaybấtkỳkhu vực nào ở nước này có thể mang lại một nỗ lực trên diệnrộngnhưvậytừtrướcđếnnay.Theotruyềnthống,Afghanistanchưa phải là một quốc gia theo nghĩa thông thường, nó giốngnhư một thể hiện về địa lý cho một khu vực chưa bao giờ đượctậphợpdướisựquảnlýthốngnhấtcủabấtkỳchínhquyềnduynhấtnào.Trongphầnlớnlịchsửđượcghitrongsửsách,cácbộtộcAfghanistanvàcácgiáopháiđãgâychiếnvớinhau,đôikhilạithốngnhấtvớinhautrongthờigianngắnđểchốnglạinhữngcuộc xâm lược hay để phát động các cuộc tấn công cướp bóchàngxómcủahọ.GiớitinhhoaởKabulcóthểthựchiệncácthửnghiệmtheotừnggiaiđoạnvềcácthểchếnghịviện,nhưngbênngoàithủđô,mộtbộluậtdanhdựcótừxaxưacủacácbộtộclạichiếm ưu thế. Những người nước ngoài đã vô tình đạt được sựthốngnhấtcủaAfghanistan,khicácbộtộcvàgiáopháiliênkếttrongviệcchốnglạimộtkẻxâmlược.

Như vậy những gì các lực lượng Mỹ và NATO đối mặt trongnhữngnămđầuthếkỷ21vềcơbảngiốngvớihoàncảnhmàmộtWinstonChurchillthờitrẻgặpphảinăm1897:

Ngoại trừ thời gian thu hoạch, khi bản năng tự vệ buộc phải cóthỏathuậnngừngbắntạmthời,cácbộtộcngườiPathan[Pashtun]luônthamgiavàocáccuộcchiếntranhriênghoặcchung.Mỗingườilàmộtchiếnbinh,chínhtrịgia,vànhàthầnhọc.Mỗingôinhàlớnlàmộtpháođàiphongkiếnthựcsự...Mỗingôilàngđềucósựphòngthủ của mình. Mỗi gia đình, mỗi gia tộc đều nuôi dưỡng một mối

thùtruyềnkiếpcủamình.Nhiềubộtộcvàliênminhcácbộtộcđềucónhữngchuyệnphảiquấycầngiảiquyếtvớinhau.Khôngcógìbịlãngquên,vàrấtítmónnợđượcbỏquakhôngthanhtoán.

Trong bối cảnh này, những mục tiêu đã được tuyên bố củaliênminhvàcủaLiênHợpQuốcvềmộtchínhquyềntrungươngAfghanistan dân chủ, minh bạch, vận hành trong một môitrường an ninh chẳng khác gì việc viết lại hoàn toàn lịch sửAfghanistan.Trênthựctế,nóđãnângmộtbộtộclêntrênnhữngbộtộckhác–bộtộcPashtunPopalzaicủaHamidKarzai–vàđòihỏibộtộcnàyphảitựthiếtlậpquyềnlựccủamìnhtrênkhắpđấtnước,hoặcbằngsứcmạnh(củariêngmìnhhoặccủaliênminhquốctế),hoặcbằngviệcphânphốicácchiếnlợiphẩmtừviệntrợnướcngoài,hoặccảhai.Chắcchắn,nhữngnỗlựccầnthiếtđểápđặtnhữngthểchếnhưvậyđãđộngchạmđếncácđặcquyềnlâuđời,làmxáotrộnsựbiếnảocủacácliênminhbộtộctheonhữngcáchmàbấtkỳthếlựcbênngoàinàocũngđềuthấykhóhiểuvàkhókiểmsoát.

CuộcbầucửtổngthốngMỹnăm2008kếthợpcảsựphứctạprắc rối và sự nước đôi. Tổng thống mới Barack Obama đã vậnđộngtranhcửtrêntiềnđềrằngôngsẽkhôiphụclạicuộcchiếntranh“cầnthiết”ởAfghanistanvàdựđịnhchấmdứtcuộcchiếntranh “ngớ ngẩn” ở Iraq mà ở đó các lực lượng đã bị vắt kiệt.Nhưng khi tại nhiệm, ông quyết tâm mang lại một trọng tâmthờibìnhquaviệctậptrungvàocácưutiênđốinộimangđếnsựbiếnđổisâurộng.KếtcụclàviệctáidiễnsựnướcđôiđãđicùngvớicácchiếndịchquânsựcủaMỹtrongthờikỳhậuThếchiếnII:gửi thêm 30.000 quân để “tăng quân” ở Afghanistan cùng vớimộtthờihạn18thángchoviệcrútquân,trongcùngmộtthôngbáo.Mụcđíchcủathờihạnnàyđượclậpluậnlàđểmanglạiđộnglực cho chính quyền Karzai trong việc đẩy nhanh nỗ lực xâydựngmộtchínhquyềntrungươngvàquânđộihiệnđạiđểthaythế người Mỹ. Tuy nhiên, về bản chất, mục tiêu của một chiếnlược du kích như của Taliban là để cầm cự lâu hơn với các lực

lượng bảo vệ. Đối với các nhà lãnh đạo Kabul, thông báo chấmdứtsựhỗtrợtừbênngoàivàomộtngàyđãđượcấnđịnhnàysẽkhởiđộngmộtquátrìnhvậnđộngphephái,kểcảvớiTaliban.

Các bước tiến Afghanistan thực hiện trong thời gian này làđáng kể và phải khó khăn mới giành được. Người dân đã chấpnhậncácthểchếbầucửvớikhôngítsựtáobạo,vìTalibantiếptụcdọagiếtnhữngaithamgiavàocáccơcấudânchủ.MỹcũngthànhcôngtrongmụctiêuxácđịnhvịtrívàloạibỏOsamabinLaden, gửi đi một thông điệp mạnh mẽ về tầm với toàn cầu vàquyếttâmcủaMỹtrongviệctrảđũanhữnghànhđộngtànbạo.

Tuynhiên,cáctriểnvọngtrongkhuvựcvẫncònnhiềutháchthức.TronggiaiđoạnsaukhiMỹrútquân(sắpdiễnrakhicuốnsáchnàyđangđượcviết),cácmệnhlệnhhànhchínhcủachínhquyềnAfghanistanchỉcóthểđượcthựcthiởKabulvàcácvùnglân cận chứ chưa được thống nhất thi hành trong phần còn lạicủađấtnước.Ởđây,mộtliênhiệpcácvùngphongkiến,bántựtrịlàphổbiếntrêncơsởsắctộc,chịuảnhhưởngđángkểcủacácthếlựcnướcngoàiđangtranhgiành.Tháchthứcsẽtrởvềnơinóbắt đầu – sự tương thích của một Afghanistan độc lập với mộttrậttựchínhtrịtrongkhuvực.

Ítnhất,nhữngngườilánggiềngcủaAfghanistancầnphảicómộtlợiíchquốcgiađángkểnhưMỹ–vàvềlâudài,mộtlợiíchlớnhơnrấtnhiều–trongviệcxácđịnhvàmangđếnmộtkếtcụcrõ ràng, không có thánh chiến ở Afghanistan. Mỗi nước lánggiềngcủaAfghanistansẽcónguycơphảichịubấtổnngaytrongnước mình nếu Afghanistan quay trở về tình trạng trước chiếntranhnhưlàmộtcơsởchocáctổchứcthánhchiếnphinhànướchoặc là một nhà nước quyết thực hiện các chính sách thánhchiến:Pakistanlàquantrọnghơncảvớitoànbộcấutrúcnộibộcủanướcnày,NgavớiphầnphíanamvàphíatâytheoHồigiáocủanướcnày,TrungQuốcvớivùngTânCươngchủyếutheoHồigiáo, và thậm chí cả Iran theo hệ phái Shiite từ khuynh hướngSunnicựcđoan.Theoquanđiểmchiếnlược,tấtcảnhữngnước

nàybịđedọanhiềuhơnMỹbởimộtAfghanistanthânthiệnvớichủ nghĩa khủng bố (có lẽ ngoại trừ Iran có thể tính toán rằngmột tình huống hỗn loạn ngoài biên giới của Iran sẽ cho phépnướcnàythaotúngcácphepháiđốiđầu,nhưđãtừngthựchiệnnhưvậyởSyria,LebanonvàIraq).

SựtrớtrêucuốicùngcóthểlàAfghanistan,bịchiếntranhtànphá, có thể trở thành trường hợp thử nghiệm để xem liệu mộttrậttựkhuvựccóthểđượcđúckếttừnhữnglợiíchanninhvàquan điểm lịch sử khác nhau hay không. Nếu không có mộtchương trình quốc tế bền vững liên quan đến an ninh củaAfghanistan, mỗi nước láng giềng lớn của nước này sẽ yểm trợcácphepháiđốiđịchdựatrênnhữnglằnranhchiarẽvềsắctộcvàgiáopháicổxưa.Kếtcụccóthểsẽlàmộtsựchiacắttrênthựctế,vớiPakistankiểmsoátphíanamcủatộcngườiPashtun,vàẤnĐộ, Nga, và có lẽ cả Trung Quốc ưa thích vùng phía bắc với sựpha trộn về sắc tộc. Để tránh một khoảng trống, một nỗ lựcngoạigiaolớnlàcầnthiếtnhằmxácđịnhmộttrậttựkhuvựcđểđối phó với khả năng Afghanistan sẽ lại nổi lên như một trungtâm thánh chiến. Trong thế kỷ 19, các cường quốc lớn đã đảmbảotínhtrunglậpcủaBỉ,mộtsựđảmbảomàcuốicùngđãkéodàigần100năm.Liệumộtđiềutươngtự,vớinhữngđịnhnghĩalạichophùhợp,cóthểxảyra?Nếumộtkháiniệmnhưvậy–haygiốngnhưvậy–bịlẩntránh,Afghanistancóthểsẽkéothếgiớiquay trở lại tình trạng chiến tranh quanh năm suốt tháng củanó.

Iraq

Sau vụ tấn công ngày 11 tháng Chín, Tổng thống George W.Bushnêuramộtchiếnlượctoàncầuchốnglạichủnghĩathánhchiếncựcđoanvàcủngcốtrậttựquốctếđãđượcthiếtlậptừlâu,bằngcáchtruyềnvàođómộtcamkếtvềsựchuyểnđổidânchủ.ChiếnlượcAnninhquốcgianăm2002củaNhàTrắnglậpluận,các“cuộcđấutranhvĩđạicủathếkỷ20”đãchứngminhrằngcó

“mộtmôhìnhbềnvữngduynhấtchothànhcôngcủamộtquốcgia:tựdo,dânchủ,vàkinhdoanhtựdo.”

Tài liệu Chiến lược An ninh quốc gia nhấn mạnh, thời điểmhiện tại chứng kiến một thế giới bị bàng hoàng bởi sự tàn bạokhủngbốchưatừngcó,cáccườngquốclớn“trêncùngmộtchiếntuyến–đượcthốngnhấtbởinhữngmốinguyhiểmchungvềbạolựckhủngbốvàhỗnloạn.”Việckhuyếnkhíchcácthểchếtựdovà các mối quan hệ hợp tác giữa các cường quốc lớn mang đến“cơhộitốtnhấtkểtừkhixuấthiệncácquốcgia-dântộcvàothếkỷ 17 để xây dựng một thế giới, nơi các cường quốc lớn cạnhtranhtronghòabìnhthayvìliêntụcchuẩnbịchochiếntranh.”Trọng tâm của những gì được gọi là Nghị trình Tự do là sựchuyển đổi Iraq từ một trong các quốc gia hà khắc nhất TrungĐông thành một nền dân chủ đa đảng, mà tới lượt mình sẽtruyềncảmhứngchomộtsựchuyểnđổidânchủtrongkhuvực:“NềndânchủởIraqsẽthànhcông–vàthànhcôngđósẽgửiđithôngđiệp,từDamascustớiTeheran–rằngtựdocóthểlàtươnglaicủamỗiquốcgia.”

NghịtrìnhTựdokhôngphảilàsuynghĩtùytiệncủamộttổngthốngđơnđộcvàcácphụtácủaôngta,nhưsaunàybịcáobuộc.TiềnđềcơbảncủanólàsựdiễngiảikỹlưỡngvềnhữngmặttinhtúycủanướcMỹ.TàiliệuChiếnlượcAnninhQuốcgianăm2002– lần đầu tiên công bố chính sách này – lặp lại những lập luậntrong Báo cáo của Ủy ban An ninh Quốc gia NSC-68 rằng, vàonăm1950,đãxácđịnhsứmệnhcủaMỹtrongChiếntranhLạnh,dùcómộtsựkhácbiệtmangtínhquyếtđịnh.Tàiliệunăm1950đãliệtkê nhữnggiá trịcủaMỹ trongviệc bảovệthế giớitự do.Tàiliệunăm2002lậpluậnvềviệcchấmdứtchếđộđộctàikhắpmọinơinhândanhcácgiátrịtựdophổquát.

Nghị quyết số 687 năm 1991 của Hội đồng Bảo an Liên HợpQuốcđãyêucầuIraqpháhủytấtcảcáckhovũkhíhủydiệthàngloạtcủanướcnàyvàcamkếtkhôngbaogiờpháttriểnloạivũkhínhưvậynữa.Iraqđãliêntụcviphạmnghiêmtrọngmườinghị

quyếtcủaHộiđồngBảoankểtừđó.Điềukhácbiệt–vàmangtruyềnthốngMỹ–vềnỗlựcquânsự

ởIraqlàquyếtđịnhđưarahànhđộngcưỡngchếthihành,trênthựctếnhưmộtmặtcủadựántruyềnbátựdovàdânchủ.Mỹphản ứng trước cơn thủy triều gia tăng của thuyết phổ độ cựcđoanHồigiáobằngcáchtáikhẳngđịnhtínhphổquátcủanhữnggiátrịvàkháiniệmvềtrậttựthếgiớicủariêngmình.

Tiền đề cơ bản bắt đầu với sự ủng hộ quan trọng của côngchúng, đặc biệt bao gồm cả việc loại bỏ Saddam Hussein. Năm1998, Nghị viện Mỹ thông qua Đạo luật Giải phóng Iraq với sựủng hộ áp đảo của cả hai đảng (tỉ lệ 360-38 ở Hạ viện và đượcnhất trí ở Thượng viện), tuyên bố rằng “chính sách của Mỹ cầnhỗtrợcácnỗlựcloạibỏchếđộdoSaddamHusseincầmđầukhỏiquyềnlựcởIraqvàthúcđẩysựrađờicủamộtchínhquyềndânchủđểthaythếchếđộđó.”Khikýdựluậtthànhluậtvàongày31thángMười,cùngngàynóđượcThượngviệnthôngqua,TổngthốngClintonbàytỏsựđồngthuậncủacảhaiđảng:

Mỹ muốn Iraq tái gia nhập gia đình của các quốc gia như mộtthànhviênyêuchuộngtựdovàtôntrọngluậtpháp.Đâylàlợiíchcủachúngtavàcủacảcácđồngminhcủachúngtatrongkhuvực…Mỹ đang yểm trợ các nhóm đối lập trên tất cả các lĩnh vực trongcộng đồng Iraq mà có thể dẫn đến một chính quyền được ủng hộrộngrãi.

DokhôngmộtđảngchínhtrịnàođượcphéphoạtđộngởIraq,ngoạitrừĐảngBaathđangcầmquyềndoSaddamHusseinđiềuhànhvớimộtbàntaysắt,vàdođókhôngcóđảngđốilậpchínhthứcnàotồntại,nhữnglờicủaTổngthốngchắcchắncónghĩalàMỹsẽtạoramộtchươngtrìnhbímậtđểlậtđổnhàđộctàiIraq.

SausựcanthiệpquânsựởIraq,Bushdiễngiảinhữnghàmýsâu xa hơn trong một bài phát biểu vào tháng Mười một năm2003 đánh dấu lễ kỷ niệm lần thứ 20 của Quỹ Quốc gia hỗ trợdân chủ. Bush chỉ trích các chính sách trong quá khứ của Mỹ ởkhuvựcnàyvìđãtìmkiếmsựổnđịnhvớicáigiáphảitrảlàtự

do:ViệccácquốcgiaphươngTâybàochữavàchophépsựthiếu

tựdoởTrungĐôngtrongsáumươinămquađãkhôngthểlàmcho chúng ta an toàn – vì trong dài hạn, sự ổn định không thểmuađượcbằngcáigiácủatựdo.

Tronghoàncảnhđãthayđổicủathếkỷ21,nhữngcáchtiếpcậnchínhsáchtruyềnthốngđặtranhữngrủirokhôngthểchấpnhận.Dođó,chínhquyềnđãchuyểntừchínhsáchổnđịnhsang“mộtchiếnlượcthúcđẩytựdoởTrungĐông.”KinhnghiệmcủaMỹởchâuÂuvàchâuÁđãchứngminhrằng“tiếnbộtựdodẫnđếnhòabình.”

Tôi ủng hộ quyết định thực hiện thay đổi chế độ ở Iraq. Khitrình bày ở các diễn đàn công khai và của chính phủ, tôi đã cónhững sự lưỡng lự về việc mở rộng quyết định này tới việc xâydựngquốcgiavàchonómộtphạmvitoàncầunhưvậy.Nhưngtrướckhiviếtranhữngedècủamình,tôimuốnbàytỏởđâysựtôn trọng không ngừng và sự cảm mến cá nhân đối với TổngthốngGeorgeW.Bush,ngườiđãdẫndắtnướcMỹvớilòngdũngcảm, nhân cách, và niềm tin trong một thời đại bất ổn. Nhữngmụctiêuvàcốnghiếncủaôngvinhdanhđấtnướcmìnhngaycảkhi trong một số trường hợp chúng tỏ ra không thể đạt đượctrong vòng xoáy chính trị Mỹ. Nó là biểu tượng cho sự tận tụycủaôngđốivớiNghịtrìnhTựdomàBushgiờđâyđangtheođuổitrongcuộcsốngcủamìnhsaukhimãnnhiệmvàđãtừngbiếnnóthànhchủđềchínhtạithưviệntổngthốngcủaôngởDallas.

Trải qua thời thơ ấu của mình như là thành viên một nhómthiểusốbịphânbiệtđốixửtrongmộthệthốngđộctàitoàntrịvà sau đó là người nhập cư đến Mỹ, tôi đã trải nghiệm nhữngkhíacạnhkhaiphóngcủacácgiátrịMỹ.TruyềnbáchúngbằnghìnhmẫuvàtrợgiúpdânsựnhưtrongKếhoạchMarshallvàcácchươngtrìnhviệntrợkinhtếlàmộtphầnvinhdựvàquantrọngcủa truyền thống Mỹ. Nhưng tìm cách đạt được chúng bằng sựchiếm đóng quân sự trong một khu vực trên thế giới nơi mà

chúng không có cội rễ lịch sử và mong đợi sự thay đổi cơ bảntrong một khoảng thời gian thích hợp về mặt chính trị – tiêuchuẩnđượcnhiềungườiủnghộlẫnnhữngngườichỉtríchvềnỗlực ở Iraq đặt ra – tỏ ra nằm ngoài những gì công chúng Mỹ sẽủnghộvànhữnggìxãhộiIraqcóthểdungchứa.

Được đưa ra trong bối cảnh sự chia rẽ sắc tộc ở Iraq và cuộcxungđộtngànnămgiữahaihệpháiSunnivàShia,lằnranhchiacắt chạy qua trung tâm Baghdad, cố gắng đảo ngược những disảnlịchsửtrongđiềukiệngiaotranh,giữalúcnhữngcuộctranhluậntrongnướcđangchiarẽnướcMỹ,đãkhiếnchonỗlựccủaMỹ ở Iraq chẳng khác nào “dã tràng xe cát.” Sự chống đối kiênquyết của các chế độ láng giềng làm phức tạp thêm những khókhăn.Nótrởthànhmộtnỗlựckhôngbaogiờkếtthúc,luôncáchthànhcôngchỉtronggangtấc.

ThựchiệnmộtnềndânchủđanguyênthaythếluậtlệtànbạocủaSaddamHusseintỏrakhókhănhơnrấtnhiềusovớiviệclậtđổnhàđộctàinày.NhữngngườitheohệpháiShia,vốnbịtướcquyềnbầucửsuốtmộtthờigiandàivàtrởnênchaisạnsauhàngthậpkỷbịđànápdướithờiHussein,cóxuhướngđánhđồngdânchủ với sự chuẩn thuận cho sự thống trị đa số của họ. NhữngngườitheohệpháiSunnicoidânchủnhưmộtâmmưucủanướcngoàiđểđànáphọ;vàdođó,hầuhếthọđãtẩychaycuộcbầucửnăm 2004, công cụ trong việc xác định trật tự theo hiến pháphậu chiến. Những người Kurd ở phía bắc, với ký ức khôn nguôivềnhữngcuộctấncôngtànsátcủaBaghdad,đãtăngcườngkhảnăng quân sự riêng của mình và cố gắng kiểm soát các mỏ dầuđểtạochomìnhnguồnthunhậpkhôngphụthuộcvàongânkhốquốcgia.Họđịnhnghĩaquyềntựtrịvớinhữngkháiniệmkhácbiệtcặnkẽ,nếucó,vớiđộclậpdântộc.

Vốn đã lên cao trong bầu không khí cách mạng và sự chiếmđóng của ngoại bang, sự giận dữ đã bị các lực lượng bên ngoàikích động và khai thác liên tục sau năm 2003: Iran hậu thuẫncác nhóm hệ phái Shia lật đổ nền độc lập của chính quyền non

trẻ;Syriatiếptaychoviệcchuyểngiaovũkhívànhữngphầntửthánhchiếnđiqualãnhthổcủamình(cuốicùngphảigánhchịunhữnghậuquảnặngnềđốivớisựgắnkếtcủachínhnướcmình);và al-Qaeda bắt đầu một chiến dịch tàn sát có hệ thống nhắmvàonhữngngườitheohệpháiShia.Mỗicộngđồngngàycàngcoitrật tự hậu chiến như cuộc chơi tổng-bằng-không nhằm tranhgiànhquyềnlực,lãnhthổ,vànguồnlợidầumỏ.

Trong bầu không khí này, quyết định can đảm của Bush vàothángMộtnăm2007đểtriểnkhaimộtsự“tăngquân”nhằmbổsungbinhsĩđểdậptắtbạolựcđượcđáplạibằngmộtnghịquyếtphản đối không mang tính ràng buộc, được 246 thành viên Hạviệnủnghộ;dùnghịquyếtnàythấtbạivềmặtthủtụcởThượngviện, 56 Thượng nghị sĩ đã tham gia vào việc phản đối sự tăngquân. Nhà lãnh đạo khối đa số tại Thượng viện ngay sau đótuyênbố“cuộcchiếnnàyđãthấtbạivàviệctăngquânsẽkhônglàm được bất kỳ điều gì.” Cũng trong tháng đó, Hạ viện vàThượngviệnđãthôngquacácdựluật,màsauđóbịTổngthốngphủquyết,yêucầuMỹbắtđầurútquântrongvòngmộtnăm.

Có báo cáo cho rằng, Bush đã kết luận một buổi họp lập kếhoạch năm 2007 bằng câu hỏi, “Nếu chúng ta không ở đó đểchiến thắng, thì tại sao chúng ta lại đang ở đó?” Điều này thểhiệnsựkiênquyếttrongtínhcáchcủaTổngthống,cũngnhưbikịch của một đất nước mà trong hơn nửa thế kỷ người dân đãphảisẵnsànggửinhữngngườicontraivàcongáicủamìnhtớinhữngngócngáchxaxôicủathếgiớiđểbảovệtựdo,nhưnghệthống chính trị lại không thể tập hợp được một mục đích nhấtquán và bền bỉ giống như vậy. Vì trong khi sự tăng quân, đượcBushtáobạoralệnhvàđượcTướngDavidPetraeusxuấtsắcthựchiện,thànhcôngtrongviệcgiànhđượcmộtkếtquảxứngđángkhỏimộtsựsụpđổlờmờ,tâmtrạngcủanướcMỹđãthayđổivàothời điểm này. Barack Obama giành được đề cử của đảng Dânchủ một phần nhờ vào sự phản đối mạnh mẽ của ông đối vớiChiến tranh Iraq. Ngay khi nhậm chức, ông tiếp tục công khai

chỉ trích người tiền nhiệm, và thực hiện một “chiến lược thoátra”vớiviệcnhấnmạnhvàosựrútluihơnlàchiếnlược.Khicuốnsách này được viết, Iraq đóng vai trò như một chiến trườngtrungtâmđangdiễnramộtcuộcđốiđầuphepháitrongkhuvực– chính quyền nước này nghiêng về phía Iran, các thành phầndân cư theo hệ phái Sunni đang vũ trang chống lại chính phủ,thànhviêncủacảhaibêntrongsựchiarẽphepháinàyyểmtrợnhữngnỗlựcthánhchiếnđốilậpởSyria,vànhómkhủngbốISILđang cố gắng xây dựng một vương triều Hồi giáo trên một nửalãnhthổcủanướcnày.

Vấn đề này vượt khỏi những tranh luận chính trị về tiền đềcủanó.Sựcủngcốcủamộtthựcthểthánhchiếnởtrungtâmthếgiới Ả-rập, được trang bị với một lượng đáng kể những vũ khícướpđượcvàmộtlựclượngchiếnđấuxuyênquốcgia,thamgiavào cuộc chiến tranh tôn giáo với các nhóm cực đoan theo hệphái Shia ở Iran và Iraq, đòi hỏi phải có một phản ứng quốc tếđồng bộ và mạnh mẽ nếu không nó sẽ di căn. Một nỗ lực chiếnlược được duy trì bởi Mỹ, các thành viên thường trực khác củaHộiđồngBảoan,vàcókhảnănglàcảnhữngđốithủtrongkhuvựcsẽlàcầnthiết.

B

MỤCTIÊUVÀTÍNHKHẢTHI

ảnchấtcủatrậttựquốctếlàmộtvấnđềcầnđượcthảoluận,khi Liên Xô nổi lên như là một thách thức đối với hệ thống cácquốcgiacóchủquyềntheoHòaướcWestphalia.Khinhìnlạisaunhiềuthậpkỷ,ngườitacóthểtranhcãiliệurằngsựcânbằngmàMỹtìmkiếmcóluônlàtốiưu.NhưngthậtkhóđểphủnhậnrằngMỹ,trongmộtthếgiớicủacácloạivũkhíhủydiệthàngloạtvàbiến động chính trị xã hội, đã gìn giữ hòa bình, giúp khôi phụcsức sống cho châu Âu, và cung cấp viện trợ kinh tế quan trọngchocácnướcmớinổi.

Chính trong việc tiến hành các cuộc chiến tranh “nóng” màMỹcảmthấykhóliênkếtmụcđíchvớikhảnăng.Chỉmộttrongnăm cuộc chiến tranh mà Mỹ đã tiến hành sau Thế chiến II(TriềuTiên,ViệtNam,ChiếntranhVùngVịnhlầnthứnhất,Iraq,vàAfghanistan),ChiếntranhVùngVịnhlầnthứnhấtdướithờiTổngthốngGeorgeH.W.Bush,Mỹmớiđạtđượccácmụctiêuđãđềratrướckhithamchiếnmàkhôngcósựchiarẽgaygắttrongnước.Kếtcụccủanhữngcuộcxungđộtcònlại–từthếbếtắcchotớiviệcđơnphươngrútquân–trởnênđượcđịnhtrướclàchủđềcủamộtcuộctranhluậnkhác.Vìnhữngmụctiêuhiệntạiđủđểnói rằng một quốc gia đóng vai trò không thể thiếu trong việctìm kiếm một trật tự thế giới cần phải bắt đầu nhiệm vụ bằngcáchquendầnvớivaitròđóvàvớichínhmình.

Bảnchấtcủacácsựkiệnlịchsửhiếmkhithậtsựrõràngđốivớinhữngaitrảiquachúng.CuộcChiếntranhIraqcóthểđượcxemnhưmộtsựkiệnmangtínhxúctácchomộtsựthayđổilớnhơnởkhuvực–màđặcđiểmchínhvẫncònchưađượcbiếttớivàđangchờđợikếtquảlâudàicủaMùaxuânẢ-rập,tháchthứchạt

nhânvàđịachínhtrịcủaIran,vàcuộctấncôngthánhchiếnvàoIraqvàSyria.SựrađờicủanềnchínhtrịbầucửởIraqvàonăm2004 gần như chắc chắn truyền cảm hứng cho nhu cầu về cácthểchếđạidiệnởnhữngnơikháctrongkhuvực;tuynhiênđiềucầnxemxétlàliệuchúngcóthểđượckếthợpvớimộttinhthầnkhoandungvàthỏahiệphòabìnhhaykhông.

KhiMỹxemxétcácbàihọccủacáccuộcchiếntranhởthếkỷ21củamình,điềuquantrọnglàcầnnhớrằngkhôngmộtcườngquốc lớn nào khác ngoài chính mình mang lại những nỗ lựcchiếnlượcvớikhátkhaođượccảmnhậnsâusắcvềcuộcsốngtốtđẹp hơn cho loài người. Có một đặc điểm đặc biệt đối với mộtquốc gia tuyên bố mục đích chiến tranh không chỉ nhằm mụcđích trừng phạt kẻ thù mà còn cải thiện cuộc sống của nhữngngườidânnơiđó–đấtnướctìmchiếnthắngkhôngởsựthốngtrịmàởviệcchiasẻnhữngthànhquảcủatựdo.NướcMỹsẽkhôngthành thật với chính mình nếu nó từ bỏ chủ nghĩa lý tưởngthuộcbảnchấtnày.Nócũngsẽkhôngthểtrấnannhữngngườibạn(hoặcgiànhchiếnthắngtrướckẻthù)khigạtsangmộtbênkhíacạnhcốtlõinhưvậytrongkinhnghiệmquốcgiacủamình.Nhưng để có hiệu quả, những khía cạnh đầy khát vọng đó củachínhsáchcầnphảiđượckếthợpvớisựphântíchkhôngủymịvềcácnhântốcơbản,baogồmcảcơcấuvănhóavàđịachínhtrịcủacáckhuvựckháccũngnhưsựcamkếtvàkhéoléocủakẻthùtrong việc chống lại các lợi ích và giá trị Mỹ. Những khát vọngđạo đức của Mỹ cần được kết hợp với một cách tiếp cận có tínhđến yếu tố chiến lược của chính sách trong điều kiện người Mỹcóthểủnghộvàduytrìquanhiềuchukỳchínhtrị.

CựuNgoạitrưởngMỹGeorgeShultzđãkhônngoannêurõsựnướcđôicủaMỹ:

Làmộtdântộccóđạođức,ngườiMỹmuốnchínhsáchđốingoạicủa mình phản ánh các giá trị mà chúng ta tán thành với tư cáchmột quốc gia. Nhưng là một dân tộc thực tế, người Mỹ cũng muốnchínhsáchđốingoạicủamìnhcóhiệuquả.

CáccuộctranhluậntrongnướcMỹthườngđượcmiêutảnhưlà cuộc đối đầu giữa chủ nghĩa lý tưởng và chủ nghĩa thực tế.NhưngđốivớiMỹvàphầncònlạicủathếgiới,nếuMỹkhôngthểhànhđộngtheocảhaichủnghĩa,kếtcụccóthểlànósẽkhôngthểhiệnthựchóachủnghĩanàocả.

M

Chương9

CÔNGNGHỆ,CÂNBẰNG,VÀÝTHỨCCON

NGƯỜI

ỗithờiđạicónétchủđạoriêngcủanó,mộttậphợpcácniềmtinlýgiảivũtrụ,truyềncảmhứnghayanủitừngcánhânbằngcáchmangđếnmộtlờigiảithíchchonhiềusựkiệntácđộngđếnngười đó. Trong thời kỳ trung cổ, đó là tôn giáo; trong thời kỳKhai sáng, đó là lý tính; trong thế kỷ 19 và 20, đó là chủ nghĩadântộckếthợpvớiquanđiểmlịchsửnhưmộtlựcđẩy.Khoahọcvà công nghệ là những khái niệm chi phối thời đại chúng ta.Chúng đã mang đến những tiến bộ trong đời sống con ngườichưa từng có trong lịch sử. Sự phát triển của chúng vượt quanhữnghạnchếvănhóatruyềnthống.Nhưngchúngcũngđãsảnxuất ra những loại vũ khí có khả năng tiêu diệt cả nhân loại.Côngnghệđãmangđếnmộtphươngtiệntruyềnthôngchophépliênlạctứcthờigiữacáccánhânhaycáctổchứcởmọinơitrênđịa cầu, cũng như việc lưu trữ và truy xuất số lượng lớn cácthôngtinchỉbằngmộtcáinhấnnút.Nhưngcôngnghệnàychothấynhữngmụcđíchgì?Điềugìsẽxảyravớitrậttựquốctế,nếucôngnghệđãtrởthànhmộtphầncủacuộcsốnghằngngàyđếnmứcnóxácđịnhvũtrụriêngcủanónhưlàvũtrụduynhấtcóliên quan? Liệu sức tàn phá của công nghệ vũ khí hiện đại lớnđến mức khiến cho nỗi sợ hãi chung có thể đoàn kết toàn thểnhânloạiđểloạibỏtaihọachiếntranh?Hayviệcsởhữunhữngvũkhínàygâyramộtlinhcảmxấuthườngtrực?Liệusựnhanhchóng và phạm vi của truyền thông sẽ phá vỡ những rào cảngiữa các xã hội và các cá nhân, mang đến sự minh bạch ở một

mứcđộmànhữngướcmơlâuđờivềmộtcộngđồngnhânloạisẽtrởthànhhiệnthực?Hayđiềungượclạisẽxảyra:Liệunhânloại,giữanhữngvũkhíhủydiệthàngloạt,minhbạchtrênmạng,vàkhôngcósựriêngtư,tựđẩymìnhvàomộtthếgiớikhôngcógiớihạnhaytrậttự,chaođảoquanhữngcơnkhủnghoảngmàkhônghiểugìvềchúng?

Tác giả tự thừa nhận là không có khả năng bàn thêm về cáchình thức công nghệ tiên tiến; mối quan tâm của tác giả lànhữnghàmýcủachúng.

K

TRẬTTỰTHẾGIỚITRONGTHỜIĐẠIHẠT

NHÂN

ểtừkhilịchsửbắtđầuđượcghinhận,cácthựcthểchínhtrị–dù có được miêu tả như là các quốc gia hay không – có toànquyền sử dụng chiến tranh như sự trông cậy cuối cùng. Tuynhiên,côngnghệcũngcóthểhạnchếquymôcủachiếntranh.Nhữngquốcgiahùngmạnhnhấtvàđượcvũtrangtốtnhấtchỉcó thể phô trương sức mạnh trên những khoảng cách hạn chế,vớisốlượngnhấtđịnhvàtrướcrấtnhiềumụctiêu.Nhữngnhàlãnhđạothamvọngbịhạnchếbởicảquyướcvàtìnhtrạngcôngnghệtruyềnthông.Nhữngtiếntrìnhhànhđộngcấptiếnbịgiớihạn bởi tốc độ mà chúng diễn ra. Những chỉ dẫn ngoại giao bịbuộc phải tính đến các tình huống bất trắc có thể xảy ra trongthời gian mà một thông điệp có thể đi hết một vòng. Điều nàyđặt ra một khoảng lặng định sẵn để suy ngẫm và thừa nhận cósựcáchbiệtgiữanhữnggìcácnhàlãnhđạocóthểvàkhôngthểkiểmsoát.

Có hay không một sự cân bằng quyền lực giữa các quốc giađượcvậnhànhnhưmộtnguyêntắcchínhthức,haychỉđơngiảnđượcthựcthimàkhôngđượcxâydựngchitiếtvềmặtlýthuyết,trạng thái cân bằng dưới hình thức nào đó là một thành phầnthiếtyếucủabấtkỳtrậttựquốctếnào–hoặcởvùngngoạibiênnhưvớicácđếchếLaMãvàTrungQuốc,hoặclàmộtnguyêntắcvậnhànhcốtlõinhưởchâuÂu.

Vớicuộccáchmạngcôngnghiệp,tốcđộthayđổităngnhanhchóngvàsứcmạnhphôtrươngbởiquânđộihiệnđạitrởnêncósứctànphálớnhơn.Khikhoảngcáchcôngnghệtrởnênrấtlớn,

thậmchícôngnghệthôsơ–theocáctiêuchuẩnhiệnnay–trênthựctếcũngcóthểmangtínhchấtdiệtchủng.CôngnghệchâuÂuvànhữngbệnhtậtchâuÂuđãxóasổcácnềnvănminhtừngtồn tại ở châu Mỹ. Sự hứa hẹn những hiệu quả mới dẫn đếnnhững sức tàn phá tiềm tàng mới, như tác động của chế độcưỡng bách tòng quân hàng loạt nhân hiệu ứng phức hợp củacôngnghệlênnhiềulần.

Sựrađờicủavũkhíhạtnhânđưaquátrìnhnàylêntớiđỉnhđiểm. Trong Thế chiến II, các nhà khoa học từ các cường quốclớnmiệtmàinghiêncứuđểlàmchủđượcvàcùngvớinólàkhảnănggiảiphóngnănglượngcủanguyêntử.ĐượcbiếtđếnnhưlàDựánManhattanvàthuhútnhữngbộócvĩđạinhấttừMỹ,Anh,và cộng đồng người châu Âu hải ngoại, nỗ lực của Mỹ đã thắngthế. Sau thử nghiệm nguyên tử thành công đầu tiên vào thángBảy năm 1945 ở vùng sa mạc New Mexico, J. RobertOppenheimer, nhà vật lý lý thuyết phụ trách nỗ lực phát triểnvũkhíbímậtnày,đãsữngsờtrướcthànhcôngcủamình,vàhồitưởnglạimộtcâutrongChíTônca:“GiờđâytalàThầnchết,kẻhủydiệtthếgiới.”

Trong những giai đoạn trước đây, các cuộc chiến tranh luôncó một sự tính toán ngầm: những lợi ích của chiến thắng vượthơntổnthấtcủacuộcchiếnvàbênyếuhơnchiếnđấuđểgâyranhữngtổnthấtnhưvậyđốivớibênmạnhhơnnhằmlàmnhiễuloạn phương trình này. Các liên minh được thành lập để tăngthêmsứcmạnh,nhằmkhôngđểlạichútnghingờnàovềsựliênkếtlựclượng,vàđểxácđịnhlýdogâychiến(trongchừngmựcviệc loại bỏ nghi ngờ về những ý định cuối cùng là có thể đượctrongmộtxãhộicủacácquốcgiacóchủquyền).Nhữngthiệthạicủa cuộc xung đột quân sự được cân nhắc ít hơn so với nhữngthiệthạinếuthấtbại.Ngượclại,thờiđạihạtnhândựatrênmộtvũkhímàviệcsửdụngnósẽgâyranhữngthiệthạiquálớnsovớibấtkỳlợiíchnàocóthểtưởngtượngđược.

Thờiđạihạtnhânđặtratìnhthếnangiảivềviệclàmthếnào

để đưa tính chất phá hoại của vũ khí hiện đại vào mối quan hệđạođứchaychínhtrịvớinhữngmụctiêuđangđượctheođuổi.Triểnvọngchobấtkỳhìnhthứctrậttựquốctếnào–trênthựctếvìsựsốngcòncủaloàingười–giờđâykhẩnthiếtđòihỏisựcảithiện, nếu không muốn nói là xóa bỏ cuộc xung đột giữa cáccườngquốclớn.Mộtgiớihạnlýthuyếtđãđượctìmkiếm–ngaytrước thời điểm một trong hai siêu cường sử dụng toàn bộ khảnăngquânsựcủamình.

Sự ổn định chiến lược được định nghĩa như là một sự cânbằng,trongđókhôngbênnàosửdụngvũkhíhủydiệthàngloạtbởivìđốithủluôncókhảnănggâyramộtmứcđộtànphákhôngthểchấpnhậnđượcđểtrảđũa.TrongmộtloạtcáccuộchộithảotạiĐạihọcHarvard,Caltech,ViệnCôngnghệMassachusetts,vàtổchứctưvấnchínhsáchRandCorporationcũngnhưởcácnơikhác trong những năm 1950 và 1960, một học thuyết về “sửdụng hạn chế” được thăm dò để giới hạn vũ khí hạt nhân trênchiếntrườnghoặcchocácmụctiêuquânsự.Tấtcảnhữngnỗlựclý thuyết như vậy đã thất bại; bất kỳ giới hạn nào được tưởngtượng, một khi ngưỡng chiến tranh hạt nhân bị vượt qua, côngnghệhiệnđạisẽkhôngđếmxỉađếnnhữnggiớihạncóthểnhậnthấy được và luôn cho phép đối thủ leo thang. Sau cùng, cácchiếnlượcgiaởcảhaibênthốngnhấtvớinhau, ítnhấtlàtheongụ ý, về khái niệm cùng tận diệt như là cơ chế của hòa bìnhtrongthờiđạihạtnhân.Dựatrêntiềnđềrằngcảhaibênđềusởhữumộtkhovũkhíhạtnhâncókhảnăngtrụquađượcmộtcuộctấncôngphủđầu,mụctiêulàđốitrọngbằngnhữngmốiđedọađủkhiếpsợkhiếnkhôngbênnàonghĩđếnviệcthựcsựcầnđếnchúng.

Đếncuốinhữngnăm1960,họcthuyếtchiếnlượcthịnhhànhcủa mỗi siêu cường dựa trên khả năng giáng một mức độ thiệthại“khôngthểchấpnhậnđược”lênđốithủgiảđịnh.Tấtnhiên,không thể biết những gì đối thủ sẽ coi là không thể chấp nhậnđược;haysựphánđoánnàyđượctruyềnđạtrasao.

Một đặc tính khác thường ám ảnh tính toán răn đe này, dựatrênnhữngphươngtrình“hợplý”củacáckịchbảnđặtmứcđộthươngvongdiễnrachỉtrongvàingàyhoặcthậmchívàigiờvàvượt quá những gì phải chịu đựng trong bốn năm của các cuộcthế chiến. Vì chưa hề có kinh nghiệm trước đây với các vũ khíyểm trợ cho những mối đe dọa này, sự răn đe phụ thuộc phầnlớnvàokhảnăngtácđộngđếntâmlýđốithủ.Nhữngnăm1950,khiMaonóiTrungQuốcsẵnsàngchấpnhậnhysinhhàngtrămtriệungườitrongmộtcuộcchiếntranhhạtnhân,tuyênbốnàyđượcphầnlớnphươngTâycoinhưtriệuchứngcủasựxáotrộncảmxúchaytưtưởng.Trênthựctế,đâycólẽlàkếtquảcủamộtsự tính toán nghiêm túc nhằm trụ vững trước những năng lựcquânsựvượtxakinhnghiệmtrướcđâycủaloàingười,mộtquốcgiacầnbiểuthịsựsẵnsànghysinhvượtquásựhiểubiếtcủaconngười.Trongbấtkỳtrườnghợpnào,cácthủđôphươngTâyvàkhối Hiệp ước Warsaw đã bị sốc khi tuyên bố này đã phớt lờnhữngkháiniệmriêngcủacácsiêucườngvềsựrănđedựatrênnguy cơ ngày tận thế. Thậm chí nếu diễn đạt tinh tế hơn, họcthuyếtcùngtậndiệtdựatrênlờixácnhậnrằngcácnhàlãnhđạođanghànhđộngvìlợiíchcủahòabìnhbằngcáchcốýđặtngườidâncủahọvàotìnhthếnguyhiểmcủamốiđedọahủydiệt.

Nhiềunỗlựcđãđượcthựchiệnđểtránhtìnhthếnangiảicủaviệcsởhữumộtkhovũkhíkhổnglồmàkhôngthểsửdụng,vàviệc sử dụng nó thậm chí không thể dùng để đe dọa một cáchđáng tin. Các kịch bản chiến tranh phức tạp đã được vạch ra.Nhưng theo như tôi biết – và trong một số thời điểm của giaiđoạnnàytôiđãởvịtríđượcbiết–khôngbênnàotừngtiếpcậnđếnđiểmthậtsựsửdụngvũkhíhạtnhântrongmộtcuộckhủnghoảng cụ thể giữa hai siêu cường. Ngoại trừ cuộc khủng hoảngtênlửaCubanăm1962,khimộtsưđoànchiếnđấuXô-viếtbanđầuđượcchophépsửdụngvũkhíhạtnhânđểtựvệ,thìkhôngbên nào tiếp cận việc sử dụng chúng, hoặc để chống lại nhau,hoặc trong các cuộc chiến tranh với các nước thứ ba phi hạt

nhân.Theocáchnày,dùchiếmphầnlớnngânsáchquốcphòngcủa

mỗisiêucường,nhữngloạivũkhíđángsợnhấtnàymấtđitínhphùhợpvớicáccuộckhủnghoảngthựcsựmàcácnhàlãnhđạophảiđốimặt.Cùngtựsátđãtrởthànhcơchếcủatrậttựquốctế.Trong Chiến tranh Lạnh, khi hai bên Washington và Moscowthách thức lẫn nhau, nó được tiến hành thông qua các cuộcchiến tranh ủy nhiệm. Tại cực điểm của kỷ nguyên hạt nhân,chính các lực lượng quy ước mới đóng vai trò quan trọng thenchốt. Những cuộc đấu tranh quân sự thời gian đó diễn ra trênnhữngvùngngoạivixaxôi–Inchon,vùngđồngbằngsôngCửuLong, Luanda, Iraq, và Afghanistan. Thành công được đo bằngtínhhiệuquảtrongviệchỗtrợcácđồngminhbảnđịaởcácnướcđang phát triển. Trong ngắn hạn, tuy không thể sánh với cácmụctiêuchínhtrịcóthểhìnhdungđược,nhưngnhữngkhovũkhíchiếnlượccủacáccườngquốclớntạoramộtảotưởngvềsứcmạnh tuyệt đối vốn đã bị tiến trình thực tế của chiến tranhchứngminhlàsailầm.

Chính trong bối cảnh này mà vào năm 1969, Tổng thốngNixonbắtđầucáccuộcđàmphánchínhthứcvớiLiênXôvềviệcgiớihạnvũkhíchiếnlược(viếttắtlàSALT).Chúngdẫnđếnmộtthỏa thuận năm 1972 thiết lập một mức trần đối với việc tăngcường vũ khí tấn công, và hạn chế số lượng giàn tên lửa chốngtênlửađạnđạocủamỗisiêucườngxuốngcònmột(trênthựctếbiến chúng thành những địa điểm huấn luyện vì một sự triểnkhaichốngtênlửađạnđạođầyđủđốivớiMỹtheođềxuấtbanđầucủaNixonnăm1969sẽcầnphảicó12giàn).DoNghịviệnMỹtừchốiphêchuẩnphòngthủtênlửanhiềuhơnhaigiàn,sựrănđedođócầnphảidựatrêncùngtậndiệt.Vìtheochiếnlượcđó,cácvũkhíhạtnhântấncôngcủamỗibênlàđủ–trênthựctếcòn nhiều hơn thế – để gây ra một mức độ thương vong khôngthểhìnhdungđược.Khôngcóphòngthủtênlửasẽloạibỏbấtkỳsựbấtđịnhnàokhỏitínhtoánnày,đảmbảosựrănđelẫnnhau

vàcảsựpháhủyxãhội,nếurănđethấtbại.Năm 1986, tại hội nghị thượng đỉnh Reykjavík, Reagan đảo

ngượccáchtiếpcậncùngtậndiệt.ÔngđềxuấtbãibỏtấtcảcácloạivũkhítấncôngcủacảhaibênvàxébỏHiệpướcChốngtênlửađạnđạo,dođóchophépmộthệthốngphòngthủ.Mụcđíchcủa ông là từ bỏ khái niệm cùng tận diệt bằng cách cấm các hệthốngtấncôngvàgiữcáchệthốngphòngthủnhưmộtsựđảmbảochốnglạinhữngviphạm.Nhưngdotinnhầmrằngchươngtrình phòng thủ tên lửa của Mỹ đang tiến triển tốt, trong khiLiênXôkhôngcómộtcơsởkinhtếcôngnghệtươngđươngnàonênsẽkhôngthểtheokịp,GorbachevđãkiênquyếtduytrìHiệpướcChốngtênlửađạnđạo.Trênthựctế,LiênXôtừbỏcuộcđuavũkhíchiếnlượcbanămsauđó,kếtthúcChiếntranhLạnh.

Kể từ đó, số lượng đầu đạn hạt nhân tấn công chiến lược đãđượccắtgiảm,đầutiêndướithờiTổngthốngGeorgeW.Bushvàsau đó dưới thời Tổng thống Obama, theo thỏa thuận với Ngaxuống còn khoảng 1.500 đầu đạn hạt nhân mỗi bên – khoảng10%sốlượngđầuđạnhạtnhâncótạiđỉnhđiểmcủachiếnlượccùngtậndiệt.(Sốlượnggiảmnhiềuhơnmứccầnthiếtđểcóthểthựchiệnmộtchiếnlượccùngtậndiệt.)

Sựcânbằnghạtnhânđãtạoramộttácđộngnghịchlýđốivớitrậttựquốctế.Sựcânbằngquyềnlựctronglịchsửđãthúcđẩysự thống trị của phương Tây đối với thế giới thuộc địa khi đó;ngượclại,trậttựhạtnhân–doriêngphươngTâytạora–đãcótácdụngngược.Chênhlệchvềưuthếquânsựcủacácnướctiêntiến so với các nước đang phát triển đã lớn hơn rất nhiều màkhông một giai đoạn lịch sử nào trước đó có thể sánh được.Nhưngdorấtnhiềunỗlựcquânsựcủahọđãđượcdànhchovũkhíhạtnhân,màviệcsửdụngchúngkhônggìkhácngoàicuộckhủng hoảng trầm trọng nhất hoàn toàn không được tính đến,cácquốcgiakhuvựccóthểkhôiphụcsựcânbằngquânsựtổngthể bằng chiến lược hướng đến việc kéo dài bất kỳ cuộc chiếntranhnàovượtxaýchísẵnsàngduytrìnócủacôngchúngởcác

nước “tiên tiến” – như Pháp với kinh nghiệm ở Algeria và ViệtNam; Mỹ ở Triều Tiên, Việt Nam, Iraq, và Afghanistan; và LiênXôởAfghanistan.(Trênthựctế,ngoạitrừTriềuTiên,tấtcảcáccuộc chiến tranh này dẫn đến kết quả một sự rút quân đơnphươngcủacườngquốcvềmặtchínhthứcthìmạnhhơnnhiều,sau cuộc xung đột kéo dài với các lực lượng quy ước.) Chiếntranh bất đối xứng vận hành trong các kẽ hở của những họcthuyết truyền thống về những chiến dịch liên tiếp nhắm vàolãnhthổcủakẻthù.Dokhôngbảovệlãnhthổnào,lựclượngdukíchcóthểtậptrungvàoviệcgâythươngvongvàlàmxóimònýchíchínhtrịcủacôngchúngvềviệctiếptụccuộcxungđột.Theoýnghĩanày,ưuthếcôngnghệtrởthànhsựbấtlựcđịachínhtrị.

V

THÁCHTHỨCTỪSỰPHỔBIẾNVŨKHÍHẠT

NHÂN

ới sự kết thúc của Chiến tranh Lạnh, mối đe dọa về chiếntranhhạtnhângiữacácsiêucườnghạtnhânhiệntạivềcơbảnđã biến mất. Nhưng sự lan truyền của công nghệ – đặc biệt làcông nghệ để sản xuất năng lượng hạt nhân vì mục đích hòabình – đã làm gia tăng đáng kể tính khả thi của việc đạt đượcnăng lực vũ khí hạt nhân. Sự khoét sâu thêm những lằn ranhchiarẽýthứchệvàsựdaidẳngcủacáccuộcxungđộtkhuvựcchưađượcgiảiquyếtđãphóngđạinhữngđộngcơđểcóđượcvũkhí hạt nhân, kể cả đối với những quốc gia bất hảo hay nhữngnhómphinhànước.NhữngtínhtoánvềviệccùngmấtanninhdẫnđếnsựkiềmchếtrongChiếntranhLạnhkhôngápdụngvớibấtkỳđiềugìởmứcđộtươngtự–nếucó–đốivớinhữngthựcthểmớithamgiatronglĩnhvựchạtnhânvàthậmchíởmứcđộthấphơnthếđốivớicácnhómphinhànước.Phổbiếnvũkhíhạtnhânđãtrởthànhmộtvấnđềchiếnlượctổngthểđốivớitrậttựquốctếhiệnđại.

Để đối phó với những nguy cơ này, Mỹ, Liên Xô, và Anh đãđàm phán và ký kết một Hiệp ước Không phổ biến vũ khí hạtnhân(NPT)vàonăm1968.Hiệpướcđềxuấtngănchặnbấtkỳsựlantruyềnvũkhíhạtnhânnàoxahơn(Mỹ,LiênXô,vàAnhkývàonăm1968,PhápvàTrungQuốckývàonăm1992).Cácquốcgia không sở hữu vũ khí hạt nhân sẽ được các quốc gia sở hữuhạtnhântrợgiúptrongviệcsửdụngcôngnghệhạtnhânvìmụcđíchhòabình,vớiđiềukiệncácquốcgianàychấpnhậnnhữngbiệnphápbảovệđểđảmbảocácchươngtrìnhhạtnhâncủahọ

là những hoạt động hoàn toàn phi quân sự. Khi cuốn sách nàyđượcviết,có189nướckývàothỏathuậnkhôngphổbiếnvũkhíhạtnhân.

Tuynhiên,chếđộkhôngphổbiếnvũkhíhạtnhântrêntoàncầu đã gặp khó khăn trong việc tự khắc sâu như là một chuẩnmực quốc tế đúng đắn. Bị một số quốc gia đả kích như là mộthìnhthức“phânbiệtchủngtộchạtnhân”vànhiềuquốcgiacoinhưlàsựấnđịnhcủacácnướcgiàu,nhữnggiớihạncủaNPTđãthường xuyên vận hành như một tập hợp các nguyện vọng màcácquốcgiaphảiđượcdụdỗđểthựchiệnchứkhôngphảilàmộtnghĩa vụ pháp lý ràng buộc. Sự phát triển trái phép tiến tới vũkhíhạtnhânđãtỏrarấtkhópháthiệnvàkhócưỡnglại,vìcácbướcbanđầucủanógiốnghệtvớisựpháttriểnnănglượnghạtnhânchoviệcsửdụngvìmụcđíchhòabìnhđượcNPTchophéprõ ràng. Hiệp ước này cấm nhưng không ngăn chặn được cácquốc gia ký kết như Libya, Syria, Iraq, và Iran khỏi việc duy trìnhữngchươngtrìnhhạtnhânbímậtviphạmcácbiệnphápbảovệ của NPT, hoặc trong trường hợp của Bắc Triều Tiên đã rútkhỏi NPT vào năm 2003, thử nghiệm và phát triển công nghệhạtnhânmàkhôngđượcquốctếkiểmsoát.

Trong trường hợp một quốc gia đã vi phạm hoặc bác bỏ cácđiều khoản của NPT, do dự ở bên lề của việc tuân thủ, hay chỉđơngiảnlàtừchốicôngnhậntínhhợpphápcủaviệckhôngphổbiến vũ khí hạt nhân như là một tiêu chuẩn quốc tế, không cómộtchếtàiquốctếnàođượcquyđịnhđểépbuộcquốcgianàyphảithựcthi.Chođếnnay,hànhđộngtấncôngphủđầumớichỉđược Mỹ thực hiện khi đánh Iraq – một động cơ góp phần chocuộc chiến chống lại Saddam Hussein – và Israel khi chống lạiIraq và Syria; Liên Xô cân nhắc hành động này đối với TrungQuốctrongnhữngnăm1960,cuốicùngđãkiềmchế.

Chế độ không phổ biến vũ khí hạt nhân đã có một số thànhcôngđángkểtrongviệcdẫnđếnsựtháodỡcácchươngtrìnhhạtnhân thông qua đàm phán. Nam Phi, Brazil, Argentina, và một

sốnướccộnghòa“hậuXô-viết”đãtừbỏnhữngchươngtrìnhvũkhíhạtnhânmàvốndĩđãhoànthànhhoặccónhiềutiếnbộkỹthuật quan trọng. Đồng thời, kể từ khi chấm dứt sự độc quyềncủaMỹvàonăm1949,cácnướcLiênXô/Nga,Anh,Pháp,Israel,Trung Quốc, Ấn Độ, Pakistan, Bắc Triều Tiên đã có vũ khí hạtnhân, và Iran thì đạt được ở một mức độ nào đó. Hơn nữa,Pakistan và Bắc Triều Tiên đã phổ biến rộng rãi bí quyết hạtnhâncủahọ.

Phổbiếnvũkhíhạtnhânđãcótácđộngđốivớitrạngtháicânbằng hạt nhân theo một cách khác, tùy thuộc vào sự sẵn sàng(được cảm nhận) của các quốc gia hạt nhân mới trong việc sửdụngvũkhícủamình.NănglựchạtnhâncủaAnhvàPhápđượcbổ sung vào kho vũ khí của NATO nhưng không nhiều. Chúngchủ yếu được coi như một phương sách cuối cùng, như mộtmạng lưới an toàn trong trường hợp bị Mỹ bỏ rơi, nếu một sốcường quốc lớn đe dọa những gì mà Anh và Pháp coi là lợi íchquốc gia cơ bản, hoặc như một phương tiện để tránh xa cuộcchiếntranhhạtnhângiữacácsiêucường–tấtcảvềcơbảnđềulànhữngtìnhhuốngbấttrắcxavời.CáccơsởhạtnhâncủaẤnĐộvà Pakistan, ban đầu hướng trực tiếp vào nhau, đang tác độngđếntrạngtháicânbằngchiếnlượctheohaicách.Nhữngrủirocủa sự leo thang có thể làm giảm khả năng xảy ra chiến tranhquyướctoàndiệntrênTiểulụcđịanày.Nhưngdocáchệthốngvũ khí này rất dễ bị tổn thương, và về mặt kỹ thuật rất khó đểbảo vệ trước những cuộc tấn công tầm ngắn, sự cám dỗ trongviệc đánh đòn phủ đầu là cố hữu với công nghệ này, đặc biệttrongcáctìnhhuốngkhicảmxúcđãdângcao.Nóitómlại,phổbiến vũ khí hạt nhân dẫn đến tình thế tiến thoái lưỡng nan cổđiển: ngay cả khi vũ khí hạt nhân làm giảm khả năng chiếntranh,nócũngsẽphóngđạinhiềulầnsựtànbạocủamìnhnếuchiếntranhxảyra.

Mối quan hệ hạt nhân của Ấn Độ với Trung Quốc có lẽ gầntươngtựsựphôdiễnrănđetừngcógiữacácđốithủtrongChiến

tranhLạnh;đólàhaiquốcgianàysẽcóxuhướngtiếntớingănchặn việc sử dụng chúng. Cơ sở hạt nhân của Pakistan có ảnhhưởngtớicácvấnđềkhuvựcvàtoàncầurộnglớnhơn.Tiếpgiápvới Trung Đông và có sự hiện diện đáng kể của cộng đồng Hồigiáotrongnước,Pakistanđôikhiđãámchỉvaitròngườibảovệhạt nhân hoặc nhà sản xuất vũ khí hạt nhân. Tác động của sựphổbiếnvũkhíhạtnhânchoIransẽlàmphứctạpthêmnhữngvấnđềnày–nhưđãđượcthảoluậnởChương4.

Thậmchítheothờigian,sựphổbiếnkhôngngừngvũkhíhạtnhânsẽảnhhưởngđếnsựcânbằnghạtnhântổngthểgiữacácsiêu cường hạt nhân. Các nhà lãnh đạo của những cường quốchạt nhân lâu đời có nghĩa vụ phải chuẩn bị cho những tìnhhuốngtồitệnhất.Đólàkhảnăngđưaracácmốiđedọahạtnhânkhông chỉ từ siêu cường khác, mà còn từ những quốc gia phổbiến vũ khí hạt nhân. Kho vũ khí của họ sẽ phản ánh niềm tinrằngngoàiviệcrănđeđốithủtiềmnăngchính,họcòncầnphảicómộtlượngdựtrữđểđốiphóvớinhữngphầncònlạitrênthếgiới được phổ biến vũ khí hạt nhân. Nếu mỗi cường quốc hạtnhânlớntínhtoántheocáchnày,sựphổbiếnvũkhíhạtnhânsẽthúcđẩymộtsựgiatăngtươngứngtronglượngdựtrữ,dẫnđếnkéocănghoặcvượtquánhữnggiớihạnhiệntại.Hơnnữa,nhữngcân bằng hạt nhân chồng chéo này sẽ ngày càng trở nên phứctạphơnkhisựphổbiếnvũkhíhạtnhânvẫntiếptục.TrậttựhạtnhântươngđốiổnđịnhcủathờiChiếntranhLạnhsẽbịthaythếbởimộttrậttựquốctế,trongđómộtquốcgiasởhữuvũkhíhạtnhânthểhiệnhìnhảnhsẵnsàngđưaranhữngquyếtđịnhkiểungàytậnthếcóthểcómộtlợithếtaiáchơncácđốithủ.

Để có một mạng lưới an toàn chống lại các siêu cường hạtnhân, ngay cả những quốc gia có khả năng hạt nhân cũng cóđộngcơnáumìnhdướisựbảotrợngầmhoặccôngkhaicủamộtsiêu cường (các ví dụ là Israel, các lực lượng hạt nhân châu Âu,NhậtBảnvớingưỡngkhảnănghạtnhâncủamình,cácquốcgiađang phổ biến hoặc tiến gần tới phổ biến vũ khí hạt nhân ở

Trung Đông). Do đó, có thể có khả năng sự phổ biến vũ khí hạtnhân sẽ dẫn đến hệ thống các liên minh quân sự với mức độcứng rắn tương đương với những liên minh đã dẫn đến ThếchiếnI,thậmchívượtxanhữngliênminhnàyvềphạmvitoàncầuvàsứcmạnhhủydiệt.

Sựmấtcânbằngđặcbiệtnghiêmtrọngcóthểxảyranếumộtquốcgiađãphổbiếnvũkhíhạtnhântiếngầntớikhảnăngtấncông quân sự đối với hai siêu cường hạt nhân (một việc mà cảTrung Quốc và Ấn Độ dường như có thể đạt được). Bất kỳ mộtquốc gia hạt nhân lớn nào, nếu thành công trong việc tránh xacuộcxungđộthạtnhângiữanhữngquốcgiakhác,sẽnổilênnhưlà một quốc gia có khả năng chi phối. Trong một thế giới hạtnhân đa cực, điều đó cũng có thể xảy ra nếu một quốc gia nhưvậyliênkếtvớimộttronghaisiêucường,vìsauđócáclựclượngphốihợpcóthểcómộtlợithếchiếnlược.Vìthếsựcânbằnghạtnhânsơkhaitồntạigiữahaisiêucườnghiệnnaycóthểnghiêngkhỏisựổnđịnhchiếnlược;mứcđộthỏathuậngiữacáclựclượngtấn công giữa Nga và Mỹ càng thấp thì điều này càng có khảnăngtrởthànhsựthật.

Bấtkỳsựphổbiếnnàoxahơnnữacủavũkhíhạtnhânsẽlàmnhânlêncácnguycơđốiđầuhạtnhân;nóphóngđạitínhchấtnguy hiểm của sự chệch hướng, cố ý, hay trái phép. Điều nàycuốicùngsẽảnhhưởngđếnsựcânbằnggiữacácsiêucườnghạtnhân.VàkhisựpháttriểncủavũkhíhạtnhânlansangIranvàtiếp tục ở Bắc Triều Tiên – bất chấp tất cả các cuộc đàm phánđang diễn ra – các quốc gia khác càng có động cơ đi theo cũngconđườngđó.

Đối mặt với những xu hướng này, Mỹ cần phải liên tục xemxétlạicôngnghệcủamình.TrongChiếntranhLạnh,côngnghệhạtnhânđượcthừanhậnrộngrãinhưthànhtựukhoahọchàngđầu của Mỹ – một biên giới của kiến thức đặt ra những tháchthứcquantrọngvàchiếnlượcnhấtkhiđó.Giờđâynhữngbộóckhoahọctốtnhấtđượcđộngviênđểnỗlựccốnghiếnchocông

nghệhạtnhân,thayvìchocácdựánđượccholàliênquannhiềuhơnđếncộngđồng.Cólẽmộtphầndonguyênnhânnày,sựhạnchế phát triển công nghệ hạt nhân được coi là không thể laychuyển,chodùcácquốcgiađangphổbiếnvũkhíhạtnhântăngcườngvũtrangvàcácquốcgiakhácnângcấpcôngnghệcủahọ.Mỹphảiduytrìvịtrídẫnđầutrongcôngnghệhạtnhân,ngaycảkhinướcnàytiếnhànhđàmphánvềviệchạnchếsửdụngnó.

Từ góc nhìn về việc không hề có một cuộc xung đột giữa cáccườngquốclớntrongnửathếkỷqua,cóthểlậpluậnrằngvũkhíhạt nhân đã khiến cho thế giới ít thiên về chiến tranh hơn.Nhưngsongsongvớiviệcsốlượngcáccuộcchiếntranhgiảmđi,cósựgiatănglớnvềbạolựcdocácnhómphinhànướchoặccácquốc gia thực hiện dưới vỏ bọc không phải chiến tranh. Sự kếthợpgiữarủirobấtthườngvàcựcđoanvềýthứchệđãdẫnđếnnguy cơ chiến tranh bất đối xứng, và những thách thức từ cácnhómphinhànướclàmsuyyếusựkiềmchếtrongdàihạn.

Cólẽ,tháchthứcquantrọngnhấtđốivớicáccườngquốchạtnhânlâuđờilàxácđịnhphảnứngcủamìnhnếuvũkhíhạtnhânthựcsựđượccácquốcgiađangsảnxuấtvũkhíhạtnhânsửdụngđể chống lại nhau. Đầu tiên, những gì phải được thực hiện đểngănchặnviệcsửdụngvũkhíhạtnhânliệucóvượtrangoàicácthỏa thuận hiện hành? Nếu chúng vẫn được sử dụng, nhữngbướcđinàongaylậptứcphảiđượcthựchiệnđểngănchặnmộtcuộc chiến tranh như vậy? Thiệt hại về con người và xã hội cóthểđượcgiảiquyếtnhưthếnào?Phảilàmgìđểngănchặnsựleothangtrảđũatrongkhivẫnduytrìcơsởvữngchắccủaviệcrănđevàápđặtnhữnghậuquảthíchhợpnếurănđethấtbại?Quátrìnhpháttriểntiếnbộcôngnghệkhôngđượcchegiấutínhchấtđáng sợ của những khả năng mà nhân loại đã phát minh và sựmong manh tương đối của những cân bằng kiềm chế việc sửdụngchúng.Vũkhíhạtnhânkhôngđượcphéphóathànhvũkhíthôngthường.Trongtìnhhìnhđó,trậttựquốctếđòihỏimộtsựhiểubiếtlẫnnhaugiữacácquốcgiahạtnhânlớnhiệntạitrong

việc kiên quyết không phổ biến hạt nhân, nếu không trật tự sẽbuộc phải bị áp đặt bằng những thảm họa của chiến tranh hạtnhân.

T

CÔNGNGHỆẢOVÀTRẬTTỰTHẾGIỚI

rong hầu hết lịch sử, thay đổi công nghệ diễn ra qua hàngthập kỷ và thế kỷ, tiến bộ qua từng bước tinh chỉnh và kết hợpnhữngcôngnghệhiệncó.Ngaycảnhữngđổimớisángtạotriệtđểtheothờigiancũngcóthểphùhợpvớicáchọcthuyếtchiếnthuật và chiến lược trước đó: xe tăng được tính toán từ nhữnghạn chế tiền lệ rút ra từ nhiều thế kỷ của chiến tranh kỵ binh;máybaycóthểđượcđịnhnghĩanhưlàmộthìnhthứckháccủapháobinh,chiếnhạmnhưpháođàidiđộng,vàtàusânbaynhưđường băng. Với tất cả độ phóng đại về sức mạnh hủy diệt củachúng, thậm chí vũ khí hạt nhân ở góc độ nào đó cũng là phépngoạisuytừkinhnghiệmtrướcđó.

Điểmmớitrongthờiđạihiệnnaylàtốcđộthayđổitrongsứcmạnhtínhtoánvàsựmởrộngcủacôngnghệthôngtinvàomọilĩnh vực của sự sống. Trong những năm 1960, dựa trên kinhnghiệm của mình khi còn là kỹ sư tại Công ty Intel, GordonMoorekếtluậnrằngôngđãthấymộtxuhướngsẽtiếptụctheonhữngkhoảngthờigianbằngnhau,đólàtốcđộcủacácbộxửlýmáytínhtănggấpđôimỗihainăm.“ĐịnhluậtMoore”đãtỏracótínhtiêntriđángkinhngạc.Máytínhđãgiảmvềcảkíchthướclẫnchiphívànhanhhơntheocấpsốnhân,đếnmứccácbộvixửlýmáytínhtântiếngiờđâycóthểđượcgắnvàohầuhếtcácđồvật – điện thoại, đồng hồ, xe hơi, đồ gia dụng, hệ thống vũ khí,máybaykhôngngườilái,vàtrênchínhcơthểconngười.

Cuộc cách mạng tin học là cuộc cách mạng đầu tiên đưa rấtnhiềucáccánhânvàquátrìnhvàocùngmộtphươngtiệntruyềnthông,biếnđổivàtheodõihànhđộngcủahọtheomộtngônngữcôngnghệduynhất.Khônggianảo–mộttừmớiđượcđặtra,vào

thời điểm đó như là một khái niệm về cơ bản mang tính giảthuyết,chỉtrongnhữngnăm1980–đãxâmchiếmkhônggianvật lý và đang bắt đầu hợp nhất với nó, ít nhất là tại các trungtâmđôthịlớn.Truyềnđạtthôngtinquakhônggianảovàgiữacác nút mạng gia tăng theo cấp số nhân của nó là gần như tứcthời.Khinhữngcôngviệcmàchủyếulàthủcônghoặctrêngiấycáchđâymộtthếhệ–đọcsách,muasắm,họchành,giaolưubạnbè,nghiêncứucôngnghiệpvàkhoahọc,cácchiếndịchchínhtrị,tàichính,lưugiữhồsơchínhphủ,giámsát,chiếnlượcquânsự–được lọc qua lĩnh vực điện toán, hoạt động của con người ngàycàngtrởnên“đượcdữliệuhóa”vàlàmộtphầncủamộthệthốngduynhất“địnhlượngđượcvàphântíchđược.”

Hơn tất cả, với số lượng thiết bị kết nối Internet hiện naykhoảng 10 tỉ và dự kiến tăng lên 50 tỉ vào năm 2020, một“Internet kết nối mọi thứ” lờ mờ hiện ra. Các nhà sáng tạo giờđây dự báo một thế giới của việc sử dụng máy tính ở khắp mọinơi,vớinhữngthiếtbịxửlýdữliệuthunhỏđượcgắnvàocácđồvật hằng ngày – “ổ khóa cửa thông minh, bàn chải đánh răng,đồnghồđeotay,theodõitậpthểdục,báocháy,cameragiámsát,lònướng,đồchơi,vàrobot”–hoặclơlửngtrongkhôngkhí,baoquát và định hình môi trường của chúng dưới hình thức “đámmây thông minh.” Mỗi đồ vật sẽ được kết nối với Internet vàđượclậptrìnhđểgiaotiếpvớimộtmáychủtrungtâmhoặccácthiếtbịnốimạngkhác.

Những hiệu ứng của cuộc cách mạng này mở rộng đến mọicấpđộtrongviệctổchức,sắpxếpconngười.Từngcánhâncầmtrêntaychiếcđiệnthoạithôngminh(vàtheoướctínhgầnđâycókhoảngmộttỉngườinhưvậy)giờđâysởhữuthôngtinvàkhảnăngphântíchvượtxatầmcủanhiềucơquantìnhbáocáchđâymộtthếhệ.Cáctậpđoàntậphợpvàtheodõidữliệudonhữngcánhânnàytraođổivớinhau,nắmquyềnảnhhưởngvàgiámsátvượt xa nhiều quốc gia hiện đại và thậm chí cả các cường quốctruyềnthống.Vàcácchínhphủ,vìđềphòngviệcbịmấtnhững

lĩnhvựcmớinàyvàotayđốithủ,đãbịđẩyvàolĩnhvựckhônggianmạngmàhầunhưchưahềcósựhướngdẫnhaysựkiềmchếnào.Nhưvớibấtkỳđổimớicôngnghệnào,sựcámdỗnằmởchỗcoi lĩnh vực mới này như một lĩnh vực để giành lợi thế chiếnlược.

Nhữngthayđổinàyđãxảyraquánhanh,tớimứcvượtxahầuhếtnỗlựccủanhữngngườikhôngcóchuyênmônkỹthuậtnênkhông thể hiểu được hậu quả sâu rộng của chúng. Chúng đưanhân loại vào những lĩnh vực cho đến nay vẫn chưa giải thíchđược, thực sự chưa hình dung được. Kết quả là, nhiều trong sốnhững công nghệ và kỹ thuật mang tính cách mạng nhất gầnđâybịgiớihạnsửdụngbởinănglựcvàsựthậntrọngcủanhữngquốcgiatiêntiếnnhấtvềcôngnghệ.

Khôngchínhphủnào,kểcảchínhphủđộctàitoàntrịnhất,cóthểchặnlạidòngchảynàyhoặcchốnglạixuhướngđẩynhanhhơnbaogiờhếtcáchoạtđộngcủamìnhsanglĩnhvựckỹthuậtsố.Hầuhếtcácnềndânchủđềucóbảnnăngcốhữumàmộtnỗlựcngănchặnnhữngtácđộngcủacuộccáchmạngthôngtinsẽlàđiềukhôngthểvàcólẽcũngvôđạođức.Hầuhếtcácquốcgiabênngoàithếgiớitựdo-dânchủđãgạtnỗlựcngăncảnnhữngthayđổisangmộtbênvàchuyểnsanglàmchủchúng.Mỗiquốcgia, công ty, và cá nhân giờ đây đang gia nhập vào cuộc cáchmạngcôngnghệnhưmộtchủthểhoặcnhưmộtkháchthể.Đốivớimụcđíchcủacuốnsáchnày,điềuquantrọnglàtácđộngđốivớitriểnvọngvềtrậttựquốctế.

Thế giới hiện nay thừa hưởng di sản vũ khí hạt nhân có khảnăng phá hủy cuộc sống văn minh. Nhưng dù hậu quả củachúngcóthảmkhốcnhưthếnào,ýnghĩacủachúngvàviệcsửdụng chúng vẫn có thể được phân tích theo các chu kỳ chiếntranhvàhòabìnhtáchrờinhau.CôngnghệInternetmớinàymởranhữngviễncảnhhoàntoànmới.Khônggianảotháchthứctấtcả các kinh nghiệm lịch sử. Nó phổ biến khắp mọi nơi nhưngkhôngmangtínhchấtđedọa;mốiđedọacủanóphụthuộcvào

cách nó được sử dụng. Những mối đe dọa đang xuất hiện từkhônggianmạnglàmơhồvàkhôngxácđịnh,cólẽkhóđểquycho là chúng đến từ đó. Sự thâm nhập của truyền thông mạngtrongcáclĩnhvựcxãhội,tàichính,côngnghiệp,vàquânsựcónhữnglợiíchtolớn;nhưngcũngđãcáchmạnghóacáclỗhổng.Vượtnhanhhơnhầuhếtcácquyđịnhvàluậtlệ(vàthựcsựcảsựhiểubiếtkỹthuậtcủanhiềunhàquảnlý),ởmộtsốkhíacạnhnóđãtạoratrạngtháitựnhiênmàcáctriếtgiađãtiênđoán,vàsựthoátkhỏi–theoHobbes–quyềnlựcvậnhànhtạoramộttrậttựchínhtrị.

Trướcthờiđạimạngảo,khảnăngcủacácquốcgiavẫncóthểđượcđánhgiáthôngquatổnghợpcủanguồnnhânlực,thiếtbị,địalý,kinhtếhọc,vàtinhthần.Cósựphânbiệtrõrànggiữacácthời kỳ hòa bình và chiến tranh. Chiến sự nổ ra bởi những sựkiệnđượcxácđịnhvàđượcthựchiệnbằngcácchiếnlượcdomộtsố học thuyết tình báo định hình. Ngành tình báo đóng vai tròchủ yếu trong việc đánh giá và đôi khi trong việc phá vỡ khảnăngcủađốithủ;cáchoạtđộngtrongngànhnàybịhạnchếbởicáctiêuchuẩnngầmchungvềhànhvi,hayởmứctốithiểubởinhữngkinhnghiệmchungpháttriểnquanhiềuthậpkỷ.

CôngnghệInternetđãvượtxachiếnlượchayhọcthuyết–ítnhấtlàtrongthờigiannày.Trongkỷnguyênmới,tồntạicáckhảnăng nhưng đến nay vẫn chưa có sự diễn giải chung hay thậmchísựhiểurõvềchúng.Córấtít,nếukhôngmuốnnóilàkhông,cácgiớihạngiữanhữngngườisửdụngchúngđểxácđịnhnhữnghạnchếngầmhoặcrõràng.Khicáccánhânvớiliênkếtkhôngrõràngcókhảnăngtiếnhànhnhữnghànhđộngvớithamvọngvàsựxâmnhậpngàycàngtăng,địnhnghĩavềquyềnlựcnhànướccóthểtrởnênkhámơhồ.Vấnđềtrởnênphứctạp,bởithựctếlàtiến hành những cuộc tấn công mạng ảo dễ hơn là chống lạichúng,từđócóthểkhuyếnkhíchmộtsựthiênvềtấncôngkhixâydựngnhữngkhảnăngmới.

Sựnguyhiểmcàngtănglênbởisựchốibỏcóvẻđángtincủa

nhữngkẻtìnhnghithựchiệnnhữnghànhđộngnhưvậy,vàdothiếucácđiềuướcquốctếmàngaycảkhiđạtđượcthìlạikhôngcóhệthốngchếtàithựcthi.Mộtchiếcmáytínhxáchtaycũngcóthểgâyranhữnghậuquảtoàncầu.Mộtnhânvậtđơnđộcvớisứcmạnhtinhọcđủlớncóthểthâmnhậpkhônggianmạngảođểvôhiệu hóa và có khả năng phá hủy cơ sở hạ tầng quan trọng từmộtvịtrígầnnhưhoàntoànvôdanh.Nhữngmạnglướiđiệncóthểbịquátải,cácnhàmáyđiệnbịvôhiệuhóabằngnhữnghànhđộngđượcthựchiệnhoàntoàntừbênngoàilãnhthổvậtlýcủamột quốc gia (hay ít nhất là lãnh thổ theo quan niệm truyềnthống).Từngxảyravụmộtnhómhackerngầmđãchứngtỏcókhảnăngthâmnhậpmạnglướichínhphủvàphổbiếncácthôngtin mật ở quy mô lớn tới mức ảnh hưởng đến các hoạt độngngoạigiao.Stuxnet,mộtvídụvềcuộctấncôngmạngảodonhànướchậuthuẫn,đãthànhcôngtrongviệcphávỡvàlàmchậmnhững nỗ lực hạt nhân của Iran tới mức độ sánh ngang vớinhững tác động của một cuộc tấn công quân sự hạn chế, theomột số tính toán. Cuộc tấn công botnet[142] từ Nga vào Estonianăm2007từnglàmtruyềnthôngbịtêliệttrongnhiềungày.

Tình trạng như vậy, dù có lợi thế tạm thời đối với các nướctiêntiến,khôngthểkéodàimãi.Conđườngđếnmộttrậttựthếgiớicóthểdàivàbấtđịnh,nhưngkhôngmộttiếnbộcóýnghĩanàocóthểđượcthựchiệnnếumộttrongnhữngyếutốphổbiếnnhấtcủađờisốngquốctếkhôngđượcđốithoạinghiêmtúc.Rấtcóthểxảyratrườnghợptấtcảcácbên,đặcbiệtlànhữngbênbịđịnhhìnhbởitruyềnthốngvănhóakhácnhau,sẽđạtđếnmộtcách độc lập những kết luận tương tự về bản chất và khả năngđượcphépsửdụngnănglựcxâmnhậpmớicủahọ.Nhữngnỗlựcvạchramộtnhậnthứcchungvềtìnhhìnhmớicủachúngtalàrất cần thiết. Thiếu nó, các bên sẽ tiếp tục vận hành trên cơ sởtrựcgiácriêngbiệt,làmtăngnguycơdẫnđếnmộthậuquảhỗnloạn.Vìcáchànhđộngđượcthựchiệntrongthếgiớimạngảocókhảnănggâyáplựcđốivớicácbiệnphápđốiphótrongthếgiới

thực, nhất là khi chúng có tiềm năng gây thiệt hại về bản chấttươngtựnhưcáccuộctấncôngvũtrangtrướcđây.Thiếunhữngchitiếtrõràngvềcácgiớihạnvàthỏathuậnvềcácnguyêntắckiềmchếchung,mộttìnhhuốngkhủnghoảngcónguycơxảyra,dù không chủ tâm; chính khái niệm về trật tự quốc tế có thể làđốitượngcủanhữngcăngthẳnggiatăng.

Trong những phạm trù khả năng chiến lược khác, các chínhphủ đã nhận ra bản chất tự chuốc lấy thất bại của những hànhđộngquốcgiakhôngbịgiớihạn.Tiếntrìnhbềnvữnghơnlàtheođuổi một sự kết hợp giữa răn đe và các bên cùng tự kiềm chế,thậm chí giữa các đối thủ tiềm tàng đi kèm với các biện phápngăn chặn một cuộc khủng hoảng có thể nảy sinh từ việc diễngiảisaihoặctruyềnđạtthôngtinnhầm.

Khônggianảođãtrởnênkhôngthểthiếuvềmặtchiếnlược.Khicuốnsáchnàyđượcviết,ngườidùngdùlàtừngcánhân,tậpđoàn, hay các quốc gia, đều dựa trên phán đoán của mình khithựchiệncáchoạtđộngcủahọ.ChỉhuyBộTưlệnhMạngảoMỹtừngdựđoánrằng“cuộcchiếntranhsắptớisẽbắtđầutừkhônggianảo.”Khôngthểnàohìnhthànhmộttrậttựquốctếkhikhuvực,thôngquađósựtồntạivàtiếnbộcủacácquốcgiađangdiễnra,vẫnchưacóbấtkỳtiêuchuẩnquốctếnàođểđiềuchỉnh,vàvẫnđểngỏchocácquyếtđịnhđơnphương.

Lịch sử chiến tranh cho thấy mỗi khả năng tấn công côngnghệcuốicùngsẽcónhữngbiệnphápphòngthủtươngxứng,dùkhôngphảimọinướcđềucóthểcóđượcchúngnhưnhau.Điềunàycónghĩalànhữngquốcgiaíttiếnbộvềcôngnghệphảinúpdướisựbảotrợcủacácxãhộicôngnghệcao?Cóphảikếtquảsẽlàmộtloạtnhữngsựcânbằngquyềnlựccăngthẳng?Sựrănđe,trongtrườnghợpvũkhíhạtnhân,dướihìnhthứccânbằngcácquyềnlựcpháhoại,khôngthểđượcápdụngbằngphéploạisuytrực tiếp, bởi vì mối nguy hiểm lớn nhất là một cuộc tấn côngkhôngbáotrướccólẽkhôngbịlộchođếnkhinóđãdiễnra.

Cũngkhôngthểđặtsựrănđetrongkhônggianmạngdựatrên

sựtrảđũađốixứng,nhưtrongtrườnghợpvớivũkhíhạtnhân.Nếu một cuộc tấn công mạng ảo chỉ giới hạn ở một chức nănghaymứcđộnhấtđịnh,một“sựđáptrảlịchsự”cóthểcóýnghĩahoàntoànkhácđốivớiMỹvàcảnhữngkẻtấncông.Vídụ,nếucấu trúc tài chính của một nền kinh tế công nghiệp lớn bị pháhoại,cóphảinạnnhânchỉđượcquyềnphảncôngtươngđương,đánh vào các tài sản có tiềm năng không đáng kể của kẻ tấncông? Hay chỉ đánh vào các máy tính đã thực hiện cuộc tấncông?Dokhônghànhđộngnàotronghaihànhđộngnàycókhảnăngrănđeđủmạnh,câuhỏisẽlàliệuhànhđộnggâyhấn“ảo”có đảm bảo “động lực” đáp trả – và ở mức độ nào và tình trạngcânbằngtươngđươngnào.Mộtthếgiớimớivớilýthuyếtrănđevàhọcthuyếtchiếnlượchiệnđangởthờikỳtrứngnướcđòihỏiphảiđượcsoạnthảokhẩncấp,côngphu.

Cuốicùng,mộtkhuônkhổchoviệctổchứcmôitrườngmạngảo toàn cầu sẽ là bắt buộc. Khuôn khổ này có thể không tự bắtkịp với công nghệ, nhưng quá trình xác định nó sẽ dạy các nhàlãnh đạo về những mối nguy hiểm và hậu quả của công nghệ.Thậm chí nếu các thỏa thuận không có mấy sức nặng trongtrường hợp một cuộc đối đầu, ít nhất chúng cũng có thể ngănchặn tình hình tuột dốc vào một cuộc xung đột không thể cứuvãndosựhiểulầmgâyra.

Vấnđềnangiảicủanhữngcôngnghệnàylàkhôngthểthiếtlậpcácquytắcứngxử,trừphicómộtsựhiểubiếtchungítnhấtlàvềmộtsốkhảnăngquantrọng.Nhưngchínhnhữngkhảnăngnày mà các bên tham gia sẽ không muốn tiết lộ. Mỹ đã kêu gọiTrung Quốc hạn chế ăn cắp bí mật thương mại qua xâm nhậpmạng,khichorằngquymôcủahoạtđộngnàylàlớnchưatừngcó. Nhưng Mỹ sẵn sàng tiết lộ những nỗ lực tình báo mạng ảocủachínhmìnhđếnmứcnào?

Theocáchnày,bấtđốixứngvàmộtdạngrốiloạntrậttựthếgiới bẩm sinh được hình thành trong mối quan hệ giữa cáccường quốc mạng ảo cả trong ngoại giao và chiến lược. Nhiều

ganh đua chiến lược đang tập trung chuyển từ lĩnh vực vật lýsang lĩnh vực thông tin, thu thập và xử lý dữ liệu, xâm nhậpmạngvàtâmlýchiến.Thiếuquyđịnhrõràngvềmộtsốquytắcứng xử quốc tế, một cuộc khủng hoảng sẽ nảy sinh từ nhữngđộngnăngnộitạicủahệthống.

T

NHÂNTỐCONNGƯỜI

ừkhibắtđầukỷnguyênhiệnđạivàothếkỷ16,cácnhàtriếthọcchínhtrịđãthảoluậnvềvấnđềmốiquanhệcủaconngườivớihoàncảnhxungquanhmàanhtatìmthấychínhmìnhtrongđó. Hobbes, Locke[143], và Rousseau phát triển một chân dungtâmsinhlýcủaýthứcconngườivàđưaracácquanđiểmchínhtrịtừxuấtphátđiểmnày.CácTổphụLậpquốccủaMỹ,đặcbiệtlàMadisontrongtácphẩmNgườiliênbang10,cũnghànhđộngtươngtự.Họmôtảsựpháttriểncủaxãhộithôngquacácnhântố được “gieo trong bản chất mỗi người”: khả năng lý trí mạnhmẽ nhưng có khuynh hướng sai lầm và “lòng tự ái” cố hữu củamỗicánhân,từsựtươngtáctrongđó“nhữngýkiếnkhácnhausẽđượchìnhthành”;vàkhảnăngđadạngcủaloàingười,từđó“có những mức độ và loại thuộc tính khác nhau trực tiếp dẫnđến”vàcùngvớichúnglàmột“sựphânchiaxãhộithànhcáclợiích và các nhóm khác nhau.” Mặc dù những nhà tư tưởng nàykhác nhau trong các phân tích của họ về các nhân tố cụ thể vàtrong các kết luận họ rút ra, tất cả đều đóng khung trong quanniệmcủamìnhvềmộtnhânloạimangbảnchấtcốhữuvàkinhnghiệmthựctếlàmuônthuởvàkhôngthayđổi.

Trong thế giới hiện đại, ý thức con người được định hìnhthôngquamộtbộlọcchưatừngcó.Tivi,máytính,vàđiệnthoạithông minh hợp thành bộ ba hàng đầu mang đến sự tương tácvớimànhìnhgầnnhưliêntụcsuốtngày.Sựtươngtáccủaconngườitrongthếgiớivậtlýgiờđâyđangkhôngngừngbịđẩyvàothếgiớiảocủacácthiếtbịnốimạng.Nhữngnghiêncứugầnđâycho thấy thanh niên Mỹ dành trung bình khoảng một nửa thờigiantrongngàytrướcmànhình,vàconsốnàytiếptụctăng.

Biến động văn hóa này có tác động đối với quan hệ giữa cácquốc gia như thế nào? Nhà hoạch định chính sách đảm nhậnnhiềunhiệmvụ,nhiềutrongsốđódolịchsửvàvănhóacủaxãhộiđịnhhình.Trướchết,ôngtaphảitậptrungphântíchxãhộinơimìnhsống.Đâyvốnlànơiquákhứgặptươnglai;dođómộtđánhgiánhưvậykhôngthểthựchiệnđượcnếukhôngcóthiênhướngvềcảhaiyếutốnày.Sauđó,ôngtaphảicốgắnghiểuđượcquỹđạonàysẽđưamìnhvàxãhộitớiđâu.Ôngtaphảichốnglạicám dỗ đồng nhất việc hoạch định chính sách với việc phóngchiếu những gì quen thuộc vào tương lai, vì ngự trị trên conđường đó là sự đình trệ và sau đó là suy thoái. Trong thời đạibiếnđộngcôngnghệvàchínhtrị,càngngàykinhnghiệmcàngcho thấy phải chọn một con đường khác. Theo định nghĩa, khidẫndắtmộtxãhộitừđiểmhiệntạitớiđiểmnóchưabaogiờtới,một lộ trình mới đặt ra cả những thuận lợi và khó khăn mà sẽluôn có vẻ rất cân bằng. Để thực hiện cuộc hành trình trên conđườngchưatừngcódấuchânngườiđiquađòihỏiphảicónghịlựcvàcanđảm:nghịlựcvìsựlựachọnlàkhôngrõràng;vàcanđảm vì con đường sẽ cô đơn lúc ban đầu. Và chính khách phảitruyềncảmhứngchongườidâncủamìnhđểkiênđịnhtrongnỗlựcđó.Cácchínhkháchlãoluyện(Churchill,cảhaiRoosevelt,deGaulle,vàAdenauer)đãcónhữngphẩmchấtnày–tầmnhìnvàsựkiênđịnh;điềumàtrongxãhộingàynayrấtkhóđểpháttriểnchúng.

ĐốivớitấtcảnhữngthànhtựutolớnvàkhôngthểthiếumàInternetđãmanglạichothờiđạichúngta,sựnổibậtcủanólàcóthật chứ không phải điều bất ngờ, trên thực tế chứ không phảikháiniệm,trêncácgiátrịđượcđịnhhìnhbởisựđồngthuậnchứkhông phải sự suy xét nội tâm. Kiến thức về lịch sử và địa lýkhôngcòncầnthiếtđốivớinhữngngườicóthểtruyxuấtdữliệuchỉ bằng một cú nhấn nút. Tư duy độc hành trên con đườngchínhtrịcóthểkhônghiểnnhiênđốivớinhữngngườitìmkiếmsự thừa nhận của hàng trăm, đôi khi hàng ngàn bạn trên

Facebook.Trong thời đại Internet, trật tự thế giới thường được đánh

đồng với tiên đề rằng nếu người dân có khả năng tự do biết vàtraođổithôngtintrênthếgiới,bảnchấthướngtớitựdocủaconngườisẽtựbénrễvàtốttươi,vàlịchsửsẽtựvậnhànhnhưnóđãtừng.Nhưngcáctriếtgiavàthigiatừlâuđãtáchtầmhiểubiếtcủatríócthànhbaphần:thôngtin,kiếnthức,vàsựthôngtuệ.Internettậptrungvàolĩnhvựcthôngtinvàthúcđẩythôngtinlantruyềntheocấpsốnhân.Nhữngchứcnăngphứctạphơnbaogiờhếtđượcsángtạora,nhấtlàkhảnăngtrảlờinhữngcâuhỏithực tế – những câu hỏi không tự thay đổi theo thời gian. Cáccôngcụtìmkiếmcóthểxửlýnhiềucâuhỏingàycàngphứctạpvớitốcđộngàycàngnhanh.Nhưngnghịchlýlàtìnhtrạngquánhiềuthôngtincólẽlạihạnchếviệctiếpthukiếnthứcvàđẩysựhiểubiếtthậmchíxavờihơnsovớitrước.

NhàthơT.S.Eliot[144]ghinhậnđiềunàytrongtácphẩmĐiệpkhúctừ“Tảngđá”củaông:

Nơiđâutađãđánhmấtcuộcsốngtrongsinhtồn?Nơiđâutađãđánhmấtthôngtuệtrongkiếnthức?Nơiđâutađãđánhmấtkiếnthứctrongthôngtin?Cácsựkiệnlàhiếmkhirõràng;ýnghĩa,sựphântích,vàdiễn

giải của chúng, ít nhất là trong thế giới chính sách ngoại giao,phụthuộcvàobốicảnhvàsựliênquan.Khingàycàngnhiềuvấnđềđượcxemnhưlàcótínhchấtthựctế,chúngcủngcốmộtgiảthuyết rằng mỗi câu hỏi đều phải có một câu trả lời có thểnghiên cứu, rằng không nên suy nghĩ quá lâu về các vấn đề vàgiảiphápmànên“tìmkiếm.”Nhưngtrongmốiquanhệgiữacácquốc gia – và trong nhiều lĩnh vực khác – để thực sự hữu ích,thôngtinphảiđượcđặttrongmộtbốicảnhrộnghơnvềlịchsửvà kinh nghiệm để có thể trở thành kiến thức thực tế. Và maymắnchomộtxãhộinếucácnhàlãnhđạocủanóđôikhicóthểđạtđếnmứcđộthôngtuệ.

Việc tiếp thu kiến thức từ sách vở mang đến kinh nghiệm

khácsovớitừInternet.Đọcsáchtươngđốimấtthờigian;đểquátrìnhnàydễdànghơn,cáchđọclàrấtquantrọng.Vìkhôngthểđọctấtcảcáccuốnsáchvềmộtchủđềnhấtđịnh,chứchưanóiđến mọi cuốn sách, hay dễ dàng sắp xếp những gì đã đọc, việchọc hỏi từ sách mang đến cho tư duy khái niệm một tầm quantrọng đặc biệt – khả năng nhận ra những dữ liệu và sự kiệntương đương nhau và phóng chiếu những khuôn mẫu này vàotươnglai.Vàphongcáchđọcđưangườiđọcvàotrongmộtmốiquan hệ với tác giả, hoặc với chủ đề, bằng cách dung hợp chấtliệuvàmỹhọc.

Theo truyền thống, một cách khác để có được kiến thức làthôngquacáccuộctròchuyệncánhân.Từhàngngànnăm,việcthảo luận và trao đổi các ý tưởng đã mang đến một chiều kíchtình cảm và tâm lý cộng thêm nội dung thực tế của thông tinđược trao đổi. Nó mang đến những gì vô hình của niềm tin vàtính cách. Giờ đây, văn hóa nhắn tin đang tạo ra một sự miễncưỡnglạlùngkhithamgiatươngtácmặtđốimặt,nhấtlàtrêncơsởmột-một.

Máytínhđãgiảiquyếtvấnđềtiếpnhận,duytrì,vàtruyxuấtthông tin tới một mức độ đáng kể. Dữ liệu có thể được lưu trữtrênthựctếvớisốlượngkhônggiớihạnvàdướihìnhthứccóthểquảnlýđược.Máytínhkhiếnmộtlượnglớndữliệukhôngthểcóđượctrongthờiđạisáchvởtrởnênsẵncó.Nógóighémdữliệuhiệuquả;khôngcòncầnđếnnhữngcáchthứcđểdữliệutrởnêndễ tiếp cận hay ghi nhớ. Khi xử lý với một quyết định đơn độctáchbiệtkhỏingữcảnhcủanó,máytínhcungcấpnhữngcôngcụthậmchícáchđâychỉmộtthậpkỷđãkhôngthểtưởngtượngđược.Nhưngnócũngthuhẹpphốicảnh.Dothôngtincóthểtiếpcậnrấtdễdàngvàtruyềnthôngngaytứcthời,sựtậptrungvàoýnghĩacủanóbịsuygiảm,haythậmchícảvềđịnhnghĩaýnghĩalà gì. Động lượng này có thể khuyến khích các nhà hoạch địnhchínhsáchchờđợimộtvấnđềphátsinhhơnlàdựđoánnó,vàcoinhữngthờikhắcquyếtđịnhnhưmộtloạtcácsựkiệncôlập

chứkhôngphảilàmộtphầncủasựliêntụclịchsử.Khiđiềunàyxảyra,thaotúngthôngtinthaythếsựsuyngẫmnhưlàcôngcụchínhsáchchủyếu.

Theocáchtươngtự,Internetcóxuhướnglàmgiảmkýứclịchsử. Hiện tượng này đã được miêu tả như sau: “Mọi người quênnhữngtinhọnghĩsẽcósẵntừbênngoàivàghinhớnhữngtinhọ nghĩ sẽ không có sẵn.” Bằng việc chuyển rất nhiều tin vàolĩnhvựccósẵn,Internetlàmgiảmđộngcơghinhớchúng.Côngnghệ truyền thông đe dọa làm giảm năng lực truy vấn nội tâmcủa một cá nhân bằng cách làm tăng sự phụ thuộc của anh tavào công nghệ như một công cụ hỗ trợ và trung gian của quátrìnhsuynghĩ.Thôngtincósẵntrongtầmtaykhuyếnkhíchtưduycủamộtnhànghiêncứu,nhưnglạicóthểlàmgiảmtưduycủamộtnhàlãnhđạo.Mộtsựthayđổitrongýthứcconngườicóthể thay đổi đặc điểm của từng cá nhân và bản chất các mốitươngtáccủahọ,dođóbắtđầulàmthayđổitìnhtrạngcủabảnthânconngười.LiệumọingườitrongthờiđạiinấncónhìnthếgiớigiốngnhưtổtiêncủahọthờiTrungcổ?Liệunhậnthứcthịgiácvềthếgiớicóbịthayđổitrongthờiđạimáytính?

Chođếnnay,lịchsửvàtâmlýhọcphươngTâyđãcoisựthậtlàđộclậpvớinhâncáchvàcótínhtiênnghiệmvớingườiquansát. Tuy nhiên, thời đại chúng ta đang ở trên ranh giới của sựthayđổiquanniệmvềbảnchấtcủasựthật.Gầnnhưtấtcảcáctrang web có chứa một số loại chức năng tùy biến dựa trên cácđoạnmãtheodõiInternetđượcthiếtkếđểxácđịnhlailịchvàsởthích của người dùng. Những phương pháp này được dự địnhnhằmkhuyếnkhíchngườidùng“tiêuthụnộidungnhiềuhơn,”vàtrongkhilàmnhưvậy,tiếpxúcvớiquảngcáonhiềuhơn,điềumàcuốicùngthúcđẩynềnkinhtếInternet.Nhữngđịnhhướngtinhtếnàyphùhợpvớimộtxuhướngrộnglớnhơnnhằmquảnlýsựhiểubiếttruyềnthốngvềlựachọncủaconngười.Hànghóađượcsắpxếpvàđặtthứtựưutiênđểgiớithiệunhững“thứbạncóthểthích,”vàtintứctrựctuyếnđượctrìnhbàynhư“tintứccó

thể phù hợp với bạn nhất.” Hai người khác nhau yêu cầu cùngmộtcâuhỏiởmộtcôngcụtìmkiếmkhôngnhấtthiếtnhậnđượccâu trả lời giống nhau. Khái niệm về sự thật đã được tương đốihóavàcánhânhóa–làmmấtđitínhphổquátcủanó.Thôngtinđượctrìnhbàynhưlàmiễnphí.Trênthựctế,ngườinhậntrảtiềncho nó bằng cách cung cấp dữ liệu được khai thác bởi nhữngngười anh ta không hề biết, theo cách ngày càng định hình cácthôngtinđượccungcấpchoanhta.

Dùtiệníchcủacáchtiếpcậnnàytronglĩnhvựctiêudùnglàgìđinữa,ảnhhưởngcủanóđốivớiviệchoạchđịnhchínhsáchcóthểnhậnthấylàbiếnđổihoàntoàn.Nhữnglựachọnkhókhăncủa việc hoạch định chính sách là luôn gần giống nhau. Trongmộtthếgiớicủacácmạngxãhộixuấthiệnởkhắpnơi,liệutừngcánhâncóthểtìmrakhônggianđểnuôidưỡngsựdũngcảmkhiđưa ra những quyết định, mà theo định nghĩa, không thể dựatrên sự đồng thuận? Câu ngạn ngữ rằng các nhà tiên tri khôngđược thừa nhận trong chính thời đại của họ là đúng trong ýnghĩarằnghọhànhđộngvượtxaquanniệmtruyềnthống–đólà điều khiến họ trở thành nhà tiên tri. Trong kỷ nguyên củachúngta,việcđitrướcthờigianđốivớicácnhàtiêntricólẽđãbiếnmấthoàntoàn.Việctheođuổisựminhbạchvàtínhkếtnốitrongmọikhíacạnhcủađờisốngbằngcáchphávỡsựriêngtư,đãhạnchếviệchìnhthànhnhữngnhânvậtcósứcmạnhđủđểđưaranhữngquyếtđịnhđơnđộc.

Các cuộc bầu cử ở Mỹ – đặc biệt là những cuộc bầu cử tổngthống–đạidiệnchomộtkhíacạnhkháccủaquátrìnhpháttriểnnày. Năm 2012, có báo cáo rằng các chiến dịch tranh cử có dữliệuvềhàngchụctriệucửtricókhảnănglàđộclập.Đượcrútratừnghiêncứutrêncácmạngxãhội,dữliệucôngcộngmởvàhồsơytế,nhữngtậpdữliệunàyhìnhthànhmộthồsơđốivớimỗicửtri,cólẽchínhxáchơnsovớicảkhichínhngườinàythuthậptừkýứccủamình.Điềunàychophépcácchiếndịchcóthểlựachọncôngnghệthíchhợp–nêndựatrênnhữngchuyếnthămcá

nhân bởi những người bạn tận tâm (cũng được phát hiện quaInternet),nhữngbứcthưđượccánhânhóa(rútratừnghiêncứutrênmạngxãhội)haycáccuộchọpnhóm.

Chiến dịch tranh cử tổng thống đang cận kề khả năng biếnthànhnhữngcuộccạnhtranhtruyềnthônggiữanhữngbậcthầyvậnhànhInternet.Nhữnggìtừnglàcáccuộctranhluậnthựcsựvề nội dung quản lý nhà nước sẽ hạ các ứng viên xuống thànhngười phát ngôn cho một nỗ lực tiếp thị được theo đuổi bằngnhững phương pháp mà tính chất xâm phạm [sự riêng tư] củachúng có lẽ sẽ bị coi là chất liệu của khoa học viễn tưởng cáchđây chỉ một thế hệ. Vai trò chính của các ứng cử viên có lẽ trởthànhgâyquỹhơnlàsoạnthảokỹlưỡngcácvấnđề.Liệunỗlựctiếp thị được thiết kế để truyền đạt niềm tin của ứng viên, hayniềm tin được ứng viên thể hiện là phản ánh của một nỗ lựcnghiêncứumột“dữliệulớn”vềsởthíchvàthiênkiếncóthểcócủatừngcánhân?Liệunềndânchủcóthểtránhđượctiếntrìnhhướng tới một kết quả mị dân dựa trên việc thu hút cảm xúcquầnchúnghơnlàquátrìnhlýluậnmàcácTổphụLậpquốcđãhình dung? Nếu khoảng cách giữa các phẩm chất cần thiết chocuộcbầucửvàcácphẩmchấtcầnthiếtchoviệcđiềuhànhvănphòngtrởnênquárộng,sựnắmbắtkháiniệmvàýthứcvềlịchsử – nên là một phần của chính sách đối ngoại – có thể bị mất;hoặcviệcnuôidưỡngnhữngphẩmchấtnàycóthểmấtrấtnhiềuthờigiantrongnhiệmkỳđầutiêncủatổngthốngcũngnhưhạnchếvaitròdẫnđầucủaMỹ.

N

CHÍNHSÁCHĐỐINGOẠITRONGKỶNGUYÊN

KỸTHUẬTSỐ

hững nhà quan sát thận trọng đã xem những biến đổi toàncầu hóa được mở ra bởi sự gia tăng của Internet và công nghệđiện toán tiên tiến như là sự khởi đầu một kỷ nguyên mới củaviệctraoquyềnchodânchúngvàtiếntrìnhtớihòabình.Họcangợi khả năng của các công nghệ mới làm cho các cá nhân cónănglực,vàthúcđẩytínhminhbạch–thôngquaviệccôngkhainhữngnhũnglạmcủachínhquyềnhayviệcmấtdầncácràocảnvănhóadohiểulầm.Vớimộtvài lýlẽbiệnminh,nhữngngườilạcquanchỉranhữngsứcmạnhmớiđángngạcnhiênmàtruyềnthôngcóđượcthôngquanhữngmạnglướitoàncầutứcthời.Họnhấn mạnh khả năng của các mạng máy tính và các thiết bị“thông minh” tạo ra những hiệu quả mới về xã hội, kinh tế, vàmôi trường. Họ mong muốn giải mã những vấn đề kỹ thuậtkhôngthểgiảiđượctrướcđâybằngcáchkhaithácsứcmạnhtrítuệcủađámđôngtrênmạng.

Một hướng suy nghĩ cho rằng các nguyên tắc tương tự nhưtruyềnthôngquamạng,nếuđượcápdụngđúngđắnđốivớilĩnhvựcquanhệquốctế,cóthểgiúpgiảiquyếtnhữngvấnđềxungđột bạo lực muôn thuở. Lý thuyết này khẳng định, những đốiđịchtruyềnthốngvềsắctộcvàphepháicóthểbịlàmcâmlặngtrongthờiđạiInternet,vì“nhữngngườicốduytrìnhữnghuyễnhoặcvềtôngiáo,vănhóa,sắctộc,haybấtkỳđiềugìkhácsẽphảivấtvảgiữchocâuchuyệncủahọlantruyềnđượcgiữamộtbiểnngườinghecóđầyđủthôngtin.Vớinhiềudữliệuhơn,tấtcảmọingườicóđượckhungthamchiếutốthơn.”Sẽcóthểlàmdịusự

đốiđịchgiữacácquốcgiavàgiảiquyếtnhữngtranhchấplịchsửvì “với những thiết bị công nghệ, nền tảng, và cơ sở dữ liệuchúngtacóhômnay,cácchínhphủtrongtươnglaisẽkhókhănhơnnhiềukhitranhluậnvềnhữngtuyênbốnhưvậy,khôngchỉbởibằngchứnglâudàimàcònbởitấtcảmọingườisẽcóquyềntruy cập vào nguồn tài liệu tương tự.” Theo quan điểm này, sựlantruyềncácthiếtbịkỹthuậtkếtnốimạngsẽtrởthànhđộngcơtíchcựccủalịchsử:cácmạngtruyềnthôngmớisẽhạnchếsựnhũng lạm, làm dịu mâu thuẫn xã hội và chính trị, góp phầngiúpcácvùngxưanaychiarẽtrởnêngắnkếtvàomộthệthốngtoàncầuhàihòahơn.

Sự lạc quan của quan điểm này lặp lại những khía cạnh haynhấttronglờitiêntricủaWoodrowWilsonvềmộtthếgiớiđượcthống nhất bởi dân chủ, ngoại giao mở, và các quy tắc chung.Như một kế hoạch chi tiết cho trật tự chính trị hoặc xã hội, nócũngđặtramộtsốcâuhỏitươngtựnhưtầmnhìnbanđầucủaWilsonvềsựkhácbiệtgiữathựctếvàướcvọng.

Nhữngmâuthuẫnbêntrongvàgiữacácxãhộiđãxảyrakểtừbuổi hồng hoang của nền văn minh. Nguyên nhân của nhữngmâuthuẫnnàykhôngchỉbịgiớihạnởviệcthiếuthôngtinhaykhôngđủkhảnăngđểchiasẻnó.Chúngđãphátsinhkhôngchỉgiữa các xã hội không hiểu nhau mà cả giữa những xã hội hiểunhauquárõ.Ngaycảvớicùngnguồntàiliệuđểxemxét,cáccánhâncũngkhôngđồngývềýnghĩacủanóhoặcgiátrịchủquancủa những gì mà nó mô tả. Khi giá trị, lý tưởng, hay mục tiêuchiến lược mâu thuẫn về cơ bản, sự phơi bày và kết nối trongmộtsốtrườnghợpcóthể“đổthêmdầu”vàonhữngđốiđầucũnggiốngnhưlàmdịuchúng.

Các mạng xã hội và thông tin mới thúc đẩy tăng trưởng vàsángtạo.Chúngchophépcáccánhânbàytỏquanđiểmvàtốcáonhững bất công mà nếu không có chúng có thể trôi qua màkhôngaiđểýđến.Trongnhữngtìnhhuốngkhủnghoảng,chúngmangđếnmộtkhảnăngrấtquantrọnglàtruyềnthôngnhanh

chóng,côngbốcácsựkiệnvàchínhsáchmộtcáchđángtincậy–cókhảnăngngănchặnsựbùngnổxungđộtdohiểulầm.

Nhưngchúngcũngđưanhữnghệgiátrịmâuthuẫnnhau,đôikhi không tương thích, tới chỗ gần nhau hơn bao giờ hết. Sự rađờicủatintứcvàbìnhluậntrênInternetcùngnhữngchiếnlượcbầucửdựatrêndữliệuđãkhônglàmdịuđángkểkhíacạnhđảngpháitrongnềnchínhtrịMỹ;cóchăng,nóđãđưamộtlượngkhángiả lớn hơn tới những thái cực. Trên bình diện quốc tế, một sốbiểu đạt từng trôi qua mà không ai biết và bình luận, giờ đâyđượccôngkhaitrêntoànthếgiớivàđượcsửdụngnhưlàcáicớđểkíchđộngbạolực–nhưđãxảyraởmộtsốvùngtrongthếgiớiHồigiáokhiphảnứngvớimộtbiếmhọacótínhchấtkhíchđộngtrên một tờ báo Đan Mạch, hay một bộ phim Mỹ tự chế bên lề.Trong khi đó, ở các tình huống xung đột, mạng xã hội có thểphụcvụnhưmộtdiễnđànlàmsâusắcthêmcácvếtnứtxãhộitruyềnthốngngangvớiviệcxuatanchúng.Việcchiasẻrộngrãinhững hành động tàn ác được ghi hình trong cuộc nội chiếnSyria dường như củng cố thêm quyết tâm của các bên thamchiếnhơnlàngănchặnviệctànsát,trongkhitổchứcISILkhéttiếng đã sử dụng phương tiện truyền thông xã hội để tuyên bốmộtđếquốcHồigiáovàkêugọithánhchiến.

Mộtsốcấu trúcđộc tàicóthể sụpđổ nhưlàkết quảcủa việcthôngtinđượclantruyềntrựctuyếnhaycáccuộcbiểutìnhđượckêu gọi qua mạng xã hội; chúng có thể được thay thế đúng lúcbằng những hệ thống mở và dân chủ hơn, xây dựng các giá trịnhân đạo và vì mọi người. Ở những nơi khác, một số chínhquyền sẽ có được những phương tiện đàn áp mạnh hơn nhiềulần.Sựphổbiếncủacáccảmbiếncómặtkhắpmọinơitheodõivàphântíchtừngcánhân,thuhìnhvàtruyềnmọitrảinghiệmcủahọ(giờđâytrongmộtsốtrườnghợplàngaytừkhirađời),và(nhờ sức mạnh hàng đầu của điện toán) dự đoán trước nhữngsuy nghĩ của họ, mở ra những khả năng đàn áp cũng như giảiphóng.Ởkhíacạnhnàytronghầuhếtcáckhíacạnhcănbảncủa

côngnghệmới,nócóthểtraoquyềnlựcvàotaycácnhómthiểusốtinhhoaởtrênđỉnhcáccấutrúcchínhtrịvàkinhtế,xửlývàtheodõithôngtin,địnhhìnhtranhluậnvàởmứcđộnàođólàxácđịnhsựthật.

PhươngTâycangợi“Facebook”và“Twitter”làcácvẻbềngoàicủa những cuộc cách mạng kiểu Mùa xuân Ả-rập. Tuy nhiên, ởnhữngnơiđámđôngđượctrangbịkỹthuậtsốthànhcôngtrongnhững cuộc biểu tình ban đầu, việc sử dụng công nghệ mớikhông đảm bảo rằng các giá trị thịnh hành sẽ là các giá trị củanhữngnhàphátminhthiếtbịhaythậmchícủađasốtrongđámđông.Hơnnữa,chínhnhữngcôngnghệtươngtựđượcsửdụngđểkêugọicáccuộcbiểutìnhcũngcóthểđượcsửdụngđểtheodõivàđànápcáccuộcbiểutìnhđó.Ngàynay,hầuhếtcácquảngtrường công cộng ở bất kỳ thành phố lớn nào cũng đều có sựgiám sát bằng video liên tục, và bất kỳ người dùng điện thoạithôngminhnàocũngcóthểbịtheodõibằngđiệntửtrongthờigianthực.Nhưmộtcuộckhảosátgầnđâykếtluận,“Internetđãkhiếnviệctheodõidễdànghơn,rẻhơnvàhữuíchhơn.”

Phạmvitoàncầuvàtốcđộcủatruyềnthônglàmxóimònsựphânđịnhgiữanhữngbiếnđộngtrongnướcvớiquốctế,vàgiữacácnhàlãnhđạovớinhữngnhucầutrướcmắtcủanhữngnhómlớn tiếng nhất. Các sự kiện mà hiệu ứng của nó từng mất hàngthángđểbộclộ,giờlannhanhtrêntoàncầutrongvòngvàigiây.Cácnhàhoạchđịnhchínhsáchđượcmongchờhìnhthànhquanđiểmtrongvòngvàigiờvàxennóvàotiếntrìnhcủacácsựkiện–nơihiệuứngcủanósẽđượccácmạngđồngthờiphátsóngngaylậptứctrêntoàncầu.Sựcámdỗđểchiềutheocácnhucầucủađámđôngphảnhồidướidạngsốcóthểgạtramộtbênsựsuyxétcần có để vạch ra một tiến trình phức hợp hài hòa với nhữngmục tiêu lâu dài. Sự phân biệt giữa thông tin, kiến thức, và sựthôngtuệbịyếuđi.

Chínhsáchngoạigiaomớikhẳngđịnhrằngnếumộtlượngđủlớnmọingườitụtậpđểcôngkhaikêugọimộtchínhphủtừchức

và quảng bá nhu cầu của họ dưới dạng số, họ sẽ tạo thành mộtbiểu hiện dân chủ đòi hỏi sự hỗ trợ tinh thần và thậm chí vậtchấtcủaphươngTây.Cáchtiếpcậnnàykêugọicácnhàlãnhđạophương Tây (và đặc biệt là các nhà lãnh đạo Mỹ) truyền đạt sựchuẩn thuận của họ ngay lập tức và bằng những thuật ngữ rõràng qua các phương thức mạng xã hội tương tự, do vậy sựkhông chấp thuận chính phủ của họ sẽ được phát lại trênInternet,đượctruyềnbávàkhẳngđịnhhơnnữa.

Nếu chính sách ngoại giao cũ đôi khi thất bại trong việc mởrộngsựủnghộtớicáclựclượngchínhtrịxứngđángvềmặtđạođức,thìchínhsáchngoạigiaomớilạicónguycơcanthiệpbừabãi,khôngliênkếtvớichiếnlược.Nótuyênbốthuầntúyđạođứcvớikhángiảtoàncầutrướckhinócóthểđánhgiáđượcnhữngýđịnhdàihạncủacácnhânvậttrungtâm,triểnvọngthànhcôngcủahọhaykhảnăngđểtiếnhànhmộtchínhsáchdàihạn.Độngcơcủacácnhómchính,nănglựcphốihợplãnhđạocủachúng,các nhân tố chiến lược và chính trị cơ bản trong nước, và mốiquan hệ của chúng với các ưu tiên chiến lược khác được coi làthứ yếu so với sự cấp bách hơn hết của việc xác nhận một tâmtrạngcủathờikhắcđó.

Trậttựkhôngnênđượcưutiênhơntựdo.Nhưngviệckhẳngđịnh quyền tự do cần được nâng cao từ một tâm trạng thànhmột chiến lược. Trong cuộc tìm kiếm những giá trị nhân văn,biểuhiệncủacácnguyêntắcnângcaolàbướcđiđầutiên;sauđóchúng phải vượt qua được những mơ hồ và mâu thuẫn cố hữutrong mọi vấn đề con người, vốn là nhiệm vụ của chính sách.Trong tiến trình này, việc chia sẻ thông tin và sự ủng hộ củacông chúng về các thể chế tự do là những khía cạnh mới, quantrọngtrongkỷnguyênchúngta.Tựbảnthân,khithiếusựchúýđốivớicácnhântốchiếnlượcvàchínhtrịcơbản,cácnguyêntắcnàysẽkhóhoànthànhtrọnvẹnhứahẹncủamình.

Nhữngchínhkháchlãoluyện,dùcátínhkhácnhaunhưthếnào,gầnnhưlúcnàocũngcómộtcảmgiácbảnnăngđốivớilịch

sử xã hội của họ. Như Edmund Burke đã viết, “Những ngườikhôngbaogiờnhìnlạitổtiêncủahọ,sẽkhôngnhìntớihậuthế.”Quan điểm của những người khát khao trở thành chính kháchlãoluyệntrongthờiđạiInternetsẽlàgì?Sựbấtanthườngxuyênvànhấtquyếttựkhẳngđịnhđedọacảcácnhàlãnhđạolẫncôngchúng trong thời đại Internet. Các nhà lãnh đạo khi ngày càngkhông còn là người khởi tạo các chương trình của mình, sẽ tìmcách chi phối bằng sức mạnh ý chí hay uy tín. Trong các cuộctranhluậncôngkhai,côngchúngngàycàngbịépbuộctiếpcậnvớinhữngđiềumơhồ.CácvănkiệnpháplýchínhtạiMỹ,châuÂu,vàởnhữngnơikhácthườngchứađựnghàngngàntrangvănbảnmàýnghĩachínhxáccủachúngkhónắmbắtngaycảđốivớinhữngnhàlậppháptừngbỏphiếuủnghộchúng.

Các thế hệ lãnh đạo phương Tây trước đây thực hiện vai tròdânchủcủahọtrongkhithừanhậnrằngsựlãnhđạokhôngchỉđơngiảnlàviệcđiềuhànhdựatrênkếtquảcủacáccuộcthămdòcông chúng hằng ngày. Các thế hệ lãnh đạo sau này có lẽ tỏ ramiễn cưỡng thực hiện vai trò lãnh đạo độc lập với các kỹ thuậtkhaithácdữliệu–kểcảkhisựthànhthạocủahọvềmôitrườngthông tin có thể mang lại sự tái đắc cử để theo đuổi một cáchthôngminhcómụcđíchnhữngchínhsáchngắnhạn.

Trongmộtmôitrườngnhưvậy,nhữngngườithamgiatrongcáccuộctranhluậncôngkhaicónguycơbịthúcđẩykhôngphảibởinhữnglậpluậnthuầnlýmàbởinhữnggìnắmbắttâmtrạngtrong khoảnh khắc. Các trọng tâm trước mắt hàng ngày bị dộivào ý thức công chúng bởi những người chủ trương mà trạngthái của họ được tạo ra nhờ khả năng kịch tính hóa vấn đề.Nhữngngườithamgiavàocáccuộcbiểutìnhquầnchúnghiếmkhiđượctậphợpdựatrênmộtchươngtrìnhcụthể.Thayvàođó,nhiềungườitìmkiếmkhoảnhkhắcvuisướngtinhthần,coivaitròcủahọtrongsựkiệnchủyếulàthamgiavàomộttrảinghiệmcảmxúc.

Những thái độ này phản ánh phần nào sự phức tạp của việc

xác định một bản sắc trong thời đại của truyền thông xã hội.Được ca ngợi là bước đột phá trong quan hệ con người, cácphương tiện truyền thông xã hội khuyến khích việc chia sẻlượngthôngtintốiđa,dùlàcánhânhayvìmụcđíchchínhtrị.Mọi người được khuyến khích – và “mồi chài” – để đăng tảinhững hành vi và suy nghĩ sâu xa nhất của họ trên các trangwebcôngcộngđượcđiềuhànhbởicáccôngtycóchínhsáchnộibộmàphầnlớnvẫnkhóhiểuđốivớingườidùngbìnhthường,kểcảkhichúngđãđượccôngkhai.Phầnnhạycảmnhấttrongcácthôngtinnàysẽchỉdànhcho“bạnbè”màtrênthựctếcóthểlêntớihàngngàn.Sựtánthànhlàmụctiêu;vìnếunókhôngphảilàmụctiêu,việcchiasẻthôngtincánhânsẽkhôngquáphổbiếnvàđôikhigâybấtđồngđếnvậy.Chỉnhữngngườicócátínhrấtmạnh mới có thể chống lại những nhận xét phản đối được kỹthuậtsốtổnghợpvàphóngđạinhữngphánquyếtbấtlợitừbạnbèmình.Mụctiêulàtìmkiếmsựđồngthuận,khôngphảibằngviệc trao đổi ý tưởng mà là sự chia sẻ cảm xúc. Những ngườithamgiacũngkhôngthểkhôngbịảnhhưởngbởicảmgiácđầyvui sướng được là thành viên trong một đám đông có vẻ lànhững người cùng chí hướng. Và liệu có phải những mạng lướinàysẽlànhữngthểchếđầutiêntronglịchsửloàingườikhôngbịlạmdụngthườngxuyên,vàdođókhôngcầnđếnsựkiểmsoátvàcânbằngtruyềnthống?

Songsongvớinhữngkhảnăngvôhạndocáccôngnghệmớimở ra, suy ngẫm về trật tự quốc tế cần tính đến những nguyhiểm nội tại trong các xã hội do sự đồng thuận đám đông thúcđẩy, bỏ đi bối cảnh và tầm nhìn cần thiết về những khía cạnhtươngứngvớiđặctrưnglịchsửcủacácxãhộiđó.Trongmỗikỷnguyên trước, đây được coi là bản chất của sự lãnh đạo; trongthời đại chúng ta, nó có nguy cơ bị giảm xuống chỉ còn là mộtloạtnhữngkhẩuhiệuđượcthiếtkếđểcóđượcsựtánthànhngắnhạn trước mắt. Chính sách đối ngoại có nguy cơ trở thành mộtnhánhcủachínhtrịtrongnướcthayvìlàmộtnỗlựchànhđộng

nhằm định hình tương lai. Nếu các nước lớn tiến hành chínhsáchcủahọtheocáchnàytrongnộibộ,quanhệcủahọtrênvũđài quốc tế sẽ đồng thời bị méo mó. Công cuộc tìm kiếm viễncảnhcóthểsẽđượcthaythếbằngmộtsựcứngrắntrongnhữngđiểmkhácbiệt,nghệthuậtquảnlýnhànướcđượcthaythếbằngsự phô diễn. Khi ngoại giao bị biến thành những cử chỉ, hànhđộng hướng tới cảm xúc mạnh mẽ, công cuộc tìm kiếm trạngtháicânbằngcónguycơnhườngchỗchosựtháchthứccácgiớihạn.

Sựthôngtuệvàtầmnhìnsẽlàcầnthiếtđểtránhnhữngmốinguyhiểmnàyvàđảmbảorằngkỷnguyêncôngnghệlấpđầysựhứahẹnrộnglớncủanó.Cầnlàmsâusắcthêmmốibậntâmvớinhữngđiềucấpthiếtnàythôngquaviệchiểubiếttốthơnvềlịchsửvàđịalý.Nhiệmvụđókhôngchỉ–haythậmchíchủyếu–làvấnđềvềcôngnghệ.Xãhộicầnđiềuchỉnhchínhsáchgiáodụccủa mình theo những tình huống cấp thiết cơ bản trong địnhhướnglâudàicủađấtnướcvàtrongviệcgâydựngcácgiátrịcủanó.Cácnhàsángchếnhữngthiếtbịvốnđãcáchmạnghóaviệcthuthậpvàchiasẻthôngtinđếnvậycóthểcóđónggóptươngtự,thậmchílàlớnhơn,bằngcáchphátminhcácphươngtiệnđểđàosâuthêmnềntảngkháiniệmcủanó.Trênconđườngtớitrậttự thế giới toàn cầu thực sự đầu tiên, những thành tựu côngnghệvĩđạicủaconngườiphảiđượchợpnhấtvớinhữngquyềnhạnmởrộngvềphánxétnhânđạo,siêunghiệm,vàđạođức.

N

Kếtluận

TRẬTTỰTHẾGIỚITRONGTHỜIĐẠICHÚNG

TA?

hiều thập kỷ sau Thế chiến II, một ý thức về cộng đồng thếgiới dường như mấp mé hình thành. Các khu vực công nghiệptiên tiến trên thế giới bị kiệt quệ do chiến tranh; các khu vựcchưapháttriểnđangbắtđầuquátrìnhgiảithuộcđịavàxácđịnhbảnsắccủahọ.Tấtcảđiềunàycầnsựhợptáchơnlàsựđốiđầu.Và Mỹ, giữ mình tránh khỏi sự tàn phá của chiến tranh – trênthực tế mạnh lên nhờ xung đột trong nền kinh tế và lòng tinquốcgia–đãtựmìnhkhởixướngviệcthựchiệnnhữnglýtưởngvàhiệnthựcmànướcnàycoilàcóthểápdụngvớitoànbộthếgiới.

KhiMỹbắtđầunắmngọnđuốclãnhđạoquốctế,nóđãthêmmộtchiềuhướngmớitrongcôngcuộctìmkiếmtrậttựthếgiới.Là một quốc gia được thành lập một cách rõ ràng dựa trên nềntảngtưtưởngvềquảnlýnhànướctựdovàđạidiện,nócoisựnổilêncủachínhmìnhvớisựtruyềnbátựdodânchủvàthừanhậnnhữngxunglựcnàycókhảnăngđạtđượccôngbằngcùngnềnhòa bình lâu dài mà từ trước đến nay luôn lẩn tránh thế giới.CáchtiếpcậntruyềnthốngcủachâuÂuvềtrậttựcoicácdântộcvàquốcgiavốndĩcạnhtranhvớinhau;vàđểhạnchếtácđộngtừnhữngthamvọngxungđộtlẫnnhaucủahọ,châulụcnàydựatrênsựcânbằngquyềnlựcvàsựphốihợpcủacácchínhkháchkhaisáng.

Quan điểm phổ biến của người Mỹ coi các dân tộc vốn dĩthuần lý và thiên về thỏa hiệp hòa bình, nhận thức chung, và

quanhệcôngbằng;dođósựtruyềnbádânchủlàmụctiêubaotrùmđốivớitrậttựquốctế.Thịtrườngtựdosẽnângvịthếcáccá nhân, làm giàu cho xã hội và thay thế sự đối địch quốc tếtruyềnthốngbằngsựphụthuộclẫnnhauvềkinhtế.Theoquanđiểmnày,ChiếntranhLạnhlàdocácbêngâyra;sớmhaymuộn,LiênXôsẽtrởvềcộngđồngcácquốcgia.Sauđó,mộttrậttựthếgiớimớisẽbaogồmtấtcảcáckhuvựctrênthếgiới;cácgiátrịvàmục tiêu chung sẽ làm cho tình trạng ở mỗi quốc gia trở nênnhânđạohơn,vàxungđộtgiữacácquốcgiaítcókhảnăngxảyrahơn.

Sựnghiệpthiếtlậptrậttựthếgiớitrongnhiềuthếhệsắptrởthành hiện thực theo nhiều cách. Thành công của nó được thểhiện ở số lượng lớn các quốc gia độc lập có chủ quyền quản lýhầuhếtlãnhthổtrênthếgiới.Sựtruyềnbádânchủvàquảnlýnhà nước có sự tham gia của người dân đã trở thành một khátvọng chung, nếu không nói là một thực tế phổ quát; truyềnthôngtoàncầuvàcácmạnglướitàichínhhoạtđộngtrongthờigianthực,biếnsựtươngtácgiữaconngườilênmứcđộquymôvượtngoàitrítưởngtượngcủanhiềuthếhệtrướcđây;nhữngnỗlực chung về các vấn đề môi trường, hay ít nhất là động lực đểthựchiệnchúng,tồntại;vàmộtcộngđồngkhoahọc,ytế,vàtừthiệnquốctếtậptrungsựchúýcủamìnhvàocácbệnhtậtvàtaihọa sức khỏe từng được coi là sự tàn phá khó chữa khỏi của sốphận.

Mỹđãthựchiệnmộtđónggópđángkểchosựpháttriểnnày.Sức mạnh quân sự của Mỹ mang lại một lá chắn an ninh chophầncònlạicủathếgiới,dùchođốitượngthụhưởngcủanócóyêucầuhaykhông.DướichiếcôMỹcủasựbảođảmquânsự,vềbản chất là đơn phương, phần lớn các nước phát triển hìnhthành một hệ thống các liên minh; các nước đang phát triểnđượcbảovệtrướcmốiđedọađôikhihọkhôngnhậnra,chứchưanóiđếnviệcthừanhậnnó.MộtnềnkinhtếtoàncầupháttriểnmàởđóMỹđónggóptàichính,thịtrường,vàhàngloạtđổimới

sáng tạo. Từ năm 1948 cho tới khi chuyển giao thế kỷ có lẽ đãđánh dấu một khoảnh khắc ngắn ngủi trong lịch sử loài người,khitacó thểnói vềmộttrật tựthế giớitoàncầu mớiphôi thai,baogồmsựkếthợpgiữachủnghĩalýtưởngMỹvàcáckháiniệmtruyềnthốngvềcânbằngquyềnlực.

Tuynhiên,chínhthànhcôngcủanókhótránhkhỏimộtđiềurằng toàn bộ sự nghiệp này cuối cùng sẽ bị thách thức, đôi khidướichínhdanhnghĩatrậttựthếgiới.SựthíchhợpphổquátcủahệthốngtheoHòaướcWestphaliabắtnguồntừbảnchấtthủtụccủa nó – nghĩa là, trung lập về giá trị. Bất kỳ nước nào cũng cóthể tiếp cận các quy tắc của hệ thống này: không can thiệp vàocông việc nội bộ của các quốc gia khác; không xâm phạm biêngiới, chủ quyền của các quốc gia; khuyến khích áp dụng luậtphápquốctế.SựyếukémcủahệthốngtheoHòaướcWestphalialàmặttráicủasứcmạnhcủanó.Docácquốcgiakiệtquệsaugiaiđoạnđầurơimáuchảythiếtkếnên,hệthốngnàykhôngmangđếnmộtcảmgiácđịnhhướng.Nóxửlýcácphươngphápphânchiavàduytrìquyềnlực;chứkhôngđưaracâutrảlờichovấnđềlàmthếnàođểtạoratínhchínhdanh.

Trong việc xây dựng một trật tự thế giới, một câu hỏi quantrọng chắc chắn liên quan đến bản chất của các nguyên tắcthốngnhấtcủanó–trongđócósựkhácbiệtchủyếugiữacáchtiếpcậnphươngTâyvàngoàiphươngTâyvềtrậttự.KểtừthờiPhụchưng,phươngTâyđãcamkếtsâusắcvớiquanniệmrằngthếgiớithựclàbênngoàiđốivớingườiquansát,rằngkiếnthứcbaogồmghinhậnvàphânloạidữliệu–càngchínhxáccàngtốt– và rằng thành công của chính sách đối ngoại phụ thuộc vàoviệc đánh giá các thực tế và xu hướng hiện có. Nền hòa bìnhtrongHòaướcWestphaliatiêubiểuchomộtphánxétthựctế–cụthểlàthựctếvềquyềnlựcvàlãnhthổ–nhưmộtkháiniệmsắpđặttrậttựthếtụchơnlànhucầucủatôngiáo.

Trongcácnềnvănminhvĩđạiđươngthờikhác,thựctếđượccoilànộitạiđốivớingườiquansát,đượcxácđịnhbởiniềmtin

tâm lý, triết học, hoặc tôn giáo. Khổng giáo sắp xếp trật tự thếgiớithànhnhữngnướcchưhầutrongmộthệthốngtôntitrậttựđượcxácđịnhbằngsựtươngquanvớinềnvănhóaTrungQuốc.HồigiáochiatrậttựthếgiớithànhmộtthếgiớihòabìnhcủaHồigiáo, và một thế giới chiến tranh, nơi những người theo thuyếtvôthầnsinhsống.Dođó,TrungQuốccảmthấykhôngcầnphảitiếnrangoàiđểkhámphámộtthếgiớimàquốcgianàycoilàđãcó trật tự, hay được sắp xếp trật tự tốt nhất bằng việc giáo hóagiáolýtrongnộibộ,cònHồigiáochỉcóthểđạtđượctrậttựthếgiới trọn vẹn theo lý thuyết bằng cách chinh phạt hoặc cải đạotoàn cầu, trong khi các điều kiện khách quan không tồn tại.Hindu,tôngiáoxemcácchukỳlịchsửvàthựctếsiêuhìnhvượtquákinhnghiệmthếtục,coithếgiớiđứctincủanónhưlàmộthệ thống hoàn chỉnh không rộng mở đối với những người mớigianhậpdobịchinhphụchaycảiđạo.

Cũngchínhsựkhácbiệtnàyđãchiphốitháiđộđốivớikhoahọc và công nghệ. Phương Tây nhìn thấy sự toại nguyện trongviệclàmchủthựctếthựcnghiệm,khámphánhữngphạmvixaxôicủathếgiớivàthúcđẩykhoahọcvàcôngnghệ.Cácnềnvănminh truyền thống khác, mỗi trong số đó tự coi mình là trungtâm của một trật tự thế giới của riêng nó, không có động lựctươngtựvàtụthậuvềcôngnghệ.

Giai đoạn đó giờ đây đã kết thúc. Phần còn lại của thế giớiđang đuổi theo khoa học và công nghệ, và do không bị nhữngkhuôn mẫu đã được thiết lập từ trước ngăn trở, có lẽ có nhiềunăng lượng và sự linh hoạt hơn so với phương Tây, ít nhất là ởcácnướcnhưTrungQuốcvà“NhữngconhổchâuÁ.”

Trong thế giới của địa chính trị, trật tự do các nước phươngTâythiếtlậpvàtuyênbốnhưlàphổquátđangđứngtrướcmộtbước ngoặt. Các giải pháp đơn giản của nó được hiểu trên toàncầu,nhưngkhôngcósựđồngthuậnnàovềviệcápdụngchúng;trênthựctế,nhữngkháiniệmnhưdânchủ,nhânquyền,vàluậtphápquốctếđượcgánnhiềucáchhiểukhácnhau,đếnmứccác

bênthamchiếnthườngxuyênviệndẫnchúngnhưlàhiệulệnhxungtrận.Cácquytắccủahệthốngđãđượcbanhànhnhưngtỏrathiếuhiệuquảnếukhôngcósựcưỡngchếthihànhtíchcực.Camkếtquanhệđốitácvàcộngđồngởmộtsốkhuvựcđãđượcthaythế,hayítnhấtlàđikèm,bằngsựtháchthứcởkhíacạnhcứngrắnhơncủacácgiớihạn.

Mộtphầntưthếkỷcủanhữngcuộckhủnghoảngchínhtrịvàkinh tế được coi là bị gây ra, hay ít nhất là có sự tiếp tay, bởinhữnglờiphủdụvàcácthônglệcủaphươngTây–cùngvớisựsụpđổcủacáctrậttựkhuvực,sựtắmmáuphephái,chủnghĩakhủng bố, và chiến tranh chấm dứt mà không bên nào chiếnthắng–đãđặtnghivấnvềnhữnggiảthuyếtlạcquanngaysauthờikỳhậuChiếntranhLạnh:rằngsựtruyềnbádânchủvàthịtrường tự do có tự động dẫn đến một thế giới công bằng, hòabình,vàtoàndiệnhaykhông.

Mộtđộnglựcđốikhángđãnổilênởmộtsốnơitrênthếgiới,hìnhthànhnhữngbứctườngthànhchốnglạinhữnggìđượccoilàcácchínhsáchvốndĩmangmầmmốngkhủnghoảngcủacácnướcpháttriểnphươngTây,baogồmcảcáckhíacạnhcủatoàncầuhóa.Camkếtbảođảmanninhtừngđứngvữngnhưnhữnggiảđịnhnềntảng,giờđâyđangbịđặtdấuhỏi,đôikhibởichínhcácnướcmànhữngcamkếtnàythúcđẩysựbảovệ.KhicácquốcgiaphươngTâygiảmmạnhkhovũkhíhạtnhânhayhạthấpvaitròcủavũkhíhạtnhântronghọcthuyếtchiếnlượccủahọ,cácquốc gia ở những nơi gọi là thế giới đang phát triển lại nhiệtthành theo đuổi chúng. Các chính phủ từng đón nhận (ngay cảđôikhicảmthấybốirốibởi)nhữngcamkếtcủaMỹđốivớiphiênbảncủanướcnàyvềtrậttựthếgiới,đãbắtđầuđặtcâuhỏi,rằngliệu nó có dẫn đến những kế hoạch mà Mỹ cuối cùng không đủkiênnhẫnđểchứngkiếnsựkếtthúccủachúng.Theoquanđiểmnày,việcchấpnhậncác“quytắc”củaphươngTâyvềtrậttựthếgiớibịgàithêmcácyếutốtráchnhiệmkhôngthểđoántrước–một sự diễn giải là động cơ rõ ràng dẫn đến việc một số đồng

minhtruyềnthốngtáchxakhỏiMỹ.Trênthựctế,ởmộtsốkhuvực,sựchếgiễucácchuẩnmựcphổquát(nhưnhânquyền,tiếntrìnhphùhợp,haybìnhđẳngchophụnữ)rõrệtnhưcácưutiênBắcĐạiTâyDươngđượccoilàđứctínhtíchcựcvàlàtrọngtâmcủacáchệthốnggiátrịthaythế.Thêmnhiềuloạihìnhbảnsắccănbảnđượccangợinhưlàcơsởchonhữngphạmviquantâmloạitrừnhau.

Kếtquảkhôngđơngiảnchỉlàđacựcquyềnlựcmàlàmộtthếgiớicủanhữngthựctạingàycàngmâuthuẫnnhau.Khôngthểgiảđịnhrằngnếuđểnguyênkhônggiámsát,tạimộtđiểmnàođó,cácxuhướngnàysẽtựđộngtươngthíchthànhmộtthếgiớicủasựcânbằngvàhợptác–haythậmchílàmộttrậttự.

M

TIẾNTRÌNHCỦATRẬTTỰQUỐCTẾ

ỗitrậttựquốctế,sớmhaymuộn,phảiđốimặtvớitácđộngcủahaixuhướngtháchthứcsựgắnkếtcủanó:hoặcxácđịnhlạitính chính danh, hoặc một sự thay đổi đáng kể trong cân bằngquyền lực. Xu hướng đầu tiên xảy ra khi những giá trị là nềntảngthỏathuậnquốctếđangthayđổicănbản–bịnhữngngườichịutráchnhiệmduytrìchúngtừbỏ,hoặcbịsựápđặtcótínhcáchmạngcủamộtkháiniệmthaythếvềtínhchínhdanhlàmđảolộn.ĐâylàtácđộngcủathếgiớiphươngTâyđầyuythếđốivớinhiềutrậttựtruyềnthốngởthếgiớingoàiphươngTây;củaHồigiáotronglànsóngbànhtrướngbanđầucủanóvàothếkỷ7và8;củaCáchmạngPhápđốivớingoạigiaochâuÂuvàothếkỷ18; của chế độ độc tài toàn trị trong thế kỷ 20; và các cuộc tấncôngHồigiáovàocấutrúcnhànướcmongmanhởTrungĐôngtrongthờiđạichúngta.

Bảnchấtcủanhữngbiếnđộngđólàtrongkhichúngthườngđược củng cố bởi vũ lực, lực đẩy chính của chúng là tâm lý.Những quốc gia bị tấn công đứng trước thách thức phải bảo vệkhôngchỉlãnhthổ,màcảnhữnggiảthiếtcơbảncủahọvềcáchsống,quyềnđạođứcđểtồntạivàhànhđộngtheocáchđượccoilà ai cũng biết cho tới khi có thách thức này. Khuynh hướng tựnhiên,đặcbiệtlàcủacácnhàlãnhđạotừcácxãhộiđanguyên,là cam kết với các đại diện của cuộc cách mạng, với hy vọngnhững gì họ thực sự muốn là thương lượng thiện chí trên cáctiềnđềcủatrậttựhiệncóvàđiđếnmộtgiảipháphợplý.Trậttựbịnhậnchìmchủyếukhôngphảidothấtbạiquânsựhaymộtsựmấtcânbằngvềnguồnlực(dùđiềunàythườngxảyra),màlàtừviệckhônghiểurõbảnchấtvàphạmvicủatháchthứcdàntrận

chốnglạinó.Theoýnghĩanày,phépthửcuốicùngcủacáccuộcđàm phán hạt nhân Iran là liệu những lời tuyên bố của Iran vềviệc sẵn sàng giải quyết vấn đề thông qua đàm phán là một sựthay đổi chiến lược, hay một phương sách chiến thuật – nhằmtheođuổichínhsáchphổbiếntừlâu–vàliệuphươngTâycóxửlývấnđềchiếnthuậtđónhưthểnólàmộtsựthayđổichiếnlượcvềhướngđihaykhông.

Cănnguyênthứhaicủakhủnghoảngtrongmộttrậttựquốctếlàkhinótỏrakhôngcònđủkhảnăngđiềuchỉnhmộtsựthayđổilớntrongquanhệgiữacáccườngquốc.Trongmộtsốtrườnghợp,trậttựsụpđổvìmộttrongcácthànhtốchínhkhôngduytrìđược vai trò hoặc không còn tồn tại – như đã xảy ra với trật tựquốc tế cộng sản ở gần cuối thế kỷ 20 khi Liên Xô tan rã. Haycách khác là, một cường quốc đang lên có thể chối bỏ vai tròđượcphânchiabởimộthệthốngmàquốcgiađóđãkhônggópphần thiết kế và các cường quốc lâu đời tỏ ra không thể thíchứngvớitrạngtháicânbằngcủahệthốngđểkếthợpvớisựtrỗidậy của cường quốc mới nổi. Sự trỗi dậy của Đức đặt ra mộttháchthứcnhưvậyđốivớihệthốngởchâuÂutrongthếkỷ20,gây ra hai cuộc chiến tranh thảm khốc mà từ đó châu Âu đãkhông bao giờ hoàn toàn hồi phục. Sự trỗi dậy của Trung Quốcđặt ra một thách thức tương tự về cấu trúc trong thế kỷ 21.Nhữngnhàlãnhđạoquốcgiacủahaiđốithủcạnhtranhtrongthếkỷ21–MỹvàTrungQuốc–đãtuyênbốtránhlặplạithảmkịchcủachâuÂuthôngqua“hìnhthứcmớivềquanhệgiữacáccườngquốclớn.”Kháiniệmnàyđangchờđợinỗlựcnghiêncứuchung.Nócóthểđãđượcmộthoặccảhaicườngquốcnàyđưaranhưmộtquânbàichiếnthuật.Tuynhiên,nóvẫnlàconđườngduynhấtđểtránhlặplạinhữngbikịchtrướcđó.

Tạo được sự cân bằng giữa hai khía cạnh của trật tự – quyềnlựcvàtínhchínhdanh–làbảnchấtcủanghệthuậtquảnlýnhànước. Những tính toán quyền lực mà không tính đến phươngdiệnđạođứcsẽbiếnmọibấtđồngthànhthửtháchvềsứcmạnh;

tham vọng sẽ không có điểm dừng; các quốc gia sẽ bị đẩy vàonhữngthànhtựukhôngbềnvữngtừcácphéptínhkhónắmbắtliên quan đến sự thay đổi hình dạng của quyền lực. Mặt khác,loại trừ đạo đức mà không tính đến trạng thái cân bằng, có xuhướng hướng tới hoặc là những cuộc thánh chiến, hoặc là mộtchínhsáchkhôngcóhiệulựcmờigọinhữngtháchthức,hoặclànhữngrủirocựcđoangâynguyhiểmchosựgắnkếtcủachínhtrậttựquốctế.

Trongthờiđạichúngta–mộtphầnvìnhữnglýdocôngnghệđãđượcthảoluậnởChương9–quyềnlựcthayđổiliêntụcchưatừng có, trong khi những tuyên bố về tính chính danh sau mỗithậpkỷlạigiatăngphạmvicủachúnglênnhiềulầntheonhữngcách không thể tưởng tượng được từ trước đến nay. Khi các vũkhítrởnêncókhảnăngxóasổmộtnềnvănminh,vàsựtươngtácgiữacáchệthốnggiátrịđượcthựchiệntứcthờivớimứcđộxâmnhậpchưatừngcó,cáctínhtoánđãđượcthiếtlậptừtrướcvềviệcduytrìsựcânbằngquyềnlựchaymộtcộngđồngcácgiátrị có thể trở nên lỗi thời. Khi những mất cân bằng này pháttriển, cấu trúc của trật tự thế giới trong thế kỷ 21 đã cho thấythiếucácphươngdiệnquantrọng.

Thứnhất,chínhbảnchấtcủaquốcgiađộclậpcóchủquyền–đơnvịcơbảnchínhthứccủađờisốngquốctế–đãphảichịuvôsốáplực:bịtấncôngvàxóabỏbởithiếtkế,ởmộtsốkhuvựccònbịxóimònvìbịphớtlờ,thườngxuyênbịcácsựkiệncuốntrôi,nhấnchìm.ChâuÂuđãbắtđầuvượtxahơnkháiniệmquốcgiacóchủquyền,đưaramộtchínhsáchđốingoạichủyếudựavàosức mạnh mềm và các giá trị nhân đạo. Nhưng không chắc cáctuyên bố về tính chính danh tách ra từ bất kỳ khái niệm chiếnlượcnàocóthểduytrìmộttrậttựthếgiới.VàchâuÂuvẫnchưatự cho mình các thuộc tính của vị thế quốc gia độc lập có chủquyền, dẫn đến một khoảng trống quyền lực nội tại và sự mấtcân bằng quyền lực dọc biên giới của nó. Các vùng của TrungĐông đã tan rã thành các phe phái và các thành phần dân tộc

xung đột lẫn nhau; những phiến quân tôn giáo và các cườngquốc yểm trợ chúng cố tình xâm phạm biên giới và chủ quyền.TháchthứcởchâuÁngượcvớicủachâuÂu.CácnguyêntắccânbằngquyềnlựctheoHòaướcWestphaliathịnhhànhkhôngliênquanđếnkháiniệmđãđượctánthànhvềtínhchínhdanh.

Vàởmộtsốnơitrênthếgiớimàchúngtađãchứngkiến,kểtừkhiChiếntranhLạnhkếtthúc,hiệntượng“cácquốcgiathấtbại”và “vùng không được cai quản,” hay các quốc gia mà hầu nhưkhôngxứngđángvớitừnày,khôngcóđộcquyềnsửdụngvũlựchay chính quyền trung ương hiệu quả. Nếu các cường quốc lớnthi hành chính sách đối ngoại bằng cách thao túng nhiều thựcthểdưới-nhà-nướctheonhữngquytắcmơhồvàthườnglàbạolực,nhiềuquytắctrongđódựatrêncáckinhnghiệmvănhóađadạng,khácbiệtrõràngtớimứccựcđoan,tìnhtrạnghỗnloạn,vôchínhphủchắcchắnxảyra.

Thứhai,cáctổchứcchínhtrịvàkinhtếtrênthếgiớikhôngănkhớpvớinhau.Hệthốngkinhtếquốctếđãtrởthànhtoàncầu,trong khi cơ cấu chính trị của thế giới vẫn dựa trên nhà nướcquốc gia. Động lực thúc đẩy kinh tế toàn cầu là tháo gỡ nhữngrào cản đối với dòng chảy hàng hóa và vốn. Hệ thống chính trịquốctếvẫnchủyếudựatrênnhữngýtưởngtráingượcvềtrậttựthếgiớivàhàihòacáckháiniệmvềlợiíchquốcgia.Vềbảnchất,toàncầuhóakinhtếbỏquabiêngiớiquốcgia.Chínhsáchquốctếnhấnmạnhtầmquantrọngcủabiêngiới,ngaycảkhinótìmcáchhàihòacácmụctiêuquốcgiaxungđộtlẫnnhau.

Độnglượngnàyđãdẫnđếnnhiềuthậpkỷtăngtrưởngkinhtếbền vững, xen giữa đó là những cuộc khủng hoảng tài chínhđịnhkỳvớicườngđộdườngnhưtăngdần:ởMỹLa-tinhnhữngnăm1980;ởchâuÁnăm1997;ởNganăm1998;ởMỹnăm2001vàmộtlầnnữabắtđầutừnăm2007;ởchâuÂusaunăm2010.Nhữngngườithắngcuộc–nhữngngườicóthểvượtquacơnbãotrongthờigianhợplývàtiếnbước–khôngcóchútnghingạinàovềhệthống.Nhưngnhữngkẻthuacuộc–chẳnghạnnhưnhững

nướcbịmắckẹttrongcấutrúcbịthiếtkếsai,nhưtrườnghợpcácnướcởphíanamLiênminhchâuÂu–tìmcáchkhắcphụcbằngnhững giải pháp phủ nhận, hay ít nhất là cản trở, sự vận hànhcủahệthốngkinhtếtoàncầu.

Trong khi mỗi cuộc khủng hoảng có một nguyên nhân khácnhau,đặcđiểmchungcủachúnglàđầucơquámứcvàđánhgiáthấpcácrủirohệthống.Cáccôngcụtàichínhđượcphátminhche giấu bản chất của các giao dịch có liên quan. Những ngườichovaycảmthấykhókhăntrongviệcướctínhmứcđộcamkếtcủamình,vànhữngngườiđivay,kểcảcácnướclớn,cảmthấykhócóthểhiểuđượcýnghĩacáckhoảnnợcủahọ.

Do đó, trật tự quốc tế đối mặt với một nghịch lý: sự thịnhvượng của nó phụ thuộc vào sự thành công của toàn cầu hóa,nhưng quá trình này lại gây ra một phản ứng chính trị thườngtrái với nguyện vọng của nó. Các nhà quản lý kinh tế của toàncầuhóaítcócơhộiđểthamgiavàocáctiếntrìnhchínhtrị.Cácnhà quản lý của các tiến trình chính trị ít có động cơ để mạohiểmvớisựủnghộtrongnước,khilườngtrướccácvấnđềkinhtế hoặc tài chính mà sự phức tạp của chúng vượt quá tầm hiểubiếtcủatấtcảmọingười,trừcácchuyêngia.

Trongnhữngđiềukiệnnhưvậy,tháchthứcchínhlàsựquảntrị.Cácchínhphủđangphảichịuáplựctìmcáchđiềuchỉnhquátrìnhtoàncầuhóatheohướngnghiêngvềlợithếhaylợiíchquốcgia.Dođó,ởphươngTây,cácvấnđềcủatoàncầuhóavớicácvấnđề của việc thi hành chính sách ngoại giao dân chủ là một. Hàihòacáctrậttựquốctếvềchínhtrịvàkinhtếtháchthứcnhữngquanđiểmbấtdibấtdịch:côngcuộctìmkiếmtrậttựthếgiớivìnó đòi hỏi một sự mở rộng khuôn khổ quốc gia; tuân thủ toàncầuhóavìnhữngthônglệbềnvữngbaohàmmộtsựđiềuchỉnhnhữngkhuônmẫutruyềnthống.

Thứ ba, là sự thiếu vắng một cơ chế hiệu quả để các cườngquốclớnthamvấnvàcóthểhợptácvềnhữngvấnđềquantrọngnhất.Đâycóvẻlàmộtlờichỉtríchkỳquặcnếuxétđếnrấtnhiều

cácdiễnđànđaphươnghiệncónhiềuhơnbấtkỳthờiđiểmnàotrong lịch sử. Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc – có thẩm quyềnchính thức hết sức hấp dẫn nhưng bế tắc ở những vấn đề quantrọngnhất–tiếptheolàcáchộinghịthượngđỉnhthườngxuyêncủacácnhàlãnhđạoĐạiTâyDươngtrongNATOvàLiênminhchâu Âu, của các nhà lãnh đạo châu Á-Thái Bình Dương trongAPECvàHộinghịThượngđỉnhĐôngÁ,củacácnướcpháttriểntrong nhóm G7 hay G8, và của các nền kinh tế lớn trong nhómG20.Mỹlàmộtthànhviênquantrọngởtấtcảcácdiễnđànnày.Tuy nhiên, bản chất và tần suất của các cuộc họp này đi ngượcvớiviệcxâydựngchiếnlượcdàihạn.Cácthảoluậnvềlịchtrìnhvà thỏa thuận về chương trình nghị sự chính thức chiếm phầnlớnthờigianchuẩnbị;mộtsốdiễnđàntrênthựctếxoayquanhlịchcủacácnhàlãnhđạovìkhótậphợphọởbấtkỳmộtnơinàotheolịchthườngxuyên.Vìbảnchấtvịtrícủahọ,nhữngnguyênthủ quốc gia tập trung vào các tác động đối với công chúng vềhànhđộngcủamìnhtạicuộchọp;dođóhọbịcámdỗtrongviệcnhấnmạnhnhữngýnghĩachiếnthuậthaycáckhíacạnhquanhệ công chúng. Quá trình này không cho phép điều gì lớn hơnngoài một thông cáo chung chính thức – tốt nhất là một thảoluậnvềcácvấnđềchiếnthuậtđangtồnđọng,vàtệnhấtlàmộthìnhthứcmớicủahộinghịnhưlàsựkiện“truyềnthôngxãhội.”Mộtcấutrúchiệnđạicủacácquytắcvàchuẩnmựcquốctế,nếutỏracóliênquan,khôngthểchỉđơnthuầnđượckhẳngđịnhbởinhữngtuyênbốchung;màphảiđượcthúcđẩynhưmộtvấnđềđạtđượcsựtintưởngchung.

Trongsuốtquátrìnhnày,vaitròlãnhđạocủaMỹlàkhôngthểthiếu,ngaycảkhiđượcthựchiệnnướcđôi.Nướcnàytìmkiếmsựcânbằnggiữaổnđịnhvàviệcgiươngcaongọncờcácnguyêntắc phổ quát, không phải lúc nào cũng hài hòa với nguyên tắckhông can thiệp chủ quyền hay kinh nghiệm lịch sử của cácnướckhác.Côngcuộctìmkiếmsựcânbằngđó,giữatínhđộcđáoduynhấtcủaMỹvàniềmtinlýtưởngvàotínhphổquátcủanó,

giữacáctháicựcquátựtinvàtựxemxétnộitâm,vốndĩlàbấttận.Điềunókhôngđượcphéplàsựthoáilui.

T

CHÚNGTASẼĐITỚIĐÂU?

hiết lập lại hệ thống quốc tế là thử thách cao nhất đối vớinghệthuậtquảnlýnhànướctrongthờiđạichúngta.Hìnhphạtchothấtbạisẽkhôngphảilàmộtcuộcchiếntranhlớngiữacácquốcgia(dùtrongmộtsốkhuvực,khôngloạitrừkhảnăngnày)khinhữngcấutrúctrongnướcvàhìnhthứcquảntrịcụthểpháttriển vào các khu vực gây ảnh hưởng – ví dụ, mô hình Hòa ướcWestphalia đối nghịch với phiên bản Hồi giáo cực đoan. Tạivùngbiêncủanó,mỗikhuvựcsẽbịcámdỗthửtháchsứcmạnhcủamìnhchốnglạicácchủthểkháccủanhữngtrậttựđượccoilà không chính danh. Chúng sẽ được kết nối mạng để giao tiếptức thời và liên tục tác động lẫn nhau. Theo thời gian, nhữngcăng thẳng của quá trình này sẽ biến thành những thao túnggiànhvịthếhoặclợithếởquymôlụcđịahaythậmchítrêntoànthếgiới.Mộtcuộcchiếngiữacáckhuvựcthậmchícóthểcòntànpháhơncuộcchiếntừngcógiữacácquốcgia.

Công cuộc tìm kiếm trật tự thế giới hiện nay sẽ đòi hỏi mộtchiến lược chặt chẽ để thiết lập một khái niệm về trật tự trongcáckhuvựckhácnhau,vàgắnkếtnhữngtrậttựkhuvựcnàyvớinhau. Những mục tiêu này không nhất thiết giống hệt nhauhoặc tự hài hòa: thành tựu của một phong trào cấp tiến có thểmang lại trật tự cho một khu vực này, nhưng lại gây ra tìnhtrạng hỗn loạn tại và với tất cả các khu vực khác. Một quốc giathốngtrịmộtkhuvựcbằngquânsự,kểcảnếucómanglạitrậttựbềngoài,cóthểgâyrakhủnghoảngđốivớiphầncònlạicủathếgiới.

Việcđánhgiálạikháiniệmvềsựcânbằngquyềnlựclàởtrậttự.Vềlýthuyết,sựcânbằngquyềnlựcđánglẽcóthểtínhtoán

được; còn trên thực tế, rất khó có thể hài hòa các tính toán củamộtquốcgiavớitínhtoáncủacácquốcgiakhácvàđạtđượcmộtsự thừa nhận chung về các giới hạn. Yếu tố phỏng đoán củachính sách đối ngoại – nhu cầu cần phải hành động theo mộtđánhgiámàkhôngthểbiếtlàđúnghaysaivàothờiđiểmphánđoán – là đúng hơn bao giờ hết trong thời kỳ biến động. Do đó,trậttựcũthayđổiliêntụctrongkhihìnhhàicủamộttrậttựmớihếtsứckhôngrõràng.

Vì thế, tất cả mọi điều phụ thuộc vào một số quan niệm vềtươnglai.Nhưngnhữngthayđổicấutrúcnộitạicóthểdẫnđếnnhữngđánhgiákhácnhauvềtầmquantrọngcủaxuhướnghiệntại,vàquantrọnghơn,làcáctiêuchímâuthuẫntrongviệcgiảiquyết những khác biệt. Đây là vấn đề tiến thoái lưỡng nan củathờiđạichúngta.

Mộttrậttựthếgiớicủacácquốcgiakhẳngđịnhphẩmgiácánhâncùngnềnquảntrịthamgia,vàhợptácquốctếtheonhữngquytắcđượcthỏathuận,cóthểlàniềmhyvọngvànênlànguồncảmhứngcủachúngta.Nhưngquátrìnhhướngtớimộttrậttựnhư vậy sẽ cần phải được duy trì thông qua một loạt các giaiđoạn trung gian. Tại bất kỳ khoảng thời gian nhất định nào,chúngtathườngsẽđượcđápứngtốthơn,nhưEdmundBurkeđãtừngviết,“chấpnhậnmộtkếhoạchđủđiềukiệnởmứcđộnàođódùchưađủsựhoànhảonhưlýthuyết,cònhơnlàcốđòihỏihoànhảohơnnữa,”vàchịunguycơbịkhủnghoảnghoặctanvỡảo tưởng khi ngay lập tức nhất quyết theo đuổi mục tiêu cuốicùng. Mỹ cần có một chiến lược và chính sách ngoại giao chấpnhận tính phức tạp của cuộc hành trình này – tính cao thượngcủamụctiêu,cũngnhưnhữngbấttoànvốncóởcácnỗlựccủaconngườitrongviệctiếpcậnnó.

Đểđóngmộtvaitròcótráchnhiệmtrongquátrìnhpháttriểncủamộttrậttựthếgiớitrongthếkỷ21,Mỹphảisẵnsàngtựtrảlờimộtsốcâuhỏisau:

Chúngtamuốn,vànếucầnthiếtphảiđơnphương,ngănchặn

điều gì, dù nó sẽ xảy ra như thế nào? Câu trả lời xác định điềukiệntồntạitốithiểucủaxãhội.

Chúngtamuốnđạtđượcđiềugì,kểcảnếukhôngđượcủnghộbởibấtkỳnỗlựcđaphươngnào?Nhữngmụcđíchnàyxácđịnhcácmụctiêutốithiểucủachiếnlượcquốcgia.

Chúng ta muốn đạt được, hay ngăn chặn, điều gì, nếu chỉ cómộtliênminhủnghộ?Điềunàyxácđịnhranhgiớingoàicủacácnguyện vọng chiến lược của đất nước như là một phần trongmộthệthốngtoàncầu.

Chúngtakhôngnênthamgiavàovấnđềgì,ngaycảkhimộtnhóm đa phương hay một liên minh thúc giục? Điều này xácđịnhđiềukiệnhạnchếsựthamgiacủaMỹtrongtrậttựthếgiới.

Trênhết,bảnchấtcủacácgiátrịmàchúngtatìmcáchthúcđẩylàgì?Nhữngsựápdụngnàophụthuộcmộtphầnvàohoàncảnh?

Về mặt nguyên tắc, các câu hỏi tương tự cũng áp dụng vớinhữngxãhộikhác.

ĐốivớiMỹ,côngcuộctìmkiếmmộttrậttựthếgiớivậnhànhtrênhaicấpđộ:việctônvinhcácnguyêntắcphổquátcầnphảiđượckếthợpvớisựthừanhậnthựctếlịchsửvàvănhóacủacáckhuvựckhác.Kểcảkhibàihọccủanhiềuthậpkỷđầythửtháchđượcxemxét,phântích,việckhẳngđịnhbảnchấtbiệtlệcủaMỹcầnphảiđượcduytrì.Lịchsửkhôngbỏquachocácquốcgiagạtsang một bên cam kết hay ý thức về bản sắc của mình để theođuổimộttiếntrìnhdườngnhưítcamgohơn.Nhưmộttuyênbốrõràngdứtkhoátcủathếgiớihiệnđạivềcuộctheođuổicủaconngườitìmđếntựdo,vàlàmộtsứcmạnhđịachínhtrịkhôngthểthiếuchosựxácminhcủacácgiátrịnhânđạo,Mỹphảigiữđượcýthứcvềhướngđicủamình.

MộtvaitròcóchủđíchcủaMỹsẽlàbắtbuộcvềtriếtlývàđịachínhtrịđốivớinhữngtháchthứctrongthờiđạichúngta.Tuynhiên,trậttựthếgiớikhôngthểđạtđượcbởibấtkỳmộtquốcgianàohànhđộngđơnlẻ.Đểđạtđượcmộttrậttựthếgiớithựcsự,

các thành phần của nó, trong khi duy trì các giá trị riêng củachúng, cần phải có được một nền văn hóa thứ hai mang tínhtoàncầu,tínhcấutrúcvàtínhpháplý–mộtkháiniệmvềtrậttựvượtlêntrênnhữngquanđiểmvàlýtưởngcủabấtkỳmộtkhuvựchayquốcgianào.Tạithờiđiểmlịchsửnày,đâysẽlàmộtsựhiệnđạihóacủahệthốngtheoHòaướcWestphaliasaukhiđượccậpnhậtnhữngthựctếhiệnthời.

Liệunócóthểchuyểncácnềnvănhóakhácnhauvàomộthệthống chung? Hệ thống theo Hòa ước Westphalia đã được dựthảo bởi khoảng hai trăm đại biểu, những người đã gặp nhau ởhaithịtrấncủaĐứccáchnhau40dặm(mộtkhoảngcáchđángkể vào thế kỷ 17) và tách thành hai nhóm riêng biệt, không aitrongsốhọđivàobiênniênsửnhưmộtnhânvậtchính.HọđãvượtquanhữngtrởngạivìcùngchịusựtànphácủacuộcChiếntranhBamươinăm,vàquyếttâmngănchặnsựtáidiễncủanó.Thờiđạicủachúngta,đốimặtvớinhữngviễncảnhthậmchícònnghiêm trọng hơn, cần phải hành động đối với những tình thếcấpthiếtcủathờiđạitrướckhibịnhữngtìnhthếnàynhấnchìm.

Những mảnh vỡ bí ẩn từ thời cổ đại xa xôi cho thấy một cáinhìnvềtìnhtrạngconngười,bịđánhdấubởithayđổivàxungđột, tới mức không thể chữa nổi. “Trật-tự-thế-giới” giống nhưlửa,“nhennhómvàtắttrongdựliệu,”vớichiếntranhnhư“ChavàVuacủatấtcả”dẫnđếnthayđổitrêntoànthếgiới.Nhưng“sựhợpnhấtmọithứnằmdướibềmặt;nóphụthuộcvàophảnứngcânbằnggiữacáccựcđốilập.”Mụcđíchcủathờiđạichúngtalàphải đạt được trạng thái cân bằng đó trong khi kiềm chế bóngma chiến tranh. Và chúng ta phải làm như vậy giữa dòng chảyvũbãocủalịchsử.Câuẩndụnổitiếngđượctríchdẫnchođiềunàylà“khôngaitắmhailầntrongcùngmộtdòngsông.”Lịchsửcóthểđượccoinhưmộtdòngsông,nhưngnướccủanósẽluônthayđổi.

Cáchđâyđãlâu,khicòntrẻ,tôiđãđủtựphụđểnghĩbảnthânmìnhcóthểtuyênbốvề“ÝnghĩacủaLịchsử.”Giờđây,tôihiểu

rằng ý nghĩa lịch sử là một vấn đề phải được phát hiện, chứkhông phải được tuyên bố. Đó là một câu hỏi chúng ta phải cốgắng trả lời tốt nhất như có thể, trong khi thừa nhận rằng câuhỏinàysẽvẫnđểngỏtrongtranhluận;rằngmỗithếhệsẽđượcđánh giá bởi việc đối mặt và giải quyết những vấn đề lớn nhất,quan trọng nhất về điều kiện sống của con người, và nhữngquyết định để đáp ứng những thách thức này phải được thựchiệnbởicácchínhkháchtrướckhicóthểbiếtkếtquảrasao.

HẾT

•Chúthích•

[1]ChủyếudiễnraởvùngnaylàĐứcvàbaogồmhầuhếtcáccườngquốccủaChâuÂulụcđịalúcbấygiờ.MặcdùtrêndanhnghĩalàcuộcxungđộttôngiáogiữanhữngngườiTinLànhvànhững người Thiên Chúa giáo, nhưng thật ra, động cơ chínhcủacuộcchiếnbắtnguồntừcuộctranhgiànhquyềnlựcgiữagiatộcHabsburgvàcáccườngquốckhácởChâuÂu.(DG)

[2]ĐềcậpđếnhaihòaướcOsnabrückvàMünsterđượclầnlượtkýngày15thángNămvà24thángMườinăm1648,kếtthúccuộc Chiến tranh Ba mươi năm ở nước Đức và cuộc Chiếntranh Tám mươi năm giữa Tây Ban Nha và Hà Lan. Các hòaướcnàyliênquanđếnHoàngĐếLaMãThầnthánh,FerdinandIII(Habsburg),vuaTâyBanNha,PhápvàThụyĐiển,CộnghòaHàLanvàcácđồngminhriêngrẽtrongsốcáchoàngtửcủaĐếquốcLaMãThầnthánh.HòaướcWestphaliađạtđượctừmộthội nghị ngoại giao hiện đại và đã đưa đến một trật tự mới ởTrungÂudựatrênýniệmquốcgiavàchủquyền.(DG)

[3]PhongtràoĐạikếtđượcphátsinhtừcácGiáohộiTinLànhđầuthếkỷ20,nhằmnỗlựcliênkết,cảithiệntìnhtrạnghiệpthông giữa các Ki-tô hữu thuộc các Giáo hội Tin Lành, ThiênChúagiáo,ChínhThốnggiáo–nhằmcổvũsựthốngnhấtđứctinvàhiệpthônggiữacáccộngđồngKi-tôgiáobịchiarẽ.(DG)

[4]MộtgiaiđoạnloạnlạccủaNgavàođầuthếkỷ17,khinướcnàybịThụyĐiển,Lithuania,ĐứcvàBaLanthốngtrịtrong15năm(1598–1613).(DG)

[5]ThờikỳhậuCộngHòacủanềnvănminhLaMãcổđại.LaMãtừng là một đế quốc rộng lớn tồn tại từ khoảng thế kỷ 1 TCNcho đến khoảng thế kỷ 5 hay thế kỷ 6, gồm phần đất nhữngnướcxungquanhĐịaTrungHảingàynay.ĐếquốcLaMãkiểmsoát gần 6,5 triệu km2 . Nó có ảnh hưởng mạnh mẽ đến sựphát triển của ngôn ngữ, tôn giáo, kiến trúc, triết học, luậtpháptrongnhữngvùngmànócaitrị,đặcbiệtlàChâuÂu,vànhờvàochủnghĩabànhtrướngcủaChâuÂumàsaunàylanratoànthếgiớihiệnđại.(DG)

[6]GāiusJuliusCaesār(100–44TCN)mộtlãnhtụquânsựvàchính trị của La Mã. Ông đóng vai trò then chốt trong sựchuyển đổi Cộng hòa La Mã thành Đế chế La Mã. Một trongnhữngchiếntíchquangvinhnhấtcủaông-cuộcchinhphụcxứGaules(baogồmPháp,BắcÝ,Bỉ,TâyThụySĩ,…ngàynay)mở cho La Mã con đường tiếp cận Đại Tây Dương. Sau đó,CaesārđãphátđộngcuộcxâmlăngcủaLaMãvàoxứBritannia(Anhngàynay)cũngnhưđãchoxâycầusôngRheinvàonăm55 TCN, trở thành người La Mã đầu tiên vượt qua Eo biểnManchecũngnhưquabờphảisôngRhein.Caesārđượcxemlàmột trong những nhà quân sự lỗi lạc nhất, chính trị gia xuấtsắcnhấtvàlàmộttrongnhữnglãnhtụvĩđạinhấtcủalịchsửthếgiớithờiLaMãcổđại.(DG)

[7] Thánh Peter (khoảng năm 1 - 64 sau CN): tông đồ trưởngtrongsốcáctôngđồcủaJesus,đượcChúatraoquyềncaiquảnHộiThánh.ÔnglàGiámmụcLaMãvàlàGiáohoàngđầutiên.(DG)

[8] Tức Thánh Augustino (354 - 430), một trong những nhânvậtquantrọngnhấtđónggópchosựpháttriểncủaKi-tôgiáophương Tây. Trong cộng đồng Tin Lành, nhiều người xemthầnhọcAugustinelàmộttrongnhữngnhântốkhởinguyêncủahệtưtưởngnềntảngchocuộcCảicáchTinLành,đặcbiệtlàtronggiáolýcứurỗivàânđiển.Augustinecũnglànhàthầnhọc xây dựng các khái niệm về nguyên tội và chiến tranhchínhđáng.KhiĐếquốcLaMãbắtđầusuysụpởphươngTây,ôngpháttriểnkháiniệmHộiThánh,nhưlàThànhphốThầnthánh (City of God) của Thiên Chúa để phân biệt với ThànhphốThếtục(TheCityoftheWorld)củaconngười.(DG)

[9]CũnggọilàĐếquốcByzantine,tồntạitừnăm330đếnnăm1453. Trước khi thành lập, phạm vi của Đế quốc Đông La Mãnằm trong lãnh thổ của Đế quốc La Mã. Năm 330, khiConstantinus I nắm quyền trị vì và dời đô từ thành La Mã vềConstantinopolis, được xem là thời điểm thành lập Đế quốcĐôngLaMã.Khiôngquađời,đếquốcbịcáccontraiôngphânchia thành Đông và Tây. Sau khi hoàng đế cuối cùng của đếquốc phía tây là Romulus Augustus bị một thủ lĩnh ngườiGerman hạ bệ, Đế quốc Tây La Mã sụp đổ. Nhưng Đế quốcĐôngvẫntiếptụcpháttriển,trởthànhmộtcườngquốccóvaitrò quan trọng ở Châu Âu và được xem là một trong nhữngtrungtâmKi-tôgiáolúcbấygiờ.(DG)

[10]Giáohoàngthứ96củaGiáohội.Niêngiámtòathánhnăm1806chorằngôngđắccửGiáohoàngvàonăm795vàcaiquảnGiáohộitronghơn29năm.Ôngđãđượcphongthánhsaukhiquađời.(DG)

[11]Charlemagne(742hoặc747-814):HoàngđếđầutiêncủaĐức. Ông đã chinh phục Ý và lấy vương miện sắt củaLombardianăm774.ÔnglàmộtQuốcvươngvĩđạicủaVươngquốcFrank,mộttrongnhữngHoàngđếvĩđạinhấtcủaĐức.LàmộtHoàngđếLaMãThầnthánh,triềuđạihuyhoàngcủaôngkéodài14năm,manglạisựphụchưngchoĐếquốcLaMãcổđạivàGiáohộiLaMã.TrongdanhsáchcácvuaĐức,PhápvàĐế quốc La Mã Thần thánh, ông được ghi là Charles I (theotiếngPháp)hayKarlI(theotiếngĐức).(DG)

[12]NgườithuộcnhữngdântộcởdọcthunglũngRhinetrướckhi tiến sang phía Tây vào thế kỷ 4 (các dân tộc này chiếmđược nhiều vùng ở Tây Âu, thôn tính xứ Gaules, và làm chủmộtvùngrộnglớnứngvớimiềnTâynướcĐứcngàynay.)(DG)

[13]ThànhphốHyLạpcổđại(Istanbulngàynay),hìnhthànhtừ thế kỷ 7 TCN, bị La Mã chinh phục năm 196, rồi đượcConstantineItáithiếtnăm330vàđổithànhConstantinople,kinhđôcủaĐếquốcĐôngLaMãchođếnnăm1453.(DG)

[14]CũngđượcgọilàThánhchếLaMã,hìnhthànhnăm962từVươngquốcFrankĐôngthuộcdònghọKarolingerdướiquyềncai trị của Hoàng đế Otto I Đại đế (962 - 973) thuộc dòng họLiudolfinger.Vàothờikỳthịnhvượngtrongthếkỷ12,đếquốcnàybaogồmlãnhthổrộnglớncủacácnướcĐức,Áo,ThụySĩ,miềnĐôngnướcPháp,Bỉ,HàLan,miềnTâyBaLan,CộnghòaSécvàÝhiệnnay.Trongthếkỷ15vàthếkỷ16danhhiệuđượcbổsungthêmdòngDântộcĐức,trởthànhĐếquốcLaMãThầnthánhDântộcĐức.ĐếquốcLaMãThầnthánhDântộcĐứctanvỡ khi Hoàng đế Franz II (1792 - 1806) thuộc dòng họHabsburg từ bỏ vương miện đế chế năm 1806, trở thànhhoàngđếđầutiêncủaĐếquốcÁo.(DG)

[15]PhẩmchứctôngiáotốicaocủaHồigiáo.Trongnhiềuthếkỷ,Caliph giữ vai trò Hoàng đế chung của tất cả các quốc giaHồigiáo.TừCaliphcónghĩalà“ngườikếtục”,chỉngườikếtụcĐấngtiêntriMuhammadcủaHồigiáo.(DG)

[16] Voltaire (1694 - 1778): tên thường gọi của François-MarieArouet.ÔnglànhàtưtưởngdânchủPháp,thườngdùngngòibútchâmbiếmđểchỉtríchGiáohộivàNhànướcPhápthờiđó.(DG)

[17] Một trong những hoàng tộc có thế lực nhất trong lịch sửchâu Âu thời cận đại. Dòng dõi Habsburg đã cai trị Áo,BohemiavàHungarytrongnhiềuthếkỷ.RấtnhiềuthànhviêncủagiatộcnàyđãlầnlượtcaitrịBohemia,Anh,Đức,Hungary,Croatia, Ireland, Bồ Đào Nha, Tây Ban Nha và cả các quốc gianhỏđộclậptạiHàLanvàItaly.(DG)

[18] Flanders là xứ thuộc Vương quốc Bỉ, có mật độ dân đôngbậcnhấtchâuÂu.(DG)

[19] Ferdinand Magellan (1480 - 1521): nhà thám hiểm hànghải người Bồ Đào Nha nhưng nhập quốc tịch Tây Ban Nhanhằm mục đích phục vụ cho vua Carlos I của Tây Ban Nhatrongviệctìmkiếmsựhỗtrợchochuyếnđivềhướngtâyđến“Quần đảo Gia vị” (nay là quần đảo Maluku ở Indonesia). DùMagellan không hoàn thành chuyến đi do bị giết trong Trậnchiến Mactan ở Philippines, chuyến hải hành trong khoảngthời gian 1519 - 1522 của Magellan đã đi vào lịch sử như làchuyếnđiđầutiênbằngđườngbiểncủaconngườitừĐạiTâyDương đến Thái Bình Dương và là chuyến đi đầu tiên vòngquanhTráiĐấtthànhcông.(DG)

[20]HernánCortésdeMonroyyPizarro,ĐệnhấtHầutướcVallede Oaxaca (1485 - 1547): một Conquistador (từ chỉ người TâyBan Nha đi xâm chiếm Trung và Nam Mỹ) phục vụ cho TâyBanNha,ngườiđãchỉhuymộtđoànthámhiểmgâyrasựsụpđổcủaĐếchếAztecvàđãchiếmđượcphầnlớnđấtđaiMexicocho Quốc vương Castilla trong những năm đầu thế kỷ 16.Cortés là một trong những người đi đầu của thế hệ thực dânTây Ban Nha đầu tiên đã thực hiện cuộc thuộc địa hóa châuMỹ.(DG)

[21] Các tộc người Turk được các sử liệu Trung Quốc cổ gọichunglàrợĐộtQuyết,làcácdântộcnóinhómngônngữTurk,thuộchệdânÁ-Âu,địnhcưởmiềnBắc,TrungvàTâylụcđịaÁ-Âu.Cácdântộcnàycóchungnhiềuđặctrưngvănhóavàbốicảnhlịchsửởcácmứcđộkhácnhau,baogồmngườiKazakh,Uzbek,Kyrgyz,Uyghur,Azerbaijan,Turkmen,Tatar,Qashkai,Bashkir, Chuvas, Afshar và người Thổ Nhĩ Kỳ, cũng như cácdân tộc từng tồn tại trong lịch sử như Hung, Bulgar, Kuman,Avar,Seljuk,Khazar,Ottoman,MamlukvàcóthểcảHungNô.(DG)

[22] Một quốc hiệu của Thổ Nhĩ Kỳ đã tồn tại từ năm 1299 -1923.ĐếquốcOttomanchiếmmộtvùngcódiệntíchkhoảng5,6 triệu km², dù vùng ảnh hưởng thực tế của đế quốc rộnghơnnhiềunếutínhcảcácvùnglâncậndocácbộlạcdumụccai quản, nơi quyền bá chủ của đế quốc này được công nhận.Thờiđỉnhcaoquyềnlựcởthếkỷ16vàthếkỷ17,cáclãnhthổcủa Đế quốc Ottoman gồm các vùng Tiểu Á, Trung Đông,nhiềuphầnởBắcPhivàđaphầnĐôngnamChâuÂu.(DG)

[23] Nguyên văn: shepherd (người chăn cừu, mục tử), ThiênChúa giáo coi Chúa Trời là Đấng chăn chiên và tín đồ ThiênChúagiáolàcácconchiêncủaChúa.Shepherdcònđượcdùngđểchỉcáclinhmục,mụcsư.(DG)

[24]Nguyênvăn:caliphate,thểchếHồigiáođượclãnhđạobởimộtlãnhtụtôngiáo(vàthườngcảchínhtrị)tốicaolàCaliph.Do Caliph là chúa tể của một Đế quốc Hồi giáo, thuật ngữcaliphate trong lịch sử thường dùng để chỉ các đế quốc nhưvậyởTrungĐôngvàTâyNamÁ.(DG)

[25]TứcTizianoVecellihaycòngọilàTizianoVecellio(khoảng1490 - 1576): danh họa Italy, người lãnh đạo trường pháiVenicethếkỷ16củaphongtràoPhụchưngởItaly.(BTV)

[26]Nguyênvăn:StatesGeneraloftheNetherlands,cơquanlậpphápcủaHàLan,baogồmThượngviệnvàHạviện.(BTV)

[27] Hòa ước Augsburg năm 1555 do Charle V ký kết với Liênminh Schmalkaldic của các hoàng thân theo Giáo hội Luther;theohiệpướcnàymỗihoàngthânđềucóquyềnchọnlựatôngiáo cho lãnh thổ của mình, Ki-tô giáo, hoặc Giáo hội Luther,hoặcThầnhọcCalvintheonguyêntắc:cuiusregio,eiusreligio-“lãnhthổcủaaitôngiáocủangườiđó".(DG)

[28] Nguyên văn: Inquisition, tổ chức do Giáo hội Thiên ChúagiáoLaMãthànhlậptừthếkỷ13,chuyênđiềutra,thẩmvấnvàkếtánnhữngaikhôngtheotínngưỡngmànócoilàchínhthống.(DG)

[29] Nguyên văn: the Pillars of Hercules, chỉ hai mũi đất ở bênđầu phía đông Eo biển Gibraltar và cửa Địa Trung Hải, tươngtruyềnlàcáccộtchốngtrờidoHerculestạoratrênđườngđếnkhu vườn táo vàng của các tiên nữ Hesperides, được cho làMỏm Gibraltar (thuộc địa của Liên hiệp Vương quốc Anh vàBắcIreland)vànúiJebelMusaởMorroco,châuPhi.(DG)

[30]TrịnhHòa(1371-1433):nhàhànghảivànhàthámhiểmnổitiếngngườiTrungQuốc.ÔnggốcngườiHồi,bịquânMinhbắtrồihoạnđưavàocunglàmtháigiámtriềuMinhtừlúccònbé, sau ông phụng chỉ của Minh Thành Tổ bảy lần xuất sứxuốngTâydương,cácchuyếnthámhiểmnàyđượcgọichunglà “Thái giám Tam Bảo hạ Tây dương” tức “Thái giám [TrịnhHòa] đến biển Tây” từ năm 1405 đến năm 1433. Tạp chí LifexếpTrịnhHòađứngthứ14trongsốnhữngngườiquantrọngnhấttrongthiênniênkỷvừaqua.(DG)

[31] Cải cách Tin Lành (Protestant Reformation): phong tràokhởi phát vào thế kỷ 16 như một chuỗi các nỗ lực nhằm cảicách Giáo hội Thiên Chúa giáo La Mã. Phong trào được khởixướngvới95luậnđềcủaMartinLuther(phêphánGiáohộivàGiáohoàng,tậptrungvàoviệcbanphépânxá,quanđiểmcủaGiáohộivềLuyệnNgục,nhữnghiệntượnggâybấtmãntrongThiên Chúa giáo...) và kết thúc với Hòa ước Westphalia năm1648.(DG)

[32] Hồng y Richelieu (1585 - 1642): được coi là một trongnhững chính trị gia lỗi lạc nhất của Pháp và là người có côngđầutrongviệcthốngnhấtPháp.ÔngđượcbổnhiệmlàmHồngy vào năm 1622 và Thủ tướng của vua Louis XIII vào năm1624. Bằng cách hạn chế quyền lực của giới quý tộc, ông đãđưaPháptrởthànhmộtnhànướctậpquyềncaođộ.Mụctiêutrọng tâm của chính sách đối ngoại do ông đưa ra là làm suyyếu quyền lực của triều Habsburg đang cai trị Áo và Tây BanNha.Sựkiệnquantrọngnhấttrongsựnghiệpcủaônglàviệccan thiệp vào Chiến tranh Ba mươi năm vốn đã nhấn chìmchâuÂutrongcảnhloạnlạc.(DG)

[33] Một thị trấn ở miền Trung tây nước Pháp, thuộc tỉnhVendée,xứLoire.(DG)

[34] Trong thế kỷ 16 - 17, chỉ những người thuộc Giáo hội Cảicách Tin Lành tại Pháp, là những người Pháp chấp nhận nềnthầnhọcCalvin.(DG)

[35] Niccolò di Bernardo dei Machiavelli (1469 - 1527): nhàngoạigiao,nhàtriếthọcchínhtrị.ÔnglànhânvậttrungtâmcủabộmáychínhtrịItalythờiPhụcHưng.Ôngđượcbiếtđếnvớicácluậnthuyếtvềchủnghĩahiệnthựcchínhtrị(tácphẩmQuân Vương) và chủ nghĩa cộng hòa (tác phẩm Đàm luận vềLivy).ÔngđượcxemlàmộttrongnhữngngườiSánglậpranềnkhoahọcchínhtrịhiệnđại.(DG)

[36]Raisond'état(tiếngPháp):lợiíchquốcgia.(DG)

[37] Otto Eduard Leopold von Bismarck (1815 - 1898): chínhkháchPhổ,ThủtướngĐếquốcĐức(1871-1890),ngườiđãchiphối tình hình Đức và châu Âu với chính sách bảo thủ kể từnhững năm 1860 cho đến năm 1890. Vào năm 1871, sauthắnglợitoàndiệncủaPhổtrongcáccuộcchiếntranhvớiĐanMạch (1864), Áo (1866) và Pháp (1870 - 1871), ông đã thốngnhất Đức (ngoại trừ Áo) thành một Đế quốc Đức hùng mạnhdướisựlãnhđạocủaPhổ.Sauđó,ônghìnhthànhmộtcụcdiệncân bằng quyền lực, duy trì sự ổn định của Đức và gìn giữthành công nền hòa bình ở châu Âu kể từ năm 1871 cho đếnnăm1914.Gầnđây,trongcuốntiểusửBismarck:ALife,sửgiaMỹJonathanSteinbergnhìnnhậnônglà“thiêntàichínhtrịvĩđạinhấtcủathếkỷ19”.(DG)

[38] Một hội nghị của các đại sứ các quốc gia châu Âu dưới sựchủ trì của Klemens Wenzel von Metternich được tổ chức tạiVienna (thủ đô Áo) từ tháng Chín năm 1814 đến tháng Sáunăm1815.Mụctiêucủanónhằmgiảiquyếtnhiềuvấnđềphátsinh từ cuộc chiến tranh Cách mạng Pháp, các cuộc Chiếntranh Napoléon và sự giải thể của Đế chế La Mã Thần thánh.Mụctiêunàydẫnđếnviệcvẽlạibảnđồchínhtrịcủachâulục,thiếtlậpranhgiớicủaPháp,CôngquốcWarsawcủaNapoléon,HàLan,cácLiênbangsôngRhine,tỉnhSaxonyvànhữngkhuvựckháccủaÝvàtạothànhcáckhuvựcảnhhưởng,thôngquađó Pháp, Áo, Nga và Anh làm trung gian cho các vấn đề địaphương và khu vực. Hội nghị thành Vienna là một mô hìnhchoHộiQuốcLiênvàLiênHợpQuốcdomụctiêucủanónhằmtạothànhhòabìnhcủatấtcảcácbên.(DG)

[39]HòaướcchínhthứcchấmdứtThếchiếnIgiữaĐứcvàcácquốc gia thuộc phe Hiệp Ước. Nội dung Hòa ước được soạnthảobởiGeorgesClemenceauThủtướngPháp,cùngvớiMỹvàAnh là ba nước thắng trận. Nó đặt ra những điều khoản khekhắt lên Đức bại trận. Sau khi Nhà nước Đức Quốc xã đượcthànhlậpvớisựlãnhđạocủaAdolfHitler,nóđãbịHitlerxóabỏvàonhữngnăm1930.(DG)

[40]HugoGrotius(1583-1645):luậtgiaHàLan.Từnhỏđãnổitiếnglàmộtthầnđồng;vìthamgiavàocáctranhchấptrongnội bộ phái Calvin của nước Cộng hòa Hà Lan, ông đã bị bắtgiam và sau đó trốn thoát. Ông đã viết hầu hết các tác phẩmlớncủamìnhkhilưuvongởPháp.CùngvớiAlbericoGentilivàFrancisco de Vitoria, ông đã đặt nền móng cho Luật quốc tếdựatrênLuậttựnhiên.(DG)

[41] Henry John Temple, Tử tước Palmerston (1784 - 1865):một chính khách Anh đã hai lần làm Thủ tướng vào giữa thếkỷ 19. Ông được nhớ đến nhiều nhất về sự chỉ đạo của mìnhđốivớichínhsáchđốingoạicủaAnhkhiquốcgianàyởđỉnhcao quyền lực. Một số hành động hiếu chiến của ông, giờ đâyđôi khi được gọi là chủ nghĩa can thiệp tự do, đã gây nhiềutranhcãivàothờiđiểmđóvàchođếntậnngàynay.(DG)

[42] Thomas Hobbes (1588 - 1679): nhà triết học lỗi lạc củanướcAnhthờiPhụchưng.(DG)

[43] Louis XIV (1638 - 1715) lên ngôi khi mới bốn tuổi, là vuacủaPhápvàcủaNavarre,cònđượcgọilàLouisĐạiđếhayvuaMặtTrời.Triềuđạicủaôngkéodài72năm,dàinhấttronglịchsử Pháp. Ông được xem là một trong những nhà chinh phạtlớntronglịchsửPháp.(DG)

[44] Friedrick II (1712 - 1786): thành viên của Hoàng tộcHohenzollern, vị vua nổi tiếng của Phổ trị vì 46 năm (1740 -1786). Ông là vị thống soái và nhà chính trị kiệt xuất nhấttronglịchsửchâuÂuởthờiđạimình,mộttrongnhữngngườigópphầnkiếnlậpnướcĐứchiệnđại.(DG)

[45] John Churchill (1650 - 1722): lãnh đạo quân sự và chínhkháchAnhmàsựnghiệptrảiquanămtriềuđại.Xuấtthântừngười hầu trong Hoàng tộc Stuart, ông phục vụ Công tướcJames xứ York trong những năm 1670 và đầu những năm1680, nhanh chóng thăng tiến trong cả quân đội lẫn chínhtrường nhờ lòng quả cảm và năng lực ngoại giao. Vai trò củaChurchilltrongviệcđánhbạicuộcKhởinghĩaMonmouthnăm1685đãgiúpđảmbảongaivàngchoJames,nhưngchỉ3nămsauôngtừbỏnhàbảotrợtheoThiênChúagiáonàyđểphụtámộttínđồTinLànhHàLanlàWilliamxứOrange.ĐượctưởngthưởngbằngdanhhiệubátướcvùngMarlboroughvìđãgiúpWilliam đăng quang. Ông phục vụ với thành tích xuất sắcnhững năm đầu Chiến tranh Chín năm, nhưng những cáobuộcôngtheopháiJacobiteđãkhiếnôngmấtchứcvàbịtạmgiamtạiThápLuânĐôn.ChỉđếnkhiNữhoàngAnnelênngôinăm 1702, bá tước vùng Marlborough mới trở lại đỉnh caoquyền lực và đảm bảo được danh vị. Trở thành tổng chỉ huytrên thực tế của quân đội Liên minh trong Chiến tranh Kế vịTâyBanNha,nhữngchiếnthắngcủaôngtạimộtloạtcáctrậnchiếnquantrọngđưaônglênhàngnhữngvịtướngvĩđạinhấtcủalịchsửchâuÂu.(DG)

[46]MộttrongnhữngconsôngdàivàquantrọngnhấtởBaLan,bắtnguồntừBaraniaGóramiềnNamBaLan,cóđộcao1.220mtrênmựcnướcbiểnởvùngBeskidSilesia(phầnbắccủadãynúi Carpath), với chiều dài 1.047 km. Diện tích lưu vực là194.424 km², trong đó 168.699 km² nằm trong lãnh thổ BaLan(baophủtrênmộtnửadiệntíchquốcgia).(DG)

[47] Gia tộc Brandenburg chỉ dòng họ Wilhelm của vuaFriedrichWilhelmđượcđềcậpởtrên,nhiềuthếhệchatruyềnconnốitướcTuyểnhầuxứBrandenburg.(DG)

[48] Tiến sĩ Paul Joseph Goebbels (1897 - 1945): Bộ trưởng BộThôngtinQuầnchúngvàTuyêntruyềncủaĐứcQuốcxã.SaukhiHitlertựsát,ônggiữchứcThủtướngĐứctrongmộtngày,chấp thuận việc hạ sát sáu đứa con của mình rồi tự sát.GoebbelsgópcôngrấtlớnchosựđilêncủaQuốcxã,nhờnghệthuậttuyêntruyềncủaôngquaviệcápdụng“Chânlýlàhàngngànlầnnóidối”.(DG)

[49]Phòngkháchlớntrongmộtdinhthự,nơicácchínhkháchhoặcvănnghệsĩthườngtụhọp.(DG)

[50]NamtướcvùngLaBrèdevàxứMontesquieu(1689-1755):nhàbìnhluậnxãhộivàtưtưởngchínhtrịPháptrongthờiđạiKhai sáng. Ông nổi tiếng với lý thuyết tam quyền phân lập.(DG)

[51] Immanuel Kant (1724 - 1804): được xem là một trongnhững triết gia quan trọng nhất của Đức, và là một trongnhững triết gia lớn nhất của thời cận đại. Sự nghiệp triết họccủaôngđượcbiếtđếnquahaigiaiđoạn“tiềnphêphán”vàsaunăm 1770 là “phê phán.” Học thuyết triết học siêu nghiệm(Transzendentalphilosophie) của Kant đã đưa triết học Đứcbướcvàomộtkỷnguyênmới.“Danhtiếngcủaôngđãđẩylùinhữnggìđitrướcvàobóngtốivàtoảsánglêntrênnhữnggìđisau,”nhưnhậnxétcủatriếtsửgiaJ.Hirschberger.(DG)

[52]Jean-JacquesRousseau(1712-1778):nhàtưtưởngdânchủthuộctràolưuKhaiSángởPháp.(DG)

[53]PhóĐôđốcHoratioNelson,tửtướcNelsonthứnhất(1758-1804): một đô đốc người Anh, trở nên nổi tiếng trong cuộcChiến tranh Napoleon, đặc biệt là trận chiến Trafalgar, mộtchiếnthắngquyếtđịnhcủaAnh,đồngthờicũnglànơiônghysinh năm 1805. Nelson trở thành anh hùng dân tộc và đượcđưatangtheonghilễquốcgia.(DG)

[54] Trận Trafalgar (21-10-1805): một trận hải chiến giữa HảiquânHoànggiaAnhvàliênhạmđộiHảiquânPhápvàTâyBanNha,làmộtphầncủacuộcchiếntranhLiênminhthứba,mộttrongnhữngcuộcchiếntranhcủaNapoléon.Chiếnthắnglừnglẫy trong trận Trafalgar đã mở ra thời kỳ bá quyền của nướcAnhtrênbiểncảvàmởđườngchocảdântộclênđỉnhcaovinhquangtrongtriềuđạiNữhoàngVictoriasaunày.(DG)

[55]TrậnLeipzighaycòncótêngọikháclàTrậnLiênQuốcgia(16-19/10/1813):mộttrậnđánhlớntrongnhữngcuộcchiếntranhcủaNapoléon,giữamộtbênlàLiênminhthứsáudoĐạitướng Barklay-de-Tolli, Bá tước von Bennigsen, Công tướcSchwarzenberg,TháitửKarlJohanvàThốngchếGebhardvonBlücherchỉhuy,vàmộtbênlàQuânđộiĐếchếPhápdoHoàngđếNapoléonBonapartechỉhuy.Vớihơn60vạnquânlínhcủakhoảng10quốcgiathamchiến,đâyđượcxemlàtrậnđánhcóquymôlớnnhấttrướcThếchiếnI.(DG)

[56]ChiếntranhBảynăm(1756-1763):cuộcchiếnxảyragiữahailiênquângồmcóVươngquốcAnh,VươngquốcHanover,Vương quốc Phổ ở một phía và Pháp, Áo, Nga, Thụy Điển, vàVươngquốcSaxonyởphíakia.TâyBanNhavàBồĐàoNhasaunàycũngbịcuốnvàochiếntranh,trongkhimộtlựclượngcủanướctrunglậpHàLanbịtấncôngtạiẤnĐộ.Vớiquymôtoàncầu,mộtsốnhàsửhọcgọiChiếntranhBảynămlàcuộc“Chiếntranhthếgiớilầnđầutiên”.Từ900.000tới1.400.000ngườiđãthiệtmạngtrongcuộcchiếnvànhiềuthayđổiquantrọngvớicáncânquyềnlựccũngnhưphânbốlãnhthổđãdiễnra.(DG)

[57] Karl XII (1682 - 1718): thành viên của Hoàng tộc Deux-Ponts,làmvuacủaĐếquốcThụyĐiểntừnăm1697đếnlúctửtrậnkhitiếnhànhvâyhãmmộtpháođàicủaquânĐanMạchvàonăm1718.LàmộttrongnhữngvịvuacuốicùngcủachếđộquânchủchuyênquyềnThụyĐiển,ôngđượcmệnhdanhlà“HùngsưcủaphươngBắc”.TuylàmộttrongnhữngvịthốngsoáilỗilạcnhấtcủachâuÂutrongthờiđạixưnghùngxưngbácủavuaPhápLouisXIV,ôngcũngbịoánghétdochiếnbạivềsauvàlàmkiệtquệThụyĐiển(từmộtcườngquốcđãbịxuốngdốc rõ rệt, mất nhiều đất đai và tạo cơ hội cho Đế quốc Ngavươnlên).(DG)

[58] Peter Đại đế (1672 - 1725): Sa hoàng của nước Nga cũ vàsauđólàHoàngđếcủaĐếquốcNga(từnăm1721).PeterĐạiđếđãtiếnhànhcuộccảitổlớnlao.Dướitriềuông,Ngacónềnkinh tế phát triển và thành lập thể chế nghị viện, trở thànhmột đế quốc hùng cường trên thế giới thời đó, đủ sức giànhchiếnthắngtrướchaicựuthủthờiđólàĐếquốcOttomanvàThụyĐiển,nhằmtáichiếmcáclãnhthổđãmấtvàlấyđườngthôngrabiển.ÔngđượcxemlàmộttrongnhữngnhàcảicáchkiệtxuấttronglịchsửNga.Ngườitađãcangợiôngnhư“ChacủaTổquốc”.(DG)

[59]Astolphe-Louis-Leonor,MarquisdeCustine(1790-1857):quýtộcPhápvànhàvănnổitiếngvềcáctácphẩmduký,đặcbiệt là ghi chép của ông trong chuyến thăm Nga năm 1839EmpireoftheCzar:AJourneyThroughEternalRussia(ĐếchếcủaSahoàng:HànhtrìnhquanướcNgabấtdiệt).TácphẩmnàyghichépkhôngchỉcácchuyếnđicủaCustinequaĐếquốcNgamàcả những cơ cấu xã hội, kinh tế và lối sống dưới sự trị vì củaNicholasI.(DG)

[60] Người thuộc các dân tộc ở Scandinavia thường hay cướpbóc trên biển và xâm chiếm nhiều vùng thuộc miền tây bắcchâuÂutừthếkỷ8đếnthếkỷ11.(DG)

[61] Trong thế kỷ 15, các đại công tước Moscow tiến hành tậphợpcácvùngđấtNgađểtăngdâncưvàtàisảndướisựcaitrịcủa họ. Người thi hành thành công nhất chính sách này làIvanIII,ngườiđặtnềnmóngchonhànướcdântộcNga.Thôngquasựlykhaicuảmộtsốcôngtước,cáccuộcgiaotranhbiêngiớivàcuộcchiếntranhkéodàivớiCộnghòaNovgorod,IvanIIIđãsápnhậpcảNovgorodlẫnTver.KếtquảlàĐạicôngquốcMoscowđãtăngbalầnvềdiệntíchdướithờiông.(DG)

[62] Vương triều thứ hai và cuối cùng trong lịch sử Nga, trị vìhơn300năm,từnăm1613chođếnkhicuộcCáchmạngthángHaiphếbỏnềnquânchủchuyênchếSahoàngvàonăm1917.Quận công xứ Holstein-Gottorp, bản thân là thành viên mộtnhánh thứ của Nhà Oldenburg, kết hôn với thành viên NhàRomanov vào đầu thế kỷ 18 và tất cả các Sa hoàng nhàRomanov kể từ giữa thế kỷ 18 cho đến khi cuộc Cách mạngnăm 1917 bùng nổ đều là hậu duệ của cuộc hôn nhân này.Ngườitatinlàgiatộcnàyđãtuyệtdiệt,khiHoàngđếNikolaiIIcủa Nga và nhiều thành viên trong gia đình ông bị pheBolshevikxửbắnvàonăm1918.(DG)

[63]AlekseyMikhailovichRomanov(1629-1676):contraicủaSa hoàng Michael và Eudoxia Streshneva, lên ngôi ở tuổi 16sau cái chết của cha mình vào ngày 12/07/1645, là Sa hoàngtrongmộtvàithậpkỷsôiđộngnhấtvàogiữathếkỷ17.TriềuđạicủaôngchứngkiếncáccuộcxâmlượccủaNgavàoBaLanvàchiếntranhvớiThụyĐiểntrongcácchiếndịchDeluge,sựlygiáoRaskoltrongGiáohộiChínhThốngNgavàcáccuộcnổidậy của quân Cossack do Stenka Razin lãnh đạo. Vào đêmtrướckhiquađờinăm1676,lãnhthổcủaôngkéodàihơn8,1triệukm².(DG)

[64]HenryBrooksAdams(1838-1918):sửgiangườiMỹvàlàthànhviêncủagiađìnhchínhtrịAdams,hậuduệcủahaiđờitổng thống Mỹ. Sau khi tốt nghiệp Harvard, ông làm thư kýcho cha mình, Charles Francis Adams - Đại sứ Mỹ tại LondondướithờiTổngthốngAbrahamLincoln,vịtrícóảnhhưởngrấtnhiều đến ông, cả kinh nghiệm ngoại giao thời chiến và hấpthuvănhóaAnh,đặcbiệtlàcáctácphẩmcủaJohnStuartMill.Hồikýđượcxuấtbảnsaukhiôngmất,TheEducationofHenryAdams,đãđoạtgiảiPulitzervàđượcTheMordernLibraryghinhận là cuốn sách phi hư cấu tiếng Anh hàng đầu của thế kỷ20.(DG)

[65]EkaterinaII(1729-1796):caitrịtoànbộlãnhthổĐếquốcNgatừ28thángSáunăm1762chotớikhiquađời.CóthểnóibàlàhiệnthâncủachếđộquânchủchuyênchếSahoàng,cócônglớntrongviệcđưaNgathựcsựtrởthànhmộtcườngquốcởchâuÂuvàothếkỷ18.Dướitriềuđạicủabà,quânđộiNgađãđánhtanquânThổOttoman.(DG)

[66] Nikolai Mikhailovich Karamzin (1766 – 1826): nhà văn,nhà sử học Nga, thành viên danh dự của Viện Hàn lâm KhoahọcSaintPetersburg,tácgiảcủabộLịchsửNhànướcNgagồm12tập,mộttrongnhữngcôngtrìnhsửhọctổnghợpđầutiêncủaNga.(DG)

[67] Fyodor Mikhailovich Dostoevsky (1821 - 1881): nhà vănnổi tiếng người Nga, cùng với Lev Tolstoy, Dostoevsky đượcxem là một trong hai nhà văn Nga vĩ đại thế kỷ 19. Các tácphẩmcủaôngnhưAnhemnhàKaramazovhayTội ác và hìnhphạtđãkhaitháctâmlýconngườitrongbốicảnhchínhtrị,xãhộivàtinhthầncủaxãhộiNgathếkỷ19.Ôngđượcgiớiphêbìnhđánhgiárấtcao,phầnlớnxemônglàngườisánglậphaylà người báo trước cho chủ nghĩa hiện sinh thế kỷ 20. TuynhiênởLiênXô,sauCáchmạngthángMười,ngườitahầunhưphủnhậntoànbộcácsángtáccủaDostoevsky.Từnăm1972,cáctácphẩmcủaDostoevskymớiđượcnhìnnhậnlạivàđánhgiáđúngmứcởquêhươngcủamình.(DG)

[68]NằmgiữamũiDezhnev,điểmcựcđôngcủachâuÁvàmũiPrince of Wales (Hoàng tử xứ Wales), điểm cực tây của châuMỹ, là eo biển phân cách châu Á và Bắc Mỹ. Nó được đặt têntheoVitusBering,nhàthámhiểmngườiNgagốcĐanMạchlàngườiđãvượtquaEobiểnnàynăm1728.(DG)

[69] Một con sông ở Trung Âu, khởi nguồn từ Cộng hòa Séc vàchảyxuyênquaphíaTâyBaLan,sauđótrởthànhbiêngiớitựnhiêndài187kmgiữaBaLanvàĐức.(DG)

[70] Một tộc người Iran cổ đại gồm những người chăn thả giasúc, sống du mục, cưỡi ngựa; dân tộc bách chiến bách thắngthống trị vùng thảo nguyên Hắc Hải trong thời kỳ cổ đại từkhoảngthếkỷ8-7TCN.(DG)

[71] Chateaubriand François-René, Tử tước của Chateaubriand(1768-1848):nhàvăn,chínhtrịgiavànhàngoạigiaongườiPháp. Ông được coi là người sáng lập ra trào lưu lãng mạntrongvănhọcPháp.(DG)

[72] Một hiệp ước được Anh, Áo, Phổ và Nga ký tại Paris ngày20/11/1815, gia hạn thỏa thuận liên minh ban đầu vào năm1813 và sửa đổi mục tiêu của liên minh từ việc đánh bạiNapoleonBonapartesangviệcduytrìcácdànxếpsaucáccuộcchiếntranhcủaNapoleon.(DG)

[73]Chiến tranh Crimea (1853-1856): giữa hai lực lượng quânsựchâuÂu,pheđồngminhgồmĐếquốcPháp,ĐếquốcAnh,Đế quốc Thổ Nhĩ Kỳ và Sardegna chống lại Đế quốc Nga. Mộttrong những lý do gây ra cuộc chiến là việc chính phủ SahoàngbảohộchocácthầndânChínhthốnggiáonằmdướiáchthốngtrịcủaĐếquốcThổNhĩKỳ.CuộcchiếntranhtànkhốcnàymởđầuvớiviệcThổNhĩKỳtuyênchiếnvớiNgavàonăm1853,sauđóAnhvàPháplầnlượttuyênchiếnvớiNga.Năm1856, quân đội Nga - đội quân tinh nhuệ nhất của châu ÂutrongconmắtcủaSahoàngNikolaiI-đãđạibại.NgabịmấtchủquyềnởbiểnĐen,mộtthànhquảcủaNữhoàngEkaterinaIIĐạiđếnămxưa.(DG)

[74] Sông Rhine dài 1.233 km, bắt nguồn từ hồ Tomasee trêndãynúiAlpsthuộcđịaphậnThụySĩ,chảyvàohồBodenseerồihướng lên phía bắc tới biên giới Đức-Pháp; chảy quaStrasbourg(Pháp),chảyvàolãnhthổĐứcbắtđầutừKarlsruhequaBonn,Köln,Dusseldorf,...SôngRhinelàmộttrongnhữngconsônglớnvàquantrongnhấtChâuÂu.(DG)

[75] Benjamin Disraeli (1804 - 1881): Bá tước thứ nhất củaBeaconsfield, Hiệp sĩ dòng Garter, Ủy viên Hội đồng Cơ mậtHoànggiaAnh,thànhviênHộiHoànggiaLuânĐôn,từnggiữcác chức Thủ tướng Anh, Nghị sĩ và cũng là thành viên chủchốtĐảngBảothủ.ÔngđóngvaitròthenchốttrongviệchìnhthànhnênĐảngBảothủAnhhiệnđạisausựkiệnthayđổiluậtnhậpkhẩungônăm1846.(DG)

[76] Alfred Graf von Schlieffen (1833-1913): Thống chế Đức,từngthamgiatrongcáccuộcchiếntranhthốngnhấtĐứcvàlàTổng tham mưu trưởng quân đội Đức từ năm 1891 cho đếnnăm1906.TêntuổiônggắnliềnvớiKếhoạchSchlieffennăm1905,mộtkếhoạchchiếnlượcđểgiànhchiếnthắngtrongmộtcuộc chiến tranh hai mặt trận chống lại Đế quốc Nga ở phíađôngvàĐệtamCộnghòaPhápởphíatây.Ôngđượccoilànhàchiến lược nổi tiếng và gây tranh cãi trong thời đại của ông.(DG)

[77] Konrad Hermann Josef Adenauer (1876-1967): chính trịgia Đức. Dù có cuộc đời chính trị kéo dài 60 năm, bắt đầu từnăm1906,nhưngôngđượcbiếtđếnnhiềunhấtvớivaitròlàThủ tướng đầu tiên của Tây Đức từ 1949 - 1963 và Chủ tịchcủaLiênminhDânchủThiênChúagiáotừ1950tới1966.Ôngbắtđầugiữchứctừnăm73tuổivàrờicươngvịnăm87tuổi,làthủtướnggiànhấttừnggiữnhiệmkỳthủtướngĐức.(DG)

[78]Jean-BaptisteNicolasRobertSchuman(1886-1963)hailầnlàThủtướngPháp,ôngcócônglớntrongviệcxâydựngcácthểchếchâuÂuvàxuyênĐạiTâyDươngsauchiếntranh,đượccoilà một trong những người sáng lập Liên minh châu Âu, HộiđồngchâuÂuvàNATO.(DG)

[79]AlcideAmedeoFrancescoDeGasperi(1881-1954):chínhkhách Ý, người thành lập Đảng Dân chủ Ki-tô giáo. Từ năm1945 đến 1953. ông là thủ tướng của tám chính phủ liênminh. Nhiệm kỳ tám năm của ông là một bước ngoặt về tuổithọ chính trị cho một nhà lãnh đạo trong nền chính trị hiệnđại Ý. Cùng Altiero Spinelli, Konrad Adenauer và RobertSchuman, ông là một trong những người sáng lập Liên minhchâuÂu.(DG)

[80] Được gọi theo tên của Ngoại trưởng Mỹ George Marshall,với tên chính thức là Kế hoạch Tái thiết châu Âu (EuropeanRecovery Program), được xây dựng trong cuộc họp giữa cácquốcgiachâuÂungày12/07/1947,làmộtkếhoạchtrọngyếucủa Mỹ nhằm tái thiết và thiết lập một nền móng vững chắchơnchocácquốcgiaTâyÂunhằmđẩylùichủnghĩaCộngsảnsauThếchiếnII.(DG)

[81]Consôngphíađôngthuộchaiconsônglớnphânđịnhnềnvăn minh Lưỡng Hà, Tigris chảy từ các khu vực núi của ThổNhĩKỳquaIraq.TiếngViệtgọisôngnàylàTíchGiang.(DG)

[82] Con sông phía tây thuộc hai con sông lớn phân định nềnvănminhLưỡngHà,khởinguồntừAnatolia.Thếkỷ17,sáchchữNômtiếngViệtgọisôngnàylàUôngPháthayYêuPhách.(DG)

[83]Nguyênvăn:Zoroastrianism,mộttrongnhữngtôngiáolâuđờinhấtcủanhânloại,donhàtiêntriBaTưZoroastersánglậpvàokhoảngcuốithếkỷ7TCNtạimiềnĐôngĐếquốcBaTưcổđại,chủtrươngthờphụngOrmazdtrongcuộcchiếngiữaánhsángvàbóngtối,giữacáithiệnvàcáiáctrêntoànvũtrụ.(DG)

[84]MộtthànhphốởvùngHejazvàlàthủphủcủatỉnhMakkah&Ả-rậpSaudi.MeccađượccoilàthánhđịaHồigiáovàbấtkỳngườiHồigiáonàocũngbắtbuộcphảihànhhươngtớiđâyítnhấtmộtlầntrongđời.(DG)

[85]Nguyênvăn:Mogul,mộtđếquốcHồigiáo(chịuảnhhưởngvănhoáBaTư)ởTiểulụcđịaẤnĐộrađờivàonăm1526,nắmquyềnkiểmsoáttrênphầnlớntiểulụcđịatrongcácthếkỷ17và18,vàcáochungvàogiữathếkỷ19.CácvuaMôngCổđềuthuộcdòngdõinhàTimurcódòngmáuĐộtQuyết,MôngCổ,RajputvàBaTư.Khiởđỉnhcaovàokhoảngnăm1700,Đếquốcnày trị vì trên phần lớn Tiểu lục địa trải dài từ Bangladesh ởphía đông tới Balochistan ở phía tây, Kashmir ở phía bắc tớilòng chảo Kaveri ở phía nam, với lãnh thổ rộng đến 4 triệukm².(DG)

[86]Reconquest(tiếngAnh):chỉmộtloạtcácchiếndịchcủacácquốc gia Tây Ban Nha và Bồ Đào Nha thời Trung cổ, nhằmgiànhlại lãnhthổtừngườiHồigiáo(Moors),nhữngngườiđãchiếmhầuhếtbánđảoIberiavàođầuthếkỷ8.(DG)

[87]EobiểnchiacắtphầnthuộcchâuÂu(Rumeli)củaThổNhĩKỳvớiphầnthuộcchâuÁ(Anatolia)củanướcnày.NónốibiểnMarmaravớibiểnĐen.EoBosphorusdài30km,vớichiềurộnglớnnhất3,7kmởlốivàophíabắcvàchiềurộngnhỏnhất0,75kmnằmgiữahaipháođàiAnadoluhisarivàRumelihisari.(DG)

[88]MộttriềuđạiđãcaitrịlãnhthổIranngàynay,cũngnhiềuvùngphụcậntừkhoảngnăm1501đếnnăm1736.Họthườnghay giao chiến với nhà Ottoman của Thổ Nhĩ Kỳ và ngườiUzbek. Vị vua nổi tiếng nhất của Đế quốc Safavid là Abbas I,ngườiđãkhuyến khíchgiao thươngvớichâu Âu,đánh thắngngười Thổ, Uzbek và mở mang bờ cõi. Tuy nhiên, đế chế suyyếusaukhiAbbasIquađờivàonăm1629,vàcuốicùngphảichịuquyphụcngườiAfghanistanvàonăm1722.(DG)

[89]HòaướccuốicùngtronghệthốngHòaướcVersailles,đượcký ngày 10 tháng Tám năm 1920 tại Sèvres, Pháp, giữa nướcbại trận trong Thế chiến I là Thổ Nhĩ Kỳ với các nước thắngtrậnthuộcpheHiệpước.TheoHòaướcnày,ĐếquốcOttomanmất đi 80% lãnh thổ và chính thức chấm dứt sự tồn tại, ThổNhĩKỳchỉcòngiữlạiphầnTiểuÁvàmộtvùngthuộcchâuÂutrongđócóIstanbul.(DG)

[90]TiếngẢ-rập:nhàquýtộclãnhđạoxứHồigiáo.(DG)

[91] Nguyên văn: Muslim Brotherhood, được thành lập năm1928 tại Ai Cập như một phong trào xã hội, chính trị và tôngiáo,làphongtràoHồigiáolâuđờinhất,cóảnhhưởngnhấtvàlàtổchứcchínhtrịđốilậplớnmạnhnhấttạinhiềuquốcgiaẢ-rập. Mục đích của tổ chức này được tuyên bố là truyền dẫnKinh Quran và Sunnah như “điểm tham chiếu duy nhất để…dẫndắtcuộcsốngchogiađình,cánhân,cộngđồng,...vàquốcgiaHồigiáo”.Phongtràonàyđượccholàcóliênquanđếnbạolực chính trị, nhận trách nhiệm trong việc thành lập Hamas.(DG)

[92]CũnggọilàChiếntranhẢ-rập-IsraelhayChiếntranhthángSáu,làcuộcchiếngiữaIsraelvàcácnướclánggiềngẢ-rập:AiCập, Jordan, và Syria. Tháng Năm năm 1967, Ai Cập đã trụcxuấtLựclượngKhẩncấpcủaLiênHợpQuốc(UNEF)khỏiBánđảo Sinai, nơi đội quân này đã đồn trú kể từ năm 1957 (saucuộc khủng hoảng Suez) và tạo thành một vùng đệm gìn giữhòa bình ở đây. Ai Cập phong tỏa Eo biển Tiran (cửa ngõ vàoVịnh Aqaba) đối với các tàu mang cờ Israel hoặc các tàu chởhàng chiến lược, và kêu gọi các nước Ả-rập thống nhất lại đểcùng hành động đối phó với Israel. Ngày 5 tháng Sáu năm1967,IsraelđãtấncôngphủđầuđánhvàokhônglựcAiCập.Kếtthúccuộc chiến,Israel giànhđượcquyền kiểmsoát ĐôngJerusalem, Dải Gaza, Bán đảo Sinai, Bờ Tây, và Cao nguyênGolan. Kết quả của cuộc chiến này ảnh hưởng đến địa thếchínhtrịcủakhuvựcnàychođếnngàynay.(DG)

[93]TừviếttắtchoHarakatal-Muqawamaal-Islamiyya(Phongtrào Kháng chiến Hồi giáo). Ngày 14 tháng Mười hai năm1987, chỉ ít ngày sau khi cuộc nổi dậy của người PalestinechốnglạisựchiếmđóngcủaIsrael(cònđượcgọilàIntifadalầnthứnhất)bùngnổ,PhongtràoHồigiáoSunnivũtrangHamasđãđượcthànhlậpvớimụctiêudàihạnlàthànhlậpmộtquốcgia Hồi giáo của người Palestine trên vùng lãnh thổ đượchoạchđịnhtrướcnăm1948.KhẩuhiệucủaHamaslà“Allahlàmụctiêu,ĐấngTiêntriMuhammadlàhìnhmẫu,KinhQuranlàhiếnpháp,ThánhchiếnlàconđườngduynhấtvàđượcchếtvìAllahlàsựthểhiệnlòngtrungthành”.Hamaskhướctừmọigiải pháp hòa bình, không công nhận nhà nước Israel. Và đểthành lập một nhà nước Palestine Hồi giáo, đối với họ khôngcóconđườngnàokhácngoàiviệctiếnhànhthánhchiến.(DG)

[94] Có nghĩa là “Đảng của Thượng đế”, được thành lập năm1982 nhằm phản ứng trước sự kiện Israel xâm lược LebanonđểđẩyTổchứcGiảiphóngPalestine(PLC)củaYasserArafatrakhỏiLebanon.Hezbollahđượcthànhlậptừsựhợpnhấtbatổchức dân quân của người Hồi giáo theo hệ phái Shiite ởLebanon là phong trào Hồi giáo Amal, tổ chức Daw’ah và tổchức Ulema. Hezbollah được sự hỗ trợ tài chính của Iran vàSyria, được xem như kẻ thù không đội trời chung của Israel.(DG)

[95]Lưuýcủatácgiả:tácgiảkhôngkhẳngđịnhbấtkỳvịthếlậptrường nào để xác định những chân lý cốt lõi của các họcthuyết và giáo phái mà những mâu thuẫn căng thẳng giữachúnghiệnđangsắpxếplạithếgiớiHồigiáo.NhiềungườiHồigiáo,ởnhiềuquốcgialàđasố,đãđạtđếnnhữnglýgiảiítđốiđầu và đa nguyên hơn về đức tin của họ so với những lý giảiđược trích dẫn ở những trang sách này. Tuy nhiên, nhữngquanđiểmđượctrìnhbàyởđâyhiệncóảnhhưởngquyếtđịnhđángkểđốivớihướngđicủanhiềuquốcgiaTrungĐôngquantrọngvàgầnnhưtấtcảcáctổchứcphinhànước.Nhữngquanđiểm này đại diện cho sự khẳng định về một trật tự thế giớiriêngbiệttheođịnhnghĩacaohơnvàkhôngtươngthíchvớihệthốngtheoHòaướcWestphaliahoặccácgiátrịcủachủnghĩaquốctếtựdo.Khimộtaiđótìmhiểuchúng,cầnphảitrôngcậyđếntừvựngtôngiáodocácbêntranhchấpviệndẫn.

[96]TêntheobảnngữHausa:Cấmnềngiáo dụcphương Tây, làmột nhóm vũ trang Hồi giáo, bị coi là phiến quân vì tổ chứccác hoạt động khủng bố, giết người tàn bạo ở Nigeria. Nhómnày truyền bá tư tưởng thù địch phương Tây, cho rằng giáodục của người phương Tây là một tội lỗi đáng nguyền rủa.Phiến quân này thể hiện sức mạnh thông qua các vụ bắt cóc,giết người, và đánh bom trường học, nhà thờ. Các tín đồ củaBokođượcrènluyệntrongmộtmôitrườngkhắcnghiệt,họsẵnsàng dâng hiến bản thân để phá hoại chính quyền nhằm tạolậpmộtnhànướcmới,tạonênmộtthếđốilậpkhôngthểcânbằnggiữacộngđồngngườiHồigiáoởphíaBắcvàngườiThiênChúagiáoởphíaNamNigeria.(DG)

[97] Tiếng Ả-rập “Mặt trận Yểm trợ cho nhân dân Al-Sham” làmột chi nhánh của al-Qaeda hoạt động ở Syria và Lebanon.Nhómtuyênbốthànhlậpngày23thángMộtnăm2012trongcuộcnộichiếnSyria.Kểtừđóđếnnay,nóđượcmiêutảnhưlà“hiếu chiến và thành công nhất” và là “một trong những lựclượngnổidậycóhiệuquảnhất”ởSyria.NhómnàybịLiênHợpQuốc, Australia, Canada, New Zealand, Nga, Anh, Mỹ và ThổNhĩKỳcoilàmộttổchứckhủngbố.(DG)

[98] Một thành phố ở vùng Hejaz và là thủ phủ của tỉnh AlMadinah. Thành phố này là nơi chôn cất Đấng Tiên triMuhammad và là thành phố linh thiêng thứ ba của Hồi giáosauMecca.(DG)

[99]MộthọcthuyếtHồigiáodoMuhammadibnAbdal-Wahab(1703-1791)đưavàoBánđảoẢ-rậptừthếkỷ18.NóchorằngHồi giáo, từ sau thế kỷ thứ ba theo lịch Hồi (tức là khoảng từnăm960trởđi)đãpháttriểnnhiềuhìnhthứcsailạc,cầnphảiđượcthanhlọc.TheohọcthuyếtWahhabi,AllahlàChúatrời,là đấng sáng tạo duy nhất mà mọi người phải dốc lòng trựctiếp thờ phụng, không qua một trung gian nào (tượng, hìnhảnh…). Do vậy, sự phô trương trong cách hành lễ và sống xahoalàtộilỗilớn,vìnóchứngtỏtínđồcòncónhữngmốiquantâmkhácngoàiAllah.Xuấtpháttừđiềunày,cácthánhđườngHồigiáoWahhabiđềuđượcthiếtkếđơngiản,khôngxâytháp,tín đồ ăn mặc xuềnh xoàng và không được hút thuốc. Có thểxemđâylàmộttrườngpháiCảiCáchtrongHồigiáo.(DG)

[100]Khsayarsha/XerxesIcủaBaTư-XerxesĐạiđếlàvịvuaBaTư(trịvì:485-465TCN)thuộcnhàAchaemenid,trongtiếngBa Tư cổ có nghĩa là vua của các anh hùng. Xerxes là con củaDariusĐạiđếvàAtossa,congáicủaCyrusĐạiđế.(DG)

[101] Cyrus Đại đế (khoảng 600 - 530 TCN): vị hoàng đế khaiquốc của Đế quốc Ba Tư dưới triều đại nhà Achaemenes. Làmột vị vua vĩ đại, sau cuộc chinh phạt Đế quốc Tân Babylon,ôngxưnglàvuacủacácvua.Dướitriềuđạiông,ĐếquốcBaTưchiếm được tất cả những nền văn minh trước đây của vùngCận Đông cổ đại, bành trướng đáng kể và cuối cùng đã chinhphạt phần lớn vùng Tây nam Á và nhiều phần đất của vùngTrung Á thậm chí những phần đất của châu Âu và vùngKavkaz. Từ bờ biển Địa Trung Hải và biển Hellespont ở phíaTây cho tới sông Ấn ở phía Đông, Cyrus Đại Đế đã gây dựngnênmộtđếquốcrộnglớnnhấtmàtrướcđâykhôngcóđếquốcnàobìkịptrênthếgiới.(DG)

[102] Darius Đại đế (khoảng 549 - 485 TCN): vua của Ba Tư cổđại từ năm 522 TCN đến 485 TCN. Ông lên ngôi sau khi giếtchết vua Gaumata trong cuộc nội chiến và xây dựng lại nhàAchaemenes. Darius là một quân vương sáng suốt và mạnhmẽ.ÔngtiếptụcvàmởrộngchínhsáchkhuyếnkhíchvănhóađịaphươngcủaCyrusĐạiđếtrongđếquốc,chophéphọđượctheotínngưỡngriêngvàgiữcácphongtụcriêng.DariuscũnggâyranhiềucuộcchiếntranhđểmởmangđếquốcvàchiếmđượcnhữngvùngđấtxaxôinhưẤnĐộhayThrace.Vớisựanhminhcủamình,ôngđãđưanướcBaTưlêntớicựcđiểmthịnhvượng. Cho đến khi ông băng hà, Ba Tư có lãnh thổ rộng lớnnhất.(DG)

[103]AlexanderĐạiđế,(356-323TCN):quốcvươngthứ14củanhàArgeadởVươngquốcMacedonia(336-323TCN).Saukhithống nhất các thành bang Hy Lạp cổ đại dưới sự cai trị củavua cha Philipos II, Alexandrer chinh phục Đế chế Ba Tư, baogồmcảTiểuSyria,Phoenicia,Gaza,AiCập,Bactria,LưỡngHàvà mở rộng biên cương đế chế đến tận Punjab thuộc Ấn Độngày nay. Chiến thắng của ông trước quân Ba Tư trong trậnGaugamela-chiếnthắngquyếtđịnhthứbacủaôngtrướcvuaBaTưDariusIII-đượcxemlàchiếncônghiểnháchnhấttrongthời kỳ cổ đại; không những thế ông còn đánh tan tác ngườiScythia-mộtdântộcbáchchiếnbáchthắngthờibấygiờ.Ôngđãchinhphạtgầnnhưtoànbộthếgiớimàôngbiếttrướckhiqua đời, và vì thế ông thường được xem là một trong nhữngchiếnlượcgiaquânsựvĩđạinhấttronglịchsử.(DG)

[104] Sách dài thứ nhì của Kinh Thánh. Nội dung sách đượctrìnhbàytheochủđềchứkhôngtheothứtựthờigian,thuậtlại những gì bản thân Jeremiah trải nghiệm khi ông trungthànhthihànhthánhchứctrong67năm.(DG)

[105]MộtvịtiêntriđượcmôtảtrongKinhThánhtiếngDoThái.Ngày nay, mộ của Rachel nằm giữa hai thành phố JerusalemvàBethlehem.Ngày21thángHainăm2011,chínhphủIsraelđã thông qua đề nghị của Thủ tướng Netanyahu về việc đưamộ của Rachel ở Bethlehem và mộ các Trưởng lão ở HebronthuộckhuBờTâyvàodanhsáchdisảnquốcgiacủanướcnày.ViệcnàyđượcphíaPalestinecoilàkíchđộngtôngiáo.(DG)

[106]ThuậtngữphươngTâychỉcuộckhángchiếncứunướccủanhândânViệtNam.(BTV)

[107] Một vương quốc thống trị phần lớn Quần đảo Ryukyu từthế kỷ 15 đến thế kỷ 19. Các vua Lưu Cầu đã thống nhất ĐảoOkinawa và mở rộng lãnh địa vương quốc đến Quần đảoAmami là một phần của Kagoshima ngày nay và Quần đảoYaeyamagầnĐàiLoan.(DG)

[108] Cũng gọi là Washiba Hideyoshi (1537 - 1598): daimyo(lãnhchúa)củathờikỳSengoku.Thờikỳnắmquyềncủaôngthường được gọi là thời kỳ Momoyama, theo tên lâu đài củaông. Ông nổi tiếng với những di sản văn hóa của mình, baogồmđặcquyền mangvũ khícủatầng lớpsamurai. ToyotomiHideyoshi thường được coi là người thứ hai có công thốngnhấtNhậtBản.(DG)

[109] Lý Thuấn Thần (1545 - 1598): vị tướng nổi tiếng, mộttrongsốítđôđốchảiquântoànthắng.HysinhdotrúngđạntrongtrậnLộLương.Trướckhitắtthở,ôngnói“đừngđểngườitabiếttôichết”(vìsợrằngquânmìnhmấttinhthần,cònquânđịchthêmphấnchấn).Tượngđàicủaôngđượcđặtgiữaquảngtrường Quang Hóa Môn ở trung tâm Seoul đã khiến ông trởthànhngườianhhùngbấttửđốivớingườiHànQuốc.(DG)

[110]Bắtnguồntừđộcao2.500mcủangọnBạchĐầutrêndãyTrườngBạch,cóchiềudài790km,lưuvựcrộng30.000km²,làcon sông hình thành biên giới tự nhiên giữa hai quốc giaTrungQuốcvàBắcTriềuTiên.TêncủaconsôngbắtnguồntừtiếngMãn(Yaluula)cónghĩalàsôngbiêngiới.(DG)

[111]HayChiếndịchHawaiitheocáchgọicủaBộTổngtưlệnhNhậtBản,làmộtđòntấncôngquânsựbấtngờđượcHảiquânNhậtBảnthựchiệnnhằmvàocăncứhảiquâncủaMỹtạiTrânChâu Cảng (Pearl Harbor) thuộc tiểu bang Hawaii (ngày 7thángMườihainăm1941),đượctrùtínhsẽngănngừavàgiữchân Hạm đội Thái Bình Dương của Mỹ không can thiệp đếncuộc chiến mà Nhật Bản đang hoạch định nhằm xâm chiếmĐôngNamÁ,chốnglạiAnh,HàLan,vàMỹ.Cuộctấncôngnàydẫn đến việc Mỹ sau đó quyết định tham chiến trong ThếchiếnII.(DG)

[112]CảicáchMinhTrị(1866-1869):mộtchuỗicácsựkiệncảicáchdẫnđếncácthayđổitolớntrongcấutrúcxãhộivàchínhtrị Nhật Bản, mở đường cho việc biến Nhật Bản phong kiếnthành nước tư bản chủ nghĩa, thoát khỏi số phận một nướcthuộcđịa/nửathuộcđịa,tiếnhànhcôngnghiệphóakhiếnnềnkinhtếNhậtBảnpháttriểnmạnhmẽtrong30nămcuốicủathế kỷ 19, trở thành một cường quốc quân sự năm 1905 saukhi đánh bại Hải quân Hoàng gia Nga và trước đó là chiếnthắngtrongcuộcchiếntranhGiápNgọ(1894-1895)vớinhàThanh.(DG)

[113]SôngẤnĐộgọitắtlàSôngẤn,dài2.900kmbắtnguồntừTây Tạng, chảy từ Dãy núi Himalaya, là con sông chính củaPakistan. Trước năm 1947 khi xảy ra việc Ấn Hồi phân chiathànhhaiquốcgiaẤnĐộvàPakistan,thìđâylàconsônglớnthứhaisauSôngHằngởvùngNamÁ.Consôngnàycóvaitròquantrọngvềmặtvănhóalẫnthươngmạicủacảkhuvực.Địadanh"ẤnĐộ"cũngxuấtpháttừtêncủaconsôngnày.SôngẤnlà cái nôi của một nền văn minh cổ đại nơi đã sớm xuất hiệnnhữngđôthịđầutiêntrênthếgiới.(DG)

[114] Dài 2.510 km bắt nguồn từ Himalaya, là con sông quantrọngnhấtcủaẤnĐộ,Thủphủcủacácđếquốctrướcđây(nhưPataliputra, Kannauj, Kara, Kashi, Allahabad, Murshidabad,Munger,Baharampur,Kampilya,vàKolkata)nằmdọctheobờsông này. Sông Hằng là sông linh thiêng nhất đối với Hindugiáo,têncủasôngđượcđặttheotênvịnữthầnHindulàGanga(tiếngPhạn).(DG)

[115]BhagavadGita: văn bản cổ bằng tiếng Phạn gồm 700 câucủa bộ trường ca Mahabharata, sử dụng dạng thơ mỗi câu cónămâmtiếtSanskritvớinhiềusosánhvàẩndụ,mangnhiềutínhthơca;vàdođótựađề,dịchrađầyđủlà“BàihátcủaĐấngTốicao”BhagavandướihìnhdạngcủaKrishna.(DG)

[116] Chānakya hay Kautilya, Vishnugupta (khoảng 350 - 283TCN): một quan lại cao cấp và nhà triết học trong triềuChandragupta,VươngtriềuMaurya(thếkỷ4TCN).Trongtácphẩm Arthashastra (Luận về bổn phận) của ông, viết: “Vuachúa nên tìm hiểu cho tốt, không phải vẽ những gì ông tamuốnmàlàngườidướiquyềnôngtamuốngì”và“Vuachúalàmột đầy tớ được trả lương và chia sẻ tài nguyên quốc giachungvớimọingười”.(DG)

[117] Đế quốc Maurya hay Đế quốc Khổng Tước là một thế lựchùngmạnhvàothờiẤnĐộcổđại,doVươngtriềuMauryacaitrịtừnăm321đến185TCN,kinhđôđặttạiParaliputra(naylàPama). Đế quốc được Chandragupta Maurya thành lập vàonăm 322 TCN. Ông đã lật đổ vương triều Nanda và nhanhchóngmởrộngthếlựccủamìnhvềphíatâyđếnvùngTrungvà Tây Ấn Độ. Năm 320 TCN, đã hoàn toàn kiểm soát đượcvùng Tây bắc Ấn Độ, đánh bại và chinh phục các satrap (phóvương Ba Tư) do Alexander để lại. Với diện tích 5 triệu km²,MauryalàmộttrongcácđếquốclớnnhấtthếgiớilúcđóvàlàđếquốclớnnhấttừngtồntạitrênTiểulụcđịaẤnĐộ.(DG)

[118] Carl Philipp Gottfried von Clausewitz (1780 - 1831): vịtướng của Vương quốc Phổ, nhà lịch sử học quân sự, lý luậnhọc quân sự có tầm ảnh hưởng lớn. Ông được biết đến nhiềunhấtvớiluậnthuyếtBànvềchiếntranh(VomKriege).(DG)

[119] Tần Thủy Hoàng (259 - 210 TCN): tên thật là DoanhChính, là vua của nước Tần ở Trung Quốc từ năm 246 - 221TCNtrongthờiChiếnQuốc,vàtrởthànhvịHoàngđếsánglậpra nhà Tần, đồng thời là Hoàng đế đầu tiên của Trung Quốcthống nhất vào năm 221 TCN sau khi tiêu diệt các nước chưhầu khác, mở ra gần hai thiên niên kỷ của hoàng gia cai trịTrung Quốc. Để đảm bảo sự ổn định, ông đặt ra ngoài vòngphápluậtvàđốtcháynhiềucuốnsáchvàchônsốngnhiềuhọcgiả.Ôngđãtiếnhànhnhiềudựánkhổnglồbaogồmviệcxâydựng và hợp nhất các đoạn Vạn Lý Trường Thành và một hệthống đường quốc gia lớn, với cái giá của rất nhiều mạngngười.(DG)

[120] Người trị vì Đế quốc Khổng Tước (maurya, nghĩa là “concông”)từnăm273-232TCN,mộttrongnhữngHoàngđếẤnĐộ kiệt xuất, ông toàn thắng trong một loạt các cuộc chinhphạt và đã cai trị phần lớn vùng Nam Á. Là một quân vươngủnghộPhậtgiáo,ôngđãlậpnhiềubiađểghilạinhữngthànhtíchtrongcuộcđờiPhậtThích-caMâuni,vàtheotruyềnthốngPhậtgiáo,tênônggắnliềnvớiviệclưutruyềnPhậtgiáo.Ônglà vị quân vương đầu tiên của nước Ấn Độ cổ đã thống nhấtđượcmộtlãnhthổvĩđại,lớnhơncảẤnĐộngàynay.(DG)

[121]MộtthànhphốcảngYemen,ởphíalốivàophíađôngđếnBiểnĐỏ(VịnhAden).Đâylàthànhphốlớnthứ4vàlàthủđôtạmthờicủaYemen.(DG)

[122] Cao 1.070 m, một đèo quan trọng của ngọn núi giữa haiquốcgiaAfghanistanvàPakistan.(DG)

[123]Nguyênvăn:TheGreatGame,thuậtngữchínhtrịdoHuântước Rediard Kipling, nhà văn và là nhà tình báo Anh đưa ralầnđầutiêntrongthếkỷ19khibànvềsựđốiđầuchiếnlượcgiữa Đế quốc Anh và Nga ở Trung Đông. Người Nga gọi làTurniryTeney.TạmdịchlàTrậnthưhùngBóngđêm.(DG)

[124] Jawaharlal Nehru (1889 - 1964): Thủ tướng đầu tiên củaẤnĐộtừnăm1947-1964,mộttrongnhữngnhânvậttrungtâmcủachínhtrịẤnĐộởphầnlớnthếkỷ20.ÔngnổilênnhưlàlãnhđạotốicaocủaphongtràođộclậpẤnĐộdướisựgiámhộ của Mahatma Gandhi. Nehru được coi là kiến trúc sư củanhànướchiệnđạiẤnĐộ:mộtnướccộnghòacóchủquyền,thếtục, và dân chủ. Nehru cũng là nhà văn, là sử gia khôngchuyên và là tộc trưởng của gia tộc Nehru-Gandhi, dòng họchínhtrịnổitiếngnhấtởẤnĐộ.(DG)

[125] Indira Priyadarsinī Gāndhī (1917 - 1984): Thủ tướng ẤnĐộgiaiđoạn1966-1977,vàlầnthứhaitừnăm1980chođếnkhi bị ám sát năm 1984. Là con gái của Thủ tướng đầu tiênJawaharlalNehru,vàlàmẹcủaThủtướngRajivGandhi,IndiraGandhilàmộttrongnhữngchínhkháchnổibậtnhấtsaukhiẤn Độ giành độc lập. Bà không có quan hệ họ hàng gì vớiMahatmaGandhi.(DG)

[126] Được đưa ra vào lúc hầu hết các thuộc địa của Tây BanNhavàBồĐàoNhatạichâuMỹLa-tinhđãgiànhđượcđộclậpngoại trừ Cuba và Puerto Rico, đây là một chính sách của MỹđượcTổngthốngMỹJamesMonroetrìnhbàytrướcNghịviệnngày2thángMườihainăm1823.TheođónhữngnỗlựctrongtươnglaicủacácnướcÂuchâuđãlậpthuộcđịahaycanthiệpvàonộibộcủacácnướcởBắchayNamMỹsẽbịxemlàhànhđộngxâmlượcvànhưvậyđòihỏisựcanthiệpcủaMỹ.(DG)

[127] The Horn of Affrica: bán đảo ở Đông bắc châu Phi, nhôhàngtrămcâysốrabiểnẢ-rậpvànằmdọctheophíanamcủaVịnhAden.KhuvựcnàylàcựcĐôngcủalụcđịachâuPhigồmcácnướcEritrea,Djibouti,Ethiopia,Somalia.(DG)

[128]Nguyênvăn:Anglosphere,thuậtngữdùngđểchỉcácquốcgiamàtiếngAnhlàngônngữthôngdụngnhất.Đặcbiệt,thuậtngữnàycòndùngđểchỉcácnướccóđặctrưngvănhóanàođódựa trên một di sản ngôn ngữ, thường các nước này từng làthuộcđịacủaAnh.Cụthể,cácnướcnàygồmVươngquốcLiênhiệp Anh và Bắc Ireland, Úc, Canada (trừ Québec), NewZealand,CộnghòaIreland,NamPhi,vàMỹ.(DG)

[129] Khu vui chơi giải trí nổi tiếng dành riêng cho hoàng giacủacáctriềuđạiTrungQuốc,cólịchsửtồntạitrên800nămvớinhiềutêngọikhácnhau.ĐầuđờinhàTấn,mộtcungđiệntênlàKimSơnCungđãđượcxâydựngtạinơinày.Năm1750,vuaCànLongxâyThanhYViêntạikhuvựcnàyđểmừngsinhnhật mẹ ông. Năm 1860, trong Chiến tranh Nha phiến, liênquân Anh-Pháp bắn phá khiến Thanh Y Viên bị hư hại nặng.28 năm sau, Từ Hi Thái Hậu lấy ngân quỹ vốn dùng để hiệnđại hóa hải quân ra trùng tu hoa viên trong vòng 10 năm vàđặttênlàDiHòaViên(nghĩalà“Vườnnuôidưỡngsựônhòa”).(DG)

[130] Một nhà nước trong lịch sử Trung Quốc (1851 - 1864)được hình thành từ cuộc nổi dậy của nông dân do Hồng TúToàncầmđầuvàogiữathếkỷ19,cólãnhthổtrảirộngtừsôngDươngTửxuốngphíanamTrungQuốcvớitrên16tỉnhvàhơn600thị,cóthủđôlàThiênKinh(NamKinh).CuộcchiếntranhgiữaTháibìnhThiênquốcvàcácthếlựcđốikháng(Chốnglạisự cai trị của nhà Thanh và sự xâm lăng của các thế lựcphươngTây)đượccoilàmộttrongnhữngcuộcchiếnkhốcliệtnhấttrongthếkỷ19ởTrungQuốc.(DG)

[131] Nguyên văn: Manifest Destiny, niềm tin rằng Mỹ có vậnmệnhmởrộnglãnhthổtừduyênhảiĐạiTâyDươngđếnTháiBìnhDươngtrongthếkỷ19.NhữngngườicổvũchokháiniệmVậnmệnhhiểnnhiêntinrằngmởrộnglãnhthổkhôngchỉtốtđẹpmàcònlà“hiểnnhiên”vàlà“vậnmệnh”.Trongthếkỷ20,mộtsốnhàbìnhluậntinrằngmộtsốkhíacạnhcủaVậnmệnhhiển nhiên, đặc biệt là niềm tin về sứ mệnh Mỹ là làm thăngtiếnvàbảovệnềndânchủkhắpthếgiới,tiếptụccómộtảnhhưởngđếnýthứcchínhtrịcủangườiMỹ.(DG)

[132]EdmundBurke(1729-1797);chínhkhách,nhàvăn,nhàhùng biện, nhà chính trị học và nhà triết học người Ireland.Ông được nhớ đến chủ yếu như người đã ủng hộ những nhàcách mạng Mỹ và sau đó là phản đối cuộc Cách mạng Pháp.Edmund Burke được xem là nhà sáng lập tư tưởng của chủnghĩa bảo thủ hiện đại và là đại diện của chủ nghĩa tự do cổđiển.(DG)

[133]Alexis-Charles-HenriMauriceCléreldeTocqueville(1805-1859):PhóChủtịchNghịviệnvàBộtrưởngNgoạigiao(1849)củaPháp.TácphẩmNềndântrịMỹ làmột trongnhững khảoluậnđầutiênvàsâusắcnhấtvềhệthốngchínhtrịMỹ,phântíchhệthốnglậpphápvàhànhphápcủaMỹcùngảnhhưởngcủa những định chế xã hội và chính trị đối với thói quen vàcách hành xử của dân chúng. Ông cũng phê phán mạnh mẽmột số khía cạnh của nền dân chủ Mỹ, khi cho rằng ý kiếnquânchủngcóxuhướngtạotìnhtrạngchuyênchế,vàchếđộcaitrịtheođasốcóthểcũngcótínhchấtđànápnhưlàchếđộcủa một kẻ chuyên quyền. Ông được cho là người thành lậpmônchínhtrịhọcsosánh.(DG)

[134]PhúcâmMatthew5:14,“Cácconlàánhsángchothếgian.Một cái thành xây trên đồi thì không thể bị che khuất được.”(DG)

[135] Cuộc cách mạng tại Havana đã khiến Mỹ gửi chiến hạmUSSMaineđếnCubađểtỏtháiđộquantâmcaocủaMỹ(đòihỏigiảiphápchovấnđềđòiđộclậpcủaCubamàTâyBanNhađãkhước từ). Ngày 15 tháng Hai năm 1898 lúc 9:40 tối, chiếnhạmMaine chìm trong cảng Havana sau một vụ nổ làm chết266thủythủ.NgườiTâyBanNhachorằngsựkiệnnàyxảyralàdomộtvụnổtừbêntrongchiếnhạm,nhưngtheomộtbảnbáocáocủaphíaMỹthìchorằngnóbịmìnđánhchìm.(DG)

[136] Andrew Carnegie (1835 - 1919): Doanh nhân người Mỹgốc Scotland và được mệnh danh là vua Thép. Ông là ngườigiàuthứhaitronglịchsửthếgiới,chỉsauJohnD.Rockefeller.ÔnglàngườiđãgópphầnlàmchongànhcôngnghiệpsảnxuấtthépcủaMỹpháttriểnmạnhmẽvàocuốithếkỷ19.(DG)

[137] Dean Gooderham Acheson (1893 - 1971): Ngoại trưởngMỹdướithờiTổngthốngHarryS.Trumantừ1949đến1953,đóng vai trò trung tâm trong việc xác định chính sách ngoạigiaocủaMỹtrongsuốtChiếntranhLạnh,đónggóptrongviệcthiết kế kế hoạch Marshall đồng thời giữ vai trò quan trọngtrongviệcpháttriểnChủthuyếtTrumanvàsánglậpraNATO.Quyết định nổi tiếng nhất của Acheson là thuyết phục TổngthốngTrumancanthiệpvàochiếntranhTriềuTiênthángSáunăm 1950. Ông cũng thuyết phục Truman gửi viện trợ và cốvấnhỗtrợchoquânPhápởĐôngDươngdùrằngrốtcuộcnăm1968ôngđãkhuyênTổngthốngLyndonB.JohnsonđàmphánhòabìnhvớiViệtNamDânchủCộnghòa.(DG)

[138]Đưaranhữnggiớihạnrấtnghiêmngặttrongviệcchếtạothiếtgiáphạmvàtàuchiến-tuầndương,đượcđịnhnghĩanhưlànhữngtàuchiếncótrọnglượngrẽnướclớnhơn10.000tấnhoặcvũkhícócỡnònglớnhơn203mm.(DG)

[139] Do Ngoại trưởng Mỹ Frank Billings Kellogg (đoạt giảiNobel Hòa bình năm 1929) và Ngoại trưởng Pháp AtistideBriand đề xướng, Hiệp ước này nhằm “từ bỏ chiến tranh nhưmộtphươngtiệngiảiquyếttranhchấpquốctế”.(DG)

[140]Kẻcàngcóquyềncaochứctrọngthìcàngphảicưxửđànghoàng.(DG)

[141] Tác giả trình bày theo quan điểm của Mỹ. Sự thực thìthắng lợi của Việt Nam trong trận Điện Biên Phủ trên khôngcuốinăm1972làmộttrongnhữngyếutốquyếtđịnhbuộcMỹphảinốilạiđàmphánvàđiđếnkýkếtHiệpđịnhParistháng1năm1973.(BTV)

[142]Chỉmộttậphợpcácrobotphầnmềmhoặccácconrobothoạtđộngmộtcáchtựchủ.Từnàycònđượcdùngđểchỉmộtmạng các máy tính sử dụng phần mềm tính toán phân tán.(DG)

[143] John Locke (1632 - 1704): Triết gia theo chủ nghĩa kinhnghiệmvànhàhoạtđộngchínhtrịngườiAnh.Ôngpháttriểnlýthuyếtvềkhếướcxãhội,vaitròcủanóđốivớichứcnăngvànguồn gốc nhà nước. Qua các tác phẩm của mình, ông luônđấu tranh chống lại chủ nghĩa chuyên chế và có những đónggóplớnchochủnghĩatựdocảvềmặtcánhânvàthểchế.ÔngtrởthànhnhàtưtưởnglớncủaphongtràoKhaisángvàcóảnhhưởng trực tiếp tới cuộc Cách mạng Mỹ và bản Tuyên ngônĐộclậpcủaMỹ.(DG)

[144] Thomas Stearns Eliot (1888 - 1965): nhà thơ, nhà viếtkịch, nhà phê bình văn học Anh gốc Mỹ. Đoạt giải Nobel Vănhọcnăm1948.(DG)