1

TRNG I HC BCH KHOA H NI Khoa S phm k thut

---------------------

BI GING MN HC

TM L HC I CNG

Ngi bin son: Ths. Dng Th Kim Oanh

H NI 2009

2

MC TIU MN HC

1. Cung cp cho sinh vin h thng tri thc c bn v Tm l hc i cng di gc

quan im duy vt bin chng v duy vt lch s lm c s nghin cu cc lnh vc

khc ca Tm l hc.

2. Bc u bit vn dng cc tri thc Tm l hc vo rn luyn bn thn mnh v vo

cng tc dy hc, gio dc hc sinh cc trng cao ng v dy ngh.

3

MC LC

Chng 1: Tm l hc l mt khoa hc 7

I. Tm l hc nghin cu ci g? 7

1.Tm l hc l g? 7

2.Vi nt lch s hnh thnh, pht trin Tm l hc 7

II. i tng v nhim v ca Tm l hc 8

III. Bn cht hin tng tm l 9

IV. Phn loi cc loi hin tng tm l ngi 10

V. Phng php nghin cu tm l 11

1. Nguyn tc phng php lun ca vic nghin cu tm l 11

2. Phng php nghin cu tm l 12

Cu hi n tp 16

Chng 2: Hot ng, giao tip v s hnh thnh pht trin tm l 17

I. C s t nhin ca tm l ngi 17

II. Hot ng v tm l 19

1. Khi nim hot ng 19

2. c im hot ng 20

3. Cu trc hot ng 21

4. Phn loi hot ng 22

5. Vai tr ca hot ng i vi s pht trin tm l 23

II. Giao tip v tm l 23

1. Khi nim giao tip 23

2. Chc nng giao tip 23

3. Phn loi giao tip 24

4. Phng tin giao tip 25

5. Vai tr ca giao tip i vi s pht trin tm l 25

Cu hi n tp 26

Chng III: S hnh thnh v pht trin tm l, thc 27

I. S hnh thnh v pht trin tm l 27

1. S hnh thnh v pht trin tm l v phng din loi 27

2. S hnh thnh v pht trin tm l v phng din c th 29

4

II. S hnh thnh v pht trin thc 30

1. Khi nim thc 30

2. S hnh thnh v pht trin thc v phng din loi 31

3. S hnh thnh v pht trin thc v phng din c th 32

4. Cc cp thc 33

Cu hi n tp 35

Chng IV: Hot ng nhn thc 36

A. c im ca hot ng nhn thc 36

B. Nhn thc cm tnh 37

I. Cm gic 37

1. Khi nim cm gic 37

2. Cc quy lut c bn ca cm gic 38

3. Phn loi cm gic 40

II. Tri gic 42

1. Khi nim tri gic 42

2. Quan st v nng lc quan st 43

3. Cc quy lut c bn ca tri gic 43

4. Phn loi tri gic 47

C. Nhn thc l tnh 48

I. T duy 48

1. Khi nim t duy 48

2. Cc giai on ca qu trnh t duy 50

3. Cc thao tc c bn ca t duy 51

4. Phn loi t duy 52

II. Tng tng 52

1. Khi nim tng tng 53

2. Cc cch sng to trong tng tng 55

3. Phn loi tng tng 56

D. Ngn ng 57

I. Khi nim ngn ng 57

II. Vai tr ca ngn ng i vi hot ng nhn thc 58

III. Phn loi ngn ng 60

5

E. Tr nh 61

I. Khi nim tr nh 61

II. Cc qu trnh c bn ca tr nh 62

III. Qun v cch chng qun 64

Cu hi n tp 66

Chng V: Nhn cch v s hnh thnh nhn cch 67

I. Khi nim nhn cch 67

1. Mt s khi nim lin quan ti nhn cch 67

2. Nhn cch 67

3. c im ca nhn cch 68

4. Cu trc ca nhn cch 70

II. Cc phm cht ca nhn cch 71

1. Tnh cm 71

2. ch v hnh ng ch 74

III. Cc thuc tnh tm l ca nhn cch 77

1. Xu hng 77

2. Tnh cch 80

3. Kh cht 81

4. Nng lc 83

IV. Cc yu t nh hng n s hnh thnh v pht trin nhn cch 85

1. Yu t bm sinh - di truyn 85

2. Yu t mi trng 85

3. Yu t c nhn 88

Cu hi n tp 90

Ti liu tham kho 91

6

Chng I: TM L HC L MT KHOA HC

I. Tm l hc nghin cu ci g?

1. Tm l hc l g?

Trong ting Latinh Tm l hc l t ghp ca hai t: Psycho l tinh thn, linh hn;

Logos l khoa hc do c th hiu Tm l hc l khoa hc v cc hin tng tinh thn.

2. Vi nt v lch s hnh thnh khoa hc tm l

T xa xa loi ngi quan tm ti cc hin tng tm l.

- Trong cc di ch ca ngi nguyn thy thy nhng bng c chng t c

quan nim v cuc sng ca hn, phch sau ci cht ca th xc.

- Nhng vn bn u tin ca loi ngi c nhng nhn xt v tnh cht ca hn,

c tng tin khoa hc v tm l.

- Khng T (551 n 479 TCN) Trung Quc c nhng nhn xt su sc v mi

quan h gia tr nh v t duy.

- Gn 1 th k sau , nh hin trit Hy Lp c i Xcrat (469-399 TCN) tuyn

b cu chm ngn ni ting Hy t bit mnh v y c coi l s nh hng

t gic u tin v tm l hc trong trit hc.

- Aritxtt (384-322 TCN)- ngi u tin vit cun sch Bn v hn . y l cun

sch c h thng u tin v tm l.

- Nhiu th k sau , tm l hc vn cn gn lin vi trit hc v cha c tn gi

tm l hc.

- n th k 18, thut ng Tm l hc mi xut hin trong tc phm Tm l hc

kinh nghim (1732) v Tm l hc l tr (1734) ca nh trit hc c Wolf.

- Nm 1879 khi Wundt ln u tin thnh lp Leipzig (c) mt phng th

nghim tm l hc (thc cht l sinh l-tm l) th tm l hc mi c coi l mt

khoa hc c lp vi trit hc, c i tng nghin cu, c chc nng, nhim v

ring.

- Vo u th k 20 xut hin ba hc thuyt mi trong tm l hc l hc thuyt hnh

vi ch ngha, hc thuyt Freud v hc thuyt Ghestal. C ba hc thuyt ny u c

nhng gi tr nht nh trong lch s tm l hc. Sai lm ca ba hc thuyt ny l

s dng nhng chn l cc b lm nguyn l ph qut cho khoa hc tm l. V th

h vn khng thnh cng trong vic tm i tng ch thc ca tm l hc.

7

- Khong nm 1925, nh vn dng phng php lun duy vt bin chng v duy vt

lch s vo khoa hc tm l, tm l hc mi xc nh c i tng nghin cu

ca mnh mt cch ng n. Cng lao ny thuc v cc nh l lun macxit xut

sc trong tm l hc nh L.X.Vgtxki, X.L.Rubinstin, A.N.Lnchiep

II. i tng, nhim v ca Tm l hc

1. i tng

i tng ca tm l hc l cc hin tng tm l vi t cch l mt hin tng tinh

thn do th gii khch quan tc ng vo no con ngi sinh ra, gi chung l cc hot ng

tm l. Tm l hc nghin cu s hnh thnh, vn hnh v pht trin ca cc hot ng tm l

2. Nhim v

Nhim v c bn ca Tm l hc l nghin cu bn cht hin tng tm l, cc quy

lut ny sinh v pht trin tm l, c ch din bin v th hin tm l, quy lut v mi quan h

ca cc hin tng tm l. C th, Tm l hc nghin cu:

- Nhng yu t khch quan, ch quan no to ra tm l ngi.

- C ch hnh thnh, biu hin ca hot ng tm l.

- Tm l con ngi hot ng nh th no?

- Chc nng, vai tr ca tm l i vi hot ng ca con ngi.

C th nu ln cc nhim v c th ca tm l hc nh sau:

- Nghin cu bn cht ca hot ng tm l c v mt s lng v cht lng.

- Pht hin cc quy lut hnh thnh v pht trin tm l.

- Tm ra c ch ca cc hin tng tm l.

Trn c s nghin cu, tm l hc a ra c bin php hu hiu cho vic hnh thnh,

pht trin tm l.

III. Bn cht hin tng tm l

1. Tm l l s phn nh hin thc khch quan ca no

y l lun im quan trng phn nh tm l hc duy vt v tm l hc duy tm.

Lun im ny khng nh c 2 yu t quyt nh s hnh thnh tm l ngi l no

v hin thc khch quan.

Tt c cc qu trnh tm l t n gin n phc tp u xut hin trn c s hot

ng ca no. Khng c no th khng c hin tng tm l ngi.

Hin tng tm l ngi c ngun gc l th gii khch quan. Ni dung ca hin

tng tm l ngi do hin thc khch quan quyt nh.

Kt lun s phm

8

Tm l ngi c ngun gc l th gii khch quan, v vy khi nghin cu cng nh

hnh thnh, ci to tm l ngi phi nghin cu hon cnh trong con ngi sng v hot

ng.

2. Tm l mang tnh ch th

Khi phn nh cng mt i tng trong th gii khch quan mi c nhn u c cc

hnh nh tm l khc nhau. iu ny l v mi c nhn phn nh i tng thng qua lng

knh ch quan ca mnh.

Nguyn nhn ca hin tng ny l do cu to no ngi ca tng c nhn khc nhau;

mi c nhn c iu kin, hon cnh sng khc nhau...

Kt lun s phm

Tm l ngi mang tnh ch th, v vy trong dy hc - gio dc cng nh trong quan h ng

x phi ch ti nguyn tc i x c bit.

3. Tm l ngi c bn cht x hi - lch s

Tm l ngi c bn cht x hi:

+. Tm l ngi c ngun gc x hi: Tm l ngi ch c hnh thnh trong iu kin mi

trng x hi; trong iu kin con ngi sng v hot ng nh mt thnh vin ca x hi.

+. Tm l ngi c ni dung x hi: Tm l ngi phn nh cc mi quan h x hi m ngi

c nh quan h giai cp, o c, php quyn

Tm l ngi c bn cht lch s: Do x hi lun vn ng v bin i khng ngng,

khi x hi thay i, tm l con ngi cng thay i v vy tm l ngi c bn cht lch s.

Kt lun s phm: Tm l ngi l sn phm ca hot ng v giao tip v th phi t

chc cc hot ng v quan h giao tip nghin cu s hnh thnh v pht trin tm l

ngi.

IV. Phn loi cc hin tng tm l ngi

C rt nhiu cch phn loi hin tng tm l.

1. Hin tng tm l c nhn vi hin tng tm l x hi

Tm l c nhn iu hnh hnh ng v hot ng ca c nhn ngif c tm l th

ch phn nh hin thc khch quan trong hot ng ca ngi m thi. Nhng mt hot

ng thng c nhiu ngi cng tham gia, t mt nhm nh cho n nhng cng ng x

hi rng ln vi nhiu kch thc khc nhau. Hin tng tm l ny sinh trong trng hp

s iu hnh nhng hnh ng, hot ng tng i ging nhau ca c cng ng ngi y v

cng phn nh hin thc khch quan bao hm trong hot ng ny mt cch tng i ging

9

nhau. l nhng hin tng tm l x hi. (Phong tc, tp qun, hin tng mt, tin n

).

2. Hin tng tm l c thc v hin tng tm l cha c thc

Ni hin tng tm l ny sinh trong u c, trong ch quan ta khng c ngha l ta

bit tt c cc hin tng . Chng ta ch bit r rt t hay nhiu, ton b hay c b hin

tng tm l c thc m thi.

Nhng hin tng tm l thuc loi khc gi l hin tng tm l cha c thc

th ni chung khng c ta bit n, ta khng c thi i vi n, khng c d kin v n

mc d bng cch no chng vn tham gia iu hnh mi hot ng ca ta.

3. Phn chia cc hin tng tm l theo thi gian tn ti v v tr tng i ca chng

trong nhn cch

Theo tiu ch ny, ngi ta phn chia cc hin tng tm l thnh ba loi chnh :

Th nht : Cc qu trnh tm l

L hin tng tm l din ra trong thi gian tng i ngn (vi giy n vi gi), c

m u, pht trin v kt thc.

C ba loi qu trnh tm l :

- Qu trnh nhn thc : Gm cc qu trnh nh cm gic, tri gic, t duy,

tng tng

- Qu trnh cm xc : Thch, ght, d chu, kh chu, yu thng, khinh b,

cm th

- Qu trnh ch

Th hai : Cc trng thi tm l

L hin tng tm l din ra trong thi gian tng i di (vi mi pht n hng

thng) thng t bin ng nhng li chi phi mt cch cn bn cc qu trnh tm l i km

vi n. V d nh s ch , tm trng, s ghanh ua

Th ba: Cc thuc tnh tm l

L hin tng tm l hnh thnh lu di v ko di rt lu, c khi sut i v to thnh

nt ring ca nhn cch, chi phi cc qu trnh v trng thi tm l ca ngi y: tnh tnh,

tnh nt, thi quen, quan im, hng th, l tng sng

V. Phng php nghin cu tm l

1. Nguyn tc phng php lun ca vic nghin cu tm l

1.1. Nguyn tc quyt nh lun duy vt bin chng

10

Nguyn tc ny khng nh tm l c ngun gc l th gii khch quan tc ng vo

b no con ngi thng qua lng knh ch quan ca con ngi. Tm l nh hng, iu

khin, iu chnh hot ng, hnh vi ca con ngi tc ng tr li th gii, trong yu t

x hi l quan trng nht. V vy, khi nghin cu tm l con ngi cn thm nhun nguyn

tc quyt nh lun duy vt bin chng.

1.2. Nguyn tc thng nht tm l, thc, nhn cch vi hot ng

Hot ng l phng thc hnh thnh, pht trin v th hin tm l, thc, nhn cch;

ng thi tm l, thc v nhn cch cng tc ng tr li hot ng. Do , hot ng v

tm l, thc, nhn cch thng nht vi nhau.

Nguyn tc ny cng khng nh, tm l lun lun vn ng v pht trin, v vy cn

phi nghin cu tm l trong s vn ng ca n, qua s din bin v sn phm ca hot

ng.

1.3. Phi nghin cu cc hin tng tm l trong s lin h gia chng vi nhau v trong mi

lin h gia chng vi cc loi hin tng khc

Cc hin tng tm l khng tn ti mt cch bit lp m chng c quan h cht ch

vi nhau, b sung cho nhau, chuyn ho ln nhau ng thi chng cn chi phi v chu s chi

phi ca cc hin tng khc.

1.4. Phi nghin cu tm l ca mt con ngi c th, mt nhm ngi c th ch khng

nghin cu mt cch chung chung, nghin cu tm l mt con ngi tru tng, mt cng

ng tru tng.

2. Phng php nghin cu tm l

2.1. Quan st

Quan st l theo di, thu thp hnh ng v hot ng ca i tng trong iu kin t

nhin phn on, nhn xt v yu t tm l chi phi chng, t rt ra cc quy lut, c

ch ca chng.

Phng php quan st cho php chng ta thu thp c cc ti liu c th, khch quan

trong cc iu kin t nhin ca con ngi song phng php ny cng tn nhiu cng sc,

mt nhiu thi gian

phng php quan st t hiu qu cao cn ch cc yu cu sau:

- Xc nh mc ch, ni dung, k hoch quan st.

- Chun b chu o v mi mt.

- Tin hnh quan st cn thn v c h thng.

- Ghi chp ti liu quan st mt cch khch quan, trung thc

11

2.2. Thc nghim

Thc nghim l qu trnh tc ng vo i tng mt cch ch ng trong nhng iu

kin c khng ch gy ra i tng nhng biu hin v quan h nhn qu, tnh quy

lut, c cu, c ch ca chng c th lp i lp li nhiu ln v o c, nh lng, nh tnh

mt cch khch quan cc hin tng cn nghin cu.

C 2 loi thc nghim c bn:

- Thc nghim t nhin:

Thc nghim t nhin c tin hnh trong iu kin bnh thng ca cuc sng hot

ng. Trong qu trnh quan st nh nghin cu ch thay i nhng yu t ring r ca hon

cnh cn trong thc nghim t nhin nh nghin cu c th ch ng gy ra nhng biu hin

v din bin tm l bng cch khng ch mt s nhn t khng cn thit cho vic nghin cu,

lm ni bt nhng yu t cn thit c kh nng gip cho vic khai thc, tm hiu cc ni dung

cn thc nghim.

- Thc nghim trong phng th nghim:

Phng php thc nghim trong phng th nghim c tin hnh di iu kin

khng ch mt cch nghim khc cc nh hng bn ngoi, ngi lm th nghim t to ra

nhng iu kin lm ny sinh hay pht trin mt ni dung tm l cn nghin cu do c

th tin hnh nghin cu tng i ch ng hn so vi quan st v thc nghim t nhin.

Tuy nhin, phng php thc nghim cng kh khng ch hon ton nh hng ca

cc yu t ch quan ca ngi b thc nghim v th phi tin hnh thc nghim mt s ln v

phi hp ng b vi nhiu phng php khc.

2.3. iu tra

L phng php dng mt s cu hi nht lot t ra cho mt s ln i tng nghin

cu nhm thu thp kin ch quan ca h v mt vn no . C th tr li vit (thng l

nh vy) nhng cng c th tr li ming v c ngi ghi li.

C th iu tra thm d chung hoc iu tra chuyn i su vo mt s kha cnh.

Cu hi dng iu tra c th l cu hi ng tc l c nhiu p n sn i tng chn

hoc c th l cu hi m h t tr li.

Dng phng php ny c th trong mt thi gian ngn thu thp c mt s kin

ca rt nhiu ngi nhng l kin ch quan. c ti liu tng i chnh xc cn son k

bng hng dn iu tra vin v nu nhng ngi ny ph bin mt cch tu tin th kt qu

s sai rt khc nhau v mt ht gi tr khoa hc.

2.4. Trc nghim (Test)

12

Test l mt php th o lng tm l m trc c chun ho trn mt s

lng ngi tiu biu.

Test trn b thng gm 4 phn:

- Vn bn Test.

- Hng dn quy trnh tin hnh.

- Hng dn nh gi.

- Bng chun ho.

S dng phng php Test c mt s u im c bn:

- Test c kh nng lm cho hin tng tm l cn o trc tip b l qua hnh

ng gii bi tp test.

- C kh nng lng ho, chun ho ch tiu tm l cn .

Tuy nhin, s dng Test cng c nhng kh khn, hn ch:

- Kh son tho mt b test m bo tnh chun ho.

- Test ch yu cho ta bit kt qu, t b l suy ngh ca nghim th i n

kt qu.

2.5. m thoi

L cch t nhng cu hi cho i tng v da vo tr li ca h trao i, hi

thm nhm thu thp nhng thng tin v vn cn nghin cu.

C th m thoi trc tip hoc gin tip tu theo s lin quan ca i tng vi iu

ta cn bit. C th hi thng hay hi ng vng.

Mun m thoi thu c kt qu tt, nn:

- Xc nh r mc ch, yu cu ca vn cn tm hiu.

- Xc nh trc thng tin v i tng m thoi vi mt s c im ca

h.

- C k hoch trc li hng cu chuyn.

- Rt linh hot trong vic li hng ny cu chuyn va gi c lgic

ca n, va p ng yu cu ca ngi nghin cu.

2.6. Nghincu cc sn phm ca hot ng

L phng php da vo cc kt qu, sn phm (vt cht, tinh thn) ca hot ng do

con ngi lm ra nghin cu cc chc nng tm l ca con ngi .

s dng tt phng php ny cn:

- Tm cch dng li cng y cng tt qu trnh hot ng a n sn

phm m ta nghin cu.

13

- Tm cch phc hin li hon cnh trong sn phm c lm ra.

- Tm hiu cc mt tm l khc ca nghim th ngoi mt th hin trong

sn phm (m thoi, phng vn, test, quan st).

Trn y, chng ti va trnh by nhng phng php nghin cu tm l hc thng

dng, tuy nhin mun nghin cu mt vn tm l hc mt cch khoa hc, khch quan,

chnh xc cn phi:

- S dng cc phng php thch hp vi vn nghin cu (tu theo u

im, hn ch ca mi phng php).

- S dng nhiu phng php b cu cho nhau.

Cu hi n tp

1. T vic phn tch bn cht hin tng tm l hy rt ra nhng kt lun cn thit trong

cng tc dy hc v gio dc?

2. Chia trang giy thnh hai phn: Bn phi ghi nhng hin tng m theo bn nhng

nhng hin tng tm l; Bn tri l nhng hin tng khng phi l nhng hin

tng tm l. C gng ghi c 10 tn phn bn phi.

14

Chng II: HOT NG, GIAO TIP V S HNH THNH PHT TRIN TM L

I. C s t nhin ca tm l ngi

1. Di truyn v tm l

- Di truyn l mi lin h k tha ca c th sng m bo s ti to th h mi

nhng nt ging nhau v mt sinh vt i vi th h trc, m bo nng lc p ng

nhng i hi ca hon cnh theo mt c ch nh sn.

- Di truyn ng vai tr tin vt cht trong s hnh thnh v pht trin tm l con

ngi.

2. No v tm l

- Tm l l chc nng ca no.

- C no hot ng mi c tm l.

2.1. Vn nh khu chc nng trong no

- Trong no c cc vng (min), mi vng l c s vt cht ca cc hin tng tm l

tng ng, c th tham gia vo nhiu hin tng tm l. Cc vng phc v cho mt

hin tng tm l tp hp thnh h thng chc nng. H thng chc nng ny hot

ng mt cch c ng, tu thuc vo yu cu ca ch th, vo c im khng gian,

thi gian v khng c tnh bt di bt dch.

- Trong no c s phn cng rt cht ch gia cc vng ca v no nh: vng chm gi

l vng th gic; vng thi dng gi l vng thnh gic; vng nh gi l vng vn

ng; vng trung gian gia thi dng v nh l vng nh hng khng gian v thi

gian; ngi cn c cc vng chuyn bit nh vng ni (Brca), vng nghe hiu ting

ni (Vecnicke), vng nhn hiu ch vit (jrin), vng vit ngn ng.

- Nguyn tc phn cng kt hp cht ch vi nguyn tc lin kt rt nhp nhng to nn

h thng chc nng c ng trong tng chc nng tm l.

- Cc h thng chc nng c thc hin bng nhiu t bo no t cc vng, cc khi

ca ton b no tham gia: khi nng lng m bo trng lc; khi thng tin m

bo vic thu nhn, x l v gi gn thng tin; khi iu khin m bo vic chng

trnh ho, iu khin, iu chnh, kim tra. Cc khi ny lin kt cht ch vi nhau

cng tham gia thc hin hot ng tm l.

2.2. Phn x c iu kin v tm l

- Phn x c iu kin l c s sinh l ca cc hin tng tm l.

15

- Cc thi quen, tp tc, hnh vi, hnh ng, hot ng u c c s sinh l thn kinh l

phn x c iu kin.

2.3. Cc quy lut hot ng ca no v tm l

2.3.1. Quy lut h thng nh hnh

- Khi mun phn nh s vt mt cch trn vn hoc phn nh cc s vt, hin tng

lin quan vi nhau hay mt hon cnh phc tp th cc vng trong no phi phi hp

vi nhau, tp hp cc kch thch thnh nhm, thnh b, tp hp cc mi lin h thn

kinh tm thi thnh h thng chc nng.

- Hot ng nh hnh l cc hot ng phn x c iu kin k tip nhau theo mt th

t nht nh. Mt khi c mt hot ng nh hnh trong no th mt phn x ny xy ra

ko theo cc phn x khc cng xy ra.

2.3.2. Quy lut lan to vo tp trung

Khi trn v no c mt im (vng) hng phn hoc c ch no th qu trnh hng

phn v ng ch s khng dng li im y, n s lan to ra xung quanh. Sau , trong

nhng iu kin bnh thng chng tp trung vo mt ni nht nh. Hai qu trnh lan to v

tp trung xy ra k tip nhau trong mt trung khu thn kinh.

2.3.3. Quy lut cm ng qua li

- Hai qu trnh thn kinh c bn nh hng ti nhau theo quy lut mt qu trnh thn

kinh ny to ra mt qu trnh thn kinh kia hay ni cch khc mt qu trnh thn kinh

ny gy ra mt nh hng nht nh n qu trnh thn kinh kia.

- Quy lut cm ng qua li c 4 dng biu hin c bn:

+ Cm ng qua li ng thi l hng phn im ny gy ra c ch im kia hay ngc

li.

+ Cm ng qua li tip din l trng hp mt im c hng phn chuyn sang c ch

chnh im hay ngc li.

+ Cm ng dng tnh l hin tng hng phn lm cho c ch su hn hay ngc li c

ch lm cho hng phn mnh hn.

+ Cm ng m tnh l hin tng c ch lm gim hng phn, hng phn lm gim c

ch.

2.3.4. Quy lut ph thuc vo cng kch thch

Trong trng thi tnh to, kho mnh bnh thng ca v no ln ca phn ng t l

thun vi cng ca kch thch: kch thch mnh th phn ng ln v ngc li.

3. H thng tn hiu th 2

16

- H thng tn hiu th 2 ch c ngi. l h thng tn hiu v tn hiu th nht, tn

hiu ca tn hiu. Nhng tn hiu ny do ting ni v ch vit (ngn ng) to ra.

- H thng tn hiu th 2 l c s sinh l ca t duy ngn ng, t duy tru tng,

thc, tnh cm.

II. Hot ng v tm l

1. Khi nim hot ng

- Hot ng l qu trnh tc ng qua li tch cc gia con ngi vi th gii khch

quan m qua mi quan h thc tin gia con ngi vi th gii khch quan c

thit lp.

- Trong mi quan h c hai qu trnh din ra ng thi v b sung cho nhau, thng

nht vi nhau l qu trnh i tng ho v qu trnh ch th ho.

Qu trnh i tng ha l qu trnh ch th chuyn nng lc ca mnh thnh sn

phm ca hot ng, hay ni khc i tm l ngi c bc l, c khch quan ha

trong qu trnh lm ra sn phm.

Qu trnh ch th ha l qu trnh chuyn t pha khch th vo bn thn ch th

nhng quy lut, bn cht ca th gii to nn tm l, thc nhn cch ca bn thn

bng cch chim lnh th gii.

Nh vy, trong hot ng con ngi va to ra sn phm v pha th gii, va to ra tm

l ca mnh, hay ni khc i tm l, thc, nhn cch c bc l v hnh thnh trong hot

ng.

2. c im ca hot ng

- Tnh i tng: Hot ng bao gi cng l hot ng c i tng bi hot ng lun

nhm tc ng vo mt ci g y thay i n hoc tip nhn n chuyn vo u

c mnh. i tng ca hot ng l ci con ngi cn lm ra, cn chim lnh.

- Tnh ch th: Hot ng do ch th thc hin, ch th hot ng c th l mt ngi

hoc nhiu ngi.

V d: Ngi lao ng l ch th ca hot ng lao ng; Gio vin v hc sinh l ch th

ca hot ng dy v hc.

- Tnh mc ch: Hot ng bao gi cng c tnh mc ch l to ra sn phm c lin

quan trc tip hay gin tip vi vic tho mn nhu cu ca con ngi v x hi. Tnh

mc ch l quy lut iu khin mi hot ng.

Trc khi tin hnh hot ng, con ngi bao gi cng hnh dung ra mc ch ca

hot ng v mc ch ny tn ti di dng biu tng. Cc biu tng s chi phi con

17

ngi hot ng. Khi con ngi bt tay vo hot ng cc biu tng trn s tr thnh

mc ch ca hot ng. Cc biu tng ny s mt i khi con ngi t c mc ch.

- Hot ng vn hnh theo nguyn tc gin tip: Trong hot ng, con ngi gin tip

tc ng n khch th qua hnh nh tm l trong u, gin tip qua vic s dng

cng c lao ng v s dng phng tin ngn ng. Nh vy, cng c tm l, ngn

ng v cng c lao ng gi chc nng trung gian gi ch th v khch th to ra tnh

gin tip ca hot ng.

3. Cu trc ca hot ng

A.N.Lnchiev nu ln cu trc v m ca hot ng gm 6 thnh t v mi quan h

ca 6 thnh t: Hot ng; Hnh ng; Thao tc; ng c; Mc ch; Phng tin.

Hot ng c thc y bi mt ng c nht nh.

ng c l ci quan trng nht trong tm l con ngi. C ng c gn v ng c xa.

ng c xa l mc ch chung ca hot ng; ng c gn l mc ch b phn. Mc ch b

phn l mc ch ca tng hnh ng.

Hnh ng l b phn hp thnh ca hot ng. Mi hot ng c th gm mt hay

nhiu hnh ng to nn. Ngc li mt hnh ng c th tham gia mt hay nhiu hot ng

khc nhau.

Hnh ng nhm gii quyt mt nhim v c th trong iu kin c th. Tu mc ch

v iu kin c th ni din ra hnh ng m xc nh cch thc c th gii quyt nhim v.

Cch thc ny chnh l cc thao tc to nn hnh ng.

Mc ch hnh ng thc hin c l nh thc hin thao tc. Ngc li, cc thao tc

c quyt nh bi cc cng c, iu kin bn ngoi.

Tm li, cuc sng ca con ngi l mt dng cc hot ng. Dng cc hot ng ny

bao gm cc hot ng ring r theo cc ng c tng ng. Hot ng c hp thnh bi

cc hnh ng theo mt mc ch nht nh. Hnh ng do cc thao tc hp thnh v tu

thuc cc iu kin c th. l cu trc v m ca hot ng con ngi.

Cn c bit ch ti mi quan h qua li gia cc thnh t trong cu trc hot ng.

Su thnh t cng vi cc mi quan h gia chng to thnh cu trc v m ca hot ng.

Hot ng l s vn ng ca tng ngi, cc thnh t v quan h gia chng l sn phm ny sinh

chnh trong s vn ng ca hot ng.

18

Hot ng ng c

Hnh ng Mc ch

Thao tc iu kin

S cu trc v m ca hot ng

4. Phn loi hot ng

C nhiu cch phn loi hot ng

Xt v phng din c th

con ngi c 4 loi hot ng:

- Hot ng vui chi

- Hot ng hc tp

- Hot ng lao ng

- Hot ng x hi

Xt v phng din sn phm (vt cht hay tinh thn)

C hai hot ng ln :

- Hot ng thc tin l loi hot ng hng vo vt th hay quan h, to ra sn phm

vt cht l ch yu.

- Hot ng l lun l hot ng din ra vi hnh nh, biu tng, khi nim to ra

sn phm tinh thn.

Hai loi hot ng ny lun tc ng qua li, b sung cho nhau.

C cch phn loi li chia hot ng thnh 4 loi :

- Hot ng bin i.

- Hot ng nhn thc.

- Hot ng nh hng gi tr.

19

- Hot ng giao lu.

4. Vai tr ca hot ng trong s hnh thnh v pht trin tm l

Hot ng ng vai tr quan trng trong qu trnh hnh thnh v pht trin tm l

ngi; n l hnh thc quan trng nht ca mi quan h tch cc gia con ngi vi th gii

khch quan; l phng thc tn ti ca con ngi.

II. Giao tip

Sng trong x hi, con ngi khng ch c quan h vi th gii s vt hin tng bng

hot ng c i tng m cn c quan h gia con ngi vi con ngi, gia con ngi v

x hi - l quan h giao tip.

1. Khi nim

Giao tip l s tip xc tm l gia ngi v ngi, thng qua con ngi trao i

vi nhau v thng tin, v cm xc, tri gic ln nhau, nh hng tc ng qua li vi nhau.

Mi quan h giao tip gia con ngi vi con ngi c th xy ra vi cc hnh thc

khc nhau:

- Giao tip gia c nhn vi c nhn.

- Giao tip gia c nhn vi nhm.

- Giao tip gia nhm vi nhm, gia nhm vi cng ng

2. Chc nng ca giao tip

- nh hng: L kh nng xc nh mc nhu cu tnh cm, vn kinh nghim, t

tng, hng th ca i tng giao tip qua ch th giao tip c ni dung giao

tip ph hp vi i tng.

nh hng c tin hnh ngay c trong qu trnh giao tip iu chnh ni dung giao

tip. Chc nng nh hng trong giao tip kt thc khi qu trnh giao tip kt thc.

- iu khin, iu chnh hnh vi: Qua qu trnh nh hng, ch th giao tip iu

khin, iu chnh hnh vi cho ph hp vi i tng giao tip nhm t mc ch

ra.

- Gio dc v pht trin nhn cch: Qua qu trnh giao tip, ch th v i tng giao

tip hc hi ln nhau v chun mc hnh vi v o c. y l iu kin hnh

thnh v pht trin nhn cch.

3. Cc loi giao tip

C nhiu cch phn loi giao tip.

Theo phng tin giao tip c th c cc loi giao tip sau:

- Giao tip vt cht: giao tip thng qua hnh ng vi vt tht.

20

- Giao tip bng tn hiu phi ngn ng nh giao tip bng c ch, iu b, nt mt

- Giao tip bng ngn ng (ting ni, ch vit): y l hnh thc giao tip c trng ca

con ngi, xc lp v vn hnh mi quan h ngi - ngi trong x hi.

Theo khong cch, c th c hai loi giao tip c bn:

- Giao tip trc tip l loi giao tip mt i mt, ch th giao tip pht v nhn tn hiu

vi nhau.

- Giao tip gin tip l loi giao tip qua th t, c khi qua ngoi cm, thn giao cch

cm.

Theo quy cch, ngi ta chia giao tip thnh 2 loi:

- Giao tip chnh thc l loi giao tip nhm thc hin nhim v chung theo chc trch,

quy nh, th ch.

- Giao tip khng chnh thc l giao tip gia nhng ngi hiu bit r v nhau, khng

cu n vo th thc m theo kiu thn tnh, nhm mc ch chnh l thng cm, ng

cm vi nhau.

Cc loi giao tip ni trn lun tc ng qua li, b sung cho nhau, lm cho mi quan h

giao tip ca con ngi v cng a dng v phong ph.

4. Cc phng tin giao tip

Trong qu trnh giao tip, ngi ta thng s dng phng tin ngn ng v phi ngn

ng tin hnh hot ng giao tip.

4.1. Phng tin ngn ng

Ngn ng thc cht l h thng k hiu tng trng v s vt, hin tng cng nh

nhng thuc tnh v quan h ca chng, c con ngi quy c v s dng trong giao tip

gia con ngi vi con ngi. Trong qu trnh giao tip, ch th v i tng giao tip

thng s dng hai loi ngn ng: ngn ng ni v ngn ng vit.

Ngn ng c ba chc nng l thng bo, din t v tc ng. Vic t nhng cu

ngn, hm sc kt hp vi vic s dng nhng hnh thi v ng iu ph hp s gy c

hng th ca ngi nghe.

4.2. Phng tin phi ngn ng

Trong qu trnh giao tip, ch th v i tng giao tip khng s dng ngn ng m

dng hnh vi, c ch bc l thi , ni dung giao tip.

Trong qu trnh giao tip, ngi ta thng s dng cc phng tin phi ngn ng sau:

- Giao tip qua nt mt.

21

- Giao tip qua hnh vi, c ch, iu b.

- Giao tip qua vic s dng cc phng tin vt cht...

- Giao tip qua vic s dng cc k hiu.

Khi s dng cc phng tin phi ngn ng trong qu trnh giao tip cn ch n sc thi

ca cc phng tin trong nhng tnh hung xc nh.

5. Vai tr ca giao tip trong s hnh thnh v pht trin tm l

Giao tip l iu kin tt yu ca s hnh thnh v pht trin tm l ngi v nh c

giao tip gia cc th h, gia nhm ny vi nhm kia m tm l ngi c ny sinh v pht

trin.

22

CU HI N TP

1. C th rt ra nhng kt lun g t cu chuyn di y?

c, nm 1925 c ng tin v Caxpa Haode ngay t nh b nht trong hm kn

v anh ta sng trong nhiu nm, ch sng bng nhng th ngi ta nm xung. V

mt th lc anh ta yu hn hn nhng a tr pht trin bnh thng, thm ch yu hn

hn nhng a tr c th vt nui mc d lc c ngi ta pht hin Caxpa Haode

kho 16-17 tui.

2. Ti sao li ni Tm l c hnh thnh trong hot ng v thng qua hot ng?

23

Chng III: S HNH THNH V PHT TRIN TM L, THC

I. S hnh thnh v pht trin tm l

1. S hnh thnh v pht trin tm l v phng din loi

1.1. Tiu chun xc nh s ny sinh tm l

Tiu chun xc nh s ny sinh tm l hay ni cch khc phn nh tm l u tin

ny sinh di hnh thi tnh cm ng.

Trc khi xut hin tnh cm ng, nhng loi sinh vt di mc cn trng cha c

t bo thn kinh hoc mi c mng thn kinh phn tn khp c th ch c tnh chu kch

thch. Tnh chu kch thch l c s u tin cho tnh cm ng, nhy cm xut hin.

Trn c s tnh chu kch thch cc loi cn trng bt u xut hin h thn kinh mu

(hch), cc yu t thn kinh tp trung thnh nhng b phn tng i c lp gip c

th c kh nng p li nhng kch thch c nh hng trc tip ln cc kch thch c nh

hng gin tip i vi s tn ti ca c th, tnh cm ng xut hin.

Tnh cm ng c coi l m mng u tin ca tm l, xut hin cch y khong

600 triu nm.

T hin tng tm l n gin ny (cm gic) dn dn pht trin ln thnh cc hin

tng tm l phc tp hn.

1.2. Cc thi k pht trin tm l

Khi nghin cu cc thi k pht trin tm l ca loi ngi c th xt theo 2 phng

din :

1.2.1. Xt theo mc phn nh th tm l ca loi ngi tri qua ba thi k sau : Cm

gic ; Tri gic ; T duy (bng tay v ngn ng)

Thi k cm gic

y l thi k u tin trong phn nh tm l c ng vt khng xng sng. Thi

k ny con vt mi c kh nng tr li tng kch thch ring l. Cc ng vt bc thang

tin ho cao hn v loi ngi u c thi k cm gic nhng cm gic con ngi

khc xa v cht so vi cm gic ca loa vt. Trn c s cm gic m xut hin cc thi k

phn nh tm l cao hn l tri gic v t duy.

Thi k tri gic

Thi k tri gic bt u xut hin loi c. H thn kinh hnh ng vi tu sng v v

no gip ng vt (t loi c tr i) c kh nng p li mt t hp cc kch thch ngoi

gii ch khng p li tng kch thch ring l. Kh nng phn nh mi ny gi l tri gic.

24

T loi lng c, b st, loi chim n ng vt c v tri gic t ti mc hon

chnh. n cp ngi th tri gic hon ton mang mt cht mi.

Thi k t duy

T duy bng tay: Cch y khong 10 triu nm, loi ngi vn xtralpitec v no

pht trin ln cc phn khc ca no, con vt bit dng hai bn tay s m, lp rp,

gii quyt cc tnh hung c th trc mt c ngha l con vt c t duy bng tay, t

duy c th.

T duy bng ngn ng: y l loi t duy c cht lng hon ton mi, ny sinh khi loi

ngi xut hin v ch c ngi gip con ngi nhn thc c bn cht, quy lut ca

th gii. Nh c t duy bng ngn ng m hot ng ca con ngi c tnh mc ch, tnh

k hoch cao nht, hon chnh nht, gip con ngi khng ch nhn thc, ci to th gii

m cn nhn thc v sng to ra chnh bn thn mnh.

1.2.2. Xt theo ngun gc ny sinh ca hnh vi th tm l tri qua ba thi k : Bn nng ;

K xaot ; Tr tu

Thi k bn nng

T loi cn trng tr i bt u c bn nng. Bn nng l hnh vi bm sinh mang tnh

di truyn c c s l nhng phn x khng iu kin.

Bn nng nhm tho mn cc nhu cu c tnh thun tu c th.

Cc ng vt c xng sng v ngi c bn nng dinh dng, bn nng t v v bn

nng sinh dc.

Bn nng ca con ngi khc xa v cht so vi bn nng ca con vt v bn nng ca

con ngi c s tham gia ca t duy, l tr, mang tnh x hi v mang c im lch s

ca loi ngi.

Thi k k xo

Xut pht sau bn nng, trn c s luyn tp, k xo l mt hnh vi mi do c nhn t

to.

Hnh vi k xo c lp li nhiu ln tr thnh nh hnh trong no ng vt nhng so

vi bn nng, hnh vi k xo c tnh mm do v kh nng bin i ln.

Thi k hnh vi tr tu

Hnh vi tr tu l kt qu ca luyn tp do c th t to trong i sng ca n. Hnh vi

tr tu vn ngi ch yu nhm vo gii quyt cc tnh hung c th c lin quan ti

vic thom mn cc yu cu sinh vt ca c th.

25

Hnh vi tr tu ca con ngi sinh ra trong hot ng nhm nhn thc bn cht, cc

mi quan h c tnh quy lut nhm thch ng v ci to thc t khch quan.

Hnh vi tr tu ca con ngi gn lin vi ngn ng, l hnh vi c thc.

2. S pht trin tm l v phng din c th

S pht trin tm l con ngi v phng din c th l mt qu trnh chuyn i lin

tc t cp ny sang cp khc. mi cp la tui, s pht trin tm l t ti mt

cht lng mi v din ra theo cc quy lut c th.

Nh Tm l hc A.N.Lnchiev ch ra rng: S pht trin tm l ca con ngi gn

lin vi s pht trin cc hot ng ca con ngi trong thc tin i sng ca n, trong

mt s hot ng ng vai tr chnh (ch o) trong s pht trin, mt s hot ng

khc gia vai tr ph. S pht trin tm l ca con ngi ph thuc ch yu vo hot

ng ch o.

Hot ng ch o la tui s sinh (t o n 1 tui) l hot ng giao lu cm xc

trc tip vi ngi ln, trc ht l vi cha m.

Hot ng vui chi l hot ng ch o la tui mu gio (t 3 n 6 tui).

Hot ng hc tp l hot ng ch o la tui hc sinh.

Hot ng lao ng v hot ng x hi l hot ng ch o la tui thanh nin v

tui trng thnh.

Cc hot ng ch o c tc dng quyt nh ch yu nht i vi s hnh thnh

nhng nt cn bn v c trng cho giai on hoc thi k la tui, ng thi quy nh

tnh cht ca cc hot ng khc.

II. S hnh thnh v pht trin thc

1. Khi nim thc

1.1. nh ngha

Thut ng thc c th c dng vi ngha rng hoc ngha hp.

Theo ngha rng, thc thng c dng ng ngha vi tinh thn, t tng

Theo ngha hp, thc c dng ch mt cp c bit trong tm l con ngi.

thc l hnh thc phn nh tm l cao nht ring con ngi mi c, phn nh bng ngn

ng, l kh nng con ngi hiu c cc tri thc (hiu bit) m con ngi tip thu

c.

1. 2. Cc thuc tnh c bn ca thc

- thc th hin nng lc nhn thc cao nht ca con ngi v th gii.

- thc th hin thi ca con ngi i vi th gii.

26

- thc th hin nng lc iu khin, iu chnh hnh vi ca con ngi.

- Kh nng t thc: Con ngi khng ch thc v th gii m mc cao hn con

ngi c kh nng t thc, c ngha l kh nng t nhn thc v mnh, t xc nh

thi i vi bn thn, t iu khin, iu chnh, t hon thin mnh.

1.3. Cu trc ca thc

thc l mt cu trc tm l phc tp bao gm nhiu mt. Trong thc c ba mt

thng nht hu c vi nhau, iu khin hot ng c thc ca con ngi.

Mt nhn thc

- Cc qu trnh nhn thc cm tnh mang li nhng ti liu u tin cho thc l tng

bc thp ca thc.

- Qu trnh nhn thc l tnh l bc tip theo trong mt nhn thc ca thc em li

cho con ngi nhng hiu bit bn cht, khi qut v thc ti khch quan. y l ni

dung rt c bn ca thc, l ht nhn ca thc gip con ngi hnh dung ra trc

kt qu ca hot ng v hoch nh k hoch hnh vi.

Mt thi

Mt thi ni ln thi la chn, thi cm xc, thi nh gi ca con ngi

i vi th gii.

Mt nng ng

thc iu khin, iu chnh hot ng ca con ngi lm cho hot ng ca con

ngi c thc. l qu trnh con ngi vn dng nhng hiu bit v t thi ca

mnh nhm thch nghi, ci to th gii v ci bin bn thn. mt khc, thc ny sinh v

pht trin trong hot dng. Cu trc ca hot ng quy nh cu trc ca thc. V th,

nhu cu, hng th, ng c, ch u c v tr nht nh trong cu trc ca thc.

2. S hnh thnh v pht trin thc

2.1. S hnh thnh thc v phng din loi

Vai tr ca lao ng i vi s hnh thnh thc

- iu khc bit gia con ngi v con vt l con ngi trc khi lao ng lm ra

mt sn phm lao ng no con ngi phi hnh dung ra trc m hnh ca ci

cn lm ra v cch lm ra ci trn c s huy ng ton b vn hiu bit, nng

lc tr tu ca mnh vo . Con ngi c thc v ci mnh s lm ra.

- Trong lao ng, con ngi phi ch to v s dng cc cng c lao ng, tin hnh

cc thao tc v hnh ng lao ng tc ng vo i tng lao ng lm ra sn

phm. thc ca con ngi c hnh thnh v th hin trong qu trnh lao ng.

27

- Kt thc qu trnh lao ng, con ngi c thc i chiu sn phm lm ra vi

m hnh tm l ca sn phm m mnh hnh dung ra trc hon thin, nh

gi sn phm . Nh vy, c th ni thc c hnh thnh v biu hin trong

sut qu trnh lao ng ca con ngi, thng nht vi qu trnh lao ng v sn

phm lao ng do mnh lm ra.

Vai tr ca ngn ng v giao tip i vi s hnh thnh thc

- Nh c ngn ng ra i cng vi lao ng m con ngi c cng c xy dng,

hnh dung ra m hnh tm l ca sn phm. Hot ng ngn ng gip con ngi

c thc v vic s dng cng c lao ng, tin shnh h thng cc thao tc hnh

ng lao ng lm ra sn phm. Ngn ng cng gip con ngi phn tch, i

chiu nh gi sn phm m mnh lm ra.

- Hot ng lao ng l hot ng tp th, mang tnh x hi. Trong lao ng nh

ngn ng v giao tip m con ngithn gbo, trao i thng tin vi nhau, phi

hp ng tc vi nhau cng lm ra sn phm chung. Nh c ngn ng v giao

tip m con ngi c thc v bn thn mnh, thc v ngi khc trong lao

ng chung.

2.2. S hnh thnh thc v t thc ca c nhn

S hnh thnh thc ca c nhn

- thc ca c nhn c hnh thnh trong hot ng v th hin trong sn phm

hot ng ca c nhn.

- thc ca c nhn c hnh thnh trong mi quan h giao tip ca c nhn vi

ngi khc, vi x hi. Trong quan h giao tip con ngi i chiu mnh vi

ngi khc, vi chun mc o c x hi c thc v ngi khc v thc

v chnh bn thn mnh.

- thc ca c nhn c hnh thnh bng con ng tip thu nn vn ho x hi,

thc x hi.

T thc

thc ca c nhn c hnh thnh bng con ng t nhn thc, t nh gi, t phn

tch hnh vi ca mnh. Trong qu trnh hot ng v giao tip trong x hi c nhn hnh thnh

thc v bn thn mnh (t thc) trn c s i chiu mnh vi ngi khc, vi chun mc

x hi.

3. Cc cp thc

28

Cn c vo tnh t gic, mc sng t, phm vi bao qut ca tm l ngi ta phn

chia cc hin tng tm l ca con ngi thnh 3 cp :

- Cp cha thc (V thc).

- Cp thc v t thc.

- Cp thc nhm v thc tp th.

3.1. Cp cha thc (V thc)

Trong cuc sng, cng vi cc hin tng tm l c thc, chng ta thng gp

nhng hin tng tm l cha c thc din ra chi phi hot ng ca con ngi. Hin tng

tm l ny trong Tm l hc gi l v thc.

V thc l hin tng tm l tng bc cha thc, ni m thc khng thc hin

chc nng ca mnh.

V d: Ngi mc chng mng du va ng va i trn mi nh; Ngi say ru ni ra

nhng iu khng c thc; Ngi b thi min; Ngi b ng kinh

V thc bao gm nhiu hin tng tm l khc nhau ca tng cha thc :

- V thc tng bn nng v thc (bn nng dinh dng, t v, sinh dc) tim tng

tng su, di thc, mang tnh bm sinh, di truyn.

- V thc bao gm c nhng hin tng tm l di ngng thc.

- Hin tng tm th : Hin tng tm l di thc, hng tm l sn sng ch

n, tip nhn mt iu g nh hng ti tnh linh hot v tnh n nh ca hot

ng.

- C nhng loi hin tng tm l vn l c thc nhng do lp i lp li nhiu ln

chuyn thnh di thc. V d : Mt s k xo, thi quan con ngi do c

luyn tp thnh thc, tr thnh tim thc. Tim thc thng trc chie o hnh

ng, li ni, suy ngh ca mt ngi ti mc khng cn thc tham gia.

3.2. Cp thc, t thc

cp thc con ngi nhn thc, t thi c ch tm v d kin trc c

hnh vi ca mnh, lm cho hnh vi tr nn c thc. thc th hin trong ch, trong ch .

T thc l mc pht trin cao ca thc. T thc bt u hnh thnh t tui

ln ba. Thng thng t thc biu hin cc mt sau :

- C nhn t nhn thc v bn thn mnh t bn ngoi n ni dung tm hn, n v

th v cc quan h x hi.

- C thi i vi bn thn, t nhn xt, t nh gi.

- T iu chnh, t iu khin hnh vi theo mc ch t gic.

29

- C kh nng t gio dc, t hon thin mnh.

3.3. Cp thc nhm, thc tp th

Trong mi quan h giao tip v hot ng, thc ca c nhn s pht trin dn n

cp thc x hi, thc nhm, thc tp th nh thc v gia nh, thc v dng h,

thc dn tc, thc ngh nghip

Trong cuc sng khi con ngi hnh ng, hot ng vi thc cng ng, thc tp

th mi con ngi c thm sc mnh tinh thn mi m con ngi cha bao gi c c

khi anh ta ch hot ng vi thc c nhn ring l.

CU HI N TP

1. Tm l con ngi c hnh thnh v pht trin nh th no? (Xt c v phng din

loi ngi v phng din c th mi ngi).

2. thc l g? thc c hnh thnh v pht trin nh th no? Phn bit thc v v thc?

30

Chng III: HOT NG NHN THC

Sng v hot ng trong th gii khch quan, con ngi phi nhn thc, t thi

(tnh cm) v hnh ng vi th gii y. Nhn thc, tnh cm v hnh ng l ba mt c bn

ca i sng tm l con ngi. Trong qu trnh hot ng, con ngi phi nhn thc, phn

nh hin thc xung quanh v c hin thc ca bn thn mnh, trn c s con ngi t thi

, tnh cm v hnh ng.

Hot ng nhn thc ca con ngi tun theo quy lut chung: T trc quan sinh

ng n t duy tr tng v t t duy tru tng n thc tin l con ng bin chng

ca s nhn thc chn l, ca s nhn thc hin thc khch quan (V.I.Lnin). Trong vic

nhn thc th gii, con ngi c th t ti nhng mc nhn thc khc nhau, t thp ti

cao, t n gin n phc tp.

Mc nhn thc thp l nhn thc cm tnh bao gm cm gic v tri gic trong

con ngi phn nh nhng ci bn ngoi, nhng ci ang trc tip tc ng vo gic quan.

Mc cao l nhn thc l tnh, trong con ngi phn nh nhng ci bn cht bn trong,

nhng mi quan h c tnh quy lut.

Nhn thc cm tnh v nhn thc l tnh c quan h cht ch vi nhau, b sung cho

nhau, chi phi ln nhau trong cng mt hot ng nhn thc thng nht ca con ngi.

A. c im ca hot ng nhn thc

- Hot ng nhn thc l qu trnh tm l.

- Phm vi phn nh ca hot ng nhn thc rng.

- Ni dung phn nh ca hot ng nhn thc phong ph, a dng:

+. Cc thuc tnh bn ngoi v bn trong ca s vt hin tng (SV, HT).

+. Cc mi lin h v quan h ca SV, HT tn ti trong th gii khch quan

- Hot ng nhn thc gm nhiu qu trnh: Cm gic, Tri gic, T duy, Tng Tng,

Tr nh.

- Sn phm ca hot ng nhn thc phong ph v a dng.

B. Nhn thc cm tnh

Nhn thc cm tnh l mc nhn thc u tin, mc thp nht, trong cm

gic l hnh thc phn nh tm l khi u, l hnh thc nh hng u tin ca c th trong

th gii. Trn c s ny sinh nhng cm gic ban u m c tri gic v th c th ni tri gic

l hnh thc phn nh cao hn trong cng mt bc thang nhn thc cm tnh. Cm gic v tri

31

gic c mi quan h cht ch v chi phi ln nhau trong mc nhn thc trc quan sinh

ng v th gii.

I. Qu trnh cm gic

1. Khi nim cm gic

1.1. nh ngha

Cm gic l qu trnh tm l phn nh mt cch ring l tng thuc ca s vt, hin

tng khi chng ang trc tip tc ng vo gic quan.

1.2. c im

- L qu trnh tm l, cm gic c m u, din bin v kt thc mt cch c th, r

rng. Cm gic ny sinh, din bin khi s vt, hin tng ca th gii xung quanh trc

tip tc ng ln gic quan ta. Khi kch thch ngng tc ng th cm gic khng cn

na.

- Cm gic phn mt cch nh ring l tng thuc tnh c th ca s vt, hin tng

thng qua hot ng ca tng gic quan ring l do vy cm gic cha phn nh c

mt cch trn vn, y cc thuc tnh ca s vt, hin tng. Tc l cm gic mi

ch cho ta bit tng cm gic c th, ring l v tng thuc tnh ca vt kch thch.

- Cm gic xy ra khi s vt, hin tng ang trc tip tc ng ln gic quan ta, c th

trc tip n nhn cc kch thch ca th gii v to nn cc cm gic tng ng vi

cc kch thch .

1.3. Vai tr

- L mi lin h trc tip gia c th v mi trng xung quanh. Nh c mi lin h

m con ngi c kh nng nh hng v thch nghi vi mi trng.

- L hnh thc u tin ca hot ng nhn thc, cm gic gip con ngi thu nhn

nhng ti liu trc quan sinh ng, cung cp ti liu cho cc hot ng tm l cao hn.

2. Cc quy lut c bn ca cm gic

2.1. Quy lut v ngng cm gic

Do kt qu ca s pht trin lu di ca ng vt, mi gic quan c chuyn mn

ha phn nh mt dng kch thch thch hp vi n song khng phi mi kch thch tc

ng vo gic quan u gy ra cm gic. Kch thch qu yu khng gy nn cm gic,

kch thch qu mnh c th lm mt cm gic. Mun gy ra cm gic th kch thch phi t

ti mt gii hn nht nh, gii hn m kch thch gy ra c cm gic gi l ngng

cm gic.

32

Ngng cm gic c hai loi: Ngng tuyt i ca cm gic v ngng sai bit ca

cm gic.

Ngng tuyt i ca cm gic gm:

- Ngng tuyt i pha di: L cng kch thch ti thiu gy ra cm gic.

- Ngng tuyt i pha trn l cng kch thch ti a m vn cn cm gic.

- Phm vi gia ngng tuyt i pha di v ngng tuyt i pha trn gi l vng

cm gic trong c vng phn nh tt nht.

Ngng sai bit l mc chnh lch ti thiu v cng hoc tnh cht ca hai

kch thch ta phn bit c hai kch thch .

Ngng tuyt i v ngng sai bit ca cm gic l khc nhau mi loi cm gic khc

nhau v mi ngi khc nhau. Ngng cm gic c th thay i ty theo la tui, trng thi

sc khe, trng thi tm sinh l, tnh cht ngh nghip v kh nng rn luyn ca mi ngi.

nhy cm ca cm gic l kh nng phn nh tt nht SV, HT vi cng kch thch

ti thiu.

nhy cm ca cm gic t l nghch vi ngng tuyt i pha di

2.2. Quy lut v s thch ng ca cm gic

S thch ng ca cm gic l kh nng thay i nhy cm cho ph hp vi s thay i

ca cng kch thch.

Ni dung quy lut: Gim nhy cm khi gp kch thch mnh v lu, tng nhy cm

khi gp kch thch yu.

Khng phi mi cm gic u c kh nng thch ng nh nhau: C nhng cm gic c

kh nng thch ng nhanh hn nh cm gic nhn, cm gic ngi cm gic nhit song cng

c cm gic chm thch ng hn nh cm gic nghe, cm gic au v cm gic thng bng.

Kh nng thch ng ca cm gic c th thay i v pht trin do hot ng rn luyn v

tnh cht ngh nghip. Kh nng thch ng ca cm gic c th pht trin ti mc cao nu bit

rn luyn ng mc, kin tr v c phng php.

2.3. Quy lut v s tc ng qua li gia cc cm gic

Con ngi l mt chnh th thng nht, cc gic quan ca con ngi c quan h cht ch

vi nhau. Mt khc th gii tc ng n con ngi bng nhiu thuc tnh, tnh cht do vy

gy nn con ngi nhiu cm gic.

Cc cm gic khng tn ti con ngi mt cch bit lp, ring r m chng tc ng qua

li vi nhau. Kt qu ca s tc ng qua li gia cc cm gic l lm thay i nhy cm

ca mt cm gic ny di tc ng ca cc cm gic khc.

33

Quy lut chung ca s tc ng qua li gia cc cm gic l kch thch yu ln mt c

quan phn tch ny s lm tng nhy cm ca mt c quan phn tch khc, s kch thch

mnh ln mt c quan phn tch ny s lm gim nhy cm ca mt c quan phn tch kia.

S tc ng qua li gia cc cm gic c th din ra mt cch ng thi hay ni tip, c

th nhng cm gic cng loi hay khc loi.

S tc ng qua li gia nhng cm gic cng mt loi c gi l hin tng tng phn

trong cm gic: l s thay i cng hay cht lng ca cm gic do nh hng ca

kch thch cng loi din ra trc hay ng thi.

C hai loi tng phn trong cm gic:

Tng phn ng thi: Tng phn ng thi l s thay i cng v cht lng

ca cm gic di nh hng ca mt kch thch cng loi xy ra ng thi

V d: Nu t hai t giy mu xm nh nhau ln mt ci nn mu trng v mt ci n

mu en th ta cm thy nh t giy mu xm t trn nn trng c mu sm hn t giy

xm t trn nn en.

Tng phn ni tip: Tng phn ni tip l s thay i cng v cht lng ca

cm gic di nh hng ca mt kch thch cng loi xy ra trc .

V d: Nhng tay phi vo chu nc lnh v nhng tay tri vo chu nc nng. Sau

nhng c hai bn tau vo chu nc m m th ta thy bn tay phi nng hn hn, cn bn

tay tri th thy mt du i.

Trong s tc ng qua li gia cc cm gic i khi cn c hin tng lon cm gic: L

hin tng do s kt hp kh vng chc gia mt s cm gic n mc khi gy cm gic ny

s lm xut hin cm gic khc.

V d: Khi ly hai thanh na (hay hai ming knh) c st vo nhau ta s cm thy gh

ngi. y kch thch thnh gic gy ra cm gic c th.

Kt lun s phm

- Sp xp ch ngi ca hc sinh ph hp vi kh nng nghe, nhn.

- To iu kin cho hc sinh thch ng vi n np, ni quy sinh hot hc tp trong nh

trng.

- S dng phng tin dy hc tc ng ti nhiu gic quan nhm tng kh nng lnh

hi tri thc.

3. Phn loi cm gic

34

Da vo v tr ca ngun kch thch nm bn ngoi hay bn trong c th, ngi ta

chia thnh hai nhm cm gic: Nhng cm gic bn ngoi do nhng kch thch bn ngoi c

th gy nn v nhng cm gic bn trong do nhng kch thch bn trong c th gy nn.

Nhng cm gic bn ngoi gm c:

Cm gic nhn (th gic) cho ta bit nhng thuc tnh hnh dng, ln, s lng,

xa, sng v mu sc ca i tng. Cm gic nhn chim v tr quan trng nht

trong vic thu nhn thng tin t th gii bn ngoi (90% lng thng tin con ngi thu

nhn c bng gic quan l do th gic mang li).

Cm gic nghe (thnh gic) cho ta bit thuc tnh m thanh ca i tng nh cng

m thanh, cao thp ca m thanh v cc m sc. Thnh gic c vai tr quan trng

sau th gic.

Cm gic ngi (khu gic) cho bit thuc tnh mi ca i tng.

Cm gic nm (v gic) cho bit thuc tnh v ca i tng. C 4 loi cm gic nm

c bn: chua, ngt, mn, ng. S kt hp ca cc loi cm gic ny to nn s a

dng ca v gic.

Cm gic da (mc gic) cho ta bit s ng chm, sc p ca vt vo da, cng nh

nhit ca vt. C 5 loi cm gic da: cm gic ng chm, cm gic nn, cm gic

nng, cm gic lnh v cm gic au.

Nhng cm gic bn trong gm c:

Cm gic vn ng: Khi cc c, gn, khp xng trong c th b kch thch s to nn

cm gic vn ng, n tham gia vo s vn ng ca c th, bo hiu mc co ca

c v v tr ca cc phn c th.

Cm gic thng bng: Cho ta bit v tr v phng hng chuyn ng ca u ta so

vi phng ca trng lc. C quan ca cm gic thng bng nm thnh ca ba ng

bn khuyn trong tai v c lin quan cht ch vi ni quan. Khi c quan thng bng

b kch thch qu mc s gy ra mt thng bng khin ta cm thy chng mt, c khi

bun nn.

Cm gic c th: L loi cm gic cho bit tnh trng hot ng ca c quan ni tng,

gm cc cm gic: i, no, kht, bun nn v nhng cm gic c lin quan ti qu

trnh h hp v tun hon.

35

Trn y l hai nhm cm gic ln bao gm mt s cm gic c bn thng c con

ngi. Trn thc t cc cm gic lun tc ng qua li vi nhau, an kt vo nhau, to ra s

a dng, phong ph v kh nng cm gic ca con ngi.

II. Qu trnh tri gic

1. Khi nim tri gic

1.1. nh ngha

Tri gic l qu trnh tm l phn nh mt cch trn vn cc thuc tnh ca s vt, hin

tng khi chng ang trc tip tc ng vo cc gic quan.

1.2 . c im

- L qu trnh tm l

- Tri gic phn nh mt cch trn vn cc thuc tnh b ngoi ca SV, HT.

- Tri gic phn nh hin thc khch quan mt cch trc tip.

- Tri gic l mt hnh ng tch cc ca con ngi.

So snh qu trnh cm gic v tri gic

Ging nhau

- L qu trnh tm l.

- Phn nh thuc tnh b ngoi ca SV,HT.

- Phn nh s vt, hin tng ang trc tip tc ng vo gic quan.

Khc nhau

Cm gic Tri gic

Ni dung phn nh:

Phn nh mt thuc tnh ring l b ngoi ca SV,HT.

Kt qu: Cm gic thnh phn

Ni dung phn nh:

- Phn nh nhiu thuc tnh b ngoi ca SV,HT.

- Phn nh SV, HT mt cch trn vn.

- Tri gic l mt hnh ng tch cc ca con ngi.

Kt qu: Hnh tng (hnh nh trn vn b ngoi ca SV, HT)

1.3. Vai tr

- Tri gic gip con ngi nh hng nhanh chng v chnh xc hn trong th gii.

36

- Tri gic gip con ngi c kh nng iu chnh mt cch hp l hnh ng ca mnh

trong th gii.

- Tri gic cung cp cc thng tin cn thit cho hot ng t duy, tng tng v sng

to.

2. Quan st v nng lc quan st

Quan st l hnh thc tri gic cao nht, mang tnh tch cc, ch ng v c

mc ch r rt.

Mun quan st tt cn ch nhng yu cu sau:

- Xc nh r mc ch, ngha, yu cu, nhim v quan st.

- Chun b chu o trc khi quan st.

- Tin hnh quan st c k hoch, c h thng.

- Khi quan st cn tch cc s dng cc phng tin ngn ng.

- i vi tr nh nn to iu kin cho cc em s dng nhiu gic quan khi quan st.

- Cn ghi li cc kt qu quan st, x l nhng kt qu v rt ra nhng nhn xt cn

thit.

Nng lc quan st l kh nng tri gic nhanh chng v chnh xc nhng im

quan trng, ch yu v c sc ca SV,HT.

3. Cc quy lut c bn ca tri gic

3.1. Quy lut v tnh i tng ca tri gic

- Qu trnh tri gic lun phn nh s vt, hin tng ca th gii khch quan.

- Sn phm ca qu trnh tri gic (hnh tng) mt mt phn nh c im b ngoi ca

SV, HT, mt khc n l hnh nh ch quan ca th gii khch quan.

- Nh mang tnh i tng m hnh nh tri gic l c s nh hng v iu chnh hnh

vi, hot ng ca con ngi ph hp vi th gii vt.

3.2. Quy lut v tnh trn vn ca tri gic

Trong qu trnh tri gic, cc thuc tnh ring l ca SV, HT c phn nh trong mt

kt cu cht ch theo mt cu trc nht nh. S tng hp ny c thc hin trn c s phi

hp ca nhiu gic quan to ra hnh nh trn vn v i tng.

Di y l cc v d c th:

37

3.3. Quy lut v tnh la chn ca tri gic

Tnh la chn ca tri gic l qu trnh tch i tng ra khi bi cnh xung quanh

phn nh i tng tt hn.

Bi cnh l cc s vt hin tng trong hin thc khch quan ngoi

i tng tri gic.

i tng ca tri gic l hnh

Bi cnh tri gic l nn.

V d: Bc tranh B gi v c gi

Tnh la chn ca tri gic ph thuc vo cc yu t khch quan v ch quan.

Nhm cc yu t khch quan bao gm c im ca vt kch thch (cng , nhp

iu vn ng, s tng phn...); c im ca c iu kin bn ngoi khc (khong cch t

vt n ta, chiu sng ca vt...); s tc ng bng ngn ng ca ngi khc...

Nhm cc yu t ch quan gm: nhu cu, hng th, tnh cm, xu hng ca c nhn,

vn kinh kim sng...

3.4. Quy lut v tnh c ngha ca tri gic

38

Khi tri gic mt SV, HT con ngi c kh nng gi tn, phn loi, ch ra c cng

dng, ngha ca n i vi hot ng ca bn thn.

Tnh c ngha ca tri gic c quan h cht ch vi tnh trn vn: tri gic cng y

cc thuc tnh, cc b phn ca s vt, hin tng th vic gi tn hoc ch ra cng dng ca

s vt hin tng cng c th, cng chnh xc.

Tnh c ngha ca tri gic ph thuc vo vn hiu bit, vn kinh nghim, kh nng

ngn ng, kh nng t duy ca ch th.

3.5. Quy lut v tnh n nh ca tri gic

Tnh n nh ca tri gic l kh nng phn nh tng i n nh v s vt, hin tng

no khi iu kin tri gic thay i.

V d: Trc mt ta c mt ci cy th d ta v tr no, gn hay xa trong c ta vn c

hnh nh trn vn v ci cy .

Tnh n nh ca tri gic th hin r trong cc trng hp chng ta tri gic v ln,

hnh dng, mu sc ca i tng.

V d: Khi vit ln trang giy, ta lun cm gic thy giy c mu trng k c khi ta

vit di nh mt tri cng nh lc hong hn, khi m sng c th gim i c trm ln.

Tnh n nh ca tri gic ph thuc vo nhiu yu t:

- Do cu trc ca s vt tng i n nh trong mt thi gian, thi im nht nh.

- C ch t iu chnh c bit ca h thn kinh da trn mi lin h ngc gip c th

phn nh c nhng c im ca i tng ang tri gic cng vi nhng iu kin

tn ti ca n.

- Vn kinh nghim phong ph v i tng

3.6. Quy lut tng gic

Trong khi tri gic th gii, con ngi khng ch phn nh th gii bng nhng gic

quan c th m ton b nhng c im nhn cch ca con ngi cng tham gia tch cc vo

qu trnh tri gic, lm cho kh nng tri gic ca con ngi su sc, tinh vi v chnh xc hn.

Nhng c im nhn cch hnh thnh c nhn bao gm:

- T duy, tr nh, cm xc...

- Tm trng, ch , tm th...

- Kinh nghim, vn hiu bit, nng lc nhn thc, k nng, k xo,...

- Nhu cu, hng th, tnh cm...

Nhng c im nhn cch ny chi phi:

- i tng tri gic.

39

- Tc tri gic.

- chnh xc ca tri gic.

Kh nng tng gic ca con ngi c hnh thnh v pht trin trong hot ng nhn

thc v hot ng thc tin. Kh nng tng gic tr thnh mt nng lc nhn thc c bit

ca con ngi.

3.7. o nh tri gic

o nh tri gic l s phn nh sai lm v s vt hin tng c tht ang tc ng vo

cc gic quan ca c nhn.

Nguyn nhn gy o nh tri gic:

- Do quy lut khch quan ca s vt, hin tng.

- Do c im ca i tng v bi cnh tri gic.

- Do c im cu to ca no v gic quan

Di y l cc v d v o nh tri gic

Kt lun s phm:

Trong s dng dng dy hc :

- S dng mu sc hp l khi mun gy s ch .

- S dng ngn ng tch c nhng ni dung bn cht.

Trong ging dy, lun to cho hc sinh c thi quen phn loi tri thc c th lnh hi

tt hn

Trnh nh kin trong giao tip vi hc sinh.

Gip hc sinh phn nh ng nhng c im ca SV, HT khi tri gic.

4. Phn loi tri gic

C nhiu cch phn loi tri gic. C th nu ln hai cch phn loi ch yu nh sau:

40

Da trn b my phn tch no gi vai tr chnh trc tip nht tham gia vo

qu trnh tri gic, c th chia thnh: tri gic nhn, tri gic nghe, tri gic ngi, tri

gic s m

Da vo s phn nh nhng hnh thc tn ti khc nhau ca s vt, hin tng

trong th gii, c th chia thnh:

- Tri gic cc thuc tnh khng gian ca i tng: S vt, hin tng tn ti trong th

gii vi nhng hnh thc a dng ca n v khng gian, thi gian v trng thi vn

ng. Nh c kh nng tri gic cc thuc tnh khng gian ca i tng m ta bit

c hnh dng, ln, v tr ca s vt, hnh ni, xa v phng hng ca chng.

Trn c s con ngi c kh nng nh hng v iu chnh hnh ng ca mnh

trong th gii.

- Tri gic cc thuc tnh thi gian ca i tng: Loi tri gic ny cho ta bit lu,

nhanh, nhp iu, tnh lin tc hoc gin on ca s din bin trong thi gian. N

chu s chi phi ca nhiu qu trnh sinh l din ra trong c th theo nhng nhp iu

nht nh nh: qu trnh h hp, qa trnh tun hon, s k tip nhau gia cc cm

gic i, no

- Tri gic vn ng: Loi tri gic ny cho ta bit phng hng, tc , thi gian

chuyn ng ca i tng. Tri gic vn ng c quan h v ph thuc cht ch vo

tri gic khng gian v thi gian.

Tri gic khng gian, tri gic thi gian, tri gic vn ng c quan h cht ch vi nhau, b

sung cho nhau, gip ta tri gic th gii mt cch trn vn. Chng ph thuc rt nhiu vo kinh

nghim sng v c hnh thnh, pht trin trong hot ng thc tin ca con ngi.

C. Nhn thc l tnh

Nhn thc cm tnh c vai tr quan trng trong i sng tm l ca con ngi, n

cung cp nguyn vt liu cho cc hot ng tm l cao hn. Nhng thc t cuc sng lun t

ra nhng vn m bng nhn thc cm tnh con ngi khng th nhn thc v gii quyt

c. Mun ci to th gii, con ngi phi t ti mt mc nhn thc cao hn - nhn

thc l tnh. Nhn thc l tnh gm hai qu trnh: t duy v tng tng.

I. Qu trnh t duy

1. Khi nim t duy

1.1. nh ngha:

41

T duy l qu trnh tm l phn nh nhng thuc tnh bn cht, nhng mi lin h v

quan h mang tnh quy lut ca cc s vt, hin tng trong th gii khch quan m ta cha

bit.

1.2. c im

Tnh c vn ca t duy

Tnh hung c vn l tnh hung lun cha ng mt ni dung cn xc nh, mt

nhim v cn gii quyt, mt vng mc cn tho g trong hc tp cng nh trong cuc sng

m ch th bng vn hiu bit hin ti, bng phng php hnh ng c khng th gii

quyt c. nhn thc, con ngi cn phi vt ra khi phm vi nhng hiu bit c v i

tm ci mi, t mc ch mi.

Cc iu kin qu trnh t duy ny sinh v din bin:

- Phi xut pht t mt tnh hung c vn .

- C nhn phi c nhu cu gii quyt vn .

- C nhn phi c nhng tri thc cn thit lin quan ti vn .

Tnh gin tip ca t duy

- T duy lun phn nh gin tip s vt hin tng trong th gii khch quan.

- Qu trnh t duy din ra thng qua ngn ng, cc phng tin cng c, kinh nghim.

Tnh tru tng v tnh khi qut ca t duy

Tnh tru tng

T duy c kh nng tru xut nhng ci c th, c bit ch gi li nhng c im v

thuc tnh chung ca SV, HT.

Tnh khi qut

T duy c kh nng i su vo nhiu SV, HT nhm vch ra nhng thuc tnh chung,

nhng mi lin h v quan h c tnh quy lut gia chng.

Mi lin h gia T duy - Ngn ng

- Nh c ngn ng m ngay t khu m u ca qu trnh t duy con ngi t ra -

c vn cn gii quyt.

- S dng ngn ng tin hnh cc thao tc t duy: phn tch, tng hp, so snh, khi

qut ho v tru tng ho.

- Ngn ng biu t sn phm ca qu trnh t duy: khi nim, phn on, suy l...

Mi lin h gia T duy - Nhn thc cm tnh

- HCCV ny sinh trn c s nhn thc cm tnh.

42

- Trong qu trnh t duy phi s dng ngun ti liu phong ph do nhn thc cm tnh

mang li.

- Ni dung ca qu trnh t duy c cha ng nhng thnh phn ca nhn thc cm tnh

(cm gic, tri gic).

- Qa trnh t duy v kt qu ca n nh hng ti kh nng phn nh ca nhn thc

cm tnh.

1.3. Vai tr ca t duy

- M rng phm vi nhn thc ca con ngi.

- C kh nng gii quyt trc nhng vn ca tng lai.

- Ci to li thng tin ca NTCT, lm cho chng c ngha hn i vi i sng con

ngi.

2. Cc giai on ca t duy

Qa trnh t duy bao gm nhiu giai on k tip nhau:

- Giai on xc nh c vn , biu t n thnh nhim v ca t duy. Khi gp mt

tnh hung c vn , ch th t duy phi thc c l tnh hung c vn i

vi bn thn mnh, tc l t ra vn cn gii quyt; phi pht hin ra mu thun

cha ng trong tnh hung c vn - mu thun gia ci bit vi ci phi tm,

phi to ra nhu cu cn gii quyt v tm thy nhng tri thc c trong vn kinh

nghim c nhn c lin quan ti vn , s dng cc tri thc vo gii quyt vn

trn c s ra nhim v t duy.

- Huy ng cc tri thc, vn kinh nghim c lin quan ti vn lm xut hin trong

u ch th t duy nhng mi lin tng xung quanh vn ang gii quyt.

- Sng lc cc lin tng, gt b nhng ci khng cn thit, hnh thnh gi thuyt v cc

cch gii quyt vn c th c i vi nhim v ang t duy.

- Kim tra gi thuyt v cch gii quyt vn t chnh xc ha, khng nh gi

thuyt hoc ph nh n. Nu gi thuyt ng th tin hnh gii quyt vn . Nu gi

thuyt sai th ph nh n hnh thnh gi thuyt mi v cch gii quyt vn .

- Gii quyt vn i n kt qu, kim tra li kt qu.

K.K.Platnp nu ln cc giai on ca qu trnh t duy bng s sau:

43

3. Cc thao tc t duy c bn

3.1. Phn tch - tng hp

Phn tch: L qu trnh dng tr c phn i tng nhn thc thnh nhng thuc

tnh, nhng b phn, cc mi lin h, quan h gia chng nhn thc i tng su sc hn.

Tng hp: L qu trnh dng tr c hp nht nhng thuc tnh, nhng thnh phn

c phn tch thnh mt chnh th nhn thc i tng bao qut hn.

3.2. So snh

L qu trnh dng tr c xc nh s ging nhau hay khc nhau, s ng nht, hay

khng ng nht, s bng nhau hay khng bng nhau gia cc s vt, hin tng nhn thc.

3.3. Tru tng ha - Khi qut ha

Tru tng ha: L qu trnh dng tr c gt b nhng b phn, nhng thuc tnh,

nhng lin h, quan h th yu, khng cn thit v ch gi li nhng yu t cn thit cho t

duy.

Khi qut ha: L qu trnh dng tr c hp nht nhiu i tng khc nhau thnh

mt nhm, mt loi... trn c s chng c cng mt s thuc tnh v nhng lin h, quan h

chung nht nh.

4. Phn loi t duy

Xt theo phng din chng loi v c th

Nhn thc vn

Gii quyt vn Hnh ng t duy mi

Chnh xc ho Khng nh

Ph nh

Kim tra gi thuyt

Sng lc cc lin tng v hnh thnh gi thuyt

Xut hin cc lin tng

44

- T duy trc quan - hnh ng: L loi t duy bng cc thao tc tay chn c th h-

ng vo vic gii quyt mt s tnh hung c th, trc quan.

- T duy trc quan - hnh nh: L loi t duy m vic gii quyt vn da vo cc

hnh nh ca s vt, hin tng.

- T duy tru tng (T duy ngn ng - logic): L loi t duy m vic gii quyt vn

c da trn cc khi nim, cc mi quan h logic v gn b cht ch vi ngn ng,

ly ngn ng lm phng tin.

Xt theo mc sng to

- T duy Angrt: L loi t duy din ra theo mt chng trnh, mt cu trc lgic c

sn theo khun mu nht nh.

- T duy ritxtic: L loi t duy sng to, c tnh cht c ng, linh hot, khng theo

mt khun mu cng nhc no v c lin quan ti trc gic v kh nng sng to ca

con ngi.

II. Tng tng

Thc tin t ra cho con ngi nhim v nhn thc, ci to v sng to th gii. Mt

trong nhng phng thc p ng i hi ca thc tin l t duy. Song khng phi trong bt

c trng hp no, cc vn do thc tin t ra u c gii quyt bng t duy. C trng

hp khi gp nhng hon cnh c vn , con ngi kh c th dng t duy gii quyt n,

m phi dng mt phng thc hot ng nhn thc khc - nhn thc bng tng tng.

1. Khi nim tng tng

1.1. nh ngha:

Tng tng l qu trnh tm l phn nh nhng ci cha tng c trong kinh nghim

ca c nhn bng cch xy dng nhng hnh nh mi trn c s nhng biu tng c.

Phn tch bn cht ca tng tng cho thy:

Ni dung phn nh: Tng tng phn nh ci mi, nhng ci cha c trong kinh

nghim ca c nhn hoc ca x hi. Ci mi y c tng tng to ra di hnh

thc biu tng mi bng cch sng to ra n, xy dng n trn c s nhng biu

tng bit.

Phng thc phn nh: Tng tng to ra nhng hnh nh mi (biu tng mi -

biu tng ca tng tng) trn c s nhng biu tng bit nh cc phng thc

hnh ng: chp ghp, lin hp, nhn mnh, in hnh ha, loi suy...

Sn phm ca tng tng l cc biu tng ca tng tng: y l hnh nh mi

do con ngi to ra trn c s nhng biu tng ca tr nh. Khc vi biu tng ca

45

tr nh l hnh nh ca s vt, hin tng trc tc ng vo no ngi cn biu

tng ca tng tng l hnh nh mi khi qut hn do con ngi t sng to ra trn

c s biu tng ca tr nh.

1.2. c im

- Tng tng ny sinh trc hon cnh c vn .

ng trc mt hon cnh c vn , ty thuc vo tnh bt nh (khng xc nh, t r

rng) ca hon cnh c vn m ta s dng nhn thc bng t duy hay tng tng. Nu

gp hon cnh c vn m tnh bt nh qu ln, cc ti liu khi u kh c th tch bch

mt cch r rng, ch th nhn thc ch mi c thng tin gn ng v hon cnh, kh c th

gii quyt vn bng t duy th qu trnh gii quyt nhim v s din ra theo c ch tng

tng.

- Tng tng mang tnh khi qut.

- Tng tng mang tnh gin tip.

- Tng tng quan h mt thit vi ngn ng.

- Tng tng lin h cht ch vi nhn thc cm tnh.

So snh qu trnh t duy v tng tng

Ging nhau:

- L qu trnh tm l.

- Ny sinh trc tnh hung c vn .

- C s tham gia ca ngn ng.

- Lin h cht ch vi nhn thc cm tnh.

Khc nhau:

T duy Tng tng

- Phn nh thuc tnh bn cht, mi lin h v quan h mang tnh quy lut ca SV-HT. - Tnh bt nh ca hon cnh c vn khng cao. - Bng cch suy l, logic. - Kt qu: Khi nim

- Phn nh ci cha c trong kinh nghim ca c nhn. - Tnh bt nh ca hon cnh c vn cao. - Bng cch chp ghp, kt dnh...t biu tng c. - Kt qu: Biu tng ca tng tng

1.3. Vai tr ca tng tng

- Tng tng gip con ngi nh hng hnh ng ca mnh bng cch hnh dung ra

trc sn phm ca hot ng v cch thc i n sn phm .

46

- Tng tng thc y hot ng ca con ngi t kt qu cao (-> i vi nh gio

dc: hnh dung ra m hnh con ngi mi m gio dc cn t ti).

- Tng tng c nh hng n vic tip thu tri thc v hnh thnh, pht trin nhn

cch ca hc sinh

2. Cc cch sng to trong tng tng

2.1. Thay i kch thc, s lng

L cch to ra biu tng mi bng cch thay i kch thc, s lng, ln

nhm tng ln hay gim i hnh dng ca n so vi hin thc.

V d: Hnh tng ngi khng l, ngi t hon; Pht b nghn tay, nghn mt

2.2. Chp ghp

L phng php ghp cc b phn ca nhiu s vt, hin tng khc nhau to ra

hnh nh mi. Cc b phn hp thnh hnh nh mi khng b ch bin m ch l s ghp ni,

kt dnh gin n.

V d: Hnh nh con rng, hnh nh u ngi mnh c

2.3. Lin hp

L cch to hnh nh mi bng vic lin hp cc b phn ca nhiu s vt vi nhau.

Cc b phn to nn hnh nh mi u b ci bin trong mi tng quan mi.

V d: Thy phi c l s kt hp gia tu thy v my bay; Xe in bnh hi l kt

qu ca s lin hp gia t v tu in.

47

2.4. Nhn mnh

L cch to hnh nh mi bng vic nhn mnh c bit hoc a ln hng u mt

phm cht hay mt quan h no ca s vt, hin tng ny vi cc s vt hin tng khc.

V d: Xy dng nhng nt in hnh ca mt loi nhn vt trong vn hc, ngh thut,

hi ha..

2.5. Loi suy

L cch to ra nhng hnh nh mi trn c s m phng, bt chc nhng chi tit,

nhng b phn, nhng s vt c tht.

V d: T i bn chn ca con vt, ngi ta m phng ch to ra b phn chn vt ca

tu thy

3. Phn loi tng tng

3.1. Tng tng khng ch inh

L loi tng tng khng theo mt mc ch nh trc.

V d: ang do chi bng nhin ta ngc nhn cc m my trn bu tri, i khi ta

tng tng thy hnh mt ngi hay hnh mt con th. l hnh nh tng tng khng

ch nh.

3.2. Tng tng c ch nh

L loi tng tng theo mt mc ch t ra t trc, c k hoch v phng php

nht nh nhm to ra hnh nh mi.

Tng tng c ch nh gm:

Tng tng ti to

L qu trnh to ra nhng hnh nh mi i vi c nhn ngi tng tng da trn s

m t ca ngi khc, ca sch v, ti liu...

V d: Hc sinh tng tng ra c nhng iu thy gio m t trn lp.

Tng tng sng to

48

L qu trnh xy dng nn nhng hnh nh mi cha c trong kinh nghim c nhn,

cng nh cha c trong x hi.

3.3. c m v l tng

c m: L mt loi tng tng tng qut v tng lai, biu hin nhng mong mun,

c ao gn lin vi nhu cu ca con ngi.

L tng: L mt hnh nh mu mc, rc sng m con ngi mun vn ti. N l ng

c mnh m thi thc con ngi hot ng vn ti tng lai.

D. Ngn ng

I. Ngn ng

1. Khi nim

Cng vi yu t hot ng, trc ht l hot ng lao ng, ngn ng l mt trong

nhng yu t quyt nh qu trnh pht trin lch s loi ngi v s pht trin ca mi c

nhn. Chnh nh c ngn ng m con ngi thit lp c cc mi quan h x hi gia con

ngi vi con ngi, gia con ngi vi x hiqua trao i c nhng ngha, tnh

cm, kinh nghim, phi hp hnh ng chung. Hay ni khc i, con ngi thit lp s giao

tip vi nhau bng ngn ng.

Ngn ng l mt h thng cc k hiu c bit dng lm phng tin giao tip v lm

cng c t duy.

Ngn ng l mt hot ng tm l, l i tng ca tm l hc. Ngn ng c trng

cho tng ngi. S khc bit c nhn v ngn ng th hin cch pht m, ging iu, cch

dng t, cch biu t ni dung t tng, tnh cm

2. Chc nng ca ngn ng

2.1. Chc nng ch ngha:

Ch ngha l qu trnh dng mt t, mt cu ch mt ngha no , tc l qu trnh

gn t , cu vi mt s vt, hin tng.

Nh chc nng ch ngha ca ngn ng m cc kinh nghim lch s x hi loi ngi

c c nh li, c tn ti v truyn t li cho th h sau.

2.2. Chc nng thng bo:

Ngn ng c dng truyn t v tip nhn thng tin v nh thc y, iu

chnh hnh ng ca con ngi.

Chc nng thng bo ca giao tip cn c gi l chc nng giao tip. Giao tip bao

gi cng dn n thay i hnh vi.

2.3. Chc nng khi qut ho:

49

Ngn ng khng ch mt s vt, hin tng ring r m ch mt lp, mt loi cc s

vt, hin tng c chung thuc tnh bn cht. V vy, ngn ng l mt phng tin c lc

ca hot ng tr tu.

Hot ng tr tu bao gi cng c tnh cht khi qut v khng th t din ra m phi

dng ngn ng lm cng c, phng tin. Ngn ng va l cng c tn ti ca hot ng tr

tu, va l cng c c nh li cc kt qu ca hot ng ny.

Trong ba chc nng ca ngn ng, chc nng thng bo (giao tip) l c bn nht. Ch

trong qu trnh giao tip con ngi mi thu nhn c cc tri thc mi v hin thc do

mi iu chnh c hnh vi ca mnh cho thch hp vi hon cnh sng. V thc cht, chc

nng khi qut ho cng l mt qu trnh giao tip song y l giao tip vi chnh bn thn

mnh. Cn chc nng ch ngha l iu kin thc hin chc nng thng bo v chc nng

khi qut ho.

II. Vai tr ca ngn ng i vi hot ng nhn thc

Ngn ng l mt trong hai yu t (cng vi lao ng) gp phn tch cc lm cho

cc qu trnh tm l ca con ngi c cht lng khc hn vi con vt. Ngn ng c lin

quan ti tt c cc qu trnh tm l ca con ngi, l thnh t quan trng nht v mt ni dung

v cu trc ca tm l ngi, c bit l ca cc qu trnh nhn thc.

1. i vi cm gic

Bng tc ng ca ngn ng c th gy nn nhng cm gic trc tip.

V d: Nghe ngi khc ni tri lnh qu bn thn ta cm thy lnh hn; Mi ni

chua qu c th gy hin tng thm r ri.

Ngn ng c th lm thay i ngng cm gic v tnh nhy cm ca cm gic(nht l

tc ng ca ngn ng thm).

2. i vi tri gic

Ngn ng lm cho qu trnh tri gic din ra d dng, nhanh chng hn v lm cho

nhng ci tri gic c tr thnh khch quan, y v r rng hn.

V d: Vic tch i tng ra khi bi cnh, vic xy dng mt hnh nh trn vn v

i tng tu theo nhim v tri gic nu c km theo bng li ni thm hay ni thnh ting

th din bin s nhanh hn v kt qu s r hn.

Vai tr ca ngn ng i vi qu trnh quan st cng cn thit hn v quan st l tri

gic tch cc, c ch nh v c mc ch. Tnh c thc, c mc ch, c ch nh c biu

t, iu khin v iu chnh bng ngn ng. Khng c ngn ng th tri gic ca con ngi

vn l tri gic ca con vt. Tnh c ngha trong tri gic ca con ngi l mt cht lng mi

50

lm cho tri gic ngi khc xa tri gic ca con vt. Cht lng mi ny ch c hnh thnh

v c biu t thng qua ngn ng.

3. i vi t duy

Ngn ng c lin quan cht ch vi t duy ca con ngi. Nh c s tham gia ca

ngn ng m ch th t duy nhn thc c hon cnh c vn . Vic tin hnh cc thao tc

t duy din ra trong u c con ngi vi s tham gia ca h thng tn hiu th II v cui

cng kt qu ca qu trnh t duy ( khi nim, phn on, suy l) c biu t thnh t ng,

thnh cu.

Ngn ng khng ch l phng tin t duy gii quyt vn m cn l cng c

quan trng con ngi lnh hi, tip thu nn vn ho x hi, hnh thnh nhn cch con

ngi.

4. i vi tngtng

Trong qu trnh tng tng, ngn ng c vai tr to ln trong vic hnh thnh v biu

t cc hnh nh mi.

Ngn ng gip ta chnh xc ho cc hnh nh ca tng tng ang ny sinh, tch ra

trong chng nhng mt c bn nht, gn chng li vi nhau, c nh chng li bng t v lu

gi chng trong tr nh. Ngn ng lm cho tng tng tr thnh mt qu trnh thc, c

iu khin tch cc, c kt qu v cht lng cao.

5. i vi tr nh

Ngn ng c nh hng quan trng i vi tr nh ca con ngi. N tham gia tch

cc vo qu trnh tr nh v gn cht vi cc qu trnh .

Khng c ngn ng th khng th thc hin s ghi nh c ch nh, s ghi nh c

ngha v k c s ghi nh my mc. Ngn ng l mt phng tin ghi nh, l mt hnh

thc lu gi nhng kt qu cn nh.

Nh ngn ng con ngi c th chuyn hn nhng thng tin cn nh ra bn ngoi u

c con ngi. Chnh bng cch ny con ngi lu gi v truyn t c kinh nghim ca

loi cho th h sau.

III. Phn loi ngn ng

Ngi ta thng chia ngn ng thnh 3 loi: Ngn ng bn ngoi, ngn ng thm v

ngn ng bn trong.

1. Ngn ng bn ngoi

Ngn ng bn ngoi l ngn ng ch yu hng vo ngi khc nhm mc ch giao

tip.

51

Ngn ng bn ngoi gm 2 loi:

Ngn ng ni l th ngn ng c trc. Ngn ng ni biu hin bng m thanh v c tip

thu bng c quan thnh gic.

C 2 loi ngn ng ni: Ngn ng i thoi v ngn ng c thoi.

- Ngn ng i thoi nhm trao i thng tin gia hai hay mt s ngi vi nhau. Ngn

ng i thoi c tnh cht tnh hung, lin quan cht ch vi hon cnh i thoi, c

tnh cht phn ng, cu trc ngn ng i thoi khng tht cht ch, cu ni thng

rt gn, c s h tr ca nh mt, n ci, iu b

- Ngn ng c thoi l loi ngn ng trong mt ngi ni v nhng ngi khc

nghe nh c din vn, c bo co, ging bi Ngn ng c thoi i hi ngi

ni phi c s chun b k cng, chu o, li ni phi trong sng, chnh xc, d hiu

v c kh nng truyn cm; ngi ni phi hiu bit ngi nghe, theo di ngi nghe

iu chnh ngn ng ca mnh cho ph hp vi i tng.

Ngn ng vit l ngn ng c biu hin bng k hiu, tn hiu v bng ch vit. Ngn ng

vit ra i mun hn ngn ng ni. Ngn ng vit i hi phi r rng, mch lc, cc cu, cc

phi tun theo mt trnh t lgic rt cht ch, hp l, trnh tn mn, t on. Ngn ng

vit cng c hai loi: c thoi v i thoi.

2. Ngn ng bn trong

y l mt dng c bit ca ngn ng, n hng vo bn thn ch khng phi l

phng thc giao tip. Ngn ng bn trong l v t ng ca t duy, ca thc, n c tnh

cht phc ha ra mt chng trnh i th cho hot ng, chun b cho hot ng, gip con

ngi t iu khin, t iu chnh mnh.

3. Ngn ng thm

Ngn ng thm l mt dng ca ngn ng bn trong. Ngn ng thm khng pht ra

m thanh, n mang tnh c ng, ngn gn.

E. Tr nh

I. Khi nim v tr nh

1. nh ngha

Tr nh l qu trnh tm l phn nh nhng kinh nghim ca c nhn di hnh thc

biu tng.

2. c im

- Tr nh phn nh nhng c im tng tc ng vo gic quan ca c nhn.

52

- Tr nh phn nh vn kinh nghim sng mang tnh ch th ng thi c s ci bin do

chi phi bi nhu cu, ng c, hng th ca ch th.

- Tr nh l qu trnh phc tp gm qu trnh ghi nh, gn gi, nhn li v nh li.

3. Vai tr:

- Tr nh l iu kin hnh thnh v pht trin tm l, nhn cch.

- Tr nh gip con ngi tch lu, bo tn v lm sng li vn kinh nghim c.

- Tr nh c vai tr c bit quan trng i vi hot ng nhn thc v tr nh l cng c

lu gi kt qu ca qu trnh nhn thc cm tnh v l iu kin quan trng din

ra qu trnh nhn thc l tnh.

II. Cc giai on ca qu trnh tr nh

1. Giai on ghi nh

Ghi nh l giai on to du vt v nhng mi lin h gia tri thc mi v tri thc

c trong kinh nghim, gia tri thc mi vi nhau trn v no.

C 2 loi ghi nh:

- Ghi nh khng ch nh: L loi ghi nh khng c mc ch, k hoch, bin php t

ra t trc, khng i hi s n lc ca ch m vn ghi nh c ti liu.

- Ghi nh c ch nh: L loi ghi nh c mc ch, k hoch, bin php t ra t trc,

i hi s n lc ca ch.

Ghi nh c ch nh c thc hin bng 2 phng php:

- Ghi nh my mc: L loi ghi nh da trn s lp i, lp li ti liu nhiu ln

mt cch gin n.

Hc vt l mt biu hin in hnh ca loi ghi nh ny. Nhn chung, hc sinh ghi nh

my mc trong cc trng hp sau:

- Khng th hiu hoc khng chu tm hiu ngha ca ti liu.

- Cc phn ca ti liu ri rc khng c quan h lgic vi nhau.

- Gio vin thng xuyn yu cu tr li ng tng cu tng ch trong sch gio

khoa.

Ghi nh my mc thng dn n s lnh hi tri thc mt cch hnh thc v tn nhiu

thi gian. Tuy nhin phng php ghi nh ny s tr nn hu ch trong trng hp ta phi ghi

nh nhng ti liu khng c ni dung khi qut nh s in thoi, s ti khon ngn hng,

ngy thng nm sinh

- Ghi nh c ngha: L loi ghi nh da trn s thng hiu ni dung ca ti

liu, trn s nhn thc c nhng mi lin h lgic gia cc b phn ca ti liu .

53

y l phng php ghi nh ch yu trong hc tp ca hc sinh, m bo s lnh hi

tri thc mt cch su sc, bn vng, nu qun th cng d nh li hn. N tn t thi gian hn

ghi nh my mc song li tiu hao nng lng thn kinh nhiu hn.

2. Giai on gn gi

L giai on cng c vng chc nhng du vt c hnh thnh trn v no.

C 2 loi gn gi:

- Gn gi tiu cc: L s gn gi da trn s tri gic i tri gic li nhiu ln i vi ti

liu mt cch gin n.

- Gn gi tch cc: L s gn gi c thc hin bng cch nh li trong nhng ti liu

ghi nh m khng phi tri gic li ti liu .

Trong hot ng hc tp ca hc sinh, qu trnh gn gi c gi l n tp. gn gi

(n tp) tt nn thc hin theo cc ch dn di y:

- Phi n tp mt cch tch cc.

- Phi n tp ngay, khng lu sau khi ghi nh ti liu.

- Phi n xen k, khng nn ch n lin tc mt mn hc.

- Cn n ri rc khng nn n tp trung lin tc trong mt thi gian di.

- n tp phi c ngh ngi.

- Cn thay i cc hnh thc v phng php n tp.

3. Giai on nhn li v nh li

y l giai on gip ta ti hin li nhng hnh nh uc ghi nh trn v no.

Nhn li l qu trnh nh v mt i tng trong iu kin tri gic li i tng .

Nh li l qu trnh lm sng li nhng hnh nh c cng c trong tr nh m

khng cn tri gic li i tng gy nn hnh nh .

Nhn li v nh li u c th khng ch nh hoc c ch nh.

Khi s nh li c ch nh i hi phi c s khc phc nhng kh khn nht nh,

phi c s n lc ca ch th gi l s hi tng.

Khi s nh li cc hnh nh c c khu tr trong khng gian v thi gian th gi l

hi c. Trong hi c, chng ta khng ch nh li cc i tng x qua m cn t chng vo

mt thi gian v a im nht nh.

III. Qun v cch chng qun

1. nh ngha:

Qun l khng ti hin c ni dung ghi nh trc y vo thi im cn thit.

Qun din ra nhiu mc :

54

- Qun hon ton tc l khng nh li c, khng nhn li c nhng hnh nh

c ghi nh.

- Qun cc b tc l khng nh li c nhng nhn li c nhng hnh nh c

ghi nh.

- Hin tng sc nh tc l trong mt thi gian di khng th nh li c nhng trong

mt lc no li t nhin nh li c.

2. Quy lut qun

S qun cng din ra theo quy lut nht nh:

- Ngi ta thng qun nhng g khng lin quan n i sng hoc t lin quan, nhng

ci g khng ph hp vi hng th, s thch ca c nhn.

- Nhng ci khng c s dng thng xuyn trong hot ng hng ngy ca c nhn

th cng d qun.

- Ngi ta cng hay qun khi gp nhng kch thch mi l hay kch thch mnh.

- S qun din ra theo mt th t xc nh: qun ci tiu tit, vn vt trc; qun ci i

th, chnh yu sau.

- S qun din ra vi tc khng ng u: giai on u tc qun kh ln, v

sau tc qun cng gim dn. (Quy lut Enbinghau)

- V nguyn tc qun l mt hin tng hp l v hu ch.

3. Bin php chng qun

- Gn ti liu cn ghi nh vo ti liu hc tp ca hc sinh, lm cho ni dung tr

thnh mc ch ca hnh ng, hnh thnh c nhu cu, hng th ca hc sinh i

vi ti liu .

- T chc hot ng dy hc mt cch khoa hc nh hc sinh gii lao khi chuyn t ti

liu ny sang ti liu khc, khng nn dy hc k tip nhau hai b mn c ni dung

tng t.

- T chc cho hc sinh ti hi ti liu hc tp, lm bi tp ng dng ngay sau khi

trng v nh, n tp ngay sau khi hc ti liu moi, sau vic n tp c th tha

dn.

55

Cu hi n tp

1. Phn tch cc c im ca hot ng nhn thc? Cho v d minh ho.

2. T vic phn tch cc quy lut c bn ca cm gic v tri gic, hy rt ra cc kt lun

s phm cn thit cho hot ng dy hc v gio dc?

3. Nu s ging nhau v khc nhau gia t duy v tng tng?

4. Ti sao li ni Tng tng l qu trnh t duy bng hnh nh?

5. Phn tch vai tr ca ngn ng i vi hot ng nhn thc?

6. Lm th no c tr nh tt?

56

Chng IV: NHN CCH

I. Khi nim v nhn cch

1. Mt s khi nim lin quan ti nhn cch

1.1. Con ngi

L thnh vin ca mt cng ng, mt x hi, va l mt thc th t nhin, va l mt

thc th x hi.

Khi hiu con ngi vi ngha nh trn th cn tip cn con ngi theo c ba mt: sinh

vt, tm l v x hi.

1.2. C nhn

Dng ch mt con ngi c th ca mt cng ng, thnh vin ca x hi.

Nh vy, c nhn cng l mt thc th sinh vt, x hi v vn ho song c xem xt

x th ring tng ngi vi cc c im v sinh l, tm l v x hi phn bit n vi c

nhn khc, vi cng ng.

1.3. C tnh

Dng ch ci n nht, c mt khng hai, khng lp li trong tm l (hoc sinh l)

ca c th ngi.

2. Nhn cch

Nhn cch l t hp nhng thuc tnh tm l ca mt c nhn, biu hin bn sc v

gi tr x hi ca ngi y.

Thuc tnh tm l l nhng hin tng tm l tng i n nh (k c phn sng

ng v phn tim tng) c tnh cht quy lut ch khng phi xut hin mt cch ngu

nhin.

T hp c ngha l nhng thuc tnh tm l hp thnh nhn cch c quan h cht ch

vi nhau, tc ng ln nhau, lm thnh mt h thng, mt cu trc nht nh. Cng

thuc tnh nm trong cu trc khc cng thnh khc i.

V d: Thuc tnh to bo nu i km vi nhng phm cht o c tt s a ti hnh

ng ca mt nhn cch tch cc v li ch x hi; tri li to bo i km vi tnh ch k,

tn nhn s lm thnh mt nhn cch xu gy nhng hu qu tiu cc khng lng c.

Ni bn sc l mun ni trong s nhng thuc tnh , trong h thng c ci chung

t x hi, dn tc, giai cp, tp th, gia nh vo con ngi nhng nhng ci chung

ny (kinh nghim x hi lch s) tr thnh ci ring v ci n nht (kinh nghim

57

ca tng ngi), c c im v ni dung v hnh thc khng ging vi cc t hp

khc ca bt c mt ai khc.

Gi tr x hi l mun ni n nhng thuc tnh th hin ra nhng vic lm,

nhng cch ng x, hnh vi, hnh ng, hot ng ph bin ca ngi y v c x

hi nh gi.

Nh vy, nhn cch ni ln b mt tm l, x hi v ct cch lm ngi ca mi c nhn.

Hay ni cch khc, khi nim nhn cch ch bao hm phn x hi, phn tm l ca cc nhn

vi t cch l thnh vin ca mt x hi nht nh, l ch th ca cc mi quan h ngi -

ngi, ca hot ng c thc v giao lu.

3. c im ca nhn cch

Nhn cch l mt cu trc tm l n nh, thng nht mang tnh tch cc v tnh giao

lu vi t cch l chc nng x hi, gi tr x hi, ct cch lm ngi. V th, nhn cch c 4

c im c bn sau:

3.1. Tnh thng nht ca nhn cch

Nhn cch l mt th thng nht ca cc phn cht v thuc tnh tm l tc l nhn

cch khng phi l du cng n gin ca nhiu thuc tnh, phm cht tm l ring l m l

mt h thng thng nht trong mi nt nhn cch u lin quan khng tch di vi nhng

nt nhn cch khc. Do vy, mun nh gi ng n mt nt nhn cch no ta cn xem

xt n trong s kt hp, trong mi lin h vi nhng nt nhn cch khc ca c nhn .

V nhn cch mang tnh thng nht nn khi gio dc nhn cch phi gio dc con

ngi nh l mt nhn cch hon chnh, trnh gio dc nhn cch theo tng phn.

3.2. Tnh tng i n nh ca nhn cch

Trong hot ng sng ca con ngi cc thuc tnh v phm cht ca nhn cch c

bin i, c chuyn ha song trong tng th chng to thnh mt cu trc trn vn, tng

i n nh ca nhn cch.

Nhn cch c tnh tng i n nh v:

- Qua hot ng, gio dc v rn luyn c th thay i c nt nhn cch c v hnh

thnh nt nhn cch mi.

- Mi c nhn c c v tr, vai tr, mi trng hot ng khc nhau, chng khng c

nh m lun thay i. Do vy, trong mi trng hot ng mi vi v tr v vai tr

khc nhau con ngi s hnh thnh thm nhng phm cht nhn cch mi cho ph

hp.

58

V nhn cch mang tnh tng i n nh nn ta c th d kin trc c hnh vi ca

mt nhn cch no trong tnh hung ny hay tnh hung khc.

3.3. Tnh tch cc ca nhn cch

Nhn cch l ch th ca hot ng v giao tip, l sn phm ca x hi. V th nhn

cch mang tnh tch cc.

Tnh tch cc ca nhn cch biu hin: C nhn nhn thc c th gii xung quanh,

ci to v sng to th gii, ng thi ci to chnh bn thn mnh.

3.4. Tnh giao lu ca nhn cch

Nhn cch ch c th hnh thnh, pht trin, tn ti v th hin trong hot ng v

trong mi quan h giao lu vi nhng nhn cch khc.

Nhu cu giao lu c xem l mt nhu cu bm sinh ca con ngi. Thng qua giao

lu, con ngi gia nhp vo cc quan h x hi, lnh hi cc chun mc o c v h thng

gi tr x hi. Bn cnh , con ngi cng c nh gi, c nhn nhn theo quan h x

hi thng qua giao lu. Ngoi ra, qua giao lu con ngi ng gp cc gi tr phm cht nhn

cch ca mnh cho ngi khc, cho x hi.

II. Cu trc ca nhn cch

C nhiu quan im khc nhau v cu trc ca nhn cch.

2.1. Quan im truyn thng

Nhn cch gm 4 thnh phn c bn: Xu hng; Nng lc; Tnh cch; Kh cht.

a. Xu hng: Ni ln phng hng, chiu pht trin ca con ngi, xc nh ngi

i theo hng no, t u Xu hng bao gm: nhu cu, hng th, khuynh hng v

biu hin tng hp nht, su sc nht ca xu hng l nim tin, th gii quan v l

tng ca nhn cch.

b. Nng lc: Ni ln con ngi c th lm g, lm n mc no, lm vi cht lng ra

sao

c. Tnh cch: Ni ln ni dung tnh cht ca nhn cch.

d. Kh cht: Ni ln hnh thc biu hin tnh cht ca nhn cch.

2.2. Quan im coi cu trc nhn cch gm 2 mt c v ti (phm cht v nng lc)

thng nht vi nhau.

S cu trc tm l c v ti ca nhn cch

59

Phm cht (c) Nng lc (Ti)

- Cc phm cht x hi (o c-chnh tr): th gii quan, nim tin, l tng, lp trng, quan im, thi chnh tr, thi lao ng c bit l biu gi tr x hi (hay biu nh hng gi tr). - Cc phm cht c nhn(hay o c-t cch): tnh kh, tnh nt, tnh tnh, tnh kh, cc thi, cc th - Cc phm cht ch ca c nhn: tnh mc ch, tnh quyt on, kin tr, chu ng - Cc cung cch ng x hay tc phong.

- Nng lc x hi ho: thch nghi, sng to, c ng, mm do - Nng lc ch th ho: biu hin tnh c o, c sc, ci ring, ci bn lnh ca c nhn. - Nng lc hnh ng: hnh ng c mc ch, c iu khin, ch ng, tch cc - Nng lc giao lu: thit lp v duy tr quan h

2.3. Quan im coi nhn cch gm 3 thnh phn:

- Nhn thc bao gm c tri thc v nng lc tr tu.

- Tnh cm bao gm h thng thi i vi c nhn, ngi khc, t nhin, x hi v

nhng rung cm.

- Hnh ng bao gm phm cht ch, k nng, k xo, thi quen.

III. Cc phm cht ca nhn cch

1. Tnh cm

1.1. Khi nim v tnh cm

1.1.1. nh ngha

Tnh cm l nhng thi cm xc n nh ca con ngi i vi nhng s vt, hin

tng ca hin thc khch quan, phn nh ngha ca chng trong mi lin h vi nhu cu v

ng c ca h; tnh cm l sn phm cao cp ca s pht trin cc qu trnh cm xc trong

nhng iu kin x hi.

1.1.2. c im

c im Phn nh nhn thc Phn nh cm xc

i tng

phn nh

Phn nh bn thn s vt, hin tng

trong hin thc khch quan.

Phn nh mi lin h gia cc s vt,

hin tng vi nhu cu, ng c ca

con ngi ch khng phn nh bn

thn cc s vt, hin tng.

Phm v

phn nh

Phn nh cc s vt, hin tng tc

ng vo cc gic quan ca ta.

Ch phn nh nhng s vt, hin tng c lin

quan n s tho mn hay khng tho mn mt

nhu cu, ng c no ca con ngi.

Phng Phn nh hin thc khch quan di Phn nh hin thc khch quan di

60

thc phn

nh

hnh thc nhng hnh nh (cm gic,

tri gic); nhng biu tng (tr nh,

tng tng); nhng khi nim (t

duy).

hnh thc nhng rung ng, nhng tri

nghim.

Tnh ch th C mang tnh ch th Cao hn, m nt hn

Qu trnh hnh

thnh

Dn ra trong thi gian tng i ngn Lu di, phc tp

1.1.3. Vai tr ca tnh cm

- C vai tr to ln trong i sng ca con ngi c v mt sinh l ln tm l.

- Thc y con ngi hot ng.

- L iu kin, phng tin v ni dung gio dc.

1.2. Cc quy lut ca tnh cm

i sng tnh cm ca con ngi chu s chi phi ca mt s quy lut tnh cm. Hiu

bit v nm vng cc quy lut ny c ngha to ln trong vic gii thch nhng vn phc

tp trong i sng tnh cm ca con ngi cng nh trong vic iu khin tnh cm ca ngi

khc v bn thn.

1.2.1. Quy lut ly lan

Trong i sng hng ngy ta thng thy hin tng vui ly, bun ly, cm thng,

ng cm bi v cm xc, tnh cm ca ngi ny c th truyn, ly sang ngi khc.

Nn tng ca quy lut ny l tnh x hi trong tnh cm ca con ngi.

Quy lut ny c ngha to ln trong cc hot ng tp th ca con ngi nh lao

ng, hc tp,