tržišne strukture i ekonomska efikasnost

SADR@AJ

Predgovor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7Uvodne napomene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9

I EKONOMSKA EFIKASNOST1. EKONOMSKA EFIKASNOST NA NIVOU

DRUŠTVA KAO CJELINE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .111.1 Stati~ka efikasnost na nivou društva kao cjeline . . . . .13

1.1.1 Proizvodna efikasnost na nivou društva kao cjeline . .141.1.2 Tehni~ka efikasnost sa stanovišta društva kao cjeline . .181.1.3 Alokativna efikasnost sa stanovišta

društva kao cjeline . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19

2. EKONOMSKA EFIKASNOST NA NIVOU PREDUZE]A . .232.1 Tehni~ka efikasnost . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23

2.1.1 Mjera i variranje tehni~ke efikasnosti . . . . . . . . .232.1.2 Uzroci uo~ene tehni~ke neefikasnosti . . . . . . . . .24

2.2 Cjenovna ili alokativna efikasnost preduze}a . . . . . . . .252.3 Efikasnost obima . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .282.4 DODATAK:Matemati~ka interpretacija razli~itih

tipova efikasnosti na nivou preduze}a . . . . . . . . . . . . .33

3. TR@IŠTE POTPUNE KONKURENCIJE IEKONOMSKA EFIKASNOST . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39

4. KARAKTERISTIKE I EKONOMSKAEFIKASNOST MONOPOLA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41

4.1 Definicija monopola . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .414.2 Ravnote`a u uslovima monopola . . . . . . . . . . . . . . . . .454.3 Ekonomska efikasnost monopola . . . . . . . . . . . . . . . . .48

KNJIGA_05 finall.qxp 27.2.2007 10:13 Page 3

4.3.1 Tehnološka efikasnost . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .484.3.2 Alokativna efikasnost . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .484.3.3 Dinami~ka efikasnost . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51

4.4 Komparacija trìšta potpune konkurencijei monopola u pogledu stati~ke efikasnosti . . . . . . . . . .53

4.5 Komparacija trìšta potpune konkurencije itrìšta ograni~ene konkurencije (monopola i oligopola)u pogledu dinami~ke efikasnosti . . . . . . . . . . . . . . . . . .57

II DR@AVNA REGULACIJA MONOPOLA1. UTVR\IVANJE CIJENA PO

GRANICNIM TROŠKOVIMA . . . . . . . . . . . . . . . . . . .632. UTVR\IVANJE CIJENA NA OSNOVU

DUGOROCNIH INKREMENTALNIH TROŠKOVA . .673. UTVR\IVANJE CIJENA PO PROSJECNIM

TROŠKOVIMA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .694. RAZLICITE CIJENE ZA RAZLICITE

SEGMENTE POTROŠNJE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .735. UTVR\IVANJE CIJENA NA BAZI

VRŠNOG OPTERE]ENJA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .756. OSTALE POLITIKE REGULIRANJA

MONOPOLSKOG PREDUZE]A . . . . . . . . . . . . . . . .776.1 Reguliranje stope povrata na uloèna sredstva . . . . . .776.2 Dràvno vlasništvo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .836.3 Porezi na monopolski profit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .836.4 Konkurentno nadmetanje privatnih

preduze}a za pravo da budu isklju~ivi davaociodre|ene usluge ili proizvo|a~i proizvoda . . . . . . . . .83

6.5 Dosljedna i stroga primjenaantimonopolskog zakonodavstva . . . . . . . . . . . . . . . . .84

6.6 Politika potpunog nemiješanja u poslovane monopola . .846.7 Reguliranje,efikasnost i liberalizacija vertikalno

integriranog monopolskog trtìšta - slu~ajtrìšta telekomunikacija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .85

44


III DR@AVNA REGULATIVA U OBLASTI UPRAVLJANJAI ZAŠTITE OKOLINE (INTERNALIZACIJANEGATIVNIH EKSTERNIH EFEKATA)

1. @IVOTNA OKOLINA KAO OSKUDNI RESURSI FAKTOR PROIZVODNJE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107

2. PROBLEM NEADEKVATNOG KORIŠTENJA IPREKOMJERNOG ZAGA\IVANJA OKOLIŠA . . . .110

3. DRUŠTVENO OPTIMALNI NIVOZAGA\ENJA OKOLIŠA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .112

3.1 Optimalni nivo eksternog troška - zaga|enjaokoliša definiran pomo}u neto privatne koristi . . . . .112

4. MJERE I INSTRUMENTI U POLITICIZAŠTITE OKOLIŠA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .118

4.1 Direktna kontrola -zakonska regulativa . . . . . . . . . . .1184.1.1 Neefikasnost standarda kao instrumenta

zakonke regulative u oblasti zaštite okoliša . . .1204.2 Ekonomski instrumenti u politici zaštite okoliša . . . .123

4.2.1 Pojam i snovne karakteristike . . . . . . . . . . . . . .1234.2.2 Eko-porezi i takse na zaga|enje okoliša . . . . . .1244.2.3 Utvr|ivanje optimalnog iznosa takse na zaga|enje . .1294.2.4 Efekat takse na zaga|ivanje na troškove preduze}a . .1374.2.5 Takse i smanjenje zaga|enja uz najniè troškove . .1414.2.6 Takse na zaga|enje okoliša i ravnote`ni

poloàj preduze}a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1494.3 Neefikasnost trìšta potpune konkurencije

slu~aju postojanja negativnih eksternih efekata . . . . .1534.4 Cost -benefit analiza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1544.5 Trìšne strukture i negativni eksterni efekti . . . . . . . .156

4.5.1 Monopolsko trìšte i trìšte potpune konkurencije . .1564.5.2 Drštveno blagostanje u uslovima postojanja

negativnih eksternih efekata na monopolskomtrìštu i trìštu potpune konkurencije . . . . . . . .158

Registar pojmova . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .161Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .165

55


PREDGOVOR

Intenzivan rad na ovoj knjizi zapo~eo je prije dvije godine. Kao no-silac predmeta Mikroekonomija na postdiplomskom studiju, sma-trao sam da studentima treba ponuditi odre|eni materijal koji bi bioodgovaraju}a dopuna ve} ponu|enoj literaturi za polaganje ovogispita. Stoga je cilj ovog rada da na jasan i razumljiv na~in prezenti-ra odre|ene aktuelne teme koje, po mom mišljenju, nisu u dovoljnojmjeri ili na adekvatan na~in obuhva}ene u navedenoj literaturi. Ciljje tako|e da se odre|eni teorijski koncepti prezentiraju, gdje je tomogu}e, deskriptivno, algebarski i grafi~ki, kao i da se na~in njiho-ve primjene demonstrira kroz analizu slu~aja jednog interesantnog izna~ajnog trìšta kakvo je trìšte telekomunikacijskih usluga.

Pisanje je tako|e motivirano èljom da se otklone odre|eneterminološke neusaglašenosti i nedoumice koje ih prate, pošto samkoriste}i brojnu literaturu nailazio na neujedna~ene pa ~ak isuštinski razli~ite definicije i poimanja odre|enih kategorija umikroekonomskoj analizi. To je i razlog zašto se ~esto pored bosa-nskog izraza daje i izvorni termin na engleskom jeziku. Prikazodre|enih mikroekonomskih tema i konceptualnih postavki uliteraturi je ~esto fragmentaran ili je, pak, na nezadovoljavaju}ina~in objašnjena njihova upotrebna vrijednost u rješavanjukonkretnih problema sa kojima se razli~iti donosioci odluka susre-}u u realnom ìvotu. Ova knjiga predstavlja mali doprinos otkla-njanju uo~enih nedostataka takve vrste.

Treba naglasiti da knjiga ipak ne pokriva cjelokupnu predvi|enuispitnu materiju, odnosno ne obuhvata cjelinu nego samo jedan dio

77


predavanja koja su prezentirana studentima. Razlog za to je potre-ba da se studentima knjiga u~ini dostupnom u prihvatljivom vre-menskom okviru kako bi je mogli koristiti za spremanje ispita.

Koristim priliku da se zahvalim recenzentima, prof. dr MiriŠunji}-Beus i prof. dr Aleksandru Kalmaru, na korisnimsugestijama koje su doprinijele da odre|eni manji propusti buduotklonjeni. Za eventualne preostale nedostatke, odgovornost snosiautor. U recenziji je izneseno mišljenje da }e knjiga “biti odkoristi ne samo studentima, istra`iva~ima i poslovnom svijetuve} i kreatorima ekonomske politike”.

Veliku pomo} kod pripremanja knige pru`ili su mi asistent ArminAvdi} i Salih Tati}, koji su uradili sve grafi~ke prikaze, te meoslobodili razmišljanja o tehni~kim aspektima vezanim za njihovuizradu i doprinijeli da knjiga bude gotova u predvi|enom roku.

Zahvalnost dugujem i studentima postdiplomcima, ~ije supovratne informacije uticale na odabir teksta i na~in njegoveprezentacije, kao i Izdava~koj djelatnosti Ekonomskog fakulteta uSarajevu koja je tehni~ki realizirala zahtjevni posao ure|enjaknjige i omogu}ila njeno objavljivanje.

Doc.dr Kasim Tati}

U Sarajevu, 6.6.2003.

88


UVODNE NAPOMENE

Ekonomska efikasnost na izvjestan na~in, i na svakom nivou (odpreduze}a preko industrijske grane ili sektora do ekonomskogsistema kao cjeline) predstavlja sinteti~ku mjeru ili indikatoruspješnosti rješavanja osnovnog ekonomskog problema uopšte:kako najracionalnije koristiti ograni~ene resurse-faktoreproizvodnje sa kojima društvo, preduze}e ili pojedina~ni potroša~raspolaè, odnosno kako ih na najbolji mogu}i na~in alocirati name|usobno konkurentne aktivnosti i proizvode.

Nakon polaznih definiranja razli~itih koncepata ekonomskeefikasnosti, u radu su detaljnije prikazane razli~ite trìšnestrukture - odnosno ponašanje preduze}a i uslovi maksimizacijeprofita na trìštu potpune konkurencije i monopola - a zatim su tetrìšne strukture me|usobno upore|ene sa stanovišta mogu}nostiostvarivanja razli~itih koncepata stati~ke i dinami~ke ekonomskeefikasnosti.

Preko koncepta ekonomije obima u knjizi je objašnjena suštinaprirodnog monopola, a preko koncepta alokativne i dinami~keefikasnosti objašnjena je potreba kontrole i ograni~avanjamonopolske mo}i preduze}a koju provdi dràva naj~eš}e putemnadle`ne agencije. Stoga je posebno poglavlje posve}eno jeanalizi na~ina na koji se alokativna efikasnost monopolskogpreduze}a moè poboljšati uz o~uvanje prednosti koje postojanjeprirodnog monopola donosi u smislu najniìh prosje~nih ukupnihtroškova proizvodnje za društvo kao cjelinu. Dakle, jedan dio radaposve}en je tzv. dràvnoj industrijskoj regulativi, odnosno

99


na~inima na koji dràva kontrolira i regulira poslovanjemonopolskih preduze}a, prvenstveno kontroliranjem na~inautvr|ivanja cijena i determiniranjem dozvoljene stope povrata nauloèna sredstva.

Preostali dio rada posve}en je tzv. dràvnoj socijalnoj regulativi. Unjemu se sagledava na~in na koji negativni eksterni efekati,odnosno konkretno zaga|enje ìvotne okoline, umanjujualokativnu efikasnost trìšta potpune konkurencije i koje mjere iinstrumenti se mogu primijeniti sa ciljem da se ukupna ekonomskaefikasnost korištenja ograni~enih resursa pove}a. Svjesni smo daneuklju~ivanje negativnih eksternih efekata u mikroekonomskuanalizu efikasnosti pojedinih trìšnih struktura nedopustivopojednostavljuje i iskrivljuje pravu sliku, te da je takva polaznapretpostavka u uslovima postojanja negativnih eksternalijaalarmantnih razmjera, jednostavno neodrìva. Stoga je zna~ajnapa`nja posve}ena problemu internalizacije eksternih troškova kojinastaju usljed ekonomskih, prvenstveno proizvodnih aktivnosti,kao i sagledavanju posljedica koje uklju~ivanje tih troškova uinterne kalkulacije preduze}a ima na ukupne troškove poslovanjai efikasnost korištenja ograni~enih resursa.

Svukupni sadràj knjige ukazuje na ~injenicu da postoje zna~ajnaograni~enja nereguliranom trìštu da na efikasan na~in vršialokaciju resursa, te da je stoga neophodna intervencija dràve ucilju korigiranja trìšnih nedostataka ili pak kreiranju novih trìštatamo gdje ona nisu postojala, kao u slu~aju razmjenjivih prava nazaga|ivanje koja predstavljaju jedan od mogu}ih metodaefikasnije alokacije oskudnih resursa ìvotne okoline.

1100


I EKONOMSKA EFIKASNOST

Sam pojam efikasnosti ozna~ava stanje ili na~in vršenja odre|eneaktivnosti koji je najbolji ili optimalan. U ekonomiji efikasnost seodnosi na najbolje ili optimalno korištenje ograni~enih resursa ko-jim raspolaù društvo u cjelini ili pojedina~na preduze}a. Ekono-msku efikasnost mogu}e je, dakle, posmatrati na tri razli~ita nivoa:

društva kao cjeline, odnosno ekonomskog sistema kao cjeline, svakog pojedina~nog preduze}a ili davaoca usluga na trìštu, i industrijske grane ili sektora (npr. sektor telekomunikacija).

1. EKONOMSKA EFIKASNOST NA NIVOU DRU[TVA KAO CJELINE

Osnovni ekonomski problem sastoji se u ~injenici da društvaraspolaù sa ograni~enim resursima sa kojima ne moguproizvesti dovoljno dobara i usluga da bi zadovoljili potencijalnoneograni~ene potrebe i èlje potroša~a. Stoga, ekonomski sistemmora da bira izme|u me|usobno konkuriraju}ih odnosnoalternativnih na~ina korištenja (alociranja) postoje}ih faktoraproizvodnje - rada, zemlje, kapitala i poduzetni~ke vještine.

Ekonomska efikasnost pokazuje u kojoj mjeri ili koliko uspješnoekonomski sistem alocira ili raspore|uje svoje oskudne resurse dabi zadovoljio potrebe i èlje potroša~a u odre|enom momentu ilitokom vremena. Ekonomski efikasan na~in korištenja resursapojavljuje se onda kada društvo koristi svoje oskudne resurse da biproizvelo najve}u mogu}u koli~inu dobara i usluga koje potroša~inajviše vrednuju odnosno najviše èle da kupe na trìštu.

1111


Alokacija resursa odnosi se na dati na~in korištenja rada, zemlje,kapitala i poduzetni~ke vještine koji rezultira njemu korespondira-ju}om odre|enom koli~inom proizvedenih dobara i usluga.Realokacija ili redistribucija resursa ozna~ava sve one aktivnostikoje za posljedicu imaju da su neki faktori proizvodnje izpostoje}ih sektora (u odre|enom momentu) preba~eni ilipreusmjereni u druge sektore i druga~ija zanimanja, što zaposljedicu ima razli~itu korespondiraju}u koli~inu proizvedenihdobara i usluga (u odnosu na onu prije realokacije).

Na nivou ekonomskog sistema kao cjeline moèmo re}i da jeekonomska efikasnost postignuta kada ne postoji na~in da seizna|e druga~ija struktura proizvodnje ili druga~ija alokacijaproizvedenih dobara i usluga, u smislu da se jedan potroša~ dovedeu povoljniji poloàj a da se pri tom niti jedan drugi potroša~ nedovede u lošiji poloàj. Jasno je da ekonomski efikasan sistem nemora biti nu`no i pravi~an sistem, jer se kod analize ekonomskeefikasnosti na nivou društva kao cjeline polazi od postoje}e ilidate distribucije (raspodjele) dohotka koja predominantnoodre|uje nabavnu spremnost i mogu}nost potroša~a da se natrìštu pojave kao akteri potra`nje za robama i uslugama.Izmjenjena distribucija dohotka dovela bi automatski do izmjenjenihpreferencija ili iskazanih èlja potroša~a, što bi se o~itovalo kaoizmjenjena efektivna tra`nja za dobrima i uslugama na trìštu napodru~ju ekonomskog sistema kao cjeline. Na taj na~indistribucija dohotka prakti~no uti~e na onaj dio ranije datedefinicije efikasnosti po kojoj se ona pojavljuje kada se proizvodimaksimalno mogu}a koli~ina dobara i usluga koje potroša~inajviše vrednuju odnosno èle da kupe na trìštu. Izmjenjenimrasporedom ili raspodjelom efektivne kupovne mo}i, promijenilabi se i struktura roba i usluga koje potroša~i najviše vrednuju ièle da kupe na trìštu. Za svaku mogu}u raspodjelu dohotka imalibi smo, dakle, razli~ite signale proizvodnom i uslu`nom sektoru usmislu šta potroša~i najviše èle i koja bi struktura proizvedenihdobara i usluga na najbolji na~in zadovoljila njihove èlje ipotrebe.

1122


Ukoliko aktivnost koja dovodi barem jednu osobu u povoljnijipoloàj a da pri tom niti jednu drugu osobu ne dovodi u lošiji poloàj ozna~imo kao poboljšanje u Paretovom smislu ili Paretopoboljšanje, onda moèmo re}i i da ekonomska efikasnost nanivou društva kao cjeline predstavlja takvu situaciju u kojoj jerealizirano ili ostvareno svako Pareto poboljšanje, odnosno takvusituaciju u kojoj daljna ili dodatna Pareto poboljšanja nisu mogu}a.Pri tome ipak treba naglasiti da neke aktivnosti koje same po sebine bi mogle biti ozna~ene kao Pareto poboljšanja mogu bitipreina~ene ili konvertovane u Pareto poboljšanja ukoliko ih prateodgovaraju}e nov~ane kompenzacije onima ~ije bi blagostanjebilo smanjeno. Dakle, ako neka aktivnost poboljšava blagostanjeosobe A recimo za 100 jedinica a pri tom umanjuje blagostanjeosobe B za 60 jedinica, tada osoba A moè da postigne Paretopoboljšanje ako osobi B kompenzira smanjenje njenog blagostanjau iznosu od 60 jedinica i pri tom još uvijek ostvari poboljšanjevlastitog blagostanja za 40 jedinica. Pitanje mogu}nostiutvr|ivanja i prakti~nog ostvarivanja kompenzacija je veomakompleksno i ekonomisti imaju podijeljeno mišljenje o takvojmogu}nosti. Ovom i sli~nim problemima ocjene efikasnostipojedinih institucionalnih rješenja za alokaciju oskudnih resursa udruštvu kao cjelini mnogo pa`nje posve}uje se u posebnomdijelu mikroekonomije - ekonomici blagostanja.

1.1. Stati~ka efikasnost na nivou dru{tva kao cjeline

Kada se govori o ekonomskoj efikasnosti mogu se razlikovati sta-ti~ka i dinami~ka ekonomska efikasnost. O stati~koj efikasno-sti govorimo kada se analiza vrši u kratkom vremenskom periodu.Iznalaènje stati~ke efikasnosti usmjerava se na traènje odgovorana pitanja:

koliko outputa se moè proizvesti sada iz datog stoka ili zalihefaktora proizvodnje, da li proizvo|a~i ili davaoci usluga potroša~ima zara~unavajucijene koje na pravi na~in ili u pravom iznosu odraàvajutroškove faktora koji su upotrijebljeni za proizvodnju

1133


odre|enog dobra ili usluge, odnosno da li potroša~idobivaju odgovaraju}u vrijednost za svoj novac, i da li je kombinirano blagostanje potroša~a i proizvo|a~a ukratkom vremenskom periodu maksimizirano, uz uslov dase proizvodnja odvija po najniìm mogu}im troškovima ikorištenje najbolje raspoloìve tehnologije.

Stati~ku efikasnost na nivou društva kao cjeline moèmoposmatrati kao:

proizvodnu efikasnost (engl. productive efficiency), tehni~ku efikasnost (engl. technical efficeincy), ialokativnu efikasnost (engl. alocative afficiency).

Postizanje stati~ke ekonomske efikasnosti na nivou društva kaocjeline prakti~no zahtijeva ostvarivanje navedene tri vrsteefikasnosti, odnosno one se mogu posmatrati kao elementiekonomske efikasnosti.

1.1.1 Proizvodna efikasnost sa stanovišta društvakao cjeline

Proizvodna efikasnost sa stanovišta društva kao cjeline jepostignuta ako preduze}a proizvode najve}u mogu}u koli~inuoutputa (proizvoda i usluga) iz date koli~ine inputa (faktoraproizvodnje), odnosno ukoliko nije mogu}e proizvesti dodatnujedinicu jednog dobra ili usluge bez smanjenja proizvodnje nekogdrugog dobra ili usluge. Da bi se navedeni uslov ostvarioekonomski sistem kao cjelina mora da svoje resurse u proizvodnojaktivnosti kombinuje na takav na~in da prakti~no posluje ili senalazi na granici proizvodnih mogu}nosti. Grafi~ki prikaz graniceproizvodnih mogu}nosti dat je na sljede}oj slici:

1144


U ta~ki A društvo se nalazi na granici svojih proizvodnih mogu-}nosti i u potpunosti koristi svoje raspoloìve resurse. U ta~ki Ddruštvo se nalazi u stanju nedovoljnog korištenja svojih resursa,odnosno ne realizira ukupne proizvodne mogu}nosti, te alokativnaefikasnost nije postignuta. Ta~ka B predstavlja takvu kombinacijuproizvoda koju društvo ne moè dose}i jer je izvan granicenjegovih proizvodnih mogu}nosti.

Tri su osnovna zahtjeva koja ekonomski sistem mora da ispuni kaopreduslov za postizanje proizvodne efikasnosti:

1. Ekonomski sistem mora u datom momentu da koristi svesvoje raspoloìve resurse,

2. Svako preduze}e mora da proizvodi maksimalno mogu-}i iznos ili koli~inu dobara i usluga korištenjem inputa iliproizvodnih faktora koji su mu putem trìšta stavljeni naraspolaganje (odnosno do kojih je došlo na trìštu krozkonkurenciju sa drugim preduze}ima), i

3. Raspored ili alokacija proizvodnih inputa izme|u svihpreduze}a u ekonomskom sistemu kao cjelini morarezultirati maksimalno mogu}om koli~inom outputa(dobara i usluga).

1155

Sl. 1.1. Kriva proizvodnih mogu}nosti

Proizvod A

Ostaliproizvodi


Prvi zahtjev ozna~ava potrebu da ekonomski sistem kao cjelinamora biti u stanju tzv. pune zaposlenosti. To zna~i da su preduze}akupila sve raspoloìve faktore proizvodnje koje su njihovivlasnici ponudili na odgovaraju}em trìštu faktora proizvodnje iupotrijebila ih za proizvodnju dobara i usluga.Drugi zahtjev u suštini ozna~ava potrebu da preduze}a koristenajsavremeniju tehnologiju kako bi date inpute u proizvodnomprocesu transformirala u najve}u tehni~ki mogu}u koli~inugotovih proizvoda i usluga.Tre}i zahtjev odraàva potrebu da zbog razli~itosti pojedinihpreduze}a (u pogledu vrste proizvoda ili usluge koju proizvode,tehnologije kojom raspolaù, veli~ine proizvodnog kapaciteta imogu}nosti korištenja efekata ekonomije obima i ekonomije širine,lokacije, radne snage, organizacione strukture, na~ina upravljanjai sl.) resursi budu raspore|eni izme|u njih na takava na~in da se uekonomiji kao cjelini ne moè proizvesti više jednog dobra bezsmanjenja proizvodnje nekog drugog dobra.

Navedeni preduslov da preduze}a proizvode tehni~kimaksimalno mogu}u koli~inu dobara i usluga koriste}iodre|enu koli~inu inputa ili da datu koli~inu outputarealiziraju iz tehni~ki minimalno mogu}e koli~ine inputa,predstavlja samo potrebni ali ne i dovoljni preduslov da seukupna proizvodnja ostvaruje po najniìm prosje~nim ukupnimtroškovima. Pošto troškovi predstavljaju vrijednosno iskazaneutroške faktora proizvodnje (koji su izraèni u naturalnimjedinicama) jasno je da na prosje~ne ukupne troškove poredkoli~ine upotrijebljenih inputa (o kojoj smo do sada govorili) uti~ui cijene po kojima se te koli~ine inputa nabavljaju natrìštu faktora proizvodnje.

Pored cijena nabave koje uti~u na visinu krive prosje~nihukupnih troškova, na prosje~ne ukupne troškove po kojim seproizvodnja odvija uti~e i veli~ina postoje}eg instaliranogkapaciteta proizvodnje odnosno obim proizvodnog ekipmana, testepen prakti~nog korištenja instaliranog kapaciteta preduze}a.Drugim rije~ima radi se o tome da preduze}a mogu smanjiti

1166


svoje prosje~ne ukupne troškove poslovanja iskorištavanjempozitivnih efekata ekonomije obima. Na visinu krive prosje~nihukupnih troškova uti~e i na~in korištenja i odràvanja postoje}eopreme, organizaciona struktura i na~in rada upravlja~kog timapreduze}a, i sl. O ovom faktoru bi}e više rije~i kod definiranjapojma tehni~ke efikasnosti.

Stoga, moèmo re}i da dovoljni uslovi da bi proizvodnjabila ostvarena po najniìm prosje~nim ukupnim troškovimajesu da:

preduze}a sve potrebne inpute na trìštu faktora proizvodnjenabavljaju po najniìm mogu}im cijenama, da sva preduze}a u ekonomskom sistemu, uz datu tehnologijuopisanu kroz proizvodnu funkciju, optimiziraju obim svojihposlovnih operacija i posluju na tzv. minimalnomefikasnom obimu proizvodnje, koji pojedino preduze}eprakti~no smješta na minimum dugoro~ne ili planskekrive troškova, i da sva preduze}a s pa`njom odràvaju i koriste postoje}a sredstvaza rad, optimiziraju organizacionu strukturu i na~in radamenad`menta.

Tek zadovoljavanjem gore navedenih uslova postizanjemproizvodne efikasnosti obezbje|uje se da se ukupna proizvodnjau ekonomskom sistemu kao cjelini realizira ili ostvari i uzrealno najniè mogu}e troškove.

Postizanje proizvodne efikasnosti na nivou društva kao cjeline, uzzadovoljavanje navedenih uslova u vezi sa kratkoro~nom idugoro~nom krivom prosje~nih ukupnih troškova podrazumijeva,dakle, da preduze}a:

sve potrebne inpute na trìštu faktora proizvodnje nabavljajupo najniìm mogu}im cijenama,koriste najbolju raspoloìvu tehniku i tehnologiju,koriste najbolje proizvodne procese,iskorištavaju sve potencijale ekonomije obima,

1177


s potrebnom pa`njom odràvaju i koriste sredstava za rad,optimiziraju organizacionu strukturu i na~in rada menadèrana svim organizacionim nivoima, i minimiziraju, neadekvatno korištenje, nepotrebno rasipanjei otpad sirovina, materijala i energije u svojim proizvodnimprocesima.

1.1.2 Tehni~ka efikasnost sa stanovišta društva kao cjeline

Tehni~ka efikasnost u ovom kontkstu ozna~ava izbjegavanjenepotrebnih direktnih šteta ili gubitaka u poslovanju u svimpreduze}ima. Gra|evinska firma moè biti tehni~ki neefikasnaako se mašine kvare zbog toga što nisu blagovremeno podmazivane.Tehni~ka neefikasnost postoji i ako je menad`ment u preduze}imaloš i postoje nepotrebno visoki troškovi, te se na taj na~in podièkriva prosje~nih troškova pojedinih preduze}a, što sa društvenogstanovišta umanjuje efikasnost korištenja oskudnih resursa. Takvasituacija prikazana je na sljede}oj slici:

1188

Sl. 1.2. Porast prosje~nih ukupnih tro{kovazbog tehni~ke neefikasnosti


Potpuna konkurencija pogoduje postizanju tehni~ke efikasnosti jerneefikasne firme ne mogu da opstanu u konkurenciji efikasnih, ibivaju izba~ene sa trìšta. Monopolska firma nema pritiskakonkurencije pa moè preìvjeti i nastaviti poslovati i u situacijikada je npr. menad`ment loš i producira neopravdano visoketroškove poslovanja. Iako monopolista ne mora da postiètehni~ku efikasnost, on ipak ima motiva da to u~ini; ve}a tehni~kaefikasnost zna~i manje ukupne troškove koji mogu da zna~e ve}iekonomski ili ekstra profit.

Postizanje proizvodne i tehni~ke efikasnosti nije dovoljno da segarantira postizanje ekonomske efikasnosti na nivou ekonomijekao cjeline. Naime, ima malo smisla proizvoditi proizvode i uslugeuz najniì koli~inski utrošak proizvodnih inputa,nabavljenih po najniìm cijenama i proizvode}i pri minimalnomefikasnom obimu proizvodnje ukoliko to nisu ujedno i proizvodikoje potroša~i najviše vrednuju i èle da kupe na trìštu. Stoga,moèmo re}i da su proizvodna i tehni~ka efikasnost samopotreban ali ne i dovoljan uslov za postizanje optimalnealokacije resursa na nivou ekonomije kao cjeline. Poredproizvodne i tehni~ke efikasnosti potrebno je ostvariti i drugukomponentu ekonomske efikasnosti - alokativnu efikasnost.

1.1.3 Alokativna efikasnost sa stanovišta društva kao cjeline

Alokativna efikasnost pojavljuje se u slu~aju kada je vrijednostkoju potroša~i pripisuju pojedinom dobru (što se odraàva ucijeni koju su potroša~i voljni i sposobni da plate) izjedna~ena satroškom resursa upotrijebljenim u proizvodnji tog dobra. Ovajuslov prakti~no zahtijeva da su izjedna~eni cijena i grani~nitrošak, odnosno P=MC (vidjeti sliku 3.1). Drugim rije~ima, lokativna efikasnost ostvaruje se kada preduze}a proizvode onadobra i usluge koje društvo kao cjelina najviše vrednuje, odnosnooskudni resursi su upotrijebljeni za proizvodnju dobara i pruànjeusluga koje potroša~i najviše èle, tako da su njihove èlje ipotrebe zadovoljene na najbolji mogu}i na~in.

1199


Alokativna efikasnost se koristi kao kriterijum kada analiziramoda li pojedina trìšta zasluùju visoku ocjenu s gledišta zadovoljavanjaekonomskih potreba ljudi i najboljeg korištenja oskudnih resursa društva, ili ona pak, naginju rasipanju resursa. Neka privreda je efikasna ako je organizirana tako da svojimpotroša~ima pruì najve}i mogu}i skup dobara i usluga sobzirom na svoje dane resurse i tehnologiju. Drugim rije~ima:“alokativna efikasnost je postignuta kada nijedna mogu}areorganizacija proizvodnje ne moè nikome poboljšati poloàj ada ga nekom drugom ne pogorša. Pod uvjetima alokativneefikasnosti zadovoljstvo jedne osobe, njena korisnost, moè bitipove}ana samo umanjivanjem korisnosti nekome drugome.”1

Ovakvo shvatanje efikasnosti vidjeli smo naziva se i “Paretoefikasnost” po Vilfredu Paretu (1848-1923), talijanskomekonomisti koji ju je prvi definirao u ovakvom obliku.Logi~no pitanje koje se postavlja jeste: “Kada moèmo tvrditi daje dati nivo outputa alokativno efikasan?”. Alokativna efikasnostna konkretnom trìštu podrazumijeva pore|enje troškovaproizvodnje dodatne jedinice - grani~nog troška - sa koristi koja sedobiva njegovom potrošnjom - grani~nom korisnosti. Pri tomemoèmo re}i sljede}e:

Ukoliko je grani~ni trošak dodatne jedinice proizvoda manjiod dodatne koristi koja se dobiva njegovom potrošnjom, tadaje opravdano pove}avati njegovu proizvodnju. Ukoliko je grani~ni trošak dodatne jedinice proizvoda ve}iod dodatne koristi koja se dobiva njegovom potrošnjom,tada je opravdano smanjivati njegovu proizvodnju iosloboditi resurse za alternativne, sa društvenog stanovišta“bolje” na~ine korištenja.

U mikroekonomiji novac se koristi kao obra~unska jedinica zamjerenje vrijednosti. Korisnost koju potroša~ ima od potrošnjenekog dobra nemogu}e je mjeriti direktno i kvantitativno izraziti(kao odre|eni broj utila) iz prostog razloga što je korisnostsubjektivni osje}aj i što je nemogu}e upore|ivati na takav na~in

2200

1 Paul Samuelson, William Nordhaus: ”Ekonomija” - ~etrnaesto izdanje, ”Mate”, Zagreb, 1992, str.149.


iskazane korisnosti razli~itih potroša~a). Vrijednost dobra iliusluge za potroša~a data je cijenom koju je potroša~ spreman daplati. Spremnost da se plati (engl. willingness to pay - WTP)predstavlja maksimalnu cijenu koju je kupac spreman da plati dabi došao do proizvoda radije nego da ostane bez tog proizvoda iliusluge, i ona je predstavljena krivom potra`nje za odre|enimproizvodom. Spremnost da se plati koristi se kao mjera grani~neprivatne korisnosti potroša~a (engl. marginal private benefit -MPB), tj. D = MWP. Dakle, MPB je vrijednost koju potroša~ pripisuje potrošnji jedne dodatne jedinice proizvoda. Novac sekoristi kao jedinica potroša~evog zadovoljstva. MPB je odre|enavisinom krive potra`nje za razli~ite jedinice potrošnje datog dobra,tj. D = MWP = MPB. Grani~ni privatni trošak predstavlja trošakproizvo|enja dodatne jedinice proizvoda i njegovu veli~inuodre|ujemo visinom krive ponude za datu koli~inu dodatneproizvodnje.

1.2 Dinami~ka efikasnost

Dinami~ka efikasnost moè se definirati kao stepen do koga sesadašnja vrijednost toka stati~kog ukupnog blagostanja moèmaksimizirati tokom dugih vremenskih perioda (dovoljno dugihda omogu}e investicije za inoviranje proizvoda ili proizvodnihprocesa). Pošto je mjerenje ukupnog blagostanja (kao zbirablagostanja potroša~a i proizvo|a~a) veoma teško prakti~norealizirati, predstavu o stepenu dinami~ke efikasnosti mogu}e jedobiti mjerenjem nekih drugih parametara koji posredno govore opostoje}oj dinami~koj efikasnosti. Dinami~ka efikasnost pojavljuje se tokom vremena i pojednostavljenosvodi se na stepen ulaganja u nau~no istraìva~ke aktivnosti kojedovode do najrazli~itijeg tehnološkog progresa odnosno tehnološkihinovacija (u proizvodnji i na~inu upravljanja) na nivou preduze}a,grane ili ekonomskog sistema kao cjeline. Ona postoji onda kadase promjene pojavljuju ili doga|aju u pravo vrijeme ili pravomdinamikom, npr. kada se nova tehnologija razvija i uvodi u pravo

2211


vrijeme, ili kada se realokacija resursa odvija brzo kao rezultatpromijenjenih ukusa potroša~a. Dinami~ka efikasnost se fokusirana promjene u raspoloìvom opsegu mogu}nosti izbora kojipotroša~i imaju na pojedinim trìštima kao i na promjene kvalitetaraspoloìvih proizvoda i usluga. Ona rezultira pove}animmogu}nostima izbora i boljim kvalitetom proizvoda i usluga. Naprimjer - liberalizacija odnosno otvaranje trìšta za isporuku idostavu poštanskih pošiljki imalo je uticaja na nivoe cijena i obimusluga, što predstavlja promjene stati~ke efikasnosti. Pored togaprimjetan je ulazak novih ponu|a~a na trìšte, porast nivoakapitalnih investicija i poboljšanje kvaliteta i pouzdanosti uslugana lokalnom, regionalnom, nacionalnom i me|unarodnom nivou -što predstavlja poboljšanje u dinami~koj efikasnosti.

Sa slike 1.3 vidljivo je da tehnološki progres omogu}avapove}anje produktivnosti, odnosno smanjenje prosje~nih ukupnihtroškova poslovanja za svaki nivo proizvodnih aktivnosti.

2222

Sl. 1.3. Smanjenje tro{kova poslovanjausljed tehnolo{kog progresa

Prosje~ni tro{koviprije inovacije

Prosje~ni tro{koviposlije inovacije


2. EKONOMSKA EFIKASNOST NA NIVOU PREDUZE]A

Efikasnost proizvodne jedinice predstavlja odnos izme|uostvarenog i potencijalno mogu}eg outputa koji se moè dobiti izdatog inputa, ili odnos minimalnog potencijalnog inputa premastvarno upotrijebljenom inputu koji se zahtijeva za proizvodnjudatog outputa.

2.1 Tehni~ka efikasnost

Proizvo|a~ je tehni~ki efikasan ukoliko pove}anje jednog outputazahtijeva smanjenje barem jednog od ostalih outputa ili pove}anjebarem jednog inputa, i ukoliko smanjenje bilo kojeg inputazahtijeva pove}anje barem jednog od ostalih inputa ili smanjenjebarem jednog outputa. Po definiciji firma koja je tehni~kiefikasna koristi najbolju raspoloìvu tehnologiju. Obrnuto, firmakoja je tehni~ki neefikasna NE koristi najbolju raspoloìvutehnologiju.

2.1.1 Mjera i variranje tehni~ke efikasnosti (MTE)

Mjera tehni~ke efikasnosti (MTE) izraàva se kao jedan minusmaksimalno ekvi-proporcionalno (u jednakim proporcijama iliodnosima) smanjenje svih inputa koje bi i dalje omogu}avalonastavak proizvodnje datih outputa.

Variranje tehni~ke efikasnosti - Pripisuje se varijacijama ilipromjenama faktora koji su pod kontrolom proizvo|a~a odnosnopreduze}a (uobi~ajeno navo|eni je menadèrski input - sposobno-st da se troškovi poslovanja drè na minimalnoj vrijednosti).

2233


2.1.2 Uzroci uo~ene tehni~ke neefikasnosti:

A) Problemi u vezi sa mjerenjem:Greške pri mjerenju inputa i outputa Ispuštanje nekih inputa pri mjerenju granice proizvodnih mogu}nosti(proizvodne funkcije) - kvalitet rude, stepen vla`nosti-zemljišta i sl.

B) Tehni~ke promjenePrvo, preduze}a u odre|enom sektoru ne usvajaju novu tehnologijuu isto vrijeme. Postepeni proces prihvatanja nove tehnologije nazivase proces difuzije nove tehnologije. U bilo kojoj ta~ki difuzionogciklusa za napredniju tehnologiju, ona preduze}a koja ranije usvojeodre|enu tehnologiju bi}e tehni~ki efikasnija od onih preduze}akoja tu istu tehnologiju usvoje kasnije. U tom kontekstu, analizaefikasnosti moè pomo}i da se identificiraju oni koji najranijeusvajaju novu tehnologiju. U mjeri u kojoj su menadèrskekarakteristike onih koji najranije usvajaju novu tehnologijutransferabilne, odnosno prenosive, pomenuta praksasagledavanja prenosivih karakteristika uspješnih menadèramoè pomo}i kod kreiranja razli~itih programa usmjerenih napove}anje brzine procesa difuzije, pove}anje stope usvajanjanove tehnologije kod onih koji to najkasnije ~ine i poboljšanjeproduktivnosti u cijelom sektoru.

Drugo, tehni~ka promjena moè biti povezana sa uo~enimtehni~kim neefikasnostima ukoliko je tehnologija utjelovljena(opredme}ena) u stalnom sredstvu koje je fiksno u kratkomvremenskom periodu. Izbor takve tehnologije prakti~no nemaograni~enja do momenta investiranja, ali je nakon toga tehnologijanepromjenljiva (barem u kratkom vremenskom periodu). Ovozna~i da }e nivo tehni~ke efikasnosti preduze}a, u prisustvutehni~kog progresa opredme}enog u kapitalu, zavisiti od starostiodnosno od godišta njegovih sredstava: preduze}a sa novijomopremom naravno bi}e tehni~ki efikasnija od onih koja imajustariju tehnologiju.

2244


2.2 Cjenovna ili alokativna efikasnost preduze}a

Cjenovna ili alokativna efikasnost preduze}a postoji kada preduze}e uspješno odabire optimalnu odnos ili strukturuproizvodnih inputa s obzirom na cijene inputa na trìštu, odnosnokada minimizira troškove vezane za nabavku inputa. Kada ovonije slu~aj za odre|eno preduze}e kaè se da nije alokativnoefikasno. Razli~iti su uzroci koji mogu dovesti do alokativneneefikansnosti preduze}a.

Naime, pošto se alokativna efikasnost odnosi na ponašanjemenadèra preduze}a, uo~ene alokativne neefikasnosti morajubiti povezane sa procesom donošenja poslovnih odluka. Zapoduzetni~ku firmu u kojoj postoji samo jedan donosilac odluka(menadèr) pa`nja je usmjerena na sposobnosti ovog donosiocaodluka da minimizira troškove poslovanja. Ova sposobnost se~esto kratko naziva menadèrska sposobnost. Minimiziranjetroškova zahtijeva informacije i o tehnologiji i o trìšnim cijenama.U ovom kontekstu, alokativna neefikasnost preduze}a mora setuma~iti nedostatkom potrebnih informacija i/ili njihovomneadekvatnom upotrebom. U opštem slu~aju, obrazovanje iiskustvo imaju pozitivan uticaj na sposobnost menadèra - onipoboljšavaju sposobnost donosioca odluka da prikupi i obradipotrebne informacije o tehnologiji i cijenama na trìštu, štonaravno dovodi do poboljšanja alokativne efikasnosti preduze}a.

U mjeri u kojoj ona odraàva sposobnost preduze}a da pravilnoreagiraju na trìšne cijene, alokativna efikasnost predstavljapreduslov za dobro funkcioniranje trìšnih institucija izadovoljavaju}u alokaciju resursa do koje njihovim funkcioniranjemdolazi. Treba napomenuti da u slu~ajevima kada poslovne odlukedonosi ve}i broj menadèra, na pojavu alokativne neefikasnosti uvelikoj mjeri uti~e organizaciona struktura preduze}a i na~inme|usobne komunikacije i koordinacije rada odgovornih rukovodilaca.

Polaze}i od ~injenice da do tehni~ke neefikasnosti dolazi kadapreduze}e ne ostvaruje tehnološki maksimalno mogu}i output iz

2255


datog skupa proizvodnih inputa, i da se alokativna neefikasnsotpojavljuje kada preduze}e ne uspije da odabere optimalni odnosizme|u proizvodnih inputa uz date trìšne cijene tih inputa (iakopreduze}e moè da proizvodi tehni~ki maksimalno mogu}i outputiz stvarno upotrijebljenih proizvodnih faktora), na sljede}oj slicigrafi~ki su predstavljena tehni~ka i alokativna efikasnost na nivoupreduze}a:

Na X i Y osi koordinatnog sistema prikazani su proizvodni inputikapital i rad, i to koli~ine potrebne po jedinici outputa. Pretpostavkaje da se proizvodna aktivnost odvija u uslovima konstantnih prinosas obzirom na razmjer. Izokvanta koja prikazuje jedini~nuproizvodnju uz primjenu najbolje raspoloìve tehnologije ozna~enaje sa FF, i ona opisuje proizvodnu tehnologiju kao minimalnekombinacije inputa (kapitala i rada) po jedinici outputa koji sezahtijevaju da bi se proizvodnom aktivnoš}u proizvela jednajedinica outputa. Kombinacija proizvodnih inputa da bi se proizve-la jedna jedinica outputa za odre|eno preduze}e, ustanovljena jemjerenjem i prikazana je ta~kom P (na kraju linije OP). Dakle,preduze}e proizvodi van efikasne jedini~ne izokvante i posmatrana

2266

Sl. 1.4. Tehni~ka i alokativna efikasnost

Jedini~na izokvanta uzprimjenu najbolje

raspoloìve tehnologije

Izotro{kovna linija(odnos cijena inputa)


proizvodna aktivnost moè se okarakterisati kao neefikasna, aiznos te neefikasnosti moè se mjeriti du` zrake OP i iskazati kaomogu}e proporcionalno smanjenje koli~ine upotrijebljenih inputakoje ne bi dovelo do smanjenja proizvedenog outputa.

Tehni~ka neefikasnost mjeri se odnosom OQ/OP odnosnohipoteti~kim iznosom za koji se koli~ina upotrijebljenih proizvodnihinputa moè proporcionalno smanjiti bez smanjivanja outputa.Cjenovna ili alokativna neefikasnost moè se utvrditi samouzimaju}i u obzir cijene proizvodnih inputa. Izotroškovna linijaAA ilustrira odnos cijena faktora proizvodnje koji egzistira na trìštu,i ta~ka E ozna~ava takvu kombinaciju inputa za proizvodnju bilokojeg datog obima proizvodnje koja predstavlja najniè jedini~netroškove za preduze}e. Uzimaju}i ovaj odnos kao parametar,odnosno kao zadatu veli~inu na koju preduze}e ne moè uticati,proizvodnja u ta~ki Q nije optimalna i preduze}e bi trebalo daproizvodi u ta~ki E. Imaju}i u vidu da bilo koja ta~ka na liniji AApredstavlja isti iznos troškova za jedinicu outputa kao u ta~ki E,moèmo re}i da mjera neefikasnosti preduze}a izazvanaproizvodnjom u ovoj neoptimalnoj ta~ki jeste odnos OR/OQ iizna~ava se kao cjenovna neefikasnost. Odnos OR/OQ predstavljaproporcinalni (nepotrebno pla}eni) višak troškova nastao zbogkorištenja neodgovaraju}ih proporcija proizvodnih inputa (suvišekapitala i premalo rada, kako je to prikazano u slu~aju preduze}ana prethodnoj slici). Cjenovna neefikasnost je termin koji je izvornokoristio profesor M.J.Farrell2. Tek kasnije su drugi autori umjestoizraza cjenovna neelasti~nost po~eli da koriste termin alokativnaneefikasnost preduze}a, jer ona zaista predstavlja opštu alokativnuneefikasnot nastalu zbog odluka odnosno izbora u pogleduproizvodnih inputa koje je u~inilo preduze}e.

Prema tome, ukupna ekonomska neefikasnost preduze}a uzkonstantne prinose s obzirom na razmjer moè se prikazatiodnosom OR/OP, i tako definirana ukupna neefikasnost

2277

2 Farrel, M.J. "The measurement of productive efficiency", Journal of the Royal Stattistical Society120 (pt.3,1957), 557-98


predstavlja, ustvari, kombinaciju tehni~ke i cjenovne ili alokativneneefikasnosti. Farrellova analiza dovela je prirodno i do tre}e vrsteneefikasnosti nakon što se odbaci njegova pretpostavka okonstantnim prinosima s obzirom na razmjer. Naime, ukolikoprinosi s obzirom na razmjer nisu konstantni, proizvodnja moè dase odvija u ta~ki E na slici 1.4, a da ipak bude neefikasna jer pridruga~ijem obimu proizvodnje ili veli~ini proizvodnih kapaciteta(odnosno razmjeru proizvodnje) proizvodna aktivnost moè da seobavi uz niè troškove proizvodnih inputa po jedinici outputa(niè prosje~ne ukupne troškove proizvodnje outputa). Takav vidneefikasnosti, koji je nazvan neefikasnost obima proizvodnjeukazuje da preduze}e posluje sa veli~inom kapaciteta koja je ilipremala ili prevelika da bi se minimizirali prosje~ni ukupnitroškovi proizvodnje.

2.3 Efikasnost obima

Efikasnost obima (engl. scale efficiency) definirana je kaosituacija u kojoj preduze}e odabira obim outputa (veli~inuinstaliranog i upotrijebljenog proizvodnog kapaciteta) na takavna~in da minimizira prosje~ne ukupne troškove proizvodnje. Ovokorespondira situaciji ravnote`nog poloàja preduze}a u dugomvremenskom periodu kada preduze}e ostvaruje (lokalno) konstantanprinos s obzirom na razmjer i kada ostvaruje nulti ekonomskiprofit. Ukoliko ovi uslovi nisu zadovoljeni kaè se da preduze}enije efikasno u pogledu odabranog obima proizvodnih aktivnosti.Preduze}e moè biti neefikasno u pogledu obima proizvodihaktivnosti iz barem dva razloga:

1. Situacije nastale u kratkom roku, i 2. Nedostatka mobilnosti ili pokretljivosti resursa.

Najprije, dakle, neefikasnost obima moè da se pojavi u situacijamakoje nastaju u kratkom vremenskom periodu. Ustvari, ako procesulaska i izlaska preduze}a iz grane u kojoj posluje posmatranopreduze}e nije veoma brz ili trenutan, tada preduze}e moèposlovati na neefikasnom obimu proizvodnje jer nije bilo dovoljno

2288


vremena za sektor kao cjelinu da se ostvari ravnoteà u dugomvremenskom periodu. U tom slu~aju, preduze}e moè da senalazi ili u zoni rastu}eg prinosa s obzirom na razmjer ili, pak, uzoni opadaju}eg prinosa s obzirom na razmjer.

Ukoliko se nalazi u zoni rastu}eg prinosa s obzirom na razmjer,preduze}e }e biti pod pritiskom da napusti granu u dugomvremenskom periodu. I ako se, u uslovima slobodnog ulaska i izlaskaiz grane, preduze}e nalazi u zoni opadaju}eg prinosa s obzirom narazmjer, preduze}e }e se suo~iti sa rastu}om konkurencijom novihpreduze}a koja ulaze u granu i koja na planskoj krivoj dugoro~nihprosje~nih troškova mogu odabrati onaj obim proizvodnje koji }ebiti efikasan, te proizvoditi po niìm prosje~nim ukupnimtroškovima. U takvoj situaciji, samo pra}enje sposobnosti preduze}arazli~itih veli~ina da preìve u duèm vremenskom periodu moèpruìti vrijedne informacije o efikasnosti obima u datom sektoruili industrijskoj grani, što se ozna~ava terminom “metodpreìvljavanja”. U stacionarnim uslovima, ovaj metod identificiraefikasan obim poslovanja kao onu veli~inu preduze}a za koju jeregistrirani broj ulazaka u granu ve}i nego broj izlazaka iz grane.Obratno, neefikasan obim poslovanja utvr|en je kao veli~inapreduze}a za koju broj izlazaka iz grane prelazi broj ulazaka u granu.

Preduze}e moè tako|e biti neefikasno u pogledu obima poslovanjazbog toga što resursi potrebni u proizvodnji nisu savršeno pokretljvi.Takva situacija ozna~ava se kao nepromjenjljivost-fiksiranostsredstava (engl. asset fixity) a povezana je sa pojavom histereze inataloènih troškova (engl. sunk costs).

Odre|ena sredstava su veoma mobilna i lako se prebacuju iz jednealternativne upotrebe u drugu - karakterizira ih, dakle, visokamobilnost izme|u alternativnih alokacija. Financijski kapital moèse veoma lako primijeniti na skoro svaku aktivnost. Ali svasredstva ne mogu se alocirati na sve proizvodne aktivnosti.Fiksiranost sredstava nastaje kada su odre|ena sredstva korisnaili uporebljiva samo u odre|enim tipovima proizvodnih aktivnosti,na primjer kombajn u poljoprivrednoj proizvodnji, oprema za

2299


muù krava u sto~arstvu, ili odre|ena oprema ra|ena premaspecifi~nim potrebama odre|enog proizvo|a~a. Takva sredstvateško je preusmjeriti u drugi vid proizvodnih aktivnosti, te stoga,prinosi koje oni ostvaruju mogu zna~ajno da variraju, u pore|enjusa prinosima sredstava koja se mogu relativno lagano transferiratiiz jedne u drugu proizvodnu aktivnost. Najve}i dio troškova takvihsredstava predstavljaju nataloèni troškovi, u smislu da se oni nemogu povratiti prodajom tih sredstava u procesu dezinvestiranjaodnosno likvidacije na sekundarnom trìštu rabljenih sredstava. Uprisustvu neizvjesnosti, racionalni investitori investiraju manje usredstva koje karakteriziraju visoki nataloèni troškovi.

Fiksiranost sredstava nastaje kada su prinosi koji se ostvarujuteku}im ili postoje}im korištenjem sredstava ve}i od njihovelikvidacione trìšne vrijednosti odnosno prinosa koji bi se ostvarioprodajom tih sredstva na trìštu, ali istovremeno, teku}i prinosinisu dovoljni da dodatnu ekspanziju preduze}a (putem investiranjau dodatna sredstva) u~ine profitabilnom. To zna~i da fluktuacijecijene finalnog proizvoda “p” ne bi imale uticaja na odluku oinvestiranju u zoni fiksiranosti sredstava. U takvoj situaciji, cjenovnisignali sa trìšta ne bi na pravi na~in usmjeravali alokacijuresursa kroz investicione aktivnosti. Ova nesposobnost cijena dausmjeravaju alokaciju resursa samo bi se pove}avala saprisustvom nataloènih troškova: što su ve}i nataloèni troškovito je ve}a zona u kojoj su sredstva fiskirana, te su i cjenovni signalimanje uspješan vodi~ kod donošenja investicionih odluka.

Nataloèni trošak predstavlja, dakle, investicioni trošak koji se nemoè nadoknaditi u slu~aju kasnijeg dezinvestiranja, odnosno trošaknastao usljed vrlo specifi~ne upotrebne vrijednosti (jedinicekapitalnog ulaganja ili ljudskog kapitala) u odre|enoj djelatnosti.Nataloèni trošak predstavlja investicioni izdatak za koji ne postojimogu}nost alternativne upotrebe, te stoga ga definiranmo kaoizdatak za koji ne postoji oportunitetni trošak, tj. oportunitetni trošaktakvog investicionog izdatka jednak je nuli. Primjeri za nataloènetroškove su izdaci za istraìvanje i razvoj, izdaci za reklamu,

3300


izdaci za obuku osoblja za specifi~ne poslove, troškovi u vezi saizradom specifi~nog informacionog sistema za odre|enopreduze}e, i sl.

Pojam histereze ozna~ava generalno neuspjeh ili nemogu}nost daodre|eni efekat nestane (odnosno da se situacija vrati u prijašnjestanje) nakon što uzrok koji je do tog efekta doveo nestane. Jedanod primjera jeste histereza ili remanentnost troškova kojapredstavlja situacija u kojoj dolazi do porasta odre|enih kategorijatroškova sa porastom obima proizvodnje, ali ne i do njihovogsmanjivanja u istom iznosu sa smanjivanjem obima proizvodnje.

Nataloèni troškovi mogu biti zdruèni sa histerezom. Da bi smoto objasnili posluìmo se primjerom u kojem preduze}e za svojfinalni proizvod ostvaruje takvu cijenu na trìštu koja dovodipeduze}e u zonu fiksiranosti sredstava. U takvoj situaciji preduze}ene investira. Razmotrimo sada situaciju koju karakteriše najprijezna~ajno pove}anja prodajne cijene, a potom, nakon izvjesnogvremena smanjenje cijene na nivo koji je ranije postojao. Saporastom cijena finalog proizvoda preduze}e }e investirati uproširenje kapaciteta. Me|utim, nakon smanjenja cijena koje jeuslijedilo nedugo zatim, preduze}e ne}e dezinvestirati. Ovoukazuje na postojanje histereze u procesu donošenja odluka oinvestiranju (remanentnost investicija), kao i na prisustvoireverzibilnosti u djelovanju cijena na proizvodnu aktivnost.U navedenom primjeru, porast cijena bi uticao na proizvodnuaktivnost u ve}oj mjeri nego što bi to u~inilo smanjenje cijena.

Kona~no, u mjeri u kojoj je investiranje (dezinvestiranje) povezanosa ulaskom (izlaskom) u granu, nataloèni troškovi ~ine barijeruulasku, što sa svoje strane doprinosi smanjenju mobilnosti resursa.Prema tome, u prisustvu zna~ajnih nataloènih troškova, ravnoteàgrane u dugom vremenskom periodu mogu}e je da ne korespondirasa minimalnim prosje~nim ukupnim troškovima proizvodnje.To zna~i da }e u prisustvu zna~ajnih nataloènih troškova nekapreduze}a biti u stanju da opstanu na trìštu u duèm vremenskom

3311


periodu a da pri tom ne proizvode sa optimalnom veli~inomkapaciteta, odnosno uz najniè prosje~ne ukupne troškove ili uzevidentnu neefekasnost obima. U takvom slu~aju, identificiranjeefikasnog obima proizvodnje ne}e pruìti informaciju o izgledimapreduze}a za preìvljavanje ili opstanak u dugom vremenskomperodu ili o strukturi industrijskog sektora u dugom vremenskomperiodu.

Ukoliko je, dakle, mobilnost resursa smanjena zbog korištenjatrìšne snage odre|enog preduze}a, odgovaraju}e sredstvo sadruštvenog stanovišta moè biti primjena anti-monopolskogzakonodavstva. Ukoliko je nepokretljivost resursa uzrokovanavelikim nataloènim troškovima, osnovno pitanje je tada da li titroškovi mogu biti na neki na~in smanjeni. Primjer smanjenjanataloènih troškova je ponovna obuka “usko specijaliziranogljudskog kapitala”. Bilo koja institucija ili politika koja moèdovesti do smanjenja nataloènih troškova doprinosi ve}ojmobilnosti resursa i efikasnijem funkcioniranju trìšnih institucija.Me|utim, postoje situacije u kojima su nataloèni troškovizna~ajni i ne mogu se tako lako smanjiti. U takvom slu~aju ne bise trebalo oslanjati samo na trìšte kao sredstvo alokacije oskudnihresursa. Netrìšne institucije kao što su odre|ene šeme i zakonskoreguliranje vertikalnih integracija ili programi stabilizacije ikontrole cijena mogu biti od pomo}i. Mada oni ne uklanjajunataloène troškove, oni mogu smanjiti šanse da se odre|enopreduze}e ikada susretne sa nataloènim troškovima (kada èli danapusti odre|enu industrijsku granu odnosno da dezinvestiranakon što je zna~ajna sredstva prethodno investiralo u datuindustrijsku granu).

3322


2.4 DODATAK: Matemati~ka interpretacija razli~itih tipovaefikasnosti na nivou preduze}a

2.4.1 Tehni~ka efikasnost

Ozna~imo sa f(x) granicu proizvodnih mogu}nosti (engl. theproduction frontier) koja predstavlja najbolju raspoloìvu tehnologijuu datom industrijskom sektoru ili grani. Neka (x, y) ozna~ava: inpute (x = (x1, x2, ..., xn)’ ≥ 0), i

output (y ≥ 0) jednog preduze}a u odre|enoj grani.

Tehni~ka ostvarivost ili mogu}nost (engl.technical feasibility)zna~i da je y ≤ f(x). Za preduze}e se kaè da je tehni~ki efikasnoukoliko se (x, y) nalazi ta~no na granici proizvodnih mogu}nosti,odnosno kada je zadovoljen uslov: y = f(x).

Ukoliko taj uslov nije zadovoljen, za takvo preduze}e moèmore}i da je tehni~ki neefikasno, odnosno tada situaciju karakterišeodnos: y < f(x).

* Mjerenje tehni~ke efikasnosti (TE):Na outputu zasnovan indeks tehni~ke efikasnosti: TEO

TEO(x, y) = y/f(x),

iliTEO(x, y) = 1/max(k: ky ≤ f(x)},

gdje je TEO ≥ 0,

≤ 1.

Na inputima zasnovan indeks tehni~ke efikasnosti: TEI(ponekad se naziva i “Farrell-ov indeks” tehni~ke efikasnosti):

y = f(TEI x),

ili

3333


TEI(x, y) = min{k: y ≤ f(k x)},

gdje je TEI ≥ 0,

≤ 1.

Treba primjetiti da tehni~ka ostvarivost zna~i da

TEI(x, y) ≤ 1, ili TEO(x, y) ≤ 1.

Preduze}e koje ima output-input vektor (y, x) je tehni~kiefikasno ukoliko je TEI = 1, ili TEO = 1. To zna~i da se granica

proizvodnih mogu}nosti mo`e na isti na~in predstaviti i kao TEI(x, y) = 1, ili TEO(x, y) = 1

Preduze}e koje ima output-input vektor (y, x) je tehni~kineefikasno ukoliko je

TEI(x, y) < 1, ili TEO(x, y) < 1.

Napomena: Da li TEI i TEO predstavljaju isti indeks tehni~ke

efikasnosti za tehni~ki neefikasno preduze}e? Uvijek je ta~no daje TEI = TEO u slu~aju konstantnih prinosa s obzirom na razmjer,

u kojem slu~aju je proporcionalna promjena (smanjenje ilipove}anje) inputa jednaka proporcionalnoj promjeni (smanjenjuili pove}anju outputa).

Me|utim, TEI i TEO generalno se razlikuju (TEI ≠ TEO) ukoliko

preduze}e primjenjuje tehnologiju koja ne ostvaruje konstantneprinose s obzirom na razmjer.

* Troškovna interpretacija:

3344

Tro{kovi uz tehni~ku efikasnost

Stvarni tro{kovi


Slijedi da se izraz [(1 - TEI)x100] moè interpretirati kaoprocentualno smanjenje troškova koje preduze}e moè posti}iukoliko uspije da ostvari ili postigne tehni~ku efikasnost.

2.4.2 Alokativna efikasnost (“cjenovna efikasnost”)

Preduze}e je alokativno efikasno ukoliko odabira i kombiniraproizvodne inpute “x” na takav na~in da minimizira svojetroškove.

* Mjerenje alokativne efikasnosti:

Neka r = (r1, r2, ..., rn)’ > 0 ozna~ava vektor cijena proizvodnih

inputa koje preduze}e nabavlja na trìštu faktora proizvodnje.Indeks alokativne efikasnosti ozna~en je sa AE i ra~una se nasljede}i na~in:

Preduze}e je alokativno efikasno ukoliko je AE = 1. Ukoliko to nije slu~aj, preduze}e je alokativno neefikasno: AE < 1.

* Troškovna interpretacija: [(1 - AE)x100] predstavlja procentu-alno smanjenje troškova koje se moè ostvariti ukoliko preduze}euspije da postigne alokativnu efikasnost.

Napomena: Izraz [(TEI) (AE)] ozna~ava indeks ekonomskeefikasnosti za dati razmjer proizvodnje odnosno nivo outputa y.

U tom slu~aju imamo:

3355

Tro{kovi uzalokativnu efikasnost

Tro{kovi uztehni~ku efikasnost

AE=


Slijedi da se izraz {[(1 - (TEI AE)]x100} moè interpretirati kao

procentualno smanjenje troškova koje preduze}e moè da ostvariukolko uspije da postigne i tehni~ku i alokativnu efikasnost.

2.4.3 Efikasnost obima (Scale Efficiency)

Za neko preduze}e kaèmo da je efikasno u pogledu obimaproizvodnje ukoliko proizvodi output y na nivou koji minimiziraprosje~ne ukupne troškove proizvodnje AC(r, y) ≡ C(r, y)/y, tj.ukoliko je

y = AC miny≥0 {C(r, y)/y}.

Uslov prvog reda za unutrašnje rješenje (engl. interior solution) zaovaj problem minimizacije jeste:

[∂C/∂y - C/y]/y = 0, iliMC ≡ ∂C/∂y = C/y ≡ AC.

Drugim rije~ima, minimum prosje~nih ukupnih troškova ACostvaruje se u ta~ki u kojoj se grani~ni trošak izjedna~ava saprosje~nim troškom.

Napomena 1: Ukoliko se ostvaruje efikasnost obima preduze}emora ostvarivati ili:

Rastu}e prinose s obzirom na razmjer - u kojem slu~aju jeAC(r, y) opadaju}a funkcija od y, ili Opadaju}e prinose s obzirom na razmjer - u kojem slu~ajuje AC(r, y) rastu}a funkcija od y.

3366


Drugim rije~ima, da bi preduze}e bilo efikasno u pogledu obimaproizvodnje, ono mora proizvoditi output y u podru~ju kojeostvaruje (lokalno) konstantne prinose s obzirom na razmjer.

Napomena 2: Slobodan ulaz i izlaz u granu definiramo kaosituaciju u kojoj preduze}a mogu da ulaze i izlaze iz grane bezikakvih dodatnih troškova u pore|enju sa postoje}im preduze}ima.Trìšte koje ima karakteristike slobodnog ulaska i izlaska nazivase potencijalno konkurentno ili osvojivo trìšte (engl. contestablemarket). Ovo korespondira sa savršenom pokretljivoš}u faktoraproizvodnje. Ravnoteù grane u dugom vremenskom periodudefiniramo kao situaciju kada ne postoje nikakvi poticaji za bilokakvu promjenu postoje}eg stanja. U optimumu kada semaksimizira profit za preduze}e na potpuno konkurentnom trìštu,nivo outputa se odabire prema grani~nom pravilu:

p = ∂C/∂y.

Ovaj rezultat kombiniran sa uslovom za efikasnost obima (∂C/∂y = C/y)implicira utvr|ivanje cijena izjedna~avanjem sa prosje~nimukupnim troškovima: p = C/y. Ali treba primijetiti da

p < (= ili >) C/y ako i samo ako vaì:

profit ≡ [py - C(r, y)] < (= ili >) 0.

Dakle, u uslovima postojanja potpune konkurencije na trìštu iefikasnosti u pogledu obima proizvodnje, imamo da je p = ∂C/∂y= C/y, što implicira nulti profit. Ukoliko posmatramo granu ukojoj postoji slobodan ulaz i izlaz, nulti profit ozna~ava odsustvopoticaja da se u|e u granu ili iza|e iz grane. Zatim, u uslovimaslobodnog ulaska i izlaska, efikasnost obima identificira ravnote`nipoloàj u dugom vremenskom periodu za granu kao cjelinu. Ipošto pozitivni (negativni) profit daje podsticaj za ulazak (izlazak)u granu, neefikasnost obima onda mora ukazivati na odsustvoodnosno neostvarivanje ravnote`nog poloàja u dugomvremenskom periodu.Specifi~nije, preduze}e koje je neefikasno u

3377


pogledu obima proizvodnje ostvaruje ili:

rastu}e prinose s obzirom na razmjer u kojem slu~aju va`ida je p = ∂C/∂y < C/y i da je profit negativan (stvaraju}itako poticaj za izlazak iz grane); ili opadaju}e prinose s obzirom na razmjer u kojem slu~aju va`ida je p = ∂C/∂y > C/y i da je profit pozitivan (stvaraju}ipoticaj za ulazak u granu).

Napomena 3: Pretpostavimo da su sva preduze}a u grani identi~na.Tada, kombiniranje uslova za maksimizaciju profita (p=∂C/∂y) sauslovom za efikasnost obima (∂C/∂y = C/y) implicira da, u ulovima slobodnog ulaska i izlaska, cijena outputa industrijskegrane u dugom vremenskom peridou je data kao pe, gdje:

pe = Miny≥0 {C(r, y)/y}.

U ovom slu~aju, u uslovima slobodnog ulaska i izlaska, profit ugrani kao cjelini je jednak nuli i sve koristi u vidu pove}anjablagostanja nastalog od proizvodnih aktivnosti (engl. welfarebenefits of production activities) pripadaju potroša~ima krozprilago|avanja cijene pe.

* Mjerenje Efikasnosti obima

Indeks efikasnosti obima ozna~ava se kao SE:

pri ~emu je AC(r, y) = C(r, y)/y, a “y” ozna~ava stvarni output.

* Troškovna interpretacija:

Izraz [(1 - SE)x100] predstavlja procentualno smanjenje

3388


prosje~nih ukupnih troškova koje preduze}e moè ostvariti ukolikopostane efikasno u pogledu obima proizvodnje.

Napomena: Definirajmo OE = [(TEI) (AE) (SE)] kao indeks

ukupne ekonomske efikasnosti preduze}a. Tada moèmo pisati

gdje [Σi rixi/y] ozna~ava stvarne prosje~ne troškove proizvodnje.

Slijedi da se izraz [(1 - OE)x100] moè interpretirati kaoprocentualno smanjenje prosje~nih ukupnih troškova koje se moèostvariti ukoliko preduze}e postane istovremeno i tehni~ki efikasno,alokativno efikasno i efikasno u pogledu obima proizvodnje.

3. TR@I[TE POTPUNE KONKURENCIJE I EKONOMSKA EFIKASNOST

Iz ranije definicije alokativne efikasnosti moèmo re}i da ona postojiu situaciji kada prakti~no nema ni previše ni premalo proizvodnje,odnosno kada je proizvodnja optimalna sa društvenog stanovišta,ili ekonomije kao cjeline. Da bi trìšte bilo alokativno efikasnomoraju biti ispunjena dva uslova (pretpostavke):

1. Privatna grani~na korist = društvena grani~na korist MBc = MBs – mjeri se visinom krive agregatne tra`nje

2. Grani~ni troškovi preduze}a = Grani~ni društveni troškoviMCp = MCs – mjeri se visinom krive agregatne ponude

3399


Kako funkcionira trìšte potpune konkurencije (TPK),odnosno kako se vrši agregiranje individualnih krivulja potra`nje iponude moè se prikazati na sljede}i pojednostavljen na~in:

Alokativno efikasan ishod za društvo kao cjelinu pojavljuje seonda kada je MBs=MCs. Do ovog dolazi u potpunoj konkurenciji

ukoliko su društvene koristi jednake koristima potroša~a idruštveni troškovi jednaki troškovima proizvo|a~a. Naredni grafikon pokazuje zašto se, uz date pretpostavke ojednakosti privatnih i društvenih grani~nih koristi, i pretpostavke

4400

MB=grani~nakorist za potro{a~e

a) Ako potro{a~e kupuje svedotle dok se ne izjedna~e MBi MC, tj. MB=p

b) i ako proizvo|a~i pove}ajuproizvodnju sve dotle dokgrani~na korist ne izjedna~e sagrani~nim tro{kovima tj. P=MB

c) Tada }e MB potro{a~a biti izjed-na~ena sa grani~nim tro{kovimaproizvo|a~a MC, tj. MBc=MCp, tj.MBs=MCs ({to predstavlja uslovalokativne efikasnosti na trì{tu).

P=MB za proizvo|a~eMB potro{a~a = MB

a) individualna tra`nja b) Trì{na tra`njai ponuda

c) ponude individualnifirmi

Sl. 3.1. Funkcioniranje trì{ta potpune konkurencije


o jednakosti privatnih grani~nih troškova i društvenih grani~nihtroškova (dakle uz zanemarivanje postojanja eksternih efekata uproizvodnji i potrošnji) za trìšte potpune konkurencije moè re}ida je alokativno efikasno.

Pri obimu manjem od 100 jedinica vrijednost koju potroša~i pripisujudodatnoj jedinici proizvoda ve}a je nego troškovi za njegovuproizvodnju. Pri obimu proizvodnje ve}em od 100 jedinicavrijednost koju potroša~i pripisuju dodatnoj jedinici proizvodamanja je od troškova njegove proizvodnje. Stoga postoji samojedan obim proizvodnje (100 jedinica) pri kojem postoji maksimalnaalokativna efikasnost. Pri svakom drugom nivou postoji razlikaMCs i MBs te nije u potpunosti postignuta potencijalno mogu}aalokativna efikasnost.

4. KARAKTERISTIKE I EKONOMSKA EFIKASNOST MONOPOLA

4.1 Definicija monopola

“Monopol je trìšna struktura u kojoj postoji samo jedan prodava~,u kojoj ne postoje bliski supstituti za dobro koje on proizvodi i u

4411

Sl. 3.2. Alokativna efikasnost definiranapresjekom krive ponude i potra`nje


kojoj postoje zapreke ulasku.”3 Pored potpune konkurencije, monopolpredstavlja drugo “~isto” teorijsko stanje trìšnih struktura. Teorijskimodel ~istog monopola izvodi se iz pretpostavki koje obezbje|ujuda na trìštu nije prisutan nijedan elemenat konkurencije. Polazneosnove na kojima se gradi teorijski model monopola su sljede}e:

Postoji samo jedan prodavac i mnoštvo malih kupaca.Posebni slu~ajevi monopolskog trìšta su monopson sajednim kupcem i mnoštvom malih prodavaca i bilateralnimonopol sa jednim prodavcem i jednim kupcem.Ne postoje supstituti ili komplementi za proizvod ili grupuproizvoda koje prodaje monopol. Ova pretpostavkaosigurava da doga|aji na drugim trìštima nemaju nikakvoguticaja na doga|aje na monopolskom trìštu. Drugimrije~ima, unakrsna elasti~nost tra`nje na monopolskomtrìštu jednaka je nuli.Ne postoji sloboda ulaska novih preduze}a. Specifi~an oblikbarijere ulasku predstavlja volumen efektivne tra`nje nalokalnom trìštu. Primjer moè biti slabo naseljena oblast,gdje naj~eš}e postoji samo jedna prodavnica ukojoj se moè na}i gotovo sve. Otvaranje specijalisti~kihprodavnica, s obzirom na volumen tra`nje, bilo binerentabilno. “Ovaj primjer ukazuje na dvije va`ne stvari uvezi sa monopolizacijom trìšta: (1) monopol je povezan saveli~inom trìšta i (2) monopolsko preduze}e ne moraobavezno da bude i veliko.”4.I kupci i prodavci posjeduju savršene (i besplatne) informacijeo trìšnim prilikama. Ova pretpostavka je najmanje realnaali je neophodna. Na primjer, za monopolistu je najva`nijepoznavanje ukupne krive tra`nje, ali je istovremeno inajteè da je odredi. Bez ove pretpostavke ne bismo moglida tvrdimo da monopol poznaje svoje krive prosje~nog igrani~nog prihoda, pa time ni da je u mogu}nosti daodredi optimalan obim proizvodnje.

4422

3 A. Koutsoyianis : ”Moderna mikroekonomika”, Mate, Zagreb, 1996, str. 171.4 Stojan Babi}, Mili} Milovanovi}: ”Teorija cena”, Ekonomski fakultet Beograd, Beograd, 1990, str. 292.


Konkurencija na trìštu pokre}e dva paralelna procesa: proceskoncentracije i proces centralizacije kapitala. Oba procesa slabekarakteristike konkurentnog trìšta i zapravo otvaraju procesnjegove monopolizacije. Koncentracija kapitala najkra}e se moèdefinisati kao uve}anje individualnog kapitala putem investiranjaostvarene dobiti. Koncentracija kapitala istovremeno zna~i iuve}anje ukupnog kapitala u privredi. Centralizacija kapitalapredstavlja stapanje više individualnih kapitala u jedan. Procescentralizacije uvijek predstavlja preraspodjelu postoje}e maseukupnog kapitala izme|u razli~itih preduze}a. Posredstvom obaova procesa - i koncentracije i centralizacije kapitala - ja~a isposobnija preduze}a pove}avaju svoj udio na trìštu, što na krajurezultira odre|enim stepenom monopolizacije trìšta.

Kartel i trust predstavljaju klasi~ne oblike ekonomskih monopola.Kartel je manje ~vrsta zajednica pojedina~nih preduze}a. Onpredstavlja interesnu zajednicu samostalnih preduze}a koja su sesporazumjela o bitnim elementima me|usobnih prava na trìštu. Uzavisnost od toga šta je predmet njihovih sporazuma mogu}e jerazlikovati kartele: (1) cijena, (2) kvota proizvodnje i (3)geografske podjele trìšta. Trust je jedinstvena organizacijaindividualnih preduze}a. Ona gube samostalnost nezavisnihekonomskih jedinica. Trust odre|uje obim proizvodnje svakeproizvodne jedinice, formira jedinstvenu cijenu koštanja, moè davrši realokaciju profita izme|u razli~itih preduze}a i sl.Ukratko, trust predstavlja takav oblik monopola koji funkcionirakao jedinstveno preduze}e sa više proizvodnih pogona.

Osnovni razlozi koji dovode do nastanka monopola su sljede}i:1. Ekskluzivna kontrola nad va`nim inputima. Firma

moè da kontrolira nešto što ima veliki zna~aj a niti jednadruga firma ne moè to da nabavi. Jedan slu~aj jestevlasništvo nad neophodnim sirovinama; ~esto navo|enprimjer je kontrola kompanije Alcoa nad rudnicimaboksita što je omogu}ilo toj kompaniji da monopoliziraprodaju aluminijuma u S.A.D. prije drugog svjetskog rata.

4433


2. Ekonomija obima, odnosno rastu}i prinosi s obziromna razmjer. Kada je dugoro~na kriva prosje~nih toškova(uz date fiksne cijene inputa) opadaju}a s lijeva na desno,najmanji troškovi proizvodnje cijele industrijske graneostvaruju se ukoliko se proizvodnja koncentrira u samojednom preduze}u, a ne u dva ili više preduze}a. Trìšte~ije se potrebe zadovoljavju uz najniè troškovepostojanjem i poslovanjem samo jednog preduze}a nazivase prirodni ili naravni monopol. Primjer takvog trìštapredstavljaju lokalne telefonske usluge. O~igledno je dasu ukupni troškovi niì ukoliko se ispod zemlje pruìjedan telefonski kabal a ne dva ili više kablova.

3. Zaštita u vidu patenta. Ve}ina zemalja u svijetu štitipronalaske kroz neki vid patenta. Patent tipi~no omogu}avaizumitelju ekskluzivnu kontrolu nad novim proizvodom iliproizvodnim procesom u izvjesnom vremenskom periodu(u S.A.D. od 17 godina). Patenti su uvedeni da bi sepodstakla ulaganja u istraìvanje i razvoj dozvoljavaju}ida izumitelj izvu~e zna~ajnu korist iz svog pronalaska.Ukoliko firma ne bi bila u stanju da svoj proizvod prodapo dovoljno visokoj cijeni koja bi omogu}ila povratuloènih sredstava u istraìvanje, ona ne bi imalaekonomskog opravdanja da uopšte preduzima istraìva~keaktivnosti. Kada postoje}a firma posjeduje patent naproizvodni proces ili sastav sirovine, nova preduze}a bièlejela u}i u granu, ali ne mogu; ta industrijska granaostaje monopolizirana.

4. Dozvole za rad (licence) koje izdaje dràva. Namnogim trìštima zakon spre~ava sve druge da poslujuosim preduze}a kojima je dràva izdala dozvolu-licencu.Drugim rije~ima ~esto je protuzakonito da više od jednekompanije prodaje odre|eni proizvod ili pruà uslugu. Utom slu~aju govorimo o zakonskom monopolu. Naprimjer, “prema zakonu pojedinih provincija u Kanadi,prije 1984 godine bilo je protuzakonito za privatnapreduze}a da prave konkurenciju dràvnom preduze}u

4444


Canada Post u pogledu raznošenja pisama. Poslije 1984.godine, privatnim kompanijama se dozvoljava da raznosepisma, ali ih zakon prisiljava da zara~unavaju mnogo višecijene nego Canada Post.”5 Licence za rad ponekadaprate striktni propisi koji govore šta imalac licence moèa šta ne moè da radi.

5. Dogovorni ili koluzivni monopol. Ukoliko to zakondozvoljava, nekoliko proizvo|a~a mogu se udruìti saciljem da formiraju jedinstvenu firmu, ili da zajedni~kiobavljaju odre|ene aktivnosti u vezi sa marketingom saciljem da zara~unavaju ve}u cijenu i pove}aju svoje profite.Me|utim, nakon što je monopol formiran, nije ni malolako odràti ga, jer preduze}a mogu imati mnogopoteško}a da sprije~e ulazak drugih preduze}a privu~enihvisokom cijenom.

6. Oktopodski monopol predstavlja kombinaciju prirodnogi ekonomskog monopola. Oni nastaju u sklu~ajevimakada zbog prirode tehnologije i volumena tra`nje, postojanjeviše aktera na strani ponude ne bi bilo ekonomski racionalno.Kao primjer, moè da posluì èljezni~ki saobra}aj,vodovodi, prenos elektri~ne energije, i sl.

4.2 Ravnoteà u uslovima monopola

Dok je potpuna konkurencija podrazumijevala postojanje jakovelikog broja malih preduze}a - ponu|a~a, koji nude homogenproizvod, dotle monopol predstavlja takvo trìšno stanje u kojemjedno preduze}e opsluùje cijelo trìšte proizvodom koji nematako bliskog ili dobrog supstituta. Ova ~injenica omogu}ujemonopolisti da, za razliku od preduze}a na potpunoj konkurencijikoja preuzimaju cijene sa trìšta kao zadane parametre u svojimposlovnim odlukama, tj.vode pasivnu politiku cijena, prakti~nosam utvr|uje cijene svojim proizvodima, tj. da vodi aktivnupolitiku cijena.

4455

5 A. Blomkvist, P. Wonnacott, R. Wonnacott: ”Microeconomics”, Mc.Graw Hill, Toronto, 1987, str. 523.


Ponuda monopoliste predstavlja prakti~no ponudu cjele granetako da njegova kriva tra`nje nije više prava linija paralelna sa xosom u visini trìšne cijene, nego opadaju}a krivulja s lijeva nadesno, što zna~i da on mora, u skladu sa osnovnim zakonompotra`nje, smanjivati cijene ukoliko èli da proda ve}u koli~inu.Ovo dovodi do toga da kriva grani~nog prihoda nije više (osim zaprvu prodatu jedinicu) izjedna~ena sa cijenom (prosje~nimprihodom, odnosno krivom tra`nje) kao na trìštu potpunekonkurencije, te da na grafi~kom prikazu ima dvostruko ve}inagib od krive potra`nje.

Da bi monpol bio u stanju ravnoteè, odnosno da bi monopolistamaksimizirao svoj profit, neophodno je da budu ispunjeni isti uslovikao i na trìštu potpune konkurencije. Naime, monoplista }epove}avati svoj output ukoliko dobici koje ostvaruje u vidu dodatnogprihoda premašuju pove}anje troškova, a smanjiva}e outputukoliko je gubitak prihoda manji od smanjenja troškova. Drugimrije~ima, profit }e biti maksimalan za onaj obim proizvodnje prikojem su izjedna~eni grani~ni troškovi proizvodnje i grani~ni prihod(MC = MR), a kriva grani~nih troškova se nalazi u rastu}oj fazi.

Prodajom svojih proizvoda po ravnote`noj cijeni monopolskopreduze}e ostvaruje normalni profit (kojim pokriva ukupneprosje~ne troškove) i ekstra ili ekonomski profit (koji perdstavljaumnoàk prodanih jedinica outputa i onog dijela cijene koja sedobije kao razlika ukupne cijene i prosje~nih ukupnih troškova).

Zbog nepostojanja konkurencije monopol moè i u duèmvremenskom periodu da ostvaruje ekstra profit, jer po definiciji nepostoji mogu}nost za ulazak novih konkurenata. Treba ipak naglasitida monopolska pozicija ne garantira uvijek i profitabilno poslovanje.Mogu}e je da monopolsko preduze}e posluje i sa gubitkom, i tou slu~aju ako cijena nije dovoljno visoka da pokrije prosje~neukupne troškove proizvodnje.

Za monopolsko preduze}e kriva grani~nog troška ne predstavljakrivu ponude u kratkom vremenskom roku. Pošto je kriva ponude

4466


definisana kao funkcija trìšne cijene kao nezavisnog argumenta,u slu~aju monopola nema logi~kog smisla za definiciju funkcijeponude. Da bi to bilo mogu}e funkcija ponude monopola moralabi da bude definisana isklju~ivo karakteristikama tehnologije(proizvodne funkcije) i cijenama inputa.

Grafi~ki prikaz ravnoteè monopolskog preduze}a u kratkomvremenskom periodu, koji }emo koristiti za našu analizualokativne efikasnosti, moèmo prikazati na slici 4.1.

Na slici je ravnote`na koli~ina 4 miliona komada proizvoda, aravnote`na cijena je 20 nov~anih jedinica. Iznosom od 18nov~anih jedinica pokrivaju se prosje~ni troškovi, tako da dio od18 do 20 nov~anih jedinica predstavlja profit po jedinici outputa iliekstra profit.

4477

Cije

na i

tro{

ak (

dola

ra p

o do

ma}

inst

vu m

jese

~no)

Koli~na (miliona doma}instava)

Potro{a~evvi{ak

Stvarnigubitak

Ekonomskiprofit


4.3 Ekonomska efikasnost monopola

4.3.1 Tehnološka efikasnost

Što se ti~e tehnološke efikasnosti treba ista}i da monopol moèbiti tehnološki neefikasan i to u duèm vremenskom periodu. Uslu~aju monopola moè se desiti da preduze}e ne posluje na najniòjmogu}oj krivulji ukupnih prosje~nih troškova. Zbog odsustvakonkurencije, monopol moè da ne posve}uje dovoljno pa`njesvojim troškovima i njihovoj kontroli, pa kao posljedica toganastaje rasipanje resursa. Tehnološka neefikasnost u monopolskimindustrijama moè predstavljati zna~ajan trošak za društvo. Zbogodsustva konkurencije mnogi troškovi u monopolskom preduze}usu nepotrebno ve}i nego na trìštima potpune konkurencije.Profesor Libenštajn je ovakvu neefikasnost okarakteriziraoizrazom X-neefikansost.

4.3.2 Alokativna efikasnost

Uslov alokativne efikasnosti je da se roba proizvodi tako da jenjena grani~na korisnost jednaka njenom grani~nom trošku. Da limonopol zadovoljava ovaj uslov, odnosno da li je monopolalokativno efikasan moèmo odgovoriti analiziraju}i sljede}igrafi~ki prikaz dat na slici 4.2.

4488


Monopol rezultira outputom Q1, koji je manji od alokativnoefikasnog outputa Q2. Svaka jedinica nerealiziranog outputaizme|u Q1 i Q2 nudi veæu grani~nu dobit za društvo (pokazanovisinom D krive) od njenog grani~nog troška za društvo. Zbogtoga bi sa društvenog stanovišta bilo korisno proizvoditi ovejedinice, ina~e se pojavljuje efektivni gubitak odnosno smanjenjealokativne efikasnosti usljed postojanja monopola. Ovaj gubitakalokativne efikasnosti na slici je predstavljen osjen~enimtrouglom.

4499

Grani~na dobit za

monopolistu

Po{to monopolistaizjedna~ava, MC i MRrezultat je neefektivnakoli~ina outputa Q2

Slika 4.2 Monopol rezultira alokativnom neefikasnoš}u

Koli~ina Q2 je efektivnakoli~ina outputa, jer je grani~nadobit za dru{tvo jednakagrani~nim tro{kovima dru{tva.

Grani~na dobit za dru{tvo

(Grani~na dobit za potro{a~e)

Grani~n

i tro

{kov

i za d

ru{tv

o i

za m

onop

olistu


Kriva tra`nje ozna~ena je na slici sa D i ona predstavlja grani~nukorist za društvo kao cjelinu, pošto ona predstavlja korist koju proizvodpruà potroša~ima. (I ovdje pretpostavljamo da je grani~na koristza društvo MBs = MB za potroša~e, i da je grani~ni trošak za

društvo MCs = MC proizvo|a~a). Sa MR je ozna~en grani~ni

prihod monopola koji predstavlja grani~nu korist monopola. PoštoMC ozna~ava grani~ni trošak proizvodnje proizvoda monopolskogpreduze}a kao jedinog preduze}a u grani, to je grani~ni trošakmonopola ujedno i grani~ni trošak društva kao cjeline. Pošto ovakriva sije~e krivu grani~ne društvene koristi u ta~ki R, efikasnakoli~ina outputa bila bi u stvari Q2.

Me|utim, sa slike se moè vidjeti da to nije output koji monoplistaproizvodi. Umjesto toga, monopolista proizvodi manji i prematome neefikasan output Q1 gdje je MR = MC. Razlog zaštomonopolista proizvodi premalo je što on izjedna~ava svojegrani~ne troškove ne sa grani~nom korisnoš}u za društvo (D)nego sa grani~nom koristi za sebe (MR). Dakle, osnovni uslov zapostojanje alokativne efikasnosti na monopolskom trìštu nijeispunjen. Gubitak efikasnosti koji nastaje zbog toga što monopolskopreduze}e proizvodi premalo (Q1 umjesto Q2) prikazan je na slicikao osjen~eni trougao.

Politika monopoliste koja se sastoji u ograni~avanju outputausmjerena je na vješta~ko stvaranje oskudice tog proizvoda, takoda prema osnovnom zakonu potra`nje njegov cijena moè da sepove}a. Za proizvo|a~e koji stvaraju monopol, upravo je ovasposobnost da podiù cijene ono što im pruà priliku da ostvareekstra profit u duèm vremenskom periodu koji nisu mogliostvariti dok su bili na konkurentnom trìštu. Svaki nedostatakrobe bi na konkurentnom trìštu umjesto trajnim pove}anjemcijena rezultirao dodajnom ponudom drugih preduze}a što bivodilo smanjenju prethodno uspstavljenih visokih cijena.

Iz predhodne analize proizilazi zaklju~ak da slije|enje isklju~ivovlastitog interesa ili koristi ne rezulitira obavezno maksimalnom

5500


koristi za društvo kao cjelinu. Time se naravno pobija teza AdamaSmita o nevidljivoj ruci trìšta koja uskla|uje privatne i društveniinteres, u smislu da slije|enje vlastitog interesa i bez uzimanja uobzir interesa drugih, automatski dovodi do maksimalnogukupnog društvenog blagostanja. Adam Smit o~igledno u svojuanalizu djelovanja trìšta nije u dovoljnoj mjeri uvaàvao zna~ajmonopola i specifi~nosti na~ina na koji oni ostvaruju svoj interesiskazan kao maksimizacija ekstra profita.

4.3.3 Dinami~ka efikasnost

Dinami~ka efikasnost kako je ranije istaknuto odnosi sepojednostavljeno na investiranje u nau~no istraìva~ki rad koji zaposljedicu obi~no ima ve}i ili manji tehnološki napredak, koji opetsa svoje strane omogu}ava pove}ane mogu}nosti izbora zapotroša~e, kvalitetnije proizvode i usluge. Upravo u tome seprema mnogim ekonomistima, u prvom redu prema JozefuŠumpeteru (1883 - 1950), ogleda prednost monopola. Naime,pored mnogih prigovora da monopolska preduze}a odre|ujucijenu previsoko, a koli~ine prenisko, da mogu ostvarivati ekstraprofite i u duèm vremenskom periodu, Šumpeter je još davnotvrdio da se vrelo inovacija i tehnoloških promjena nalazi u velikimkorporacijama i kod sudionika nepotpune konkurencije.“Mada je to~no da monopolska preduze}a uzrokuju neefikasnostzbog ~injenice da njihova cijena leì iznad grani~nih troškova,Šumpeter je smatrao da inovacije što ih stvaraju krupna preduze}aviše nego potiru gubitke zbog njihovih previsokih cijena.”6

Ilustrativno je pomenuti klasi~an slu~aj Bell Telephone Labs.7 Tadivovska istraìva~ka organizacija djelovala je uz podršku najve}egsvjetskog monopola - kompanije AT&T. U toku ~etiri decenije prijeraspuštanja Bell sistema, istraìva~ka organizacija BellLabs je izumila ili znatno pridonijela razvoju tranzistora i

5511

6 Paul Samuelson, William Nordhaus: ”Ekonomija” - ~etrnaesto izdanje, ”Mate”, Zagreb, 1992, str.188.7 Ibidem, str. 188.


poluvodi~a, mikrovalne tehnike i opti~kih vlakana, memorije smagnetnim mjehuri}ima, satelita i elektronskih sklopki. Tokom1970-tih u Bell Labs se ostvarivalo punih 10% cijelog ameri~kogindustrijskog bazi~ng istraìvanja.

Okolnost da preduze}a nisu u stanju zahvatiti svu nov~anuvrijednost svojih izuma naziva se neprisvojnost. Upravo onaobjašnjava zašto je mnogo vjerovatnije da }e se krupna preduze}a,a ne mala upustiti u istraìva~ko-razvojnu djelatnost. Istraìvanja irazvoj mogu voditi ka novim tehnikama proizvodnje koje }esmanjiti troškove preduze}a. Svako preduze}e ima poticaja darazvija novi proizvod koji se razlikuje od ostalih a koji }epreduze}u omogu}iti monopolsku poziciju. Na primjer, kompanijaBombardier Ltd. bila je motivirana da razvije snoumobil(snowmobile - vozilo za kretanje po snijegu), jer je taj proizvodobezbijedio privremenu monopolsku poziciju preduze}u.Monopolska pozicija je dakle rezultat ili korist od inovacije, ainovacija je izvor rasta preduze}a.

Moèmo dakle re}i da još od Šumpeterovog vremena postojiuvjerenje da preduze}e sa zna~ajnom trìšnom mo}i predstavljazna~ajniji izvor tehnoloških inovacija nego preduze}a sa malomtrìšnom snagom u uslovima potpune konkurencije. Osnovnirazlozi koji su navo|eni u potvrdu ovakvog uvjerenja mogu sesumirati na sljede}i na~in. Porast inovacija raste više negoproporcionalno sa porastom veli~ine preduze}a zbog toga što:

Istraìva~ko-razvojni projekti (a naro~ito fundamentalna istraì-vanja) tipi~no zahtijevaju izuzetno velike fiksnetroškove, a oni mogu biti pokriveni samo ako je obimproizvodnje dovoljno veliki.

Postoji ekonomija obima i širine u proizvodnji samih inovacija.

Velike diverzificirane kompanije su u boljoj poziciji da is-korištavaju neo~ekivane i teško predvidljive inovacije,

5522


koje manjim preduze}ima zbog usmjerenosti na uski opsegproizvoda i usluga nisu dostupne.

Velika preduze}a mogu financirati ve}i broj nau~no-istraì-va~kih projekata u isto vrijeme i na taj na~in rasporediti iliraspršiti rizike vezane za ulaganja u takvu vrstuinvesticionih aktivnosti.

Velika preduze}a imaju bolji i lakši pristup eksternim financijskimizvorima.

Osim toga, obim inovacija je ve}i u industrijama ili sektorimakoji imaju izraèni stepen koncentracije, zbog toga što:

Preduze}a sa ve}om trìšnom mo}i su u mogu}nosti da lakšefinanciraju nau~no-istraìva~ke aktivnosti iz vlastitogprofita.

Preduze}a sa ve}om trìšnom mo}i mogu lakše obezbijeditiprisvajanje ostvarenih povrata koje inovacija sobomdonosi i stoga, ima mnogo ve}i poticaj za ulaganje utehnološke inovacije.

4.4 Komparacija trì{ta potpune konkurencije i monopola u pogledustati~ke alokativne efikasnosti

Komparaciju trìšta potpune kokurencije i monopola u pogledustati~ke alokativne efikasnosti moè se pokazati korištenjemgrafi~kog prikaza na slici 4.3.

5533


U savršenoj konkurenciji (dio a), koli~ina QC prodaje se po cijeniPC. Potroša~ev višak je predstavljen osjen~enim trouglom. Uravnote`i, ekonomski ili ekstra profit preduze}a je na nuli, apotroša~ev višak je maksimiziran. Monopol sa jedinstvenom

5544

Cije

naC

ijena

i tr

o{ak

Koli~ina

(a) Savr{ena konkurencija

(b) Monopol

Koli~ina

Potro{a~evvi{ak

Potro{a~evvi{ak

Stvarnigubitak

Dobitakmonopola

Slika 4.3 Komparacija tr`išta potpune konkurencije i monopolau pogledu stati~ke alokativne efikasnosti


cijenom (dio b), smanjuje output na QM i pove}ava cijenu na PM.Potroša~ev višak je predstavljen gornjim osjen~enim trouglom.Monopol zauzima osjen~eni pravougaonik i prouzrokuje stvarni ilinepotrebni gubitak (deadweight loss) koji je prikazan osjen~enimtrouglom.

Na tr`ištu potpune konkurencije (dio slike ozna~en sa a) potroša~ipla}aju PC za svaku kupljenu jedinicu proizvoda. Maksimalnacijena koju su kupci voljni da plate za svaku jedinicu prikazana jekrivom tra`nje (D). Ova cijena ujedno mjeri korisnost kojuproizvod ima za potroša~a. Vrijednost ili korisnost proizvodaminus njegova cijena predstavlja potroša~ev višak. Do njegadolazi jer se cijena proizvoda odre|uje prema zadnjoj kupljenojjedinici koja ima najmanju grani~nu korisnost za kupca. Sveranije jedinice koje za njega imaju ve}u vrijednost i za koje je biospreman platiti više kupac je dobio po ni`oj cijeni, što predstavljapotroša~ev višak ili dobitak.

Na grafi~kom prikazu potroša~ev višak je prikazan kao osjen~enitrougao. Monopolsko preduze}e (dio slike ozna~en sa b) ograni~avaoutput na QM i prodaje proizvod po cijeni PM. Potroša~ev višaksmanjuje se na manji (jednako osjen~eni) trougao. Potroša~i gubedjelom zbog toga što moraju da plate više za proizvod i dijelomzato što dobivaju manju koli~inu proizvoda. Interesantno jesagledati da li je potroša~ev gubitak jednak monopolistovomdobitku. Da li se, naime, tu radi samo o redistribuciji koristi odtrgovine? Pa`ljivija analiza slike ukazuje na to da dolazi dosmanjenja dobitaka od trgovine. Jedan dio potroša~evog gubitkapripada monopolisti -monopolista dobiva razliku izme|u više cijene(PM) i cijene PC za prodatu koli~inu (QM). Monopolista uzima diopotroša~evog viška prikazanog osjen~enim pravougaonikom. Ovajdio gubitka potroša~evog viška nije gubitak za društvo. Onpredstavlja redistribuciju odnosno preraspodjelu od potroša~a kamonopolisti. Ostatak potroša~evog viška se prakti~no izgubio jerje monopolista ograni~io output.Ali više od toga je izgubljeno.

5555


Ukupni gubitak do kojega dolazi zbog manjeg outputa monopola(QM) jeste novi trougao (druga~ije osjen~en u dijelu b). Dio togtrougla iznad cijene PC predstavlja gubitak potroša~evog viška, adio trougla ispod PC predstavlja gubitak proizvo|a~evog viška.Proizvo|a~ev višak je razlika izme|u prihoda proizvo|a~a ioportunitetnog troška proizvodnje. Ra~una se kao suma razlikaizme|u cijene i grani~nog troška proizvodnje svake jediniceoutputa. U uslovima potpune konkurencije, proizvo|a~ prodajeoutput izme|u QM i QC po cijeni PC. Grani~ni trošak proizvodnjesvake dodatne jedince outputa u tom intervalu prikazan je krivomgrani~nog troška (odnosno u uslovima potpune konkurencijekrivom ponude ). Na taj na~in vertikalna udaljenost izme|u krivegrani~nog troška i cijene predstavlja proizvo|a~ev višak. Dioproizvo|a~evog viška se izgubi kada monopolista ograni~i outputna nivo koji je niì od nivoa koji postoji u uslovima konkurencije.

Trougao (u dijelu b) koji mjeri ukupni gubitak i potroša~evog iproizvo|a~evog viška, naziva se ukupni nepotrebni gubitak (engl.deadweight loss). Ukupni nepotrebni (stvarni) gubitak mjerialokativnu neefikasnost kao smanjenje potroša~evog iproizvo|a~evog viška do kojeg dolazi usljed ograni~enja outputaispod njegovog efikasnog nivoa.

Monopol obi~no proizvodi output na znatno manjem nivou odonog pri kojem su prosje~ni ukupni troškovi u minimumu.Monopolista ima mnogo više kapaciteta nego što prakti~nokoristi.Ali ~ak da monopolista i proizvodi onu koli~inu pri kojoj suprosje~ni ukupni troškovi u minimumu, što on moè da u~ini,potroša~i nemaju priliku da kupe proizvod po toj cijeni. Cijenakoju pla}aju potroša~i uvijek je ve}a od grani~nih troškova.Zaklju~ak je da monopolista uvijek u pore|enju sa trìštempotpune konkurencije nudi manju koli~inu po višim cijenama.

5566


4.5 Komparacija trì{ta potpune konkurencije i trì{ta ograni~enekonkurencije (monopola i oligopola) u pogledu dinami~ke efikasnosti

Za trìšte potpune konkurencije (TPK) moè se re}i da u izvjesnojmjeri i na specifi~an na~in podsti~e ostvarivanje dinami~keefikasnosti. Naime, TPK generira dinami~ku efikasnost prisiljavaju}ifirme da uvode (prihvataju ili preuzimaju) ve} prona|enu i natrìštu dostupnu novu tehnologiju. Me|utim izuzetno va`no pitanjeza razvoj svakog ekonomskog sistema jeste sljede}e pitanje: “Kojatrìšna struktura na najbolji na~in po prvi put kreira (stvara) potpunonovu tehnologiju”. Mišljenja ekonomista o ovom problemu supodijeljenja.

Još od vremena Šumpetera zna~ajan broj ekonomista zastupastanovište da su prednosti na strani velike (monopolske) firme izranije navedenih razloga. Sa druge strane veliki je broj ekonomistakoji dovode u pitanje navedene hipoteze i kao kontraargument isti~uda je podsticaj za inoviranje ja~i u uslovima konkurencije nego uslovima monopola. Intuitivno ovakvo rezoniranje izgleda sasvimprihvatljivo. Naime, po ovom shvatanju, monopolist ve} zara|ujemnogo novaca (ceteris paribus) dok bi firma ukonkurentnom okruènju to htjela da ostvari. Inoviranje moèomogu}iti monopolisti da zaradi nešto više novca nego što gazara|uje sada, dok preduze}u u konkurentnom okruènju moèomogu}iti da postane monopolista i zaradi jako mnogo novca. Kaodokaz ovi autori iznose niz empirijskih istraìvanja koja nisu upotpunosti potvrdila navedene hipoteze da preduze}a sa velikomtrìšnom snagom imaju proporcionalno i ve}a ulaganja unau~no-istraìva~ke aktivnosti. U jednom od takvih istraìvanjaprofesor Symonides (1996)8 dolazi do sljede}ih zaklju~aka.

Istraìvanja pokazuju da postoji malo dokaza koji bi podràliŠumpeterovu hipotezu da trìšna snaga i veli~ina firme stimulirajuinovacije: izdaci na istraìvanje i razvoj ~ini se da rastu manje ili

5577

8 Symonides George (1996) : ”Inovation, firm size and market structure: Shumpeterian hypotesesand some new themes”, OECD Economic Department Working paper No. 161, Paris


više proporcionalno sa veli~inom preduze}a nakon što je pre|enodre|eni prag u pogledu veli~ine preduze}a (mada postoje i tomsmislu zna~ajne varijacije za razli~ite industrijske sektore,vremenske periode i dràve), i generalno, postoji malo dokaza opozitivnom odnosu izme|u intenziteta istraìva~ko-razvojnihaktivnosti i stepena koncentracije u datoj industriji. Me|utim,pozitivna korelacija izme|u stepena koncentracije/veli~inepreduze}a i inovativnih aktivnosti moè se pojaviti kada suzadovoljeni odre|eni uslovi, uklju~ivo visoke nataloène troškovepo individualnom istraìva~kom projektu i prisustvo ekonomijeobima i širine u proizvodnji pozitivnih prinosa koje inovacijesobom donose. Empirijska istraìvanja ukazuju da su intenzitetistraìva~ko-razvojnih aktivnosti i trìšna struktura zajedni~kideterminirani karakteristikama tehnologije (stepen kontinuiteta ipredvidljivosti, nagib krive u~enja, i sl.) karakteristikama tra`nje,institucionalnim okvirom, strateškim interakcijama u~esnika natrìštu i ~istom sre}om. Osim toga empirijska istraìvanja pokazujuda manje firme ostvaruju ve}i broj inovacija i patenata u odnosu naefektivno utrošena sredstva za istraìvanje i razvoj negovelika preduze}a.

O~igledno treba naglasiti ~injenicu da èlja ili poticaj za inoviranjempredstavlja samo jedan faktor u jedna~ini dinami~keefikasnosti. Drugi zna~ajan faktor predstavlja prakti~namogu}nost da se inovira, koja se moè pove}avati ukoliko suneka preduze}a velika, mo}na i profitabilna jer mogu lakšepreuzeti neophodne rizike vezane za investiranje u istraìva~ko-razvojne aktivnosti.

Da bi se bolje razumio odnos izme|u trìšnih struktura i stepenainoviranja odnosno tehnološkog progresa, potrebno je podsjetiti sezna~ajnih karakteristika klju~ne aktivnosti uklju~ene u inovativniproces - investicija u istraìva~ko-razvojne aktivnosti. Naime,istraìva~ko-razvojna aktivnost predstavlja investiciono ulaganjesa sljede}im karakteristikama:

5588


Moè zahtijevati izuzetno velika financijska ulaganja i vremenskoangaìranje uposlenika preduze}a, naro~ito ako se radi obaznim istraìvanjima u takvim sektorima kao što su naprimjer ra~unarska tehnologija, komunikacioni sistemi,proizvodnja lijekova.

Krajnji rezultati su uvijek u odre|enoj, manjoj ili ve}ojmjeri neizvjesni. Ovo zna~i da su ulaganja u istraìvanje irazvoj rizi~na ulaganja prvenstveno zbog nataloènihtroškova. Neuspjela investicija u istraìvanje i razvoj imamalu vrijednost i prakt~no se ne moè nikome ponuditi naprodaju da bi se dijelom nadoknadila izgubljena sredstva.Zbog toga se jako teško i vrše ocjene unaprijed ovakvogtipa investicionih ulaganja. Teško je izra~unati netosadašnju vrijednost toka prinosa za jednu tako neizvjesnuinvesticiju, što ima zna~ajne posljedice na financiranjeistraìvanja i razvoja.Rezultat istraìva~kih aktivnosti predstavlja znanje koje imakarakteristike onog što ekonomisti nazivaju javna dobra -kod kojeg ne postoji rivalstvo u njegovom korištenju nitimogu}nost isklju~enja nekoga iz potrošnje takvog dobra.Prakti~no, to u ovom slu~aju otvara dileme kakopreduze}e moè biti sigurno da }e upravo ono prigrabiti svekoristi koje istraìva~ki projekat sobom obezbje|uje, da liinvestirati sam ili ~ekati da to neko drugi u~ini pa da se bezpla}anja obezbijede koristi. Ovaj problem prisvajanja rješavase registriranjem patenata na odre|eni vremenski period.

Kod upore|ivanja trìšta ograni~ene konkurencije (monopola ioligopola) i trìšta potpune konkurencije trebalo bi sagledati kakospecifi~na trìšna struktura moè da uti~e na èlju ili podsticaj alii na mogu}nost da se investira u istraìva~ko-razvojne aktivnosti.

Pretjerana konkurencija moè smanjiti investicije u inovativneaktivnosti zbog na~ina na koji preduze}a u konkurentnomokruènju dolaze do neophodnih financijskih sredstava zafinanciranje izuzetno rizi~nih istraìva~kih projekata.Konkurencija moè pove}ati èlju i poticaj ali }e smanjiti

5599


stvarnu mogu}nost realiziranja inovativnih aktivnosti. Uprincipu, ukoliko bi financijska trìšta bila savršena,preduze}a bi bila u mogu}nosti da pozajmljuju novac ~ak iza veoma rizi~ne investicije i ne bi morala da zavise odteku}ih profita ukoliko èle financirati takve investicije. Upraksi, trìšte kapitala se suo~ava sa problemima pripozajmljivanju novca preduze}ima za istraìva~keaktivnosti jer takav tip investicija je veoma teško ocijenitina zadovoljavaju}i na~in. Pored toga davaoci zajma susre}use sa zna~ajnim problemima u vezi sa monitoringom inadgledanjem namjenskog trošenja odobrenih sredstava.Banci je teško da prati šta se zaista doga|a sa njenimnovcem, da ocijeni da li preduze}e zaista daje sve od sebeda projekat uspije, da li pozajmljeni novac preduze}ekoristi za suviše rizi~an projekat, i sl. Ovakve dilemeilustriraju na najbolji na~in problem tzv. asimetri~nihinformacija (preduze}e i banka ne raspolaù istiminformacijama za donošenje odgovaraju}ih odluka).

Konkurencija smanjuje investiranje u istraìvanje i razvoj zbogproblema vezanog za mogu}nost prisvajanja ukupnih,potencijalno mogu}ih financijskih efekata koji nastaju kaorezultat prakti~ne primjene rezultata istraìva~kog projektai inoviranja procesa ili proizvoda. Naime, ostale firme bezvelikih financijskihi kadrovskih ulaganja mogu lako daimitiraju originalni proizvod ili proizvodni proces. Trebanaglasiti da patenti mogu donekle da ublaè takvu praksuali se i oni mogu zaobi}i dodavanjem odre|enih karakteri-stika imitiranom proizvodu. Ovo moè biti jedan od razlogazašto mala preduze}a ne koriste trìšte kapitala zafinanciranje inovativnih projekata. Oni koji pozajmljujunovac naravno èle da znaju ta~no za šta }e novac bitikorišten i šta je o~ekivani rezultat inovativne aktivnosti. Aliproblem je u tome što kada jednom preduze}e potencija-lnom financijeru objasni sve detalje u vezi sa projektom ta-kve informacije su, i pored kodeksa ponašanja u bankarskojbranši, prakti~no ve} u javnosti i dostupne drugim

6600


preduze}ima. Za razliku od malog preduze}a, monopolistazbog svoje snage o ovakvim problemima mora vjerovatnomanje da brine.

Firme sa zna~ajnom trìšnom snagom mogu pretjerano dainvestiraju u istraìva~ko-razvojne projekte zbog ~injeniceda ve} ostvaruju visoke profite i èle svoj novac radije dakoriste za dalji rast preduze}a nego za pla}anje dividendisvojim dioni~arima. I preduze}a na oligopolskom trìštunastoje da prevazi|u cjenovnu konkurenciju koja ukrajnjem slu~aju šteti svim preduze}ima, i da je zamijene sarazli~itim oblicima necjenovne konkurencije kao što sudiferencijacija proizvoda i razvoj novog proizvoda.Preduze}a sa velikom trìšnom snagom mogu neprestanoinvestiranje u inovativne aktivnosti vidjeti kao sredstvoo~uvanja njihove konkurentske prednosti ili kao doprinosja~anju ulaznih prepreka za trìšte na kojem posluju.

Preduze}a sa trìšnom snagom mogu da troše i premalo nainvestiranje u istraìvanje i razvoj jer ve} zara|ujudovoljno novca i odsustvo konkurencije ne prisiljava ih datehnološkim inovacijama po svaku cijenu smanjujutroškove poslovanja. Tehnološka neefikasnost ne zna~iautomatski mogu}nost da preduze}e bude izba~eno sa trì-šta kao na trìštu potpune konkurencije. O visini ulaganja uistraìvanje i razvoj kod monopola ne odlu~uje daklepotreba za opstankom nego èlja za ve}im ili manjimostvarenim profitom. Ukoliko monopolsko preduze}euspije smanjiti troškove svoga poslovanja, zbog niskecjenovne elasti~nosti tra`nje za svojim proizvodom,vejrovatno }e efekte takvog smanjenja uspjeti prebaciti napotroša~a.

Ekonomije obima i širine mogu da postoje kod istraìva~ko-razvojnih projekat i inovacija što daje prednost velikimpreduze}ima.Veliko preduze}e moè smanjiti rizikulaganja u istraìva~ke aktivnosti razvijaju}i porfolio

6611


(strukturu) projekata, odnosno ula`u}i u više projekataistovremeno, pove}avaju}i na taj na~in šanse da financira ionaj koji }e biti financijski uspješan. Uspješni inovatorimogu sebi priuštiti mnogo grešaka jer uspješni projektipla}aju ra~une koje na~ine neuspješni projekti.

6622


II DR@AVNA REGULACIJA MONOPOLA

Zbog uo~enih nedostataka monopola, odnosno nedovoljne alokativne efikasnosti, u uslovima trìšne privrede dràva moè daprimijeni odre|ene politike sa ciljem suzbijanja mo}i monopola ipoboljšanja njihove alokativne efikasnosti, uz istovremenoo~uvanje njihovih prednosti ukoliko one postoje (kao u slu~ajuprirodnog monopola, odnosno rastu}ih prinosa s obzirom narazmjer, ili dinami~ke efikasnosti i tehnološkog progresa).

1. UTVR\IVANJE CIJENA PO GRANI^NIM TRO[KOVIMA

Kod donošenja odluke o obliku intervencije osnovno pitanje nakoje treba odgovoriti je da li se radi o prirodnom monopolu ili onekom drugom monopolu (npr. koluzivnom). Zašto je ovo va`noobjasni}emo korištenjem slike 1.1 na kojoj je prikazan prirodnimonopol9.

6633



Bez regulacije cijena, monopolska firma maksimizira svoj profitizborom ta~ke E1 na svojoj krivoj tra`nje: U ovoj ta~ki output jeQ1, pri ~emu je za firmu MR=MC. Ako vlada postavi maksimalnucijenu na P2 , firma je primorana da se spusti niz krivu tra`nje dota~ke E2, uz pove}anje svog outputa na Q2. Ovo je efikasni output,kod koga je grani~na korist za društvo (D) jednaka grani~nimtroškovima MC. Efektivna dobit od ove politike dolazi od eliminacijeoriginalnog "trougla " neefikasnosti monopola E1E2T. Ova politikatako|e smanjuje monopolski profit: pošto monopolist u po~etkumaksimizira profit izborom ta~ke E1, svaka druga ta~ka na krivojtra`nje - uklju~uju}i i ta~ku E2 - prouzrokuje gubitak profita.

Na slici 1.1 se mo`e vidjeti da ekonomija obima - odnosno, krivaprosje~nih ukupnih troškova AC koja opada u širokom rasponuoutputa, tj. rastu}i prinosi s obzirom na razmjer - ~ine ovu indu-strijsku granu prirodnim monopolom Da bi se zadovoljila tr`išna

6644

Koli~ina

D = grani~na dobitza dru{tvo

Slika 1.1 . Prirodni monopol: Bolje je regulisati cijenenego razbijati monopol na više preduze}a


tra`nja najniì troškovi ostvaruju se ako postoji samo jedan velikiproizvo|a~. Razbijanje monopola u ve}i broj manjih preduze}abilo bi kontraproduktivno. Nema potrebe da se postavlja više odjednog elektri~nog kabla ispod ulice, niti da se postavlja više odjedne vodovodne ili gasne cijevi. Ukoliko bi smo imali nekolikopreduze}a u bilo kojoj od ovih djelatnosti, oni bi dupliciraliinvesticije - odnosno fiksne troškove - postoje}eg monopola, i tobi predstavljalo rasipanje resursa.

Na slici se moè vidjeti da razbijanje monopola na tri manjapreduze}a, od kojih bi svako proizvodilo output u iznosu Q3,podiglo bi troškove do nivoa C, i korisiti od ekonomije obima bibile izgubljene. Umjesto tog vlada bi trebala da podsti~e širenjepreduze}a. Konkretno, preduze}e bi trebalo da se iz ta~ke E1prebaci u ta~ku E2, gdje je grani~na korist za potroša~e (odnosnodruštvo) MB izjedn~ena sa grani~nim troškovima za proizvo|a~a(i društvo) MC. Vlada prisiljava monopol da to u~ini utvr|ivanjemmaksimalne cijene koju firma moè zara~unati na nivou P2 - cijenupri kojoj kriva grani~nih troškova MC sije~e krivu tra`nje D.

Ovakav na~in utvr|ivanja cijena naziva se utvr|ivanje cijena nabazi grani~nih troškova (engl. marginal cost pricing). Pošto jemonopolu sada zabranjeno da podiè cijenu, on je primoran da seponaša poput preduze}a na trìštu potpune konkurencije. Prisiljavaju}imonopol da proizvodi u ta~ki E2, dràva nije razbila monopol negoje samo uklonila odnosno eliminrala trìšnu mo}, tj. sposobnost dase zara~unavaju visoke cijene. Pri cijeni P2 monopolski profit jesmanjen ali nije nu`no da on bude eliminaran. Na primjer, udaljenostE2Z na slici predstavlja preostali profit po jedinici proizvoda.

Nedostaci utvr|ivanja cijena po grani~im troškovima

U slu~aju kada je kriva AC znatno viša (odnosno kada monopolistaposluje u zoni opadju}ih prosje~nih troškova pri ~emu su grani~nitroškovi ispod krive prosje~nih troškova) cijena P2 vodila bi

6655


monopolistu prakti~no u gubitak jer ne bi bila dovoljna da se pokrijuukupni prosje~ni troškovi. U tom slu~aju politika utvr|ivanja cijenapo grani~nim troškovima ne bi bila zadovoljavaju}e rješenje,pošto bi dràva cijenu utvrdila na suviše niskom nivou koji ne bidozvoljavao da preduze}e ostane u poslu. Takav monopol bi zahtijevaoili druga~iji oblik reguliranja cijena, npr. utvr|ivanje cijena na baziukupnih prosje~nih troškova (engl. average cost pricing), ili dràvaprihvata obavezu da pokrije nastali gubitak u formi supsidija.

Problem sa supsidijama je u tome što je njihov izvor budèt, kojipredstavlja najve}im dijelom opšte poreske prihode. Pla}anjesupsidija bi naime zna~ilo da poreski obveznici, odnosno društvou cjelini subvencioniraju potroša~e koji koriste proizvodmonopolskog preduze}a. Naravno, ovo dovodi do pitanjapravi~nosti i jednakosti u smislu da su samo potroša~i ovogproizvoda subvencionirani ali ne i ostalih proizvoda.Subvencioniranje moè dovesti i do smanjenja efikasnosti.Ukoliko monopolsko preduze}e zna da }e njegovi gubici bitipokriveni od strane dràve izostaje osnovna motivacija da setroškovi poslovanja drè u razumnim granicama ili minimizirajušto je jedan od osnovnih preduslova da preduze}e poslujeefikasno. Sa društvenog stanovišta efikasnost se smanjuje i u slu-~ajevima kada se u procesu politi~kog odlu~ivanja odobravanje iliizglasavanje supsidija za jedan proizvod uslovljava odobravanjemsupsidija za neki drugi ili druge proizvode (engl. log rolling).

Naredni problem u vezi sa utvr|ivanjem cijena po grani~nimtroškovima predstavlja ~injenica da primjena takvog pristupa za-htijeva da dràvna regulatorna agencija posjeduje prili~no ta~neinformacije u pogledu visine grani~nih troškova monopolskogpreduze}a, što u praksi naravno moè da predstavlja jako velikiproblem.

Osim navedenih problema oko utvr|ivnja ta~ne visine grani~nihtroškova problem moè da se pojavi i u situaciji kada dolazi doosciliranja ili fluktuiranja nivoa outputa i grani~nih troškova kaoodgovor na cikli~no izraène promjene potra`nje gotovog

6666


proizvoda (npr. sezonske oscilacije potra`nje). Utvr|ivanje cijenapo grani~nim troškovima zahtijevalo bi utvr|ivanje razli~itihcijena u svakom slu~aju kada do|e do promjene obimaproizvodnje i grani~nih troškova. Konstantno ili veoma ~esto pri-lago|avanje cijena finalnog proizvoda predstavljalo bi prakti~nocjenovnu nestabilnost, koja bi opet imala svoje negativne efekte.

Jedan od problema kod korištenja grani~nih troškova kao osnoviceza utvr|ivanje cijena pojavljuje se u situaciji kada monopolskopreduze}e proizvodi ne samo jedan nego više proizvoda. Pošto sedakle resursi i oprema koriste za proizvodnju više proizvoda opštitroškovi (i proizvodne i neproizvodne re`ije) moraju da serasporede na pojedine proizvode kao nosioce troškova. Takvaalokacija opštih troškova zahtijeva utvr|ivanje i primjenuodgovaraju}ih procedura alokacije i determiniranje adekvatnihklju~eva za raspodjelu. Praksa pokazuje da ma kako ti klju~evi bilidefinirani alokacija opštih troškova nikada nije savršena, što zna~ida utvr|ivanje grani~nih troškova nije precizno ili uvijek ta~no.

2. UTVR\IVANJE CIJENA NA OSNOVU DUGORO^NIHINKREMENTALNIH TRO[KOVA

Primjenom ovakvog pristupa kao osnova za utvr|ivanje cijenauzima se prosjek grani~nih troškova za odre|eni blok proizvodnje,pri ~emu se onda cijena izjedna~ava sa tako izra~unatimprosje~nim grani~nim troškom. Ovakva politika usmjerna je nauklanjanje pomenutih nedostataka u slu~aju sezonskih oscilacijatra`nje, odnosno na uklanjanje potrebe da se cijene ~estoprilago|avaju nastalim izmjenama u efektivno iskazanoj tra`nji.

6677


Slika 2.1 prikazuje krive tra`nje za dva razli~ita perioda. D1D1predstavlja potra`nju za proizvodom u zimskom periodu a potra`njaD2 D2 predstavlja potra`nju u ljetnom periodu. Pri krivoj tra`njeD1D1 utvr|ivanje cijena po grani~nim troškovima zahtijevalo biutvr|ivanje cijene na nivou OP1 i outputa na nivou OQ1.Odgovaraju}a cijena i output sa potra`njom D2D2 iznosili bi OP2i OQ2. Da bi se izbjeglo prilago|avanje cijena razli~itim grani~nimtroškovima, regulatorna agencija moè odlu~iti da se izra~unajuprosje~ni grani~ni troškovi za ~itav blok ili segment outputaQ1Q2. Na slici je pretpostavljeno da je taj prosjek dat kao veli~inaAB, pri ~emu je cijena utvr|ena u iznosu jednakom AB ili OPA.Pri ovoj cijeni koli~ina proizvedenih i prodatih proizvoda uperiodu 1 jeste OQ3 a iznos outputa proizvedenog u periodu 2 jeOQ4. Ukupni trošak proizvodnje u dva perioda iznosiOPACQ3 + OPA FQ4, što je u ovom slu~aju jednako ukupnomprihodu. Utvr|ivanje cijena po prosje~nim grani~nim troškovimamoè naravno dovesti i do druga~ije situacije, odnosno u obaperioda moè da se ostvari profit ili pak, u jednom periodu moèda se realizira profit a u drugom gubitak.

6688

Koli~ina

Slika 2.1. Utvr|ivanje cijene na osnovudugoro~nih inkrementalnih tro{kova


3. UTVR\IVANJE CIJENA PO PROSJE^NIM TRO[KOVIMA

Utvr|ivanje cijena po prosje~nim troškovima podrazumijeva izje-dna~avanje potra`nje sa prosje~nim troškovima u koje je uklju~ennormalni profit. Na slikama 2.2 i 2.3 prikazana je situacija u ko-joj kriva ukupnih prosje~nih troškova AC nastavlja da pada i nakonpresjeka sa krivom tra`nje. U tom slu~aju regulacija monopolapodrazumijeva zna~ajne probleme.

6699

D = grani~nadobit za dru{tvo

Koli~ina

E1 (ta~ka maksimalnog

profita)

E3 Prelonma ta~ka

(samo narmalni profit)

(ta~kagubitka)

Slika 2.2 Odre|ivanje cijena na osnovuprosje~nih i grani~nih troškova.


Monopol bez restrikcija maksimizirao bi svoj profit izborom ta~keE1 na krivoj tra`nje. Ekstra profit koji bi u tom slu~aju bioostvaren predstavljen je gornjom osjen~enom površinom.

Odre|ivanje cijena na osnovu prosje~nih troškova zahtijevaspuštanje monopola po krivoj tra`nje do E3, utvr|uju}i najve}ucijenu na P3. U ovoj ta~ki firma bi poslovala bez ekstra profita, aline bi imala ni gubitaka, odnosno ostvarivala bi samo normalniprofit (uklju~en u prosje~ne ukupne troškove) potreban zaodr`avanje poslovanja.

Odre|ivanje cijena na osnovu grani~nih troškova - a to zna~ipostavljanje cijene na P2, odnosno spuštanje monopola dalje niz

7700

Koli~ina

Slika 2.3 Utvr|ivanje cijena po grani~nim i prosje~nimtroškovima - uticaj na efikasnost poslovanja10



krivu tra`nje do ta~ke E2 - nije ostvarljivo, jer je cijena P2 ispodprosje~nog troška. U tom slu~aju bi firma pretrpjela gubitakpredstavljen donjom osjen~enom površinom, i mogla bi ukrajnjem slu~aju ispasti iz poslovanja.

Poboljšanje efikasnosti koje je ostvareno prikazano je osjen~enompovršinom 4; a poboljšanje efikasnosti koje nije ostvareoprikazano je površinom 5. Ako bi, naime, bilo izvodljivo da semonopolska firma sasvim potisne po krivoj tra`nje od E1 premaE2, tada bi ostvareno poboljšanje efikasnosti iznosilo (4 + 5).Me|utim, pošto se firma moè spuštati samo do ta~ke E3,ostvareno poboljšanje efikasnosti ograni~eno je samo napovršinu (4).

Da bi smo vidjeli zašto problemi nastaju, pretpostavimo da poku-šamo primijeniti politiku koja je bila uspješna u slu~aju na ranijedatoj slici 1.1 (Utvr|ivanje cijena po grani~nim troškovima),odnosno da prisili monopolsko preduze}e da se kre}e niz krivutra`nje od ta~ke izvorne ravnoteè E1 do ta~ke E2 u kojoj seostvaruje efikasan obim proizvodnje, i u kojoj grani~ni trošaksije~e krivu tra`nje. Pretpostavimo da to nastojimo uraditiutvr|ivanjem cijene na nivou P2. Ova politika ne}e funkcionirati uovom slu~aju, pošto }e dovesti monopolsko preduze}e do poslovanjasa gubitkom, i na kraju do napuštanja trìšta. Razlog je što u ta~kiE2 preduze}e posluje ispod svojih prosje~nih troškova AC. Dakle,cijena P2 koju prima preduze}e nije dovoljna da pokrije njegoveprosje~ne troškove u ta~ki G. Gubitak monopolskog preduze}a pojedinici proizvodnje je G E2, a ukupni gubitak predstavljen jeosjen~enim pravougaonikom (gubitak u E2).

Najnià cijena koju dràva moè propisati bez opasnosti da preduze}emora na kraju napustiti poslovanje je cijena P3, koja }e dovesti donovog ravnote`nog poloàja u E3. U tom slu~aju cijena je tolika data~no pokriva ukupne prosje~ne troškove (u koje je ura~unatnormalni profit); preduze}e posluje na pragu rentabiliteta odnosno

7711


na prelomnoj ta~ki. Ova politika naziva se utvr|ivanje cijena poprosje~nim troškovima, i predstavlja utvr|ivanje cijena na nivoukoji odre|uje presjek krive prosje~nih troškova AC i krive tra`nje D.

Teoretski, vladina agencija za regulaciju monopola bi trebalarelativno jednostavno da utvrdi prelomnu ta~ka P3 . Ukolikopreduze}e zara|uje profit iznad normalnog profita - kao što bi naprimjer ostvarivala u ta~ki E1 - tada je cijena previsoka; treba jesmanjiti. Ako preduze}e posluje sa gubitkom, kao u ta~ki E2, tadaje cijena preniska; treba je pove}ati. Ovo jednostavno pravilodoveš}e vladinu agenciju do P3, do cijene koja upravo pokrivatroškove, uklju~ivo i pravi~an povrat na kapital koji su vlasniciinvestirali. U praksi, me|utim, veoma je teško odrediti ta~ku P3,glavnom zbog problema u definiranju (1) pravi~ne stope povratana uloèni kapital, i (2) iznosa investiranog kapitala. Ovimproblemima posveti}emo više pa`nje u razmatranju regulacije mo-nopolskog preduze}a korištenjem stope povrata na uloèni kapital.

Kona~no, efekat koji utvr|ivanje cijena na bazi prosje~nih troškovaima na efikasnost prikazano je na slici 2.3. Kada bi bilo mogu}epomjeriti monopol cijelom duìnom po krivi tra`nje od E1 do E2rezultat bi bio poznati dobitak u efikasnoti u obliku trougla,prikazan na slici kao površina 4+5. Me|utim, utvr|ivanje cijenapo prosje~nim troškovima dozvoljava nam da pomjerimopreduze}e samo djelimi~no, od E1 do E3. Prema tome, dobitak ilipove}anje efikasnosti ograni~eno je na osjen~enu površinu 4.

Osnovni nedostatak ovakvog na~ina utvr|ivana cijena je potpunoodsustvo motiviranosti menad`menta preduze}a da uvodi bilokakve inovacije i racionalizacije u proizvodnji ili u upravljanju.Ovo stoga što svako smanjenje troškova poslovanja dovodiautomatski i do prilago|avanja odnosno sniàvanja maksimalnihcijena po kojima preduze}e moè da prodaje svoj proizvod.

7722


4. RAZLIÎTE CIJENE ZA RAZLIÎTE SEGMENTE POTRO[NJE

Ovakav vid utvr|ivanja cijena moèmo prikazati grafi~ki nasljede}i na~in:

Na slici 4.1 prikazano je utvr|ivanje cijena na na~in da se cijeneutvr|uju razli~ito za pojedine segmente potršnje, bilo kao rastu}eili opadaju}e sa pove}anjem potrošnje. Situacija na slici data je zapreduez}e koje proizvodi elektri~nu energiju koriste}ihidropotencijal. Rastu}e cijene koristle bi se u slu~aju kada seosje}a nedostatak hidroakumulacije u ljetnom periodu, jer bi se nataj na~in destimulirala pretjerana potrošnja elektri~ne energije.Obrnuto u zimskim mjesecima kada je akumulacija obilna,koristile bi se opadaju}e cijene jer bi se na taj na~in stimuliraladodatna potrošnja.

Ovakav na~in utvr|ivanja cijena je krajnje opravdan u slu~ajevimakada preduze}e ima opadaju}e prosje~ne troškove u duèmvremenskom periodu. Ranije je prikazano da bi preduze}e

7733

KWH po potro{a~umjese~no

Slika 4.1. Cjenovni blokovi hidroenergetskog potencijala


ostvarivalo gubitak primjenom utvr|ivanja cijena po grani~nimtroškovima u slu~aju da kriva grani~nih troškova sije~e krivu tra`njeispod prosje~nih troškova. Takav gubitak mogao bi se pokritiprimjenom sistema opaju}ih cijena za razli~ite blokove potrošnje.

Cijena iznad prosje~nih troškova mogla bi se zara~unati za prviblok potrošnje, dok bi se za preostalu potrošnju cijena utvrdila nabazi grani~nih troškova. Prosje~na cijena za ukupni iznos potro-šnje bila bi dovoljna da se pokriju troškovi proizvodnje ukupnogoutputa. Na sli~an na~in, kako je to prikazano na sljede}oj slici,primjena ovog sistema utvr|ivanja cijena omogu}ila bi ina~e ne-profitabilnom preduze}u da pokrije troškove poslovanja i nastavisa radom.Na slici je prosje~ni trošak prikazan kao linija koja jecijelom du`inom iznad krive potra`nje. Nijedna cijena outputa zaovo preduze}e ne bi bila dovoljna da se pokriju troškovi poslova-nja. Primjena sistema opadaju}ih cijena obezbijedila bi pokri}eukupnih troškova. Za output OQ3 na slici,preduze}e bi zara~unalocijenu OP1 za segment ili blok OQ1; cijenu OP2 za segment Q1Q2;i cijenu OP3 (utvr|enu na bazi grani~nog troška) za preostali se-gment Q2Q3. Prosje~na cijena ili prihod bio bi jednak ukupnomprihodu OP1AQ1 + Q1BCQ2 + Q2FGQ3 podijeljen sa outputomOQ3. Pretpostavimo li da je prosje~na cijena jednaka OP2, ona bibila dovoljna da pokrije prosje~ne troškove proizvodnje outputaOQ3, omogu}avaju}i preduze}u da posluje na pragu rentabilnosti,odnosno da ta~no pokrije svoje troškove poslovanja u koje jeuklju~en normalni profit, i da nastavi sa poslovanjem.

7744


5. UTVR\IVANJE CIJENA NA BAZI VR[NOG OPTERE]ENJA

Preduze}a koja pruàju komunalne usluge mogu imati fiksiran iliograni~en kapacitet u kratkom vremenskom periodu. Potra`nja zauslugama moè da varira od perioda do perioda i u nekimperiodima moè ~ak da bude i ve}a od raspoloìvog kapacitetapreduze}a. U takvim slu~ajevima regulatorne agencije mogu dakoriste cijene kako bi regulirale korištenje kapaciteta iracionirale njegovu upotrebu u periodu vršnog optere}enja iliprekomjerne potra`nje. Takvo utvr|ivanje cijena poznato je kaoutvr|ivanje cijena na bazi vršnog optere}enja (engl. Peak-LoadPricing), i prikazano je na sljede}oj slici:

7755

Slika 4.2. Cjenovni blokovi za pokri}e operativnih gubitaka

Koli~ina


Na slici 5.1 su predstavljeni elementi potra`nje i troškova vezanihza most po kojem se odvija saobra}aj. Maksimalni kapacitet mostaje OC automobila po satu. Pretpostavimo da je grani~ni trošakreguliranja saobra}aja do maksimalnog kapaciteta konstantan štoje predstavljeno linijom P1A. Nakon što se dostigne kapacitet OC,

most ne mo`e da primi niti jedan dodatni automobil u kratkomvremenskom peridu uz bilo kakve troškove, što zna~i da nakon teta~ke kriva grani~nih troškova postaje vertikalna. Kriva D1 D1 pre-

dstavlja tra`nju u periodu kada nije vršno optere}enje ili “špica”(engl. rush hour), a kriva D2 D2 predstavlja tra`nju u satu najve}e

potra`nje. Primjena utvr|ivanja cijena po grani~nim troškovima uperiodu van vršnog optere}enja rezultira iznosom mostarine odOP1 po automobilu, sa OC1 brojem automobila koji koriste most.

Me|utim, pri ovoj cijeni za vrijeme vršnog optre}enja OC2 broj

automobila bi `elio da koristi most. Potra`nja prevazilazi maksimalnikapacitet za iznos CC2. Ovaj suvišak potra`nje najvjerovatnije }e

dovesti do zagušenja, sporije vo`nje, kašnjenja, neugodnosit za

7766

Slika 5.1. Cijena vr{nog optere}enja: prometni most

Automobilapo satu


voza~e i pove}a}e vjerovatno}u nastanka saobra}ajnih nezgoda.Rješenje za takvu situaciju jeste pove}anje cijena, odnosno mostarinana iznos OP2, na mjestu gdje kriva D2 D2 presjeca krivu grani~nih

troškova MC u njenom vertikalnom segmentu, gdje je potraìvanakoli~ina izjedna~ena sa maksimalnim kapacitetom. Pove}anacijena ima ulogu da racionira korištenje ograni~enog kapacitetamosta i da eliminira suvišak potra`nje. Sa porastom cijene neki odvoza~a koji nisu spremni da plate tako visoku cijenu u tommomentu prona}i }e neki alternativni prijelaz ili }e svoj prijelazodgoditi za neko drugo vrijeme van vršnog optere}enja.

6. OSTALE POLITIKE REGULIRANJA MONOPOLSKOG PREDUZE]A

Pored regulacije cijena primjenju se i druge, manje ili višeuspješne politike reguliranja monopolskog preduze}a.

6.1 Reguliranje stope povrata na uloèna sredstva

Pored reguliranja cijena gotovih poizvoda jedan od ~estokorištenih na~ina za regulaciju od strane dràve jeste ograni~avanjeukupnih zarada preduze}a na iznos odre|en specificiranomstopom povrata na uloèna sredstva. Stopa povrata predstavljaiznos neto profita kojeg firma ostvari na investirana sredstva.Ukupni prihod mora biti dostatan da se iz njega pokriju ukupnitroškovi i profit. Profit mjeren kao procentualni iznos uloènihsredstava, predstavlja u stvari stopu povrata. Vezu prihoda,troškova i profita moèmo prikazati sljede}im obrascem:

TR = OC + CD + r (V - AD)

Pri ~emu:TR = Ukupni prihodOC = Oprativni troškovi ili troškovi teku}eg poslovanjaCD = Teku}i iznos amortizacijeV = Vrijednost kapitalne opreme

7777


AD = Akumulirana amartizacija ili otpisana vrijednost sredstavar = Stopa povrata na investirana sredstva.

Iz navedenog obrasca slijedi da se stopa povrata na uloènasredstva moè izra~unati na sljede}i na~in:

Pri ~emu (V - AD) = RB predstavlja osnovicu ili bazu zautvr|ivanje stope povrata (engl. rate base). Za preduze}e kojeproizvodi više proizvoda ili pruà više vrsta usluga pomenutaveza ukupnog prihoda, troškova i pofita moè se opisati sljede}imobrascem:

Pri ~emu je:pi = cijena proizvodnje i-tog proizvoda ili pruànja i-te usluge

qi = koli~ina i-tog proizvoda ili i-te usluge

n = broj proizvoda ili uslugar = dozvoljena ili “fer” stopa povrata na uloèna sredstvaRB = osnovica za obra~un stope povrata na investirana sredstva,

mjera vrijednosti investicija reguliranog preduze}a.

Treba primjetiti da jednakost ne zahtijeva ekonomski efikasnecijene nego samo cijene koje pokrivaju ukupne troškove poslovanjau koje je ura~unat normalani ili “fer” profit. Ukoliko, dakle,preduze}e proizvodi više proizvoda ili pruà više usluga regulatornaagencija moè propisati ukupnu stopu povrata na investicijeostavljaju}i preduze}u diskreciono pravo da samostalno utvr|ujestrukturu stope povrata u smislu utvr|ivnja cijena pojedina~nihproizvoda ili usluga, odnosno provo|enja cjenovne diskriminacijeizme|u razli~itih kategorija potroša~a i proizvoda. Analizaregulacije prirodnog monopola svodi se dakle na dva aspekta:

7788


problem nivoa stope povrata na investicije i problem strukture stope povrata.

Jednom utvr|ene cijene ne mijenjaju se kontinuirano nego ostajunepromjenjene izvjestan vremenski period. Upravo taj period ukojem cijene ostaju fiksirane obezbje|uju preduze}ima motivacijui stimulans za postizanje troškovne efikasnosti. Preduze}e je u pozicijida zaradi ve}u stopu prinosa od one koja je propisana ukoliko moèu tom peridu da smanji svoje troškove poslovanja. Upravo ovajpoticaj za smanjenje troškova poslovanja sagledava se kaoposljedica regulatornog gepa. Ukoliko bi naime agencija bila ustanju da po automatizmu ili kontinuirano prilago|ava cijene i daprinos na investirana sredstva preduze}a uvijek drì na istom nivou“r”, ne bi postojao regulatorni gep i ne bi postojao ni motivpreduze}a za smanjenje troškova.

Elementi koji u ranije navedenim obrascima moraju biti utvr|enijesu troškovi teku}eg poslovanja, osnovica za utvr|ivanje stopepovrata i pravi~na ili normalna stopa povrata na uloèna sredstva.Pravilno utvr|ivanje i mjerenje svakog od ovih elemenata predsta-vlja manji ili ve}i problem za regulatornu agenciju. Pogledajmokonkretno šta to zna~i za svaki od navedenih elemenata.

Troškovi teku}eg poslovanja

Kao što im samo ime govori to su troškovi koji nastaju u procesuredovnog poslovanja preduze}a i obuhvataju takve vrste troškovakao što su: izdaci za radnu snagu (pla}e i nadnice), troškovisirovina i materijala, troškovi kancelarijskog materijala, izdaci zagorivo i elektri~nu energiju, izdaci vezani za oglašavanje i usluge(telefon i poštanske usluge) i porez. Ovi troškovi obi~nopredstavljaju 80 do 85 % ukupnih troškova preduze}a, dok ostatakpredstavlja povrat ili prinos na investirana sredstva. Identificiranjei utvr|ivanje iznosa ovih kategorija troškova ne predstavlja velikiproblem za regulatornu agenciju pošto se oni u svakom preduze}uprate u okviru ra~unovodstvenog odjela na standardiziran na~inkorištenjem kontnog plana. Me|utim, osnovni problem za

7799


regulatornu agenciju jeste utvrditi opravdanost pojedinih troškovau smislu veli~ine iznosa ili pak uopšte potrebe i neophodnostinjihovog nastanka. Troškove koje agencija obi~no provjerava pooba navedena aspekta spadaju pla}e rukovodilaca u preduze}u,izdaci za reprezentaciju, slu`bena putovanja i marketinškitroškovi vezani za propagandu i reklamiranje proizvoda preduze}a.Vrlo ~esti su slu~ajevi u kojima agencije ne priznaju preduze}imapojedine troškove ili zahtijevaju njihovo drasti~no smanjivanje.

Osnovica za utvr|ivanje stope povrata

Utvr|ivanje ovog elementa predstavlja sigurno najve}i problem zaregulatornu agenciju zbog ~injenice da se mogu primijeniti razli~itimetodi utvr|ivanja vrijednosi ulo`enih sredstava i razli~iti metodiobra~una amortizacije. Razli~ite vrijednosti tih veli~ina direktnouti~u na visinu stope povrata a time u krajnjem slu~aju i na cijenufinalnog proizvoda. Što je ve}a osnovica za obra~un stope povratana investicije, ve}i je i zahtjevani ukupni prihod da se realizira datastopa povrata, a to obi~no zna~i i ve}u cijenu finalnog proizvoda.

Osnovne metode koje se mogu primjeniti za utvr|ivanje vrijednostiinvestiranih sredstava, odnosno vrijednosti osnovnih srdstavapreduze}a su:

Korištenje nabavne cijene ili historijskih troškova,Kortištenje troškova reprodukcije - nabavna cijena korigi-rana naviše za iznos inflacije u peridu od momenta nabavkeodre|enog osnovnog sredstva,Korištenje troškova zamjene - procijenjeni trošak zamjenepostoje}eg sredstva sa najmodernijim sredsvom istenamjene po teku}im cijenama.

Problem predstavlja i primjena razli~itih metoda amortizacije kojemogu razli~itom dinamikom da otpisuju vrijednost osnovnihsredstava i time da uti~u na veli~inu teku}e amortizacije kaooperativnog troška ali i na veli~inu akumulirane amortizacije iliotpisane vrijednosti, što ima direktne posljedice na veli~inuosnovice za utvr|ivanje stope prinosa na investirana sredstva.

8800


Primjena regulative pomo}u utvr|ivanja maksimalno dozvoljenihstopa povrata na uloèna sredstva ima i odre|ene negativne poslje-dice od kojih }emo navesti samo jednu-prekapitalizaciju a kojaje poznata i pod nazivom Averch - Jonsonov efekat ili A-J efekat(nazvan po ekonomistima koji su ga prvi put objasnili). Regulacijakorištenjem stope povrata na investirana sredstva moè naimedovesti do pretjeranog korištenja jednog proizvodnog faktora(kapitala) na uštrb drugog faktora proizvodnje (rada). Dopretjeranog korištenja kapitala ili pre-kapitalizacije moè do}izbog toga što se stopa povrata usmjerava na jedan faktorproizvodnje a to je kapital. U slu~aju da je regulatorna agencijautvrdila maksimalno dozvoljenu stopa povrata iznad nivoa realnogoportunitetnog troška kapitala, nastupa situacija identi~na onoj ukojoj bi agencija pla}ala dotaciju ili supsidiju preduze}u zakorištenje kapitala. Preduze}e bi cijenu kapitala sagledalo ilipercipiralo niòm nego što ona stvarno jeste, a time i niòm uodnosu na cijenu rada. To bi dovelo do motivacije preduze}a darad zamjenjuje kapitalom. Ukoliko je odnos rada i kapitala prijeove supstitucije bio utvr|en na optimalnom niovou (u smisluizjedna~enosti grani~nog prinosa svakog faktora po jediniciuloène nov~ane jedinice za njihovu nabavku) navedena supsitucijaima za posljedicu udaljavanje od takvog optimuma i pretjeranokorištenje kapitala. Rezultat je o~igledno neefikasan miks faktoraproizvodnje. A-J efekat prikazan je na sljede}oj slici:

8811


Za date cijene rada i kapitala i budèt za proizvodnju, polaznaoptimalna kombinacija ili odnos kapitala i rada data je ta~kom E,u kojoj budètska linija AB predstavlja tangentu na izokvantu I. Uslu~aju da utvr|ena stopa povrata dovede to toga da je cijenakapitala nià od stvarnog troška kapitala na trìštu, odnosno da jeve}a od oportunitentnog troška kapitala, preduze}e percipiratrošak kapitala niìm nego što on stvarno jeste. Ukoliko sa rozna~imo oportunitetni trošak kapitala, a maksimalno dozvoljenustopu povrata sa s, preduze}e }e tu razliku da percipira kaosupsidiju i za nju }e trošak kapitala biti:

r - (s - r) = c. Ukoliko je r = 10 % i s=12%, tada }e c biti 8%.Tako utvr|ena nià cijena kapitala predstavljena je pomjeranjembudètske linije na AC, odraàvaju}i promijenjeni relativni odnoscijena rada i kapitala. Nova ravnote`na ta~ka sada je E1, pri ~emuKK1 predstavlja prekomjernu i sa društvenog stanovištaneopravdanu upotrebu kapitala kao faktora proizvodnje.

8822

Kapital

Rad

Slika 6.1. Prekapitalizacija u proizvodnji:Averch-Johnsonov efekat


6.2 Dràvno vlasni{tvo

Jedan od na~ina da se kontrolira poslovanje monopola jeste da seon pretvori u dràvno preduze}e. Pošto prirodni monopoli po praviluobuhvataju djelatnosti koje su bitne za standard velikog dijelagra|ana, da bi se taj standard zaštitio cijene ne bi smjele da buduprevisoke. U slu~aju da se cijene utvr|uju po principu grani~nihtroškova, a preduze}e ostvaruje gubitak, dràva moè da pokrivataj gubitak putem dotacija ili supsidija. Politi~kiproblemi redistribucije dohotka (jer se supsidije pla}aju izprikupljenih poreza) lakše se rješavaju ukoliko je preduze}edràvno. Me|utim osnovni prigovor ovakvoj politici je ve} poznataneefikasnost preduze}a u dràvnom vlasništvu.

6.3 Porezi na monopolski profit

Putem oporezivanja dràva moè smanjiti monopolske profite tetako u izvjesnoj mjeri umanjiti i u~ini prihvatljivijim neke oddruštveno negativnih u~inaka monopola. Me|utim, ukoliko seputem oporezivanja i udovolji prigovorima monopolu s osnovapravi~nosti, njime se malo šta postiè da bi se uklonila nepoèljnasmanjenja koli~ine outputa do kojih dolazi zabog na~ina poslovanjamonopola. Porez te vrste oduzima dio profita, ali nema u~inka nakoli~inu proizvodnje. Ako takav porez pove}a grani~ne troškove,vrlo je vjerovatno da }e potisnuti monopolistu još dalje odefikasnog nivoa proizvodnje - monopolista }e još više povisiticijenu i smanjiti koli~inu.

6.4 Konkurentno nadmetanje privatnih preduze}a za pravo da buduisklju~ivi davaoci odre|ene usluge ili proizvo|a~i proizvoda

Osnovna filozofija ovog pristupa proizilazi iz naizgledretori~kog pitanja koje je postavio ekonomista Harold Demzetz:“Zašto regulirati monopol?” Njegov argument bio je da ~ak ikada troškovni uslovi mogu zahtijevati da trìšte treba da

8833


opsluùje jedno preduze}e, još uvijek ima dovoljno prostora zajaku konkurenciju da bi se utvrdilo ko }e zaista biti to preduze}e.Po prijedlogu Demzetz-a vlada bi trebala da determinira detaljnouslugu koju èli da to preduze}e pruà - prikupljanje sme}a,isporuka pošte, ili bilo šta drugo - i da onda pozove privatnapreduze}a da podnesu zahtijeve za obavljanje te aktivnosti.Dakle da provede klasi~nu aukciju ili tender. Nakon završenetenderske procedure, ponu|a~ sa najniòm ponu|enom cijenom(za propisani kvalitet) bi sa dràvom potpisao ugovor oeksluzivnom pravu na isporuku odre|enog proizvoda ili usluge.Me|utim, i pored zna~ajnih prednosti koje jedan ovakav pristupnudi, ipak postoje i zna~ajni nedostaci do kojih dolazi njegovomprakti~nom primjenom:

Pošto ugovor mora da detaljno specificira uslugu ili proizvodkoji preduze}e mora da pruà, dràva mora da ide unajsitnije detalje ~ak i u slu~aju vrlo kompleksnih uslugakao što su telekomunikacije. Osim toga, dràva mora da ta~no utvrdi proceduru po kojoj}e se novo preduze}e birati, što nije uvijek jednostavan zadatak.

6.5 Dosljedna i stroga primjena antimonopolskog zakonodavstva

Antimonopolsku politiku ~ine zakoni koji zabranjuju neke vrsteponašanja (kao kad preduze}e tajnim dogovorom utvr|uju cijene)ili spre~avaju izvjesne trìšne strukture (kao što su ~isti monopoliili visoko koncentrirani oligopoli). Za razliku od regulacije kojakazuje preduze}ima šta trebaju ~initi, i kolike cijene zara~unavatiza svoje proizvode, antimonopolsko zakonodavstvo kazujepreduze}ima šta ne smiju ~initi.

6.6 Politika potpunog nemije{anja u poslovanje monopola

Ovakav pristup sastojao bi se u dopuštanju monopolskom predze}uda proizvodi koli~inu koju ono èli i da je prodaje po bilo kojoj

8844


cijeni koju trìšte prihvati. Dva osnovna prigovora ovakvoj politicisu problemi u pogledu efikasnosti i pravi~nosti. Me|utim, trebaista}i da postoje slu~ajevi kada ovi problemi imaju samominimalnu va`nost, i u takvim slu~ajevima bi se ovakav pristupmogao i koristiti.

Moè se re}i da svaka od navedenih opcija za kontroluprirodnog monopola ima svoje prednosti ali i nedostatke. Nijedan od navedenih pristupa ne eliminira u potpunosti poteško}ekoje nastaju ukoliko samo jedano preduze}e opsluùje trìšte.Ponekad }e konkurentno nadmetanje privatnih predze}a biti rješenjesa najniìm troškovima, drugi put }e to biti direktno dràvnovlasništvo. Dràvna regulativa nastavi}e da igra zna~ajnu ulogu uspecifi~nim industrijama, posebno u tradicionalnim javnim,komunalnim uslugama (engl. public utilities) kao što su struja,voda, gas i javni prevoz. Uprkos svojih brojnih nedostataka,antimonopolski zakoni ipak obavljaju svoju funkciju obeshrabruju}ifiksiranje cijena i druge poslovne prakse koje umanjuju postoje}inivo konkurencije. Ali u nekim slu~ajevima, naro~ito u onim kadaje monopolisat uspio da ostvari izraènu segmentaciju trìšta,najbolja opcija moè biti da se uopšte ne intervenira.

6.7 Reguliranje, efikasnost i liberalizacija vertikalno intergriranogmonopolskog trì{ta - slu~aj trì{ta telekomunikacija

Cilj prezentiranja slu~aja trìšta telekomunikacija je da se iznesuodre|ene ideje i saznanja o me|usobnoj zavisnosti opšteprihva}enogtrenda liberalizacije telekom trìšta, rastu}eg zna~aja me|usobnogpovezivanja razli~itih mreà u telekomunikacionom sistemu,na~ina utvr|ivanja naknada interkonekcije i postignute ekonomskeefikasnosti sa kojom se koriste oskudna društvena sredstva.Posebna pa`nja posve}ena je je tzv. troškovnoj orijentaciji uutvr|ivanju cijena interkonekcije i neki specifi~ni problemi koji seu vezi sa tim pojavljuju. Razmatran je koncept dugoro~nihinkrementalnih troškova kao osnove za utvr|ivanje cijena interko-nekcije, na na~in kako je on inauguriran direktivama Evropske

8855


unije. Ekonomska efikasnost prikazana je kao sloèn pojam koji sesastoji od proizvodne, alokativne i dinami~ke efikasnosti. Uticajtroškovno orijentiranog pristupa utvr|ivanju cijena interkonekcijerazmatran je po svakoj od navednih komponenti efikasnosti.

6.7.1 Kontrola vertikalno integriranog monopola

Zbog izuzetno velikih kapitalnih ulaganja i nataloènih troškova(sunk costs) usljed izgradnje neophodne infrastrukture, kao iopadaju}ih prosje~nih ukupnih troškova u jako velikom opsegupruènih usluga telekom sektor ima tipi~ne odlike vertikalno inte-griranog prirodnog monopola. Ta specifi~nost prirodnog monopo-la da njegovi ukupni prosje~ni troškovi opadaju u jako velikomopsegu proizvodnje, prakti~no zna~i da bi sa društvenog stanovi-šta zadovoljavnje iskazane ukupne tra`nje u slu~aju postojanja dvaili više preduze}a dovelo do pove}anih ukupnih troškova, što bi zadruštvo kao cjelinu bilo neracionalnije.To je i osnovni razlog zbogkojeg se dràva odlu~uje da zadrì monopol u vidu javnog preduze}aali i razlog zbog kojeg se odlu~uje na regulaciju poslovanja togprirodnog monopola. Naime, ona èli sa~uvati prednosti upogledu niskih troškova ali èli isto tako izna}i adekvatne na~ineda ograni~i trìšnu mo} monopoliste u smislu da ga prisiljava dapove}a svoju ponuda a da cijene smanji i da se na taj na~in pribliìprakti~no na~inu na koji funkcionira potpuno konkurentno trìšte.

Ukoliko imamo u vidu i zna~ajne zakonske barijere koje je dràvapostavljala ulasku drugih operatera u ovaj sektor, kao i postojanjetzv. univerzalnih usluga koje se pruàju i uslu~ajevimakada to ekonomski nije u potpunosti opravdano ali je u interesudruštva kao cjeline, moè se re}i da telekom sektor ima odlike nesamo prirodnog nego i zakonski kreiranog monopola. Naravnoovo omogu}ava da se javna preduze}a kojima je dodijeljeno ekslu-zivno pravo pruànja ovih usluga ponaša na tipi~nimonopolski na~in, pruàju}i obim usluga koji je manji, a pocijenama koje su više nego cijene koje bi postojale u slu~ajupotpuno konkurentnog trìšta.

8866


Slijede}i ipak opšti trend liberalizacije i deregulacije veliki brojzemalja donio je odluku da je neophodno obezbijediti znatno ve}istepen konkurencije i na ovom trìštu u cilju postizanja što boljeekonomske efikasnosti i racionlanijeg korištenja oskudnih resursa.Smatramo da je bilo potrebno naglasiti navedene karakteristikeovog sektora da bi se predo~ila sva teìna i kompleksnost mjera iaktivnosti usmjerenih na prakti~no postizanje liberalizacije trìštatelekom usluga i obezbje|ivanja konkurencije kao mehanizmakoji bi uticao na promjenu ponašanja i postoje}ih operatera idoveo do sniàvanja cijena usluga za krajnje korisnike, kao i dopoboljšanja kvaliteta i asortimana pruènih usluga.

Moèmo konstatovati da tradicionalni vertikalno intergriranimonopoli u podru~ju telekomunikacija nakon niza konkretnihodluka o postepenoj ili potpunoj liberalizaciji trìšta u mnogimrazvijenim zemljama kao formalni oblik organizacije zaista ubrza-no nestaju, mada se mora ista}i da se njihova stvarna trìšna mo}u tako izmijenjenim okolnositma ne smanjuje jednako brzo. Novuregulativu u podru~ju telekom usluga (u SAD nakon 1996 godinea u ve}ini evropskih zemalja nakon 1998.godine) moèmoozna~iti kao podsticajnu regulativu koja treba da doprinese lakšemi zna~ajnijem ulasku konkurentskih kompanija na ovo trìšte, štoje u mnogome razlikuje od ranije postoje}e, tradicionalneregulative koja je dosta kruto propisivala visinu naknada zaobavljene usluge i stopu povrata na uloèna sredstva, kaouobi~ajene metode regulacije u slu~ajevima prirodnog monopola.

6.7.2 Zna~aj interkonekcije u uslovima liberalizacijetelekom sektora

U uslovima liberalizacije telekom sektora treba naglasiti dainterkonekcija ima izuzetan zna~aj za ostvarivanje efikasnogprocesa komunikacije u sloènom sistemu koji se sada sastoji odviše pojedina~nih telekomunikacionih mreà, jer omogu}avapretplatnicima dva razli~ita operatera da me|usobnokomuniciraju, bez obzira na to koji oprater pruà kona~nu uslugu.

8877


Interkonekcija je neophodna za postizanje ve}e efikasnosti i obimausluga koje pruà telekom mreà, i naro~ito je va`na za noveoperatere koji ulaze na trìšte i koji obi~no koriste postoje}uinfrastrukturu drugih (uglavnom dominantnih) operatera kako bipruìli svoje vlastite usluge. To podrazumijeva fizi~ko povezivanjejednog telekom operatera sa infrastrukturom drugog operatera.Interkonekcija se moè pojaviti u dva vida: kao interkonekcijamreà (network interconnection) i pristupna interkonekcija(access interconnection), pri ~emu se ova prva uspostavlja izme|udva operatera koji posjeduju vlastite mreè, a ova druga izme|uoperatera sa mreòm i operatera bez mreè.

U cilju adekvatne politike vezane za liberalizaciju i daljuderegulaciju ovog sektora mogu se posmatrati tri široko definiranatipa interkonekcije:

Povezivanje na Javnu telefonsku mreù privatnih telekom mreà,ili mreà koje pruàju usluge sa dodatnom vrijednosti(value-added networks);Povezivanje novih fiksnih lokalnih mreà ili me|ugradskihili me|unarodnih mreà na Javnu telefonsku mreù;Povezivanje mobilnih mreà ili drugih beì~nih sistema, ilipak satelitskih sistema na Javnu telefonsku mreù.

Utvr|ivanje cijena intermedijarnih, posredni~kih uslugainterkonekcije dominantnih telekom operatera je izuzetnozna~ajan problem u izmijenjenom trìšnom kontekstu kojipodrazumijeva pove}ani stepen konkurencije, i zbog razlika utroškovima mreà koje koriste razli~ite tehnologije. Naime,obezbje|ibanje interkonekcije pod pravi~nim i efikasnim uslovimapredstavlja osnovni zahtjev za kreiranje konkurentnog trìšta.Troškovi interkonekcije mogu da predstavljaju zna~ajan dioukupnih troškova operatora na telekom trìštu - u nekim slu~ajevima~ak i do 40%. Zbog toga je zna~ajno da naknade koje operateripla}aju za interkonekciju budu zasnovane na odgovaraju}imtroškovima i da daju odgovaraju}e ekonomske signale operatorimau cilju optimiziranja njihovih investicionih odluka. Naravno cijene

8888


interkonekcije, koje se u krajnjem slu~aju odraàvaju u cijenamausluga zara~unatim krajnjim korisnicima, ~ak i kad su rezultatslobodnog sporazuma pojedinih operatera na potpuno liberaliziranomi privatiziranom trìštu telekomunikacionih usluga, mogu da buduutvr|ene na takvom nivou koji je o~igledno nepovoljan po krajnjekorisnike. Regulacija telekom sektora ide u tom pravcu da ~ak i uovakvim slu~ajevima, kada su ekonomski subjekti potpunosamostalni u utvr|ivanju cijena interkonekcije, nadle`na dràvnaregulatorna agencija zadràva pravo da interveniše i primoraoperatere da snize cijenu, štite}i na taj na~in intereskrajnjih korisnika. U tom smislu liberalizacija i privatizacija ovogsektora ne zna~i potpuno odsustvo potrebe bilo kakve intervencijedràvne regulativne agencije. Procedure za utvr|ivanje naknada zainterkonekciju koje se primejnjuju u praksi u najve}em brojuzemalja, a zavise od ostvarenog stepena liberalizacije telekomtrìšta moèmo razvrstati na sljede}i na~in:

Regulatorno tijelo utvr|uje visinu naknade, zajedno sa ostalimbitnim elementima interkonekcije, i to unaprijed;Regulatorno tijelo postavlja standard ili uputstvo koji bi trebaloda se koriste za utvr|ivanje visine naknade kroz bilateralnoili multilateralno pregovaranje izme|u samih operatera;Operateri utvr|uju naknade kroz komercijalno sporazumije-vanje, bez uklju~ivanja regulatornog tijela;U pregovorima izme|u operatera, regulatorno tijelo stoji kaoposrednik/arbitar, utvr|uju}i visinu naknade u slu~aju da sezainteresirane strane ne mogu same dogovoriti ili ukolikoje predmet neslaganja iznesen pred regulatorno tijelo.

U najve}em broju zemalja regulatorno tijelo podsti~e operatere dautvrde naknade za interkonekciju kroz proces me|usobnogpregovaranja. Kako bi se ovaj proces potpomogao regulatornatijela obi~no izdaju uputstva ili okvir koji smatraju prikladnim zautvr|ivanje visina naknada interkonekcije. Za ostale sluge interko-nekcije, regulatorno tijelo moè se baviti pitanjem visine naknadau slu~aju spora ili nemogu}nosti operatera da samostalno postignudogovor u tom pogledu.

8899


6.7.3 Metode i ciljevi koji se èle posti}i utvr|ivanjemcijena interkonekcije

Postoji veliki broj mogu}ih metoda za utvr|ivanje cijenainterkonekcije koje su predloène u ekonomskoj literaturi iprimijenjene u praksi. Naveš}emo najzna~ajnije od njih:

Utrvr|ivanje cijena po kratkoro~nim ili dugoro~nim grani~nimtroškovima;Utvr|ivanje cijena po dugoro~nim prosje~nim inkrementalnimtroškovima;Ramsey-evo utvr|ivanje cijena (utvr|ivanje cijena u obrnutojsrazmjeri prema elasti~nosti tra`nje);Dvo-dijelno utvr|ivanje cijena (npr. visoka fiksna komponenta-pretplata i niska korisni~ka komponenta- cijena impulsa);Utvr|ivanje cijena po vršnom optere}enju ili druge forme utvr|ivanjacijena prema stepenu korištenja kapaciteta;Baumol-Willig-ovo pravilo utvr|ivanja cijena (BW Pravilo)ili Pravilo za utvr|ivanje cijena prema efikasnojkomponeneti - Efficient Componenet Pricing Rule - (ECPR);Pravila reciprociteta i sli~na pravila “naplati i zadrì” (bill andkeep) u slu~aju dvosmjernih mreà;

Neka od ovih pravila za utvr|ivanje cijena, kao npr. pravila zasnovanana troškovima daju bolje rezultate nego npr. BW pravilo u pogleduostvarivanja ciljeva proizvodne i alokativne efikasnosti. Me|utim,što je nià regulirana cijena, ve}e su i mogu}nosti da dominantnioperater ili monpolista izgubi motivaciju da inovira i investira štodovodi do jaza izme|u ciljeva koje dràva postavlja i interesadominantnog operatera ili monopoliste.

Izbor odgovaraju}e metode ili pravila za utvr|ivanje cijenainterkonekcije u bilo kojoj datoj situaciji zavisi}e od velikog brojafaktora uklju~ivo i informacije kojima raspolaè regulatorno tijelo,strukture troškova monopolske firme ili dominantnog operaterakao i od toga da li je raspoloìvi kapacitet postoje}eg operatoradovoljan za pruànje usluga koje bi zadovoljile postoje}u tra`nju.

9900


Cijena interkonekcije uklju~uje nadoknade za skupljanje iisporuku poziva, za instaliranje, odràvanje i funkcioniranje ta~akainterkonekcije, pla}anja za dopunske usluge (kao što su izvješta-vanje o greškama i neuspjelim pozivima, odràvanje mreè, ilinapla}ivanje izme|u razli~itih prenosnika - inter-carrier billing),kao i za pomo}nu i ostalu infrastrukturu (kao što je prostor u kojije smještena oprema). Osim toga, u nekim slu~ajevima,neophodno je tako|e nadoknaditi deficit koji nastaje usljepruànja univerzalne usluge. Me|utim, ukoliko je pokrivanje takvogdeficita pokriveno telekom tarifom, tada to ne bi trebalo dapredstavlja dio naknade za interkonekciju, odnosno, potrebno jeizbje}i dvostruko obra~unavanje po osnovu pokri}a takvog deficita.

U osnovi postoje dva metoda za utvr|ivanje naknade zainterkonekciju:

Jedan je putem dijeljenja prihoda izme|u povezanih operateratelekom usluga. Drugi, koji se uglavnom koristi u praksi, jeste utvr|ivanjenaknada za interkonekciju na bazi troškova. U reìmuinterkonekcije koji je orijentiran na troškove, nemadijeljenja prihoda izme|u operatera. Umjesto toga,operateru od koga se interkonekcija prakti~no kupujepla}a se za obezbje|ivanje potrebne interkonekcije.Cilj koji se troškovno-orijentiranim pristupom uutvr|ivanju naknada interkonekcije èli posti}i jeste danaknada koju zara~unava operater od koga seinterkonekcija traì odraàva troškove pruànja takveusluge uve}ane za normalan profit.

Predmet našeg razmatranja predstavlja troškovno orijentiranoutvr|ivanje cijena interkonekcije i specifi~ni problemi u vezi saekonomskom efikasnoš}u koji iz toga proizilaze. Podlogu za našarazmatranja ~ini mikrokonomska teorija troškova, cijena i efika-snosti, kao i postoje}a zakonska regulativa koja uvodi liberalizaci-ju kao èljeni cilj na ovo trìšte. Pri tome }e ipak naša pa`nja do-minantno biti usmjerena na legislativu Evropske unije. Komisija je

9911


u ve}em broju Direktiva i Preporuka11 preporu~ila da dugoro~niprosje~ni inkrementalni troškovi (Long-run Average IncrementalCosts - LRAIC) predstavljaju najbolju osnovu za utvr|ivanjenaknada za interkonekciju. Suština ovog pristupa objašnjena jenešto kasnije.

Me|utim, bez obzira da li se cijena interkonekcije utvr|ujemetodologijom obra~una na bazi troškova ili po nekom drugomosnovu, potrebno je ista}i da cijene interkonekcije treba daudovoljavaju sljede}im kriterijima, koje ujedno moèmo ozna~iti ikao èljene ciljeve koji se tim cijenama èle posti}i:

Ne bi trebale da budu previsoke da onemogu}avaju ulazaknovih operatera na trìšte, odnosno trebale bi da budu dovo-ljno stimulativne da podsti~u ulazak novih kompanija natrìšte. Mogu}nost ulaska konkurenata promovira poèljnoponašanje preduze}a. Uz postojanje konkurentskih pritisakafirme su motivirane da posluju efikasnije i uz najnièmogu}e troškove. Konkurencija obara cijene prematroškovima i obezbje|uje dinami~ku efikasnost promovira-njem tehnoloških inovacija koje dovode do razli~itih uštedaodnosno smanjenja troškova poslovanja.Ne bi trebale da budu preniske kako ne bi ugrozile poslovanjedominantnog operatera, jer mu ne bi omogu}ile pokri}etroškova poslovanja u koje je ura~unat iznos normalnogprofita.Ne bi trebale da dovode do potrebe pla}anja bilo kakvih dodatnih

9922

11 Direktiva 97/33/EC od 30.juna 1997, Evropskog parlamenta i Vije}a predstavljaju zakonski i regu-latorni okvir za interkonekciju telekomunikacionih mreà na podru~ju Evropske unije, na principimaobezbje|ivanja univerzalnih usluga i inter-operabilnosti kroz primjenu principa Usluge otvorenemreè (Open Network Provision - ONP). Preporuka 98/195/EC od 8.Januara 1998, Evropskekomisije o interkonekciji na liberaliziranom trì{tu telekomunikacija (Dio 1 - Utvr|ivanje cijenainterkonekcije) predstavlja detaljno uputstvo Nacionalnim regulatornim agencijama (NRA) za prim-jenu tro{kovno orijentiranog utvr|ivanja cijena interkonekcije. U direktnoj vezi sa prethodnopomenutom preporukom je i Preporuka 98/195/EC od 8.aprila 1998 o interkonekciji na liberalizira-nom trì{tu (Dio 2. Ra~unovodstveno razdvajanje i ra~unovodstvo tro{kova). Nakon toga uslijedilesu jo{ dvije preporuke koje predstavljaju dopune gore pomenute Preporuke o interkonekciji naliberaliziranom trì{tu (Dio1- Utvr|ivanje cijena interkonekcije): Preporuka 00/263/EC od 20. marta2000. i Preporuka 02/175/EC od 22. februara 2002.


supsidija od strane dràve.Ne bi trebale da obeshrabre postoje}eg dominatnog operaterada i dalje odràva i izgra|uje javnu telefonsku mreù.Drugim rije~ima cijena bi trebala da mu obezbijediodgovaraju}i povrat na uloèna sredstva kojim }e odràvatimreù i investirati u njeno proširenje kada je to ekonomskiopravdano.Ne bi trebalo da dovode do neefikasnog premoštavanja po-stoje}e mreè ukoliko bi troškovi takvog premoštavanjabili ve}i nego troškovi postoje}eg operatera, niti daohrabruje firme da izgra|uju svoje vlastite mreè ukoliko tonije ekonomski opravdano. Obje solucije bi dovele donepotrebnog korištenja oskudnih resursa i predstavljale binjihovu neefikasnu alokaciju.

Utvr|ivanje cijena interkonekcije treba, dakle, sagledavati ukontekstu generalnog cilja koji se procesom liberalizacije èliposti}i na trìštu telekomunikacija, a to je promoviranjedugoro~nih interesa krajnjih korisnika postizanjem sljede}ih ciljeva:

Promoviranje konkurencije na trìštima za specificirane usluge,Postizanje povezanosti svih sa svima (engl. any-to-any connectivity)u vezi sa uslugama koje obuhvataju komunikaciju izme|ukrajnjih korisnika, odnosno omogu}avanje da korisnicirazli~itih mreà me|usobno komuniciraju, i Podsticanje ekonomski efikasnog korištenja postoje}e i ekonomskiefikasnog investiranja u telekom infrastrukturu neophodnuza pruànje specificiranih usluga.

Drugim rije~ima èli se obezbijediti pove}ano blagostanje krajnjihpotroša~a kroz smanjenje cijena finalnih usluga, pove}anog brojavrsta usluga i kvaliteta pruènih telekom usluga.

Telekom sektor predstavlja takvu industriju gdje je pruànje mnogihusluga karakterizirano ekonomijama obima (economy of scale) iširine proizvodnog asortimana (economy of scope). Todovodi do dodatnog problema u smislu da cijena pristupa koja

9933


promovira ekonomski efikasno korištenje infrastrukture ukratkom vremenskom periodu, u nekim sklu~ajevima, neohrabruje efikasne investicije u infrastrukturu i moè biti unesuglasju sa legitimnim poslovnim interesima dominantnogoperatera koji pruà uslugu interkonekcije. U nekim slu~ajevima(primjene neadekvatne metode alokacije opštih fiksnih troškova)cijena pristupa utvr|ena na bazi direktnih inkrementalnihtroškova ne}e omogu}avati davaocu usluga interkonekcije dapokrije ukupne troškove poslovanja u dugom vremenskomperiodu.

Dodatni ciljevi koji se èle posti}i troškovno orijentiranimnaknadama za interkonekciju (specifi~no utvr|enim na bazi LRIC)bili bi sljede}i:

Omogu}avanje razumnog pokri}a realno nastalih i neophodnihtroškova operatera koji pruà uslugu interkonekcije. Naime,kao rezulat pomenute ekonomije obima, grani~ni troškoviinterkonekcije }e skoro uvijek biti ispod prosje~nih ukupnihtroškova. Nivo naknada za interkonekciju treba, dakle, dabude dovoljno visok da dominantnom operateru omogu}i dapokrije i dio opštih troškova, u mjeri u kojoj se oni smatraju“efikasnim” odnosno neophodnim i realnim u smisluefikasnog poslovanja, i u mjeri u kojoj se ti opštitroškovi mogu pripisati specifi~noj usluzi za koju seinterkonekcija i zahtijeva. Stoga, je uveden pojam prosje~niinkrementalni trošak ukupne usluge u dugom vremenskomperiodu (Total Service Long Range Average IcrementalCost - TS LRAIC) koji pored varijabilnih inkremantalnihobuhvata i dio opštih troškova koji su neophodni da bi sespecifi~na usluga pruìla.

Zadovoljavaju}a transparentnost koja je neophodna za po-tencijalne operatere da bi oni imali povjerenja da je osnovaza zara~unavanje naknada za interkonekciju pravi~na izasnovana za troškovima, kao i da je takva metodologija udovoljnoj mjeri nepromjenljiva kako bi omogu}ila svim

9944


u~esnicima u ovom sektoru da na zadovoljavaju}i na~inpristupe izradi svojih poslovnih planova.

Fleksibilnost interkonekcije koja podrazumijeva olakšavanjeuspostavljanja interkonekcije izme|u razli~itihoperatera na bilo kojoj specifi~noj ta~ci (osim ukoliko tonije tehni~ki izvodivo), i obezbje|ivanje interkonekcije zaspecifi~ne elemente mreè za koje se priklju~ak zahtijevaumjesto odobravanja priklju~ka samo za cijeli skup ili snop(bundle) usluga. Ovo upu}uje na potrebu tzv. raspakivanjaili razvezivanja (unbundling) snopa usluga koje se pruàjuinterkonekcijom. Fleksibilnost interkonekcije je bitnatako|e u rješavanju problema nelojalne konkurencije.Istakli smo ve} da naknade za interkonekciju sa mreòmdominantnog operatera predstavljaju zna~ajan dio troškovaoperatera koji tek ulazi na trìšte. Proizilazi da ove naknadene bi trebale da budu prohibitivne odnosno previsoke ucilju podsticanja ulaska na trìšte ve}eg broja konkurenata ipove}anja ekonomske efikasnosti trìšta.

Onemogu}avanje postojanja nelojalne konkurencije. Da bise postigao ovaj cilj neophodno je pravilno identificirati oneusluge interkonekcije koje su neophodne za uvo|enjekonkurencije u telekom sektor,ili se zahtijevaju za pruànjetzv. bitnih ili klju~nih usluga (essencial services). Kodtakvih usluga neophodno je striktno nadgledati pa ~ak ispecificirati visinu naknade za interkonekciju. U izvjesnimslu~ajevima, troškovno orijentirano utvr|ivanje cijenainterkonekcije koristi se u cilju definiranja opsega cijenainterkonekcije, odnosno donje granice ili praga korištenjeminkrementalnih troškova (LRIC) ili pak gornje granice iliplafona korištenjem tzv. troškova samostalnog pruànjausluge (stand-alone costs). Ovako determiniran i propisanopseg naknada za interkonekciju pomaè i znatno olakšavapregovaranje o inerkonekciji izme|u nezavisnih partnera naliberaliziranom telekom trìštu.

9955


Odsustvo diskriminacije i preferencijalnog odnosno povlaš-tenog tretmana. Kombiniranje principa troškovne orijentiranostii fleksibilnosti interkonekcije implicira danaknade za interkonekciju ne bi trebale da dovode dodiskriminacije izme|u razli~itih operatera koji ulaze natelekom trìšte, uklju~ivo i operatera koji pripada istojposlovnoj grupi, tj. bavi se istim poslom kao i davalac inte-rkonekcije. Alternatvino, ne bi trebalo da bude nikakve di-skriminacije izme|u implicitne naknade za interkonekcijukoju pla}a vertikalno intergrirani dio davaoca interkonekcije,i naknada za interkonekciju koju pla}aju drugioperateri. (Naravno sve ovo pod uslovom da realne razlikeu troškovima ne opravdavaju razli~iti tretman razli~itih ope-ratera, jer podsje}amo da diskriminacija cijena predstavljazara~unavanje razli~itih cijena razli~itim kupcima ili trìšnimsegmentima a da takve razlike nisu zasnovane na razlici utroškovima proizvodnje proizvoda ili pruànja odre|eneusluge.) Problem utvr|ivanja cijena dodatnokomplikuje i ~injenica da kompanija ili operater kojiposjeduje potrebnu infrastrukturu i zara~unava cijenuinterkonekcije tako|e se pojavljuje i kao direktni konkurentkompaniji kojoj pruà posredni~ke usluge na trìštufinanlnih usluga, tzv. nizvodnom trìštu (engl. downstreammarket). Zbog toga je jasno da dominantni operater kojipruà uslugu interkonekcije ima izraèn motiv da zara~unašto je mogu}e višu cijenu potencijalnom konkurentu (kojaje viša od ekonomskih troškova vezanih za njeno pruànje,bez obzira kako ti troškovi bili definirani) - ne samo da bipove}ao svoj vlastiti prihod, nego da bipove}ao troškove poslovanja budu}eg konkurenta a time injegovu cijenu koju zara~unava krajnjim korisnicima iputem koje treba da pokrije te troškove. Time u krajnjemslu~aju umanjuje njegovu konkurentsku poziciju i mogu-}nosti opstanka na trìštu. To samo potvr|uje konstatacijuda je adekvatno utvr|ivanje cijene interkonekcije odsuštinskog zna~aja za uspostavljanje zdrave i fer konkure-

9966


ncije na trìštu telekom usluga. Ovo zna~i da se oddominantnog operatera zahtijeva da visinu naknada zavlastite usluge krajnjim korisnicima utvrdi na istom nivouna kojem naknadu utvr|uje novom operateru koji ulazi natrìšte, i da naknade interkonekcije u svakom slu~ajumoraju biti u vezi sa troškovima nastalim kao posljedicainterkonekcije.

Podsticanje efektivnog izbora sredstava interkonekcije. Zara~u-navanje naknada interkonekcije trebalo bi da omogu}ioperaterima koji me|usobno konkuriraju jedni drugima, daizvrše interkonekciju na bilo koji tehni~ki zadovoljavaju}ina~in, posebno na na~in koji }e podsta}i inovacije, kao irazvoj i efektivno korištenje novih usluga.

Kreiranje dodatnih pogodnosti za ulazak u telekom sektor. Bitnakarakteristika reìma naknada za interkonekciju u nekimzemljama (npr. Australija i Velika Britanija) jeste da sistemnamjenski daje dodatnu prednost operateru koji ulazi natrìšte. Tako, na primjer, koncept inkrementalnog troškakoji je odabran kao osnova utv|ivanja visine naknadeinterkonekcije moè da bude takav da namjerno ne obuhvatasve predvi|ene neophodne komponente, tj. da takoobra~unati trošak bude nešto manji, ali uz odredbu da svekomponente moraju ipak biti uklju~ene u obra~uninkrementalnog troška kao osnove za utvr|ivanje naknadeinterkonekcije nakon što pridošli operater stabilizira svojeposlovanje, odnosno ostvari odre|eno minimalno propisanotrìšno u~eš}e. Jedan od razloga za povoljniji tretmanoperatera koji tek ulazi na trìšte jeste da on starta sa niòmkonkurenskom sposobnoš}u, naro~ito zbog razli~itih vrstaproblema interkonekcije do kojih moè do}i u ~istotehni~kom smislu, kao i zbog teško}e polaznog generiranjaadekvatnog trìšta da pokrije relativno visoke troškove upo~etnoj fazi poslovanja. Treba ipak ista}i da postoje i zna-~ajne kritike ovakvog pristupa, u smislu da je veoma teškoutvrditi objektivne kriterije za negovu zadovoljavaju}u

9977


realizaciju (npr. nije uvijek lako utvrditi ta~no trìšnou~eš}e pojedinog operatera ili za pojedine usluge kada sekombinuje pruànje više telekom usluga).

6.7.4 Troškovno orijentirano utvr|ivanjecijena interkonekcije

Kao što smo ve} naglasili ovakva pristup cijenama interkonekcijezahtijeva i Evropska unija i to primjenom metodologije dugoro~noginkrementalnog troška (LRIC). LRIC metodologija uklju~ujesamo one troškove koji su neposredno prouzrokovani definiraniminkrementom (dodatnim slojem) outputa (ili alternativno, onetroškove koji se uštede ukoliko se definirani inkrement ili slojoutputa više ne proizvodi). Jedno od pitanja u vezi sa primjenomLRIC modela jeste odluka o ovom relevntnom inkrementu,imaju}i u vidu da postoji prakti~no veoma veliki broj mogu}ihprirasta proizvodnje odnosno pruànja usluga koji se mogumjeriti, a koji se mogu grupisati u pojedina~ne ili skupineproizvoda, usluga, komponenti ili elemenata.

Inkrementi bi trebali biti definirani na takav na~in da rezultiraju}ipodaci o inkrementalnim troškovima sluè svojoj postavljenojnamjeri, tj. da rezultati mogu biti iskorišteni na na~in da pokaù dasu naknade za interkonekciju troškovno orijentirane. U slu~ajureguliranog dominantnog operatera koji je ranije bio monopolista,moè se desiti da se pristup (access) i prenos ili isporuka usluga(conveyance) posmatraju kao dva zasebna inkrementa zbog togašto je kod pristupa bitan broj fizi~kih linija a kod prenosa iliisporuke usluga troškovi uglavnom zavise od gusto}e saobra}ajaodnosno obima pruènih usluga. Me|utim, definiranje samo dvainkrementa - “pristup” i “prenos usluga” - moglo bi darezultira visokim nivoima agregiranja troškova koji ne bipruìli adekvatne informacije neophodne da se demonstriratroškovna orijentiranost. Prema tome, neophodno je definirati uèinkremente ili podinkremente kako bi se omogu}ilo da LRICpodaci budu izra~unati na nièm nivou (kao što su na primjer

9988


osnovne komponente mreè). Potrebno je, me|utim naglasiti dapostoje metodološka i prakti~na ograni~enja i suviše uskomdefiniranju inkremenata. Uopšte, moè se re}i da što se razmatramanji inkrement, model utvr|ivanja troškova mora da budedetaljniji, što opet zahtijeva pove}ane izdatke za njegovu prakti~nuprimjenu.

Iako u legislativi Evropske unije stoji doslovno da utvr|ivanjenaknade interkonecije mora biti troškovno orijentirano (costoriented) sam termin “troškovno orijentiran” nije sasvim preciznodefiniran. Preporuka Evropske komisije 02/175/EC od 22.februara 2002 o interkonekciji na liberaliziranom trìštutelekomunikacija (Dio 1 - Utvr|ivanje cijena interkonekcije) isti~eda bi princip troškovne orijentacije “trebao da odraàva troškovenastale u pruànju konkretne usluge (underlying costs in providingthat service)”. Ovo se moè tuma~iti kao usmjerenost ka strukturitroškova. Cilj je naime, sprije~iti unakrsno korištenje prihoda odprodaje jednog proizvoda za pokri}e nedovoljnog prihoda iligubitaka ostvarenih prodajom drugog proizvoda ili usluge(cross-subsidation). Korisnik bi trebalo da pla}a cijenu koja pokrivatroškove samo proizvoda koji je u pitanju, a nikako troškovedrugih proizvoda ili usluga. U tom smislu su, 18.decembra 2000godine Evropski parlament i Vije}e izdali i drugu Direktivu uvezi sa obavezom pruànja pojedina~nih a ne skupnih usluga upristupu loaklnim mreàma - Regulativa br. 2887/2000.

Drugi cilj principa troškovne orijentacije jeste da sprije~imonopolsko utvr|ivanje cijena. Operateri ne}e biti u mogu}nostida ostvaruju visoke ekstra-profite prodajom svojih usluga poneopravdano visokim cijenama koje bi mogli da zara~unavaju naosnovu svoje trìšne pozicije. Sa društveno-ekonomskogstanovišta monopolsko utvr|ivanje cijena, koje ne slijedi principizjedna~avanja cijena sa grani~nim troškovima, nego cijenu izvodiiz presjeka sa krivom potra`nje za prethodno utvr|eni nivoproizvodnje (koji je opet utvr|en presjekom krive grani~nogtroška i grani~nog prihoda monopoliste) imalo bi negativne

9999


posljedice na društvo kao cjelinu. Oskudni resursi na taj na~in nebi bili alocirani tamo gdje bi najefikasnije bili upotrijebljeni. Ovose moè sagledati kao usmjerenost ka pokrivanju troškova. Cak ina liberaliziranom trìštu, ukoliko je cijena utvr|ena na ovaj na~in,regulatorna agencija ima pravo da cijenu koriguje na niè,obezbje|uju}i da cijena obezbijedi pokri}e troškovanastalih samo kao posljedica pruànja konkretne usluge (u koje jenaravno ura~unat normalni profit).

Ve} smo napomenuli da dosljedna primjena utvr|ivanje cijena nabazi isklju~ivo LRIC ne bi obezbje|ivala povrat niti jednog dijelaopštih troškova. Me|utim u praksi se na iznos LRIC zara~unava odre|ena marà da bi se obezbijedilo pokri}ebarem jednog razumnog dijela opštih troškova, koji se posvojoj prirodi ne mogu jasno vezati niti za jednu konkretnuuslugu. Postoje razli~iti na~ini alokacije ovih troškova, alinajjednostavniji je ipak pristup po kojem se usluge optere}ujudijelom opštih troškova sazmjerno veli~ini njihovih inkrementalnihtroškova. Ovakav metod poznat je pod nazivom jednakoproporcionalna marà (Equal proportionate mark-up - EPMU).Moèmo re}i, dakle, da osnovni test za provjeru da li je cijenainterkonekcije utvr|ena na principu LRIC troškovno orijentirana,predstavlja ~injenica da cijena mora biti u intervalu determiniranominkrementalnim troškovima (LRIC) kao donjom granicom itroškovima proizvo|enja samostalne usluge (SAC).12 Logika jejednostavna: ukoliko bi cijena bila ispod LRIC to zna~i da ona nebi mogla da obezbijedi pokri}e niti svih inkrementalnih troškovanastalih usljed proširenja obima usluga za taj inkrement (niti bi bioobezbije|en doprinos pokri}u opštih troškova); dok bi uslu~aju da je cijena utvr|ena na nivou iznad SAC to zna~ilo da je

110000

12 Tro{kovi proizvo|enja inkrementa samostalne usluge (Stand alone costs - SAC) predstavljajutro{kove nastale kao posljedica pro{irenja obima usluga za taj inkrement, ali pod uslovom da senijedna druga dodatna usluga ne obezbje|uje. U tom slu~aju bi, dakle, izostala ekonomijaproizvodnog asortimana, koja predstavlja smanjenje ukupnih prosje~nih tro{kova zbog proiz-vo|enja vi{e proizvoda ili usluga. Razliku izme|u LRIC i SAC odre|enog inkrementa ~ine op{titro{kovi zdruèni sa obezbje|enjem dodatanog odre|enog inkrementa (koji se analizira) i bilokojih drugih inkremenata.


takvom cijenom obezbije|eno pokri}e u iznosu koji prevazilaziLRIC i sve relevantne opšte troškove, odnosno da se realiziraneopravdano visoki profit koji prevazialzi iznos normalnogprofita uklju~enog u LRIC.

6.7.5 Ekonomska efikasnost u sektoru telekomunikacija

Prilikom razmatranja odnosa troškovno orijentiranih metodautvr|ivanja cijena interkonekcije i ekonomske afikasnosti usektoru telekomunikacija, potrebno je najprije podsjetiti se datermin ekonomska efikasnost obuhvata u stvari tri razli~itakoncepta koji se u literaturi uglavnom ozna~avaju kao:

Proizvodna ili tehnološka efikasnost - koja ozna~ava situacijukada se dati proizvod ili usluga proizvode uznajniè troškove, odnoso situaciju u kojoj operateri imajuodgovaraju}e podsticaje da proizvode i pruàju usluge ponajniìm troškovima, a ukupni obim potraìvanih uslugaodnosno proizvodne aktivnosti su distribuirane izme|uoperatera na takav na~in da su ukupni troškovi pruànja tihusluga u cijelom sektoru telekomunikacija minimizirani.

Alokativna efikasnost - ozna~ava situaciju u kojoj je cijenausluge izjedna~ena sa grani~nim troškom neophodnim zanjeno pruànje, odnosno situaciju u kojoj su izbalansiraneponuda i potra`nja za odre|enom uslugom. Operateri kori-ste ograni~ene resurse za pruànje usluga koje obezbje|ujumaksimalnu korist za društvo kao cjelinu. Krive potra`njeza telekom uslugama kroz cijenu koju su kupci spremni pla-titi za njihove razli~ite koli~ine odraàvaju vrijednost kojuoni pridaju tim uslugama na bazi korisnosti koju one za njihimaju. Operateri, pak, cijenom definiraju najniì iznos kojisu spremni prihvatiti kao naknadu za pruànje usluga(ukupni prosje~ni troškovi plus zadovoljavju}i nivo profita).Alokativnom efikasnoš}u obezbje|uje se da strukturaponu|enih usluga u potpunosti odgovara strukturi traènih usluga.

110011


Dinami~ka efikasnost - koja se odnosi na blagovremenu izmjenuna~ina korištenja oskudnih resursa u proizvodnji i potrošnjitokom vremena a zbog promjena do kojih dovode izmjenetehnologije. Preduze}a odnosno operateri imajuodgovaraju}e podsticaje da investiraju, tehnološkiinoviraju, poboljšavaju asortiman i kvalitet usluga, poboljšavaju produktivnost i sniàvaju troškove poslovanjau duèm vremenskom periodu.

Postizanje sva tri vida efikasnosti kroz utvr|ivanje adekvatnognivoa cijena interkonekcije moè da bude oteàno u sektorutelekomunikacija postojanjem dodatnih troškova usljed zahtjevakoje name}e dràva u pogledu tzv. univerzalnih usluga, kojim seèli zaštiti standard gra|ana i omogu}iti im obavezno pruànjeminimuma usluga bez obzira na ekonomsku isplativost (npr.obezbje|enje telefonskih linija u jako udaljenim i izoliranimpodru~jima sa malo korisnika).

Proizvodna i dinami~ka efikasnost pove}avaju se utvr|ivanjemtakvih cijena interkonekcije koje stimuliraju i olakšavaju ulazaknovih operatera, i podsti~u konkurenciju u pogledu pruànjausluga na tzv. zavisnim trìštima. U strukturi vertikalno integrisa-nog monopola izrazom zavisna trìšta ozna~ava se ili trìšte zaproizvodnju bitnih inputa - tzv. uzvodno trìšte (upstream market)ili trìšte za pruànje usluga krajnjim korisnicima - tzv. nizvodnotrìšte (downstream market). Široko je prihva}eno da jekonkurencija ili opravdani strah od konkurencije (na potencijalnokonkurentnim ili tzv. osvojivim trìštima) naju~inkovitije sredstvoda bi se operateri podstakli da investiraju, inoviraju, poboljšavajuasortiman i kvalitet usluga, poboljšavaju produktivnost i sniàvajutroškove poslovanja u duèm vremenskom periodu. Ipak izvjesnapa`nja mora se posvetiti kako bi se osiguralo da cijene interkone-kcije promoviraju efikasan ulazak novih operatera. Cijenapristupa ne bi trebalo da bude vješta~ki u~injena suviše niskom jerbi se u tom slu~aju omogu}ilo neefikasnim operaterima kojiimaju visoke troškove poslovanja da posluju i opstaju na trìštu u

110022


duèm vremenskom periodu. Cijena interkonekcije koja jevješta~ki odràvana na niskom nivou moè tako|e rezultirati usmanjenju podsticaja za efikasno investiranje u ovom sektoru.

Dinami~ka efikasnost bi}e promovirana u slu~aju kada cijenainterkonekcije obezbje|uje normalnu stopu povrata na investicijeodnosno uloèni kapital, i pruà odgovaraju}e signale i informacijeza jednu od najva`nijih poslovnih odluka - kupovati ili graditi. Dabi se podstaklo efikasno investiranje u infrastrukturu telekomsektora u dugom vremenskom peridodu, cijena interkonekcijetrebala bi da bude dovoljno visoka da pokrije neophodne troškoveobezbje|enja infrastrukture uklju~uju}i normalni profit odnsnopovrat na investicije. Vrlo va`no pitanje koje se pri tome pojavljujejeste adekvatno definiranje troškova kapitala, odnosno osnove nakoju se ra~una stopa prinosa. Da bi se postigla dinami~kaefikasnost neophodno je pravilno utvrditi na koji na~in se, dakle,postoje}a sredstva odnosno elementi izgra|ene infrastrukturevrednuju, kako se utvr|uje stopa povrata koja se smatra“odgovaraju}om” ili normalnom na ta sredstva, kao i na~in nakoji se utvr|uje stopa amortizacije sredstava, jer }e upravo to uvelikoj mjeri uticati na visinu utvr|ene cijene interkonekcije usvakom konkretnom slu~aju.

Imaju}i u vidu da je preporu~ena metodologija utvr|ivanja cijenainterkonekcije zasnovana na konceptu dugoro~nih marginalnihtroškova (LRIC) potrebno je naglasiti da utvr|ivanje ili bolje re}iprocjena tih troškova zahtijeva da sredstva budu vrednovana ponjihovim ekonomskim troškovima a ne istorijskim troškovima.Metoda koja je u najve}oj mjeri suglasju sa LRIC pristupom jestemetododa troškova zamjene. Trošak zamjene predstavlja današnjitrošak (u ovom trenutku) zamjene odre|enog sredstva ili dijelaopreme sa drugim sredstvom koje obezbje|uje isti potencijal zapruànje odre|ene usluge (uslovno govore}i isti proizvodnikapacitet). Nabavljeno sredstvo ne mora biti isto kao ono koje jezamijenjeno, nego naprotiv sredstvo koje hipoteti~ki predstavljanajbolju (koja radi uz najmanje troškove) opciju u okviru postoje}e

110033


tehnologije. Prakti~no ovo bi bila najbolja tehnologija koja je uupotrebi ili najbolja komercijalno raspoloìva tehnologija. Uokruènju kakvo sektor telekomunikacija predstavlja, gdje sutehnološke promjene veoma izraène i gdje se najefikasnijatehnologija neprestano mijenja, trošak zamjene predstavlja}eispravan signal investitorima u pogledu efikasnog donošenjaodluke “kupiti ili graditi”.

Da bi se osigurala proizvodna efikasnost, troškovi koji predstavljajuosnovu za utvr|ivanje naknade za interkonekciju trebalo bi dabudu minimalni (ili efikasni) troškovi u dugom roku neophodni dabi se pruìla usluga. Osnovna ideja jeste da se simulira cjenovnipritisak sli~an onom koji postoji na trìštu potpune konkurencije.Takve naknade za interkonekciju pomaù da kompanija poslujeuspješno u dugom vremenskom periodu proizvode}i visokokvalitetnu uslugu po najniìm troškovima, i omogu}avajuefikasnijim izvorima ponude da zamijene manje uspješne izvorena relevantnom trìštu. Za operatora koji koristi uslugeinterkonekcije, ove naknade uti~u na efikasnije donošenje poslovneodluke poznate kao graditi-ili-kupiti, u smislu ulaska u investicionizahvat i izgradnju vlastite mre`ne infrastrukture ili nastavkaoslanjanja na postoje}u infrastrukturu drugih operatera. Naknadezasnovane na troškovima nagra|uju dobre investicione odluke,obeshrabruju loše investicione odluke, i ohrabruju efikasnukonkurenciju. Osim toga, naknade za interkonekciju orijentiraneka ostvarivanju ekonomske efikasnosti predstavlju dodatni pritisakza kompanije da ulaze u proces tehnološkog inoviranja i dakontinuirano poboljšavaju asortiman i kvalitet usluga koje pruàju.

Alokativna efikasnost postiè se zadovoljavanje dva osnovna uslova:

Prvo, infrastruktura ne bi trebala da bude ni previše ni pre-malo korištena. Usluge krajnjim korisnicima treba da sepruàju sve dotle dok vrijednost društvenih resursa koji sekoriste da bi se obezbijedile te usluge ne prevazilazivrijednost koju te usluge imaju za korisnike. Na primjer,

110044


cijena interkonekcije iznad troškova za pruànje usluge }enaj~eš}e rezultirati u nedovoljnom korištenju infrastrukture. Drugo, cijena interkonekcije trebala bi da minimizira distorzijeu korištenju infrastrukture. Cijena interkonekcije ne bitrebala vješta~ki da favorizira korištenje jedne tehnologije uodnosu na drugu tehnologiju ili pruànje jedne usluge uodnosu na drugu uslugu.

6.7.6 Umjesto zaklju~ka

Savremene uslove karakteriše nastojanje da se telekom trìšte uzna~ajnoj mjeri liberalizira. Ulazak novih operatera suštinski jeovisan o mogu}nosti priklju~enja na postoje}u infrastrukturu.Uslovi pod kojima se odvija interkonekcija u vellikoj mjerideterminira najva`nije odluke sa kojima se potencijalni operatersuo~ava. Jedna od osnovnih je da li graditi vlastitu infrastrukturuili koristiti ve} postoje}u. Konkurencija ima jasan uticaj na utvr|i-vanje cijena. Me|utim, veoma ~esto, cijene interkonekcijepredstavljaju jedan od uslova koji omogu}ava efektivnodjelovanje konkurencije. Odluke potencijalnih operatera da u|u natrìšte u prvom redu su u najve}oj mjeri determiniranerelativnim odnosom maloprodajnih ili korisni~kih tarifa (prihodi)i naknada za pla}anje interkonekcije (troškovi).

Shvataju}i zna~aj pravilnog utvr|ivanja cijena interkonekcijeuglavnom je prihva}eno stanovište da obra~un cijena treba dabude troškovno orijentiran. Iako postoje razli~iti konceptiutvr|ivanja troškova kao osnove za utvr|ivanje cijena (punitroškovi, grani~ni troškovi, troškovi samostalog pruànja usluge,dugoro~ni inkrementalni troškovi) Evropska unija i Me|unarodnagrupa regulatornih agencija preporu~ile su upotrebu dugoro~nihinkrementalnih troškova (LRIC) i to tzv. budu}e troškove(Forward looking) a ne historijske troškove. To name}e obavezuizmjene i ra~unovodstvenog pristupa pra}enju troškova u telekomsektoru u smislu neophodnosti uvo|enja sistema pra}enja

110055


troškova po teku}im vrijednostima (Current Cost Accounting).

Dosljedno provo|enje koncepta LRIC zahtijeva jasno definiranjesvih elemenata modela (korištenog kapitala, normalne stopepovrata, inkremenata i sl.). Analize ra|ene u Evropskoj unijipokazuju da još uvijek me|u pojedinim zemljama postojezna~ajne razlike u primjeni koncepta LRIC. U tom smisluMe|unarodna grupa regulatornih agencija pokušava da djeluje kaoharmoniziraju}i faktor izdaju}i brošure o primjeni LRIC izauzimaju}i stav o tome šta su to najbolji primjeri iz prakse urazli~itim zemljama. Nesporno je da troškovna orijentacijautvr|ivanja cijena interkonekcije ima veliki zna~aj i svakousaglašavanje u tom pogledu doprinosi mogu}nostima pove}anjaekonomske efikasnosti u telekom sektoru i racionalnosti sa kojomse koriste oskudni društveni resursi.

110066


III DR@AVNA REGULATIVA U OBLASTI UPRAVLJANJAI ZA[TITE OKOLINE (INTERNALIZACIJANEGATIVNIH EKSTERNIH EFEKATA)

1. OKOLINA KAO OSKUDNI RESURS I FAKTOR PROIZVODNJE

@ivotna okolina predstavlja skup prirodnih uslova koji definirajuljudski ìvotni prostor. Ona predstavlja osnovu na kojoj funkcioniraekonomski sistem. Sa ekonomskog stanovišta ìvotna okolina ima~etiri osnovne funkcije. Ona sluì kao: (1) dobro javne potrošnje,(2) snabdjeva~ materijalnih inputa - prirodnih resursa, (3) mjestoza odlagaje otpadnih materija nastalih u proizvodnji i potrošnji, i(4) mjesto za fizi~ko lociranje ekonomskog sistema (zemljište zasmještaj industrijskih i stambenih objekata, poljoprivrednozemljište i zemljište za infrastrukturne objekte). Ove ~etiriosnovne funkcije ìvotne okoline šematski se mogu prikazati kaona slici 1.1.

110077


Okolina obezbje|uje resurse koji se koriste kao inputi uproizvodnim aktivnostima, kao na primjer voda, sunce, minerali,kisik za procese sagorijevanja, itd. (strelica 1 na slici 1.1).Gotovi proizvodi se zatim koriste u potrošnji (strelica 2). Okolinaobezbje|uje neophodno zemljište za lociranje proizvodnih istambenih objekata (strelice 3 i 4). @ivotna okolina sluì kaodobro javne potrošnje (strelica 5). Zdruèni ili nus-proizvodiaktivnosti proizvodnje i potrošnje, koji nemaju daljnju upotrebuemitiraju se u okolinu (strelice 6 i 7). Emitirane materije nisuidenti~ne sa polutantima prisutnim u okolini. Emisije su neèljeninus-proizvodi u procesu proizvodnje i potrošnje. Polutanti suprisutni u odre|enom mediju okoline u odre|enom vremenu.Emisije se pretvaraju u polutante difuzijom ili procesima transformacijeu okolini (strelica 8). Polutanti mogu da uti~u na karakteristikeokolinskih sistema, bilo da smanjuju kvalitet zraka ili vode, ili pakmogu da smanje stopu poljoprivrednih prinosa (strelica 9).

Sa ekonomskog stanovišta posmatrano ìvotna okolina se tekodnedavno po~ela tretirati kao rijetko, ograni~eno dobro. Ovo

110088

Proizvodnja Potro{nja

Emisija

Polutantiprisutni u ìvotnoj okolini

Zemlja (tlo)

Sirovine(prirodni resursi)

@ivotna okolinakao javno dobro


zbog toga što se jasno pokazuje da mnogi njeni elementi za kojese uvijek dràlo da su besplatan dar prirode, kao na primjer zrakili voda, danas postaju ne samo iscrpivi i podlo`ni degradaciji, negose i obnovljivi resursi ne mogu obnavljati brzinom koju zahtijevaekonomski sistem. Stoga, ìvotnu okolinu treba posmatrati kaooskudni resurs, odnosno kao ekonomsko a ne slobodno dobro.Drugim rije~ima okolinu treba tretirati kao aktivu (asset) ilikapitalno dobro koje obezbje|uje najrazli~itije usluge.

Navedene funkcije ìvotne okoline predstavljaju me|usobnoalternativne na~ine njenog korištenja. Ekonomskim rije~nikomgovore}i, korištenje okoline na najbolji ili najefikasniji na~in (usmislu neprestanog pove}anja ljudskog blagostanja) predstavljaklasi~ni problem iznalaènja, sa društvenog stanovišta,najpoèljnije alokacije ograni~enih resursa, ili drugim rije~ima,klasi~ni problem ekonomske optimizacije.

Rješavanjem optimizacionog modela, prakti~no se iznalazivrijednost takse na zaga|enje koju nadle`na agencija za zaštituokoline propisuje kao obavezuju}u za sve ekonomske subjekte uekonomskom sistemu. Na taj na~in se uspostavlja novi odnosrelativnih cijena koji odraàva pune društvene troškovekorištenja oskudnih resursa ìvotne okoline, koji se sada uinternoj kalkulaciji preduze}a sagledavaju kao ravnopravanfaktor proizvodnje zajedno sa ostalim tradicionalnim faktorimaproizvodnje koji se nabavljaju putem trìšta.

Viši nivo kvaliteta ìvotne okoline rezultira manjom koli~inomklasi~nih privatnih dobara koja se iznose na trìšte, i obrnuto,više privatnih dobara moè se proizvesti samo na ra~un niègkvaliteta okoline. Nedostatak faktora prizvodnje upotrijebljenih za“neproduktivne svrhe” (za zaštitu okoline) umanjuje proizvodnemogu}nosti preduze}a, odnosno uti~e na njegove troškoveproizvodnje, što se nastoji kompenzirati prevaljivanjem dijelatroškova na potroša~e kroz pove}anu cijenu. Treba re}i da jemogu}nost za takvo pove}anje cijena u velikoj mjeri determinirana

110099


koeficijentom cjenovne elasti~nosti tra`nje za konkretnimproizvodom, trìšnom strukturom, ali i veli~inom i konkurentnompozicijom preduze}a na trìštu.

2. PROBLEM NEADEKVATNOG KORI[TENJA I PREKOMJENOGZAGA\IVANJA OKOLI[A

Proizvo|a~i i potroša~i predstavljaju glavne donosioce poslovnihodluka u ekonomskoj sferi. Njihove odluke, rezultat su odre|enogskupa motivacionih faktora, a sa druge strane osnova su ponašanjai prakti~nih aktivnosti u~esnika na podru~ju proizvodnje,raspodjele, razmjene i potrošnje. Te aktivnosti u najve}oj mjeridopinose neadekvatnom korištenju i prekomjernom zaga|ivanjuokoliša. Stoga, je nu`na promjena svih aspekata donošenjaodluka i prakti~nog ponašanja u~esnika na trìštu. Smatramo da jeza korištenje svih elemenata okoliša najva`nije promijenitimotivacione faktore koji uti~u na donošenje poslovnih odluka.

Dva su osnovna institucionalna aran`mana kojima se takvapromjena moè posti}i. To su dràva i trìšte. Putem dràve donosise zakonska regulativa u oblasti upravljanja i zašite okoliša i pri tomese koriste instrumenti kao što su najrazli~itije vrste standarda kojisu obavezuju}i za u~esnike na trìštu. S druge strane, trìšte putemkorištenja tzv. ekonomskih instrumenata kao što su npr. eko-porezi,supsidije i razmjenjiva prava na zaga|ivanje, nastoji da u poslovnoodlu~ivanje i odnos prema okolišu nametne ekonomsku logiku iprisili proizvo|a~e da slobodno donose odluke isklju~ivo na bazikriterija potencijalnih dobitaka i troškova.

Oba institucionalna aran`mana imaju i prednosti i nedostataka ipotrebno je stoga izna}i adekvatnu strukturu mjera i instrumenatakoji bi se primjenjivali u zaštiti okoliša. Na slici 2.1 šematski jeprikazan problem neadekvatnog korišenja okoliša i raspoloìviinstrumenti za njegovo rješavanje.

111100


111111


Svakako da okolinska regulativa ima uticaja i na ponašanjepreduze}a. No mišljenja o karakteru tih uticaja na profitabilnost ikonkurentnost preduze}a su podijeljenja. Mogli bi smo re}i datradicionalna ekonomska misao smatra da su izdaci za zaštituokoline neproduktivni izdaci koji direkto umanjuju mogu}nostiproduktivnog investiranja u redovne proizvodne aktivnosti i timeumanjuju profitabilnost poslovanja preduze}a. Profesor MichaelPorter, sa Harvard Univerziteta ima druga~ije mišljenje koje jepostalo poznato u literaturi kao Porterova hipoteza. Naime,Porter smatra da dovoljno oštra okolinska regulativa dovodi dotoga da preduze}a radikalno preispituju svoju proizvodnu tehnologijui u cilju udovoljavanja oštrim standardima zaštite uz znatnaulaganja i troškove istraìvanja i razvoja iznalaze zadovoljavaju}atehnološka rješenja. Iako su izdaci zna~ajni, preduze}e po Porteruostvaruje na taj na~in i klasi~ne konkurentske prednosti u odnosuna ostala preduze}a. Time Porter uvodi mogu}nost da preduze}aostvare dvostruku dobitnu strategiju (engl.win-win strategy) usmislu da udovoljavaju propisanim standardima u pogledu kvalitetaokoline ali i sti~u klasi~ne konkurentske prednosti. Treba me|utimnaglasiti da ostvarenje koristi koje sobom nosi Porterova hipotezapodrazumijeva postojanje specifi~nog skupa ekonomskih iorganizacionih pretpostavki koje preduze}a moraju da ostvare.

3. DRU[TVENO OPTIMALNI NIVO ZAGA\ENJA @IVOTNEOKOLINE - MIKROEKONOMSKA ANALIZA

3.1 Optimalni nivo eksternog tro{ka - zaga|enja okoline definiranpomo}u grani~ne neto privatne koristi

Ekonomska definicija zaga|enja zavisi i od odre|enih fizi~kih efe-kata koje otpadne materije imaju na okolinu i od na~ina na koji lju-di reagiraju na te fizi~ke efekte. Fizi~ki efekat moè biti biološki(npr. nestanak biljnih i ìvotinjskih vrsta, razne bolesti), hemijski(npr. uticaj kiselih kiša na površinu objekata) ili auditivni (buka).Ljudska reakcija pokazuje se kao izraàvanje zabrinutosti, nezado-

111122


voljstva, uznemirenosti, neprihvatanja ili jednostavno nesvi|anja.Sve ove reakcije sumarno se mogu iskazati izrazom gubitak ilismanjenje blagostanja (korisnosti ili zadovoljstva).

Neophodno je razlikovati dvije mogu}nosti za ekonomsko zna~enjezaga|enja. Mogu}e je analizirati na primjer preduze}e koje jesmješteno u gornjem dijelu toka rijeke, koje ispušta otpadnematerije u rijeku i na taj na~in prouzrokuje smanjenje rastvorenogkisika u vodi. Moè se pretpostaviti da smanjenje raspoloìvogkisika u vodi, sa svoje strane, dovodi do smanjenja raspoloìvogribljeg fonda u rijeci, prouzrokuju}i financijske i/ili rekreacionegubitke ribarima koji ìve nizvodno. Ukoliko ribarima nije naneki na~in kompenzirano njihovo smanjenje blagostanja, preduze}eu gornjem toku rijeke }e nastaviti sa svojim aktivnostima poštošteta u~injena nizvodno za njega nema nikakvog zna~aja. U tomslu~aju imamo primjer kada preduze}e stvara eksterni trošak ilinegativni eksterni efekat ili eksternu disekonomiju.

Jedna od osnovnih karakteristika razli~itih definicija eksternih efekatave} je pomenuta: fizi~ko prisustvo zaga|enja ne zna~i automatskida postoji i “ekonomsko” zaga|enje odnosno zaga|enjekoje je ekonomski relevantno.. Sljede}a opservacija je jednakova`na, ali ne i tako o~igledna – ~ak i ako “ekonomsko” zaga|enjepostoji, malo je vjerovatno da ono treba da bude eliminirano. Ovutrvrdnju moèmo prikazati koriste}i sliku 3.1.

111133


Na slici 3.1, nivo aktivnosti zaga|iva~a, Q, prikazan je nahorizontalnoj osi. Troškovi i koristi iskazani u nov~anim jedinicamaprikazani su na veritikalnoj osi. “Marginalne neto privatne koristi”(marginal net private benefits) na slici su ozna~ene sa MNPB. Doove krive se u kontekstu teorije preduze}a dolazi na na~in, kojitako|e mo`emo prikazati grafi~kina slici 3.2.

111144

Slika 3.1 Ekonomska definicija optimalnogzaga|ivanja pomo}u MNPB

Tro{kovikoristi

Nivo ekonomske aktivnosti, Q(Proizvodnja)


Slika 3.2 prikazuje krive tra`nje i grani~nih troškova za preduze-}e na potpuno konkurentnom trìštu. Trìšna struktura je pri tomezna~ajna, te stoga, definicija MNPB koja je ovdje data ne vaì zauslove nesavršene konkurencije. Oduzimaju}i grani~ni trošak(MC) od cijene (P), dobiva se kriva grani~nog profita (Mπ).Grani~ni profit predstavlja dodatni, ekstra profit do kojeg dolaziusljed pove}anja proizvodnje za jednu jedinicu. Jasno je da }e

111155

Cijenatro{kovi

Profit

Obim proizvodnje

Obim proizvodnje

Slika 3.2 Izvo|enje krive grani~ne neto privatne koristi - MNPB


ukupni profit, površina ispod Mπ, biti maksimalan kada je grani-~ni profit jednak nuli (Mπ=0). Profit je ekvivalentan neto koristikoju ostvaruje preduze}e. Prema tome, grani~ni profit je formalnoekvivalentan grani~nim neto privatnim koristima. I bez formalnogizvo|enja moè se re}i da }e preduze}e imati odre|ene troškove uvezi sa aktivnoš}u koja dovodi do zaga|enja, i da }e ostvarivatikoristi u vidu prihoda. Razlika izme|u prihoda i troškova predsta-vlja neto privatnu korist. MNPB tada predstavlja ovu neto koristiskazanu kao grani~na veli~ina, tj, dodatnu neto korist do kojedolazi usljed porasta proizvodnje za jednu jedinicu.

Kriva MEC predstavlja “ grani~ni eksterni trošak”, tj. vrijednostdodatne štete nastale usljed zaga|enja do kojeg dolazi obavljanjemaktivnosti ozna~ene sa Q. U ovom slu~aju MEC je prikazana kaorastu}a funkcija proizvodnje Q, mada treba re}i da je u nekimposebnim slu~ajevima mogu} i druga~iji oblik krive MEC.

Nakon definiranja krivih MNPB i MEC mogu}e je identificiratioptimalni nivo datog eksternog efekta. Optimalni nivo se nalazi ta-mo gdje se ove dvije krive sijeku, tj. gdje je MNPB = MEC.Mogu}e je najprije dati jedno intuitivno objašnjenje zašto je totako. Pošto dvije krive predstavljaju grani~ne veli~ine, površineispod njih predstavljaju “ukupne” veli~ine. Površina ispod MNPBpredstavlja ukupnu neto privatnu korist zaga|iva~a, a površinaispod MEC je ukupni eksterni trošak. Pod predpostavkom dazaga|iva~ i onaj koji trpi posljedice zaga|enja imaju isti zna~aj –tj, ukoliko se dobici ili gubici u analizi ponderišu na podjednakna~in – cilj društva kao cjeline moè se iskazati kao nastojanje dase maksimizira razlika izme|u sume koristi i sume troškova. Akoje to tako, moè se vidjeti da trougao OXY predstavlja najve}upovršinu neto koristi koju je mogu}e ostvariti. Dakle, Q* jeoptimalni nivo aktivnosti. Slijedi da nivo fizi~kog zaga|enja kojikorespondira sa ovim nivoom aktivnosti predstavlja i optimalninivo zaga|enja. Kona~no, optimalni iznos ekonomske štete kojikoresponedira sa optimalnim nivoom zaga|enja Q* je površinaOYQ* - površina ozna~ena kao B na slici 3.1. Površina OYQ*

111166


predstavlja optimalni nivo eksternog efekta ili zaga|enja.

Do ovog rezltata moè se do}i jednostavnom formalnomanalizom. Pri Q* vaì MNPB = MEC. Vidjeli smo da je(MNPB = P - MC), gdje je MC grani~ni trošak proizvo|enjaproizvoda koji zaga|uje okolinu. Prema tome, moè se pisati(P - MC) = MEC ili P = MC + MEC, gdje MC + MEC predstavljasumu grani~nih troškova aktivnosti koja generira zaga|enje, teprema tome predstavlja grani~ni društveni trošak (MSC). Dakle,kada je MNPB = MEC, tada je P = MSC. Podsje}amo da “cijenajednaka grani~nom društvenom trošku” predstavlja uslov Paretooptimalnosti. Formalno izvo|enje ovog uslova moè se na}i uosnovama mikroekonomske analize i ekonomike blagostanja.

Slika 3.1 korisna je i za definiranje odre|enih pojmova koji se uoptimizaciji nivoa zaga|enja, bilo putem trìšta ili putem dràvneintervencije, ~esto koriste:Površina B = optimalni nivo eksternog efekta – zaga|enja Površina A+B = optimalni nivo neto privatnih koristi za zaga|iva~aPovršina A = optimalni nivo neto društvenih koristiPovršina C+D = nivo ne-optimalnog zaga|enja koji se moraukloniti nekom vrstom regulativne aktivnostiPovšina C = nivo neto privatnih koristi koji nije društvenoopravdan odnosno poèljanQ* = optimalni nivo ekonomske aktivnostiQπ = nivo ekonomske aktivnosti koji generira maksimum privatne

koristi

Slika 3.1 prikazuje ranije navedenu, vrlo zna~ajnu propoziciju : uprisustvu eksternog efekta - zaga|enja postoji razlika izme|uprivatnog i društvenog troška. Ukoliko se to odstupanje ne korigirazaga|iva~ }e nastaviti da proizvodi onu koli~inu proizvoda kojaodgovara ta~ki na slici 3.1. U toj ta~ki, privatna korist jemaksimizirana i predstavljena je površinom A+B+C, ali eksternitrošak je B+C+D. Dakle, neto društvena korist jeA + B + C - B - C - D = A - D, što je o~igledno manje od A,

111177


neto društvenih koristi kada je zaga|iva~eva aktivnost regulirana isvedena na nivo Q*. Za nivo zag|enja C + D kaè se da je Paretorelevantan zato što njegovo uklanjanje vodi do “Paretopoboljšanja”, tj. neto pove}anja društvenih koristi. Nivo zaga|enjaB ozna~ava se kao Pareto irelevantan, zato što nema potrebe da seon ukloni, jer bi rezultat takve akcije predstavljalo smanjenje netodruštvenih koristi.

4. MJERE I INSTRUMENTI U POLITICI ZA[TITE OKOLI[A

4.1 Direktna kontrola – zakonska regulativa

Pod instrumentima direktne kontrole, odnosno administrativne izakonske regulative podrazumijevaju se institucionalne mjere kojeza cilj imaju direktni uticaj na okolinske perfomanse pojedinihzaga|iva~a putem direktne, neposredne regulacije proizvodnihprocesa ili samoga proizvoda, i to ograni~avanjem ili potpunomzabranom emitovanja i odlaganja izjesnih polutanata iliograni~avanjem obavljanja odre|enih aktivnosti u pogledu mjestai vremena.

Sve ove aktivnosti ~ine se prvenstveno (i) postavljanjem ilipropisivanjem razli~itih standarda naj~eš}e u vidu maksimalnodozvoljenih emisija polutanata (emisioni standardi) ili njihovihkoncentracija u okolini (okolinski standardi), (ii) izdavanjem(neprenosivih ili trìšno nerazmjenjivih) odobrenja i dozvola zaodre|enu kvotu ili dio iznosa maksimalno dozvoljene emisije, (iii)utvr|ivanjem pojedinih regija i zona koje }e se u okolinskomsmislu tretirati na poseban na~in (zonning), (iv) donošenjempropisa ili standarda o obaveznom korištenju odre|ene zaštitneopreme ili proizvodne tehnologije i proizvodnog procesa, ili o obaveznimkarakteristikama gotovog proizvoda (tehnološki standardi).

Suština ovog pristupa je u tome da odre|eni dràvni organ ilinadle`na institucija propisuje odre|eno obavezuju}e ponašanje

111188


zaga|iva~a, odnosno mjere koje moraju preduzeti, te kontrolišenjihovo ostvarivanje i preduzima odgovaraju}e, unaprijedpropisane sankcije protiv onih koji ne poštuju nametnutestandarde i pravila. Ovakav pristup ozna~ava se kao komandnokontrolni pristup ili strategija u zaštiti okoline. Nepoštovanjepropisa smatra se protuzakonitim ~inom.

Slika 4.1, prikazuje grani~ne troškove purifikacije i grani~ne štetekoje su u direktnoj zavisnosti od nivoa štetnih materija koje seemituju u okolinu. Ukoliko je inicijalni, stvarni nivo emisije nanivou e1, o~igledno je da je on znatno viši od efikasnog ili optima-lnog nivoa e*. Da bi postigla nivo emisije e*, nadle`na agencijapostavlja emisioni standard na tom nivou; e* postaje obavezuju}agornja granica za iznos emisije tog preduze}a.

Da bi se obezbjedilo provo|enje ili poštivanje ovog standardaagencija mora provesti mjerenje i otkriti bilo kakvo odstupanje odstandarda. Otkrivena odstupanja od standarda dovode do toga da

111199

Iznos emisije, e (t/god)

Slika 4.1 Optimizacija zaga|enja primjenomzakonske regulative - standarda

MSDMPC


preduze}e mora platiti nov~anu kaznu ili snositi drugu, zakonompropisanu sankciju. Ukoliko, pak, preduze}e smanji svoju emisijuu skladu sa standardom, ono }e godišnje platiti iznos jednakpovršini A, na ime pokri}a ukupnih troškova purifikacije ili smanjenja emisije. U ovom slu~aju, ukupni troškovi koje preduze}esnosi na ime smanjenja zaga|enja mogu se nazvati troškoviudovoljavanja propisanom standardu (compliance costs).

4.1.1 Neefikasnost standarda kao instrumenta zakonskeregulative u oblasti zaštite ìvotne okoline

Problem sa utvr|ivanjem visine standarda leì u ~injenici da }estandard prakti~no samo slu~ajno proizvesti ekonomski efikasnorješenje, tj. malo je vjerovatno da }e osigurati optimalni nivozaga|enja. Ta neefikasnost moè se grafi~ki prikazati na slici 4.2.

112200

Tro{kovikoristi Standard

Kazna

Ekonomskaaktivnost, Q

Zaga|ivanje

Slika 4.2 Neefikasnost standarda

Wb


Na slici 4.2 najprije vidimo da je utvr|en standard S i da onodgovara nivou zaga|ivanja Ws i nivou ekonomske aktivnosti Qs.Vidjeli smo da utvr|ivanje standarda tako|e podrazumijevapostojanje nadle`ne agencije za zaštitu okoline koja nadgleda ikontrolira preduze}a koja zaga|uju okolinu i koja ima mogu}nostda nametne kaznu u slu~aju nepridràvanja utvr|enog standarda.Ukoliko ne bi postojala ova mogu}nost prisilnog nametanja sa-nkcija, jedini motiv koji bi preduze}e imalo da ostane u okvirimapropisanog standarda bila bi njegova vlastita svjesnost o ozbiljnostiproblema koje njegovo zaga|enje uzrokuje društvu i èlja dadobrovoljno nešto u~ini. Tipi~no je, dakle, da su standardizdruèni sa kaznama – zaga|iva~ moè biti sudski gonjen ili barzastrašen postojanjem takve mogu}nosti. Iskustvo pokazuje da suu mnogim zemljama sudski postupci ove vrste rijetki zato štozaduèni inspektorat koristi svoje ovlasti da izmijeni ponašanjepreduze}a zaga|iva~a prije nego li slu~aj dospije pred sud.

Na slici je pretpostavljeno da je kazna utvr|ena na nivou P. Da bistandard funkcionirao na na~in koji je ranije objašnjen, preduze}emoè zaga|ivati samo do maksimalno dozvoljenog nivoa Ws.O~igledno je da Ws nije optimalno pošto je manje od W*. Ustvari,ukoliko standard nije postavljen ta~no na nivou W*, on ne}e ni bitioptimalan. Standard moè da se podudara sa optimumom poduslovom da je taj optimum mogu}e utvrditi, što tako|e predstavljaproblem i za poreze i takse na zaga|enje. U tom smislu, do sadanema mnogo toga po ~emu bi se izbor izme|u standarda i taksirazlikovao – oba instrumenta, naime, zahtijevaju detaljne informacijeo funkciji grani~nog profita ili grani~ne neto privatne koristi(MNPB) i funkciji grani~nog eksternog troška ili grani~ne šteteizazvane zaga|enjem (MEC) da bi se došlo do optimuma.

Ali kazna P tako|e je neefikasna u tom slu~aju. Preduze}e ima po-dsticaj da zaga|uje do nivoa WB, jer je ukupna kazna sve do nivoaWB manja od neto privatnih koristi koje nastaju usljed zaga|iva-nja. Preduze}e ne}e i}i preko WB, jer dodatno zaga|enje povla~ikaznu koja je ve}a od grani~nih neto koristi ili grani~nog profita.

112211


Da bi smo bili još precizniji, ova konstatacija mora se druga~ijeizraziti i to u terminima vjerovatno}e da }e kazna zaista moratibiti pla}ena. Naime, treba se prisjetiti da bi zaga|iva~ kaznu iplatio on mora biti najprije uhva}en ili otkriven od stranenadle`nog inspektora i to je veoma ~esto teško ili malo vjerovatnou slu~ajevima kada, na primjer, postoji veliki broj zaga|iva~a naodre|enom kontrolnom podru~ju, ~iji je pojedina~ni doprinosukupnom zaga|enju relativno mali. Kao racionalni donosilacodluka na trìštu koji nastoji minimizirati svoje ukupne troškoveposlovanja, preduze}e koje zaga|uje okolinu vrši, prema tome,kalkulaciju u kojoj upore|uje iznos kazne pomnoèn sa vjerova-tno}om da }e biti uhva}en u prekršaju, sa neto profitom ili koristikoju o~ekuje od aktivnosti koja dovodi do zaga|enja. âk i da jepla}anje kazne sasvim sigurno (vjerovatno}a 100%), situacijakako je prikazana na slici 4.2 implicira da se preduze}u još uvijekisplati da zaga|uje do nivoa WB.

Ova analiza imala je za cilj da na jednostavan na~in ukaè na drugigeneralni zahtjev koji mora biti ispunjen da bi standard biooptimalan. Taj zahtjev odnosi se na ~injenicu da pla}anje kaznemora biti sigurno i da kazna mora biti utvr|ena na nivou P*. Dakle,da bi standard bio optimalan nadle`na agencija prilikom njegovogutvr|ivanja mora ispuniti zahtjev da standard bude postavljen natakav na~in da (i) nivo ekonomske aktivnosti ili proizvodnogoutputa preduze}a koji korespondira sa standardom bude optimalan,i (ii) da nivo kazne bude P* i da je sigurnost njene naplate stopostotna ukoliko preduze}e pove}a svoju proizvodnju ili obimaktivnosti preko nivoa Q*. Poteško}e da se ova dva uslovaobezbijede svakako predstavljaju razlog zašto ekonomistiizraàvaju svoju sumnju u standard kao sredstvo kojim se efikasnomoè posti}i èljeni rezultat u pogledu smanjenja zaga|enjaìvotne okoline.

112222


4.2 Ekonomski instrumenti u politici za{tite okoline

4.2.1 Pojam i osnovne karakteristike

Mjere i instrumenti u politici zaštite okoline mogu se okarakterisatikao ekonomski ukoliko oni uti~u na kalkulaciju (procjenjivanje iobra~un) troškova i koristi alternativnih akcija koje kao mogu}nostistoje pred ekonomskim subjektima, te na proces donošenjaposlovnih odluka i njihovo poslovno ponašanje, i to na takav na~inda se odabere ona alternativa ~ije }e ostvarenje dovesti dopovoljnije situacije u pogledu kvaliteta ìvotne okoline u odnosuna onu koja bi ina~e nastala bez upotrebe takvih mjera i instrumenata.

Njihova osnovna karakteristika je, da za razliku od zakonskeregulative, ostavljaju ekonomskom subjektu koji se pojavljuje kaozaga|iva~ ìvotne okoline, slobodu izbora u smislu da on moè naodre|eni zahtjev reagovati na na~in koji je za njega najprihvatljivijii ekonomski najpovoljniji. Imaju}i, dakle, prvenstveno u viduvisinu troškova vezanih za postizanje odre|enih ciljeva u politicizaštite okline, ovaj pristup uvodi toliko neophodnu fleksibilnost,dovode}i do toga da se postavljeni ciljevi ostvaruju uz najniètroškove za društvo kao cjelinu (mada ne i uvijek za pojedina~napreduze}a).

Suština primjene ekonomskih instrumenata svodi se na izmjenutrìšnih uslova privre|ivanja i donošenja poslovnih odlukadjelovanjem preko razli~itih trìšnih mehanizama (nivoa cijena,kamatnih stopa, kreditnih uslova, uslova nabavke, brzine otpisa,poreskih olakšica i sl.) a sve sa ciljem da se pojedincima ipreduze}ima u~ine neprofitabilnim sve one poslovne akcije koje bimogle dovesti ili ve} dovode do društveno neprihvatljivihposljedica u vidu ozbiljnog narušavanja kvaliteta ìvotne okoline.

Osnovni cilj koji se upotrebom ekonomskih instrumenata èliposti}i jeste pravilno utvr|ivanje cijena pojedinih resursa ìvotneokoline, i to sa ciljem da se omogu}i i podstakne njihova, sa

112233


društvenog stanovišta ekonomski efikasnija upotreba i racionalnijaalokacija. Okolinska dobra moraju se posmatrati kao ekonomskirijetka, te se na odgovaraju}i na~in mora utvrditi cijena njihovogkorištenja u proizvodne svrhe. Samo u tom slu~aju postoji i realnamogu}nost da se resursi i usluge ìvotne okoline tretiraju na istina~in kao i ostali oskudni proizvodni faktori natrìštu, te da se nataj na~in obezbijedi sa društvenog stanovišta optimalna alokacijasvih faktora proizvodnje. Pravilno utvr|ivanje cijena u slu~ajuzaga|ivanja okoline podrazumijeva ~injenicu da su u stanjuekonomski optimalnog korištenja ìvotne okoline izjedna~enigrani~ni troškovi smanjenja zaga|enja ili purifikacije i grani~nitroškovi nastali kao rezultat ošte}enja ìvotne okoline.

4.2.2 Eko-porezi i takse na zaga|enje okoliša

Financijske da`bine, odnosno eko-porezi i takse na zaga|enje moguse u izvjesnom smislu posmatrati kao “cijena” koja se mora platitiza korištenje prava zaga|ivanja ìvotne okoline, odnosno kao cijenaupotrebe okoline. Nametanje poreza i taksi moè da se vrši :

Na osnovu procjene ukupnih društvenih troškova nastalih usljedemisije polutanata, odnosno ošte}enja ìvotne okoline, iSa ciljem postizanja ranije utvr|enih standarda u pogledu kvalitetaìvotne okoline.

Bez obzira po kojem osnovu su uvedeni, porezi i takse se u praksipojavljuju kao:

Financijske da`bine u vidu korisni~kih taksi, odnosno naj~eš~ekao takse po jedinici emisije polutanata u vidu takse nazaga|enje,Financijske da`bine po jedinici proizvoda u vidu takse na pro-izvode, i Financijske da`bine po jedinici inputa kao takse na sirovinei energiju.

Taksa na zaga|enje po jedinici emisije predstavljaju nov~ani iznos

112244


koji se mora platiti za svaku emitovanu jedinicu štetnih materija uokolinu (vodu, vazduh ili zemljište) kao i za stvaranje prekomjernebuke. Visina ovih taksi odre|uje se na osnovu ukupne koli~ineemitiranih štetnih materija, ali i na osnovu njihovog kvaliteta,odnosno transformacionih karakteristika (u smislu stepena ibrzine pretvaranja u polutante prisutne u okolinskom mediju).

Takse po jedinici proizvoda predstavljaju iznos koji se zara~unavai pla}a po jedinici odre|enih proizvoda koji su štetni po okolinubilo da se koriste u proizvodnji kao intermedijarno dobro ili ufinalnoj potrošnji, ili se deponuju kao otpadni materijal. Mogu dase zara~unavaju ili na osnovu odre|enih karakteristika proizvoda(npr. sadr`aj sumpora u fosilnim gorivima) ili na same proizvodekao takve (npr. ulja za podmazivanje). Ove takse mogu da seprimjenjuju na proizvode koji okolinu ošte}uju ili zbog koli~ine ukojoj su emitovani ili zbog toksi~nosti - bilo njih samih bilopojedinih njihovih komponenti kao što su npr. teški metali, polivi-nilhlorid (PVC), kloro-fluoro-karbonati (CFC), halogenihidrokarbonati, azot i fosfor. Ekonomski instrumenti ove vrstenaro~ito bi se trebali koristiti kod proizvoda koji se upotrebljavajuu velikim koli~inama ili u rasutom – difuznom stanju. Trebapomenuti i poseban slu~aj koji predstavljaju diferencirani porezikao poseban vid takse na proizvod. Njihova osnovna namjenajeste da se postakne upotreba okolinski prihvatljivijih i manještetnih proizvoda a da se destimulira proizvodnja i upotrebaokolinski opasnih i neprihvatljivih proizvoda. Diferenciraniporezi nemaju, dakle, primarnu funkciju obezbje|enja financijskihsredstava, kao što to imaju ostale korisni~ke takse.

Takse na proizvodne inpute predstavljaju tzv. indirektne takse imogu da se posmatraju kao posebna kategorija uvedena snamjerom da bi se u formalnom smislu poja~alo razlikovanjeizme|u intermedijarne i finalne potrošnje nekih proizvoda.

Takse po jedinici proizvoda mogu da kao svoj primarni cilj imajuili prikupljanje potrebnih financijskih sredstava ili podsticajno

112255


djelovanje na preduze}a u smislu izmjene njihovog proizvodnogprograma. Visina taksi u svakom konkretnom slu~aju zavisi uvelikoj mjeri od toga koji od ova dva cilja ili funkcije nadle`naagencija za zaštitu okoline smatra va`nijim. Ukoliko je va`nijifinancijski aspekt (prikupljanje sredstava) visina takse odre|ena je(i) ukupnom sumom novca koju je neophodno skupiti uodre|enom vremenskom roku - - naj~eš}e godinu dana, (ii)mjernim jedinicama u kojima se zaga|enost emisije štetnihaterija (reziduala) mjeri i (iii) brojem prodatih proizvoda. Ako je,pak, va`niji podsticajni aspekt (incentive aspect), visina taksezavisi od nekoliko faktora: (i) na prvom mjestu od cjenovneelasti~nosti tra`nje za odre|enim proizvodom, (ii) od raspoloìvostiili uopšte postojanja okolinski prihvatljivijih supstituta zaodre|eni proizvod, te od (iii) sveukupnog, predvi|enog iznosasmanjenja nivoa zaga|enosti kroz smanjenje broja proizvoda kojise proizvode i troše.

Obaveza pla}anja taksi moè da se nametne preduze}u na jedanod sljede}a tri na~ina:

One mogu da djeluju kao dodatni porez (surtax) na ve} obra~unatiporez na promet, npr. na fosilna goriva i naftne derivate.Smanjena stopa poreza na dodatu vrjednost koja se ina~e obra-~unava za odre|ene kategorije proizvoda, ovim taksamamoè da se pove}a na svoj uobi~ajeni i za ve}inu proizvodaprimijenjeni nivo poreske stope.Odre|eni nov~ani iznos moè direktno da se doda na postoj-e}u cijenu proizvoda. U tom slu~aju mora biti uveden zase-ban sistem obra~una i fakturisanja sa ciljem racionalizacijetakvog postupka.

Preduze}a imaju na raspolaganju dva osnovna na~ina na kojamogu da reagiraju na takse na zaga|enje: (i) da promijene proizvodnutehnologiju koju primjenjuju ili (ii) da napuste industrijsku granuu kojoj posluju. Moèmo re}i da empirijska istraìvanja ukazujuna sljede}e najva`nije faktore od kojih zavisi izbor na~ina na koji}e preduze}e reagirati:

Brzina kojom je taksa na zaga|enje uvedena (iznenadno ili

112266


postupno tokom duèg vremenskog perioda);Zastarjelost proizvodne opreme kojom raspolaè preduze}e;Predvi|eni vijek trajanja opreme koju preduze}e koristi;Stopa rasta industrijske grane u kojoj preduze}e posluje;Troškovi vezani za pribavljanje kapitala;Raspoloìvost novih tehnologija, na koju djelimi~no uti~u

uvozne barijere.

Reakciju preduze}a na uvo|enje taksi na zaga|enje mogu}e jeprikazati i grafi~ki na slici 4.3.

112277

Takse nazaga|enjeokoline

Analizarentabilnosti:Izdaci zatakse nazaga|enjeokolinenasuprottro{kovimakontrole ismanjenjaemisije

Supstitucija inputa kojizna~ajno doprinoseporastu zaga|enosti

Smanjenje upotrebe inputakoji zna~ajno doprinoseporastu zage|enosti

Promjena i supstitucija ustrukturi outputa

Uvo|enje ~istijihproizvodnih tehnologija

Kori{tenje postoje}ihmjera za kontrolu ismanjenje zaga|enosti

Uvo|enje novihtehnologija za kontrolu ismanjenje zaga|enosi

Reciklaà

Promjenalokacije preduze}a

Porastrelevantnihcijenaokolinski{tetnih iopasnihproizvoda

Promjena utra`nji zaokolinski{tetnim iopasnimproizvodima

Slika 4.3 Reakcije preduze}a na uvo|enje taksi na zaga|enje


Ekonomisti koji se bave okolinom generalno preferiraju takse nazaga|enje prvenstveno zbog toga što one obezbje|uju odgovaraju}epodsticaje za smanjenje zaga|enja, a ne zato što obezbje|ujufinancijska sredstva. Prihod se smatra nenamjeravanim alidobrodošlim dobitkom za budèt i u idealnom slu~aju bi trebao bitialociran na javne rashode srazmjerno zna~aju koji se pridaje poje-dinim društvenim ciljevima. Ali empirijska istraìvanja ukazuju nato da vlade uglavnom koriste takse na zaga|enje isklju~ivo da biprikupile novac, koji koriste da bi promovirale programe zasmanjenje zaga|enja.

Dràvne agencije koje propisuju znatnije iznose taksi nazaga|enje mogu dovesti do toga da mala preduze}a pove}ajuotra`nju za skupim sistemima za monitoring. Osim toga, dràvneagencije zahtijevaju stabilne izvore sredstava za investiranje uavne objekte za tretiranje otpada (npr. za pre~iš}avanje vode).Kontinuitet je osiguran ukoliko su investicije za smanjenjezaga|enja povezane sa prihodima od taksi na zaga|enje.

Industrije koje pla}aju takse i poreze su tako|e spremnije dasara|uju ukoliko mogu da sagledaju direktnu povezanost izme|unjihovih troškova, odnosno pla}anja na ime zaštite okoline istepena stvarnog poboljšanja kvaliteta okoline. Kona~no,planiranje i implementacija samog sistema regulacije zavisi ostru~nom kadru ~ija podrška moè biti direktno povezana saprihodima od taksi na zaga|enje.

Zbog navedenih karakteristika nastoje se iskoristiti spoznateprednosti i taksi i standarda uz eventualno smanjenje njihovihnegativnih efekata. U tom smislu uo~ava se trend da se umjerenetakse na zaga|enje u kombinaciji sa standardima u pogledumaksimalno dozvoljene emisije sve ~eš}e koriste u prakti~nojimplementaciji politike zaštite okoline zbog toga što se na tajna~in prikupljaju sredstva za finansiranje funkcioniranja samogsistema zaštite okoline, i obezbje|uje barem izvjestan poticaj zasmanjenje emisije u dugom vremenskom periodu.

112288


4.2.3 Utvr|ivanje optimalnog iznosa takse na zaga|enje

Utvr|ivanje optimalnog iznosa takse na zaga|enje podrazumijevaiznalaènje onog nivoa takse kojim se postiè društveno optimalniobim ekonomske aktivnosti koja generira zaga|ivanje. Mogu}a sudva formalna pristupa iznalaènju optimalnog iznosa takse nazaga|enje.

Prvi od njih odnosi se na proceduru koja koristi marginalnu netoprivatnu korist –MNPB (i analiti~ki i geometrijski kao krivu).Ovakva analiza predstavlja jednostavniju analizu jer se primjenjujepod pretpostavkom da se kontrola zaga|enja vrši samo promjenomobima proizvodnje bez uvo|enja dodatne tehnologije za smanjenjezaga|enja. Drugi prikazani optimizacijski model je nešto sloènijijer obuhvata realniju situaciju u kojoj se smanjenje zaga|enjapostiè korištenjem dodatne opreme za purifikaciju. Topodrazumijeva da se i analiti~ki i grafi~ki umjesto MNPB koristegrani~ni troškovi purifikacije, odnosno smanjenja zaga|enja.

(A) Utvr|ivanje optimalnog iznosa takse na zaga|enje uzkorištenje grani~ne neto privatne korisnosti - MNPB

Da bi smo objasnili ovaj pristup utvr|ivanja optimalnog iznosa ta-kse ili poreza na zaga|enje posluì}emo se grafi~kim prikazomdatim na slici 4.4.

112299


Ukoliko se preduze}u nametne obaveza pla}anja takse na svakujedinicu ekonomske aktivnosti koja dovodi do zaga|enja(pretpostavka je da je emitirano zaga|enje srazmjerno ekonomskojaktivnosti), i ukoliko se visina takse utvrdi na nivou t*, moè sevidjeti da bi takva taksa dovela do pomjeranja krive MNPB ulijevu stranu prema (MNPB - t* ). Vrlo jednostavno, t* mora da seplati na svaku jedinicu aktivnosti, tako da je iznos grani~ne netokoristi smanjen za iznos t*. Preduze}e koje zaga|uje }e sada nastojatida maksimizira neto privatne koristi, uz ograni~enje koje name}epostojanje obaveze pla}anja takse na zaga|enje, i obim proizvodnjepri kojem se postiè maksimalni profit jest obim ozna~en sa Q*.Taksa t* je dakle optimalna taksa (jer dovodi do realizacije društve-no optimalnog nivoa proizvodnje od Q*). Kako je utvr|ena vrije-dnost t*? Ta vrijednost jednaka je vrijednosti grani~nih eksternihtroškova, odnosno štete izazvane zaga|enjem – MEC u optimumu.

Na ovaj na~in moèmo definirati optimalnu taksu na zaga|enje ilioptimalnu Piguvijevu taksu – ona je jednaka grani~nomeksternom trošku (ili grani~noj šteti izazvanoj zaga|enjem), zaoptimalnu vrijednost nivoa aktivnosti koja dovodi do zaga|enja.

113300

Tro{kovi,koristi

Ekonomska aktivnost, Q

Slika 4.4 Izvo|enje optimalne takse na zaga|enje uz pomo}grani~ne neto privatne koristi - MNPB


Funkcija štete pokazuje kako šteta izazvana zaga|enjem varira sanivoom emitiranog zaga|enja, i kolika je ta šteta iskazananov~ano. (U tom slu~aju mogu}e je uspostaviti vezu unazad doaktivnosti preduze}a koje dovodi do zaga|ivanja). U stvari,ostoji samo nekoliko koraka u iznalaènju takvih funkcijaošte}enja. Redosljed bi bio sljede}i :Ekonomska aktivnost preduze}a koje zaga|uje okolinu → Emisijaštetnih materija u okolinu → Koncentracija zaga|enja u okolini→ Izlaganje ljudi i materijalnih dobara štetnom dejstvu polutanata→ Funkcija fizi~kog ošte}enja → Nov~ano iskazanavrijednost štete

Potreba da se utvrdi cijela funkcija MEC (ili bar ve}i dio tefunkcije) proizilazi iz potrebe da izna|emo optimalni nivo zaga|enja.Ali ne samo da je potrebno znati dobar dio krive MEC nego jepotrebno utvrditi i krivu MNPB. Ukoliko je zaga|iva~, kao unašoj analizi, preduze}e ovo moè biti veoma teàk zadatak zbognastojanja preduze}a da zaštiti informacije koje predstavljajuposlovnu tajnu. U stvari, mnogi ekonomisti smatraju da je vlada,kao autoritet za razrezivanje poreza i taksi, u nezavidnoj poziciji usmislu obezbje|ivanja relevantnih informacija. Ova asimetrijainformacija izme|u preduze}a koje zaga|uje okolinu i nadle`nevladine agencije za zaštitu okoline ~esto se navodi kao prigovor zabilo kakvu intervenciju dràve na trìštu.

U praksi ove poteško}e u vezi sa informacijama ne moraju bititakve da ih je nemogu}e riješiti na zadovoljavaju}i na~in. To usuštini zna~i da nadle`na agencija moè nastojati da dobije samouvid u ispravan smjer promjene u nivoima zaga|ivanja, umjesto danastoji posti}i teoretski definiran optimum. (O tome }emo neštoviše re}i kasnije).Ukoliko je to tako, takse na zaga|enje ipakmogu da se na zadovoljavaju}i na~in primjenjuju kao jedan odinstrumenata u politici zaštite okoline.

Analit~ki model izvo|enja optimalnog nivoa takse na zaga|enjemoè se prikazati vrlo jednostavno. Neto društvene koristi (NSB)

113311


sa~injene su od ukupnih koristi do kojih dovodi aktivnost kojazaga|uje okolinu minus privatni troškovi C, minus eksternitroškovi, EC, tj.

NSB = PQ - C(Q) - EC(Q) (4.1)

gdje je P = cijena outputa ekonomske aktivnostiQ= output kao rezultat aktivnosti koja zaga|uje okolinu.

Cijena P determinirana je kao parametar jer je pretpostavka dapreduze}e posluje na potpuno konkurentnom trìštu i da se zbogvelikog broja jako malih preduze}a pojavljuje kao preuzima~cijena (price taker) što zna~i da cjelokupnu svoju proizvodnjumoè da realizira po datoj cijeni (jer je kriva tra`nje individualnogpreduze}a predstavljena pravom linijom paralelnom sa x osom naudaljenosti P).13 Tada

(4.2)predstavlja uslov prvog reda za maksimiranje NSB. Prema tome,moè se pisati

(4.3)gdje uslov da je SC jednako privatnim troškovima (C) pluseksterni troškovi (EC), predstavlja zahtjev za maksimalni NSB.Alternativno,

ili

113322

13 Naravno u uslovima ograni~ene konkurencije cijena }e zavisiti od proizvedene koli~ine jer krivatra`nje pojedina~nog preduze}a ima standardni negativni nagib, koji implicira da se ve}a koli~inaproizvoda moè realizirati na trì{tu samo uz smanjenje cijene. Ovo stoga {to preduze}e nije vi{ebezna~ajni ponu|a~ nego krupni proizvo|a~ ~ija proizvodnja pokriva zna~ajan dio ukupnog trì{ta.


(4.4)

gdje NPB predstavlja neto privatne koristi, tj. cijena minusprivatni troškovi. Jedna~ina (4.3) predstavlja pravilo da cijena pro-izvoda koji zaga|uje okolinu mora bitri jednaka grani~nom dru-štvenom trošku. Jednakost (4.4) predstavlja sre|enu jednakost(4.3) da bi smo došli do optimizacionog pravila koje smo koristili,tj. grani~ne neto privatne koristi trebale bi da budu jednakegrani~nim eksternim troškovima. Koriste}i jednakost (4.3) tajuslov moè biti zadovoljen ukoliko se preduze}ima nametnepla}anje takse u iznosu t*, gdje

(4.5)gdje Q* predstavlja nivo proizvodne aktivnosti preduze}a, koja sedobije rješavanjem jednakosti (4.3). Tada se kona~no moè napisati

(4.6)što pokazuje da je trìšna cijena jedinice outputa jednaka zbirugrani~nog troška pri optimalnom nivou proizvodnje od Q*jedinica outputa i utvr|enog optimalnog iznosa takse ili poreza nazaga|enje.

113333


(B) Izvo|enje optimalnog iznosa takse na zaga|enje uz pomo}grani~nih purifikacionih troškova - MPC

Optimalna stopa ili iznos takse bi}e, dakle, u ta~ki u kojoj krivagrani~nih troškova purifikacije sije~e krivu grani~nih troškovašteta nastalih kao posljedica zaga|enja okoline (ta~ka ozna~enakao t*. Taksa na zaga|enje sada podsti~e zaga|iva~a da smanjujesvoju emisiju na nivo gdje se iznos takse po jedinici emisijeizjedna~ava sa grani~nim troškom purifikacije (uvo|enja tehnolo-ško-menad`erskih mjera ili aktivnosti za smanjenje emisije polutanatau okolinu). Preduze}e nije motivirano da poslije tog nivoa i daljesni`ava emisiju jer bi grani~ni troškovi purifikacije narednihjedinica bili ve}i nego taksa koju treba platiti. Zna~i da je preduze}ujeftinije da plati taksu nego da dodatno smanji svoju emisiju.

113344

Zaga|enje

Slika 4.5 Takse na zaga|enje: optimizacija nivoazaga|enja i uticaj na tro{kove preduze}a


Obrnuto, ako bi preduze}e smanjilo emisiju za iznos manji odoptimalnog, tada bi još uvijek postojale jedinice emisije za koje bigrani~ni troškovi purifikacije bili manji nego taksa koja se na njihpla}a. Preduze}e bi ponovno bilo u nepovoljnijoj poziciji jer se lišavajednog dijela svog profita pla}aju}i nepotrebnu razliku izme|u višetakse i niìh grani~nih troškova purifikacije. (Moèmo primijetitida je rezonovanje preduze}a u ovoj situaciji potpuno identi~nokao rezonovanje preduze}a na potpuno konkurentnom trìštu kojeodre|uje svoju ravnote`nu ta~ku ili ta~ku maksimiranja profita, ukratkom vremenskom periodu, s tim da u slu~aju grafi~kog prikazaravnote`nog poloàja preduze}a na trìštu potpune konkurencijeumjesto takse imamo cijenu proizvoda koja je tako|enepromjenjljiva i ekstereno zadata, a umjesto grani~nih troškovapurifikacije imamo grani~ne troškove proizvodnje tog dobra).

Iz jednakosti (4.11) moè se vidjeti da }e taksa na zaga|enje bitiista za sva preduze}a ukoliko je grani~ni efekat na funkcijuokolinskog indikatora isti bez obzira iz kojeg preduze}a emisijadolazi u okolinu. Ovo se primjenjuje ukoliko je ukupna sumaemitiranih polutanata ona veli~ina od koje funkcionalno zavisiokolinski indikator R a ne pojedina~ne, individualne emisije.

S ciljem da se odredi optimalno rješenje u problemu (B)pretpostavljali smo da agencija posjeduje sve informacije oproizvodnim funkcijama i funkcijama troškova (grani~nih troškovapurifikacije i grani~nih troškova štete izazvane zaga|enjem).Rješenje problema omogu}ilo nam je da u ovom dijelu izra~unamooptimalnu visinu takse na zaga|enje nametnutu preduze}ima.Moèmo primijetiti da je podjednako mnogo informacija potrebnoda se determinira optimalni iznos takse na zaga|enje kao i da sedeterminiraju fiksne, obavezuju}e (regulativne) mjere-standardikoje se odnose na emisiju polutanata od strane preduze}a.

U situaciji kada nedostaje bilo kakvo zadovoljavaju}e znanje okrivoj grani~nih troškova šteta usljed zaga|enja (što je u stvarigotovo uvijek slu~aj), visina takse na zaga|enje bi}e utvr|ena uz

113355


pomo} nekog unaprijed specificiranog cilja, proizvoljno odabra-nog standarda u pogledu kvaliteta okoline (arbitrary standard) ikrive grani~nih troškova purifikacije. To prakti~no zna~i da ciljevikoje postavlja agencija u pogledu kvaliteta okoline ne proizilazeiz dosljedne primjene principa ekvimarginaliteta, odnosno preciznogizjedna~avanja grani~nih troškova purifikacije i grani~nih koristismanjenja emisije (u vidu smanjenja šteta izazvanih zaga|enjem).To ne zna~i automatski da je taj cilj proizvoljan u smislu da jerezultat ne~ije samovolje. Proizvoljni standard, odnosno unaprijeddeterminirani nivo funkcije okolinskog indikatora primijenjen unašim stati~kim modelima optimizacije, u ovom kontekstu, bašsuprotno, moè predstavljati rezultat izuzetnih istraìva~kih naporai usaglašavanja sa ostalim politi~kim ciljevima. Stoga seposljednjih godina, pa`nja sve više fokusira na pitanje “najboljeg”instrumenta za kontrolu zaga|enja, u smislu postizanjaarbitrarnog, unaprijed utvr|enog nivoa kvaliteta ìvotne okoline.

Ukoliko je kriva grani~nih troškova šteta u izvjesnoj mjeri ipak poznata,u tom slu~aju, barem teoretski, moè se koristiti metoda pokušajai greške (trial and error method), u smislu da se u više pokušaja iliiteracija mijenja iznos takse dok se uspješnomaproksimacijom ne postigne èljeni rezultat. Sa stanovišta zaštiteokoline, ukoliko se pokaè da je iznos takse prenizak, šteta zaokolinu izazvana zaga|enjem bi}e ve}a nego društveno prihvatljiva,a ako je previsoka, previše resursa (više nego što je društvenoprihvatljivo) bi}e usmjereno na smanjenje zaga|enja.

U praksi takav postupak pokušaja i greške moè imati zna~ajnenegativne posljedice na preduze}a koja moraju da se prilago|avajurazli~itim signalima, a tako|e moè biti i politi~ki neprihvatljivorješenje.To zna~i da se takva metoda moè provoditi u praksi akopreduze}a ne moraju da snose izuzetno visoke troškove prilago|avaju}i se razli~itim nivoima takse, tj. ako mijenjanje nivoapurifikacije nije previše skupo. U modelu optimizacije to zna~i dafunkcija okolinskog indikatora mora biti takva da se inkorporirazahtijev da vrijeme od ispuštanja štetne materije u okolinu i

113366


pojave štetnog efekta ne smije biti preveliko, kako bi se izbjegaoefekat neizvjesnosti i vremenskog pomaka što oteàva procesoptimizacije u okviru stati~ke analize.

U praksi }e se ipak pokazati da je preduze}ima isuviše skupo dase prebace na drugi nivo purifikacije, jednom kad su u~injenezna~ajne investicije u ta~no odre|enu tehnologiju za zaštitu okoline.Ipak moèmo re}i da djelimi~ni izlaz iz ovakve situacije predstavljamogu}nost da se iteracije simuliraju, odnosno obavljaju samo nara~unaru bez realnog mijenjanja stanja u preduze}u. Preduze}u sepredo~ava odre|eni iznos takse i od njega se zahtijeva da navedekolika bi njegova emisija bila pri tom iznosu takse. Agencija moètada da procijeni ukupnu emisiju na osnovu navedenih iznosa uupitnicima koji su popunjeni od strane preduze}a. âk ako jefunkcija okolinskog indikatora i nepoznata, cilj je da se smanjiukupna emisija.

Prednost navedenog postupka je da se nadle`na agencijaosloba|a neugodnog ali i nerealnog zahtijeva da poznaje razli~itetehnologije za smanjenje emisije, a svo vrijeme se zna da ukupnaemisija, do koje dolazi na svakom nivou takse, rezultiraminimalnim ukupnim troškovima purifikacije ili smanjenjaemisije. Interesantno pitanje koje se name}e u vezi s ovimpostupkom jeste da li se moè o~ekivati da }e preduze}a davatiprave odgovore uvijek kada se to od njih zatraì. Preduze}a znaju,da }e u krajnjem slu~aju na osnovu njihovih odgovora bitidonešen odgovaraju}i propis, koji podrazumijeva neki vid kontrole,tako da se moè re}i da preduze}e ipak ne moè o~ekivatinikakvu korist od davanja neta~nih informacija.

4.2.4 Efekat takse na zaga|ivanje na troškove preduze}a

Moè se re}i da taksa na zaga|enje, u svakom slu~aju kada jenjezina visina optimalna, omogu}ava da bilo kakva, nov~anoizraèna šteta izazvana zaga|enjem bude u potpunosti internalizi-rana, odnosno uklju~ena u internu kalkulaciju troškova preduze}a.

113377


Ako je iznos takse utvr|en na nivou t* preduze}e zaga|iva~ snosiukupni trošak koji je na slici 4.5 ekvivalentan površini(a+b+c+d+e) koja je sa~injena od tri dijela:

dio (e) koji predstavlja troškove purifikacije (tehnološko-me-nadèrskih aktivnosti) usmjerenih na smanjenja emisijepolutanata u ìvotnu okolinu,dio (b+d), koji predstavlja troškove štete preostale nakon predu-zetih mjera i aktivnosti purifikacije, odnosno izazvanepreostalim zaga|enjem u iznosu 0 d*,dio (a+c), koji se moè posmatrati kao taksa, odnosno rentana korištenje ograni~enih prirodnih resursa (scarcity rent),nametnuta pojedina~nim preduze}ima zaga|iva~ima odstrane agencije za zaštitu okoline kao predstavnika cijelogadruštva koja i ubire sredstva pla}ena u vidu te rente.

Sve ovo svodi se na zaklju~ak da taksa ima ima zna~ajan redistri-butivni efekat, pošto na prikazanom dijagramu, preduze}e mora daplati ne samo za troškove purifikacije nego i troškove internaliza-cije troškova nastalih zbog štete usljed preostale emisije i “rentu”za korištenje ograni~enih resursa ìvotne okoline. Dakle,objedinjuju}i troškove od preostalih šteta i troškove na ime rente,mogli bismo ukupne troškove kontrole zaga|enja (total costs ofemission control) podijeliti na samo dva dijela:

(i) ukupni troškovi purifikacije (total purification costs) ozna~enisa e, i

(ii) ukupna pla}anja (troškovi) po osnovu takse (total tax payments)ozna~ena sa (a+b+c+d).

Ovi prvi predstavljaju troškove bilo kakve tehnologije i neopho-dnih menadèrskih aktivnosti koje je preduze}e odabralo kako bismanjilo emisiju sa nivoa zo na nivo d*, dok ovi drugi predstavlja-ju izvršena pla}anja nadle`noj agenciji koja pokrivaju obra~unatutaksu na preostalu emisiju preduze}a u iznosu od 0d*. Sa satnovištapreduze}a, naravno, obje ove vrste troškova su realni troškovikoji }e se morati pokriti dijelom ostvarenog prihoda preduze}a. Sastanovišta društva, me|utim, pla}anja po osnovu takse surazli~ita od troškova purifikacije.

113388


Dok troškovi purifikacije zahtijevaju realne resurse za njihovo po-kri}e, pla}anja po osnovu taksi predstavljaju u stvari transfernapla}anja, pla}anja koja vrše preduze}a (odnosno u krajnjoj linijipotroša~i koji kupuju proizvode preduze}a) nadle`noj agenciji zazaštitu okoline (javnom sektoru) i u krajnjoj liniji onima u društvukoji imaju korisi od javnih rashoda koji se iz tih pla}anjaobavljaju. Kada preduze}e obra~unava svoje troškove u vezi saodre|enim programom zaštite okoline, ono }e uklju~iti i troškovepurifikacije i pla}anja po osnovu taksi na zaga|enje; kadanadle`na agencija obra~unava društvene troškove programa uvo-|enja taksi na zaga|enje, ona mora isklju~iti transferna pla}anja.

Smanjenje emisije od Zo do d* eliminiralo je ukupan iznos štetaprikazan sa (e+f) – površina ispod krive grani~ne štete predstavljaukupnu štetu. Preostale štete su (b+d), iznos koje je manji negoiznos koji preduze}a pla}aju na ima taksi na zaga|enje –(a+b+c+d). Ova ~injenica još jednom naglašava osnovnu ideju daje taksa obra~unata po jedinici emisije zasnovana na oporezivanjuprivilegije ili prava da se koriste ograni~eni resursi `ivotne okoline,a ne na potrebi da se samo kompenzira u~injena šteta izazvanazaga|enjem okoline. Ali “jednodjelna (ravnomjerna) taksa “ (“flattax”), kao ova u našem primjeru (jedna ista taksa primjernjuje sena sve jedinice emisije), sve više je predmetom kritike od stranepreduze}a, jer izneseno je stanovište da }e primjena ravnomjernetakse ~esto dovesti do takvih situacija u kojima bi ukupni troškoviizazvani pla}anjima na ime takse od strane preduze}a zna~ajnoprevazišli preostale štete.

Na~in da se ovo izbjegne je da se uvede dvodjelna taksa (two-partemission tax). Takva taksa bi dozvolila da odre|eni po~etni iznosemisije pro|e bez oporezivanja, a da se taksa primjenjuje samo naemisiju preko tog praga. Na primjer, na slici 4.5 preduze}u se mo-`e dozvoliti da emituje d1 bez oporezivanja (obra~una takse), aprimijeniti taksu u visini od t* na bilo koji iznos emisije preko d1.Na ovaj na~in obezbijedilo bi se da preduze}e i dalje imapodsticaj da smanjuje svoju emisiju do optimalnog nivoa d*, ali bi

113399


njegova pla}anja po osnovu takse na zaga|enje bila manja – samo(c+d). Ukupni troškovi purifikacije, i ukupne štete izazvaneemisijom u iznosu od d* jedinica, bili bi još uvijek isti.

Prosje~ni profit preduze}a je, prema tome, niì u slu~aju primjenetakse nego u slu~aju primjene standarda u pogledu dozvoljeneemisije (u ovom drugom slu~aju zaga|iva~ treba da plati samotroškove purifikacije, prikazane površinom e). Ovo moè velikimdijelom da objasni generalno neprihvatanje taksi od strane preduze}akao instrumenta u politici zaštite okoline. Ali treba imati na umu~injenicu koju smo ve} implicitno istakli, da je taksa na zaga|enjeprevashodno i zamišljena kao instrument koji treba da ostvarikoristi društvu kao cjelini, a ne nu`no bilo kojem pojedina~nompreduze}u koje zaga|uje okolinu.

Društvo ipak treba da vodi ra~una o troškovima koje snosepreduze}e kao rezultat primjene taksi na zaga|enje. Ako pogledamosliku 4.5 primje}ujemo da iznos pla}en na ime rente za korištenjeoskudnih resursa okoline i koji korespondira površini (a+c), akoji je dio ukupnog pla}anja po osnovu takse (a+b+c+d), ne}ekorespondirati iznosu štete nastale usljed emisije polutanata uokolinu od strane preduze}a. Mogu}e je, dakle, da do|e do situacijekoja }e prisiliti preduze}e da obustavi svoju proizvodnju, odnosnoda potpuno prestane sa radom, zbog ~injeniice da je iznos (a+c)pla}en na ime rente postao ve}i od neto profita kojeg ostvarujepreduze}e svojom proizvodnom djelatnoš}u. Ovakva situacija moèse pokazati i kao neoptimalno rješenje sa stanovišta društva kaocjeline a ne samo pojedina~nog preduze}a o kojem se radi.

U slu~aju kada nedostaju informacije i kada se funkcija grani~neštete ne moè utvrditi sa zadovoljavaju}om preciznoš}u, bilo biteško donijeti odluku da li je društveno optimalno ili nije zatvoritipreduze}a koja iskazuju privatni ekonomski gubitak (gubitak zbogura~unavanja ukupnih oportunitetnih troškova svih faktoraproizvodnje). U takvim situacijama neki autori predlaù da se moèprimijeniti okvirno pravilo koje kaè da se za ona preduze}a koja

114400


tvrde da }e morati prekinuti sa radom ukoliko takse na zaga|enjeu najavljenom iznosu budu prakti~no uvedene, moè provestiistraìvanje da bi se otkrilo da li bi barem povrat od jedne polovineiznosa pla}anja po osnovu takse (a+b+c+d) bio dovoljan dapreduze}e smanji svoje ukupne troškove smanjenja emisije a timei ukupne troškove poslovanja na takav nivo koji bi omogu}ioostvarivanje prosje~nog profita kao neophodnog uslova zanastavak poslovanja na trìštu u duèm vremenskom periodu.

Naglašavamo u duèm periodu, jer znamo da preduze}e moè ukratkom vremenskom periodu privremeno da posluje i sagubitkom (da ne obustavlja proizvodnju) ukoliko je realnoo~ekivati da se situacija poboljša. Budu}i da bi takse na zaga|enjejednom uvedene predstavljale trajno optere}enje za preduze}ejasno je da pomenuti uslov uspješnog poslovanja u duèmvremenskom periodu ima svoje puno opravdanje. Društvo bi,dakle, takvu jednu proceduru moglo da koristi kao svojevrsni testili improviziranu analizu troškova i koristi kad ve} nije umogu}nosti da regularno provede sasvim preciznu analizu troškovai koristi (cost-benefit analysis). Preduze}a koja ne bi poslovalauspješno ni pod ovakvim uslovima, definitvno treba zatvoriti jer biu protivnom društvo imalo ve}u štetu nego korist od njihovogposlovanja.

4.2.5 Takse i smanjenje zaga|enja uz najniè troškove

Da bi smo pokazali na koji na~in troškovi vezani za zaštitu okolinezavise od mjera i instrumenata koji su primijenjeni, po}i }emo odpretpostavke da na nekom podru~ju imamo prekomjerno zaga|enje,kao i od toga da ono što uti~e na okolinski indikator jeste ukupnaemisija svih preduze}a, a ne emisija svakog pojedina~no.

Pretpostavimo da ~ak i ne znamo funkciju okolinskog indikatora(koja uspostavlja vezu izme|u kvaliteta okoline i emitovanihštetnih materija u okolinu). Ukoliko bi tada bila uvedena obavezapla}anja arbitrarno odabrane takse na zaga|enje ipak bismo mogli

114411


tvrditi da tako postignuto rješenje predstavlja rješenje s najni`immogu}im troškovima. Da bi smo došli do ovog zaklju~ka pogledajmosljede}u realno mogu}u situaciju. Ukoliko je cilj upravljanja okolinom na odre|enom podru~ju determiniran kao smanjenjeukupne emisije, od na primjer 60 posto, mogu}a su dva osnovnarješenja:

Nametanje svakom zaga|iva~u standarda emisije kojim bise maksimalno dozvoljena (tolerirana) emisija svakom odnjih ograni~ila na 40 posto od njegovog postoje}eg iznosaemisije;Nametanje takse u takvom iznosu da sva preduze}a, u prosjeku,ostvare 60 postotno smanjenje zaga|enja.

Sve dotle dok razli~ita preduze}a zaga|iva~i imaju razli~itetroškove purifikacije, bilo bi neekonomi~no, odnosno neefikasnozahtijevati od svakog preduze}a da emisiju otpadnih materijasmanji za isti iznos. Ukoliko za realizaciju tako postavljenog ciljatroškovi preduze}a P3 iznose dva puta više nego za preduze}e P1,bilo bi mnogo efikasnije izna}i rješenje kojim bi se preduze}e P1dovelo u situaciju da više smanji emisiju nego preduze}e P3.

Izjedna~avanje grani~nog troška purifikacije za svakog zaga|iva~aprimjenom takse odre|enog iznosa omogu}ava da se specificiranicilj u pogledu kvaliteta okoline postigne uz najni`e troškove zadruštvo. Slika 4.6 predstavlja ~etiri zaga|iva~a, odnosno preduze}a~iji su grani~ni troškovi purifikacije (krive c1, c2, c3 i c4) razli~iti.Cilj je posti}i nivo kvaliteta okoline, odnosno ukupni nivo emisijeu iznosu 4N.

114422


Ukoliko bi jedinstvena taksa u iznosu t bila nametnuta svimpreduze}ima, svako od njih iznos smanjenja emisije koju provodiprilagodi}e vlastitoj krivoj grani~nog troška purifikacije. Rezultat}e biti smanjenja emisije na nivoima Q1, Q2, Q3 i Q4. Moè sevidjeti da preduze}e P1, ~iji je grani~ni trošak purifikacije nizak, uvelikoj mjeri sniàva emisiju, P2 smanjuje nešto manje, i sli~no doP4, kod kojega visoki grani~ni troškovi purifikacije dovode dotoga da je svoju emisiju samo neznatno smanjio (iznos ozna~enduìnom Qπ Q4. Suma troškova purifikacije za sva ~etiri preduze}apredstavlja najniè troškove za društvo da bi se postigloèljeno smanjenje u iznosu od 4N. Da je jedinstveni standard upogledu dozvoljene emisije nametnut svim preduze}ima, ukupnitrošak purifikacije bio bi znatno viši. Na slici 4.6, postignuta uštedau troškovima predstavljena je sumom osjen~enih površina zapreduze}a P3 i P4, minus osjen~ena povšina za preduze}e P1.

Prisiljavaju}i najefikasnije zaga|iva~e da svoju emisiju smanjuju uve}oj mjeri, taksa name}e ve}i teret tim preduze}ima

114433

Tro{kovi

Zaga|enje

Preduze}e P1 Preduze}e P2 Preduze}e P3 Preduze}e P4

Slika 4.6 Takse i smanjenje zaga|enja uz najniè tro{kovekada su grani~ni tro{kovi purifikacije razli~iti


individualno. Ali za društvo kao cjelinu, koje koristi jeftinijasmanjenja emisije, to zna~i minimiziranje ukupnog troškaizjedna~avanjem grani~nih troškova purifikacije na nivou kojiodre|uje taksa. Na ovaj na~in u ve}ini slu~ajeva dolazi, dakle, dojoš jednog zna~ajnog vida redistribucije dohotka. Smatramo,stoga, potrebnim da u vezi s tim ukratko damo neke osnovnenaznake. Vaàn aspekt takse koju u ovom slu~aju moèmoozna~iti kao redistributivna taksa je, vidjeli smo, da prikuplja diosredstava od zaga|iva~a sa najvišim grani~nim troškovimapurifikacije (koji uklanjaju relativno manji dio svoje emisije negoprosje~ni zaga|iva~ i prema tome pla}aju višu taksu)14 i dodjeljujeovaj iznos zaga|iva~ima sa najniìm troškovima purifikacije uvidu bespovratnih sredstava.

Pošto ovi poslednji (efikasnija preduze}a) mogu smanjiti emisijuviše nego prosje~na preduze}a, ova sredstva koja su im dodijelje-na u vidu granta mogu se, u stvari, posmatrati i kao kupovina ilipla}anje usluga preduze}a od strane društvene zajednice koja trpiposljedice zaga|enja, koja na takav na~in iskorištava sposobnostiili mogu}nost heterogene grupe preduze}a da smanji emisiju nana~in koji podrazumijeva niè troškove. Drugim rije~ima, umjestoda troškovi automatski budu minimizirani posredstvom

podsticajnih taksi (incentive taxes), ukupni trošak smanjenjaemisije smanjen je realociranjem fondova koji su prikupljeni. Tako dodijeljeni grant zatvara prakti~no jaz izme|u neodgovaraju}epodsticajne takse koja se primjenjuje i visine takse koja bi trebaloda se primjenjuje. Moèmo re}i da ovo predstavlja vrlopragmati~an pristup, koji svoju primjenu nalazi u razli~itimoblastima zaštite okoline a naro~ito se mnogo koristi kodupravljanja vodnim resursima.

Prethodnu analizu mogli bi smo ilustrirati i numeri~kimprimjerom u kojem }emo sagledati logiku izabiranja najefikasnijegmetoda (odnosno onog koji ima najniè ukupne troškove sa

114444

14 Odnosno relativno vi{i iznos takse, po{to se podrazumijeva da je taksa na jedinicu zaga|ivanjaista za sve zaga|iva~e.


društvenog stanovišta) za uklanjanjen negativnih eksternihefekata. Posmatra}emo pet preduze}a koja proizvode u vazduhizbacuju sumpor dioksid koji uzrokuje nastnak kiselih kiša izna~ajne probleme u vezi sa zdravljem ljudi. Smanjenje emisijeSO2 smatra se, stoga, ekonomskim dobrom za ~ije ostvarenje jepotrebno snositi odre|ene troškove. Pretpostavka je da grani~nitroškovi smanjenja emisije SO2 rastu sa svakom dodatnomjedinicom koja je uklonjena. Pretpostavka je da su takvi troškoviza svako preduze}e razli~iti, zbog razli~ite tehnologije iorganizacije tehnološkog postupka. Prikaz troškova smanjenjaemisije S02 za svako preduze}e dat je u narednoj tabeli, pod pre-tposavkom da svako preduze}e emitira pet jedinica SO2 u vazduh.

Ukoliko nadle`na agencija odlu~i da je maksimalno dozvoljeninivo zaga|enja na primjer 10 jedinica, za postizanje tog cilja naraspolaganju su joj dva pristupa:

(1) Zabrana svakom preduze}u da emitira više od dvije jediniceSO2, u kojem slu~aju bi svako preduze}e moralo ukloniti po tri je-dinice uz razli~ite troškove. Preduze}e A bi imalo trošak od $ 700(100+200+400) a preduze}e B bi moralo platiti $ 2.600(200+600+1.800).

(2) Izdavanje prava (vau~era) na zaga|ivanje u ukupnom iznosu od`eljenih 10 jedinica SO2 pri ~emu bi svako preduze}e samostalno

114455


odlu~ivalo da li mu je isplatnije da ukloni odre|enu jedinicuzaga|enja ili da plati pravo na zaga|ivanje. Odnosno svako preduze}eupore|uje visinu grani~nih troškova za uklanjanje odre|enog iznosaSO2 sa iznosom cijene koju mora platiti za pravo da taj iznosemitira u vazduh. Nadle`na agencija izdaje ta~no deset dozvola zazaga|ivanje - za svaku jedinicu po jednu. Potencijalno trìšte nakojem bi se razmjenjivala raspoloìva prava na zaga|ivanjaprikazano je na slici 4.7.

Kriva ponude je savršeno neelasti~na jer je agencija fiksirala iznosprava na zaga|enje na nivou od 10 komada. Bez obzira na cijenubroj prava na zaga|ivanje ostaje isti. Kriva tra`nje za pravima nazaga|enje izvodi se iz podataka o grani~nim troškovimapurifikacije za svako preduze}e. Što je za neko preduze}e ve}igrani~ni trošak purifikacije to }e privla~nije biti pravo na zaga|e-nje. Cijena i potraìvana koli~ina su obrnuto proporcionalne.U narednoj tabeli data je skala potra`nje, odnosno ukupna potraì-vana koli~ina prava na zaga|ivanje u zavisnosti od njihove cijene.

114466

Cijena prava nazaga|nje

(u dolarima)

Koli~ina pravana zaga|enje

Slika 4.7. Utvr|ivanje ravnoteè cijene prava na zaga|enje


Ukoliko bi prava na zaga|enje bila besplatna (cijena = 0) potra`njabi iznosila 25 jer bi svako preduze}e htjelo svih 5 prava nazaga|enje. Ukoliko je cijena $ 201 potraìvana koli~ina je 24.Predze}e A èli tri prava na zaga|enje jer ga smanjenje emisije zaprve dvije jedinice košta manje ($100 i $200) nego da kupi dvaprava na zaga|enje po cijeni od $ 201. Preduze}e B èli pri ovojcijeni ~etiri prava na zaga|enje jer su njegovi troškovi smanjenjaemisije mnogo ve}i. Uz date podatke ravnote`na cijena pri kojojse izjedna~avaju ponuda i potra`nja razmjenjivih prava nazaga|ivanje bila bi nešto iznad $1.400, recimo $1500- Kakav bibio raspored ovih prava po pojedinim preduze}ima i koliko biiznosi li ukupni troškovi smanjenja zaga|enja na 10 jedinica.

Po cijeni od 1500 po vau~eru , preduze}e A kupilo bi samo jadanvau~er, jer je po toj cijeni njemu isplatnije uloìti u tehnologiju zasmanjenje prve ~etiri jedinice (što bi iznosilo 100+200+400+800).Samo bi se za šestu jedinicu ~ije bi smanjenje koštalo 1.600isplatilo kupiti vau~er za 1.500, kojim se sti~e pravo da se ta šestajedinica emitira u vazduh. Istom logikom ostala preduze}a biutvrdila koliko vau~era im se isplati kupiti - Preduze}e B tri, preduze}eC niti jedan, preduze}e D dva i preduze}e E ~etiri vau~era.

114477


Troškovi uklanjanja bilo koje jedinice S02 moraju se mjeriti vrije-dnoš}u realnih resursa koji se za to zahtijevaju i ~ijapribli`na vrijednost se utvr|uje na nivou realnih izdataka koje bipreduze}e imalo za uklanjanje odre|ene emisije (tehnologija,ljudi, usluge) a ne na bazi izdataka koje ono ima za prava nazaga|ivanje. (Vau~eri ne predstavljaju realne resurse negosamo transfer kupovne mo}i sa preduze}a na nadle`nu dràvnuagenciju). U skladu sa tim, ekonomski trošak smanjenjaemitiranih jedinica S02 na deset iznosi $9.300, odnosno $1.500 zapreduze}e A, $800 za preduze}e B, $3.000 za preduze}e C i D, i$1.000 za preduze}e E. Ukupan iznos troškova ostvaren na ovajna~in zna~ajno je manji od $13.500 koliko su iznosili u varijantikada se od svakog preduze}a zahtijevalo da smanji emisiju u istomiznosu od tri jedinice. Iako je rezultat isti, u smislu eliminiranihjedinica zaga|enja o~igledno je da korištenje razmjenjivih pravana zaga|ivanje sa društvenog stanovišta predstavlja mnogoekonomi~niji na~in za postizanje èljenog cilja. Smanjuju}i iznossredstvava koji je neophodan za udovoljavanje propisima okvalititu ìvotne okoline na taj na~in ve}i dio sredstava ostaje zaproizvodnju i klasi~ne investicije u proizvodne kapacitete.

114488


4.2.6 Takse na zaga|nje okoline i ravnote`nipoloàj preduze}a

Klasi~na mikroekonomska analiza bavi se utvr|ivanjem ravnote`nogpoloàja preduze}a, tj. uslovima koji moraju biti ispunjeni da bipreduze}e ostvarilo maksimalni profit iz poslovanja. Klasi~na analizadeterminira potrebne uslove za razli~ita trìšna stanja i vremenskeperiode ali uobi~ajeno ne uzima u obzir obavezu pla}anja po osnovuzaštite okoline. Ukoliko se preduze}u na neki na~in ipak nametneobaveza da snosi troškove vezane za zaštitu okoline, tada }e i alizaravnote`nog poloàja preduze}a izgledati malo druga~ije.

Preduze}e na razli~ite na~ine reaguje na uvo|enje razli~itih mjera iinstrumenata za zaštitu okoline. U ovom dijelu analizira}emo detaljnijereakciju preduze}a na uvo|enje takse obra~unate na jedinicuemitiranih polutanata. Ukoliko preduze}e nastoji da i u novonastalojsituaciji postigne ravnote`ni poloàj, odnosno da maksimiziraostvareni profit, taksa na zaga|enje dovodi do toga da }e preduze}eodabrati one koli~ine inputa koje zadovoljavaju sljede}e jednakosti:

(py + pr)MPm = pm + pr (4.12)

i(py + pr)MPx = px (4.13)

pri ~emu su:MPm -Grani~ni proizvod faktora m (materijalni input u proizvodnji)

MPx - Grani~ni proizvod faktora x (input rada u proizvodnji)

py - Tr̀ išna (prodajna) cijena gotovog proizvoda ili jedinice outputa

pm - Trìšna (nabavna) cijena proizvodnog inputa m

px - Trìšna (nabavna) cijena inputa rada

pr - Iznos takse po jedinici emitiranih štetnih materija r

Oba ravnote`na uslova su razli~ita od ravnote`nih uslova kojipostoje kada se ne sprovodi kontrola zaga|ivanja od stranedràve. Jednakost (4.12) razlikuje se od jednakosti

114499


pyMPm = pm (4.14)

koja predstavlja poznati uvjet ravnoteè preduze}a da je cijenainputa m jednaka vrijednosti grani~nog proizvoda inputa m (kojipredstavlja grani~ni proizvod inputa m realiziran na trìštu pocijeni p).Na isti na~in moèmo re}i da se jednakost (4.13)razlikuje od jednakosti

pyMPx = px (4.15)

koja tako|e predstavlja uvjet ravnoteè preduze}a ali za drugi faktorproizvodnje tj. da je cijena po kojoj se nabavlja faktor x izjedna~enasa vrijednosti na trìštu realiziranog grani~nog proizvoda faktorax. Drugim rije~ima , preduze}u se isplati pove}avati utrošak faktorax sve dotle dok je cijena po kojoj se taj faktor nabavlja nià odvrijednosti na trìštu realiziranog grani~nog proizvoda tog faktora,jer je doprinos ukupnom prihodu preduze}a koji je ostvarenrealizacijom grani~nog proizvoda na trìštu ve}i od troškova kojinastaju zbog nabavke inputa. To zna~i da se ostvaruje izvjestanprofit.

Jednakosti (4.12) i (4.13) nismo formalno izvodili, ali smatramoda je dovoljno dati detaljnije objašnjenje u vezi sa njihovimzna~enjem i logikom koja stoji iza njih. Za dati nivo materijalnoginputa m , jedini~no pove}anje inputa x (jedinice rada) pove}avaoutput za iznos MPx. Ali jednakost

y + r = m (4.16)pokazuje da, za dati nivo m , porast outputa y za MPx smanjuje r(iznos emisije u okolinu) za isti iznos, i svaka jedinica smanjenjar donosi uštedu preduze}u u iznosu pr. Prema tome, jedini~no po-ve}anje faktora x pove}ava prihode preduze}a za py MPx, vrije-dnost grani~nog proizvoda, plus pr MPx, uštede u pla}anju taksena zaga|enje. Iz toga proizilazi da jednakost (4.13) indicira koli-~inu inputa x pri kojoj se izjedna~avaju porasti prihoda i pla}anjaza faktore proizvodnje proizišli iz jedini~nog pove}anja upotrebefaktora x.

115500


Porast faktora m pove}ava output za MPm, i dovodi do pove}anjaprihoda od prodaje za py MPm. Ali jedini~no pove}anje faktora mpove}ava tako|e ispuštanje štetnih materija u okolinu za(1 - MPm)15, i sljedstveno pla}anja po osnovu taksi na zga|enje zap(1 - MPm). Dodatak prihodu od prodaje jednak je pyMPm a do-datak pla}anjima za inpute (odnosno dodatni trošak) jednak je pm.Jednakost (4.12) ukazuje na koli~inu inputa m koja izjedna~avaprirast prihoda pyMPm sa porastom izdataka pm+ pr(1 - MPm).

Osnovu prethodne analize uticaja takse na zaga|enje na utvr|iva-nje ravnote`nog poloàja preduze}a predstavlja jednostavnaroizvodna funkcija opšteg oblika

y = f (m, x) (4.17)

koja omogu}ava da se okolinski aspekti zaga|enja i kontrole emisijeinkorporiraju u mikroekonomsku teoriju preduze}a i analizunjegovog ravnote`nog poloàja. Neophodno je, naime, uklju~itikretanje ukupnih materijalnih inputa i emisije štetnih materija uokolinu u analizu proizvodnog procesa preduze}a.

Klju~ za ispravno predstavljanje materijalnih inputa i emitiranihmaterija u okolinu u proizvodnoj teoriji jeste uvaàvanje ~injeniceda i za preduze}e vaì zakon o materijalnoj ravnoteì ili zakon oneuništivosti materije. Naime, svi materijalni inputi koje preduze}ekupuje na trìštu ili direktno vadi iz zemlje, s ciljem da ih koristiu procesu proizvodnje, moraju u fizi~kom smislu negdje oti}i.Matrijalni inputi koji u|u u preduze}e moraju ga i napustiti bilo uformi gotovih proizvoda koji se prodaju na trìštu, ili u formiemitiranih materija u ìvotnu okolinu.

115511

15 Ono {to od pove}anja materijalnog inputa u iznosu 1 nije ugra|eno u grani~ni proizvod odnosnofinalni output, po na{oj predpostavci mora biti emitirano u okolinu. Stoga i zaklju~ak da jedini~nopove}anje materijalnog faktora m doprinosi pove}anju ispu{tanja {tetnih materija u okolinu u iznosuod (1 - MPm).


Zbog jednostavnosti analize zanemarujemo zalihe i akumulacijukapitala u vidu sredstava za proizvodnju, u kojima se materijaniinputi mogu privremeno zadràvati unutar preduze}a, ali ga ipakna kraju, prije ili kasnije napuštaju bilo kao gotovi proizvodi zaprodaju ili kao amortizovane mašine koje se odlaù u okolinu uformi ~vrstog otpada. Dakle, u našoj najjednostavnijoj proizvodnojfunkciji y ozna~ava koli~inu proizvedenog outputa, m ozna~avakoli~inu materijalnog inputa koje preduze}e koristi u proizvodnji,i x ozna~ava koli~inu drugog proizvodnog inputa, rada.

Naravno, preduze}e obi~no proizvodi mnogo proizvoda i koristimnogo materijala i drugih inputa. Našu pa`nju usmjerili smo naslu~aj jedan-output, dva-inputa jer je takav model najjednostavniji,a na zadovoljavaju}i na~in ipak ilustrira osnovne ideje, s tim da serezultati dobiveni njegovim korištenjem mogu prema potrebigeneralizirati.

Rekli smo ve} da svi materijalni inputi napuštaju preduze}einkorporirani u gotove proizvode ili u vidu ispuštenih materija uokolinu. Stoga, smo i bili u mogu}nosti da napišemo jednostavnuformulu y + r = m, u kojoj r ozna~ava materijalne inpute na bilokoji na~in vra}ene ili emitirane u ìvotnu okolinu. Jednostavnainterpretacija ove jednakosti je slu~aj u kojem preduze}e nabavljamaterijal od kojega proizvodi finalni proizvod. Slijedi dapreduze}e moè proizvesti više outputa iz fiksne koli~ine m ve}imkorištenjem drugog faktora x u proizvodnom procesu. Drugifaktor, na primjer, rad moè dovesti do ušteda materijala ismanjenja otpada, tako da se sa istom koli~inom materijala dobijeve}i output. To je bila i osnova na kojoj smobazirali provedenu analizu ravnote`nog poloàja preduze}a kadaje u razmatranje uklju~eno i pla}anje taksi po jedinici emitiranihštetnih materija u ìvotnu okolinu.

115522


4.3 Neefikasnost trì{ta potpune konkurencije u slu~ajupostojanja negativnih eksternih efekata

Na slici 4.8 prikazana je razlika izme|u društveno optimalnognivoa proizvodnje i privatnog optimalnog nivoa proizvodnje uslu~aju kada postoje negativni eksterni efekti u vidu šteta koje pro-uzrokuje zaga|enje nastalo procesom proizvodnje. Trìšte potpu-ne konkurencije definirali smo kao alokativno efikasno trìšte aliu uslovima odustva eksternih efekata. Zbog ~injenice da preduze-}e ne uzima u obzir ukupne društvene troškove proizvodnje negoznatno niè privatne troškove proizvodnje, njegova proizvodnja jeu slu~aju postojanja negativnih eksternih efekata prekomjerna.Trìšna kriva ponude predstavlja horizontalni zbir krivulja ponudesvih preduze}a, koje su izvedene iz krivih privatnih grani~nih troškova.

115533


Na slici su upotrijebljene sljede}e oznake:

MCp - privatni grani~ni troškovi (grani~ni troškovi preduze}a uproizvodnji odre|enog proizvoda bez uvaàvanja troškova nastalihusljed eksternih efekata)MCg - kriva grani~nih troškova izazvanih štetama koje uzrokujudodajne jedinice zaga|enja MCs - društveni grani~ni troškovi (koji predstavljaju zbir MCp i MCg).Ravnote`na ta~ka na trìštu potpune konkurencije bez uvaàvanjaeksternalija data je ta~kom ec, odnosno pri koli~ini od Qc= 105tona outputa i cijeni pc= $240. Uz uvaàvanje troškova izazvanihošte}enjem okoline zbog dodatnog zaga|enja nova društvenooptimalna ravnote`na ta~aka predstavljena je kao es, odnosno prikoli~ini od Qs= 84 tone outputa i cijeni ps= $ 282.

Sa slike 4.8 je vidljivo da neregulirano potpuno konkurentnotrìšte u prisustvu negativnih eksternih efekata nije alokativnoefikasno, odnosno da proizvodi preveliku koli~inu uz preniske cijene. Preniske cijene predstavljaju supsidije koje poreskiobveznici pla}aju potroša~ima konkretnog proizvoda ~ija proizvo-dnja dovodi do zaga|enja. Društveno blagostanje, kao zbirpotroša~evog i proizvo|a~evog viška nije maksimalno u slu~ajunereguliranog trìšta potpune konkurencije. Vidljivo je tako|e dadruštveno optimalni nivo zaga|enja nije i ne moè biti jednaknuli nego ima ranijom analizom utvr|enu pozitivnu vrijednost.

4.4 Cost-benefit analiza

Korištenjem cost-benefit analize mogu}e je na druga~iji na~ininterpretirati problem zaga|enja korištenjem grani~nih troškovasmanjenja zaga|enja i grani~nih koristi nastalih smanjenjemsamog zaga|enja.

Na sljede}em dijagramskom prikazu - Slika 4.9 (kojiodgovara ranije datoj slici 4.8) koli~ina na horizontalnoj osi po~inje

115544


od ravnote`ne koli~ine na nereguliranom tr`ištu potpunekonkurencije (105 tona) i opada na desno, što zna~i da kretanje utom pravcu predstavlja smanjenje obima proizvodnje ikorespondiraju}eg nivoa zaga|enja usljed primjene mjera zazaštitu okoline od strane preduze}a. Društveni optimum, kaorazlika troškova i koristi najve}i je opet pri proizvodnji outputa nanivou od 84 jedinice.

115555

Slika 4.9. Cost-Benefit Analiza smanjenja zaga|enja


Benefit ili korist od smanjenja outputa i nivoa zaga|enja pre-dstavlja smanjena šteta nastala usljed zaga|enja okoline. Visinakrive koristi za dati obim outputa predstavlja razliku izme|uštete koju prouzrokuje zaga|enje pri tom obimu proizvodnje i šte-te pri obimu proizvodnje koji predstavlja ravnoteù nereguliranogtrìšta potpune konkurencije. Trošak smanjenja outputapredstavlja ~injenica da se i proizvo|a~ev i potroša~ev višaksmanjuju. Visina krive troškova za dati output predstavlja sumupotroša~evog viška i proizvo|a~evog viška za taj nivo outputaminus korespondiraju}a vrijednost na nivou ravnoteènekontroliranog trìšta potpune konkurencije (105 tona).

Korištenjem navedene analize dolazimo do zna~ajnog pravila oizjedna~avanju marginalnih veli~ina ili pravila o ekvimarginalitetukoje kaè da se društveno blagostanje maksimizira smanjenjemoutputa i korespondiraju}eg nivoa zaga|enja okoline do ta~ke ukojoj se grani~na korist od smanjenog zaga|enja izjedna~ava sagrani~nim troškom smanjenog outputa.

4.5 Trì{e strukture i eksterni efekti

4.5.1 Monopolsko trìšte i trìšte potpune konkurencije

Za razliku od nereguliranog trìšta potpune konkurencije koje je uodsustvu eksternih efekata alokativno efikasno, vidjeli smo da jemonopolsko trìšte u odsustvu eksternih efekata alokativnoefikasno jer u odnosu na društveni optimum proizvodi premalo uzprevisoku cijenu. Problem prevelike proizvodnje i internaliziranjatroškova nastalih zaga|enjem na trìštu potpune konkurencijerelativno lako i jednozna~no se rješava putem uvo|enja poreza naemitirane jedinice zaga|enja. Na trìštu monopola situacija nijetako jednostavna i zahtijeva dodatno objašnjenje.

Na slici 4.10 sa em ozna~en je ekvilibrium nereguliranog monopola,kao presjecište krivih grani~nog prihoda MR i privatnih grani~nih

115566


troškova MCp. Pošto na nereguliranom trìštu i monopol zanema-ruje troškove nastale zaga|enjem okoline, ravnoteà se postièuklju~ivanjem u kalkulaciju samo direktinih privatnih grani~nihtroškova. U takvoj situaciji ekvilibrium se postiè pri proizvodnjiod samo 70 tona outputa, što je o~igledno manje od društvenogoptimuma es koji iznosi 84 tone. Slika pokazuje da output neregu-liranog monopola moè biti manji od društvenog optimuma ~ak iu situaciji kada se u obzir uzimaju i eksterni efekti16.

115577

Slika 4.10 Monopol, trì{te potpune konkurencije, idru{tveno optimalni nivo zaga|enja okoline

16 Jeffrey Perlof : Microeconomics, Addison Wesley, Boston, 2001, str. 617


Za razliku od trìšta potpune konkurencije na kojem preduze}euvijek proizvodi više outputa nego što je to društveno optimalno,u slu~aju prisustva negativnih eksternih efekata, monopolskopreduze}e moè da proizvodi više, manje ili jednako društvenomoptimumu. Razlog za to leì u ~injenici da na poslovanje monopolauti~u dva suprotno djeluju}a i me|usobno poništavaju}a efekta:

Monopol ima tendenciju da proizvodi premalo outputa jer cij-enu utvr|uje iznad svojih grani~nih troškova. Monopol ima tendenciju da proizvodi previše jer njegova odlukao proizvodnji ovisi o privatnim grani~nim troškovimaumjesto o društvenim grani~nim troškovima.

Koji od pomenuta dva efekta dominira i odnosi prevagu zavisi od: koeficijenta elasti~nosti potra`nje za finalnim proizvodom, inivoa grani~ne štete koju izaziva dodatna jedinica zaga|enja.

Ukoliko je kriva potra`nje za finalnim proizvodom veomaelasti~na (dakle više horizontalna) monopolska marà (razlikaizme|u cijene i grani~nog troška) je mala. Kao rezultat toga,monopolski ekvilibrium je bliè ekvilibriumu preduze}a na potpunokonkurentnom trìštu, ec, i ve}i od društvenog optimuma, es.

Ukoliko dodatna jedinica zaga|enja uzrokuje malo dodatno ošte}enje- MCg je blizu nule u ravnote`nom poloàju - društveni grani~nitrošak u suštini se izjedna~ava sa privatnim grani~nim troškom, imonopol tada proozvodi manje nego što je društveni optimum.

4.5.2 Društveno blagostanje u uslovima postojanjaeksternih efekata na monopolskom trìštu i trìštupotpune konkurencije

Iz prethodnih izlaganja proizilazi da ukupno društveno blagostanjeu slu~aju postojanja i uvaàvanja troškova vezanih za eksterne efekte(zaga|enje) na monopolskom trìštu moè da bude ve}e nego uslu~aju trìšta potpune konkurencije. U situaciji kada su i na

115588


monopolskom i na trìštu potpune konkurencije ravnote`ne koli~ineiznad ili ve}e od društveno optimalne, društveno blagostanje jeve}e u slu~aju monopola jer je iz ranije analize jasno da je outputtrìšta na potpuno konkurentnom trìštu uvijek ve}i od outputamonopolskog preduze}a. Ukoliko monopolsko preduze}eproizvodi manje od društvenog optimuma tada treba ocijeniti kojeodstupanje je ve}e, odnosno šta dovodi u ve}oj mjeri do smanjenjadruištvenog blagostanja: to što monopol proizvodi premalo ili štopreduze}e na potpuno konkurentnom trìštu proizvodi previše.

Na ranije datoj slici 4.10 pokazano je da je društveno blagostanjemanje u slu~aju ravnoteè monopolskog preduze}a (što jepredstavljeno površinom A+B, nego blagostanje u slu~aju društvenooptimalne proizvodnje (što je predstavljeno površinom A+B+C).Nepotrebni društveni trošak ili gubitak (engl. deadweight loss),ozna~en površinom C, nastaje usljed toga što monopol proizvodimanju koli~inu nego što je društveno optimalno.

Na slici je prikazana situacija u kojoj je smanjenje društvenogblagostanja (mjereno veli~inom nepotrebnog društvenog troška)manje u slu~aju monopola (površina C) nego u slu~aju trìštapotpune konkurencije (površina D). Drugima rije~ima monopolproizvodi neznatno manje od društvenog optimuma, a potpunakonkurencija proizvodi mnogo ve}i output od društvenooptimalnog, a time i mnogo ve}u koli~inu zaga|enja.

Prethodna analiza pokazuje da regulacija monopola ili preduze}ana trìštu ograni~ene konkurencije nije tako jednostavna ilijednozna~na kao na trìštu potpune konkurencije, jer regulatornaagencija mora simultano da rješava problem negativniheksternalija i nedozvoljenog korištenja trìšne mo}i monopolskogili oligopolskog preduze}a. U mjeri u kojoj problemi nastalikorištenjem trìšne mo}i (premala proizvodnja) i zaga|enja (prevelika proizvodnja) poništavaju jedan drugog, neuspjeh da seuspješno regulira trìšte ograni~ene konkurencije predstavljamanji problem (prouzrokuje manje štete) nego neuspjeh da seuspješno regulira trìšte potpune konkurencije.

115599


REGISTAR POJMOVA

Alokativna efikasnost Tr`ište potpune konkurencije 39,157Monopol 48,101,104, 157

Analiza troškova i koristi 141,154Antimonopolsko zakonodavstvo 84Asimetrija informacija 131Averch-Jonsonov efekat 81Budu}i troškovi 105Cjena intekonekcije 90

Troškovno orijentirano utvr|ivanje 91,99Kriteriji za utvr|ivanje 92

Cjena prava na zaga|ivanje 146Cjenovna neefikasnost na nivou preduze}a 27Cjenovni blokovi 73Diferencirani porezi 125 Dugoro~ni prosje~ni inkrementalni troškovi 92, 94Dr`avno vlasništvo 83Dvodijelna taksa 139Ekonomska efikasnost

Na nivou društva kao cjeline 10Alokativna 19Dinami~ka 21Proizvodna 14Stati~ka 13Tehni~ka 18

Na nivou preduze}a 23Cjenovna ili alokativna efikasnost 25Efikasnost obima 28Ukupna efikasnost 27Tehni~ka efikasnost 23

U sektoru telekomunikacija 101Ekonomski instrumenti u politici zaštite okoline 123

116611


Eko porezi 124Fiksiranost sredstava 29Histereza 31Indeks tehni~ke efikasnosti

Zasnovan na outputu 33Zasnovan na inputima 33Troškovna interpretacija 34

Indeks alokativne efikasnostiTroškovna interpretacija 35

Indeks efikasnosti obima 38Interkonekcija

Fleksibilnost 95Nelojalna konkurencija 95Tipovi 88Transparentnost 94Troškovi operatera 94Utv|ivanje naknada 89

Interkonekcija mreà 88Jednodijelna (ravnomjerna) taksa 139Liberalizacija trìšta 87Monopol

Alokativna efikasnost 48, 101, 104Definicija 41Dinami~ka efikasnost 51, 102, 103Razlozi nastanka 43Ravnote`ni poloàj 45Regulacija 63Tehnološka efikasnost 48, 101, 104

Nataloèni trošak 30, 86Negativni eksterni efekti 153Nizvodno trìšte 96, 102Opadaju}i prinosi s obzirom na razmjer 36, 38Piguvijeva taksa 130Podsticajna taksa 144Porez na monopolski profit 83

116622


Porterova hipoteza 112Potroša~ev višak 55,153Princip ekvimarginaliteta 156Pristupna interkonekcija 88Proizvo|a~ev višak 56,153Rastu}i prinosi s obzirom na razmjer 36, 38Ravnoteà grane - dugi rok 37Redistributivni efekat 138Remanentnost investicija 31Remanentnost troškova 31Standardi kao mjera u politici zaštite okoline 119 -122,Stopa povrata na uloèna sredstva 77

Baza za utvr|ivanje stope povrata 78Pareto optimalnost 13,117Prekapitalizacija 81Pristupna interkonekcija 88Takse na zaga|enje okoliša 124

Efekat na troškove preduze}a 137Na~in pla}anja 126Ravnote`ni poloàj preduze}a 149Reakcija preduze}a 127Ukupni troškovi 138Utvr|ivanje optimalnog iznosa 129

Takse na proizvodne inpute 125Takse po jedinici proizvoda 125Tehni~ka neefikasnost na nivou preduze}a 24Tehnološke inovacije i veli~ina preduze}a 52Transferna pla}anja 139Troškovi eksternih efekata 153Troškovi interkonekcije 88Troškovi kontrole zaga|enja 138Troškovi purifikacije

Grani~ni 119, 134Ukupni 138

Troškovi samostalnog pruànja usluga 95Troškovi teku}eg poslovanja preduze}a 79

116633


Troškovi udovoljavanju propisanom standardu 120Najniì društveni troškovi 142

Trìšte telekomunikacija 85Alokativna efikasnost 101Dinami~ka efikasnost 102Tehnološka efikasnost 101,104

Utvr|ivanje cijena Na bazi grani~nih troškova 65Po prosje~nim troškovima 72Na bazi vršnog optere}enja 75Na bazi blokova potrošnje 73

Uzvodno trìšte 102Vrijednost investiranih sredstava 80ìvotna okolina 107

Alokacija ograni~enih resursa 109Društveno optimalni nivo zaga|enja 112Dvostruka dobitna strategija 112Eksterna disekonomija 113Fizi~ki efekat 112Grani~ni društveni trošak 117Grani~ni profit 115Gubitak blagostanja 113Kao ekonomsko dobro 109Korist od smanjenja outputa 156Marginalna neto privatna korist 114, 129Mjere i instrumenti u politici zaštite 118Neadekvatno korištenje -uzroci 110Osnovne funkcije 107Trošak smanjenja outputa 156Zakonska regulativa - standardi 119

Ukupni nepotrebni gubitak 56,159Vertikalno intergrirani monopol 86

116644


LITERATURA

Armstrong Mark, (2001) “Access Pricing, Bypass and UniversalServices”, American Economic Review, Vol. 91 (2), pp. 297-301

Babi} Stojan, Milovanovi} Mili}: “ Teorija cena”, Ekonomskifakultet Beograd, Beograd, 1990.

Blomkvist A., Wonnacott P., Wonnacott R: “ Microeconomics”,Mc.Graw Hill, Toronto, 1987.

Cave Martin, Vogelsang Ingo, (2002): “How Access Pricing andEntry Interact”, http://users.wbs.warvick.ac.uk/cmur/publications/how/access/pricing02_1.pdf

Cave, M. (1997) ’From cost plus determinations to a network pri-ce cap’, Information Economics and Policy 9, pp. 151-160.

Caves R.,Barton D. “Efficiency in U.S. manufacturing Industries”,The MIT Press, Cambridge, Massachusetts, 1990

Direktiva Evropskog parlamenta i Vije}a 97/33/EC od 30. juna1997, o interkonekciji telekomunikacionih mre`a na podru~juEvropske unije, na principima obezbje|ivanja univerzalnih uslugai inter-operabilnosti kroz primjenu principa Usluge otvorenemre`e (Open Network Provision - ONP).

International Communication Union (2002): World Telecomreport:Reinventing Telecom, http://www.itu.int/ITU-D/ict/publications/wtdr_02/index.html

Domon Koji (2000): “Access pricing and Market structures”,http://www.classes.web.waseda.ac.jpz-domon01/teacher/APMS.pdf

Koutsoyianis A.: “Moderna mikroekonomika”, Mate, Zagreb, 1996.

116655


“Norwegian Telecom regulation - The Principle of CostOrientation”, http://www.legal500.com/devs/norway/ec/noec001.htm

Malasyian Communication and Multimedia Commision (2002)“Consultation paper on Cost of Capital”, http://cmc.gov.my/dis_papersframe.htm

Parkin Michael: Microeconomics, third edition, Addison WesleyPublishing Company , Massachusetts,1996.

Perloff M. Jeffrey: Microeconomics, second edition, AdisonWesley Publishing Company, Boston, 2001

Phil Sayer: European Commision sector inquiry On the CompetitiveProvision of Leased Lines in EU Telecoms Markets PublicHearing – 22 September 2000 - Maintaining the Competitivenessof European Business: The Role of Leased Line Pricing and Availability, http://www.intug.net/talks/PS_leased_lines/talk.htm

Preporuka Evropske komisije 98/195/EC od 8.Januara 1998 ointerkonekciji na liberaliziranom trìštu telekomunikacija (Dio 1- Utvr|ivanje cijena interkonekcije)

Preporuka 98/195/EC od 8.aprila 1998 o interkonekciji naliberaliziranom trìštu (Dio 2. Ra~unovodstveno razdvajanje ira~unovodstvo troškova).

Preporuka 00/263/EC od 20. Marta 2000 o interkonekciji naliberaliziranom trìštu (Dio1- Utvr|ivanje cijena interkonekcije)

Preporuka 02/175/EC od 22.Februara 2002. o interkonekciji naliberaliziranom trìštu (Dio1- Utvr|ivanje cijena interkonekcije)

Regulativa Evropskog parlamenta i Vije}a br. 2887/2000.od18.decembra 2000 godine o obaveznom pruànju pojedina~nih ane skupnih usluga u pristupu lokalnim mreàma (Local LoopUnbundling -LLU)

116666


Samuelson Paul, Nordhaus William: “Ekonomija” - ~etrnaestoizdanje, “Mate”, Zagreb, 1992.

Symonides George: “Inovation, firm size and market structure:Shumpeterian hypoteses and some new themes”, OECD EconomicDepartment Working paper No. 161, Paris,1996.

Viscusi.W.K., Vernon J.M.,Harrington J.E: Economics ofregulation and antitrust, second edition, The MIT Press,Cambridge, Massachusetts, 1990

116677


tržišne strukture i ekonomska efikasnost

Documents