TÜRK DİLİ I

HAFTA: 9ZARFLAR

veYAPIM EKLERİ

9.1. ZARFLARZaman, yer, durum ve miktar bildiren kelimelere zarf denir.Zarflar, aslında sıfatlar gibi isimdirler, ancak cümlede yüklemi zaman, yer, durum ve miktar bakımından belirttikleri için bu ismi alırlar. Daha açıkçası zarf bir görev ismidir:“Okullar yarın açılacak.”, “Atlet hızla stadyuma girdi.”Sıfatlar adların önüne gelerek onların özelliklerini belirtirken, zarflar da fiillerin önlerine gelerek onların özelliklerini belirtirler. Bu durumda, zarflara fiillerin sıfatları demek yanlış olmaz. Zarflar beş çeşittir:9.1.1. Zaman ZarflarıZaman bildiren zarflardır. Bu zarfların başlıcaları: bugün, yarın, dün, sonra, demin, sabah, akşam, er, geç, erken, daha, gene, artık vb. Bunlardan başka kalıplaşmış birliktelik eki almış şekiller: yazın, kışın, baharın, güzün, ilkin, sabahleyin, öğleleyin, akşamleyin. İyelik 3. Çokluk kişi ve ayrılma ekli zaman bildiren kelimeler: sabahları, akşamları, gündüzleri, geceleri, sonradan, önceden, eskiden, çoktan, erkenden, sabahtan. Yabancı dillerden dilimize girmiş olan: hemen, hâlâ, evvela, daima, bazen, nihayet, ekseriya vb. zaman zarfı olarak kullanılır.9.1.2. Yer ZarflarıYer bildiren zarflardır. Yer zarfları fiillerin yönünü belirtirler. Belli başlı yer zarflarımız: ileri, geri, içeri, yukarı, aşağı, dışarı, beri, karşı, yan, ön, arka, sağ, sol, üst, alt vb.Yer zarflarının yaklaşma, bulunma ve ayrılma hal eklerini almaları halinde zarflıklarının düşeceği görüşü gözden geçirilmeye muhtaçtır. Bizce bunların zarflıkları devam eder: “Babam dışarı-ya çıktı.”, “Çocuğu kurtarmak için yukarı-dan ip sarkıttılar.”

HAFTA İÇERİK

9

1.Zarflar

2.Yapım Ekleri

Sayfa elementleri

9.1.3. Durum ZarflarıDurum, tavır, şekil ve nasıllık bildiren zarflardır. Durum, tavır ve şekil bildiren isimler ile eşitlik ve birliktelik eki almış bir çok isim durum zarfı olarak kullanılmaya elverişlidir.“Sorunu insanca çözmeliyiz.”, “Ahmet de bizimle geliyor.”Bütün sıfatlar, özellikle niteleme sıfatları zarf olarak kullanılmaya oldukça elverişlidirler:“Annem güzel konuşur.”, “Halil bu sefer doğru söyledi”, “Zahide yaptıklarını şöyle özetledi.”, “Söylediklerini hızlı tekrar etti.”, “Adam iyi davrandı.”Zarf-fiiller veya zarf fiil grupları cümlede durum zarfı yaparlar:“Kimse sana çıkarıp para vermez.”, “ O gelmeden yola çıkmalıyız.”, “Adnan sıkışınca muhakkak bizi arar.”, “Bu sene para biriktirerek tasarruf yapmalıyız.”.9.1.4. Miktar ZarflarıAzlık-çokluk, miktar ve derece bildiren zarflardır. Başlıca miktar zarflarımız: en, daha, çok, fazla, az, epey, pek, biraz, fazla, azıcık, kadar, pek çok vb.EN; bu zarf tek başına kullanılamaz, bir kelime grubu içinde kullanılması gerekir:“En çok babam konuştu”, “Elmayı en fazla Murat seçti..”DAHA; karşılaştırma işlevi görür:“Sena daha çok çalıştı.” “Annem, daha alabilir.”, “Sevgi daha az dinlesin.”BİRAZ; bir ve az kelimelerinin birleştirilmesi ile oluşmuştur:“Amcam biraz dokunaklı konuştu.”, “Elbiseniz biraz uzun olmuş.”, “Beni biraz yalnız bırakınız.”ÇOK; hem kelime grubu hem de yalnız olarak kullanılır:“Milletvekili çok konuşmuş.”, “Zeliha Hanım çok fazla yardım ediyor.”KADAR; aslında bir edat olan kadar, edat grupları içerisinde miktar zarfları yapabilir:“Dün çarşıda yarım saat kadar dolaştım.”, “Bu kadar laf edilmez, inanın.”Bunlarla birlikte; eksik, seyrek, sık, gayet, fevkalade, harikulade vb. kelimeler de miktar zarfı olarak kullanılır.

Sayfa elementleri

HAFTA İÇERİK

9

1.Zarflar

2.Yapım Ekleri

9.1.5. Soru ZarflarıSoru bildiren zarflardır.Başlıca soru zarflarımız: Nasıl, niçin, niye, neden, neyle, ne şekilde, ne kadar, ne, ne zaman, nere, nereye, ne gibi vb. :“Çocuklar nasıl anlaştılar?”, “Türkiye’nin kalkınması niye gerçekleşmiyor?”, “Hayriye Hanım niçin bu kadar sevinçli?”, “Sana ne şekilde davranacağım, söyler misin?”

Sayfa elementleri

HAFTA İÇERİK

9

1.Zarflar

2.Yapım Ekleri

Sayfa elementleri

HAFTA İÇERİK

9

1.Zarflar

2.Yapım Ekleri

9.2. Yapım Ekleri•Türkçede yeni sözcük yapımı ve sözcüklerin kullanımları sırasında diğer sözcüklerle ilgi kurmaları, genel olarak eklerle sağlanır. •Tek başlarına herhangi bir anlam ifade etmeyen eklerin bir kısmı, kök veya gövdelere gelerek yeni sözcükler oluşturabilirken bir kısmı da sözcükleri diğer sözcüklerle geçici anlam ilişkisine sokarak sözcüğün cümle içerisinde kullanılmasını sağlamaktadır.•Yeni sözcük türetmede kullanılan eklere yapım ekleri, sözcüklerin diğer sözcüklerle birlikte cümle içerisinde kullanılmalarını sağlayan eklere de çekim ekleri adı verilir:

Sayfa elementleri

HAFTA İÇERİK

9

1.Zarflar

2.Yapım Ekleri

9.2. Yapım Ekleri •Yapım ekleri eklendikleri kök ve gövdelerin anlamlarında değişlikler yaparak yeni isim ve fiil gövdeleri oluştururlar. Genel olarak bu yeni oluşan gövdeler, sözvarlığımızda yer edinerek sözlüklerde sözlük maddesi olarak yer alırlar.•Yapım ekleri ile eklendikleri kök veya gövde arasındaki ilişki çok sıkı ve kalıcı olduğu için bazı sözcüklerin kök-ek incelemesi zorlaşabilmektedir. Bu zorluk, yapım eklerini tanıyarak, kökler ve gövdeler arasında anlam ilişkileri kurarak, büyük oranda hafifletilebilir.

Sayfa elementleri

HAFTA İÇERİK

9

1.Zarflar

2.Yapım Ekleri

9.2. Yapım Ekleri•Türkçede yapım ekleri, eklendiği kök/gövdeye ve yeni oluşturduğu sözcüğe göre 4 gruba ayrılır:•1. İsimden isim türeten yapım ekleri: kitap + lık, söz + cü•2. İsimden fiil türeten yapım ekleri: taş + la-, dil + e-•3. Fiilden isim türeten yapım ekleri: at - ık, gez - egen •4. Fiilden fiil türeten yapım ekleri: gev - ele-, kaz - ı -

Sayfa elementleri

HAFTA İÇERİK

9

1.Zarflar

2.Yapım Ekleri 1. İsimden İsim Yapım Ekleri

• 9.2.1. İsimden İsim Yapım Ekleri:İsim kök veya gövdelerine gelerek yeni isim gövdeleri oluştururlar. Dilimize yabancı dillerden girmiş olan isimlere karşılık bulmak için, Cumhuriyet sonrası kelime türetme çalışmalarında, bu eklere sıkça başvurulmuştur.

Sayfa elementleri

HAFTA İÇERİK

9

1.Zarflar

2.Yapım Ekleri 1. İsimden İsim Yapım Ekleri

Ekler Örnekler

+A göz +e (hücre; halk ağzında su kaynağı), komut + a, ilk + e.

+Aç kır + aç, top + aç, ana +aç > anaç

+AğI buz + ağı, kır + ağı

+Ak top + ak, baş +ak, yan+ak, sol + ak

+An er + en, oğul +an, sap + an.

+(ş)Ar bir +er, iki + şer, on + ar, yarım + şar.

+Ay gün + ey, kuz + ey; bir + ey, uz + ay, yüz + ey

+CA kokar + ca, siğil + ce > sivilce; Türk+çe, Alman + ca

+cAğIz kız + cağız, çocuk + cağız, şu(n) + cağız.

+CAk ısı + cak > sıcak, çabuk + cak > çabucak, yumur + cak, oyun + cak

+CI / +CU çay + cı, boya + cı, fırın + cı, inat + çı, halk + çı

+CIk / +CUk kedi + cik, kısa + cık, ufak +cık > ufacık; badem + cik, maymun + cuk

+CIl / +CUl insan + cıl, tavşancıl, balıkçıl, evcil, bencil

+DAm er + dem, gün + dem, yön + tem

+DAş arka + daş, ad + daş > adaş, çağ + daş, karın + daş > kardeş

+dIrIk / +dUrUk

boyun + duruk, çiğin + dirik, cibin (sinek) + dirik

Sayfa elementleri

HAFTA İÇERİK

9

1.Zarflar

2.Yapım Ekleri 1. İsimden İsim Yapım Ekleri

+dIz/+dUz gün +düz, yıl + dız

+gil turunç + gil, teyzem + gil

+In / +Un yaz + ın, ansız + ın, ilk + in

+ki / +kü önce + ki, dün + kü

+l nesne + l, çok + (u)l, yasa + l

+lA kış + la, yay + la, tuz + la (tuzlu yer)

+lAyIn sabah + leyin, akşam + leyin

+lI / +lU ev + li, soy + lu, güç + lü

+lIk / +lUk gün +lük, güneş + lik, taş + lık, göz +lük, vali + lik, kötü + lük

+mAn koca + man, uz + man

+msAr iyi + mser, kara + msar, kötü + mser

+msI / +msU yeşil + (i)msi, acı + msı

+mtırak yeşil + (i)mtırak, acı + mtırak

+ncI / +ncU bir + (i)nci, son + (u)ncu, yirmi + nci

+sAk bağır + sak, yakın + sak

+sAl kum + sal, bilim + sel, kut + sal

+sI / +sU çocuk + su, terlik + si

+sIl / +sUl yok + sul, damak + sıl

+sIz /+sUz çul + suz, para + sız, ök (anne) + süz

+şIn sarı + şın

+t boy + (u)t, yaş + (ı)t, eş + (i)t

+tI / +tU gürül + tü, pırıl + tı,

+z iki + z, beş + (i)z

Sayfa elementleri

HAFTA İÇERİK

9

1.Zarflar

2.Yapım Ekleri 2. İsimden Fiil Yapım Ekleri:

• 9.2.2. İsimden Fiil Yapım Ekleri:• İsim kök veya gövdelerinden fiil

gövdeleri oluştururlar. İsim + yardımcı fiil yapısındaki birleşik fiillerde yer alan yardımcı fiil unsuruna görev yönünden benzerlik gösterirler.

Sayfa elementleri

HAFTA İÇERİK

9

1.Zarflar

2.Yapım Ekleri 2. İsimden Fiil Yapım Ekleri:

Ekler Örnekler

+A- oyun + a-, dil + e-, kan + a-

+Al- çok + al-, yön + el-

+An- don + an-, öz + en-

+Ar- ak + ar-, ev + er-, sarı + ar-, yaş + ar-

+At- göz + et-, yön + et-

+dA- cıvıl + da-, parıl + da-

+ I- / +U- taş (dış) + ı-

+Ik- / +Uk- aç + ık-, bir + ik-, göz + ük-,

+Ir- / +Ur- öğ + ür-, üf + ür-

+kIr- / +kUr- fış +kır-, tü + kür-

+l ince + l-, koca + l-

+lA- ayıp + la-, giz + le-, sızı + la

+lAn- ayak +lan-, söz + len-

+lAş- bir + leş-, iyi + leş-, taş + laş-

+msA- az + (ı)msa-, öz + (ü)mse-

+sA- mühim +se-, su + sa-

Sayfa elementleri

HAFTA İÇERİK

9

1.Zarflar

2.Yapım Ekleri 3. Fiilden İsim Yapım Ekleri

9.2.3. Fiilden İsim Yapım Ekleri

•İsimden isim yapım eklerindeki gibi sayıları fazladır. Cumhuriyet sonrası kelime türetme işinde bu ekler de fazla kullanılmıştır.

Sayfa elementleri

HAFTA İÇERİK

9

1.Zarflar

2.Yapım Ekleri 3. Fiilden İsim Yapım Ekleri

Ekler Örnekler

-A doğ - a, çevir - e > çevre, sap - a, diz - e

-AcAk gel - ecek, giy - ecek, yak - acak

-Aç / -ç sür - eç, bağla - ç, büyüt - eç

-AgAn, -AğAn

gez - egen, ol - ağan, yat - ağan

-Ak bıç - ak, dön - ek, sığın - ak, otur-ak

-Al çat - al, doğ - al

-AlAk yat – alak, as - alak.

-AlI gel - eli, bırak - alı

- Am dön - em, kur-am, tut-am

-AmAç / -mAç

dön - emeç, yırt - maç

-AmAk bas - amak, kaç - amak

-An çarp - an, bak - an, çağla - y -an

-AnAk değ - enek >değnek, gel - enek, ol - anak

-ArAk bil - erek, kaç - arak

-ArI göç - eri, uç - arı

-AsI ver - esi, eli öpül - esi

-Av / -v gör - ev, türe - v

- Ay / -y yat – ay, ol - ay, dene - y

-baç saklan - baç > saklambaç, dolan - baç > dolambaç

-cA düşün - ce, eğlen - ce,

-ç gülün - ç, inan - ç, sevin - ç; bağla - ç

Sayfa elementleri

HAFTA İÇERİK

9

1.Zarflar

2.Yapım Ekleri 3. Fiilden İsim Yapım Ekleri

-DI / -DU uy - du, çık - tı

-DIk / -DUk bil - dik, tanı - dık

-DIkçA / -DUkçA

gör - dükçe, tanış - tıkça

-gA böl - ge, göster - ge, süpür - ge

-GAç süz - geç, yüz – geç, kıs - kaç; utan - gaç

-GAn saldır - gan, yapış - kan, ısır - gan

-GI / -GU bil – gi, der - gi, sal - gı, öv - gü, bit - ki

-GIç / -GUç dal - gıç, başlan - gıç

-GIn / -GUn dal - gın, yor - gun, şaş - kın

-I / -U çevir - i, çat - ı, yaz - ı, öl - ü

-IcI / -UcU bak - ıcı, gör - ücü, yaz - ıcı

-Ik / - Uk / -k art - ık, bat - ık, buruş - uk, esne - k

-Ip / -Up bak - ıp, dön - üp

-Iş / -Uş dik - iş, gör - üş, bekle - y - iş

-m yaz - (ı)m, anla - m, öl - (ü) - m, topla - m

-mA dondur - ma, tara - ma, gülüş - me

Sayfa elementleri

HAFTA İÇERİK

9

1.Zarflar

2.Yapım Ekleri 3. Fiilden İsim Yapım Ekleri

-mAcA bul – maca, boğ - maca

-mAç yırt - maç; bula - maç

-mAdAn dur - madan (konuşuyor), oku - madan (söylüyor)

-mAk çak - mak, ek - mek; bekle - mek

-mAksIzIn dur - maksızın, konuş - maksızın

-mAn çevir - men, say - man, öğret - men

-mAz tüken – mez, yara - maz

-mIk / -mUk kıy - mık, kus - muk

-mIş / - mUş geç - miş, dol - muş

-n bas -(ı) - n, yay -(ı)- n, say -(ı)- n

-r / -Ar /-(I)r / (U)r

oku - r, gel - ir, dön - er, bilgisay - ar

-sAl uy - sal, gör - sel, eğit - sel

-sI / -sU yat - sı, sin - si

-t taşı - t, um -u- t

-tI / -tU /-ntI / ntU

kabar – tı, kaşı - n-tı, gör -(ü)-n-tü; ak -(ı)-ntı

Sayfa elementleri

HAFTA İÇERİK

9

1.Zarflar

2.Yapım Ekleri 4. Fiilden Fiil Yapım Ekleri

• 9.2.4. Fiilden Fiil Yapım Ekleri

• Fiil kök veya gövdelerinden yeni fiil gövdeleri türetirler. Fiildeki hareketin yapanı, nesnesi; yapılış şekli üzerinde anlam değişikliklerine sebep olur.

Sayfa elementleri

HAFTA İÇERİK

9

1.Zarflar

2.Yapım Ekleri 4. Fiilden Fiil Yapım Ekleri

Ekler Örnekler

-A- tık - a-

-AlA- silk - ele-, kov - ala -

-Ar- çık - ar -, kop - ar-

-DAr- ak - tar -, dön - der-

-DIr- / -DUr- kan - dır -, gül - dür -, koş - tur -

-I- / -U- kaz - ı-, sür - ü -

-Ir- / -Ur- kaç - ır -, piş - ir -, doy - ur -

-k- bur - k -, sil - k -

-l- aç -(ı)- l -, dök -(ü)- l -, koca - l -

-mA- konuş - ma -, anla - ma -

-n- döv -(ü)- n -, bak -(ı)- n -, usla - n -; bul -(u)- n -

-p- kır - p -, ser - p -

-ş- gör -(ü)- ş -, at -(ı)- ş-, tanı - ş -

-t- çürü - t -, oku - t -, düzel - t -