türk dilinde vasıta hali

8/3/2019 Trk Dilinde Vasta Hali

1/35

TRK YAT ARA TIRMALARI DERG S 63

Trk Dilinde Vasta Hli

Instrumental Case In Turkish Language Birol PEK *

ZETTrk dilinde vasta hli eki, Eski Trkede +n idi. Bu ek kullanmdan dtkten sonra ile,

birle edatlar bu grevde kullanlmtr. Eski Trkede kullanlan vasta hli eki +n, TrkiyeTrkesinde sayl birka kelimede kalplam olarak yaamaktadr. nceleri ok ilek olarak kullanlan bu ek, zaman iinde ilekliini kaybetmitir. Sadece baz kelimelerin yapsnda ka-lplam olarak varln srdrmektedir. Bazen +n eki vasta hli yerine kullanlan ileedatndan sonra gelerek ek ylmas dediimiz durumu meydana getirmektedir. Bir edat ile

vazife bakmndan ona yakn bir ekin birlemesi Trkede sk grlen bir olaydr. Bu alma,Eski Trkeden Trkiye Trkesine kadar btn dnemleri iine almaktadr. Konunun btn-

l asndan Trkiye Trkesi Azlar ve ada Trk leheleri de bu almaya dhiledilmitir. Her blmde vasta hli eki ve bu grevde kullanlan edatlarn kullanl, fonksi-

yonlar ayr ayr ele alnm, vasta hli bir btn olarak deerlendirilmitir.

ANAHTAR KELMELERTrk dili, Ek, Durum (hl) eki, Vasta hli eki.

ABSTRACT In Trkish, instrument case affix was n in the ancient Turkish language. After this affixwas abolished from usage, ile and birle particles come into usage. The instrument affix

which was used in ancient Turkish language, lives in Turkish of Turkey as a prasal ending ina few words. This affix that was used very often in the past, lost its usage over time. It is usedonly in structure of some words. Sometimes n forms a situation called compile of endingby coming after particle of ile. That a particle and an ending which is close to it as regarts to

function comprises is an event seen very often. This work absorbs all the terms from oldTurkish to Turkish of Turkey. Inview of the wholeness of the subject, dialects of Turkish and

regional accents of Modern Turkish were included to this work. In each part of this work,instrument affix, particles used in this function were examined one by one and instrumentalaffix were assessed as a whole.

KEY WORDS

Turkish Language, Affix, Case Affix, Instrument Case Affix

* Okt.,Frat niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm.


2/35

64 TRK YAT ARA TIRMALARI DERG S

Dil , bir kurallar btn olmamakla beraber, bir kuralszlklar yn da de-ildir. Dil kendine has kurallar olan, deimeler gsteren, canl bir varlktr. Dilyaayan canl bir varlk olmas nedeniyle doal mecrasnda kendi kurallarnasadk kalrken, zamanla kural dna kp zel durumlar da gsterebilir. Buzel durumlar zaman iinde kurallamaya balar. Bylelikle dil geliimini sr-drr, duraan bir yap gstermez (Gemici, 1993: 1).

Dil, yalnz kendisine has kurallar olan bir yap deil, ayn zamanda bir de-erler sistemidir (Bayrav, 1998: 43). Her kelimenin, her ekin dilde bir deerivardr. Dilin yapsnn, ileyiinin belirlenmesi iin zellikle eklerin cmledekigrevlerinin ok iyi bilinmesi gerekir. nk kelimeler ald eklerle cmleiinde ilerlik kazanrlar. Trk dilindeki eklerin durumunu yazl belgelerdenitibaren takip edebiliyoruz. Fakat bazen karmza kan eklerin izahn yap-makta zorluk ekiyoruz. Bu zorluu amak iin Eski Trkeden Trkiye Trk-esine, Trkiye Trkesi Azlarndan Trk Lehelerine kadar her dnem vesahay sistemli bir ekilde ele almak gerekir. Dilde kullanlan bir ek birden bireortaya kmaz. Elbette onun ortaya kmasn salayan durumlar vardr. Bu da

gnn artlar ve dilin ileklii ile ilgili bir olaydr. Belli bir dnemde ok ilekolan bir ek zamanla kullanmdan derek kendi grevini baka eklere brakabi-lir.

Trk dilinde kelimeyi meydana getiren unsurlar, kk + yapm ekleri + ekimekleri eklinde sralanr. Yapm ve ekim eklerinin grevleri farkldr. Trk di-linin en byk zelliklerinden birisi, eklerin kelime bnyesinde bir tek grevdekullanlmasdr. Bir ek istisnalar dnda (i+ten+lik, gz+de) ya yapm ya daekim ekidir. Eklerin st ste gelmesi Trk dilinin ve genellikle sondan ekleme-li dillerin en byk zelliidir (Deny, 1995:6).

ekim ekleri bazen eklendii kelimeyle kalplaarak, ekim eki olmaktan

kp yapm eki olabilir. Bu da ek kalplamas dediimiz durumu meydanagetirir. Yapm eki grevine brnerek baka bir ek gibi grnen bu ek, aynkelimeye bir daha eklenerek ek ylmas olay dediimiz durumu meydanagetirir. (Korkmaz, 1994:19)

ster yapm eki olsun, ister ekim eki olsun, her ekin belli bir grevi vardr.Bu yzden Trk dilinin ekler sistemini ve bu sistemin tarihi geliimini incelemek biranlamda btnyle Trk dilini incelemek demektir sz bu konunun ehemmiyetini


3/35


vurgulamaktadr (Buran, 1999:207). sim ve isim soylu kelimeler, cmle iindealdklar ekim ekleriyle ileklik kazanrlar. Vasta hli eki de isim ekim eklerin-den birisidir. Konunun daha iyi anlalmas iin ismin hlleri ve vasta hlini k-saca u ekilde tanmlayabiliriz.

Bir ismin cmle iinde bulunduu dilbilgisi ekline ya da yaln veya eklerleald geici duruma ismin hli denir. (Buran, 1999:263) Trkede isimlerin,ifde ettikleri mnasebetlere gre u hlleri vardr:

1.Yaln hl (Nominatif)

2.lgi hli (Tamlayan durumu / Genitif)

3.Ykleme hli (Belirtme durumu / Akkuzatif)

4.Ynelme hli (Yaklama durumu / Datif)

5. Bulunma hli (Kalma durumu / Lokatif)

6. kma hli (Uzaklama durumu / Ablatif)

7. Vasta hli (Ara durumu / nstrumental)

8. Eitlik hli (Ekvatif)

9. Yn gsterme hli (Direktif)

Bir ismin, baka bir kelimeyle ilgi kurmak zere ald eke hl eki (ad du-rum eki) denir. Hl ekleri, ismi kendisine tabi olmayan, kendisinin tabi olduuunsurlarla ilgi kuran eklerdir. (Glensoy, 1995:178) Vasta hli, Gramer Terim-leri Szlnde: smin belirttii nesnenin vasta olarak kullanldn fiile va-sta olduunu belirtmek iin kullanlan hl eklinde tanmlanmaktadr.(Korkmaz,1992:164) Vasta hlini dier bilim adamlar u ekilde tanmlam-lardr: Adn belirttii nesnenin bir ara olarak kullanldn gsterir (Boz-kurt, 1995:164). Adlarn ara durumu eylemin hangi arala ilendiini, kiminleilendiini, nasl ya da hangi artlar altnda ilendiini ve ne zaman ilendiinigsterir. (Tekin, 2003: 116). Vasta hli fiilin ne ile, nasl, ne zaman yapldn

gstermek iin ismin ald hldir. (ztrk, 1994: 53). Vasta hli, ismin fiile bir vasta olduunu ifade etmek iin girdii hldir. Bu hl de ekli olup eki vas-ta ekidir. Demek ki vasta eki de ismi fiile balayan bir hl ekidir. (Ergin, 1980:228)

Trkiye Trkesinde vasta hli iin, u terimler kullanlmaktadr. Ara, balama, aral, aletlik, ile, bilelik, birlikte, kimle hli/ durumu, instrumental.


4/35


simleri vasta hline getiren eke, vasta hli eki denir (Korkmaz, 1992: 64)Bu ek ismin instrumental eklini yapar, vasta ve zaman ifade eder, ismi fiile balar (Ergin,1986:288)

Trkenin asl vasta hli eki +n dir. Ancak bu ek, bugn kullanmdandmtr. Baz kelimelerde kalplam bir hlde yaamaktadr. Bu ek, yazn,kn, yayan, len, gndzn, ilkin gibi kelimelerde grlmektedir. zellikle dezaman ifade eden kavramlarda kalplamas dikkat ekmektedir. Trkiye Trk-esinde vasta hli eki alm iki kelime ile ardn ardn, iin iin, kyn kyn, ucunucun vb. ikilemeler yaplmaktadr. Bu ikilemeler cmle iinde durum zarf g-

revinde bulunur. Tahsin Banguolu, bu ikilemelerdeki vasta hli ekine zarf yapan ek demekte ve bu eki yapm ekleri iinde ele almaktadr (Banguolu,1986:180). Gelmeksizin, grmeksizin, anlamakszn, bulmakszn, vb. TrkiyeTrkesinde ok kullanlan vasta hli eki alm kelimelerdir. Bu kelimeler cm-le iinde zarf grevinde bulunurlar. Bu kullanmlar Eski Trke dneminden beri devam ede gelen kullanlarn kalntlardr (aatay,1943: 93).

Vasta hli eki +n, Eski Trke, Orta Trke ve Eski Anadolu Trkesidnemlerinde kullanldktan sonra, Osmanlca dneminde kullanmdan d-mtr. Eski Anadolu Trkesinde asl vasta hli eki +n olmakla birlikte,+la, birle, ile ekilleri de kullanlmtr. +n eki kullanmdan dnce,onun yerini ile edat almtr. Trkiye Trkesinde ile son ekim edat veonun eklemi +la / le ekilleri vasta hli grevinde kullanlmaktadr.

Kim okurdu kim yazard

Bu dm kim zerdi

Koyun kurtile gezerdi

Fikir baka bak olmasa(Pehlivan,1984:220).

ile edat kendinden nceki kelimeye eklenince ilk hecedekii der

Yamurdan sonra byrm baak

Meyveler sabrla olgunlarmBir gn gzlerimin ta iine bak

Anlarsn ller niin yaarm(Karako, 1998:8)

Sonu nlyle biten kelimelere eklendiinde ise i der, y sesi trer.

Dallar, ilkbaharn tatl rzgrlaryla kmldyordu.


5/35


A. ESK TRKEDE (Gktrke, Uygurca)

Eski Trkede vasta hli eki +n dir. nsz seslerle biten kelime sesuyumuna gre +n, +in yuvarlak nll kelimelerden sonra +un, +n ola-rak kullanlmaktadr.(Gabain1988:64) N aznda bazen +n eklinde kulla-nlmtr (Tekin,1992: 69).

sme eklenen vasta hli eki, vastasyla, sebebiyle, dolaysyla, iin, ile, beraber-lik manalar ifade eder (aatay, 1943: 93).

Tmirn (demir ile) (Gabain,1988: 64).Trsn (tresiyle) (Caferolu,1984:138)

yir sayu barmi bodun l yit yadagn yalan? l yiti yana klti. (KT D 27-28)

(Ben kendim tahta ktmda her yere gitmi olan halk, le yite, yayan ya-pldak dnp geldi.) (Tekin, 2003: 117).

Vasta hli eki alm isimler bu cmlede durum bildiren zarf grevinde kul-lanlmtr.

Bir at ork ermi, ann barm. (BK D 7)(Ergin, 1986: 93).

(Bir at yolu imi, onunla gitmi)

Trgi kagan kzn rti ulu trn oglums al birtim.(BK K 9-10)(Trgi Ha-kannn kzn ok byk bir trenle oluma alverdim.) (Tekin, 2003: 117)

Vasta hli eki, bu cmlede bir zamirle kullanlmtr. Cmleye vastasylaanlam katmaktadr.

Sig sabn yimak agn arp(KT G 5)

(inliler tatl szlerle ve yumuak hediyelerle kandrp) (Tekin, 2003:117).

Yukardaki rnekte ise, vasta hli eki, zarf-fiile bal bir zarf tekil etmitir.ekim edat olarak kullandmz ile grevindedir.

Ahmet Caferolu, -pan/-pen zarf-fiil ekinin p+an/ -p+en eklinde oldu-unu ve zarf-fiiller iinde yer alan pan/-pen, ekindeki +an/+enin vasta hlieki olduunu sylemektedir.Kelipen(Gelmekle),Slepen(Ordu sevk etmekle).(Caferolu, 1984: 138). K. Gronbech ve Necmettin Haceminolu da ayn gr-tedirler; ancak Zeynep Korkmaz, bu gr benimsemez. O, -pan /-pen, -pzarf-fiil ekinin an/ -en ekiyle geniletilmi bir tr olduunu savunmutur.


6/35


Zeynep Korkmaza gre Trk dilinde iki -n vardr. Bunlardan biri hl zarfyapan -n dir. kincisi vasta hli yapan +n dir. Zeynep Korkmaz, yukarda-ki an/ -en ekinin bir vasta hli eki olabilmesi iin, ncelikle fiil soylu deil,isim soylu bir kelimeye eklenmesi gerektiini sylyor. Biz de bu tespitin doruolduunu dnyoruz ve bu gre katlyoruz. Zeynep Korkmaz, konuyaanlam bilimi asndan bakarak pan/-pen eklindeki vasta hli ekinin varl-n deil; aksine p zarf-fiil ekindeki fonksiyonu tekrarlayan bir anlam, yani pe-kitirme olaynn varln tespit etmitir. Yani pan/-pen ekinin p zarf-fiil ekiile an/-en eklindeki ikinci bir zarf-fiil ekinin kalplamasndan meydana gel-diini ileri srer.

Zeynep Korkmaz, bu ekle ilgili grlerine u ekilde devam etmitir:Trkede edat treten zel ekler bulunmad; zarf tretme ekleri de yetersiz olduuiin dil, aralarndaki grev ortakl sebebiyle ve kalplama yolu ile bu zarf-fiil ekinden yararland gibi, isim soyundan kelimelere getirilen +n vasta hli ekinin kalpla-mas suretiyle de baz zarf trlerini oluturmutur. bar+n yat- (karn zerineyatmak), ayagn tur- (ayak zeri durmak) rneklerini veren Zeynep Korkmaz,son olarak bu konu ile ilgili grlerini u ekilde dile getirmektedir: te, Trk dilindeki eitli zaman ve tarz zarflar ile edatlarn bir yandan byle vasta hli +nekiyle tretilirken bir yandan da -n zarf-fiil ekiyle tretilmi olmas, zamanla bu ikiekin birbirine kartrlmasna yol amtr (Korkmaz,1995:182).

Tilin ezk yalgan sav szledimiz erser(Dille yalan sz syledik ise) (aa-tay, 1943: 93).

Trtn bilge biligin (drdnc hekimliinden) (aatay, 1943: 94).

Bu iki rnekte vasta hli eki sebebinden, yznden anlamnda kullanlm-tr.

Kut bulm tznler bu tltagn anta barmaz

(Saadete ermi asiller bu sebepten dolay oraya varamazlar) (aatay, 1943:94).

Bu cmlede vasta hli dolaysyla anlamnda kullanlmtr. Cmledesebep bildiren unsur vasta hli eki almtr.

Toz toprak zin sndi.(toz toprak kendiliinden yatt.) (aatay, 1943.104).

ahs ifade eden zamirde vasta hli eki kullanlmtr. Bir iin kendiliin-den olmasn daha fazla kuvvetlendirmektedir.


7/35


Kendi sevigin z lmekke kirr. (Kendi kendisini sevmek yznden kendi ka-nna girer.) (aatay, 1943: 94).

Vasta hli sebebiyle grevinde kullanlmtr. Eski Trkede ek oun-lukla -den dolay ifadesinin yerini tutar.

Yln , ayn , turkaru ev bark iinde.(yllarca ve aylarca daima ev bark iinde)(aatay, 1943:104).

Vasta hli eki, zaman kavram ifade eden kelimelerle beraber kullanlm-tr. Bazen vasta hli eki alm kelimeler arka arkaya gelebilir.

rtegisin. (Ertesi gne) (aatay, 1943: 97).yelik ekinden sonra vasta hli eki gelmitir. Zaman ve tarz bildirmektedir.

Tengrim (an)+n biznin k op kama ksemi ksmz alk u saknmsaknmzn(Tanrm onun iin bizim btn arzu ve dncelerimizi)(Korkmaz, 1994: 23)

Vasta hli eki ondan dolay , onun iin grevinde kullanlmtr.

Bir dn (bir zaman) (Korkmaz, 1994: 27).

Vasta hli eki alm d kelimesi dn eklinde yine zaman anlamn-dadr. Cmlenin akna gre o zaman veya vaktiyle anlamnda kullanmakyanl olmaz.

Nek in ag barm kazgansar k bolur.(Nasl servet kazanlrsa ok olur)(aatay, 194:104).

Soru zamiri vasta hli ekiyle birlikte kullanlmtr. Cmleye, ne ekilde, neyolla, anlam katmaktadr.

stn tengri yiri, altn tamu yiri.(yukars tanr yeri, aas (altta) cehennemyeri) (aatay, 1943: 98)

Bu rnekte vasta hli eki bulunma hli grevinde kullanlmtr.

gsizin adaszn turalm. (hastalksz zorluksuz yaayalm.) (aa-tay,1943:100).

Olumsuzluk bildiren eklerden sonra da vasta hli eki ilek olarak grl-mektedir. Cmlede durum zarf greviyle kullanlmtr.

Kut kl zin keldi. (baht ve eref kendiliinden (aramadan) geldi.) (aatay,1943:103).


8/35


Bir iin kendiliinden olmasn daha fazla kuvvetlendirmek iin vasta hlieki kullanlmtr.

Talat Tekin, Orhon Trkesi Grameri isimli eserinde vasta hlini isimlerinAra Durumu bal altnda be madde hlinde incelemitir: 1. Eylem arac:

bir rig ok un urd. (KT D36)( Prens Kl bir askeri ok ile vurdu.).

az totokug ligin tutd. (KT D 38)( Prens Kl Azlarn askeri valisini eli iletuttu.).

bu yolun yorsar yarama. (T 32)(Bu yoldan yrrsek bizim iin iyi olmaya-

cak.)2. Eylemin kiminle birlikte ilendii:kaganmn s eltdimiz. (T 53)(Haka-

nmla birlikte ordu sevk ettik.)

kam kagan yiti yegirmi rin takmi. (KT D 11) (Babam Hakan on yedi er iledaa km).

kugu ku kanata urup ann kalyu barpan gi kaa tgrmi. (IB 35)(Ku-u kuu onu kanatna vurup onunla havalanp gitmi, onu anasna babasnaulatrm.)

3. Eylemin ilenme tarz:anta tr oguz kopn klti. (T 16)(Ondan sonra

Ouzlar hep birlikte geldiler.)O totok yurin yaraklg ligin tutd. (KT D 32)( Prens Kl Ong Totokun

kayn biraderini silahl eli ile elinde silah ile tuttu.) (Tekin, 2003: 117)

4. Bala grevinde:ingk klk in toglada oguz klti. (T 15)(ngek glc ileTola rmandan Ouzlar zerimize geldi.)

Bilmz biligin biltkmn dkmn buna bitig bitidim. (K G 3)(Cehalet ile, bildiklerim ile ve hatrladklarmla bunca yazy yazdm.)

5. Eylemin ilendii zaman:kn kta tapa sldim. (BK G 2)(Kn Htayasefer ettim.)

ol yl kzn ilgr yordm tatarg ayttm. (M D 8)(O yl gzn douyadoru yrdm, Tatarlar sordum.) (Tekin, 2003: 118)

Eski Trkede vasta hli grevinde kullanlan bir son ekim edat birle bulunmaktadr. +n vasta hli eki ile ayn grevde kullanlmaktadr. Bir sreikisi birlikte kullanlmtr.


9/35


A.Von Gabain, bu edatn etimolojisini yle yapmtr:

Birl (bir + (i) l-) (birlemek, bir olmaktan, le, ile beraber) (Gabain, 1988:93).

Necmettin Haceminolu : birlenin bir ekim ve balama edat olduunusyledikten sonra kelimenin kkenini yle izah eder:

Birle < bir + le


10/35


11/35


(Hcib ona sayg gsterdi ve bakede yer verdi, Ay Told edep ile yerineoturdu.)

Karahanl dneminin nemli eserlerinden biri olan Atabetl -Hakyk tavasta hli birle nin yansra bile edat da kullanlmtr.

Tiisi kalp bir erbile (Kars baka bir erkek ile kalp) (Arat, 1992: 62)

Ajun told cudvan cefa cevrbile (Dnya dmanlk cefa ve eziyetle dolu)(Arat, 1992: 72)

Ugan hkmibirle kelr kelgen i

(Her gelen i Kadir (Tanr) hkm ile gelir) (Arat, 1992: 4)

2. Harezm Trkesinde

Harezm Trkesinde vasta hli eki +n dir. Bununla beraber son ekimedat birle ve onun kuvvetlendirilmi ekli olan birlen kullanlmtr(Paacolu, 1995:124)

+n Ekinin Kullanm

Eligin urdu. (eliyle vurdu) (Paacolu, 1995:124)

Bu musulmnlq dni garbluqn zhir bold, qymet etekinde taq garbluqn

qaytgay.(Bu mslmanlk dini garip bir ekilde geldi ve garip bir ekilde gide-cek) (Eckmann, 1995: 5)

Bu iki rnekte vasta hli eki, durum zarf grevinde kullanlmtr.

Peygamber as yann ykld. (Peygamber as yan zerine ykld.)(Eckmann,1995: 9).Bu rnekte grld gibi, vasta hli eki yer gsteren keli-meyle birlikte kullanlmtr.

Azn azn kaldurd an ol i tapa bulad(Azar azar onu kaldrd o ie doru bu-latrd.) (Yce, 1993: 43)

Vasta hli eki, durum zarf yapacak bir ekilde ikilemeyi oluturan kelime-

lerle birlikte kullanlmtr.Ol vaktn kim umahda erdim.(O zamanda ki cennette idim.)

(Karamanlolu, 1959: 33)

Bu rnekte vasta hli eki zaman kavramn ifade eden kelimeyle birliktekullanlmtr. Bulunma hli grevindedir.

nn (ses, sesiyle) (Toparl, 1998: 31)


12/35


13/35


14/35


Alarbile irdi.(Onlar ile ulat.) (Haceminolu, 1971: 19)

ilen: Tilen. (T ile.)

Nie beglerilen . (Nice beyler ile) (Haceminolu, 1971: 47)

C. ESK ANADOLU TRKESNDE

Eski Anadolu Trkesinde vast hli +n, +layn, +leyin ekleriyle ya-plmtr. Bunlarn yannda ile, birle, edatlar da ok kullanlmtr.

+n

Fiilin hangi vasta ile yapldn bildiren vasta eki (+n) Eski AnadoluTrkesinde ilek bir ekilde kullanlmtr.

Muteber degl namaz niyetszin. (Namaz niyet edilmeden klnrsa muteberolmaz.) (ahin, 2003: 49)

Sabahn (sabahleyin)(Timurta, 1992:138)

Baz tekrar gruplarnda ikinci kelimeye +n vasta hli eki gelerek ismi

kuvvetlendirir.

Gn gnin kuvveti eksilir.(Her gn kuvveti tkenir.)

Yer yerin n ettiler.(Her yere haber verdiler.) (aatay, 1943: 95) Devaml bir hli tasvir iin de vasta hli eki +n kullanlmtr. ,

Dnin gnin namaz klur. (Gece gndz namaz klar) (aatay, 1943:104)

Dier baz rneklerde de +n u ekilde kullanlmtr.

Yzin dp(yzst derek) (aatay, 1943:104)

Ayakn r dursa namza(Ayakta namaza dursan) (Glsevin, 1997: 68)

simlerde +n Ekinin Kullanm

Grdk ol dem ol put, dti yzin .(O zaman o putun yzst dtngrdk.) Gndzin gn ule virr.(Gndz vakti gn k verir.) (Glsevin,1997: 68)

Zamirlerde +n Ekinin Kullanm

Ann olmaz halku aa minneti.(Halkn ona minneti onunla olmaz.)(Glsevin, 1997:68)


15/35


+suz Ekinden Sonra +n Ekinin Kullanm

Kudret ile ta ta ld ansuzn. (Kudret ile da anszn dald.)

(Glsevin, 1997: 68)

Muteber degl namaz niyetszin. (Namaz niyet edilmeden klnrsa muteberolmaz.) (ahin, 2003: 49)

+la

Grer Glsevin, +la ekinin ile edatndan eklemi olan +la ekindenfarkl bir ek olduunu sylemektedir. Eski Anadolu Trkesinde kullanlan zarf yapan bir +la ekinin olduunu savunan bilim adamlar ounluktadr. Bukonuda Elvset Zakirolu Abdullayev, +la ekinin eskiden kullanlan +lay >+ley > +la ekinden geldiini ve gibi anlamn veren bir ek olduunu syle-mektedir. (Abdullayev, 1996: 21) E.Z. Abdullayev, bununla ilgili olarak bele(bunun gibi), olay (onun gibi) rneklerini vermektedir. Eski Anadolu Trke-sinde +la eki ile, ile edatndan gelen +la eki birbirine karm durumdadr.Grer Glsevin bu ekle ilgili u rnekleri vermektedir:

Yz be direm bala katup her gn tala yiseler(Yz be dirhem bala katphergn tan vaktinde yeseler)

Ala bir miskl andan yiseler, cim ehvetin getrr.(A karnla bir miskalondan yerlerse ehvet gcn artrr.)

Biz varcak ol ava gitmi idi

Bir arslan dirile dutm idi

(Biz vardmzda o ava gitmi idi, bir arslan diri olarak yakalamt)

Gnde yedi kurla bu du(Gnde yedi kere bu dua)

An hamla yiseler, madeye ar gelr(Onu ham bir ekilde yerlerse middeyear gelir) (Glsevin, 1997: 69)

+la

Bu ek ile edatnn eklemi eklidir. +(I)la olabildii gibi, nl ile bitenkelimelerden sonra +y(I)la eklinde de grlmektedir.

Miskin yunus licek, sini nurla dolcak (Miskin Yunus lecek, kabir nurla do-lacak)


16/35


Ey ah buyur bir legene getrp suyla toldursunlar didi(Ey ah buyur, birleen getirip su ile doldursunlar dedi.) (Glsevin, 1997: 70)

+layn, +leyin

F. Kadri Timurta, bu ek iin grlerini yle belirtmitir: Bu ek ile ben-zetme +leyin (+layn) (la-y--n) birleik edat yaplmaktadr.

Adlayn. (Ad ile),Kalkanlayn (Kalkan ile) (Timurta, 1992:138)

Tahsin Banguoluna gre, +leyin, zarf yapan bir ektir. TahsinBanguolu, iki vasta hli ekinin st ste gelmesi ile Eski Anadolu Trkesin-

den nce bir +leyin birleik ekinin meydana geldiini sylemektedir. Bu ekin,Eski Anadolu Trkesinde bir benzerlik hli anlatmna sahip olduunu aa-daki rneklerle pekitirmektedir.

Blblleyin . (Blbl ile),Nergisleyin (Nergis ile) (Banguolu, 1986:191)

Saadet aatay, bu ekle ilgili grlerini yle aklyor: +layn, +leyin ek-lendii isme gibi anlam vermektedir. Bu ek Eski Anadolu Trkesinde ol-duka yaygndr. 14. Asrda Eski Anadolu Trkesi ile beraber doudaaataycada az ok bulunmaktadr. Saadet aatay,boncuklayn, karncalayn, yamurlayn, odlayn,rneklerini verdikten sonra+layn, +leyin ekinin etimo-lojisini yle yapmtr:

la-yu-n

-la: simden Fiil Yapan Ek

-yu: Gerundium

-n: Vasta hli eki

Eski Anadolu Trkesinde grlen +clayn, +cileyin ekleri sadece ahszamirlerine gelmektedir.

Sencileyin< seneleyin.Bencileyin


17/35


grlerini yle belirtmektedir: Burada +layn eki zamirlere dorudan do-ruya deil, miktar, mukayese bildiren +ca, +ce, eklerinden sonra birleir.

Bu grler dorultusunda sencileyin kelimesinin etimolojisini yle gs-terebiliriz:

Sen+ci+ley+i+n

Sen: sim Kk ( II. Tekil ahs zamiri)

+ci: Eitlik hli eki

+ley: Birgelik hli eki (benzetme, mukayese)

+i: Yardmc ses

+n: Vasta hli eki

+layn ekini, Saadet aatay ve E. Zakirolu Abdullayev farkl ekildeyorumlamaktadr. Grer Glsevin, acla yiyecek karn balar rneindeki ac-la kelimesinin ala olmas gerektiini savunarak muhtemelenlaekli ilela arasnda buluma olmutur yorumunu yapmaktadr. (Glsevin,1997: 69)

Zeynep Korkmaz, tarz zarflar yapan +la, +le ile vasta ve beraberlik gs-terme eki +la, +le farkl ekler olduunu savunmasna ramen bu konuda ke-sin bir hkm vermemitir. (Korkmaz, 1994:175)

+layn eki hakknda grler farkl olduu iin kesin bir yorum yapmakzordur.1

le

ile son ekim edatdr. simden ayr kullanld zaman edattr. Vasta ve beraberlik bildirir. sme +la, +le eklinde bitiik yazlnca vasta hli eki adnalr. Ayr yazlnca vasta hli grevinde bulunan edat adn alr. Eski AnadoluTrkesinde la, ile, +la, +le ekilleri grlmektedir. (Timurta, 1992: 138)

Odun ile. Gzyle bak-,(Timurta, 1992: 138)

1 Bkz. Daha geni bilgi iin: Ahmet Buran,Trkede Kelimelerin Eklemesi Ve Eklerin K-keni, 3. Uluslararas Trk Dili Kurultay 1996, TDK Yayn, Ankara 1999, s.207214 ZeynepKorkmaz , Trkede Ek Ylmas Olaylarnn Meydana Gelii zerine,TDAY Belleten,Ankara 1960, s. 175180A. M. erbak,Trke Morfoloji Tarihini nceleme Meselesine Dair, TDAY-Belleten 1989,Ankara 1994, s.317321


18/35


Bir ulu ta bir diile vursa ol ta cmle k um kayr k lad.(Bir byk da birdi ile vursa o da tekrar kum gibi yapt)

ve yapra n zeyt yala ovup merhem bigi eylerse aru sok mu yire vursalar agu-sun eker.(ve yapran zeytinyayla ovarak merhem yapp ar sokmu yeresrseler zehrini eker.)

birle

Eski Anadolu Trkesinde vasta hli grevinde kullanlan edattr.

Tanrbirle hemie olmaktr.(Tanr ile her zaman olmaktr.)

Krk harami birle cenk k ldu n. (Krk harami ile savatn)(Haceminolu,1971:26)

Bu rneklerde birle edat ile manasndadr. Vasta hli grevinde kul-lanlmtr.

Kmet-i hamtbirle bir ehl-i kermettir.(Hamd kameti ile birlikte bir ehli ke-ramettir.)

Alplk ve bahadrlk birle kendilerine kat savaa bragalar.(alplk ve bahadrlk-la beraber kendilerini etin savaa brakalar.)

Bu rneklerde birle edat, birlikte (beraber) manasnda kullanlmtr.

Vakt geldi babirle dirdi er.(Vakti geldi bayla beraber derdi er.)

Olanlarbirle tavafa me ul oldlar.(ocuklaryla birlikte tavafa megul ol-dular.)

Bu rneklerde birle edat iyelik eki alm isimlerden sonra gelerek ile, beraber, birlikte manasnda kullanlmtr.

Bunubirle ki ol hlde ki.(Bunun ile ki u hlde ki)

Bu rnekte birle zamiri ilgi hliyle kullanlmtr. (Haceminolu, 1971:26)

D. TRKYE TRKESNDE

Eski Trkede kullanlan vasta hli eki +n, Trkiye Trkesinde sayl birka kelimede kalplam olarak yaamaktadr. nceleri ok ilek olarak kul-lanlan bu ek, zaman iinde ilekliini kaybetmitir.


19/35


Trkiye Trkesinde vasta hli +n, fiilin neyle yapldn gstermekle birlikte nasl, ne zaman sorularna cevap veren kelimelerin bnyelerinde cansz bir yap olarak yaamaktadr.

Yazn, kn, gzn, ilkin, gndzn vb.

Baz kelimeler vasta hli eki aldktan sonra cmlede tekrar grubu kurarlar.Tekrarlar, anlam kuvvetlendirir; nesne ve harekete okluk, sreklilik ve beraberlik anlam kazandrr.

in iin yanmak. Ardn ardn bakmak

Ucun ucun bitirmek. Kyn kyn gitmek Bazen olumsuzluk bildiren eklerden sonra, vasta hli eki gelebilir.

Anszn durmak. Durmakszn almak

Nidede rzgrlar yazn bile sert eser.

Bu rnekte yer alan vasta hli eki aslnda ile anlamndadr. Yazla birlikteesen rzgr anlam katmaktadr. Fakat kelime mevsim dolaysyla zaman bil-dirdii iin ve vasta eki ilevini yitirdiinden dolay bugn kelimede bu anlamsezilmiyor.

Sabahn yemiim bir tane mimi.

Bu rnekte yer alan bugn kullanmdan dm sabahn kelimesinde de(sabahla birlikte, sabah olur olmaz) anlamlarn grmek mmkndr. (Gemici,1993: 55) Bu iki rnekte de grld gibi Trkiye Trkesinde de kimi vastaeklerinin kullanm hl geerlidir.

Bunlarn dnda vasta hli ekini kimi eklerin bnyesinde +szn eklindekalplam olarak grmek mmkndr.

Anszn kp gitti.

Bu cmlede anszn kelimesi ekler tamasna ramen eklerin ilevinigrmek mmkn deildir. Kelime btn hlinde kalplam birdenbire, hibeklenmeyen bir zamanda anlamlaryla cmlede kullanlmaktadr.

Durmakszn alyor.

Trkiye Trkesinde +makszn, +meksizin ekli hl ilekliini korumak-tadr. Ancak bu ekilde vasta hli eki yoktur. (Ergin,1992:288) +makszn buhliyle eklendii kelimeyi zarf hline getirmektedir. Bu hliyle, ekin kullanm-n Vecihe Hatipolu zarf-fiil ekleri iinde ele almtr. (Hatipolu,1981:142) Mu-


20/35


harrem Ergin, +makszn, +meksizin eklinde bir vasta hli yoktur dediktensonra daha ok bir gerundium durumu olduunu sylemektedir. (Ergin,1992:288)

le

Bugn Trkiye Trkesinde +n vasta hli ekinin yerini ile edat alm-tr. ile edat ve onun eklemi hli olan +la, +le ekilleri ilek bir vasta hlieki vazifesi grmektedir. ile edat kelimeye eklenmeden ile eklinde kaln-ca, vasta hli eki deil, vasta hli eki yerine geen bir edattr. ile edatnn+la, +le eklinde eklemi biimlerine vasta hli eki demek dorudur; ancak

edatln da yine unutmamak gerekir. (Ergin,1992:288)1. Vasta Hli Ekinin Kullanl

A. simlerde

a) sim Kk ve Gvdelerinde

Evlilik le insan mutlu olur. Gittiin yamurla gel.

b) okluk Eki Alm Kelimelerde

ocuklar bayramda faytonlarla gezermi. Ev ieklerle sslenmi.

c) yelik Eki Alm simlerde

1-Teklik ahs

Arabamla gideceim. Bizi gzyalarnla zdn.

2. okluk ahs

Elimizle yaptmz beenmeyiz. Kn arabanzla yola kmayn.

B. Zamirlerde

1.ahs Zamirlerinde

a) Teklik

Seninle grmeye gelmi. Onunla hi karlamadm. b) okluk

Baarl olmak istiyorsan bizimle almalsn. Bu akam sizinle gelebilir miyim?


21/35


2.aret Zamirlerinde

a) Teklik

Bununla hi seyahat etmemitim. ununla dvt.

b) okluk

imdilik bunlarla idare et. unlarla bir daha grme!

3. Dnllk Zamirlerinde

a) Teklik

Kendimle urarken onu unuttum. Kendinle barmalsn.b) okluk

Osmanl sergisinde gemiimizle ve kendimizle bulutuk.

Bunun iin kendileriyle grmelisin.

4.Soru Zamirlerinde

a) Kim

Kiminle konusam? Yemei kiminle yiyeceksin?

b) Ne

St neyle itin? yi diyorsun da neyle geleyim?

5. Belirsizlik Zamirlerinde

a) Kimse

Mehmetten baka hi kimseyle grmedim.

Kimseyle hesabm yoktur.

b) Herkes

Herkesle fikir al-veriinde bulunmak lzm.

nsann bu konuda herkesle anlamas imknszdr.

2. Trkiye Trkesinde Vasta Hli Ekinin Fonksiyonlar

l. Vasta Bildirir

Adanadan uak la dnd. ocuklar topla oynuyorlar.


22/35


2. Birliktelik Bildirir

stanbula kardeimle gittim. Koyun kurtile gezerdi.

3. Bir in Karlkl Yapldn Bildirir

Sabah akam papaanyla konuurdu. ocuklar birbirleriyle oynuyorlar.

4. Hl Zarflar Kurar

Bir hmile geldi geti. Hiddetle yerinden kalkt.

5. Zaman Bildirir, Zaman Zarf Kurar

Ezanla yola ktk. Gnein batyla btn kular yuvasna dnd.D. TRKYE TRKES AIZLARINDA VASITA HL

Trkiye Trkesi azlarnda fiilin, ne ile kim ile, ne zaman ve nasl yapl-dn ifade etmek iin isim vasta hli eki alr. (Buran, 1996: 235)

Asl vasta hli eki, Eski Trkede +n dir. Bu ek Orta Trke ve EskiAnadolu Trkesinde de kullanldktan sonra kullanmdan dmtr. Bazkelimelerde kalplam bir hlde bulunmaktadr. Bu ek artk yerini son ekimedat olan la (


23/35


di amla zlar alm gtrm.(ti, akam olunca da kzlar alm g-trm.)

Hindi onar benim suyula su sullalar.(imdi onlar benim suyumla sulama ya-parlar.) (Buran, 1996: 237)

+nan / +inan / +inn / +unan / +nen

ile son ekim edatnn gerileyici benzeme yoluyla eitli ses deimele-riyle ortaya kan ekilleridir. Trkenin asl vasta hli eki olan +n, ile sonekim edatndan sonra gelerek birleik bir ek meydana getirmitir. ZeynepKorkmaz bunu ek ylmas terimi ile aklamtr. (Korkmaz, 1960:175)

Souh suyunan yehami mendiliynen balam.(Souk su ile ykam mendiliy-le balam.) ( Buran, 1996:238)

Kznen.(Gzyle)

Gznan.(Kz ile) (Gemalmaz, 1995: 287)

+nan, +nen

ilen biimi gerileyici benzeme yoluyla inen olduktan sonra kk sesiolan iyi drmekte ve ek nan eklinde ortaya kmaktadr. (Bu-ran,1996:238)

Menimki de sahunnan hnne saterdi.(Benimki de sabun ile kna satard.)

Kvn ii ama bele doldi urusnen. (Kyn ii byle Rus ile doldu.) (Bu-ran,1996:238)

+la, +le

Allahn emriyle pehamberin gabliyle bz de bunu verdik.(Allahn emri ile pey-gamberin kavli ile biz de bunu verdik.)

O u adam bir birila goniiyiller. (O adam birbiri ile konuuyorlar.) (Bu-ran, 1996: 239)

+lan, +lenile son ekim edatn ile+n biiminden sonra kk sesi olan i yi kay-

betmesi ve +lan eklinde kalplamasyla ortaya kmtr.

alglan , davllan , glin gimi.(alg ile, davul ile gelin gitmi.)

Gidip olum diyor bu olacak kelimedir bi laf demeylen olmaz.(Gidip olum di-yor, bu olacak kelimedir; bir laf demekle olmaz.) (Buran, 1996:239)


24/35


+lan, +ilen:

Alimilan vurdum.(Elim ile vurdum.)

Yedi dvelilen edavet oldun geiyer nufuzun dalya daa. (Yedi dvel ile bir ol-dun, gcn daa taa geiyor.) (Buran, 1996: 239)

+na, +ine:Eline selam verdi meni alatdi. (Eliyle selm verdi beni alatt.)

Bi gn drbnne , gayann doruunnan bakarkana bi adrda Yrk gz grye(Bir gn drbn ile kayann bandan bakarken adrda bir Yrk kz gryor.)(Buran, 1996: 239)

+na, +ne:Ben de bi oluna niannandm.(Ben de bir olanla nianlandm.)

Ondan sona duvenne srelle.(Ondan sonra dverler srerler.) (Buran, 1996:239)

+leyin, +lein, +neyin:Sona ayemneyin evine elmi.(Sonra akamleyin evinegelmi.)

Zabahlein gakallar, davar yok.(Sabahleyin kalkarlar ki hayvanlar yok.) (Bu-ran, 1996: 241)

2. Trkiye Trkesi Azlarnda Vasta Hli Ekinin Kullanl

A. sim Kk Ve Gvdelerinde Her gn bir evde sraylan tkerler idi.(Her gn bir evde sra ile dkerlerdi.)

kinci seferinde akrabaanan gidesin gstemeye.(kinci seferinde akrabanla gs-termeye gidersin.) ( Buran, 1996: 247)

1- okluk Eki Alm Kelimelerde

Ayval unularla esgidn su dvas va.(Ayval komularla eskiden su davasvar.)

Azalarnan heylenllar arasda dedi.(Azalar ile Hilanllar arasnda dedi.) ( Bu-ran, 1996: 248)

2- yelik Eki Alm Kelimelerde

Anamnan ben de getdim.(Annem ile ben de gittim.)

undan paramizlan bi ttn istiylim.(undan paramzla bir ttn istiyelim.)(Buran, 1996: 248)


25/35


B. Zamirlerde

1. ahs Zamirlerinde

Var m benimle gelecek ava.(Benimle ava gelecek var m?)

Bir gen geldi bizimle dyt.(Bir gen geldi bizimle dvt.) (Buran, 1996:251)

2. aret Zamirlerinde

Bunan ocug okuduyon.(Bununla ocuk okutuyorsun.)

unan getdi.(ununla gitti.) ( Buran, 1996: 254)3. Dnllk Zamirlerinde

Gendnznan , gendnzlan (Kendinizle, kendinizle.)

Alm gmi sofre oturmu gndinnn bb.(Alm gelmi sofraya oturmukendisiyle bebesi.) ( Buran, 1996:256)

4. Soru zamirlerinde

Galan artk kiminen oludunu da getdimi de bilmeyiler.(Kalann artk kim ileolduunu da gittiini de bilmiyorlar)

Dile geldk diye kimlerlen sen goniiydun ula.(Konutuk diye sen kimlerle ko-nuuyordun )

He bu neynen yinir, bu etnen yinir(He bu ne ile yenir, bu etlen yenir.)

5. Belirsizlik Zamirlerinde

Babamdan gizli kimsenen grdn m grmedin mi?(Babamdan gizli kimseile grtn m grmedin mi?)

Sen niye herkesnen dalga geiin?(Sen niye herkesle dalga geiyorsun) (Buran, 1996: 257)

3. Trkiye Trkesi Azlarnda Vasta Hli Ekinin Fonksiyonlar

l. Vasta Bildirir

Byk bardaklan erbet verilir.(Byk bardakla erbet veriyorlar.)

Yumruk la zopayla ezdi Maral.(Yumrukla sopa ile ezdi Maral!) (Buran,1996:260)


26/35


2. Birliktelik Bildirir

Padiahn ars devl gonuurmu.(Padiahn kars dev ile konuuyormu.)

Akam kardelerimle evde top oynuyoruz (Akam kardelerimle evde top oy-nuyoruz.) (Buran, 1996:261)

3. Zaman Bildirir, Zaman Zarf Kurar

di aamla gzlara alm gtrm.(ti, akamleyin de kzlar alm gtr-m)

kindin st gelini al gide.(kindi st gelini almaya gidiyorlar.) (Buran,1996: 263)

4. Hl (Durum) Zarf Kurar

Hiddetle gelmi bu bizi vuracah deyi.(Hiddetle gelmi, bu bizi vuracak diyor.)

Yalunuz dargunlu unan olmasn deye bakya(Yalnz dargnlk ile olmasn di-ye bakyorlar.) (Buran, 1996: 263)

5. Berkitme Vazifesi Grr

Dizin dizin srn. (Dizin dizin srn)

Yemek yedirile, gene z elimizi p artkn ne verecekse belek onu veri.(-yemekyediriyorlar, kz tekrar elimizi per artk ne vereceklerse byle onu veriyorlar.) (Buran, 1996: 264)

F. ADA TRK LEHELERNDE VASITA HL

l. Kazak Trkesinde

Kazak Trkesinde, kmktes septik terimi vasta hli yerine kullanl-maktadr (Grsoy, 1997:82)

Vasta hli eki:

l. nllerden ve tonlu nszlerden sonra +men, +menen

Qolmen (elle) Aqlmenen (aklla) (Bayniyazov, 2004: 206)

Ors armiyasna aybalta, kus mltk aga nayzaman kars turuv esvastk .(Rus or-dusuna, balta, sama tfei, aa mzrakla kar durmak delilik) (ner,1998:136)


27/35


Jark dniyeni z esimimen jagrtkan olar.(Aydnlk dnyay kendi adyladeitiren onlar.) (ner, 1998: 136)

2. z den sonra +ben, +benen

3. Tonsuzlardan sonra +pen, +penen

Ebir kazak krmedim. Mald iyttik pen tapsa da adamlk pen jumsagan.(HibirKazak grmedim. Mal ktlkle bulup da namusuyla kullanan.) (ner, 1998:136)

Kazak Trkesinde vasta hli eki eklemi ekilde grlmektedir (Bu-

ran,1999:263)Kzben (kzla), at penen (atla), kylek pen (gmlekle) (Buran,1999:263)

Kzimen (gzyle) (KTLS, 1991:1051)

2. Krgz Trkesinde

Krgz Trkesinde vasta hli iin instrumental (kural) cndm terimikullanlmaktadr (Grsoy, 1997:82). Vasta hli eki menen edatyla yaplmak-tadr. Krgz yaz dilinde kullanlan menen edat tarih, bilen edatnn ses benzemesi sonucu ortaya kan biimidir. menen edat kendisinden ncekikelimeye eklememitir.

Ak niyetimenen (iyi niyetiyle). Kamrmenen (hamurla) (Buran, 1999:302)

Karag trmenen Ismayl ayld kzdy cnd.(Karanln dmesiyleIsmayl kye doru yneldi.) (ner, 1998: 136)

El taalay degendi kolmenen karmap, murunmenen cttap, kzmenen krp, timenen titep, kadimkidey baykap krge bolobu?(Halkn talihi denen eyi elle tu-tup burunla koklayp, gzle grp, dile srp, ylece eskisi gibi anlayvermekmmkn m?) (ner, 1998: 136)

Senimenen birge barabz.(Seninle beraber gideceiz.) (Kasapolu, 2005: 176)

Al itesi, birok yman cana abiyirimenen itesi.(O alsn, fakat, iman veerefi ile alsn.) (Kasapolu, 2005: 176)

1. zbek Trkesinde

zbek Trkesinde vasta hli yerine osita keliii terimi kullanlmakta-dr (Grsoy,1997: 82) Vasta hli biln edat ile yaplmaktadr.

Doskani latabiln artib(tahtay silgi ile temizleyip)


28/35


Sanbiln (seninle). Haqaratbiln (hakaretle) (Buran, 1999:142)

Metinlerde seyrek olarak il ve birl li ekiller de kullanlmtr.

Kzlri il(gzleri ile)

Qadhlr birl(kadehler ile) (Cokun, 2000: 77)

Bl bolgndn keyin y lydi-d dedi. U yn o nsiz dimlrbiln ikri ygkirib ketdi.(ocuk olduktan sonra da alar dedi. O yine o sessiz admlar ile ierieve girip gitti.) (ztrk, 2005: 88)

4.Tatar Trkesinde

Tatar Trkesinde vasta hli iin instrumental kil veya qoral kilterimi kullanlmaktadr. (Grsoy, 1997:82) Vasta hli eki ile anlam veren veeklemeden kullanlan blen edatdr. blen kelimesinin eski ekli brledir (Buran, 1999:228)

atlk blen nurlar ep ay yaltry.(Neeyle nurlar sap ay ldyor.) (ner,1998: 136)

Btn cir yz gzellg blen olgana, her cirde tn gna, akrn gna br atlk sizle.(Btn yer yz gzellii ile kaplanyor, her yerde sakin ve ar bir se-vin seziliyor.) (Ercilasun, 2007: 731)

Ceyevblen (yaya olarak). Snblen (seninle)

Eniblen (anne ile) (Buran, 1999:228)

Trkiye Trkesinde olduu gibi Tatar Trkesinde de vasta hli ekinineski ekli +n birok kelimede eklemi ekilde grlmektedir.

Yazn , kn , irten (sabahleyin) (Buran, 1999: 228)

5. Trkmen Trkesinde

Trkmen Trkesinde vasta hli iin instrumental dm terimi kulla-nlmaktadr. (Grsoy, 1997: 82) Vasta hli eki iin bilen edat kullanlr.

Baalalar daa gularbilen (ocuklar da kular ile) (Kara, 2005: 171)

Zhre-Tahyr dessany mazmunn epiklii, kpgralgbilen ul simfoniyabolup(Zhre-Tahir destan; mazmununun epiklii, ok boyutluluu ile b-yk bir senfoni olup) (Kara, 2005: 208)

Doostbilen iyilmedik. (nahar)(Dost ile yenilmeyen.) (yemek) (Kara, 2005:169)


29/35


aabilen (ocukla).Yennesibilen (yengesiyle) (Buran, 1999: 107)

6. Uygur Trkesinde

Uygur Trkesinde vasta hli iin instrumental keli (vasit keli) terimikullanlmaktadr. (Grsoy, 1997: 82) Vasta hli bilen edat ile yaplmaktadr.

lerbilen (ilerle). Kolbilen (kol ile) (ztrk, 1994:53)

Men bu tonbilen barlik yiplirimni yourdum.(Ben bu elbise ile btn aypla-rm gizledim.) (ztrk, 1994: 141)

Tapana bilen (tabancayla). Ahmetbilen (Ahmet ile) (Buran, 1999: 182)

irayliqbiln (gzellikle),dostluk biln (dostlukla) (Ercilasun, 2007: 377)

7. Karaay-Balkar Trkesinde

Karaay Trkesinde vasta hli iin bla bolu terimi kullanlmaktadr.(Grsoy, 1997: 82) Vasta hli, man edatyla yaplmaktadr. man kendisin-den nceki kelimeden ayr yazlr.

Ay man keledi(ayla gelir). Adilbayman ( Adilbay ile) (Ercilasun, 1996:216)

Trk Leheleri Gramerinde Karaay-Malkar Trkesi blmn hazrla-yan Ufuk Tavkul, vasta hli iin bla edatnn da kullanldn belirtir.

Arba bla (arabayla), qamibla (kamyla),kzgbla (aynayla) (Ercilasun,2007: 904)

8. Nogay Trkesinde

Nogay Trkesinde vasta hli iin instrumenral kel s terimi kullanl-maktadr. (Grsoy, 1997: 82) Vasta hli +minen (ile) < bilen, birlen edat ileyaplmtr.

Yah-minen sylesen(iyi nsanla konuursan)

Eki camanga baskossan itlik-minen knk eer ( iki fena adam ile i greninfenalkla gn geer) (aatay, 1978:162)

Bugnk Nogay Trkesinde vasta hli eki iin man kullanlmaktadr.

Ol baktmman. Eki kolman (iki kol ile) (Gllda, 1998:194)

9. Krm Trkesinde

Krm Trkesinde vasta hli eki nen (ile) edatyla yaplmaktadr.


30/35


u fikirnin terenliginen , ifedenin ksal ve tamlgnen lene.(Bu fikrin derinli-iyle, kuvvetiyle; ifadenin ksal ve tamlyla llr.) (Ercilasun, 1996:216)

Balanen . (ocukla),kiinen. (kiiyle).

Krm tatar Trkesinde n vasta hli eki yazn, qn gibi birka isimdekalplam zarflar oluturmaktadr.) (Ercilasun, 2007: 846)

10. Gagavuz Trkesinde

Gagavuz Trkesinde ln ekiyle yaplmaktadr. lan kendinden ncekikelimeye bitiik yazlr. Bu ekil bazen asimilasyona urayp, +nan olarak kar-

mza kmaktadr. (Salman, 1997: 77) Gagavuz Trkesinde vasta hlineinstrumental formas ad verilmektedir. (zkan,1996:123)

Demir diln m bozmu.(Demir di ile mi bozmu?)

Kavalln o biz geldi.(Kaval ile o bize geldi.)

Zmba keskin bak lan ayrard eti kemiklrdn.(Zmba keskin bakla eti ke-miklerden ayrrlard.) zkan, 1996: 124)

Bkmaz atlr onunnan . (Atlar ondan bkmaz.) (Ercilasun, 2007: 143)

11. Bakurt Trkesinde

Bakurt Trkesinde vasta hli iin minn edat kullanlmaktadr.Erkinminn (Erkinle) (KTLS, 1991:380)

Leyla Hanm bortt ayr bir trlk minn tundrka urnlatrz(Leyle Ha-nm, pastay itina ile buzdolabna yerletirdi) (KTLS, 1991: 1151)

ulay itip, Tlk ularminn birg yy bala an.(Bylece tilki onlarla birlikteyaamaya balam.) (Ercilasun, 2007: 800)

12. Kumuk Trkesinde

Kumuk Trkesinde vasta hli degen sz sousu kullanagan geli formaterimi ile ifade edilmektedir. Vasta hli iin bulan edat kullanlmaktadr.(Grsoy, 1997:82)

Kybulan (ky ile).Sz bulan (sz ile) (Baykoca, 1998:100)

Bizim qolbulan gnde yz mx etegen ustamz, mainbulan on mi mx etegenustaa qar ne ilesin?(Bizim el ile gnde yz ivi yapan ustamz, makine ile on bin ivi yapan ustaya kar ne yapsn?) (Ercilasun, 2007: 1004)


31/35


13. Saha (Yakut) Trkesinde

Eski Trkedeki vasta hli eki +n, zarflarda zaman kavram ifade edenisimlerde kalplam olarak grlmektedir.

Khn (kn)

Saha Trkesinde vasta hli, +(I)nan, +(I)nen ekiyle yaplmaktadr. Bu ek,+lan ekinden gelmektedir. Bu da ile edatnn +n vasta hli eki ile birle-mesinden ortaya kmtr.

Saanan (silahla). Atnan (atla) (Kiriiolu, 1994: 61)

Brnn (kurtla),tnen (stle) (Ercilasun, 2007: 1260)

14. Karakalpak Trkesinde

Karakalpak Trkesinde vasta hli menen edatyla yaplmaktadr. Buedat ses uyumuna gre benen, penen eklinde de grlmektedir.

Salmenen (salla), adammenen (adamla),qzbenen (kzla),at penen (atla), iyt penen (kpekle). (Ercilasun, 2007: 570)

Qar, tnimenen jawd.(Kar, gece boyunca yad.)

Qzbenen sylesedi.(Kz ile konuuyor.) (Ercilasun, 2007: 604)

15. Tuva TrkesindeTuva Trkesinde bile edatyla vasta hli yaplmaktadr.

-Mee-bile ags odak bolup honar kijibolgannda(Benimle ayn yere kondu-una gre, ne yapalm) (Ercilasun, 2007: 1221)

Telefon-bile ugaalajr.(Telefonla konumak.) (Ercilasun, 2007: 1213)

Uruglarbile cip algannar(ocuklaryla yemiler.) (Ercilasun, 2007: 1209)

SONU

smin belirttii nesnenin vasta olarak kullanldn, fiile vasta olduunu belirtmek iin kullanlan hle vasta hli denir. Vasta hli, sim hl eklerinden birisi olan vasta hli ekiyle yaplr. Trk dilinin asl vasta hli eki +n dir. Buek daha sonra kullanmdan derek, yerini son ekim edat olan ile ye brak-mtr. Trkiye Trkesinde bnyesinde +n vasta hli ekini bulunduran ke-limeler ok azdr. Bu kelimelerdeki +n eki, artk bir ekim eki olmaktan uzak-lap yapm eki zellikleri gstermeye balamtr. Bu ek zellikle yazn, kn,len, gndzn, ilkin gibi zaman kavram bildiren kelimelerde grlmekte-


32/35


dir. Trkiye Trkesinde, vasta hli eki alm iki kelimeyle ikilemeler yapl-maktadr. Bunlar ardn ardn, iin iin, ucun ucun gibi rneklerdir. Bu ikile-meler cmle ierisinde durum zarf grevinde kullanlrlar.

Trkiye Trkesinde vasta hli iin ara, balama, kaygtlk, aral, ile,aletlik, bilelik, birlikte, kimle hli, kimle durumu instrumental terimleri kulla-nlmaktadr. Vasta hli eki, baz kelimelerde kalplam bir hlde yaamakta-dr

Vasta hli eki +n , Eski Trke, Orta Trke ve Eski Anadolu Trkesidnemlerinde kullanldktan sonra Osmanlca dneminde kullanmdan d-

mtr. Eski Anadolu Trkesinde asl vasta hli eki +n olmakla birliktebirle, ile, +la ekilleri de kullanlmtr. Trkiye Trkesinde ile son ekimedat ve onun eklemi +la, +le ekilleri vasta hli grevinde kullanlmakta-dr.

Vasta hli eki alm baz isimlerde, ek kalplamas ve ek ylmas dedii-miz olaylar grlmektedir. Trk dilinde hl zarf yapan -n ile vasta hli eki+n , baz kelimelerde birbirine karm durumdadr. Ancak vasta hli ekininisme eklendiini unutmamak gerekir.

Vasta hli ekinin fonksiyonlar unlardr:

1.

Vasta bildirir.Uak la gidecekler. 2. Birliktelik bildirir.stanbula kardeimle gittim.

3. Bir iin karlkl yapldn bildirir.Sabah akam papaanyla konuurdu.

4. Hl zarflar kurar. Hiddetle yerinden kalkt.

5. Zaman bildirir, zaman zarflar kurar.Sabah ezanyla yola ktk.

6. Berkitme vazifesi grr. Dizin dizin srn.

7. ..olarak anlam katar.lk in yam bytp okula gnderdiler.

Vasta hli eki kullanmdan dtnde ya da yetersiz kald durumlarda,son ekim edat devreye girer.

Dilde kullanlan bir ek, dilin i veya d sebeplerinden dolay ilerliini yiti-rebilir. Bu durumda dilde yeni ekler ortaya kar. Canl bir varlk olan dil, ihti-yalara cevap verirken baz gelimeler ve deimeler gsterebilir.


33/35


KAYNAKLAR

Abdullayev, Elvset Zakirolu (1996),Trk Dillerinin Tarihsel Gelime Sorunlar,TDK Yaynlar, Ankara.

Arat, R., Rahmeti (1979),Kutadgu Bilig I, Metin, TDK Yaynlar, Ankara.Arat, R., Rahmeti (1994),Kutadgu Bilig II, eviri, TDK Yaynlar, Ankara.Arat, R., Rahmeti (1979),Kutadgu Bilig III,ndeks, TDK Yaynlar, Ankara.Arat, R., Rahmeti (1992),Atabetl-Hakyk, TDK Yaynlar, AnkaraBanguolu, Tahsin (1986),Trkenin Grameri, TDK Yaynlar, Ankara.Baykoca, Ahmet N. (1998),Kumuk Trkesi Grameri, (Frat niversitesi Sosyal Bi-

limler Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi) Elaz.Bayniyazov, Ayabek (2004),Kazak Trkesi Grameri,Gazi Kitapevi, Ankara.Bayrav, Sheyla (1998),Yapsal Dilbilim, Multilingual Yaynlar, stanbulBeserek, Ahmet (1991),Trkede Cmle Yaps, MEB Yaynlar, stanbul.Bozkurt, Fuat (1995),Trkiye Trkesi, Cem Yaynlar, stanbul.Buran, Ahmet; Alkaya Ercan (1999),ada Trk Leheleri, TSAV Elaz ubesi

Yaynlar, Elaz.Buran, Ahmet (1999), Trkede sim ekim Ekleri, Trk Gramerinin Sorunlar II,

TDK Yaynlar, Ankara s.263277Buran, Ahmet (1996),Anadolu Azlarnda sim ekim (Hl) Ekleri, TDK Yaynla-

r Ankara.Buran, Ahmet (1999),Trkede Kelimelerin Eklemesi Ve Eklerin Kkeni,3.Uluslararas Trk Dili Kurultay 1996, TDK Yaynlar, Ankara. s. 207214.

Cokun, Volkan (2000),zbek Trkesi Grameri,TDK Yaynlar, Ankara.Caferolu, Ahmet (1984),Trk Dili Tarihi, Enderun Kitabevi, stanbulaatay, Saadet (1987),Trk Leheleri rnekleri, Ankara. niversitesi, DTCF Ya-

ynlar, Ankara.aatay, Saadet (1943),Uygurca ve Eski Osmanlcada nstrumental n,Ankara

niversitesi DTCF Dergisi, I/3, Ankara, s. 93107Deny, Jean (1995),Trk Dili Gramerinin Temel Kurallar, (ev. :Oytun ahin),

TDK Yaynlar, Ankara.

Eckmann, Janos (1988),aatayca El Kitab, (ev.: Gnay Karaaa), stanbul ni-versitesi, Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul

Eckmann, Janos (1995),Nehcl-Ferdis, (Tpk Basm ve eviri Yaz, Yaymlayan-lar: Semih Tezcan- Hamza Zlfkar), TDK Yaynlar, Ankara.

Eckmann, Janos (2003),Harezm, Kpak ve aatay Trkesi zerine Aratrma-lar, (Yay., Haz: Osman Fikri Sertkaya), TDK Yaynlar, Ankara.


34/35


Ercilasun, Ahmet Bican (1996),rneklerle Bugnk Trk Alfabesi, KB Yaynlar,Ankara.

Ercilasun, Ahmet Bican (2007),Trk Leheleri Grameri,Aka Yaynlar, Ankara.Ergin, Muharrem (1986),Orhun Abideleri, Boazii Yaynlar, stanbul.Ergin, Muharrem (1992),Trk Dili, Bayrak Yaynlar, stanbul.Ergin, Muharrem (1980),Trk Dil Bilgisi,Boazii Yaynlar, 5. Bask. stanbul.Gaban, A. Von(1988),Eski Trkenin Grameri, (ev. : Mehmet Akaln), TDK Ya-

ynlar, Ankara.Gemalmaz, Efrasiyap (1995),Erzurum li Azlar,I. Cilt, TDK Yaynlar, Ankara.Gemici, Sabiha (1993),Szck Bilgisi I, Balkesir niversitesi, Yaynlar, BalkesirGrnbech, K. (1995),Trkenin Yaps, (ev. : Mehmet Akaln), TDK Yaynlar,

AnkaraGlensoy, Tuncer (1995),Trke El Kitab, Bizim Genlik Yaynlar, Kayseri.Glsevin, Grer (1997),Eski Anadolu Trkesinde Ekler, TDK Yaynlar, AnkaraGrsoy-Naskali, Emine (1997),Trk Dnyas Gramer Terimleri Klavuzu, TDK

Yaynlar, Ankara Haceminolu, M., Necmettin (1971),Trk Dilinde Edatlar, MEB Yaynlar, stan-

bul.Haceminolu, M., Necmettin (1996),Karahanl Trkesi Grameri, TDK Yaynlar,

Ankara.

Hatipolu, Vecihe (1981),Trkenin Ekleri

, TDK Yaynlar Ankara.Hengirmen, Mehmet (1998),Trk Dilbilgisi, Engin Yaynlar Ankara.KTLS: Karlatrmal Trk Leheleri Szl I(1991), KB Yaynlar, Ankara.Kara, Mehmet (2005),Trkmen Trkesi Grameri,Gazi Kitabevi, Ankara.Karahan, Leyla (1999),Trkede Sz Dizimi, Aka Yaynlar, Ankara.Karako, Sezai (1998),Monna Rossa, Dirili Yaynlar, stanbul.Karamanlolu, Ali Fehmi (1959),Nehcl- Ferdisin Dil Hususiyetleri

II,TDED, XVI, s. 3356. Karamanlolu, Ali Fehmi (1989),Glstan Tercmesi,TDK Yaynlar Ankara.Karamanlolu, Ali Fehmi (1994),Kpak Trkesi Grameri,TDK Yaynlar, Anka-

ra.

Kasapolu-engel, Hlya (2005),Krgz Trkesi Grameri,Aka Yaynlar, Anka-ra.

Kiriiolu, M. Fatih (1994),Saha (Yakut) Trkesi Grameri,TDK Yaynlar, Anka-ra.

Korkmaz, Zeynep (1994),Trkede Eklerin Kullanl ekilleri ve Ek Kalplama-s Olaylar, TDK Yaynlar, Ankara.

Korkmaz, Zeynep (1992),Gramer Terimleri Szl, TDK Yaynlar, Ankara.


35/35


Korkmaz, Zeynep (1960),Trkede Ek Ylmas Olaylarnn Meydana Geliizerine,TDAY Belleten, s. 175180.

Kuznetsov, Petro . ( 1997),Trkiye Trkesinin Morfo-Etimolojisine Dair,Bel-leten 1995, TDK Yaynlar, Ankara s.193262

ner, Mustafa (1998),Bugnk Kpak Trkesi, TDK Yaynlar, Ankarazkan, Nevzat (1996),Gagavuz Trkesi Grameri, TDK Yaynlar, Ankara.ztrk, Rdvan (1994),Yeni Uygur Trkesi Grameri, TDK Yaynlar, Ankara.ztrk, Rdvan (2005),zbek Trkesi El Kitab,izgi Kitabevi, Konya.Paacolu, Burhan (1995),Orta Trke ve Eski Anadolu Trkesi, Dilek Matbaac-

lk, Sivas.Pehlivan, Battal (1984),k Veysel, Deniz Kitaplar Yaynlar, stanbulSalman, Ramazan (1997), Gagavuz Trkesi, Trk Leheleri ve Edebiyat Dergisi

S.15, Ekim, s.7385.ahin, Hatice (2003),Eski Anadolu Trkesi, Aka Yaynlar, Ankaraerbak, A., M. (1994),Trke Morfoloji Tarihini nceleme Meselesine Dair,

TDAY- Belleten 1989, TDK Yaynlar, Ankara, s.317321. Tekin, inasi (1992),Eski Trke,Trk Dnyas El Kitab, C.2, TKAE Yaynlar,

Ankara.Tekin, Talat (2003),Orhun Trkesi Grameri,Trk Dilleri Aratrmalar (Yaymla-

yan: Mehmet lmez), Yaynn, stanbul.

Timurta, Faruk Kadri (1992),Eski Anadolu Trkesi

, Trk Dnyas El Kitab, C.2, TKAE Yaynlar, Ankara.Toparl, Recep (1998),Harezm Trkesi,Dilek Ofset Matbaaclk, Svas.Toparl, Recep-vd. (2003),Kpak Trkesi Szl,TDK Yaynlar, Ankara.Toparl, Recep-Vural, Hanifi (1999),Kpak Trkesi,Dilek Matbaas, Svas.Trke Szlk (1988), TDK Yaynlar, Ankara.Uurlu, Mustafa (1987),Mnyetl-Guzt, KB Yaynlar, Ankara.Yce, Nuri (1993),Mukaddimetl-Edeb,TDK Yaynlar, Ankara.Ycel, Bill (1995),Bbr Divn,AKM Yaynlar, Ankara.

türk dilinde vasıta hali

Documents