T.C. ANKARA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS BATI D LLER VE EDEB YATLARI ANAB L M DALI

TRKEDE FRANZ KAFKA VE DNM EV R B L MSEL KARILATIRMALI B R NCELEME

Yksek Lisans Tezi

Sevtap KONMU

Ankara-2007

T.C. ANKARA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS BATI D LLER VE EDEB YATLARI ANAB L M DALI

TRKEDE FRANZ KAFKA VE DNM EV R B L MSEL KARILATIRMALI B R NCELEME

Yksek Lisans Tezi

Sevtap KONMU

Tez Danman Prof. Dr. Rezan KIZILTAN

Ankara-2007

T.C. ANKARA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS BATI D LLER VE EDEB YATLARI ANAB L M DALI

TRKEDE FRANZ KAFKA VE DNM EV R B L MSEL KARILATIRMALI B R NCELEME

Yksek Lisans Tezi

Tez Danman : Prof. Dr. Rezan KIZILTAN

Tez Jrisi yeleri Ad ve Soyad.................................................................... .................................................................... .................................................................... .................................................................... .................................................................... ....................................................................

mzas........................................ ........................................ ........................................ ......................................... ......................................... .........................................

Tez Snav Tarihi ..................................

TRK YE CUMHUR YET ANKARA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS MDRLNE

Bu belge ile, bu tezdeki btn bilgilerin akademik kurallara ve etik davran ilkelerine uygun olarak toplanp sunulduunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin gerei olarak, almada bana ait olmayan tm veri, dnce ve sonular andm ve kaynan gsterdiimi ayrca beyan ederim.(//200)

Tezi Hazrlayan rencinin Ad ve Soyad

Sevtap KONMU mzas

NDEK LER

Sayfa zet Abstract nsz Giri I. I.I. II. II.I. II.II. eviri Nedir? Edebi eviri ve Kltr Aktarm Franz Kafka Hayat, Edebi Kiilii ve slubu zerine Die Verwandlung (Deiim/Dnm) Eserin Konusu ve zmlenmesi zerine II.III. II.IV. III. Kafkada mge ve Mitler Kafkann Trkiyede Almlanmas Die Verwandlung Adl Eserin Trkeye Yaplan evirileriyle Karlatrlmas IV. IV.I. Deerlendirmeler Vedat Gnyolun Deiim Ad Altnda Yapt evirinin Deerlendirilmesi IV.II. Arif Gelennin Deiim Ad Altnda Yapt evirinin Deerlendirilmesi IV.III. Evrim Tevfik Gneyin DnmAd Altnda Yapt evirinin Deerlendirilmesi 279 272 262 265 49 54 57 i iv viii ix 1 15 35 35 43

IV.IV. Osman akmaknn Dnm Ad Altnda Yapt evirinin Deerlendirilmesi V. Sonu Kaynaka

282

288

ZET

Bu karlatrmal incelemede, Franz Kafkann Die Verwandlung adl eserinin, Vedat Gnyolun Deiim, Arif Gelenin Deiim, Evrim Teyfik Gneyin Dnm ve Osman akmaknn Dnm adyla Trkeye yaptklar evirileri, evirmenlerce ne lde korunarak dilimize evrildii, karlatrmal eviri yntemi ile saptanmaya allmtr. Ayrca almann birinci blmnde, eviri ve edebi evirinin tanmlamalarna, edebi eviride kltrel aktarm sorununa, eviri ve edebi eviri ile ilgili eitli grlere, bu alanla ilgili gelitirilen kuramlara ksaca deinilmitir. Tezin ikinci blmnde ise, zerinde altmz Die Verwandlung adl eserin

zmlenmesine, yazar Franz Kafkann hayat, edebi kiilii, slup zellikleri ve Trkiyede almlanmas srecine deinilmitir. Tezin nc, yani uygulama blmnde kaynak metin ama metne aktarlrken, szck ve cmle dzeyinde meydana gelen anlam ve yap gibi deiiklerin yan sra szck ve cmle dzeyinde yaplan eklemeler, karmalar saptanm, bu deiikliklerin kaynak ve ama metinler arasndaki edeerlilikleri nasl etkiledikleri ve bunlarn sonular deerlendirilmeye allmtr. Cmleler, almada btnlk salamak ve okuyucu iin rahat okunabilmesi amacyla yaymlanma tarihleri srasna gre, orijinal cmleler ile birlikte bir tablo iersine yerletirilmi ve yine ayn tablo iersinde inceleme sonucu elde edilen bilgiler yazlmtr. Tezde incelenecek cmleler her blm bandan 50 cmle olmak zere seilmitir. Bylelikle tek bir eviri metin iin toplam 150 cmle incelenmitir. Cmlelerin blm balarndan, cmle dizili sralarn bozmadan alnmasnn bir

i

nedeni de, inceleme srasnda, evirmenin bir btn olarak, orijinal metne ne kadar yaklaabildiini grmektir. Kafkann bu eseri dil, biem ve ierik bakmndan evirmenlerce ne lde korunarak Trkeye aktarld, karlatrmal eviri yntemi ile tezin IV. Deerlendirmeler blmnde yer almtr. Karlatrmal incelemenin ardndan, zerinde allan her eviri metninde varlan sonularn, saysal bir deerlendirilmesini ve bunlara bal olarak gerekli aklamalarn vermeyi uygun grdk. nceleme sonucu elde edilen saysal veriler zetle unlardr:

V. Gnyolun incelenen toplam 150 cmlesindeki saysal deerlendirmeye gre, yaplan hatalarn iinde en yksek oran tekil eden tutarsz cmlelerdir (V. %74). Bunu srasyla szck eklemesi (2. %61), szck karmas (1. % 56), orijinal cmleden szck karmas ve yerine baka szckler koyulmas (3. % 42), noktalamann korunmamas (6. % 40), eklenen yeni cmleler (I. % 28) ve tek bir cmlenin, ama dilde birden fazla cmle olarak verilmesi (VIII. % 20) izlemektedir. Tutarl ve tutarlya yakn cmlelerin toplam oran %20dir.

A. Gelenin incelenen toplam 150 cmlesindeki saysal deerlendirmeye gre, yaplan hatalarn iinde en yksek oran karlan szcklerde grlmektedir (1. % 60), bunu srasyla kelime eklemesi (2. % 56), tutarsz cmleler (V. % 49), noktalamann korunmamas (6. % 48) ve orijinal cmleden szck karp, yerine baka szckler koyulmas (3. % 38) izlemektedir. Tutarl ve tutarlya yakn eviri cmlelerinin toplam oran ise %39dur.

ii

E.T. Gneyin incelenen toplam 150 cmlesindeki saysal deerlendirmeye gre, yaplan hatalarn en yksek oran szck eklemesinde (2. % 52) grlmektedir. Bunu srasyla szck karma (1. % 36) ve orijinal metinden szckler karp, yerine baka szckler eklenmesi (3. % 24), noktalamann korunmamas (6. % 16) ve tutarsz cmleler (V. % 6) izlemektedir. Tutarl ve tutarlya yakn eviri cmlelerinin toplam oran ise %83dir.

O. akmaknn incelenen toplam 150 cmlesindeki saysal deerlendirmeye gre, hatalarn en yksek orann tutarsz cmleler tekil etmektedir (V. % 72). Bunu srasyla szck ekleme ve karma (1/2. % 42), ama metne eklenen yeni cmleler (I. % 32), noktalamann korunmamas (6. % 30), orijinal cmleden szckler karp yerine baka szckler koyma (3. % 22), tek bir cmlenin, ama dilde birden fazla cmle biiminde verilmesi (VIII. % 18), evrilmeyen cmleler (VI. % 16) ve cmle dizgesinde deiiklik (4. % 8) izlemektedir. Tutarl ve tutarlya yakn eviri cmlelerinin toplam oran ise %20dir.

evirmenlerden V. Gnyol, A. Gelen ve O. akmaknn, ama metin evirilerini ekleme, karma, cmleleri blerek evirme gibi yollara bavurarak yaptklarn, ayn zamanda slup ve dil konusunda serbest davrandklarn, bu nedenle de kaynak metin ile ama metinler arasnda rtmezliklerin olduu gzlemlenmitir. Bunlara karn E. T. Gneyin yapt eviride, baz sapmalar dnda, Kafkann slubunu yanstabildiini ve kaynak metinde kullanlan dilin zelliklerine, cmle yaplarna bal kald, Kafkann ska kulland balalarn evrilmesine de nem verdii gzlemlenmitir.

iii

ABSTRACT

In this comparative analysis, the different translations of the work written by Franz Kafka; Die Verwandlung translated by Vedat Gnyol as Deiim, by Arif Gelen as Deiim, by Evrim Teyfik Gney as Dnm and by Osman akmak as Dnm have been studied in order to determine as to what extent the original structure of the work was maintained and translated into Turkish by getting use of comparative translation method. At the first chapter of the study; definitions of translation and literary translation, the problem of cultural transfer in literary translation, various opinions related to translation and literary translation and the theories developed about this field have briefly been mentioned. At the second chapter of the thesis, the analysis of the work Die Verwandlung, its author; Franz Kafka, his life and literary personality, features of his literary style, and the process of his being perceived in Turkey have been mentioned. At the third chapter of the thesis, which is the application part; meaning and structure changes that were made while translating from the source text into the target text at word, phrase and sentence levels, additions and deletions made at word and sentence levels have been determined, and the fact that how these changes affected the equivalence between the source and target texts and the results of these have been evaluated. The sentences have been put into tables with the original sentences including publishing dates taken into consideration in order for them to be in consistency with the study and as a matter of convenience for the readers, and in the same table have

iv

been entered the data and findings of the analysis results. 50 sentences have been chosen from the very beginning of each chapter of the books translated into Turkish in order to realize the study within the scope of the thesis. Therefore, 150 sentences in total have been analyzed for each translation text. One other reason that the sentences have been chosen from the very beginning of each chapter without the skipping any sentence or changing the order of them is that this helps to see and determine how close the translators could approach the original text as a whole during the analysis. The facts that to what extent this work of Kafka was maintained in terms of language, style and content and translated into Turkish by the translators have been included at the chapter IV, the Evaluation. Coming after the comparative analysis, we have considered it appropriate to evaluate the results obtained from each translation text that was studied from a numerical point and to indicate the necessary explanations in connection with them. The numerical data obtained at the end of the analysis are as follows:

According to numerical analysis of the 150 sentences in total from the translation of V. Gnyol, the inconsistent sentences constitute the highest percentage among the errors (V. 74 %). Respectively, this is followed by word or phrase addition (2. 61 %), word or phrase deletion (1. 56 %), word or phrase deletion from the original sentence and substituting them with others (3. 42 %), neglecting and non-compliance with the punctuation (6. 40 %), addition of new sentence (I. 28 %) and translating one sentence into the target language as more than one sentence (VIII. 20 %). The total percentage of the consistent or almost consistent sentences is 20 %.

v

According to numerical analysis of the total 150 sentences from the translation of A. Gelen, deleted words or phrases constitute the highest percentage among the translation errors (1. 60 %). Respectively this is followed by word or phrase addition (2. 56 %), inconsistent sentences (V. 49 %), neglecting and non-compliance with the punctuation (6. 48 %) and word or phrase deletion from the original sentence and substituting them with others (3. 38 %). The total percentage of the consistent or almost consistent sentences is 39 %.

According to numerical analysis of the 150 sentences in total from the translation of E. T. Gney, word or phrase addition constitutes the highest percentage among the errors (2. 52 %). Respectively, this is followed by word or phrase deletion (1. 36 %), word or phrase deletion from the original sentence and substituting them with others (3. 24 %), neglecting and non-compliance with the punctuation (6. 16 %), and inconsistent sentences (V. 6 %). The total percentage of the consistent or almost consistent translated sentences is 83 %.

According to numerical analysis of the 150 sentences in total from the translation of O. akmak, the inconsistent sentences constitute the highest percentage among the errors made in his translation (V. 72 %). Respectively, this is followed by word or phrase addition and deletion (1/2. 42 %), new sentences added into the target text (I. 32 %), neglecting and non-compliance with the punctuation (6. 30 %), word or phrase deletion from the original sentence and substituting them with others (3. 22 %), translating one sentence into the target language as more than one sentence (VIII. 18 %), un-translated sentences (VI. 16 %), and changes in the order and system of

vi

the sentences (4. 8 %). The total percentage of the consistent or almost consistent sentences is 20 %.

It has been seen that of the translators V. Gnyol, A. Gelen and O. akmak applied some ways such as word or phrase addition or deletion, dividing sentences into more than one sentence while translating the original text into the target language, and at the same time, that they were neglectful of the literary style and language of the author; therefore, it has been noticed that there are certain discrepancies between the original text and the target text. On the other hand, it has been seen in the conclusion of the analysis that E. T. Gney was able to reflect the style and language of Kafka except for a few divergences in his translation of the work. It is also clear that he did not change the features of the original language and sentence structures, and attached importance to the translation of the conjunctions that Kafka frequently used in his works.

vii

NSZ eviri dersleri gerek lisans eitimim srasnda, gerekse yksek lisans dnemimde ilgiyle katldm dersler arasnda olmutur her zaman. renimim sresince eviri dersleri sayesinde, yabanc metinlerden kendi dilimize yaptmz evirilerin, ayn zamanda kendi kltrmze ve dil geliimimize byk katklar saladn grdm. eviri sadece bir dilin dier bir dile aktarm deil, ayn zamanda bir kltr aktarm, bilgi, donanm ve emek isteyen bir urat. Tm bu izlenimlerimden vardm sonu ise, evirinin de aslnda bir sanat olduu dncesi olmutur. Bu nedenle de yksek lisans tezimi hazrlamam gerektiinde, almak istediim alan hi kukusuz eviri olmutu benim iin. Bilinli ama dil okuyucu kitlesinin oluabilmesi iin, aslna sadk ve nitelikli eviriler gibi, bunlara dair eletirilerin de ortaya kmas gerekmektedir. Bu anlay dorultusunda, Alman edebiyatndan beeniyle ve severek okuduum Franz Kafkann Die Verwandlung

(Deiim/Dnm) adl eserinin Trkeye yaplm evirilerini incelemeye ve bilimsel bir eviri eletirisi hazrlamaya karar verdim. Bu tez almas sresince, olumlu ynlendirmeleriyle, gerek ders ii, gerekse ders d grmelerimizde benimle bilgi ve dncelerini paylaan ve bana eviri alann sevdiren deerli hocam Prof. Dr. Rezan Kzltana teekkr ederim.

viii

GR

nsanlarn farkl diller konumas nedeniyle vazgeilmez bir etkinlik olan evirinin toplumlararas iletiimde ve kltrlerin etkileiminde vazgeilmez bir unsur olduu kukusuzdur. Dnyada ve son yllarda lkemizde yabanc dilden evrilen kitaplar saysndaki art bunun bir kantdr. Yaplan eviriler bir yana, eviri zerine gelitirilen eviri kuram ve eviri eletirisi gibi konular da yine salkl eviriye duyulan bir gereksinimin yan sra, bu gereksinimi giderme yolunda gsterilen ilginin de bir gstergesidir. Ancak eviri eyleminin beraberinde getirdii sorunlar nedeniyle eviri eletirisinin nemli bir ilevinin olduunu ve bu alandaki almalarn oalmasna ihtiya duyulduunu grmekteyiz. Bu alandaki almalarla da ayn zamanda, daha bilinli bir ama dil okuyucu kitlesinin oluabilecei

dncesindeyiz. Genel olarak ifade edilecek olursa eviri, kaynak bir dildeki metni ama dildeki metne aktaran dilsel ve metinsel bir ilemdir. Bu almann amac da bir kaynak dil metnini ama dile aktarrken ortaya kan sorunlar, rtmezlikleri irdelemek ve zerinde durmaktr. Gnmzde eviriri faaliyetleri ve evirilerin byk bir nem kazandn gz nnde bulundurursak, evirmene byk grevler dtn syleyebiliriz. nk evirmenin grevi sadece mevcut kaynak metni ama metne aktarmak deildir. zellikle edebi evirilerde evirmene daha fazla sorumluluk dmektedir. evirmen kaynak metni, ama dilin sunduu olanaklar erevesinde ierdii tm anlam boyutlaryla aktarmaya almal, ekleme ve karma yapmaktan kanmal, yazarn slubunu, eserdeki sz sanatlarn, kelimelerin tnlarn aktarmaya zen

ix

gstermelidir. evirmenin bir grevinin de toplumlar ve edebiyatlar arasnda kpr kurmak olduu unutulmamaldr. Ancak evirmenler edebi metinlerin evirilerinde sorunlarla karlamaktadrlar ki bu da alacak bir durum deildir, nk edebi dilde uyak, aliterasyon, sz sanatlar, metrik yaplar ve ritim gibi tm estetik birimler sz konusu olmaktadr. Tm bunlar edebi metinlerin evrisinde bir ok eviri sorununu da beraberinde getirir. Bilindii zere, eviri bilimin faaliyet alanlarndan biri de eviriler, zellikle de edebi evirilerde yaanan sorunlara kuramlar aracl ile zmler reterek, evirmenlere yardmc olmaktr. lkemizde de edebi evirilerde karlalan glkleri irdelemek ve bylece daha nitelikli evirilere yol aabilmek iin karlatrmal eviri eletirisi almalar yaplmaktadr. Bu almann amac da karlatrmal eviri bilim almalarna bir rnek oluturmak zere, ada Alman yazarlarndan Franz Kafkann (1883-1924) Dnm ve Deiim adlar altnda Trkeye evrilen Die Verwandlung adl eserini, 20.y.y. edebi eviri kuramlar erevesinde irdelemektir. Franz Kafkann eseri dilimize zaman iersinde ok defa farkl evirmenlerce aktarlmtr. Bu almann temel konusu, sz konusu eseri drt farkl evirisiyle karlatrarak sorunlu alanlar zerinde durmak, nedenlerini irdelemek ve

gerektiinde zmler retmektir. ncelenen evirilerde, her evirmenin yapt almada kendi yorumunu ve ifade biimini ne karma eiliminde olduu gzlemlenmektedir. Okumak, anlamak ve aktarmak arasndaki fark da gz nnde bulundurursak, incelenen evirilerde slup, ierik ve biim gibi nemli alanlarda sorunlar yaandn grmekteyiz. Bu sorunlarn stesinden gelebilmek iin bize

x

rehberlik edecek yol edebi eviri kuramlarndan geer. Bunun iin de mevcut evirileri, Franz Kafkann edebi kiiliini gz nnde bulundurarak bu kuramlar nda irdeleyeceiz. Bu balamda Franz Kafkann hayat, edebi kiilii ve eserlerine de tez iersinde yer verilecektir. Kafka Alman edebiyatnn nemli yazarlar arasnda yer almaktadr. Yazarn eserlerini irdelediimizde, Kafkann anlalmas zor bir yazar olduunu gryoruz. nk Kafka metaforlarla alan, ekol yaratm bir yazardr. Kulland anlatm teknikleri ve eserlerinin kurgusu onu daha da karmak hale getirmitir. Bu nedenle evirmenler, kendi dilinde anlalmas g bir yazarn slubunu baka bir dile aktarrken yorum sorunu ile de kar karyadrlar. Bu almann amac da

Kafkann dilimize Dnm ve Deiim adyla defalarca evrilmi eserini inceleyerek, sorunlu alanlar ortaya karmak, nedenleri zerinde durmak, kimi zaman yazarn slubuna yaplan mdahaleleri gzler nne sermektir. almann nemi yukarda belirttiim gibi bu tezin amacyla ilintilidir. eviri yzyllar boyunca diller ve kltrler aras bir faaliyet olmu, yabanc kltrleri birbirleriyle tantrma olana sunmutur. Farkl uluslardan yazarlarn eserleri eviri yoluyla hayatmza girmitir. Ancak bir kaynak eserin ama metine dnmnde eitli sorunlar da beraberinde getirdii gereinin gz ard edilmemesi gerekir. Bu sorunlara daha sonraki blmlerde ska deinilecektir. ok sayda rneklerle daha doru ve eksiksiz eviriye ulamaya almak tezin temelinde yattndan bu aratrmann sonunda gnmzde ok yaygn olan eviri sorunlarna bir lde k tutmu olacamza inanyoruz. Mevcut evirilerden bazlar 20.yy eviri kuramlar erevesinde, balangcndan 20.yy sonuna kadar gelitirilmi eviri kuramlar birikimine dayanlarak

xi

incelenmitir. Tezde benimsediimiz metne bal eviri kuramlar erevesinde kaynak metin ama metinlerle karlatrlarak analiz edilmi, doruluk ve gzellik ltleri (etik ve estetik) dikkate alnarak birbirinden farkl iki dil ve kltrn dil araclyla aktarlmnda, eitli zaafiyetler saptanmtr. Ama daha nce de belirtildii gibi evirmenlerin hatalarn ortaya karmak deil, eksiklik ve rtmezliklerin olutuu alanlar saptayarak, daha salkl evirilerin yaplmasna ve bilinli bir ama dil okuyucu kitlesinin olumasna bir katk salamaktr.

xii

I. EV R NED R?

Yaklak drt milyon yldr var olan insanolunun tarihinde yaz be bin yllk bir zaman sresini kapsar. Yaz Mezopotamyada Smer iviyazlaryla ortaya km, bunu daha sonra Msr ve in alfabeleri izlemitir. eviri insanolunun farkl

toplumlarla iletiimi gereksinimi sonucu olarak ortaya kmtr. Arkeologlar 4500 yl nce kil tabletlere yazlm Smerce Eblaitecece1 szckleri kefederek tarihin en eski devirlerinde bile evirinin var olduunu kantlamlardr.2 Bu balamda dillerin gelimesinde evirinin katks hi kukusuz byk olmutur. eviri ayn zamanda bir dil almasdr. Kaynak metni okuma srecinde, metni anlama ve dier bir dile aktarma donanm gerektirir. Ayn zamanda sz dizimi, sz sanatlar ve biem konusunda da donanml olmak gerekir. Gnmzde de kreselleen dnyada nemi ve gncelii giderek artan eviri, iletiimi salayan vazgeilmez bir etkinliktir. Tahsin Akta eviri lemine Genel Bir Bak adl kitabnn nsznde eviri ileminin ayn zamanda bir zorunluluk olduunu u ekilde anlatr:

"Eitimimizin, kltrmzn, bilgi ve becerilerimizin gelimesi, an. dncesini yakalamamz, ona ayak uydurmamz, yahut onun gelimesine katkda bulunmamz gibi etkenler hep eviri ileminin yaplmasn zorunlu hale

1

Eblaitice: Ebla tabletleri. M.. 2500-2200'l yllardan kalma 14,000'den fazla bir ivi yaz kolleksiyonuydu. Kuneiform tarzda yazl karakterler Smer kkenli ve Ebla'nn semitik halkna adapte edilmi olup, gsteriyorlar ki ticari bir aristokrasiyle ynetilen bir kent olan Ebla nemli bir ticaret merkeziydi ve seilmi bir kral ile hkmolunuyordu. Ayrca bu tabletler M.. 3'nc binylda Msr ve Mezopotamya ile derin bir rekabet halinde olan bir Suriye medeniyetinin tandr.2

N.Berrin Aksoy, Gemiten Gnmze Yazn evirisi, mge Kitapevi, Ankara 2002, s. 14

1

getirmektedir. 3

eviri olayn, yazl eviri (bersetzung) ve szl eviri (Dolmetschen) diye ikiye de ayrabiliriz. Yazl eviri; bir metnin baka bir dile aktarlmasdr. Szl eviri (Dolmetschen) ise en basit anlam ile bir dilden baka bir dile szl olarak yaplanaktarmdr. Ancak szl eviri dil yeteneinin dnda daha baka beceri ve donanmlar da gerektiren bir etkinliktir. Szl eviri (Dolmetschen) iin dil ve szck bilgisine sahip olmak arttr. Belirtilmesi gereken nemli bir konu da Szl eviri veevirinin genellikle birbiriyle kartrlyor olmas. Szl eviri anlktr. Yani zaman kavram bu eviride ok nemlidir. Eer szl olarak yaplan eviri, her hangi bir yolla kaydedilmemise eviriyi kontrol etmek, zerinde tartma ve dzeltme yapmak olduka g hatta imkanszdr. Ancak yazl metinlerin evirisinde tam tersi bir durum sz konusudur.

Gnmzde nemi tartlmaz olan eviri, toplumsal ilikilerin yan sra politika, bilim, sanat ve edebiyat gibi alanlarda olduka nemli bir yere sahiptir. evirinin ne anlama geldiini, birbirinden farkl saysz bak alaryla yaplan tanmlarla vermek gerekirse, 'Trk Dil Kurumu Szl"nde eviri genel anlamyla: d i l e aktarma, evirme"4

"dilden

eklinde tanmlanmaktadr. Berke Vardar ise eviriyi

u ekilde tanmlamaktadr:

Bir dilde (kaynak dil) dzenlenmi bildirileri anlam ve biemi bakmndan edeerlik salayarak bir baka dile (erek dil) aktarma ilemi bu ilemin

3 4

Tahsin Akta, eviri lemine Genel Bir Bak, Orsen Matbaaclk, Ankara.1996, s. V Trke Szlk, TDK Yaynlar, 1988,Ankara, Cilt I, s. 297

2

gereklemesiyle ortaya kan rn. 5

Trkiyede eviri konusunda almalar yapan Akit Gktrk tanmlamas ise eviri: Dillerin Dili adl kitabnda u ekildedir:

"eviri yalnzca anlamn yabanc bir dilden bir dile aktarm deildir Baka dillerin tanmlad baka dnyalarn tantlmasdr. 6

eviri konusuna bir tanmlama getiren dier bir isim de Werner Koller'dir. eviriyi metin balamnda ele alan Koller yine bu dorultuda eviriyi u ekilde tanmlamaktadr:

"eviri, kaynak dildeki bir metni ama dildeki metne gtren, bunu yaparken de ama metinle kaynak metin arasnda bir eviri (ya da edeerlik) ba kuran dilsel-metinsel bir ilemin sonucudur.. "7

eviri etkinliini yine deiik bir bak asyla tanmlayan Anton Popovi ise eviriyi: Bir metnin, biemsel modeli kurulacak biimde yeniden kodlanmas8

eklinde

tanmlar. Popovi'in bu tanmlamasndan sonra eviri, kaynak dildeki iletinin kodunun zmlenmesini takiben, ama dilde bu iletinin yeniden kodlanarak alcya verilmesi eklinde tanmlayabiliriz.5

Berke Vardar, Aklamal Dilbilim Terimleri Szl, ABC Kitapevi, 1988, st., s.63 Akit Gktrk, eviri: Dillerin Dili, YKY, st. 1994 s. 14 7 Mehmet Rfat, eviri ve eviri Kuram stne Sylemler, Dzlem Yaynlar, st. 1995 8 Anton Popovi, Yazm evirisi Terimleri Szl, Haz. Suat Karantay-Yurdanur Salman, Metis Yaynlar, st. 1987, s. 96

3

Farkl bak alaryla yaplm bu eviri tanmlamalarndan sonra di l ve biemin eviri etkinliinin gereklemesi iin gz ard edilemez iki nemli unsur olduunu syleyebiliriz. eviri hakkndaki grlerin zamanla deimekte ve gelimekte olduunu grmekleyiz. Bu balamda eviri i l e i l g i l i dnceler ortaya koyan ahs ve kuramlara da deinmek istiyorum. I.. 2 yyda eviri konusunda nemli dnceler ortaya koyan ve eviri kuramnn temellerini atan Cicero Marcus Trillus bugn bile zaman zaman gndeme gelen kaynak metne sadk kalarak yani szc szcne evirme ya da serbest evirme yntemiyle ilgili bir tartmay balatmtr. Ancak sonra szc szcne evirinin anlam kaybna yol at dncesiyle bu ynteme kar kmtr. Sz ve ierik ayrmn bir sisteme oturtan ilk kiinin Cicero olduunu bir aratrmasnda dile getiren Rezan Kzltan, Ciceronun, eviri ile ilgili dncelerini yle aklar:

evirmen ya kaynak metne tamamen bir yorumcu ya da dinleyiciye hitap eden bir hatip gibi yaklar. Sz sanatlar ve slubu aktarrken, hatiplerin yapt gibi ama dile ynelerek onun olanaklarndan yararlanmak gerektiini u szlerle dile getirir: Fikirleri, biimleri veya baka deyile figrleri, bizim alkanlklarmza uygun decek bir dile eviriyorum 9

Ayrca Cicero, Grsel Ayta'n "Karlatrmal Edebiyat" adl kitabnda

da

belirttii gibi edebi evirmenliin bir eit yeniden yaratclk olduu grn

9

Tarihte eviri, Ankara niversitesi Basimevi, Ankara 2002, s. 6

4

savunmutur. 10

Cicerodan sonra serbest eviri kuramn benimseyen bir baka isim Hieronymusdur (348-420). Onun eviri sorununa metin tr asndan yaklatn syleyen Kzltan, bunun byk ilgi uyandrdn, evirinin artk antik a geleneinden farkl olarak sadece zgn edebiyat zenginletirme arac olarak deil, bnyesinde yeni bir kuram barndrd iin etkili olduunu vurgular. Hieronymus eviri konusunda szc szcne eviri (verbum e verbum transferre) ve anlamn evirisi (sensum exprimere de sensu) gibi iki tutum benimser, ancak Kutsal Kitap evirisinde szc szcne eviriden vazgemediini, syleyen Kzltan, Hieronymusun yine eviri konusundaki dnce ve ilkelerinden bir mektubunda u ekilde bahsettiini vurgular:

Sadece kabul etmekle kalmyor, ayrca itiraf da ediyorum ki, Yunanca metinleri evirirken kutsal kitaplar hari, nk onlarda kelimelerin dizilii bile bal bana bir giz- szc szcne evirmek yerine anlam aktaryorum. 11

Martin Luther (1483-1546) de yine Cicero ve Hieronymus'un eviri alanndaki grlerini benimsemi ve eviride daha ok anlamn verilmesi dncesini savunmutur. Kzltan, Hieronymusun kutsal kitap evirilerinde benimsedii szc szcne aktarm tutumundan farkl olarak Lutherin, dillerin10 11

Grsel Ayta, Karlatrmal Edebiyat Bilimi, Say Ya ynlar st.2003, s.43 Kzltan, 2002, s. 8

5

ayrlndan kaynaklanan soruna bir zm getirdiini u ekilde ifade eder:

eviri srasnda kaynak ve ama metinle, o metinlerin dillerinin belirledii ilkeler dorultusunda, iki ayr yntem uygulanabileceinin bilincindedir: kaynak metni ama dil okuruna ya da ama dil okurunu kaynak metne yneltmek. Hieronymusdan farkl olarak, duruma gre izleyecei yola karar verecek kii evirmen olacaktr, grn savunur.12

Filoloji eitimi alm bir d i n adam olan Martin Luther'in ncil'i evirene kadar ncil, evirisinde szc szcne evirilerin yapldn biliyoruz. Luther'in ncil evirisiyle bu anlayn deitiini 1534'de yaymlanan ncil evirisinin, eviri alannda atlm byk bir adm olduunu syleyebiliriz. nk Lutherin ncil evirisinden nce kutsal kitaplarn evirilerinde szc szcne eviri yntemi benimseniyordu. Ancak Kzltan yine Lutherin eviri anlaynda, acaba genel anlalrla arlk verildiinde, kaynak metnin kutsall bozulmu, o metne dayanmayan ve kendi bana srekli deiime urayan bir ilkeye balanlm olmaz m? sorusunu sorar ve Lutherin bu sorunlarn bilincinde olduunu yle anlatr:

Ancak zamanla baka kiilerin onu rnek alarak ncili kendi vicdanlar dorultusunda ve pazarlarndaki adamlar iin evirmeye kalkmalarna neden olduu taktirde, bu kuramn fazla cesur olup olmayaca sorusuyla yz yze gelir. Bu nedenle ncili gelecekte yeniden ve daha

12

Kzltan, 2002, s. 15

6

geni bir zaman dilimi iinde evirmeyi mit eder. 13

eviri konusunda szckler mi yoksa anlamn m verilmesi gereklii tartmalar srerken eviriye farkl bir bak as getiren ve evirinin ilk defa bir bilim olduunu savunan ve bu konuda olduka nemli dnceler ortaya koyan bir baka nemli isim de Alman dnr Friedrich Ernst Daniel

Schleiermacher'dr (1768-1834). Schleiermacher eviriye farkl bir bak as getirir ve evirinin ilk defa bir bilim olduunu savunur. 19. yyda yaymlanm nemli eserlerinden biri olan ber die verschiedenen Methoden des bersetzens de Schleiermacher Platondan yapt evirilerde hangi prensipleri benimsediini aklar. Schleiermacherin, karlat nemli sorunlar yle aklar: Platonu Almancaya aktarrken

eviri prensipte bir anlama ve aktarma srecidir. Bu aktarm sreci, sadece farkl diller arasnda deil ayn dil iinde farkl azlar, grup dilleri ve ayn dilde yazlm eski metinler iin de sz konusudur. 14

evrilen metin trnn ve uygulanlacak eviri ynteminin ilikisine de nem veren Schleiermacher metinleri genel olarak ikiye ayrmtr: - Sanat metinleri ile bilimsel metinler. - Gndelik yaam ilgilendiren metinlerdir.

Kzltan, 2002, s. 16 Rezan Kzltan, Tarihte eviri, Ankara niversitesi D.T.C.F Fakltesi Dergisi, Cilt: 41Say:1-2. s.6114

13

7

eviri konusunda farkl dnceleriyle eviri biliminde 18. yyn sonunda ve 19.yyn balarnda byk tartmalara neden olan nemli bir isim de Wilhelm von Humboldttur. Humboldtun eviri kuramnda ortaya koyduu nemli gr ayr ayr diller arasnda sz konusu olan badatrlmazlk ilkesidir. evirmen bu i l ke dorultusunda ya kaynak dile ya da ama dile ynelik bir yntem benimsemek zorundadr. Dilbilimci ve nemli bir dnr olan Humboldt un eviri kuramn Kzltan yle aklar:

Humboldt,

hangi dilde olursa olsun, szcklerin birbirleriyle bire bir

deitirilemeyen zgn karakterinden yola kar. Konuya byle yaklaldnda, bir dildeki hibir szck bir baka dildeki karlyla tamamen

rtmediinden, asl kastedilen daima kaynak metinde sakl kalr.15

Alman Edebiyatnda gerek verdii rnlerle gerekse eviri alannda gelitirdii grleriyle bir dier isim air ve yazar Johan Wolfgang von Goethe'dir. Goethe eviriyi bir zenginlik olarak grr ve bunu yine edebiyata balar. nk Goethe edebiyatn yabanc kltrlerle etkileim iinde olmas gerektii savunur. Kamil Aydn "Karlatrmal Edebiyat" adl kitabnda Goethe hakknda unlar belirtir:

Goethe edebiyat almasnn, yalnzca yazarn kendi ulusu ya da Avrupa 'da ve hatta onun yaygn kltrel geleneklerinin iinde olmamas gerektiini ileri

15

Kzltan, A.g.e. s. 63

8

srer....'' 16

Goethenin talya seyehatiyle Alman Edebiyatnda ark nazmna ilgi uyandrm olan West-stlicher Divan adl eseri yine o dnemin en gzel rneklerinden biridir.Mouninden yapt alntyla Tahsin Akta, Goethenin eviri anlayn yle zetlemektedir: - eviri, orijinal metnin dnce btnnn aktarlmasn ngren bir olgudur. - eviri, orijinal metnin hedef dilde baka bir dzenekte taklit edilmesi, doru kopya edilmesi iidir. - eviri sadece orijinal metnin anlamn deil, ayn zamanda o metnin ierdii sz sanatlarnn slubunun ve ritmik unsurlarnn da aktarlmasn salayan bir sretir.17

Goethe ayrca eviriyi gruba ayrr bunlar: sade nesir tarz (schlicht prosaisch), uyarlama (parodistisch) ve rnek eviri. Kzltan, Goethenin bu gruplandrmasn u ekilde deerlendirir:

Burada ilgin olan, Goethenin bu tr ve a ayrmnda, ayn zamanda nitelik ve zaman arasnda bir balant kurmasdr. Nesirsel eviriyi ok deerli buluu halde, nitelik ve zaman bakmndan yapt sralamada, zamanla daha nitelikli evirilerin yaplacan vurgular. Hali hazrda en mkemmel olan nesirsel eviri olmakla birlikte, abalar srdke aslnn ayns eviri, bu sralamada en st

16 17

Kamil Aydn, Karlatrmal Edebiyat, Birey yaynclk, st. 1999. s. 63 Akta, 1996, s. 32

9

basama oluturacaktr.18

Theodore Savory de yine eviri ile ilgili nemli grleri olan bir baka isim. Hamit Dereli tarafndan Trkeye evrilen 'Tercme Sanat" adl kitapta, Savory tercme sanatnn ayrntlara bilimsel ve teknik tercmeye, ncil'in

tercmesi, klasik eserlerin evirilmesi, iir evirisi gibi nemli konulara deinmitir. Savory evirmenin zelliklerini yle aklar:

Aka grlyor ki bir mtercimin yksek vasflar sahibi olmasna zaruret vardr. Fakat yalnz dilbilgisi ve edebi kabiliyet de iyi tercme yapmak iin kafi deildir. Tercme edilmekte olan eserin konusuna bir dereceye kadar sevgi ve sempati, daha yksek bir dereceye kadar sevgi ve sempati, daha yksek bir derecede vukuf elzemdir. 19

evirinin zamanla yeniden yaplmas gerektiini savunan Savory unlar da syler:

"... edebi deeri olan bir eserin yeni bir tercmesi her zaman iyi karlanr, nk mevcut tercmeler zamanla eskimi ve modas gemi gibi gelir."20

Kitab "Tercmenin Prensipleri" adl blmnde ise eviri sanatn nasl uygulanmas gerektii konusunda birbirlerine zt iftler halinde sralar:

18 19 20

Kzltan, A.g.e. s. 57

Hamit Dereli, Tercme Sanat, Milli Eitim Basmevi, Ankara, 1961, s. 19Dereli, A.g.e. s. 20

10

- Bir tercme aslnn kelimelerini vermelidir. - Bir tercme aslnn fikirlerini vermelidir. - Bir tercme okunurken orijinal bir eser hissini vermelidir. - Bir tercme okunurken tercme olduu belli olmaldr. - Tercme aslnn slubunu aksettirmelidir. - Tercme mtercimin slubunu vermelidir. - Tercme aslnn yazld devirde yazlm gibi okunabilmelidir. - Tercme mtercimin yaad devirde yazlm gibi okunabilmelidir. - Tercmede ilaveler ve atlamalar olabilir. - Tercmede asl metne bir ey ilave edilemez ve ondan atlamalar olamaz. - Nazm, nesir olarak evrilmelidir. - Nazm, nazm olarak evrilmelidir.21

Birbirine zt bu nerileriyle Savory metne sadk evirinin nasl olmas gerektii sorusuna da cevap bulmaya almtr. eviri alannda bir baka nemli isim de Katharina Reissdr. Reisse gre

evirmenin hem ama dil hem de kaynak dil kltrlerini ok iyi bilmesi, ayn zamanda metnin trn de gz nnde bulundurmas gerekir. Reiss Betik Tipi ve eviri Yntemi22 adl yazsnda evirmenlerin, yazarn ynelimlerini anlatma kavuturabilmek iin bir dili nasl kullandn da aratrmalar gerektiini syler. eviri ve metin tipleri konusunda kendi grlerini ortaya koyan21 22

Reiss,

Almanyada

eviri

alannda

byk

ilgi

uyandrmtr.

Dereli, 1961, s. 20 Katharina Reiss, Betik Tipi ve eviri, ev. Ahmet Cemal, Balam, 1979, s. 309

11

bersetzungstheorien

adl eserinde Radegundis Stolze, Reissn metinleri

aadaki gibi snflandrdn sylemektedir. - erik arlkl metinler (inhaltsbetonte Texte) - Biim arlkl metinler (formbetonte Texte) - ar arlkl metinler (appelbetonte Texte)23

Reiss yine yukarda bahsettiimiz yazsnda, yazarn ierik arlkl metinlerde bir ierii betimleyebilmek iin dilin bilgi verici olanaklarndan

yararlandn, biimsel arlkl metinlerde sanat dilinin, anlatcnn ve anlatmnn n plana ktn vurgulamaktadr. arsal arlktaki metinlerde ise yazarn okuyucunun etkinliini n plana karmak iin dilin ilemsel olanaklarndan yararlandn sylemektedir. Reiss, bu balamda metinleri u ekilde sralar:

1. Bilgilendirici Metinler (Informative Texte) 2. Anlatmc Metinler (Expressive Texte) 3. lemsel Metinler (Operative Texte)24

Reiss yazsnda, evirmenin bir eseri evirirken tm bu zellikleri gz nnde bulundurmas gerektiini vurgulamtr. Werner Kollerin eviri hakkndaki dncelerinden biri de, eviride anlamn aktarlmas gerektiidir. Tahsin Akta, Kollerin dncesini aktarrken, evirmenin yazarn rettii metinde neyi ifade etmek istediini, ncelikle23 24

Radegundis Stolze, bersetzungsmethode, Gnther Narr Verlag, Tbingen 1994, s. 109 Stolze, 1994, s. 109

12

korumas gerektiini ortaya koyup elde ettii sonular ama dilde anlatmaya almas gerektiini savunduunu syler. Sonu olarak diyebiliriz ki, Koller eviri yaplrken kaynak metnin balamnn gz ard edilmemesi gerektiini vurgulamaktadr. Yani Koller bir bakma kelimesi kelimesine eviri

anlayna, dolaysyla kelimelerin tek tek anlamlarndan yola klarak yaplan eviri anlayna kar kmaktadr. Kollerden yapt bir alntyla, Akta onun szcklerin anlamlarnn balam erevesinde ele alnmas gerektii dncesinde olduunu vurgular ve u ekilde belirttiini syler:

Kaynak Dil Metni Analiz evrilecek Anlam Birimleri

Hedef Dil Metni Sentez Hedef Dildeki Anlam Birimleri25

Kollerin szcklerin anlamlarn metinden yola karak yaptn, bunun da ileyi tarzn iki blme ayrdn yukardaki tabloda grmekteyiz. Ksaca belirtmek gerekirse, Kollerin eviri ilemini tablodan da anlalaca gibi bir analiz-sentez sreci olarak grdn syleyebiliriz.

eviri alannda nemli dnceler ortaya koyan kiilerin kuramlarna ksaca deindikten sonra, gnmzde de hala eviri hakkndaki tartmalarn srmekte olduunu grmekteyiz. Yabanc dilden evrilen kitaplarn saylarna bakldnda lkemizde de son yllarda bir art olduunu gzlemlemekteyiz. Bu niceliksel art, niteliksel art anlamna gelmemektedir. te bu nedenle srekli kuramlar

25

Akta, 1996, s. 81

13

gelitiriliyor ve eviriye ihtiya duyulduu srece bu byle srecektir. Gnmzde eviride yaanan sorunlar konusunda, kltrel aktarm sorunu zerinde

durulmaktadr. Bu nedenle Edebi eviride Kltrel Aktarm Sorunu bir sonraki blmde ele alnacaktr.

14

I.I. EDEB EV R VE KLTR AKTARIMI

Avrupada ilk eviri etkinlikleri M.. 3.yyda balamtr. lk edebi evirmen Livius Andronicus (?- . . 200) adnda bir Yunanldr. Tarent Savanda (M.. 272) Romallara esir den Livius bir Romalnn ocuklarna Yunanca retmenlii yapm ve daha sonra efendisi tarafndan hizmetlerinden dolay azat edilmitir. Livius Odysseia destann Latinceye evirmekle kalmam, destann sanatsal zelliklerini de aktarmay baarm ve bylelikle Avrupann ilk edebi evirmeni unvann almtr.26 eviri tarihi aratrmalarnda, Romallar dneminin, evirinin dzenli eviri faaliyetlerinin balangc olduusaptanmtr. Romallar kendilerinden stn

grdkleri Yunan yaznnn evirisini yapm ve bylelikle Roma yaznnda, Yunan rneklerine yknen eserler ortaya kmtr. Ciceronun non verbum de verbo, sed sensum exprimere de sensu (szc szcne deil, anlamn karlnn aynen yaratlmas) ilkesinde yaplan eviriler, kaynak metnin tm unsurlarnn ama dilde tam anlamyla karlklarnn verilmesiyle yaplmtr. Zaten Romallarn ounun Yunancay konuup okuyabildiklerini de varsayarsak, evirmenlere sadece kaynak metni model olarak ele alp, kendi dillerinde onun bir yknmesini yaratma grevi dyordu.

Romallarda ilk edebi eviri faaliyetlerine ksaca deindikten sonra aslnda edebi evirinin, farkl kltrleri ve edebiyatlar birletiren nemli bir etkinlik olduunu ve eviri tarihinin balangcndan26

gnmze kadar zorlu bir ura olduunu

Ayta, 2003, s. 42

15

vurgulamak gerekir. nk edebi metinlerde yazarn ne dedii kadar bunu nasl syledii nemli olduu iin, bu metinlerin evirisinde her iki dile yeterince vakf

olmann yan sra, edebiyat alannda donanm, slup ve yorum bilgisi gerektirir. evirmen kimi zaman edebi metni eviremeyecek duruma gelir, nk edebi yaptlar gnlk dil ve konumalardan ok farkl anlamlar ve yaplar ierir. Edebi yaptlar dier metinler gibi okuyucuya bir ey anlatmakla kalmaz, onda baz duygu ve dnceleri kendine has ve yaratc bir dil ile uyandrmaya alr. Edebi metinlerin evirisini gletiren en nemli unsurlardan biri, yazarn dilin kendine has ve yaratc bir biimde kullanmasdr. Bundan dolay da edebi metinlerin evirisi, evirmeni belirli bir yntem saptamann yan sra, kaynak metnin snrlar iinde kalarak kendi dilinde yaratc olmaya zorlar. Bu noktada evirmenin zgrlk snrlarn, hedef kltrde var olan yazn

kurallar, okurun beklentileri ve evirinin oluturulduu zaman dilimi belirler. evirmen, evirideki amac dorultusunda bir yntem belirlemek zorundadr, ancak bu belirlemeden sonra ya kaynak metni ama kltrn bir parasym gibi evirir ya da yabancln ve evirinin zgn metne balln n plana karan bir eviri yntemi benimser. Her iki yntemde de evirmen evirinin ama kltrde kabul edilebilir ve okunabilir olmas amacn gtmelidir. evirmenin kaynak ve ama dile hakim olmas gerei ilk kouldur. Yazarn kaynak eserde yaratt dnya, nce kaynak dilde kavranmaldr. evirmen ama dilde karl bulunmayan yaplar nasl aktaraca sorusuna cevap aramaldr. Bu noktada evirmenin gz nnde bulundurmas gereken nemli bir unsur da

16

kltr konusudur. nk toplumlarn kendilerine gre alkanlklar, gelenek grenekleri, deer yarglar gibi bir ok kltrel etkenler birbiriyle kimi zaman uyuurken, kimi zaman belirgin farkllklar gsterir. zgn bir eserin, baka bir dilde yeniden oluturulmas ne kadar zor ise, farkl dil ve kltrel yapya sahip metinleri evirirken tamamen edeer metinleri oluturmak da ayn derecede gtr. Fakat bu zorluklarla karlaan evirmen iin atlama, evirmeme, ksaltma gibi yaklam zm yolu olmamaldr.

Edeerlilik sorununu Grsel Ayta yle aklar:

eviribiliminde oka zerinde durulan sorulardan biri, edeerliliktir (Alm. quivalenz). Edeerlilik genel olarak bir eserin orijinaliyle evirisi arasnda sz konusudur. zgn metin, ierik ve biim (slup, sylem) ynnden eviri srecinde deerlendirilmeli ve evirinin edeerlilii elden geldiince

salanmaldr. Dinamik ya da ilevsel edeerlilik erek kltrde (evrilen dilin yer ald kltrde) edeer etki brakmaldr. 27

eviride kltrel aktarm sorunun nemi gnmzde bilinmektedir. Bununla birlikte farkl diller konuan toplumlar arasndaki kltrel uyumsuzluk artk kltrlerin yelerince de kabul edilmekte ve bylelikle hedef kltr asndan kabul edilemezlik sorununu da beraberinde getirmektedir. nk kltrden kltre davran biimleri, gelenek ve grenekler, alkanlklar gibi pek ok tutumlar deiiklik gstermektedir.27

Grsel Ayta, Genel Edebiyat Bilimi, Say Yaynlar, st. 2003, s. 23

17

Baka bir sorun da baz kelimelerin yaam koullar, gelenek ve dini inanlarndan dolay ama dilde var olmaylardr. Gnmzde ky yaamnda hala nemli bir yere sahip kna ve knayla ilgili kna srmek, ele kna yakmak, kna yakmak deyimi, knal sa gibi tanmlarn bir ksm, kna kltrne sahip uluslarn dillerine evrilebilir. Ancak knay kltrlerinde barndrmayan bir ulusun diline evirmek olduka gtr. Mesela kara knay Almancaya schwarze Henna diye evirmek kelime baznda doru olabilir ancak ayn ekilde kna gecesini Hennanacht diye evirdiimizde Alman okuyucu iin yadrgatc ve anlamsz olur. Bu durumda evirmen edeer ifade bulma, anlam evirme ya da amlama gibi yntemlere bavurabilir. Ancak belirlenen yntem evirmenin keyfiyetine kalmamal, metnin sanatsal ve estetik tm etkilerinin yeniden yaratld bir yntem olmaldr. Her dilde farkl anlamsal armlarn olmas kanlmazdr. Bir anlamda evrilmesi g olan da szckler deil onlarn ardnda yatan dnce ve yaant biimleri, yani armlardr. Edebi eserlerin vazgeilmez unsurlarndan biri de sz sanatlardr. Dil ve kltr farkll sz konusu olduunda bir baka dile aktarlmalar da olduka gtr. Grsel Ayta bu konudaki grlerini yle dile getirir:

Birbirine benzeyen, kken akrabal olan diller arasnda geiler kolaydr: Bir Alman yazar ngilizceyi ngiliz edebiyatnn inceliklerine vakf olacak kadar bilir ounlukla. talyan, Fransz, spanyol, Rus, ek v.b. edebiyatlarn tmn rahata anlamas, daha ok sayda dil bilmesine baldr ve bu ou

18

zaman kolay olmaz. Edebiyat eserlerine yansyan kltr dnyalar da diyelim bir Asyal, bir Afrikal yazar anlamada byk engeller oluturur. 28

eviri her eyden nce farkl dil topluluklarnn birbiriyle kltr ve bilgi alveriini gerekletiren bir aracdr. evirinin bu anlamda nemini Kzltan yine u ekilde tanmlar:

Toplumu yanstan edebiyat rnlerinin amac, sadece yarattklar yerdeki snrlar iinde kalp gelimek deil, eviri yoluyla baka toplumlara aktarlarak, onlar birbirine kaynatrmay baaran bir kpr olabilmektir. Bunu baard lde de kendisine, ait olduu topluma ve toplumlara hizmet etmi olur 29

eviriyi kltrler aras iletiimi salamak ya da yaygnlatrmak iin bir yol olduunu syleyen Ayta, bilim ve teknik konulardaki yaynlar baka bir dile aktarmada baar lsnn doruluk olduunu, ancak edebiyat alannda bunun yeterli olmadn vurgulamtr:

Salkl bir eviride yanl anlamaya yol amamak, yani anlam vermek, ilk aranan zellik. Ama sz konusu metin ya da eser, estetik zen rnyse, onun baka dile evrilmesinde dorudan baka bir de gzel ls gz nnde

28 29

Ayta, 2003, s. 41 Rezan Kzltan, Almancada Aziz Nesin Doktora Tezi, Ankara 1982, s. 4

19

tutulacak demektir. 30

Sonu

olarak

evirinin

sosyokltrel

faktrlerle

olan

balants

inkar

edilemeyeceine gre, eviride en nemli engel farkl bir dil ve farkl sosyokltrel yaant olduu ortadr. evirmen kltrel arl olan bir metinle alrken, o toplumun sosyokltrel yapsna uygun olarak, ancak kaynak eserin zgnln bozmadan, eviride edeerlilii ve anlalrl salamak iin titiz bir alma yrtmelidir.

Btn yazarlarn olduu gibi, Kafkann da eserlerini eletirebilmek ve evirebilmek iin, yazar ve eseri hakknda elde edilen bilgiler dnda, bilimsel yntemlerden yararlanmak gerekir. Kafkann eserlerinde kendine zglk nemli olduundan, yazarn duygu dnyasnn, buna bal olarak da slubunun irdelenmesi gerekir.

Kendine has anlatmyla okuru dnmeye ve bilinlenmeye ynelten Kafkann eserlerinin evirisinde de ama edeerlilik salamaktr. eviri metnin trne gre bir edeerlilik kurmaya almann ilk adm, metin trn belirleme olacaktr. Klaus Brinker bunu u ekilde aklar:

Edebi metinler, ar nitelikli metinler, ykmllk ifade eden metinler. Bunlardan, edebi metinler grubuna roman, yk, destan, tiyatro oyunu, iir gibi sanat arlkl metinler girmektedir. Bu trlerin evirisinde ierikle birlikte ncelikle evrilecek30

Grsel Ayta, Edebiyat Yazlar I, Gndoan Yaynlar, Ankara 1990, S. 112

20

metnin biim, slup, szck, ses, szdizimi gibi btn dilbilgisel rgsnn aktarlmas gerekir. 31

evirmenin, zerinde alt metnin tm dil, kltr ve slup zelliklerini bilmesi, ortaya kacak yaptn doruluk ve gzellik ltleriyle aslna yaklamasn salayacaktr. Bu konuda Kzltan , yapt eviri almasnn nsznde u aklamay yapyor:

Ayrca Avusturya Almancasna zg nvanlar gibi yer ve zamanla snrl kavramlar kullanyor ki, bu kavramlar artrdklar tm yan anlamlaryla aktarmak neredeyse olanakszdrAndm bu nitelikler Trke iin allmadk da gelse, yazarn slup zelliklerini yansttklarndan Trkeyi zorlayarak okuru yadrgatc bulabilecei bu anlatm biimiyle karlatrmay yeledim. Bilindii gibi, edebi evirinin ilkesi yazar ieriiyle olduu kadar slubuyla da aslna bal kalarak aktarmaktr. 32

Edebi eserlerin dili, yazar ve airlerin dili, gnlk konuma dilinden farkllklar gsterir. Dil bir edebi yaptta ara olma zelliini ap ierikle btnleerek edebiyat rnn oluturur. Edebi eser mesaj, z, anlam ve biim btnl yanstr. Birbirine bal bu zellikleri Emin zdemir yle aklar:

Bir yaptn kapsad duygular, imgeler, dnceler; edebiyat rnlerini oluturan

31 32

Klaus Brinker, Linguistische Textanalyse, 1985, s. 104 Elisabeth Hauer, Bir Baka Bahar, ev. Rezan Kzltan, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1999, S. XII

21

isel elerin tmne (ileti, z, anlam) ierik ad verilir. Konu, z, anlam ayr eler olmalarna karlk birbirlerinden kopuk, aralarnda iliki yoktur anlamna gelmez. z, konuya anlam yklemedir bir bakma. Konunun z ya da ierie dntrlmesinde yaratc, bu yaraty oluturan bir biime ihtiya duyar. nk z ile biim arasnda sk bir etkileim vardr. Dar anlamyla yol ve kalp demektir biimEdebiyat eserlerinde biim, sanatnn yapt ve yaratlarnda yer alan btn eleri birbirine balayarak, rntleyerek oluturduu dzendir. 33

Tm bunlar dikkate alnarak eviride de biimin tesadfi olmad, zmlenmesinin aslnda yaptn evrilmesi olduu, aksi halde sadece konunun evrilmi olabilecei dikkat edilmesi gereken bir noktadr. yk evirmeninin kendine zg tekniinin belirleyici yann, Bertan Onaran yle aklar:

yant iinde, belirleyici olan yalnzca her yazarn/yknn zgl biemi. 34

lk Tamer ise konuya u ekilde yaklar:

yk evirmeninin ayr bir teknii olduunu sanyorum. Belirleyici olan, yazarn, yknn zgl biemidir. Prl prl bir Trke uruna o biemden fedakarlk etmeye kalkarsanz, o yky veremezsiniz; o yknn konusunu verirsiniz sadece. eviride trn deil, yazarn, yaptn zellikleri egemen olmaldr. 35

33

Emin zdemir, Trk ve Dnya Edebiyat, Ankara: Kltr Bakanl Sanat ve Edebiyat Yayn, 1994, S. 23-32 34 Bertan Onaran, lk Tamer, yk evirisi zerine-Sylei, Metis eviri Dergisi, Yaz 1990, s.1435

Onaran, Tamer, A.g.e., s. 14

22

Edebi metinlerde sadece anlamn aktarlmasnn, yeterli olmadn syleyenlerden biri de Hseyin Gmtr. Gm, eviriyi, eviri yaplan zgn dilin slubunda dnmenin gereini yle aklar:

Edebi metinler sz konusu olduunda ekil ve muhteva arasnda diyalektik bir iliki olduundan sadece anlamn doru aktarlmas yetmez. Bir roman, bir tiyatro ya da iirde, yazarn kelime seimi, bunun yan sra cmle dzeni ve anlatm biimi de nemlidir. Yazarn vermek istedii mesaj tayan muhtevann doru aktarlmasnn, deimez olmasnn yannda slup ekil yapsnn da aktarlmas, eserin yazarna sayg gereidirtercmenin ekil ve slubu aslnn ekil ve slubuyla ayn olmaldrBir dilde slup sanatlar, o dili konuan milletin diliyle zdetirTercmeyi bunlardan ayr dndmz zaman, o tercme eviri kokar, o tercme lugattaki kelimeleri lincaire olarak yatay ekilde

dizilmesidir.36

Dilsel bir rn olan edebi yapt, her esi ve her organyla zel bir ilev yklenmi, kendine zg bir yapdr. Bunlarn yan sra eser toplumsal, siyasal, etik ya da felsefi bir bildiri de ierir. Sanat eserlerinin bir grevi de mesaj iletmek, verici ve alc arasnda iletiim kurmaktr. zdemir nce edebi eserin zelliklerini u ekilde tanmlamaktadr:

Bir yaznsal yapt ne yalnzca bildiridir, ne yalnzca anlamdr, ne yalnzca dildir, ne yalnzca ieriktir, ne yalnzca biimdir, ne yalnzca iletiim aracdr; bunlardanHseyin Gm, slup ve Tercme, Seluk niv. Fen.Ed. Fak. Dergisi. Say:4, Konya 1987, s. 51-53-5636

23

yalnzca birine indirgenemez. Yaznsal yapt, bu zelliklerden tmn kendinde barndran bir dilsel yapdr. 37

Ayn zamanda kltrn kendine zg gelenekleri ve yaam biimlerinin olduu unutulmamaldr. Bu gelenek ve yaam biimlerini ifadeye dken dil, dier dillerle iletiim kurduunda, szck daarc ve ifade biimleri edinir. Farkl dil ailelerine ait dillerde edinilen bu szck daarc ve ifade biimleri yabancln hissettirirken, dil akrabal bulunan dillerde yadrgatc farkllklar gstermez. Trke ve Almanca gibi farkl dil ailelerinden (Ural-Altay/Hint-Avrupa) gelen diller szck ve szdizimi dzeyinde ciddi farkllklar gstermektedir. Burada evirmene byk grev dmekte, evirmen yabanclatrma veya uyarlama gibi yntemlerle bu uurumu kapatmaya alr. evirmen evirecei metin iin bir yntem belirleyebilmek iin, ncelikle neyi ne amala evirdiini, hangi okur kitlesini hedefleyerek bilmelidir. eviride evirmenin tutum belirlemesi, eviri eserin tr asndan da nemlidir. Bir roman, yk, iir, felsefi bir metin ya da bir konferans metni yazn tr bakmndan farkllklar tadndan, edebi metinde evirmen edebiyat alannda, felsefi bir metinde ise felsefe alannda bilgi sahibi olmaldr.

Edebi metin dier metin trlerine gre doas gerei farkllklar gstermektedir. Edebi yaptlarn en belirgin zelliklerinden biri de yknemezliidir. Eseri yazan, yaratan, yazar bile, yeniden ayn yapt ortaya koyamaz. Bu adan bakldnda, her edebi metininin evirisinin kendine zg olacan da varsaymak gerekir. Bu

nedenle eviri eletirisi yaparken, ama metinle karlatrp doru-yanl, ya da

37

zdemir nce, Yaznsal Sylem zerine, stanbul: Can yaynlar, 1993, s. 86

24

yaptn btnne bakarak, akc-bozuk gibi terimleri kullanmak ve znel bir tutumla yaklamak sadece nyargl yaklamaktan teye gidemez. Edebi metinlerde bireysel bir dil kullanlmas, evirmeni zorlamaktadr. Ayrca eviri eletirmeninin almasn salt kaynak metin ile ama metnin karlatrmasyla snrlandrmas da yeterli deildir. Bu nedenle bir yaptn farkl evirmenlerce eitli zaman dilimlerinde yaplan birka evirisi ele alnarak karlatrmal deerlendirmeler oluturulabilir. evirmenin, yazara ve okuyucuya kar yerine getirmesi gereken sorumluluklar vardr ve bu sorumluluklar evirmenin kuramlar dorultusunda, yntemlerle almasn gerekli klmaktadr. evirmen, hangi kuramdan yararlanacan ve neye ncelik vereceini kendisi belirler. Ancak evirmen edebi metnin bireysel bir dil kullanm sonucu ortaya ktn, dilin dilbilgisel kalplar zerine temellendiini ve metnin bireysel biem uygulamalarn da yansttn gzden uzak tutmamaldr. Dilin belli kurallara gre ileyii iersinde dizge nemli grldnden, dil ve dilin iersinde dizgenin blnemezlii de nemli grlmektedir.

Dil btnyle bir dizgedir. Birimleri vardr: 1. Ses dizgesi, 2. Yapsal anlamlar dizgesi, 3. Bu iki dizgenin birbirine bamllndan doan bir bakan dizge olan dilbilgisiDil, belirli kural ve kalplara gre iler ve insanlar tarafndan birbiriyle anlamak iin kullanlr. Dil insanlarn kulland bir anlamalar dizgesidir. Dizge ise bilimsel bir btn, belli bir sonuca varmak ya da bir btn elde etmek iin bir araya gelmi, birbirine bal paralardan oluan dzenli bir topluluktur. 38

38

Aysu Eldemir, Saussureden Sonra Yapsal Dilbilimde Szdizimi Konusundaki Tutumlar, Yntemler ve Dnml retimsel Dilbilgisinde Chomsky, Dilbilim ve Dilbilgisi Konumalar I., Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1980, s. 130

25

Dilde kavramlar belirten szcklerde ve bunlarn simgeledikleri kavramlar arasndaki iliki rasgeledir, ancak szdiziminde bu iliki nedensiz deildir.

Szdiziminde bu szckler, zaman zaman dildeki en kk eler araclyla birbirine balanr, zaman zaman da, yaln halde bulunmalarna karn dizim kurallarna uygun olarak yan yana dizilerek bir silsile olutururlar.39

Bir baka nemli nokta da sz diziminde Almancadaki zne-yklem-nesne atsna karlk, Trkede zne-nesne-yklem atsnn mevcut olmasdr. Bu farkllk evirilerde zorluk yaratmakta ve yanllklarn kayna olmaktadr. Ayrca Trkede bulunan ancak nadiren kullanlan baz cmle trleri de eviride sorunlara yol amaktadr.

Trkede dolambal birleik cmleler, devrik cmlelerin kullanm ok azdr. Soyut kavramlar, somut szcklerle anlatlr. Edilgen atlarn Trkede dier dillere gre daha az kullanlmas, deyim ve ataszlerin bir hikayeye dayandrlmas ve szcklerdeki anlam yknn ok zor ayrt edilebilmesi eviriyi zorlatrr.40

evirmenin szdizimsel yaplar dikkate almamas ya da ikinci dilden eviri yapmas kaynak eserle ska rtmezlikler olumasna yol aabilir. Ama, kaynak dile zg szdizimsel zelliklerin, oluturulan ama metinde gz nnde bulundurulmasdr.

39 40

Eldemir, 1980. s. 131 Armaan Ethemolu, Yaznsal eviride Sanatsal Edeerlilik Sorunu, ada eviri Kuramlar ve Uygulamalar Seminerinde Sunulan Bildiriler (12-13 Nisan 1990), Ankara: Hacettepe niversitesi Y.D.Y.O. Mtercim-Tercmanlk Blm. 1991. s. 738

26

eviri srecinde gerek szdizimi gerekse anlam ve dilbilgisel boyutta, ama metinde oluabilecek eviri hatalarn saptanabilmesi iin cmlelerin gruplandrlmas yararl grlmtr. Rezzan Algn, nesnel eviri eletirisine ynelik olarak gelitirdii karlatrmal analiz ynteminde, cmle alanndaki farkllklar dokuz gruba ayrmaktadr:

a) Yeni cmle b) Tutarl eviri cmle c) Tutarl eviriye yakn cmle d) Uyarlama cmle e) Tutarsz eviri cmle f) Orijinal metne cmle ekleme g) Orijinal metne cmle karma h) Birden fazla Trke cmlenin birletirilerek evrilmesi i) Trke cmlenin blnp birden fazla Almanca cmle olarak evrilmesi. 41

Akit Gktrk yapc bir eviri eletirisi nasl olmal sorusuna yle bir yorum getirir:

Kaynak dil ile ama dil, zgn metin ile eviri metin arasnda yaplacak ayrmsal karlatrmalarla, tek tek yanllar tesinde, benzer trden yanllarn nedenleri, ilenme olaslklar, dizgeli bir biimde ortaya konursa, yapc bir eletiriye doru

41

Rezzan Algn, Almancada Aziz Nesin. Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaymlanm Doktora Tezi, 1982, 2. Cilt, s. 851

27

adm olacaktr. 42

Reiss eviri eylemini iki dilli bir iletiim olarak deerlendirdikten sonra iletiimi aamada ele alr:

1. Gnderici olarak yazar ve kaynak dil alcs olarak evirmen 2. Ama dil gndericisi durumunda evirmen 3. Ama dil gndericisi evirmen ile ama dil alcs okur arasnda iletiim 43

letiimi gerekletiren metnin nasl deerlendirilmesi gerektii, eviri eletirisi alanna girmektedir. Yine Reissn eviri eletirisi balamnda oluturduu temel ilkeler unlardr: 1. eviri eletirisi zgn dile ve ama dile hakim olan kiilerce yaplmaldr. 2. zgn metin ile ama metin arsnda karlatrma olmakszn eviri eletirisi olamaz. 3. eviri metni kaynak metinde lmek ve kaynak metin ile karlatrmak gerekir. 4. Btn deerlendirmeler gerekeleri ile ortaya koyulmal ve veriler ispatlanmaldr (nesnellik-kontrol edilebilirlik). 5. Btn eletirilerde, baka eletirilere frsat verecek boluklar braklmaldr. 6. Olumsuz deerlendirme sonularnda, eletirmenini evirmenin bu

davrann aklayan bilgiler sunmas gerekir. 7. Deerlendirilecek metnin ama dilde, kaynak dildeki metnin ieriini neGktrk, 1994, s. 87 Katharina Reiss, Mglichkeiten und Grenzen der bersetzungskritik. Kategorien und Kriterien fr eine Sachgerechte Beurteilungen von bersetzungen, 3. Aufl., Mnchen Hueber, 1986, s. 10743 42

28

kadar oluturabildiini nesnel biimde tespit etmek gerekir. 44

Daha nce de belirttiimiz gibi, yapc bir eviri eletirisinde nemli olan hata avclna kmak deil, eviri srasnda yaplm benzer trden yanllar ve nedenlerini saptamak, bunlarn nasl giderilebileceine dair zmler aramaktr. Yine bu konuda Ylmaz zbekin almasnda eviride yaplan yanllklarn tespit edilmesinden ok, bunlarn kaynaklarna inildiini ve bunlarn sonularyla birlikte zmlemelerinin verildiini grmekteyiz. zbekin almasnda eviri metinlerde yaplan hatalar ve kaynaklar balklar altnda yle sralanmaktadr:

1- Szln Yetersiz Kullanm. 2- Dil Duygusunun Yetersizlii. 3- Balamn Gz ard Edilmesi. 4- Sz Sanatlarnn Dikkate Alnmamas. 5- Alan Terimlerinin Dikkate Alnmamas.45

Son zamanlarda Trkiyede ve zellikle Batda eviri kuram konusunda ok deerli bilimsel aratrmalarn giderek younlatn gryoruz. Bu almalar 60l ve 70li yllarda egemen olan geleneksel eviri kuramlarn terk edilmesine de yol amtr. Bu dneme kadar yaplan eviri aratrmalarna egemen olan unsur geleneksel edeerlilik kavramyd. F. Gttinger bu edeerlilik kavramn yle tanmlar:

zgn metnin, kendi dilinin okurunda uyandrd etkinin, eviri metnin de eviri44 45

Reiss, 1986, s. 107 Ylmaz zbek, Die Quellen Der bersetzungstheorien, Erzurum 1988, 2. Bask

29

dili okurunda uyandrabilmesidir. 46

Ancak bu tanmn u bir tanm olduunu belirten Gktrk, byle bir edeerlilik tanmnn yazn metinlerinin evirisinde her zaman uygulanamayacan vurgular ve bu durumun nedenlerini u ekilde sralar:

1. Bir yazn metninin, kendi zgn dilindeki, ses, szck, szdizim, btn yap gibi elerin birbirine rtk ilevlerinden doma etkisinin, ok karmak olabilecei; 2. Karmak, oul anlaml nitelikteki zgn metinlerin, kendi dillerinin deiik okurlar zerinde bile ayn etkiyi uyandramayacadr. 47 Bu nedenle ayn etkiyi uyandrmak ya da benzer etki salamak48

gibi amalar,

yazn metinlerinin evirisinde her zaman ie yarayacak edeerlilik ilkeleri olamazlar. Bu nedenle eviri alannn nemli isimlerinden biri olan Eugen A. Nida, yazn metinleri konusunda edeerlilik kavram yerine devingen edeerlilikdynamik equivalence nerir. Nidaya gre:

Deiik renim dzeyleri, deiik meslekler, ilgiler, insanlarn bir iletiyi anlayabilme yetisini nemli lde etkiler. Dolaysyla, bir metnin niversite rencileri, ilkokulu bitirmiler, yeni okumaya balam yetikinler, yabanc dilde okuyan okul ocuklar, geri zekallar gibi deiik okur topluluklar iin birbirinden

46

Gttinger, F., Zielsprache. Theorie und Technik des bersetzens, Zrich: Manesse Verlag, 1963. (ev. Akit Gktrk, eviri: Dillerin Dili, st. 1994, s. 55 47 Gktrk, 1994, s. 57 48 Werner Koller, Grundprobleme der bersetzungstheorie, unter besonderer Bercksichtigung schwedisch-deutscher bersetzungsflle, Bern: Mnchen 1972, s.114)

30

apayr nitelikte evirilerin yaplmas gerekebilir. 49

Yine Nidaya gre devingen edeerlilikte yaplan eviri:

anlatmda btn doall amalar, alcya kendi kltr balamna uygun davran kipleriyle seslenmeyi dener; alcnn, iletiyi kavrayabilmek iin kaynak dil kltrnn rgsn bilmesi gerektii grnde diretmez. 50

Gnmzde evirmene daha fazla zgrlk salanmakla beraber sorumluluu artmaktadr. Bu balamda geleneksel yaklamn dayanak noktas olan edeerlilik kavram, ilevselci yaklam benimseyen aratrmaclar iin anlamn yitirmi bulunmaktadr. nk eviri olaynn bugn artk sadece dilbilimin kurallarnn uygulanmasnn da tesinde olduu kabul edilmitir. Yani evirmen, eviri yaparken sadece dilbilimin kurallarna uymamal, eviride baarl olmak iin, mesela Psikolinguistik, sosyo-linguistik, iletiim, beyin psikolojisi gibi alanlara da ynelmek zorundadr.

Tm bu bilgilere ksaca deindikten sonra, bu almann temelini oluturan eviri eletirisine deinilecektir. Daha nce de belirttiimiz gibi, ama evirmenlerin

hatalarn ortaya koymak deil, bunlarn nedenleri ve sonular zerinde durmaktr. Bu nedenle orijinal eserin birka evirisini bir yntem dorultusunda incelemenin nesnel bir eviri eletirisi asndan nemli olduunu, bir eserin birden fazlaEugen A. Nida, A Framework for the Analysis and Evaluation of Theories of Translation, W. Brislin 1976, s. 68, ev. A. Gktrk, s. 57 50 Eugen A. Nida, Toward a Science of Translating. With Special Reference to Principles and Procedures Involved in Bible Translating, Leiden 1964, s. 159, ev. A. Gktrk, s. 5849

31

evirisini karlatrarak nesnel, kontrol edilebilir deerlendirim ltleri oluturmak gerektiini belirtmek gerekir. Bu balamda dnyada ve lkemizde tannan Franz Kafkann Die Verwandlung adl eserinin varolan evirilerinden drt tanesi

belirlenen eviri eletirisi yntemi nda incelenecektir. zerinde allacak eviri eserler yaymlanma tarihlerine gre unlardr:

- Deiim , eviren Vedat Gnyol, Yaba Yaynlar, 6. Basm, Eyll 1991. - Deiim, eviren Arif Gelen, Sosyal Yaynlar, 1. Bask, stanbul, Ocak 2003. - Dnm eviren Evrim Tevfik Gney, Bordo Siyah Klasik Yaynlar, stanbul 2004. - Dnm eviren Osman akmak, Babil Yaynlar, 1. Bask, stanbul 2005.

Tezde, kaynak metnin genel zellikleri gz nnde bulundurularak, Reissn daha nce deindiimiz eviri eletirisi balamnda oluturduu ilkeleri temel alnm ve Kollerin eviri eletirisinde belirttii amalara hizmet edebilecek bir yntem kullanlmtr. Yukarda ad verilen eviri eserlerden seilen cmleler Algnn doktora tezinde uygulad karlatrmal yntemindeki temel sapmalar

dorultusunda incelenmi ve incelenen cmlelerin deerlendirilmesi yine daha nce uygulanm bu ynteme dayandrlmtr. 51 eviri eletirisinde baka bir nemli nokta da metin analizidir. Bu nedenle ama metin ile kaynak metin arasndaki karlatrmaya gemeden nce, kaynak metin, Reiss tarafndan geniletilen Laswell-formlne gre incelenmitir.

51

Algn, 1982, s. 851

32

Laswell-forml: incelenen metnin konusu nedir, gndericinin iletisi nedir, gnderici hangi alcya ynelik yazmaktadr, hangi yolla iletisini iletmektedir. Reissn geniletilmi nerisi ise, kim, ne hakknda, neyi, nasl, ne zaman ve nerede, hangi yolla, kime, hangi amala yazmaktadr, (eviri ynelimli metin analizi). 52

Bu incelemeler tezin bir sonraki blmlerinde de yer almaktadr. Ksaca tekrar deinmek gerekirse, zerinde altmz eser biim arlkl ve ifade gc yksek olan metin tiplemesine girmektedir. Metin szdizimsel, anlamsal ve sanatsal bir yapya sahiptir. Die Verwandlung adl yk blmden oluan bir ykdr. Yazar, kahraman Gregor araclyla, okuyucuyu kendi dnyasna o anlatcs olarak gtrr. Kafka, eserin anlatm tekniinde Gregorun lmne kadar O-anlatmn (Er-Form) semi, daha sonra yani yknn sonunda yanl anlatm (Auktorial) biimini tercih etmitir. Bylelikle anlatc olaylarn ardna gizlenemez, tam tersi n plana karak yorumlar yapar, kararlar verir, kendi grlerini sunar ve eletirir. Bu zellik ykde nemli bir yer tekil eder. Yanl anlatc her eyi bilir ama bir yandan da anlatamaz, nk olay hemen zlr ve yknn heyecan kalmaz. Kafkann ben-anlatmn sememi olmas, muhtemelen, Gregorun dnm halinin inandrcln zayflataca iindir. ykde ard ardna sralanm cmleler, yaln ve anlalmas g deildir. Yazar imge ve sembollerle ykl bir anlatm tarzn benimsemi, esere hemen ilk cmlesiyle arpc bir ekilde balamtr.

Tezde incelenecek cmleler her blm bandan seilmitir. Bylelikle her blmden

52

http://www.schule.bremen.de

33

50 cmle alnm ve her eviri eser iin toplam 150 cmle incelenmitir. Cmlelerin blm balarndan, cmle dizili sralarn bozmadan alnmasnn bir nedeni de, inceleme srasnda, evirmenin bir btn olarak, orijinal metne ne kadar yaklaabildiini grmektir. Cmleler, almada btnlk salamak ve okuyucu iin rahat okunabilmesi amacyla yaymlanma tarihleri srasna gre, orijinal cmleler ile birlikte bir tablo iersine yerletirilmi ve yine ayn tablo iersinde inceleme sonucu elde edilen bilgiler yazlmtr. Kafkann bu eseri dil, biem ve ierik bakmndan evirmenlerce ne lde korunarak Trkeye aktarld, karlatrmal eviri yntemi ile tezin IV. Deerlendirmeler blmnde yer almtr. Karlatrmal incelemenin ardndan, zerinde allan her eviri metninde varlan sonularn, saysal bir

deerlendirilmesini ve bunlara bal olarak gerekli aklamalarn vermeyi uygun grdk.

II. FRANZ KAFKA

II.I. HAYATI, EDEB K L VE SLUBU ZER NE

Modern dnya edebiyatnda ok tartlan, ok yorumlanan ve edebiyat akmlarna

34

yerletirmesi zor eserler brakan Franz Kafka, 3 Temmuz 1883de Almanca konuan ek asll Yahudi bir tccar ailenin olu olarak Pragda dodu. Kafkann babas, yoksul koullardan zengin bir tccar durumuna ykselmi, bir toptanc maazasnn sahibi olmutur. Annesi ise varlkl, aydn bir Alman Yahudi ailesinden geliyordu. Edebiyat tarihileri Kafkann ekingen, huzursuz, alngan ve iletiim kurmakta glk eken duygulu kiiliini, Yahudi asll Almanca konuan bir ek oluuna, bu nedenle bu sosyal ve kltrel evrede yaad yabanclamaya balarlar. Babann ekonomik durumundaki ykselii, onun kaba fizik ve ruh yaps, yaayndaki pratik-ekonomik yn, Franz Kafka iin bir hayranlk fakat ayn zamanda yenilmez bir nefret ve yabanclama kayna olmutur. Ailesi Pragdaki Alman topluluuyla kaynamaya alm, Kafkann kz kardei Alman okullarna gitmi, Kafka anadil olarak Almancay kullanmtr.

Kzlk ad Lwy olan annesi Julie Kafka ince duygulu kibar bir Pragl aileden geliyordu. Ne var ki anne tamamen kocasnn buyruu altnda yaadndan tek bana kalan Kafka, zamanla babasnn hakimiyetinden kendini kurtaran ve isel zgrle kavuan en kk kz kardei Otla ile ancak byd zaman daha sk manevi iliki kurabildi. 1883-1901 yllar arasnda Pragda Alstdter Ringdeki okulda okudu. Snfn en iyi rencilerinden olan Kafka on be yalarnda Spinoza ekol ile tanit; Darwini, Nietzscheyi hayranlkla okudu, tanrtanmazl ve sosyalizmi benimsedi. Dine kar ilgisiz olan baba evinde zaten dini eitimden eser yoktu. Okuldaki Musevilik dersi bir ahlak retiminden ve filolojik bir branice dersinden oluuyordu ve Kafka bu derslere katlmyordu. Daha sonraki okul yaamnda felsefe derslerinde, Fechnerin

35

Psychophysik, yani ruhsal byklklerin matematik llebilirlii retisiyle tant. Okul hayatndaki ilerleyen dnemlerinde Kafka nemli bir sanat tarihisi olan Oskar Pollak ile sk bir dostluk kurdu. Pollak ve renci arkadalaryla birlikte antiklerikal53 eilimli, muhalif Freie Schule (zgr Okul) derneini kurdu.

Kafkann en sevdii yazarlar Goethe, Kleist, Grillparzer ve Stifter oldu.

1901de Kafka babasnn zoruyla Prag niversitesinde hukuk renimine balad. Bir yandan da sanat tarihi ve Alman edebiyat dersleri ald. 1906da doktorasn tamamlad. Bu dnemde Pragda bulunan ve yannda doktorasn yapt Alfred Weberin sosyolojik derslerinin etkisi altnda kald. Kafka yine bu dnemde Prag ceza ve asliye hukuk mahkemelerinde bir yl stajerlik yapar ve daha sonra Assicurazione Generalide ve 1908de memur olarak Pragdaki i Kaza Sigortasnda almaya balar. Hastalnn (Akcier Tberklozu) ortaya kana, yani 1917 eyllne kadar alr. Kafka meslei ve sanat eilimlerinden dolay ypranr ve yabanclama duygusu iyice gelien Kafka, i dnyasna bir sanat olarak ok salkl bakmaz. Gndzleri sradan bir memur gibi iine gitmekte, geceleri ise lmden derin bir uykuya benzettii yazma iinde younlamaktadr. nsanlara olan gveni azaldka daha ok yazmaya balar. ato, Dava, Amerika adl eserleri hep bu dnemin eserleridir. Elias Canetti dnyaya yaklamaktan korkan ve kendini yazmaya adayan Kafkann bu uurda gzden kardklarn, yine Kafkann 3 Ocak 1912 tarihli gnlk notlarndan alntlad u satrlarla anlatmakta:

53

http://www.itusozluk.com Antiklerikal: Kilisenin ayrcalklarna, mlklerine, varolan ya da olduu iddia edilen toplumsal ya da siyasal nfuzuna kar kan ya da baka gereklerle ruhban zmresini hedef alan akm ve eilimler. Daha ok Fransz Devrimi srasnda ve sonrasnda ortaya kan gelimeler iin kullanlr.

36

Yazmann varlmn en verimli yn saylaca organizmamda aa ktktan sonra iimdeki tm gler o yana t ve cinselliin, yeme imenin, felsefi dncelerin, ama her eyden ok mziin hazlarna ynelik btn br yeteneklerden yz evirdi, sz geen alanlarda yoksul duruma dtm.54

Kafka Pragda kltr evrelerinin yan sra basit halkla da iliki iinde olmutur. 1908-1912 yllar arasnda siyasal ve toplumsal olaylara ilgi duymaya balar. Bu dnemde ek siyaset adamlarnn toplantlarna katlmaya balar. Pragl Alman yazar dostlar ek politik hayatna uzak ve ilgisiz kaldklar iin bu toplantlara yalnz katlr. Ayrca Yahudilikle ilgilenip branice renmeye de yine bu dnemde balar. Yahudi tarihi ve Yiddis edebiyatyla geni apta ilgilenmeye balar. Kafka 1914te patlak veren 1. Dnya Savana fiziksel yetersizlii nedeniyle alnmaz. Biri 1914 dieri 1917de iki defa ayn kzla olmak zere kez nianlanp ayrlr. Onda derin etki brakan Felice Bauer adl bir kadn olur. Mektuplamaktan te pek ilikileri olmad. Bu ilikiden geriye 500n stnde mektup kald. Kafkann lmnden uzun yllar sonra 1967de ilk kez yaynland. 1920de Milena Jesenka adl bir kadnla mektuplamaya balad. Onunla mektuplamalar nce bir arkadalk gibi balad daha sonra tutkulu bir aka

dnt. Ancak Milena, Kafkadan on iki ya kk ve evliydi. Bir araya gelmeleri imkanszd ve bu iliki Kafkay derin aclara srkledi. Milenaya da yazd mektuplar, Felice Bauere yazdklar gibi daha sonraki yllarda yaynland.54

Elias Canetti, br Dava, Kafkann Feliceye Mektuplar zerine, Cev. Kamuran ipal. Cem Yaynevi, st., 1994, s. 32

37

Salnn kt gitmesi zerine emekliliini isteyen Kafka hatr saylr bir Dou Yahudi ve Hassidi ailesinden gelen Dora Diamant adl yirmi yandaki bir kzla tanr. Ancak bu olumlu iliki sayesinde Pragdaki ailesiyle arasndaki i balardan kendini kurtarabilir ve Dora ile o berbat enflasyon dneminde, Berlinde orta halli bir ev tutar. Ancak mutluluklar iki yl srer. Kafkann hastalnn arlamasyla 1924de Viyana yaknlarndaki Kierling Sanatoryumuna kaldrlr. 3 Haziran 1924te bu Sanatoryumda hayata gzlerini yumar.

Nazilerin ekoslovakyay igali srasnda Kafkann kz kardei de toplama kamplarnda ldrld. Kafka ile ilgili bir ok belge yine bu dnemde yok edildi. Kafka tm yazdklarn yirmi yl sren dostluklarndan sonra yakmas iin Max Broda vermiti. nk yazdklarn gereinden fazla kiisel ve deersiz buluyordu. Ama M. Brod dostunu dinlemeyerek kark halde bulunan binlerce sayfa metni toplayp dzenleyerek Kafkann lmnden sonra bastrd. 1935de balayan ilk toplu basm nce engellendi, sonra da yasakland. Krk bir yl gibi ksa bir mrde olaan st yaptlar ortaya koyan Kafka, gerek yaptlar gerekse ilgin otobiyografik zellikleriyle yreselliin snrlarn aarak btn dnyada byk bir ne kavuur. Kafkann eserlerinin gnmze ulamasn salayan Max Brod, Kafkay iine kapank, ama yrei sonsuz iyilik duygusuyla dolu, hep arka planda kalan ve asla gze arpmaktan holanmayan biri olarak tanmlar ve dostluklarn u ekilde betimler:

Yaptlarnda kendini sevgi yoksunluuyla sulayan, kendini, kendine zg kat ltlere vurarak sevgi ateiyle yeterince yanp tutuuyor grmeyen Kafka, gerekten

38

en candan dost ve en candan bir insand. 55

Kafkann eserleri bugne kadar birbirine zt yorumlara yol am, kimi zaman dini adan ele alnmaya allm, psikanalizci edebiyat anlay onda kendince bir eyler bulmaya alm, hatta Fransa ve talyada gerekstclk akmlaryla ilintilenmek istenmi, sosyalist lkelerde kimi zaman kabul grm kimi zaman yasaklarla karlamtr. Kafkann eserlerinde her zaman bir bitmemilik izlenimi ve hibir kesinlik tamayan sonlar vardr. Eser kahramanlarnn kendi varlklarna anlam katmak iin gsterdikleri abalar, sonuta kanlmaz bir biimde yazglarnn gizemini daha da iinden klmaz klar. Oysa eserlerine bakldnda yk yapsnn sadelii, kiilerin azl, bir ya da iki olayn seilip younlatrlm olduunu grrz. Kafkann karamsarlna ramen romanlarnda her zaman bir mit grmek mmkndr. rnein Dava adl eserinde zavall kahraman K. sayfalar boyunca suunu renmek iin rpnp durur ama sonunda idam edilir. Fakat infaz srasnda binann penceresinden klar ierisinden bir adam kar ve K.ya doru ellerini uzatr. Yarar olmayan bir umuttur ama yine de orda ona elini uzatan biri vardr. Dlanmlk, yabanclk, ie kapanklk ve babasyla olan olumsuz ilikilerinden kaynaklanan olumsuzluklara ramen Kafkann bir umut dnyas olduunu Roger Garaudy yle aklar:

Kafkann dnyas bizimkinden ayr bir dnya deildir. inde yaad dnya ile kurduu dnya tek bir dnyadr. Boucu insaniliini yitirmi bir dnya, bir

55

Max Brod. Kafkada nan ve Umutsuzluk. ev. Kamuran ipal. Cem Yaynevi. st., 1994 s. 66

39

yabanclama dnyas, fakat yabanclamann bilincine ulam ve olaanst ile mizahn paralad bu evrenin atlaklarndan bize bir k, belki de bir k yolu gsteren yklmaz bir umudun dnyas. 56

Bir Savan Tasviri (Beschreibung eines Kampfes), Tarada Dn Hazrlklar (Hochzeitsvorbereitungen auf dem Lande), Karar (Das Urteil) ve Tayfa ( 1927de Amerika adyla yaymland) balkl kitaplarnda oullarn babalarnn dnyasna bakaldrsn dile getirir Kafka. Dnm/Deiimin (Die Verwandlung) kahraman Gregor Samsa ise eye kar kar: baba otoritesinin basksna, duygusal yaamn yok olmasna ve ekonomik smrye. Kafkann babasyla ilikisi, tm ilikilerine ve eserlerine yansmtr. Babas baarya ulamak iin Almanlaan Yahudi topluluklarnn bir paras olmutur. ek kkenli bir aileden gelmesine ramen Almancay ana dili olarak kulland iin tam bir ek saylmayan Kafka evresine yabanclaarak byr, zayf ve salksz kiilii babas tarafndan srekli eletirilir. Babasna yazd 100 sayfalk Babaya Mektup hibir zaman babasnn eline gememitir. Bu mektup Kafkann babasn hem kmsediinin, hem de ona hayranlk duyduunun belgesidir. Kaybedilmi baba oul ilikisinden yola karak babasna ve kendisine duyduu gveni kaybettiini, yine Dava adl eserindeki son kelimelerle ifade etmitir; Bir kpek gibi! sanki utan, ondan sonra da hayatta kalacakt. 57

Eserlerinde ou zaman dlanmlk, yabanclk, ie kapanklk ve babasyla olan olumsuz ilikilerini, brokrasiyi, insann yalnzln, gszln ve boyun56

Roger Garaudy, Picasso, Saint-John Perese, Kafka, ev. Mehmet H. Doan, Payel Yaynevi. st. 1991, s. 115 57 Franz Kafka, Dava, ev. Ahmet Cemal, Can Yaynlar, stanbul 2004, S. 240

40

emiliini ele alan Kafkann gncelliini ve zgnln koruyabilmesi, onun somut nesneleri ve gndelik ilikileri, fiziktesi kukunun bir gstergesi biiminde ele almasndan kaynaklanr. Ernst Fischer Kafkann yaamndaki seimini bilinli olarak sanattan ve kendini ykma gtrmekten yana yaptn vurgulayarak onun bykln u ekilde aklar:

Kafkann gnceleri ve mektuplar yaknmalarla, kendine ynelik acmalarla, zayfln kendine ac ektirme pahasna aa vurulmasyla doludur, ama btn bu yaknmalarn ardnda bir yaam dolusu kahramanlk, vurgulanan yetersizliin ardnda ise, ykntlar sanat yaptna kaynaklk etsin diye kendini ykma gtrm bir insann bykl gizlidir. 58

Kafkann dili ve slubu iveler yerine eletirici, titiz zellikler tar. Kafkann yaptlar incelenirken onun isteklerinin gerekletirilmemi olmas gze arpar. nk Kafka gerekletirilmemi istekleri st kapal bir anlatm biimiyle anlatrken aslnda kendisini anlatyordur. Yazarn kendi zgn dilini oluturmas, psikolojik de olsa, baba evinde elde edemedii zgrl hi deilse yazarken elde edii eklinde alglanabilir. Kafka yklerinde hem bir dnya grnn gereini ifreler hem de felsefe yapar. Fischer Kafkann slubunu yle aklar:

O, insann evren iindeki ya da nesnelerin balangcndaki acsn deil, belli bir toplumsal durum iindeki acsn anlatr. Kafka, yabanc bir dnyayla bilinmeyen bir

58

Ernst Fischer, Franz Kafka , ev. Ahmet Cemal, B/F/S Yaynlar. st.,1985. s.21

41

takm glerle umutsuzca bouan, ne olduu anlalmayan ato ile bile bir eit iliki kurmay zleyen kimsesiz bireyin bakaldrn anlatmak iin, dle gerein birbirine kart benzeri olamayan bir dsel talama biimi bulmutu. 59

Kafkann dilindeki zgnl ise Fischer yle aklar:

ada burjuva romannn bayalna kar kar biimde yalnlk, arlk ve akclk kaygs gden Kafka, kk ayrntlarn birbirine eklenerek gerekliin evresini belli belirsiz izdii bir anlat yntemi ortaya koyar. 60

Kafka yaptlarnda z

ayndr aslnda. Kafka olaylar karsnda algladklarn

bilincinde saklar. D dnyaya tepkisini gstermez, fkelenip nefretle almay da denemez. fkesi her ortaya knda korkar, onu tanr, adlandrr ve yksne kahraman yapar. Bylece tad iddeti iler. Kafka kar koymay denemez, zm klmekte, kaybolmakta bulur ve bylece zaman kazanr. Karmak i dnyas, gerekstle yaklaan anlatmyla ortaya koyduu eserleri ve yklerinde ele ald konularla kalc yazarlar arasnda yer alan Kafka, geerliliini ve gnceliini gnmzde halen korumakta. II.II. DIE VERWANDLUNG (DE M/ DNM) ESER N KONUSU VE ZMLENMES ZER NE

Franz Kafkann en nemli eserlerinden biri olan Die Verwandlung ilk olarak 1915de Die Weissen Bltter adl dergide yaymlanmtr. blmden oluan59 60

Ernst Fischer, Sanatn Gereklilii, ev. Cevat apan, st., e Yaynlar, 1980. s. 107 Fischer. A.g.e. s. 216

42

eserde ilk blmde Gregor'un mesleiyle, ikincisinde ailesiyle, ncsnde ise kendi kendisiyle ilikisini anlatr.

Gregor Samsa bunaltc ryalardan uyand bir sabah, yatanda kocaman bir bcee dnm olarak buldu kendini.61

Eser Gregor Samsa adl bir pazarlamacnn kendini bir sabah kocaman bir bcek olarak bulmasyla balar. Gregor bir yandan yatandan kalkmak iin urarken bir yandan da iine ge kalp odasndan kmamas zerine meraklanan ailesini sakinletirmeye alr. Tm bu olaylar srerken kap alnr ve Gregorun olduka titiz ve sk olan mdr gelir. Mdr Gregoru ie gelmemesi zerine sorgulamaya gelmitir. Gregor zorlu bir uran ardndan yataktan kalkmay baarr ve eve geldiinden beri ie ge kalmas nedeniyle kendisini srekli azarlayan mdrne bir aklama yapmak iin odasnn kilitli kapsn amay baarr. Mdr Gregorun bir bcee dntn grnce byk bir korkuya kaplarak evden kaar. Tm aile Gregorun bu yeni grntsnden dolay dehete kaplr. Gregor babas tarafndan bir sopayla odasna geri sokulur. Babas Gregorun stne kapy kapatr ve ortalk byk bir sessizlie gmlr. Eserin ikinci blmnde, bugne kadar ailesinin borcunu demek ve onlar geindirmek iin alp abalayan Gregorun artk bir hayvan gibi kz kardei tarafndan beslendii anlatlmaktadr. Ancak Gregorun dt bu durum aile fertlerinin yaamnda bir dnm noktasdr. Baba bir bankada koruma memuru

61

Dnm, ev. Glcay Teniker, Altkrkbe Yayn, st. 2003, S. 7

43

olarak ie balar. Tm bu gelimelerden sonra Gregor yabancs olduu bedenine almakla beraber yeni yetenekler edinir. Gregorun yalnzla saplanmas ve olanakszln snrna gelmesi, onda yine de umutsuzluk iinde umut aramamas anlamna gelmez.; kanepenin altnda, duvarlarda, tozlar iinde gezinerek yaamla savar. Gregorun tavanda yrdn gren kz kardei bir gn aabeyinin bir bcek olarak odasnda bulunan eyalara ihtiya duymadna karar verir ve annesiyle birlikte odadaki eyalar kartmaya karar verir. Gregor bu duruma kar kar. Anne ve kz kardeinin elinden insanln hatrlatan ve duvarda asl olan resmi kurtarmak iin sakland yatan altndan kar. Gregorun birden ortaya kmasyla korkan annesi dp baylr. Tm bunlara ramen annesine yardm etmek iin rpnan Gregor bu arada eve gelen babas tarafndan kovalanr. Gregor babasnn srtna att bir elma darbesiyle olduu yere ylr. Elma srtna saplanmtr. Eserin son blmnde ise Gregorun bedenine saplanan elmann at yara sonucu ektii aclar anlatlr. Bu arada Samsa ailesinin borlarn demek ve geimlerini salamak iin evlerinin bir odasn kiiye kiralamlardr. Bir gece kz kardeinin yeni kiraclara keman aldn duyan Gregor sakland odasndan kar, ailesinin arasna katlmaya alr. Kiraclardan biri onu fark edince oradan dvlp kovulur. Ayn akam Gregor odasnda bir kede lp gider. Gregor terk ediliini ve yalnzln lmle paylar. Kalntlarnn

hizmeti tarafndan sanki bir p ynymcasna sprlp atlmasyla son bulan yk, bir yandan Kafkann hissettii mitsizlik, ie yaramama ve aile bireyleri tarafndan kmsenme duygusuna aklk getirmektedir.

44

Kafka, yksn yazp tamamlad 06.12.1912 tarihli bir mektubunda Felice'ye yk hakknda unlar yazar;

"Ala canmn ii ala, ite alama vakti gelip att! Kk hikayemin kahraman bir sre nce ld. Seni avutacaksa eer, onun huzur iinde ve herkesle bark ldn de ekleyebilirim..." 62

Kafka'y adalaryla karlatrnca yknn zgnlk gstermesine karn, yknn ieriine ynelik sorunlarn yaanmasn, hatta yknn kapana

uygun decek resmin seimini Kafka telala izler ve ayn telala kapak iin zgn bir resmin seimini yapar. Dnm'n kapan Ottomar Starke'nin yapacan renince, 25 Ekim 1915 tarihinde Kurt Wolff Yaynevi'ne yle yazar:

Daha ok illstrasyonla urat iin, Starke'nin tutup bcek izmek isteyebileceini dnyorum. Sakn ha, buna engel olun ltfen!.. Kapak resmi iin nerilerde bulunmama izin verecek olursanz, u sahneleri nerirdim; kapal kapnn nnde duran anne babayla brodan gelen mdr yardmcs, ya da daha iyisi anne, baba ve kz karde aydnlk odada durmu bekliyor, o kapkaranlk yan odada, odaya alan kap da ak... 63

Kafka'nn ou yklerindeki deiim ya da yabanclama, romanlarnda kahramann bir alandan bir dier alana geii, ya da geirilii ile balatlr.

62

Franz Kafka, Yaptlar zerine Kendi Syledikleri, Cev. Fatih zgven, st. Cem yaynevi, 1994, s. 97. 63 Kafka, A.g.e., s. 97

45

Kleletirilmi birey, kahramann kiiliinde an ve toplumun karmak durumlar iersinde ustaca yanstlr. Yaamnda uysal olan Gregor, babasnn ticari bir talihsizlie urayp iini kaybetmesi sonucu, ailenin geimini srtlanmaya zorlanmtr. Setii meslek bir yana, babasnn talihsizlii birden bire onun talihi oluvermitir. Bir sabah uyandnda kendini bir bcee dnm olarak bulmas, yknn kendine zg zle balaydr. Gregor'un bcek vcudu onun mutsuzluunu, kleletirilmi varln ve srekli bastrmaya alt protestolarn dile getirecektir. Ailesi Samsa'nn iinde bulunduu durumdan kurtulma abalarnda ona yardm etmez hatta kulland eyalarn odadan alnarak onun insani ynnn bsbtn sona erdirilmesi, Gregorun sonunu hazrlar. yknn trajik yann oluturan ise Gregorun bcee dnmesinden dolay ailede gelir getirecek kimsenin kalmaydr. Gregorun bcee dntkten sonra ailesiyle olan btn ilikilerinin sona ermesinin yan sra, nesnelerle de ilikisi kalmamtr artk. Aile bireyleri iin bir tiksinme ve utan kayna olmutur ama insan gibi dnmeyi ve hissetmeyi srdrmektedir. Her anlamda etkileyici bir yk olan Dnum', evirmenlerinden Ahmet Cemal yle deerlendirir:

Dnm, gerekte iinde yaad toplumu, artk insan insan klan deerlerden hibiriyle lmeyen, bu deerlerin hemen tmnn yitimine tank olan bir toplum teki'nin, bireyliini koruyabilmek iin son k yolunu

46

"'insandan baka bir eye dnmekte" aramasnn yksdr. 64

Kafka, yksnde sadece sevgisizlik temasn ilememitir. Sevgisizlikten ok aresizlikten kurtulmak amacyla rpnmalara tm yardmlarn nnn kapal tutulduunu ilemesi dikkat ekicidir. Artk sorgulama gerei duyulmayan yaamn kemiklemi kurallarna, insan ilikilerine, toplumsal yaaya bir bakaldr yks olan Die Verwandlung (Deiim/Dnm), bilincini yitirmeden sadece grnte bir bcee dnen Gregor Samsann hala kendisi olduunu bir trl ailesine ve evresine anlatamamasnn tragedyasdr. yk ayn zamanda eletirmeyen, teslim olmu birey kimliine ak bir bakaldrdr. Bu yk, 41 yanda yaamdan ayrlan Kafkann, ldkten sonra yakmas iin dostu Max Broda verdii yaptlar arasndadr. Max Brod, Kafkann vasiyetini yerine getirmez ve lmnden sonra tm eserleri derler ve yaynlatr. Dnm bugn dnya klasikleri arasnda yerini alan dev eserlerden biridir.

ESERLER

1904-1905 Beschreibung eines Kampfes (Bir Savan Tasviri) 1906-1907 Hochzeitsvorbereitungen auf dem Lande (Tarada Dn Hazrlklar) 191364

Betrachtung (Gzlem)

Ahmet Cemal, Yaamdan evirdiklerim, st. yi eyler Yaynclk, 1996, s. 147

47

1911-1914 Der Verschollene (Kayp) 1912 1912 1914 1914 1915 1922 Das Urteil (Hkm/Yarg) Die Verwandlung (Deiim/Dnm) In der Strafkolonie (Ceza Smrgesi) Der Prozess (Dava) Der Dorfschullehrer (Ky retmeni) Das Schloss ( ato)

II.III. KAFKADA MGELER VE M TLER

Edebi eserlerde yazarlarn ou genellikle insan konu alr. nsan dndaki konular, zler, varlklar da yklerde zaman zaman ilenir. nsan d varlklarn yklere konu olmasyla insann yabanclamas sreci de balam olur. Hi kukusuz ki

48

Kafkann yaad dnya yabanclamann, ikiye blnm insann dnyasdr. Kafkaya gre edebiyat da gereklikten kamak demektir zaten. Kafkann yklerinde olaylar iki alanda geer, yani gerek boyutla imge arasnda gider gelir. mgeler ikili yaplaryla ilev grr yaplardan biri gerek alanda insann gerekleri, dieri ise imgesel alann anlats olur. Pierre Reverdyye gre:

mge akln ar bir yaratsdr. Bir imge gl deildir; nk kaba ve fantastiktir; dncelerin birlii uzakta ve yzletirmekle imge yaratlmaz. 65 doruyken oransz iki gereklii (azck)

Kafkann Dnm/Deiim eserinde imgesel alana geii Roman Karst yle aklar:

Deiimde bir insan bir sabah uyandnda bcek olarak uyanr ve imgesel alana geer. Ama ayn zamanda ve ayn evde, tek para getiren kiiden yoksun kalm, gnlk kayglarn yk altndaki ailesi yaamaktadr. Bir dnyadan tekine gemek iin, hem sonsuz bir sre gerekir, hem de bir adm atmak yeter Gregorun odasndan ieriye. 66

Kafka Gregoru gzden karmtr. Gregorun yeni vcudu ve abas ailenin duyarszlyla birbirine balanr. Karst bunu yle aklar:

65

Pierre Reverdy. mge, ev. Halil Gkhan, Littera Edebiyat Yazlar, Ankara. Kar Yaynlar. 1990. s. 161 66 Roman Karst, Kafka ve Gogel-Gereklii Olan mgeler ve mgeleri Olan Gerek, ev. Turgay Kurultay. Yazko eviri zel Says, st. Cem Yaynevi, 1984, s. 70

49

Samsa pis bir bcek olarak uyandnda bedeni kendisinden ayrlmtr, ama yeni bedenine aresiz bir duruma uyar gibi ba eertm aile bu grlmemi olay bir talihsizlik olarak alr, ama olaylarn aykrl karsnda kesinlikle

afallamamlardr. Kz karde ve annenin zavallya yrekleri szlar, baba ona yz evirir. Gregora gelince, daha dn bir homo sapiens iken bu gn tiksinti uyandran bir bcek olmutur, en byk tasas ailesinin onun destei olmadan ne yapacadr. Hi biri akl almaz olay zerine kafa patlatmaz. 67

Yazarn yaptlarn zmlemenin zorluu, onun ar gereki bir yazar oluuna balanr. Kafka dnemin memuriyet yapsn, brokrasi engellerini ve toplum yaamn tm hatlaryla izebilen biridir. Kendi i dnyasn, insann toplumsal ve siyasal gler karsndaki zayfln ayrntlaryla ileyerek onun toplumun her kesimine ve geni halk ynlarna ulaabildii grlmektedir. nsan yaamndaki sorunlar, inanlmas zor olaylar karsndaki insann skntlarn allmadk bir biimde ve yeni bir teknikle yanstmas; bireyi imgeler, simgeler ve mitler yoluyla betimlemesiyle olur. Kafkann hayvan imgeleri (fare, kpek, bcek) ilerinde aslnda birer birey tar, onun bu imge dnyas zntl ve ykk haliyle gnlk hayattan kesitler artrr. Her armla yeni bir mit yaratr. Yaad dnya ve i dnyas bir btn gibi alglanmaldr Kafkann. nk Kafka, eserlerinde bize bir baka dnyay anlattnda, betimledii dnyann aslnda bu dnyann iinde olduunu, her ikisinin de i ie getiini hissettirir. Hayvanlar alp onlar bir insann yapsna brndrmesi, insanlarla edeer klmas

67

Karst, 1984, s. 72

50

gibi anlatm kolaylatrmas gayretiyle oluturulan basit dengede, kendini feda eden kahramann hakkn al sonu olur aslnda. Die Verwandlung adl ykde ailenin geimi iin fedakarl istenen kahramann bcee dnmesi, aileden hesap sorma ve patrona kar kma balangcdr aslnda. yk kahraman Gregorun, ailesine ve mdrne kar bakaldrmas beklenirken, sakin grnmesi, yazarn aslnda bir kmazda olduu halde telaa dmeyen yann gsterir. Bu zellii eserlerinde durumu abartmak yerine az szle serinkanl anlatlar olarak ortaya karr. yklerinde kahramanlar, toplumsal gereklikte bir miti canlandrr. Kahramanlar bu mitin iinde hep bir kabus yaasa da yaknlarnda hep bir aydnlk vardr. Ernst Fischer de Kafkann eserlerine kabuslar olarak bakmaz.

Kafkann romanlar temelsiz karabasanlar deildir; dlerin ve glmecenin arptlmas iersinde milyonlarn yaad bir gereklik, bir rneine daha rastlanlmas olanaksz iktidar younlamasndan ve gsz bireylerden oluma bir dnyadr.68

Kafkann kendisini Dnm adl eserinde bir bcek, Fareler Ulusunda bir fare ve Bir Kpein Aratrmalarnda bir kpek ile zdeletirmesi, mistiklere zg bir gsterge olarak alglansa da Kafka bir mistik deildir. Eserlerinde yaratt hayvanlarda var olduunu hisseder sadece. Yazarn yklerinde setii irkin d grnn arkasnda, irdelendiinde aslnda krlgan bir ruh ve derin bir anlamn olduu aka grlmektedir. Kafkann eserleri, aslnda dikkatlerin zerine odakland bir mit ile balar. Kafka

68

Fischer, 1980, s. 157

51

bu mitte insann ba eme ve bunalty, bakaldr ve inanc, red ve zlemi, alay ve sorunu renmesi ve yaamasn ister. Bu adan bakldnda Kafka eserleri birer haber, Kafka ise insanlar uyandran bir tank gibidir. Her ey bu mitte gizlidir. Hemen eserin banda ortaya kar ve geliir. O an okuyucu sarslr. Bu yine Kafkann Dava adl nemli eserinde kahraman K.nn bir sabah aniden tutuklanmas ve bir sre sonra serbest braklmas, ama hayatna o olaydan sonra sank olarak devam etmesi, insanlarla hatta kurumlarla balarnn altst olmas; Dnm adl yaptnda ise Gregorun bir sabah uyandnda bcek oluvermesi gibi,ac, sknt, korku iinde zgrlkten yoksun olma motifi eklinde ortaya kar. Aslnda tm bunlara baklarak Kafka bir k yazar olarak grnebilir ama aslnda o yaratt kahraman ve hayal dnyalar ile ayn dnyada olmadndan, bir k yazar olma nitelemesinden kurtulmaktadr. nk Kafka Dava da yarg arayn, ato da ieri girebilme, Dnm de bekleyi ve umutsuzluu konu alm gibi grnse de, umut etme hissi hi kaybolmaz. Hermann Hesseye gre Kafka her ne kadar sorunsalc bir yazar olarak grnse de, yine de insan iin vardr ve hibir zaman salt umutsuz grnmemitir.

Bylesine kksz ve sorunsalc zekalarn yaptlarn, insanlktan saklamann daha iyi olacan dnen insanlar eksik olmayacaktrKafkann yapt gerekten yok edilmi olsayd, bu yaptla eitim gereksinimini karlamak amacyla ilgilenen baz okuyucularn uurumlar grme ans ellerinden aln