türkistan tarihi

7/25/2019 Trkistan Tarihi

1/269

TRKSTAN TARH

TARH LSANS PROGRAMI

PROF. DR. HALL BAL

STANBUL NVERSTESAIK VE UZAKTAN ETM FAKLTES


2/269

STANBUL NVERSTESAIK VE UZAKTAN ETM FAKLTES

TARH LSANS PROGRAMI

TRKSTAN TARH

Prof. Dr. Halil Bal


3/269

I

NSZ

Trklerin yurdu demek olan Trkistann uzun tarihi dnyada her zaman merakkonusu olmuve olmaya devam edecektir. Trkistan tarihi Trkiyede son yllarda hak ettii

kadar olmasa da ilgi duyulan bir konu olmutur. zellikle Sovyetler Birliinin dalmassonrasnda Trkistanda bamszln kazanan cumhuriyetlerle ok tarafl ilikilerimizin

bunda tesiri byktr. Bu sebeple imdi niversitelerimizde daha ok ve eitli aratrmalaryaplyor ve blgenin tarih ve kltr hakknda dersler okullarn, niversitelerin

programlarna giriyor. Trkler iin Trkistan tarihini bilmemek milletinin neredeyse yarsnntarihini bilmemek demektir. Bu sebeple temel dzeyde de olsa rencilerimizin Trkistantarihini okumalargerekmektedir.

Kitabn metni Trkistan Tarihi hakknda aratrmalaryla tannan muhterem hocamzProf. Dr. Mehmet Sarayn uzun yllara dayanan emek ve tecrbesinin mahsuldr. Biz de

dersin amacna uygun bir ekle getirmeye altk. Metni kullanmamza izin verdii iinHocamza nasl teekkr etsek azdr. Ayrca Yrd.Do.Dr. Abdurrahman Bozkurt, Ara. Gr.Halim Takaya ve dier emei geen arkadalarma yardmlariin teekkr ederim. Faydalolmasdileiyle...

Prof. Dr. Halil Bal


4/269

II

NDEKLER

NSZ........................................................................................................................................ I

KISALTMALAR ...................................................................................................................... V

YAZAR NOTU ........................................................................................................................ VI1.1. Trkistann Corafi Durumu ve Doal Kaynaklar........................................................... 7

1.2. zbekler, Kazaklar, Krgzlar ve Karakalpaklar ................................................................. 7

2. RUS STLSI DEVRNDE TRKSTAN TRKLER................................................... 16

2.1. Krm Harbi Sonrasnda Rus stilasve Trkistan Trkleri .............................................. 22

2.2. Ruslarn Hokand Hanl, Buhara Emirlii ve Hve Hanlnstilas............................ 24

3. ARLIK RUSYASI HKMYETVE TRKSTAN TRKLER................................. 34

3.1. Rus daresine KarAyaklanmalar ve Trkistan Genel Valiliinin Kurulmas.............. 413.2. Trkistan Trklerinin Manev Hayatve Kltrel Uyan............................................... 42

4. TRKSTAN TRKLERNN 1916DAKMLL AYAKLANMASI ............................ 52

4.1. Bolevik htilali ve Trkistan Trkleri .............................................................................. 58

4.2. Trkistan Trklerinin Mill KurtuluSava..................................................................... 61

4.3. Kazak Trklerinin Hkmet Kurmalar............................................................................ 62

4.4. Basmaclk Trklerin Son Mill Ayaklanmas.................................................................. 66

5. TRKSTANIN CUMHURYETLERE BLNMESVE SOVYET REJMNDEMLL MUKAVEMETN DEVAMI ....................................................................................... 82

5.1. Sovyet Rejiminde Mill Mukavemeti Engellemeye Ynelik Faaliyetler .......................... 88

5.2. zbek Cumhuriyeti ........................................................................................................... 88

5.3. Trkmen Cumhuriyeti ....................................................................................................... 88

5.4. Kazak Cumhuriyeti(1936ya kadar Muhtar Cumhuriyet) ................................................ 88

5.5. Tacik Muhtar Blgesi (Ekim 1924ten Sonra Cumhuriyet) .............................................. 89

5.6. Krgz Muhtar Blgesi (Ekim 1924ten Sonra Cumhuriyet) ............................................. 89

6. MOSKOVANIN TRKLERSOVYETLETRME ABALARI ................................... 96

6.1. Dil Alannda .................................................................................................................... 102

6.2. Kltr Alannda ............................................................................................................... 103

7. MLLYET DUYGUSUNU YOK ETME ALIMALARI ............................................. 113

7.1. Rus Olmayan Milletlerin Tarih Gemilerini Tahrif Yolu ............................................ 119

7.2. Trkistan Trklerinin Kltr Hayatve Yetitirdikleri ahsiyetler ................................ 120

7.3. Trkistan Trklerinin Nfusu .......................................................................................... 121


5/269

III

8. XVI. ASIRDAN RUS STLASINA KADAR TRKMEN TARHVE RUSSTLASINA KARI TRKMENLERN MUKAVEMET................................................ 129

8.1. XVI. Asrdan Rus stilasna Kadar Trkmen Tarihi ....................................................... 135

8.2. Rus stilasna KarTrkmenlerin Mukavemeti ............................................................. 136

9. RUS HKMYETNDE TRKMENLER ....................................................................... 151

9.1. Sovyet Rejimine KarMill Ayaklanma ........................................................................ 157

9.2. Trkmenlerin Kltr Hayatve Yetitirdikleri ahsiyetler ............................................. 159

9.3. Trkmenlerin Nfusu ...................................................................................................... 160

10. UYGURLAR (DOU TRKSTAN TRKLER) ........................................................ 167

10.1. Dou Trkistan Trklerinin XVI. Asrdan Yakub Beye Kadarki Tarihleri ................. 173

10.2. Yakub Bey ve Dou Trkistanda Kurduu Devlet ...................................................... 174

10.3. Dou Trkistann in stilasna Uramas.................................................................. 177

11. N DARESVE DOU TRKSTAN TRKLER................................................... 186

11.1. Dou Trkistan Trklerinin stikll Mcadelesi ........................................................... 192

11.2. Dou Trkistan Trklerinin Kltr Hayat................................................................... 194

11.3. Dou Trkistan Trk Nfusu ........................................................................................ 194

12. AFGANSTAN TRKLER(AFGAN TRKSTANI) ................................................. 201

12.1. zbekler ........................................................................................................................ 207

12.2. Hala (Glzay)lar .......................................................................................................... 207

12.3. Trkmenler .................................................................................................................... 207

12.4. KzlbaTrkleri (i Trkler) ...................................................................................... 207

12.5. Krgzlar ........................................................................................................................ 207

12.6. Dier Trk Gruplar...................................................................................................... 208

13. HNDSTAN TRKLER(BABRLLER VE BUGNK EVLATLARI) .............. 214

13.1. XVI-XIX. Asrlar Arasnda Hindistanda Trk Hkimiyeti ......................................... 220

13.2. Babr Dnemi ............................................................................................................... 22013.3. Hmayun Dnemi ......................................................................................................... 220

13.4. Ekber Dnemi ............................................................................................................... 221

13.5. Cihangir Dnemi ........................................................................................................... 223

13.6. ah Cihan Dnemi ........................................................................................................ 224

13.7. Evrengzib Dnemi......................................................................................................... 226

13.8. Evrengzibin lm ve Taht Kavgalar........................................................................ 228

14.1. Hindistan Trk Devletinin nkrazve ngiliz gali ........................................................ 244


6/269

IV

14.2. Hindistanda Trk-slam Kltr ve Sanat.................................................................... 247

KAYNAKA ......................................................................................................................... 257


7/269

V

KISALTMALAR

Bkz. Baknz

C. : Cilt

ev. : eviren

Haz. : Hazrlayan

M.Milattan nce

MS.Milattan sonra

s.: Sayfa

S. : Say

Vol.: Volume

vs.: Vesaire


8/269

VI

YAZAR NOTU

Ders kitab mahiyetindeki bu almada yararlanlan eserler kaynaka blmierisinde kaynak gsterilmitir. Dolaysyla daha tafsilatl bilgilere ulamak isteyenokuyucularn kaynak eserlerden istifade etmeleri tavsiye olunmaktadr.


9/269

1

1. ZBEKLER, KAZAKLAR, KIRGIZLAR VE KARAKALPAKLAR


10/269

2

Bu Blmde Neler reneceiz?

1.1.Trkistann Corafi Durumu ve Doal Kaynaklar

1.2.zbekler, Kazaklar, Krgzlar ve Karakalpaklar


11/269

3

Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

1.

Trkistann corafi snrlarnbiliyor musunuz?

2. zbek-Mool rekabetinin sebepleri neler olabilir?

3. Gl olduu dnemlerde OsmanlDevleti Trkistan ile temas kurmumudur?


12/269

4

Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Konu Kazanm Kazanmn nasl eldeedilecei veyagelitirilecei

zbekler, Kazaklar,Krgzlar veKarakalpaklar

Trkistann corafi zellikleri,zbekler, Kazaklar, Krgzlar veKarakalpaklar hakknda bilgi sahibi

olur.

Sebep sonu ilikisi kurma

Kronolojik dnme

Tarih terminolojiyi doruve yerinde kullanma

Grgelitirme

Tarihsel analiz ve yorum

Tarihsel sorgulamaya dayalaratrma


13/269


14/269

6

Giri

Bu blmde Trkistann corafi durumu ve doal kaynaklarndan ksacabahsedildikten sonra Trkistanda yaayan zbekler, Kazaklar, Krgzlar ve Karakalpaklarhakknda ana hatlarile bilgi verilecektir.


15/269

7

1.1. Trkistann Corafi Durumu ve Doal Kaynaklar

Bugn genellikle Orta Asya diye tantlan ve Trklerin tarihinde nemli bir yeri olanTrkistann coraf snrlarn yle izebiliriz. Batda Hazar Denizi ile Horasan dalar,gneyde Hindiku ve Kh-i Sefd dalar, kuzeyde Kazakistan bozkrlarnn kuzey snrlar

arasnda kalan ve 5.340.066 km2sahayiine alan bir blgedir. Trkistan, tarih ve etnografyaynnden tamamyla bir Trk lkesi zelliklerini tar. in igali altnda kalan ve 1.503.563km2.yi bulan ksmna Dou Trkistan, Sovyetler Birliinin dalmasnn ardndan

bamszlklarn kazanm olan Trk cumhuriyetlerinin bulunduu 3.836.503 km2yi bulanksmna da BatTrkistan denilmektedir.

Petrol ve madenler gibi tabi zenginlikleri bol olan Dou Trkistan da halkumumiyetle ziraatla urar. Dou Trkistan Trklerinin esasnUygur Trkleri tekil eder.Uygurlardan sonra srasyla Kazaklar ve Krgzlar gelmektedir. BatTrkistan olarak bilinenve uzun sre Rus hkimiyetinde kalmolan ksm da petrol ve madenler ynnden olduka

zengindir. Ayrca, ziraatiliin iyi olmasve bilhassa pamuk retimin ok iyi yaplmasBatTrkistanda tabi zenginlikleri ynnden vazgeilmez bir blge hline getirmektedir. BatTrkistanda yaayan Trk topluluklarna u adlar verilmektedir: Trkmenler, zbekler,Kazaklar, Krgzlar ve Karakalpaklar. Bunlara ilaveten Trk-Fars karmve fakat uzun sreTrk kltrn benimsemiolan Tacikler de ayrbir topluluk olarak blgede yaamaktadrlar.Trkistan Trklerinin dier geim kaynada hayvanclk ve hayvan rnleridir.

Trkistan, siyasi ynden byk karklklara uramasna ramen Trk karakterini herzaman muhafaza etmitir. Bunun da en byk sebebi Hunlar, Gktrkler ve Uygurlarzamannda tamamen bir Trk lkesi hline gelmi olmasdr. Geici olan Mool

hkimiyetinden sonra kontrol yeniden Trklere gemitir. Timurlular ve zbekler olarakdevam etmitir.

1.2. zbekler, Kazaklar, Krgzlar ve Karakalpaklar

Altn Orda Hanzbek (1312-1340)in ahfadndan gelen idareciler tarafndan Ferganavadisindeki Trkleri bir araya toplayarak yeni bir devlet kurulmuve bu devlete de zbekDevleti adverilmiti. Halkna da zbek denmitir.

Cengiz Han zamannda Mool hkimiyetine girmelerine ve hatta baz Moolunsurlarla i ie yaamalarna ramen kendi mill karakterlerini ve kltrlerini muhafaza edenTrkistan Trkleri, Mool mparatorluunun dalmasndan sonra varlklarn daha dakuvvetlendirerek devam ettirmilerdir. Timurlular devrinin esas halk kitlesini tekiletmelerine ramen Trkler, o devrin taht mcadelelerine mmkn olduu kadar az karmve Mool kabilelerinin tasallutundan da kendilerini koruyarak XV. yzyln ortalarna doruOrta Asyada bir kuvvet hline gelmeye balamlardr. Nihayet, Batunun kardei eybnneslinden gelen Ebul-Hayr Han (1428-1468), byk dedesi zbek Hann adn verdiidevleti 1428de kurarak istikllini ilan etmitir. Timurlu prenslerin taht kavgalarndan istifadeeden Ebul-Hayr Han, Ebu Saide yardm ederek 1451e kadar Trkistann yarsna hkimolmaybaarmtr.


16/269

8

Fakat zbeklerin gsterdii bu baar, kuvvetli Mool kabilelerinden Kalmuklar ileOyratlarn kskanln ekmitir. 1456da Kalmuklarn, bir sene sonra da Oyratlarnhcumlarna urayan zbek Trkleri, byk zayiat vermilerdir. Mool kabilelerine kargsterilen baarszlklar zerine, bir ksm Trkler, Ebul-Hayr Hann gevek siyasetinitasvip etmediklerini syleyerek esas cemaatten ayrlmlar ve kuzeye doru g etmilerdir.Kendi balarna buyruk hareket eden bu Trkler, bilahare Kazaklar olarak adlandrlmlardr.Buna ramen, ortaya kan zbek-Mool rekabeti, Mool saldrganlyznden, yatacayerde daha da hzlanarak yarm asra yakn devam etmi ve zbeklerin son dereceypranmalarna sebep olmutur. Sonunda, Ebul-Hayr Han 1468de Moollarla yaptharbikaybedip lnce yerine olu ah Budak Han gemitir. Fakat bu hkmdarn da btngayretlerine ramen perianlktan kurtulamayan zbeklerin kaderi, o devrin en byklimlerinden Mevlna Muhammed Hitayiden feyz almolan ah Budakn olu Muhammedeybnnin Buharadan dnmesi ile deimitir. Komularnn bir ara i mcadelelerlemegul olmalarndan istifade eden Muhammed eybn Han (1500-1510), zbekleri yeniden

toparlam ve Mvernnehrin kuzey kesimini kontrolne almay baarmtr. Bir mddetsonra Timurlulardan Babr ah (1504-1530)n kuvvetlerini de yenen Muhammed eybnHan 1500 senesinde hkmdarln ilan etmitir. zbek Trklerinin XVI. asrn balarndaTimurlular hkimiyetini ortadan kaldrarak Trkistana hkim olmalarTrk tarihinde yeni birdnemin balangc olmutur. zbekler, ok ksa bir zamanda hkimiyetlerini btn OrtaAsyaya yayarak byk bir kuvvet hline geldiler. Fakat ayn yllarda, randa baka birTrkn, ah smailin (1499-1524), iilii baaryla siyasi bir aksiyon olarak kullanpkurduu devlet, zbek hkimiyetini tehdit edecek bir ekilde gelimekte idi.

ki kuvvet arasnda kanlmaz hle gelen harbi, o sralarda Krgzlarn eybn Hanakar isyanndan da faydalanan ah smail, 1510 senesinde kazanarak zbeklere byk birdarbe indirmitir. Bundan istifade eden Babr, ah smailin de yardm ile Orta Asyayyeniden istila etmiise de abuk toparlanan zbeklere 1512de tekrar yenilerek Trkistantemelli terk etmek ve Hindistan hudutlarna ekilmek mecburiyetinde kalmtr. Dier taraftanah smail de Dou Anadoluda ii propagandasyaptiin, Osmanllarla arasalmve1514te Yavuz Sultan Selime yenilerek byk bir darbe yemitir. Bundan sonra zbeklerleOsmanllar arasnda bir ibirlii domuve randaki ii hkimiyetine karbirlikte mcadeleedilmitir.

zbeklerin Horasan cephesinde ii rana kar

yapt

klar

mcadelede Osmanl

lardanharp malzemesi ve asker yardm aldklarbilinmektedir. Portekizlilere karHind denizindearpan Seydi Ali Reis, Hindistandan dnerken Orta Asyaya da uram ve stanbuldanzbeklere gnderilen Yenierilerin nasl baarl vazife grdkleri hakknda hatralarndagenibilgi vermitir. zbek Hanlarbilahare stanbula gnderdikleri eliler ve mektuplarlakzlba ranllara kar kazandklar zaferleri zikrettikten sonra i birliinin devamnistemiler ise de Osmanllar bu istekleri ancak rana sefer gerektii zamanlar mspetkarlamlardr.

1510da ah smaile yenilmelerine ve arkasndan da Trkistann Babrn istilasna

uramas

na ramen zbekler, her ne kadar kendilerini toparlayabilmiler ise de aralar

ndakiblnmeyi de nleyememilerdir. zbeklerin bir ksm Yamud Trkmenleri ile Hve


17/269

9

(Harezm) Hanln devam ettirmilerdir. Bu blnme ksa zamanda menfi neticelerinigstermive Trk hanlklarhem d tehlikelerle hem de birbirleriyle uramak durumundakalmlardr. Trkistan Trklerinin bu kark gnlerinde Osmanllar, yine de kendilerineyardmc olmaya almlardr. Nitekim Osmanl Devleti, Hindistandaki Trk hkmdarah Cihan (1628-1658)dan zbek liderleri arasndaki taht kavgalarnda arabuluculukyapmasnrica etmive ah Cihan da bu istei yerine getirmitir.

XVII. asrn sonlarna doru Trkistanda temin edilen sulh ve skn nce Mool asllKalmuklarn, sonra da in asll Sungarlarn istilalaryla yeniden bozulmutur. BilhassaKalmuk istilaszbeklerin kuzeyindeki Kazak Trklerini perian etmive paralanmalarnayol amtr. Trkistan Trklerinin bu kark durumundan en ok istifade eden de 1552deKazan1556da da Astrahanalarak Bakrt Trklerinin memleketinde adm adm ilerleyenRuslar olmutur. 1740ta Bakrtlar memleketinin istilasntamamlayan Ruslar, Kalmuklar ileKazaklar birbirlerine kar kkrtarak onlar iyice zayflatmtr. Bu sebeple, daha nceKalmuk istilasyla kuvvetini kaybeden Kazaklar, Byk Orda, Orta Orda ve Kk Orda diye

ordaya ayrlmlardr. Bilhassa Kk Orda han Ebul-Hayrn yardm alma midiyleRuslara taviz vermesi zerine, Kazaklar arasnda birliin tekrar kurulmas imknsz hlegelmi ve Ebul-Hayr Han tam bir Rus vassal durumuna dmtr. Btn XVIII. asr

boyunca Kazaklar arasndaki Rus entrikalar devam etmi ve bir ksm Kazaklar ileKazakistann byk blm Rus hkimiyeti altna dmtr. Geri kalan Kazak Trkleri,Krgz kardeleri ile birlikte Buhara ve Hve Hanlklar yan sra 1700de kurulmu olanHokand Hanletrafnda toplanarak Ruslara karmcadelelerine devam etmilerdir.

Orta Asya Trkleri arasndaki paralanmalar, ayrca Kazakistann kuzeydousundaSibiryaya doru olan havaliyi kontrollerinde bulunduran Kossaklarn arlk Rusyasnn

hkimiyetini kabul etmeleri, Ruslarn Trkistan iin daha byk bir ilgi gstermelerine sebepolmutur. Ruslar, Trkistan hadiselerini yerinde inceleyip ne gibi ticari ve siyasi menfaatlertemin edebileceklerini grmek maksadyla 1714te van Buholz ve 1716-1717de iseBekovi erkaskiy bakanlnda keif heyetleri gnderdiler. Fakat bu keif heyetlerinin

bilhassa Hve Hanltarafndan etkisiz hle getirilmesi Ruslarolduka kzdrmve Hveyekarhasmane bir siyaset takibine balamlardr.

Trkistandaki Trk hanlklarnn kuzeyinde bu gelimeler olurken batdan da dier birTrk hkmdar hkimiyet sahasn yava yava Orta Asyaya doru kaydryordu. randaidareyi eline geiren Afar Trkmenlerinden Ndir ah (1736-1747), Orta Asya Trk

Hanlklarn birer birer igal ederek hkimiyeti altna ald (1740). 1747de Ndir ahnlm ile Trkistandaki ran hkimiyeti sona ermi ve Hanlklar yeniden toparlanpkuvvetlenme imknbulmulardr. Bilhassa Merv ve Horasan blgesinin hkimiyeti iin ranile tekrar balayan mcadeleler XIX. asrn ikinci eyreine kadar devam etmi ve bumcadelelerden en ok zarar gren de o havalide yaayan Trkmen boylarolmutur. FakatXIX. yzyln balarnda Hve ile Buhara arasndaki rekabetin tekrar dmanla dnmesi

bu iki Trk devleti arasnda faydasz ve ypratc bir mcadele devrini balatmtr. Bumcadeleye Hve ve Buhara kendilerini o kadar ok kaptrmlardr ki, 1819-1820lerdeTrkmen ilinden Hveye doru mhim bir keif seyahati yapan Rus casusu N. Muravyevinmaksadndahi anlayamamlardr.


18/269

10

ran ve bilhassa Hve ile yaplan mcadelelerden olduka bkan ve tedirgin olanBuhara Emiri Haydar ah (1801-1826), stanbula eliler gndererek padiaha biat ettiini veOsmanl hkimiyetine girdiini bildirerek srarla ricasnn kabuln istemitir. Osmanlhkmeti uzun mzakerelerden sonra Haydar aha gvenemedii ve devletin bana yenigaileler aabilecei dncesiyle bu ricalarkabul edemeyeceini mnasip bir lisanla BuharaEmirine bildirmi, OsmanlDevletinin ondan memnun olmakla beraber, Hve ve Hokand iledaima iyi geinmesini ve Rus tehlikesine karbirlikte hareket etmelerini tavsiye etmitir.


19/269

11

Uygulamalar

1. Trkistan corafyasile ilgili bir harita almasyapnz.

2. Mehmet Sarayn Kazak Trkleri Tarihi ve zbek Trkleri Tarihi adlkitaplarnokuyunuz.


20/269

12

Uygulama Sorular

1. Trkistann corafi zellikleri nelerdir?

2. zbekler ve Kazaklarn kurulu dnemi siyasi faaliyetleri hakknda bilgiveriniz.


21/269

13

Bu Blmde Ne rendik zeti

Emir Timurun lmden sonra evlatlar arasnda balayan iktidar mcadelelerisrasnda Altn Orda hanlarnn zbek Han neslinden Ebul-Hayr (1428-1468) bir ksm Trk

boylarntoplayarak 1428de mstakil bir devlet kurmutu. Bu devlete byk dedesinin adn

vermi ve zbek Devleti denmitir. Maverannehir ve Fergana vadisine kadar uzanan budevlet, 1456da Mool kabilelerinden Kalmuklarn ve 1457de Oyratlarn saldrlarkarsnda byk zayiat veren zbek Devleti bu sre sonunda Kazaklarn ayrlarak kuzeyeekilmesiyle daha da zayflamtr.

1468de Moollarla yaplan savata len Ebul-Hayrn yerine olu ah Budak Hangemitir. Bu han dneminde Moollarla mcadele devam etmi fakat skntlar srmtr.Buharadan geri dnen Muhammed eybani Han zbekleri yeniden toparlayarakMaverannehirin kuzey ksmn kontrol altna almtr. Bundan sonra ise Timurlularhkmdar Babr ah yenen eybani Han, 1500 senesinde hkmdarln ilan etmitir.eybani Han dneminde, Timurlularn hkimiyetine son vererek Trkistann byk bir

ksmna hkim olan zbekler byk bir kuvvet hline geldiler.

Ayndnemde randa Safev Devletini kuran dier bir Trk hkmdarah smailile 1510 ylnda yaplan sava kaybeden zbekler oldu. Bu durumdan faydalanmak vezbekleri hkimiyetine almak isteyen Babr ah ise 1512de yenilerek Hindistana ekilmekzorunda kald.

Bu mcadeleler zbek Devletinde ypranmaya ve paralanmalara yol at. YamudTrkmenleri ve bir ksm zbekler, Hive (Harezm) Hanlndevam ettirdiler.

Safevilerin 1514te aldran Savanda Osmanllara yenilmesi zbeklerirahatlatmtr. Osmanllar, randaki ii hkimiyetine karzbekleri desteklemitir.

Trkistandaki bar ortam Mool asll Kalmuklar ve in asll Cungarlarnsaldrlaryla 17. yzyl sonlarna doru yeniden bozulmutur. Kalmuk saldrlarndan zbekTrkleri ve daha ok da Trkistann kuzey blgelerinde yaayan Kazak Trkleri byk zarargrmtr. Bundan istifade eden Ruslar, 1552de Kazan Hanlna son vermiler ve 1556daise Astrahanele geirmilerdir. Kazaklarn Kalmuk saldrlarkarsnda zayf kalmalarnnen nemli sebebi birlikten yoksun olmalaryd. Kazaklar herbiri kendi hanlarnn idaresindeByk Orda, Orta Orda ve Kk Orda olarak e blnmlerdi.

1740 ylnda Bakrt Trklerinin lkesini igal eden Ruslar, KalmuklarKazaklarakarkullanmve douya doru yaylma imknbulmulardr.

Kk Orda Han Ebul-Hayr Kalmuklara kar Ruslardan yardm alabilmek iinbaztavizler verince Rus vassaldurumuna dt. Ruslar Kazaklar ile Kazakistann byk birblmn ele geirdi. Bylece Trkistanda Rus nfuzu ve igali yaylmaya balamoldu.Geriye kalan Trkler Krgz kardeleriyle birleerek Hokand Hanlierisinde Ruslara karmcadelelerini devam ettirmilerdir.

te yandan randa idareyi ele geirmi olan Nadir ah da Orta Asya TrkHanlklarn1740 ylnda birer birer igal etti. Ancak 1747de Nadir ahn lmnden sonraranda yaanan taht kavgalarndan yararlanan Hanlklar yeniden toparlanmaya balamlardr.19. Yzyln balarnda ise Hve ve Buhara arasnda balayan rekabet iki hanl da

ypratmtr.


22/269

14

Blm Sorular

1) Batda Hazar Denizi ile Horasan dalar, gneyde Hindikuve Kh-i Sefddalar, kuzeyde Kazakistan bozkrlarnn kuzey snrlararasnda kalan ve 5.340.066 km2sahayiine alan bir blgedir.

Yukardaki bahsedilen blge aadakilerden hangisidir?

a) Maverannehir

b) Harezm

c) Horasan

d) Trkistan

e) Balkanlar

2) Dou Trkistan Trklerinin esasnaadakilerden hangisi tekil eder?

a) Hun Trkleri

b) Uygur Trkleri

c) Gktrkler

d) zbekler

e) Kazaklar

3) Trkistan, siyasi ynden byk karklklara uramasna ramen Trk karakteriniher zaman muhafaza etmitir. Bunun da en byk sebebi Hunlar, Gktrkler ve Uygurlarzamannda tamamen bir Trk lkesi hline gelmiolmasdr.

Yukardaki metne gre aadakilerden hangisi Trk karakterini salayan devletlerindevamdr?

a) zbekler Karakalpaklar

b) Timurlular Krgzlar

c) Timurlular zbekler

d) Krgzlar zbekler

e) Karakalpaklar - Timurlular


23/269

15

4) Altn Orda Han zbek (1312-1340)in ahfadndan gelen idareciler tarafndanFergana vadisindeki Trkleri bir araya toplayarak hangi devleti kurmutur?

a) zbek Devleti

b) Hun Devleti

c) Mool Devleti

d) Uygur Devleti

e) Gktrk Devleti

5) zbek Trklerinin XVI. asrn balarnda Timurlular hkimiyetini ortadankaldrarak Trkistana hkim olmalarTrk tarihinde yeni bir dnemin balangcolmutur.

zbekler, ok k

sa bir zamanda hkimiyetlerini btn Orta Asyaya yayarak byk bir kuvvethline geldiler. Fakat aynyllarda, randa baka bir Trk hkmdarortaya kt.

Yukarda bahsedilen hkmdar kimdir?

a) Yavuz Sultan Selim

b) Babr ah

c) Cengiz Han

d) ah smail

e) Sultan Baybars

6) Orta Asya diye tantlan ve Trklerin tarihinde nemli bir yeri olan blgeyeTrkistan denir. (D) (Y)

7) Dou Trkistan Trklerinin esasnHun Trkleri tekil eder. (D) - (Y)

8) Trkistan sahasnn Hunlar, Gktrkler ve Uygurlar zamanndan sonra Trk

karakterini salayan devletler Timurlular Krgzlardr. (D) - (Y)

9) Altn Orda Han zbek (1312-1340)in ahfadndan gelen idareciler Ferganavadisindeki Trkleri bir araya toplayarak zbek Devletini kurmutur. (D) (Y)

10) zbek Trklerinin XVI. asrn balarnda Timurlular hkimiyetini ortadankaldrarak Trkistana hkim olmalarTrk tarihinde yeni bir dnemin balangcolmutur.Fakat aynyllarda, randa baka bir Trk hkmdarah smail ortaya kt. (D) (Y)

Cevaplar

1. d, 2. b, 3. c, 4. a, 5. d, 6. d, 7. y, 8. y, 9. d, 10. d


24/269

16

2. RUS STLSI DEVRNDE TRKSTAN TRKLER


25/269


26/269

18


1)Krm Harbi Trkistannasl etkilemitir?

2)Ruslarn Trkistan hanlklarna ait topraklar istila etmek amacyla izledikleripolitika nedir?

3)Trkistan hanlklarRus istilasna karneden yeterince direnememilerdir?


27/269

19



Rus stilasDevrindeTrkistan Trkleri

Rus istilasdevrindeTrkistan Trkleri hakknda

bilgi sahibi olur.

Sebep sonu ilikisi kurmaKronolojik dnme

Tarih terminolojiyi doruve yerinde kullanmaGrgelitirmeTarihsel analiz ve yorumTarihsel sorgulamaya dayalaratrma


28/269

20

Anahtar Kavramlar

arlk

Krm Harbi

Vassal


29/269

21

Giri

XIX. asrn ortalarnda arlk Rusyasnn hem Avrupada, hem de Trkistandayaylma ihtiras iinde olduu grlr. Rusyann Avrupa ve Orta Douda takip ettiicretkr yaylma siyaseti, dier iki emperyalist Avrupa devleti olan Fransa ve ngiltereyi,ister istemez Rusyann karsna dikmive OsmanlDevleti ile birlikte bu politikaya KrmHarbi (1853-1856)nde dur denilmitir. Fakat Rusyann Orta Asyada yaylmak iin giritiifaaliyetleri durduran olmamtr. 1847den 1852ye kadar Ruslarbir taraftan Irgz ve Turgaynehirleri boyunca Trkistan devletlerine ait pek ok kaleyi alarak Aral Gl kylarnda damstahkem mevkiler ina etmiler, dier taraftan da in ile imzalad 1851 GulcaAntlamas ile Orta Asyann istilas iin gerekli hazrlklar tamamlamtr. FakatTrkistann kuzeyden igali iin stratejik ehemmiyeti byk olan Akmescit kalesininalnmas gerekiyordu. Bu maksatla Ruslarn 16 Nisan 1852de yaptklar ilk askertaarruzlarnkale kumandan ve ileride mstakil Kagar devletini kuracak olan Yakub Bey

baaryla nledi. Fakat bu mhim kalenin zapt zaruretine inanan Ruslar aldklar byktakviye kuvvetleriyle General Perovskiy komutasnda bir ordu ile Akmesciti drt taraftankuattlar. Perovskiynin Akmescit mdafilerine gnderdii teslim olun notasndaki muhtevaRuslarn niyetlerini tam manasyla aklyordu: Ruslar buraya ne bir gn iin, ne de bir y liin gelmilerdir. Bilkis, ebediyen burada kalmak iin gelmilerdir ve geriekilmeyeceklerdir. Kale mdafileri Rus hcumlarnaylarca kahramanca nlemiler ise deYakub Beyin getirmek iin gittii takviye kuvvetleri zamannda yetiemedii iin Ruslarnar topu ateine daha fazla dayanamayp malup olmulardr. Mdafiler kalelerinikahramanca mdafaa ettiklerinden dolayRuslar tarafndan byk bir ksmkatledilmi, geri

kalanlar

da esir edilmitir. Ruslar harap olan kaleyi yeniden ina edip Akmescite byk birkuvvet toplayarak Orta Asya Trk Hanlklarnistila iin hazrlklarna devam etmiler ise deKrm Harbinin patlak vermesi ve harpte byk bir malubiyete uramalar zerine istila

planlarn ileri bir tarihe brakmak mecburiyetinde kalmlardr. Fakat Ruslar KrmHarbinde malup olmalarna ramen, harp esnasnda marur ngiliz ve Franszkumandanlarnn birbirleriyle olan geimsizlikleri ve Trk kuvvetleri kumandan merPaann, RuslarKafkasyadan atmak iin yapt teklifi ciddiye almamalarve bilhare deeyh mile Trk yardmnn nlenmesi yznden, Kafkaslar tamamyla Rus kontrolnegemitir. Ruslarn Kafkasyaya yerlemeleri onlarn Trkistan devletlerini istilalarndaha dakolaylatrmtr.


30/269

22

2.1. Krm Harbi Sonrasnda Rus stilasve Trkistan Trkleri

Krm Harbinden malup kan Rusyann, Avrupa ve Orta Douda yaylmasdurdurulmu ve itibar byk bir darbe yemiti. Yeni ar II. Aleksandr (1855-1881)nnderliinde ekonomik, eitim ve bilhassa asker alanlarda kkl reformlara giriti, fakatAvrupa devletleri ile rekabet edemeyeceini anlaynca, daha nce ilerlemeye baladTrkistan blgesini kendisi iin yaylma sahasolarak grmeye balad. Trkistan devletlerinikolayca ele geirmenin en nemli yollarndan birinin ise Kafkaslara tamamyla hkim olmaya

balolduunu gren Ruslar, ie bu havaliden giritiler. II. Aleksandrn yakn arkadavearlk hanedannileri gelenlerinden biri olan Prens Aleksandr vanovi Baryatinskiyi tamyetkiyle Kafkas ordusu komutanlna tayin etti. Ayn zamanda asker ve idari alanlarda

byk bir reformcu olan Prens Baryatinskiy, 1857 yaznda Kafkaslardaki vazifesine ardanistedii kadar takviye kuvvetleri alabilme, emrindeki birlikleri yeni silahlarla tehiz ve onlaryeniden tekilatlandrma iznini alarak balad. Baryatinskiy, ileride Rusyaya uzun yllar

harbiye bakanolarak hizmet edecek olan Albay (General) D. A. Milyutinin yard mlar ileKafkaslardaki Rus ordusunda ksaca u reformlar gerekletirdi: 1. kumanda zincirininyeniden organize edilmesi, 2. blge komutanlarna geni yetkilerin verilmesi, 3. btn

birliklere iyi bir savaeitiminin yaptrlmasnn salanmas.

Baryatinskiyin Kafkas ordusunda yaptbu reform, Milyutinin harbiye bakanlnagetirilmesi ile 1865ten itibaren btn Rus ordusunda uygulanmaya baland.

Bu reformlar neticesinde Ruslar, Trkistan devletleri aleyhinde yapacaklar yaylmaharektnn esas hazrlklarntamamlamoldular. Fakat Ruslar, asker harektbalatmadan

evvel baz asker casuslar Trkistan lkelerine gndererek bir durum deerlendirmesiyapmak istemitir. Nitekim Rus hkmeti, 1858-1859 yllarnda Trkistan HanlklarnaHanikov ve gnatiyev bakanlnda iki heyeti gndererek blgede Rus iktisadi ve ticarimenfaatlerinin neler olabileceini, asker hazrlklar iin ne gibi tedbirler alnmasicap ettiinitetkik ettirerek hazrlklarntamamlamlardr.

Rusya cephesinde bu gelimeler olurken, Trkistan Hanlklar, maalesef, OsmanlDevletinin tavsiyelerinin aksine, dostluk ve beraberlikten uzak bir devir yayorlard. Buharaile Hvenin Merv blgesi hkimiyeti iin yaptklaruzun mcadelenin arkasndan bu sefer

Buhara ile Hokand aras

nda balayan anlams

z rekabet ve birbirlerinin i ilerine kar

mahareketleri balambulunuyordu.

Kaplarna kadar gelip dayanmolan Rus istilasna kar, tavsiye edildii gibi, birliktemcadele yerine, kendi aralarnda ekimeleri Trkistan Trklerinin en byk talihsizlikleriolmutur. Ruslar bu i mcadeleden istifade ederek, Buharay bilhassa Hokanda kardestekler grnmesi, Hokandda bir grubun Buhara hkimiyetini istemesi EmirMuzaffereddin (1861-1885)in bir ksm Hokand arazisini igal ederek Buharaya ilhaketmesine yol atgibi, Rus igalinden nce de enerjilerini tketerek zayf dmelerine sebepolmutur.


31/269

23

Fakat Ruslarn Trkistan Hanlklarna kar takip ettikleri bu fevkalde aldatc vedevletleraras hukuka aykr yaylma siyasetini medeni dnyadan devaml olarak saklamakmmkn olmamtr. Nitekim kendileri gibi emperyalist bir kuvvet olan ngilizlerin baskszerine, Rus hkmeti, Rusyann Trkistan istikametindeki yayl sebeplerini DileriBakan Prens Gorakov vastasyla dnya kamuoyuna 3 Aralk 1864te yle aklamakihtiyacnhissetmitir:

Rusyann Orta Asyada karlat durum, hibir sosyal organizasyonu olmayan,yar vahi ve gebe halklar karsndaki btn medeni olan devletlerin problemleriyleayndr. Bu tip durumlarda daha medeni olan devletler kendi snrlarn ve menfaatlerinimdafaa etmek zorunda kalmtr. Snr blgesinde huzursuzluu yaratan gruplarcezalandrldktan sonra kuvvetlerimizi geri ekmek mmkn olmamtr. Verilen ceza abukunutulmu ve geri ekilmemiz bir nevi zayflk addedilmitir. nk Asyallar, grnr vehissedilir kaba kuvvetin haricinde hibir eye hrmet gstermemilerdir. Onun iindir ki biz,

u iki ktan birini semek durumunda kaldk: Ya verdiimiz btn emekler, elde ettiimizticari menfaatler ve snr boylarnda kurduumuz emniyet tertibatlarn unutup her eydenvazgeecektik veya bu vahi Orta Asya memleketlerinin derinliklerine yryecektik. Rusya

bu ikinci kk tercih mecburiyetinde kald, tpk Amerika Birleik Devletlerinin KuzeyAmerikada, ngilterenin Hindistanda, Fransann Cezayirde ve Hollandann kolonilerindeyaptklargibi.

Rusya Dileri BakanGorakovun bu aklamas, aslnda, yukarda da izah edildiigibi, hi de hakikatleri aksettirmiyordu. Bundan baka Gorakovun Orta Asya Trktoplumlariin syledii hususlar da fevkalde yanltcidi. yle ki:

1. Orta Asya memleketlerinin ahalisini meydana getiren zbek, Kazak, Trkmen,Krgz ve Uygur Trkleri yar vahi, tekilatsz ve tamamyla gebe hayat yaayantopluluklar deildi. Onlar Hokand, Buhara, Hve Hanlklar ile Trkmen Cumhuriyeti gibikendi mill devletlerine sahip bulunuyorlard.

2. Orta Asya halknn yalnz ve yalnz kaba kuvvete boyun edii veya hrmet ettiiiddiasda elbette yerinde deildir. Ruslarn, Orta Asya halkna karticari ve siyasi alanlardataraflara eit frsatlar verecek yapcve barteebbste bulunduklarna dair de kaynaklardahi bir delile rastlanmamaktadr.

3. Amerika Birleik Devletlerinin Kuzey Amerika ktasnda, ngiltereninHindistanda ve Fransann Cezayirdeki durumlar ve oralarda yaptklar igaller, RuslarnOrta Asyay istila edebilmeleri iin bir kstas olarak ne srlemez. Ruslarn bu misallerivermekten maksatlarnn kendi istilalarn o devletlere mazur gstermek olduuanlalmaktadr. Fakat btn bu hakikatlere ramen, Ruslar, bu bildirgenin arkasndangiritikleri diplomatik faaliyetler ile sonunda, dier devletlerin bir nevi muvafakatlerinialmaya veya onlarekimser bir duruma sokmaya muvaffak olmulardr.


32/269

24

2.2. Ruslarn Hokand Hanl, Buhara Emirlii ve Hve Hanlnstilas

Diplomatik ve asker hazrlklarn tamamlayan Ruslar, harp iin bahaneyi bulmakta

da glk ekmediler. Rus-in hududunda keif yapmak maksad

yla 1 May

s 1864teTrkistan ve Evliya-Ata kasabalarna iki Rus seferi tertiplendi. Bu Rus seferleri Hokandhkmeti tarafndan iddetle protesto edilince Rusya ile Hokand arasnda savabalamoldu.Rusyann Trkistan lkelerinde yaylmasnda byk rol oynayan ihtirasl generallerindenernyayev, 15.000 kiilik kuvvetiyle 4 Ekim 1864te imkenti mdafaa eden lim-Kulkumandasndaki Hokand kuvvetlerine, balangta yenilmesine ramen, ikinci muharebedegalip gelerek ehri zapt etti. Bu zaferden sonra Ruslar, Takent istikametinde ilerlemeye

baladlar. Hokandn yetitirdii en byk kumandanlardan biri olan lim-Kul, istilackuvvetlerini amansz bir muharebeden sonra geri ekilmee mecbur etti ise de Ruslarn 9Mays 1865te bir cebr yryten sonra Takenti aniden kuatmalarna mni olamamtr.

Fakat dmann Takent zerine yrdn haber alan lim-Kul, toplayabildii 35.000kiilik bir kuvvetin banda Ruslarla kozunu paylamak iin 2 Mays 1865te Hokanddanayrlarak 22 Maysta Takent nlerine geldi. Ertesi gn vuku bulan muharebede lim-Kulun vurularak ar bir ekilde yaralanmaszerine, o ana kadar baaryla arpan Hokandkuvvetleri zlerek geri ekildiler. Ayngnn akamnda lim-Kul Takentte lnce ehirRuslar tarafndan drt ynden kuatld. Tam bir ay iki gn Takentliler ehirlerini Ruslarakarkahramanca mdafaa ettiler. Ruslar satn aldklarhain iki zengin tccarn yardmyla 23Haziran 1865 gecesi Takent kalesinin kaplarndan birini atrmaya muvaffak olunca ertesisabah yaptklarhcumla ehre girdiler. Bu kadar uzun bir sre ehirlerini mdafaa ettikleri

iin Takentlilerin byk bir ksmkatledildi.

Takentin dmesi demek Hokand Hanlnn sonu demekti. Nitekim yle de oldu. 24Haziran 1865te Ruslarn hazrlad bir antlama ile Hokand Hanl Rus nfuzuna dhiledildi.

Daha nce Hokandllarn yardm isteini, Ruslar bu kadar hzla ilerleyemezlerdncesiyle, zamannda yerine getiremeyen Buhara Emiri Muzaffereddin, Takentindmesi zerine son derece mkl duruma dt. Rus kumandanna bir mektup yazarakTakenti hemen boaltmasn istedi. Teklifi reddedilince Takentten gneye doru

ilerlenmemesini ve arada bir hat ekilmesini teklif etti. Fakat bu teklifi de Rus komutantarafndan reddedildi.

Rus komutann anlamaz tutumu zerine, hl sulhtan midini kesmeyen EmirMuzaffereddin, acele olarak arn bakenti Petersburga bir eli gnderdi ise de elisiOrenburg asker makamlarnca tutuklanarak hapsedildi. Bunun zerine, Emir de Buharada

bulunan bir Rus heyetini tevkif ettirdi. Bu yeni gelime iki taraf arasnda ateli bir yazmayasebep oldu. Buhara Emirinin hakl itirazlarna hiddetlenen ve zaten anlamak niyeti deolmayan Rus igal kuvvetleri komutan General ernyayev, Muzaffereddine, elilerimlekarlancaya dek topraklarnda ilerleyeceim diyerek Sir-derya Nehrini geip izak


33/269

25

zerine yrye gemive resmen muharebeyi balatmtr. Fakat izakiyi mdafaa edenBuhara kuvvetleri, Ruslargeri ekilmee mecbur etmilerdir.

ernyayevin bu baarszlzerine, Rus hkmeti, en az ernyayev kadar ihtiraslbir asker olan General Romanovskiyi Trkistan istila etmekle grevli birliklerin

komutanlna tyin etmi ve ernyayevi Petersburga ararak, kendisi Rus hudutlarngenilettii iin taltif edilmive maada artrlmtr.

Rusya cephesinde bu deiiklikler olurken Rus ve Buhara birlikleri arasnda da ufaktefek atmalar devam etmekteydi. Yeni Rus komutan General Romanovskiy, bu ufakarpmalarbahane ederek 8 Mays 1866da anszn Buhara kuvvetlerine hcum etti. Topuateinin yardmyla Ruslar Ircar mevkiinde yaplan bu muharebeyi kazanarak Hocendi igalettiler. A. Vamberyye gre Ircar muharebesi Buhara iin hadiselerin kt bir ekildegelimesinin balangcntekil etti. Buhara Emiri sulh iin bir defa daha teebbste bulundu

ise de Rus komutan byk bir harp tazminat

da dhil olmak zere ok a

r artlar

havi birantlama metni teklif etti. Emir, bu kadar ar artlar havi bir antlamay kabuledemeyeceini bildirince Rus birlikleri ilerlemeye devam ettiler. Bunun zerine EmirMuzaffereddin, Buhara Mfts Hoca Muhammed Parsa Efendi bakanlnda bir heyetifevkalde eli olarak acele yardm iin stanbula gnderdi. Hindistan ngiliz Valiliine vengiltere Kraliesine de birer mektup yazarak, Rusyann milletlerarashukuku hie sayarakTrkistan igal ettiini bildirmi ve bu hilekr mstevlinin zulmnden Orta AsyaMslmanlarnn kurtarlmasiin yardm etmelerini rica etmitir. Fakat ngilizler mspet bircevap vermemilerdir.

Buhara elisi stanbula ulatnda durumu hem yazl, hem de ifahi olarak Osmanlhkmetine anlatp acilen yardm isteinde bulunmutur. Fakat Buharaya yardmn Rusyaymemnun etmeyecei ve bunun neticesinin de Osmanl Devleti iin iyi olmayacadncesiyle Osmanl hkmeti, mesafenin uzak olmas sebebiyle Buharaya yardmgndermenin glklerini mnasip bir dille eliye anlatarak, en iyi arenin Rusya ile mmknolduu kadar az zararl bir antlama imzalayarak bu ihtilafn halledilmesi icap ettiini

bildirmitir. Fakat Osmanl Devletinin bu tavsiyelerini bildirmek iin Buhara elisi yolakmadan, Ruslarn tekrar hcuma geerek Buhara Emirliinin mhim bir ksmndaha igalettii haberi stanbula ulat.

Bu gelimeler olurken Trkistann kaderi ile ilgili olarak Rusyann bakentiPetersburgda da bir seri toplantlar yaplmakta ve mhim kararlar alnmakta idi. Alnan bukararlara gre Ruslar, o ana kadar Trkistanda igal ettikleri btn lkeleri Rusyaya ilhakettiklerini ilan ettiler (Austos 1866). Bir sene sonra da Rus ar Trkistan GenelValiliinin kurulduunu ve valilie de General Kaufmann getirildiini bildiren birkararnameyi imzalyordu.

Trkistan Genel Valisi General Kaufman, 1868 baharnda Takente vardndakendisinden sulh talebinde bulunan Buhara Emirinin ricasn kabul etti. Fakat hazrlatt

antlama metni ok ar artlar havi olduu iin Emir reddetmek mecburiyetinde kald.Tekrar harekta balayan Ruslar, nce Semerkant, sonra da Urgut ve Katta-Kurganalarak


34/269

26

Buhara kuvvetlerini 2 Haziran 1868de ar bir yenilgiye urattlar. aresiz kalan Emir, Rusisteklerini kaytsz artsz kabul etmek mecburiyetinde kalmtr. 1860ta ranllarhezimeteuratarak istikllini ilan eden Trkmenlerin bakanKuid Han, bu son Rus taarruzunu iitiriitmez byk bir svari kuvvetinin banda yardm iin yola km ise de yar yola varrvarmaz Buhara kuvvetlerinin malup olduu haberini alnca geri dnmek mecburiyetindekalmtr.

Ruslarn dikte ettikleri ve Emirin de kabul etmek mecburiyetinde kaldantlamayagre Buhara 500.000 ruble harp tazminatdeyecek, o ana kadar Ruslarn igal ettii Buharatopraklar (ki Buharann te ikisidir) Rus igalinde kalacak ve Buhara Emirinin kontrolettii yerlerde bata ticaret olmak zere her trl Rus faaliyeti serbest olacakt. Bylece,Trkistan Trklerinin varlklarn mstakil olarak devam ettirdikleri Hokand Hanlndansonra Buhara Emirlii de Ruslar tarafndan igal edilmioluyordu. imdi, ayn ac akbetlekarlama srasHve Hanlnda idi.

Ruslarn Trkistan lkelerine hkim olmalarnda en byk engeli her zaman HveHanl tekil etmiti. Zira Hve, Trkmenler ile birlikte Hazar Denizinden Arala kadaruzanan hattn gneyinde kalan blgede bulunuyordu ve etrafllerle evrili olduu iin deigal edilmesi olduka zor idi. Ruslar, bu hanl ortadan kaldrmak iin birka defa sefertertip etmiler ise de btn seferleri malubiyetle neticelenmiti. Bu yzden Ruslar, bilhassa1852de inlilerle hudut anlamazlnhallederek Trkistan istilaya Hokand Hanlndan

balamaytercih etmek mecburiyetinde kalmlardr. Hokand ve Buharayzapt ettikten sonra,Hvenin igali iin gerekli hazrlklara balayan Ruslar, bu hazrlklar 1873 baharndatamamlayarak drt koldan Hve zerine yrmeyi planladlar. Bu hazrlklar renen Hve

HanSaid Muhammed Rahim (1864-1910) hemen bir eli gndermive tarafmzdan sulhubozucu hibir harekette bulunulmad hlde memleketime kar giritiiniz hasmanehareketleri anlamak mmkn deil, fakat yine de anlamamz imkn dhilindedir diye bir

barantlamasteklifinde bulunmuise de Ruslardan hibir cevap alamamtr.

Ruslarn, memleketini mutlaka istila emelinde olduunu anlamakta gecikmeyen Hvehkmdar Said Muhammed Rahim Han, derhl stanbula ve Hindistan ngiliz Valiliineeliler gndererek memleketinin Rus istilasndan korunmas iin yardm istemi ise de tpkBuhara ve Hokand Hanlklarna olduu gibi, kendisine yalnz bolca nasihat ve tavsiyelerde

bulunulmutur.

Btn hazrlklarntamamlayan Ruslar, General Kaufman kumandasnda drt koldanHve zerine yrye getiler (Mart 1873). Rus birlikleri nlerine kan her engeli yakpykarak Hve nlerine geldi. Muhammed Rahim tekrar bar ricasnda bulundu ise dehkmetlerinden emir aldklariin Rus komutanlarHve Hanile baryapmayreddettiler.Mays sonlarnda taarruza geen Ruslar, stn topu atei sayesinde Hve kuvvetleriniyenerek hanln bakenti Hveyi kuattlar. Hann son bar isteini de reddeden Ruslar,ar bir bombardmandan sonra Hve ehrini zapt ettiler. Btn bu olaylar esnasnda Hanln

bakentini cesurane bir ekilde mdafaa eden Yamud Trkmenleri geri ekilerek Rus

hkimiyetine girmeyi reddettiler. Bunun zerine harekete geen Rus birlikleri, Trkmenlere


35/269

27

gya iyi bir ders vermek maksadyla, Orta Asyay istilalar tarihinin en bykkatliamlarndan birini yaparak, kadn, ocuk ve yal ayrt etmeden binlerce Trkmeni

barbarca imha ettiler.

Hve Hanlnn kaytsz artsz teslimini ifade eden antlama Ruslar tarafndan dikte

edilerek Hve Hanbir Rus vassalhline getirildi, harbin msebbibi gya Hvelilermigibi,Rus komutanl2.200.000 Ruble gibi son derece ar bir harp tazminatnzorla Trkmenlereve Hvelilere dettirdi. Bu ar harp tazminat yznden Hve Hanl ahalisi ok fakirdmve uzun yllar kendilerine gelememilerdir.

Hvenin istilas ile Orta Asyaya hemen hemen hkim olan Ruslar tedirgin edenyegne engel, 1860ta henz istiklllerine kavumuolan Trkmenler kalyordu.

Trkistandaki Trk Hanlklarnn bu kadar kolayca ve ksa zamanda Rus istilasnaboyun emelerinin elbette pek ok sebepleri vard. Bu sebeplerden en nemlisi, muhakkak kiTrkistan Trklerinin merkez bir idare yerine, paralanm-drt devlet hlinde yaamalaridi. Osmanl hkmetlerinin birlik ve beraberlik hlinde olmalar iin yapt tavsiyelerekulak asmamalar, birbirleriyle uramalar, varlk ve enerjilerini bou bouna tketip zayfdmelerine sebep olmutur. Ayrca, etraflarhep hasm milletlerle evrili olduu iin iktisadive ticari ynlerden zayf kalmlar ve dolaysyla da ilim ve renmede gerekli hamleyiyapamamlardr. Neticede, cehaletin, fakirliin ve disiplinsizliin yaratt yetersizlikyznden Ruslarn sayca az fakat harp sanatndan anlayan, disiplinli ve iyi silahlarlamcehhez kuvvetleri karsnda btn kahramanlklarna ramen malup olmaktankurtulamamlardr.


36/269

28

Uygulamalar

1) Rus istilas dneminde Trkistan hanlklarndan birinin bandaki yneticiolsaydnz bu istilaynlemek amacyla neler yapardnz? Maddeler hlinde yaznz.

2) Mehmet SaraynRusya'nn Trkllerinde Yaylmasadleserini okuyunuz.


37/269

29

Uygulama Sorular

1) Ruslar Trkistanistila edebilmek amacyla nasl bir strateji izlemilerdir?

2)

Rus istilas

na kar

Trkistan hanl

klar

n

ynetenlerin yapt

klar

hatalarnelerdir?


38/269

30


Irgz ve Turgay nehirleri boyunca Trkistan devletlerine ait pek ok kaleyi ele geirenRuslar, 1852 ylnda in ile imzaladklar Gula Antlamasyla Orta Asyann istilas iinharekete gemeye hazr hle gelmilerdir. Trkistann kuzeyden igali iin stratejik nemi

byk olan Akmescit Kalesine 16 Nisan 1852de birinci taarruzu gerekletirmilerdir. YakupBeyin kahramanca mdafaasyla Rus kuvvetleri geri pskrtlm ancak ikinci taarruzdatakviye kuvvetleri alan Rus ordusu kaleyi ele geirmitir. Buray tahkim eden Ruslar, OrtaAsyann igali iin hazrlk yapmlardr.

Krm Harbinde yenilmelerine ramen buradaki igal hareketini devam ettiren Ruslar,II. Aleksandr (1855-1181) nderliinde ekonomik, eitim ve zellikle asker sahada kklyenilikler yapmlardr. Prens A. . Baryatinskinn komutasnda Kafkasyada yeni donanml

bir kuvveti Orta Asyayigal iin hazr hle getirdiler.

Ruslar sava hazrlklarn tamamladklar srada Trkistan hanlklar birbirleriylemcadele hlindeydiler. zellikle Buhara ve Hokand Hanlklararasndaki rekabet iki hanlda olduka zayflatmt. Buhara Emiri Muzaffereddinin Hokand arazisini igal etmesi ikihanlk arasnda ihtilafarttrarak Ruslarn iini daha da kolaylatrmt.

Bekledikleri elverili vaktin geldiine inanan Ruslar, 1 Mays 1864te Trkistan veEvliya-Ata kasabalarna sefer dzenlediler. Bu durumu iddetle protesto eden Hokand Hanlzerine General ernyayev komutasnda 15.000 kiilik kuvvetle 4 Ekim 1864te imkentizapt etti. Daha sonra Takente doru ilerleyen Rus ordusu yaralanm olan Hokandl

kumandan lim Kulun vefat zerine Takenti bir aylk kuatmadan sonra ele geirdi. 24Haziran 1865 tarihinde Ruslarn dikte ettirdii antlama ile Hokand HanlRusyann vassalhline geldi.

Ruslarn Bu kadar ksa srede ilerleyeceini tahmin edemeyen Buhara EmiriMuzaffereddin de zor duruma dmtr. Muzaffereddinin Takentin boaltlmas talebinireddeden Ruslar izak zerine yrdler. izakmdafaa eden Buhara kuvvetleri Ruslargeri ekilmeye mecbur ettiler. Bu baarszlk zerine grevinden alnan General ernyayevyerine General Romanovski igal kuvvetleri komutanlna tayin edildi. O da 8 Mays1866da crar savankazanarak Hocendi igal etti.

Bu gelimeler olurken arlk Austos 1866da Trkistanda igal ettikleri tmtopraklarRusyaya ilhak ettiklerini ilan ettiler. 1867de Trkistan Genel Valilii kurularak bugreve General Kaufman getirilmitir.

Buhara Han, barteklifinde bulundu ise de Ruslar ok ar artlar ileri srdler. Hanbu artlar kabul etmeyince nce Semerkant, sonra da Urgut ve Katta Kurgan alarakBuhara kuvvetlerini ar bir yenilgiye urattlar. Buhar Emiri Muzaffereddin aresiz arartlarla bir antlama imzalamak mecburiyetinde kald. Buharay da vassal hle getirenRuslar Hve zerine yryeceklerdir. General Kaufman komutasnda 1873 Martnda Hveyikuatan Ruslar, ar bombardman sonucunda burayzapt ettiler. Ar bir tazminat demeyi


39/269

31

de kabul ederek Ruslarla bir antlama imzalayan Hve Hanl, Rusyann vassal hlinegelmitir. Bylece Trkistann Trkmen blgesi hari byk bir ksm Rusyannhkimiyetine girmitir.


40/269

32

Blm Sorular

1) Rusyann Avrupa ve Orta Douda takip ettii cretkr yaylma siyasetine hangisavaengel olmutur?

a) Prut Seferi

b) Haova Meydan Muharebesi

c) aldran Sava

d) Ridaniye Sava

e) Krm Sava

2)

Ruslar buraya ne bir gn iin, ne de bir y

l iin gelmilerdir. Bilkis, ebediyenburada kalmak iin gelmilerdir ve geri ekilmeyeceklerdirYukardaki metni kim sylemitir?

a) Yakup Bey

b) Ahmet Cezzar Paa

c) General Perovskiy

d) Hafz HakkPaa

e) Ahmet Cevdet Paa

3) Krm Harbinden malup kan Rusyann, Avrupa ve Orta Douda yaylmasdurdurulmu ve itibar byk bir darbe yemiti. Rusyay bu durumdan hangi hkmdarkurtarmtr?

a) II. Aleksandr

b) I. Petro

c) II. Nikola

d) I. Katerina

e) III. Petro

4) Ruslarn Trkistan lkelerine hkim olmalarnda en byk engeli hangi siyasioluum engel olmutur?

a) zbek Hanl

b) Hve Hanl


41/269

33

c) Buhara Emirlii

d) Grnata Emirlii

e) Hokand Hanl

5) Trkistandaki Trk Hanlklarnn kolayca ve ksa zamanda Rus istilasna boyunemelerinin elbette pek ok sebepleri vard.

Bu sebeplerden en nemlisi aadakilerden hangisidir?

a) Sosyal Sebepler

b) Toplumsal Sebepler

c) Sosyokltrel Sebepler

d) Siyasi Sebepler

e) Etnik Yap

6) Rusyann Avrupa ve Orta Douda takip ettii cretkr yaylma siyasetine KrmSavaengel olmutur. (D) - (Y)

7) Ruslar buraya ne bir gn iin, ne de bir yl iin gelmilerdir. Bilakis, ebediyenburada kalmak iin gelmilerdir ve geri ekilmeyeceklerdir szn Yakup Bey sylemitir.

(D) - (Y)

8) Krm Harbinden malup kan Rusyann Avrupa ve Orta Douda yaylmasdurdurulmu ve itibar byk bir darbe yemiti. Rusyay bu durumdan I.Petro (Deli)kurtarmtr. (D) - (Y)

9) Ruslarn Trkistan lkelerine hkim olmalarnda en byk engeli hangi siyasioluum Hve Hanlengel olmutur. (D) - (Y)

10) Trkistandaki Trk Hanlklarnn bu kadar kolayca ve ksa zamanda Rus

istilasna boyun emelerinin sebebi devrinde yaanan Toplumsal Sebeplerdir. (D) - (Y)

Cevaplar

1. e, 2. c, 3. a, 4. b, 5. d. 6. D, 7. Y, 8. Y, 9. D, 10. Y


42/269

34

3. ARLIK RUSYASI HKMYETVE TRKSTAN TRKLER


43/269

35


3.1.Rus daresine KarAyaklanmalar ve Trkistan Genel Valiliinin Kurulmas3.2.Trkistan Trklerinin Manev Hayatve Kltrel Uyan


44/269

36


1. Rus idaresine karTrkistanda ilk byk ayaklanma kimler tarafndan naslgerekletirilmitir?

2. Gaspralsmail Beyin Trk Eitim Tarihine yaptkatklarbiliyor musunuz?3. Usul-i Cedid mekteplerinin amacnedir?


45/269

37

Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm YntemleriKonu Kazanm Kazanmn nasl elde

edilecei veyagelitirilecei

arlk Rusyashkimiyeti veTrkistan Trkleri

arlk Rusyashkimiyetidneminde TrkistanTrkleri hakknda bilgisahibi olur.


Kronolojik dnme

Tarih terminolojiyi doru


46/269

38

ve yerinde kullanma

Grgelitirme




47/269

39

Anahtar Kavramlar

Koloniletirme Siyaseti

1905 htilali Trkistan Genel Valilii Usul-i Cedid (Yeni Metod) Duma Rusya Mslmanlarttifak


48/269

40

Giri

Orta Asya Trk devletlerinin igalini tamamlayan Ruslarn ilk ii, buralarda idarisistemi deitirmek oldu. Ruslar bu deiiklie Trkistana doru ilerlerken ilk igal ettikleriBakrtlar memleketi ile Kazakistanda baladlar. Orenburgu merkez edinen Ruslar, oradakurduklar genel valilik ile Kazakistan ile Bakrdistann idari sistemlerini yeni batandzenlediler. Eskiden veraset yoluyla baa gelen Bakrt ve Kazak liderlerini Ruslar tayinetmeye baladlar. Bu tayinleri yaparken Ruslar, mmkn olduu kadar kendilerine uaklkyapacak ahslartercih ediyorlard. Zaten uzun yllar devam eden istilalar esnasnda Ruslar,Trkleri manen ve maddeten perian etmilerdi. imdi ise, ibana getirdikleri kukla ahslarve tatbik ettikleri iddet idaresine ilave olarak almaya baladklar ar vergilerle, Trklerin

bir daha bellerini dorultamayacak kadar ezilip fakirlemelerini salayacak bir siyasettakibine giritiler. Ayrca, saylarnce binleri ve sonra da yzbinleri bulan Rus gmenlerinigetirip Trk topraklarna iskn etmeye baladlar. Topraklarnn verimli ksmlarnn ou

ellerinden alnp Rus gmenlerine verilen ve dolaysyla ar vergileri deyemez hle gelenTrk halkRus makamlarile onlarn birer maasdurumundaki yerli idarecilerin elinde tam

bir cehennem hayat yaamaya balamlardr. Bu adaletsiz, despota idareye vekoloniletirme siyasetine daha fazla dayanamayan Trkler yer yer isyana baladlar.


49/269

41

3.1. Rus daresine Kar Ayaklanmalar ve Trkistan GenelValiliinin Kurulmas

Rus idaresine kar yaplan ilk byk ayaklanma Kazak Trkleri tarafndan

gerekletirilmitir. Bu isyan

verimli topraklar

zorla ellerinden al

n

nca 1783 y

l

ndaKazaklar, Srm Batur nderliinde balatmlard. Ayaklanma 15 sene kadar devam etmiveRuslar, daha fazla toprak igal etmeyeceklerine ve msamahal bir idare tarzuygulayacaklarna sz verince sona ermitir. Fakat Ruslar, bir mddet sonra verdikleri szleriyerine getirmemilerdir.

Ruslarn Trk memleketlerini koloniletirme metotlarndan biri de kaleler inas idi.Kale yapmak bahanesiyle on binlerce kilometre karelik Kazak topraklar halktan zorlaalnyor ve kale inas bittikten sonra etrafa Kossaklar iskn ediliyordu. Fakat bu isknfaaliyeti byk tepkilere yol am ve halk bunu vesile ederek istikll iin ayaklanmaya

balamtr. Nitekim Sultan KenesarBeyin isyanbyle bir hadise sonunda balamve ksazamanda yaylarak Kazak Trklerinin mill istikll sava hline dnmtr. 1836da

balayan ve nderliini Kenesar Beyin yapt Kazaklarn istikll mcadelesi uzun yllarsrm ve Ruslar bu hareketi nlemekte byk glkler ekmilerdir. Kenasar Beyinmcadelesi on yldan fazla baaryla devam etmi, Ruslarn baedemedikleri bu yiit mcahit

bir ksm hain soydalarnn 1846da yaptklar baskn neticesinde sona ermitir. Fakat buhadiseyi takip eden yllarda Kenesar, Rus mezalimine karTrklerin istikll savalarnn birtimsali hline gelmitir. Rus tarihileri dahi KenesarBeyin yaptmcadelenin hakllnyllar sona kabul etmek zorunda kalmlar ve onun Rus igalcileri zerindeki tesirlerini yle

ifade etmilerdir: Kenesar

, hayat

ve mcadeleleri ile Orta Asyada takip edilmesi gerekensiyaset izgisi hususunda Orenburg ynetimine faydalbir ders vermitir... Bu ders, Hanlarnbamszlklarnortadan kaldrmaygerektiriyordu.

Kazak Trklerinin ayaklanmalarn kanl bir ekilde bastran Ruslar, isknpolitikalarna hz vererek, hem ileride Trkistann geri kalan ksmlarnkolayca igal etmekhem de Kazaklarn bir daha bakaldrmalarn nlemek iin yzbinlerce Rus gmeniniKazakistana yerletirmeye baladlar. Fakat topraklar ellerinden alnan halk yeniden isyanetti. Yllar ylsren bu isyanlar Ruslar tarafndan daima kanlbir ekilde bastrlmtr.

Ruslar, Trkistan Hanlklarn igal ettikten sonra kurduklar Trkistan GenelValilii ile bir taraftan bizzat kendileri halk kontrolleri altnda tutmaya almlar, diertaraftan da Hanlklarn bana getirdikleri idareciler kanal ile onlarezmeye ve istedikleriniyaptrmaya gayret etmilerdir. Ruslarn ellerinde bir kukla gibi oynattklaryerli idarecilerin

banda Hokand HanHudayar geliyordu. Nitekim Hudayarn tam bir Rus uagibi hareketetmesi ve Ruslarn koyduu ar vergileri yoksul halktan zorla almaya almas ahaliarasnda nefret ve infialle karlanm ve 1876da Abdurrahman Abtabad nderliinde buzulme kar isyan etmek mecburiyetinde kalnmtr. syan, ksa zamanda tam bir Rusaleyhtarhavaya brnerek istikll mcadelesi ekline dnm ve iki aydan fazla devametmitir. Fakat silah stnlkleri yznden Rus kuvvetleri ile Hokandllar arasndakimcadele bir mddet sonra mcahitler aleyhinde gelimeye balam ve onlarn Andican


50/269

42

kalesine snmalarna yol amtr. Ruslar, kaleyi bir hafta sreyle devaml bombardmanederek yerle bir etmiler ve mcahitlerin byk ounluunu yok ederek isyan kanl birekilde bastrmlardr. Ruslar bu hadiseden sonra Hokandn idaresinde baz deiiklikleryapmak mecburiyetinde kalmlar ise de bu deiikler halktatmin etmekten uzak kalmtr.

Ruslarn Trkistan Genel Valilii kanalyla idare ettikleri Buhara, Hve ve Trkmenmemleketindeki siyasetleriyle, Kazakistan ve Hokandda takip ettikleri siyaset aynolmutur.Bir taraftan bu Trk memleketlerine sistemli bir ekilde Rus gmeni yerletirilirken, diertaraftan da idareleri iin birer maa olarak kullanabilecekleri baz yerli kimseleri baageirerek onlar vastasyla halktan ar vergiler toplama yolunu semiler Bu yerli idarecilerininsafsz tutumlar ise halk tam bir perianla srklemitir. Neticede Ruslar kenditaraftarlaryla halkbirbirine drmler ve sonra da siz kendinizi idare etmekten cizsinizdiyerek btn idareye el koymulardr. Yerli Trk idarecilerine ise ancak kk memuriyetlervermilerdir. Fakat kendilerinin kurduklaradaletsiz dehet idaresinden ikyet hakknhalka

tanmamlar ve yaplan hakszlklar tenkit edenleri ya idam etmiler yahut da zindanlardartmlerdir.

Ruslarn Orta Asyaya medeniyet gtrme iddialarile zorla Trk memleketlerini istilaederek kurduklar dzeni yerinde grp tetkik etmek isteyen Trkistan tarihi yazarAmerikann Petersburg Bykelilii sekreteri Eugene Schuyler 1870lerde Trkistanageldii zaman ne halkla grtrlm, ne de Rus idarecileri kendisini kabul etmilerdir.Buna ramen Schuyler, baz Rus subaylar ve halk ile gizlice grerek Rus idaresininadaletsizliini ve zulmn mahede edip eserinde yazmtr. Trkistandaki Rus idaresininyolsuzluklar, adaletsiz ve despota tutumu Rusya bakentinde dahi birok dedikodulara yol

amve bu sylentileri nlemek iin Rus hkmeti 1882 ylnda Veretennikov bakanlndaTrkistana bir tefti heyeti gndermek mecburiyetinde kalmtr. Fakat bu tefti heyetininortaya kardhakszlklar bir trl giderilememive nihayet halk 1898de Andicanda Rusynetimine kar yeniden ayaklanmtr. an Muhammed Sabrolu isminde aydn bir dinadamnn nderliinde yrtlen ayaklanma kanl bir ekilde bastrlmtr. Bunun zerineRus hkmeti Kont Pahleni olaanst yetkilerle 1908-1909 arasnda Trkistana gndermive aksaklklar tespit ettirerek Trk halkna daha ok haklar getirecek birtakm idari slahatyapmay vaat etmitir. arlk idaresinin ok sert tutumu yalnz Trkistan Trklerini deil,aynzamanda Rus halknve Rus olmayan dier milletleri de ezdii iin 1905 ihtilali patlak

vermive Trkler geici de olsa biraz nefes alabilmilerdir.

3.2. Trkistan Trklerinin Manev Hayatve Kltrel Uyan

Trkistan Trklerinin Rus hkimiyetine kar direnmelerinde iki faktr byk roloynamtr. Bu faktrlerden ilki slam dini, dieri de Trklk uuru idi. Mslmanlar btngayrimslimlere olduu gibi, Ruslara da kfir gz ile bakyorlard. Kfirlerin hkimiyetionlarca bir nevi Allahn cezas olarak kabul ediliyordu. Yenilie dnk olmalarna ramenTrkistanda medreseler ve din adamlar Mslmanlar zerinde tam bir nfuza sahipolduklarndan Ruslarla her trl i birliini yasak etmiler ve bunda genellikle baarl

olmulardr. Halk aleyhlerine ayaklandrmalarndan ekindikleri iin Rus idarecileri din


51/269

43

adamlarna bir dereceye kadar ses karamamlardr. Bilhassa XIX. asrn sonlarna doruslam Birlii cereyannn Trkistana kadar yaylmasile slam, Ruslara karen byk direnkaynaolmutur. Rus hkimiyetine kardirenme kaynaolarak Trklk uuruna gelince:Rus istila ordularTrkistan kaplarna dayandzaman Trkmen ve Trkistan Hanlklarnnnderleri Ruslara, Sizinle hi bir mterek tarafmz yok; dilimiz, dinimiz, rfmz vetadmz kanlar ayrdr. diyerek karkoyup vatanlarnsavunmulard. Trkistan Trkleriarasndaki bu duygu Rus idaresine dtkten sonra daha belirli hle gelmi ve bilahareTrklk akmyla birlikte iyice gelimi, Ruslara kar mcadelelerinde slamiyet ile

birlikte en byk rol oynamtr.

Trkistan Trklerinin kltr sahasnda uyanmalar ise Rus hkimiyetine karmcadelelerinde nc faktr tekil eder. Trkistan Trklerinin kltrel uyanna en

byk katkise XVI. yzylda Rus igaline urayan KazanlTatar Trkleri ile XVIII. yzylnsonlarnda Rus igaline urayan Krml Tatar Trkleri tarafndan olmutur. Zira Rus

hkimiyetinden ksa zamanda kurtulma imkn bulamayan bu Trk gruplar kendileriniticarete vermiler ve neticede de iktisaden iyi bir duruma gelmiler idi. Zenginlik onlaramodern eitim ve ilim kaplarn amtr. Kltr alanndaki byk uyan onlarn siyasialanda uyanmalarn salamtr. Kazanl ve Krml Trklerin bu durumu ksa zamandaTrkistan Trklerine de tesir ederek kltr ve siyaset alanlarnda kendini hissettirmitir.Bylece Tatar Trkleri, Trkistan Trklerinin, bir bakma, Batya ve modern dnyaya alan

pencereleri hline gelmitir.

XIX. yzyln ikinci yarsnda bilhassa Rus igalinden sonra Trkistan Trkleriarasnda tedrisatyenilemek ve genlii adadnya gr zerine yetitirmek dnce ve

gayretleri hzla gelimekte idi. Tatar Trklerinin de tesiriyle bu gelime ksa zamandameyvelerini vermeye balam, din ilimlerin yan sra modern ilimleri de reten Usul-iCedid (Yeni Metod) mektepleri almaya balanmtr. Buharada teekkl eden GenBuharallarn Ahmed Dni, Hvede teekkl eden Gen Hvelilerin smail Hocanderliklerinde faaliyete geirdikleri bu yeni usl mektepler ksa zamanda oalarak saylar5.000i buldu. Bilhassa Gaspral smail Beyin fikirlerinin Trkistana kadar yaylmas buUsul-i Cedid mekteplerinin faaliyetine yeni bir hz ve mna getirdi. Gaspralnn Dilde,Fikirde, te Birlik parolasyalnz Trkistan Trkleri iin deil btn Trk dnyasiin deuyann ve yeni bir hareketin balangc oldu. Bu hareket Trklerin bir nevi Trkle ve

slama yeniden dnlerinin balangcn tekil eder. Trkler arasndaki bu uyan ksazamanda Trk Birlii ve slam Birlii akmlarnn domasna zemin hazrlad. Gaspralnnfikirleri kendisinin nerettii Tercman ve Orenburgda Kazak Trklerinin kardklarVakit gazeteleri vastasyla btn Trk dnyasna yaylm ve bu fikirler bilahare dierdergi ve gazetelerle genibir sahaya yaylmtr.

Rus idaresindeki Trklerin bu kltrel faaliyeti onlarn siyasi alanda da uyanlarnsalamt, bu ise onlarn, gasp edilen haklarngeri alabilmek iin birok siyasi cemiyet ve

parti kurmaya sevk etti. Trklerin siyasi alandaki bu tekilatlanmalar onlara 1905teRusyada kurulan Duma (Meclis)ya temsilciler gnderme frsatn vermitir. Fakat

Trklerin gsterdikleri byk gayret, Ruslar pheye drm ve uyan baltalayc


52/269

44

tedbirler almaya sevk etmitir. Bylece, Trklerin din, kltrel ve politik her trl eitimfaaliyetlerine kar amansz bir bask balamtr. Bu Rus basks zerine harekete geenTrkler, akdettikleri bir seri kongrelerden sonra Rusya Mslmanlar ttifakn kurarakhaklar iin mcadeleye balamlardr. Abdrreid brahim bakanlndaki bir heyet, Rushkmetine mracaat ederek, siyasi ve kltrel haklarnn tannmasnistemi, ancak bu istek,Ruslar tarafndan reddedilmitir. Bunun zerine Trkler, Kazanl Yusuf Akura Bey

bakanlnda Azerbaycanl Hseyinzde Ali, Krml Mehmed Esat elebizde, BuharalMukimddin Begcandan mteekkil bir heyetin temsil ettii Rusya Mslman TrkKavimlerinin Haklarn Koruma Cemiyetini kurarak milletleraras sahada haklarnnsalanmas iin teebbslerde bulunmaya karar verdiler. Stockholmde kurulan RusyadakiYabancMilletler Cemiyetinin Rusya Mslmanlar temsilcisi seilen Abdrreid brahimile Yusuf Akura Beyler, I. Dnya Harbinin balarnda Amerikan Bakan Wilsona birmuhtra gndererek Rus hkmetini ikyet etmiler ve hrriyetlerinin tannmas iintavassutunu rica etmilerdir. Bu muhtrada u hususlara yer verilmitir: Biz 25 milyon Rusya

Mslmanlar, bize yaplmakta olan kle muamelesinden ikyetiyiz. Dinimizinuygulanmas gayr-i kanuni olarak engellenmektedir. Siyasi takibata maruz kalyoruz.Arazimiz, iltimasl ve nfuzlu Ruslara hediye edilmek zere gasp edildi. Kltrmzngeliimi engelleniyor. Her yerde haksz kstlamalara tabi tutuluyoruz. Sava baladndan

beri her trl adalet sukut etti. Takip edilmekteyiz ve kt muamele grmekteyiz....

Ayn komite yeleri Yusuf Akurann bakanlnda Budapete, Viyana, Berlin veSofyay ziyaret ederek Rus basksn merkez Avrupa devletlerine anlattktan sonraTrkistann ve Azerbaycann istiklli iin ilgili devletlere birer muhtra vermilerdir. Ayrca,Akura verdii konferanslarla Trklerin durumunu ve arzularndile getirerek istiklllerinintannmasn talep etmitir. Ruslar bu Trk taleplerinin hibirine cevap vermedikleri gibi,Trkistandaki basklarn daha da artrarak tam bir korku ve bask idaresi uygulamaya

balamlardr. Nihayet, bu adaletsiz ve gaddarca basklara daha fazla tahamml edemeyenTrkler, 1916da Mill stikll ayaklanmasnbalatmlardr.


53/269

45

Uygulamalar

Mehmet Sarayn, Trk Dnyasnda Eitim Reformu ve Gaspralsmail Bey adleserini okuyunuz.


54/269

46

Uygulama Sorular

Gaspral smail Beyin, Trkistan Trklerinin kltrel uyanna yapt katklarnelerdir?


55/269

47


Orta Asya Trk devletlerini igal ettikten sonra Ruslar, burann idare dzeninikendilerine gre deitirdiler. Orenburg Askeri Valilii kanalyla Bakrtlar ve Kazaklarzerinde ar bask kurdular. Balangta yerinde braktklar Hanlk makamna Rusyannyksek karlarna hizmet edecek ve Rusyann vergi memuru gibi alacak kiileri tayinetmeye baladlar. Kazaklarn en verimli topraklarna el koydular ve buralara Rusyailerinden getirilen binlerce Rus gmeni iskn ettiler. En verimli topraklarnn ellerindenalnmasve konulan ar vergiler halkn byk oranda fakirlemesine yol at.

Kazak topraklarnda uygulanan koloni siyaseti, geim kaynaklarn birer birerkaybeden halkn isyan hareketlerine yol at. Kazak Trkleri tarafndan balatlan ilk nemliisyan 1783 ylnda kan Srm Batur isyandr. Hzla yaylan ve on beyl kadar devam edenisyan Ruslarn daha fazla toprak igal etmeyeceklerine ve daha msamahal bir idare

uygulayacaklarna sz vermeleri zerine sona ermitir. Fakat Ruslar, bu konuda verdikleriszleri yerine getirmemilerdir.

Kaleler yapmak bahanesiyle binlerce kilometrekarelik topraklarna msadereuygulanan Kazaklar, zor durumda kalnca 1836 ylnda Sultan Kenesar Bey nderliindeisyan etmilerdir. Ksa zamanda yaylarak mill istikll savahline gelen Sultan Kenesarynetimindeki bu isyan onun 1846da bir basknda ldrlmesi zerine sona ermitir.

Ruslar, Kazak topraklarna Rus gmenleri yerletirmeye sonraki yllarda da devametmive zamanla Kazaklarn toplumsal dengesini bozacak seviyelere ulamtr.

Ruslarn Trkistan Genel Valiliine getirdikleri ahslarn despota tutumlar, arvergiler ve Ruslarn bir dediini iki etmeyen Hokand HanHudayar Han gibi yerli hanlarntutumu halk arasnda infiale yol amaktayd. Bu durum, 1876da Abdurrahman Abtabadnderliinde bir isyana sebep oldu. Ruslar bu isyanda zorla bastrdlar.

Trkistandaki Rus idaresinin ktl ve yolsuzluklar artk gizlenemez boyutlaraulam, Rus hkmeti 1882 ylnda Veretennikov bakanlnda Trkistana bir teftiheyetigndermek mecburiyetinde kalmtr. Fakat yolsuzluklar sona ermedii ve halkn durumundaherhangi bir dzelme olmad iin 1898de Andicanda Rus ynetimine kar an

Muhammed Sabrolu idaresinde bir ayaklanma daha kmtr ve kanl bir ekildebastrlmtr.

Rusyada 1905te Merutiyet rejimine geilmesi halka biraz nefes aldrm veTrkistanda baz slahatlarn yaplmas iin sz verilmiti. Bunun zerine Rus hkmetiKont Pahleni aksaklklartespit ettirmek iin olaanst yetkilerle Trkistana gndermiti.Pahlen heyetinin 1908-1909 arasndaki almalar, Trkistanda idarenin ktln veyolsuzluklarn hangi boyutlara ulatngstermiti.

Trkistan Trklerinin Rusya hkimiyetine direnebilmeleri ve ayakta kalabilmeleri

slam dinine mensup olmalar ve Trklk uurlar sayesinde idi. Medreselerin ve din


56/269


57/269

49

Blm Sorular

1) Orta Asya Trk devletlerinin igalini tamamlayan Ruslarn ilk ii, buralarda idarimekanizmaydeitirmek oldu. Bu idari mekanizma aadakilerden hangisidir?

a) Rus gal Komutanl

b) Trkistan gal Komiserlii

c) Trkistan Genel Valilii

d) Rus gal Yksek Komiserlii

e) Trkistan HanlarValilii

2)

Rus idaresine kar

yap

lan ilk byk ayaklanma hangi tarih ve kim taraf

ndangerekletirilmitir?

a) 1783 Srm Batur

b) 1785 - KenesarBey

c) 1876 - Abdurrahman Abtabad

d) 1898 - an Muhammed Sabrolu

e) 1919 Enver Paa

3) Rus idaresindeki Trklerin kltrel faaliyetleri onlarn siyasi alanda dauyanlarn salamt, bu ise onlar, gasp edilen haklarngeri alabilmek iin birok siyasicemiyet ve parti kurmaya sevk etti. Trklerin siyasi alandaki bu tekilatlanmalar onlara1905te Rusyada kurulan meclislere temsilciler gnderme frsatnvermitir.

Yukarda bahsedilen meclisin ismi nedir?

a) Meclis-i Vala

b) Usul-Cedid

c) Ayan Meclisi

d) Moskova Meclisi

e) Duma Meclis


58/269

50

4) Biz 25 milyon Rusya Mslmanlar, bize yaplmakta olan kle muamelesindenikyetiyiz. Dinimizin uygulanmasgayr-i kanuni olarak engellenmektedir. Siyasi takibatamaruz kalyoruz. Arazimiz, iltimasl ve nfuzlu Ruslara hediye edilmek zere gasp edildi.Kltrmzn geliimi engelleniyor. Her yerde haksz kstlamalara tabi tutuluyoruz. Sava

baladndan beri her trl adalet skt etti. Takip edilmekteyiz ve kt muamelegrmekteyiz....

Amerikan BakanWilsona yazlan bu muhtraykim kaleme almtr?

a) Enver Paa Yusuf Akura

b) Yusuf Akura - Abdrreid brahim

c) smail Gaspral Zeki Velidi Togan

d) Zeki Velidi Togan - Abdrreid brahim

e) Ziya Gkalp Enver Paa

5) Dilde, fikirde, ite birlik! parolas yalnz Trkistan Trkleri iin deil btnTrk dnyasiin de uyann ve yeni bir hareketin balangcoldu.

Bu slogann ortaya knda hangi Trk mnevveri etkili olmutur?

a) Mehmet Fuat Kprl

b) Zeki Velidi Togan

c) Yusuf Akura

d) Enver Paa

e) smail Gaspral

6) Orta Asya Trk devletlerinin igalini tamamlayan Ruslar, ilk i olarakburalarda Trkistan gal Komiserlii kurmulardr. (D) - (Y)

7) Rus idaresine kar yaplan ilk byk ayaklanma 1876da AbdurrahmanAbtabad tarafndan balatlmtr. (D) - (Y)

8) Trklerin siyasi alanda da uyanlarn salamt, bu ise onlarn, gasp edilenhaklarngeri alabilmek iin birok siyasi cemiyet ve parti kurmaya sevk etti. Trklerin siyasialandaki bu tekilatlanmalaronlara 1905te Rusyada kurulan Duma Meclisine temsilcilergnderme frsatnvermitir. (D) - (Y)

9) Rusya Mslmanlarna yaplmakta olan kle muamelesinden dolayAmerikan

Bakan Wilsona yazlan bu muhtray Zeki Velidi Togan - Abdrreid brahim beylerkaleme almtr. (D) - (Y)


59/269

51

10) Dilde, fikirde, ite birlik! parolasyalnz Trkistan Trkleri iin deil btnTrk dnyas iin de uyann ve yeni bir hareketin balangc oldu. Bu slogan smailGaspralsavunmutur. (D) - (Y)

Cevaplar

1. c, 2. a, 3. e, 4. b, 5. e, 6. Y, 7. Y, 8. D, 9. Y, 10. D


60/269

52

4. TRKSTAN TRKLERNN 1916DAKMLL AYAKLANMASI


61/269

53


4.1.Bolevik htilali ve Trkistan Trkleri

4.2.Trkistan Trklerinin Mill KurtuluSava

4.3.Kazak Trklerinin Hkmet Kurmalar

4.4.Basmaclk Trklerin Son Mill Ayaklanmas


62/269

54


1) Bolevik htilali Trkistan Trklerini nasl etkilemitir?

2)

Trkistan Trklerinin Mill KurtuluSavanasl balamtr?

3) Basmaclk hareketi nedir? Bu hareket nasl sonulanmtr?


63/269

55



Trkistan Trklerinin1916daki MillAyaklanmas

Trkistan Trklerinin1916daki mill ayaklanmashakknda bilgi sahibi olur.


Kronolojik dnme

Tarih terminolojiyi doruve yerinde kullanma

Grgelitirme




64/269

56

Anahtar Kavramlar

Bolevik htilali

Geici Hkmet Encmeni

Trkistan Mslman Merkez ras

Mill Merkez

Rusya MslmanlarKongresi

i-Asker-Kyl ras

Trkistan Sovyet Komiserlii

Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti Merkez Komitesi

Trkistan Otonom Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti

Trkistan Komisyonu

Trkistan Komnist Partisi

Mslman Brosu

Komnist Otonom Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti

Trk Komnist Partisi

Mill ube

slam ras

Ulema Cemiyeti

Halk ras

cra Komitesi

Federasyon

Hve htilal Komitesi

Fergana htilal Komitesi

Dou Milletleri Kongresi


65/269

57

Giri

Ruslar, Trkistanda kurduklar adaletsiz ve terr saan idarelerine devam ededururlarken I. Dnya Harbi balad. Fakat harbin ilk yllarnda Ruslar beklemedikleriyenilgilere uradlar. Bunun zerine arlk hkmeti bir kararname nerederek TrkistanTrklerinden yarm milyon kiiyi askere alacanbildirdi. Rus hkmetinin bu kararTrklertarafndan infialle karland. Daha nce on binlerce Trkmen ve Azerbaycan TrknRuslar zorla cepheye gtrmlerdi. imdi de zbekleri ve Kazaklaristiyorlard. Yllar yl

bir esaret rejiminde yaadklar, hibir haklarnn tannmadve uradklarbunca hakszlkyetmiyormu gibi, bir de yarm milyon evldn Ruslarn mdafaas iin heba etmelerininistenmesi Trk halknhaklolarak isyana sevk etti. 1916 Temmuzunda balayan isyan ksazamanda btn Trkistana yayld. Kyl, kasabalve ehirli btn halkn katldve arve Ruslar defolsun! Mslmanlara hrriyet isteriz! Biz, slam devleti kurmak istiyoruz

parolas ile balayan isyan tam bir mill ayaklanma hline dnd. Ne var ki, byle bir Mill

Ayaklanma tekilatsz ve lidersiz balamt. Bir ayaklanma hlinde ne gibi tedbirler alnmasgerektiini grmek zere Mnevver Kaari, Pehlivan Niyaz, Osman Hoca, Kaari Kmil veAbidcan Mahmudun daha nce yaptklartoplantdan hibir netice kmam, bu ise, byk

bir talihsizlik tekil etmitir. Lidersiz, tekilatsz ve stelik silahsz bir ekilde isyanakatlanlar ok gemeden Rus toplar ve makineli tfekleri karsnda erimeye baladlar.Ruslar o kadar gaddarca davranyorlard ki ayaklanmaya katlanlarn hepsini ldrdklerigibi, mal ve arazilerini de msadere ediyorlard. Ayaklanma buna ramen alt aydan fazlasrd. 1917 balarnda ayaklanma bastrld zaman 673.000 Trk hayatlarn kaybetmi,168.000 Trk Sibiryaya srlm ve 300.000e yakn Trk de Dou Trkistana kamak

zorunda kalm

t

. Say

lar

bir milyonu geen bu talihsiz insanlar

n mallar

ve topraklar

,isyann bastrlmasnda asker birliklere yardm eden Rus gmenlerine datld. Ayaklanmatam hasat zaman baladndan alk ba gstermi, Ruslar buna are bulaca yerdekardklarbir emirle, Rus hkimiyetine hrmet ve riayet anlamnda halkn bir Rus subayngrdnde durmasve diz kerek selamlamalarnistemilerdir. Modern tarih, insanlarn bukadar alaltlarak cezalandrldn kaydetmemitir. Nihayet, byk ikyetlerden sonraTrkistan Trklerinin niin ayaklandklarn aratrmak zere Dumada tertip edilen heyetinyelerinden A. Kerenskiy, 13 Aralk 1916da heyet yelerine hitaben yapt konumadahkmeti u ekilde sulamtr: Mevcut sava cephelerine bir de Trkistan cephesi ilaveedildi. Beyler, Trkistan ve Kazakistan blgeleri, Tula veya Tambovsky eyaletleri deildir.Bunlara, ngiliz ve Franszlarn mstemlekelerine bakmaya altklargzle bakmak gerekir..Fakat bu tip ikazlarn Ruslarn Trkistanda takip ettikleri despota idareye hibir tesiriolmamtr.

Trkistanda meydana gelen 1916 isyangstermitir ki Trkler hrriyetleri uruna nekadar cesurca mcadele ederlerse etsinler -Rus mparatorluunun paralanmas haricinde-kendi kendilerine istiklllerini elde etmeleri ok zor olacaktr. Buna ramen 12 Mart 1917dearln devrilmesi ve 7 Kasm 1917de Bolevik htilalinin kmasbalangta, istiklllerinielde etmek iin Trklere yeni ve ok iyi bir frsat vermitir.


66/269

58

4.1. Bolevik htilali ve Trkistan Trkleri

Bolevik htilalinin Rusyadaki ortaya kard yeni durum Rus olmayan diermilletleri olduu gibi, Trkleri de ok sevindirdi. Fakat htilal idaresinin btn memurlarnve askerlerin bulunduklar yerde kalmalarn isteyen emirnamesi Trklerin sevincini ksasrdrd. Zira bu emirname ile getirdikleri on binlerce gmeni silahlandrarak 1916 Millsyann kanla boan Rus asker ve sivil yneticileri Trkistanda kalyorlard. Bu insanlardn arlk idaresinin uaklnyapmlard, bugn de Boleviklerin uaklnyapmaya hazridiler. Her iki hlde de kendilerini Trkistan Trklerinin efendisi addetmee ve Trkleriezmeye kararlgrnyorlard. Trkistandaki Rus idarecileri ihtilal hkmetinin direktifi ile

bir i, Asker ve Kyl ras kurarak memleketi eskiden olduu gibi yine asker rejimleidareye baladlar. Fakat ok gemeden Moskovadan aldklarikinci bir emir ile Trkistannidaresini yeniden dzenleyecek olan Geici Hkmet Encmenini kurdular. TrkistanRusmstemlekesi yapmak iin yllardr alan Rus ovenizmlerinin ounluunu tekil ettii bu

encmene Trklerden ancak Sadri Maksudi, Muhammedcan Tnbay ve Ali Han Bkeyhankabul ettiler. Fakat Trk yeler o kadar aznlkta idiler ki Trklere faydalolabilecek hibirkararRuslara kabul ettiremediler.

Geici Hkmet Encmeni TrkistanRus idaresine temelli yerletirmek arzusundaolduunu aka sylyor ve bu hususta gerekeni hzla yapmaya alyordu. Bunun zerineTrkler, ihtilalin balangta verdii ok snrl serbestlikten istifade ederek, Nisan 1917deTrkistan Mslman Kongresi tertip ettiler. Bu kongrede Geici Hkmet Encmenininfaaliyetlerine karTrklerin zorla gasp edilen topraklarngeri alacak, Trkistana gmenakmn durduracak ve Mslmanlarn haklarn koruyacak Trkistan Mslman Merkezrasn kurdular. Bilahare Mill Merkez olarak ad deitirilen Trkistan MslmanMerkez ras btn Trkistana yaylarak ubeler amaya ve halk ilk defa bir tekilatetrafnda toplamaya balad Mill Merkezde grevli Ahmed Zeki Velidi, Kebir Bekir veEfendi Zde Rusa bilen ahslar olarak Trklerin haklarnve isteklerini Ruslara anlatmaklavazifelendirildiler. Bu arada 4. Dumada Mslmanlar temsil eden Trk liderlerinderliinde 1-11 Mays 1917de Moskovada Rusya MslmanlarKongresi tertip edildi.Kongre Trklerin nasl bir yol takip etmesi gerektiini tartt. Rusyadaki Trk boylarnnfarkldurumlarnn sonucu olarak hazin mnakaalar cereyan etti. Trk birlii iin mrnveren Gaspralsmail Beyin gsterdii yoldan yryemediler. Sonunda grld ki, btn bu

felaketlere ramen Trkler arasnda tam bir hedef birlii teekkl etmemitir. Bunun zerine,birlemi Rus devletinin iinde btn Mslmanlara kltr muhtariyeti verilmesi tezinisavunanlar, Trkler iin, belirli bir lke btnlne sahip olanlara mill muhtariyet vetoprak btnlne sahip olmayanlara da mill kltr muhtariyeti tannmasn savunanlaroylama sonunda 271e kar 446 oy ile malup ettiler. Bu neticenin alnmasnda MillMuhtariyet tezini savunan AzerbaycanlMehmed Emin Resulzde ile Ali Merdan Topuba,Buharal Ubeydullah Hoca ve Bakrt lideri A. Zeki Velidi byk rol oynadlar. Aynkongrece bir de Mill Merkez ra kuruldu.

Mill Merkez ra kongrenin kararlarn Rus hkmetine Austos 1917dePetersburgda ilettii zaman Ruslarn Trklere her hangi bir muhtariyet verme taraftar


67/269

59

olmadklaranlald. Bu arada daha nce kararlatrlan ve Ruslarn menf tutumu yzndentam bir moral bozukluu iinde yaplan Kazan Mslmanlar Kongresi de maalesef birlikyolunda bir ilerleme kaydedemedii gibi, Bakrdlar ile Tatarlar arasnda yeni bir ihtilafnkmasna da mni olunamamtr. Bu Bakrt-Tatar ihtilafnn neticesinde nceleri birlikte birfederasyon kurmaykabul eden A. Zeki Velidi dierlerinden ayrlarak tek bana Muhtar birBakrt hkmeti tekil etme yolunu semitir. Kendi aralarndaki karkln yan sraumum vaziyet de Trkler iin gittike ktlemeye balam, Trkistandaki Ruslar ihtilalinverdii ulam sknts dolaysyla kendilerini beslettikleri Trklere her hangi bir hakvermee yanamadklar gibi, Rus ihtilalcilerine yardm toplamak bahanesiyle de halknelinde neyi varsa zorla almaya balamlardr. Neticede halk tam bir perianlk iinedmtr. Daha nce Bolevik htilalinin Mslman Trklere yeni haklar getireceineinand iin balangtan beri ihtilal rejimini destekleyen Mustafa okayn htralarndazikrettii gibi, sevin ksa srd, hayl krklise byk oldu.

Trkistandaki i-Asker-Kyl ras temsilcisi Nikora, htilal, Rus ihtilalcileri,Rus iileri ve Rus askerleri tarafndan gerekletirildi; bunun iin de Trkistanda kuvvet veidare bizim elimizdedir. Yerli halk kendisine verdiimizle yetinmelidir diye Trklere hertrl hakk reddediyordu. Trkistan delegelerinin szcs ah slam ise, mademki ihtilaliRuslar yaptlar, o hlde onlar Rusyada barsnlar. htilalin kimler tarafndan yapldbiziilgilendirmez; biz kendi haklarmz istiyoruz. Nikorann konumasyla Ruslar,Trkistandaki hkimiyetlerini salamlatrmak istediklerini teyit etmi oldular. Eer rai, Asker ve Kyl ras ar rejiminin mirasnkorumak niyetinde ise, bizim bundansonular karmamz gerekir cevabnveriyordu. Trkler ile Ruslar arasndaki mnasebetlerRuslarn emperyaliste tutumlaryznden ok kritik bir dneme girdi. Halk arasnda Ruslarakarduyulan nefret ve infial son haddine varmidi. Bu arada son gnlerini yaamakta olanve daha nce Trklere eit haklar vermeyi reddeden A. Kerenskinin her ne kadar ihtilalhkmeti, Anayasa Meclisinin hazrlayaca esaslara gre her milliyete kendi geleceinitayin etme hakkn tanyacak ve aynzamanda mill meseleler iin zel bir ra seecektireklinde bir aklama yapm ise de bundan hibir netice kmamtr. Zira ihtilalcilerinBolevik grubu hazrlklarn tamamladktan sonra mevcut hkmeti devirmek iin oktanharekete gemilerdi.

Ekim 1917de Rus ihtilalcilerinin komnist grubu Kerenski hkmetini devirdikten iki

hafta sonra Trkistanda o ana kadar ibanda bulunan arlk ve Kerenski devresi Ruslar(sabk arlk memurlar, askerler ve subaylar) Takentde kendi kendilerine bir komnistdarbesi yaptlar. Byle hareket etmekle eski mevkilerini korumak istiyorlard. Esasndakomnist fikirlere tek sempati duyan Trkistandaki Rus demiryolu iileri idi. Rus askerlerive memurlar arasnda komnist fikirlerden haberi olan pek az kii bulunuyordu. HeleTrkistan Trkleri arasnda komnizmin ne olduunu bilen hi kimse yok idi onun iin,Trkistanllar, komnist Ruslarn Takentdeki iktidar deiikliine ve dier ehirlerdekihareketlerine katlmadlar.

Ruslar, 15-22 Kasm 1917 arasnda yaptklar kongre sonunda Trkistan Sovyet

Komiserliini kurduklarn ilan ettiler. Gya bu komiserlik Trkistanda iktidar temsil


68/269

60

ediyordu. Esasnda ise, yeni bir diktatrlk idaresinden baka bir ey deildi. SovyetKomiserliinin tek destekileri Rus askerleri ile demiryolu iileri oldu. Bu szde komnistiktidar temsilcileri, Trkistan zerinde kontrol ve idarenin sadece kendilerinin haklarolduunu ileri sryorlard. Ekim htilalinin nderleri Lenin ve Stalinin 2 Kasm 1917denerettikleri u beyannameyi hi hatrlamak istemiyorlard:

1. Rusyadaki btn halklarn eitlik ve hkimiyet hakk,

2. Halklarn kendi mukadderatlarnbizzat tayin etmeleri,

3. Halklarn mill ve din inanlarnn serbeste tatbiki,

4. Rusyadaki mill aznlklara kendi devletlerini serbeste kurabilme haklarnnolduunu kabul ve ilan ediyoruz.

Sovyetlerin nerettikleri bu beyanname esasnda Rus olmayan milletleri bir oyalamataktii idi. Ksa zamanda anlaldki, yeni Sovyet rejiminin en byk gayelerinden biri millesaslara gre gelimekte olan Trklerin muhtariyet abalarn nlemektir. NitekimTrkistandaki Sovyetler, Moskovadaki Rusya Sovyet Federatif Sosyalist CumhuriyetiMerkez Komitesinden aldklaremirle 1 Mays 1918de yaptklarkongrede Sovyetlere balTrkistan Otonom Sovyet Sosyalist Cumhuriyetini kurduklarn ilan ettiler. BilahareTrkistanllarn bu sosyalist Cumhuriyetin idaresine ortak olma teklifini de reddettiler.Bununla Otonom Trkistan deyiminin hi bir mna ifade etmedii anlald. Sovyetler bunevi Otonom oyunlarile Burjuva Milliyetilerine (mill haklara sahip kmak isteyenler

kastediliyor) byk bir darbe indirmek emelinde idiler. Trkistanl

lar

n mill muhtariyetisteklerinin amansz muhaliflerinden biri olan Safarov, Rus ihtilalinin Trkistanda derhalmstemlekeci bir yol tutmak mecburiyeti kanlmaz oldu diyerek Ruslarn maksadnakaitiraf etmitir.

Trkistan Trklerinin mill haklarndan vazgemeyip mcadeleye devam etmeleriRuslaryeni tedbirler almaya sevk etti. Sovyet ynetimi, hkmet ve Rusya Komnist Partisiadna 8 Ekim 1919da bir Trkistan Komisyonu tekil ederek acilen Trkistana gnderdi.Bu komisyon, sahip olduu diktatrce yetkilerle, faaliyetini Ekim 1919dan 1923nortalarna kadar zellikle Sovyet iktidarn kuvvetlendirmeye, Trkistann kesin olarak

Rusyaya balanmasna ve Rus ile Sovyet aleyhtar eilimindeki Trkistan mill hareketiniykmaya sevk etti.

Sovyetlerin gayelerini gerekletirmek iin Trkistanda setikleri ikinci yol, RusyaKomnist Partisinin bir modeli olan Trkistan Komnist Partisini kurmak oldu (17Haziran 1918). Trkler arasnda hibir komnist bulunmad iin Trkistan KomnistPartisinin ilk yeleri tamamen Ruslardan meydana gelmiti. Yaplan bir seri kongreler ileTrkistanda kalmyabancsavaesirleri ile Trklerden sosyal demokrasi fikrine inanan bazahslar parti yeliine alndlar.


69/269

61

En kt artlarda dahi haklariin mcadele etmek kararnda olan Trkler, KomnistPartisine balbir Mslmanlar Brosu kurmaybaararak halkn isteklerini bu bro kanalile dile getirmek istediler. Mslman Brosu gelierek ksa zamanda Rusya ve TrkistanKomnist Partilerinin rakibi ve halkn bir midi hline gelmeye balad. Bunun zerine(komnizme inanmadklar, daha dorusu ne olduunu bilmedikleri hlde) bir ksm Trkler,Komnist Partisine girmeye ve Mslmanlar Brosuna destek olmaya baladlar. Trkler,kfi ounluu saladktan sonra 12-18 Ocak 1920de Komnist Partisi kongresindeKomnist Otonom Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin adnTrk Cumhuriyeti ve TrkistanKomnist Partisinin adnda Trk Komnist Partisi olarak deitirmeye muvaffak oldular.Rus ve Sovyet ynetimi, Trkistan Cephesi KumandanGeneral Frunzenin ikazzerine bukararreddetti. Ayrca, 8 Mart 1920de de Rusya Komnist Partisi Merkez Komitesi bu kararhkmsz sayd. Bunun zerine Eyll 1920de yaplan bir kongre ile btn partilerin

birletirilip bir Trkistan Komnist Partisi kurulmasna ve bu partinin Merkez Komitesinezdinde Mill ubenin kurulmasna (Trkistan yerli komnistleri iin) karar verildi. Ksa

zamanda

türkistan tarihi

Documents