türkiyat araş.sayı 1

8/13/2019 Trkiyat Ara.say 1

1/215

.-

:--1_.-. -=

:=I-C

-HACETTEPE NiVERSiTESi

TRKivAT ARA TIRMALARIENSTiTS

i


2/215

Bu Saynn Hakemleri

Prof.Dr. M.Cihat ZNDER (Hacettepe ~iversitesi)Prof. Dr. Nevin Gngr ERGf\N (Hace!~epe Universitesi)ProfDr. M.aatay OZDEMIR (Gazi l[piversitesi)Prof.Dr. ~ustafa Y~LMAZ (Hacettepe U!).iversitesi)ProfDr. Ulk ELIK AVK (Hacettepe Universitesi)ProfDr. Mehmet DEMREZEN (Hacettepe niversitesi)Do.Dr. Abide DOGAN (Hacettepe niversitesi)Do.Dr. Adnan SOFUOGLU (Hacettere niversitesi)Do.Dr. Adil DAGIST AN (fIacettepe nivexsitesi)Do.Dr. Aylin Grgn BARAN (Hacettepe Universitesi)Yrd.Do. Dr. Serdar SAGLAM (Hace~epe niversitesi)Yrd.Do. Dr. Yunus KQ (Hacettepe Univ~.rsitesi)Yrd.Do. Dr. Mehmet OZDEN (Hacettepe Universitesi)Yrd.Do. Dr. smet AHN (Kocaeli niversitesi)Dr. Erdal AKSOY (Hacet~~pe niversitesi)Dr. Ser EKER (Bakent Univer~!tesi)Dr. Cahit GEL~K~ (Hacettepe l!.niversitesi)Dr. Hayati BEIRLI (Hacettepe Universitesi)

Yazarlar AKSOY, ErdaL. Dr. Hacettepe nivers~!esi, Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm. BARN, Erol. Yrd. Do. Dr.,Gazi Universitesi, Gazi Eitim Fakltesi, Trke

Eitipi B.m. .. BEIRLI, Hayati. Dr., Hacettepe Universitesi, Edebiyat Faktesi, SosyolojiBlmOBANOCLU, zkul, Do. Dr., Hacettepe niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Trk Dili Ve Edebiyat Blm, Trk Halk Bilimi Ana Bilim Dal.EFEGL, Ertan, Yrd. Do. Dr., ankaya niversitesi, ktisadi dari Bilimler Fakltesi, Siyaset Bilimi Ve Uluslar Aras likiler Blm. .EROL, Burin. Prof Dr., Hacettepe Universitesi, Edebiyat Fakltesi, Ingiliz Dili veEdebiyat Blm.EROL, Me,hmet Seyfettin. ASAM Trk~~tanAratrmalar Masas.GELEKI, Cahit. Dr., Hacettepe Universitesi, Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji

Blm.GRGN-BARAN, Aylin. Do. Dr., Hacettepe niversitesi, Edebiyat Fakltesi,Sosyoloji Blm. ..KOYUNCU, Akn. Ara.Gr., Hacettepe Universitesi, Edebiyat Fakltesi, TarihBlm.KKTRK, Gkhan V. Ara.Gr., Hacettepe niversitesi, Edebiyat Fakltesi,Sosyoloji Blm.OLCAY, Aye Mine, Bilim Uzman, Aratrmac.ZCEBE, HilaL. Prof Dr., Hacettepe niversitesi, Tp Fakltesi, Dahili TpBili:gleri, Halk Sal. ..SAGLAM, Serdar. Yrd.Do. Dr., Hacettepe Universitesi, Edebiyat Fakltesi,Sosyoloji Blm.SAROBAN, Arif. Xrd. Do. Dr., Hacettepe niversitesi, Eitim Fakltesi,Yabanc Diller Eitimi-Ingiliz Dili Eitimi. ..TOKUR KESGIN, Makbule. Ara.Gr., Hacettepe Universitesi, Tp Fakltesi,Dahili Tp Bilimleri, Halk Sal.ULUOCAK, eref Ara.Gr., Hacettepe niversitesi, Edebiyat Fakltesi, SosyolojiBlm.


3/215

Trkiyat AratrmalarYl: l, Say: 1, Gz 2004iiNDEKLER

Prof. Dr. M. Cihat ZNDER Sunu 7-8Dr. Cahit GELEK Trk Kltrnde Ouz-Trkmen-Yrk Kavramlar 9-18Yrd. Do. Dr. Erol BARN Yabanclara Trke retiminde lkeler 19-30

Do.Dr. Aylin GRGN BARAN Trkiye'de Aile i letiim Ve likiler zerine Bir Model Denemes 31-42

Prof. Dr. Hilal ZCEBE Ara.Gr.Makbule TOKVR KESGNTrkye'de ocuk Bakmndaki Geleneksel nan ve Uygulamalar .43-56

Ara.Gr.Gkhan V. KKTRK Baykan Sezer ve Niyazi Berkes'in OsmanlToplum Yaps ve Batllama ile lgili Grlerinin Karlatrmal Bir

Deerlendirmesi 57-66

Yrd.Do. Dr.Serdar SACLAM Ziya Gkalp'te Solidarizm ve Milli ktisat 67-84

Mehmet Seyfettin EROL Orta Asya'da Gvenlik Sorunlar. " 85-112Yrd. Do.Dr. Ertan EFEGL, Aye Mine OLCAY Taraflarn Kbrs Sorunu'nayaklamlar 113-122

Dr. Hayati BERL Kreselleme Kartlar ya da AadanKresellemeciler, Kimler? Ne stiyorlar? 123-134Ara.Gr eref ULUOCAK Kresel Alanda Tanmlama ktidar: Kimlik veBilgi Sosyolojis 135-148Do. Dr. zkul OBANOCLU Kltrlerin Diyalogu veya DiyalogsuzluuBalamnda Halkbilimi almalarnn Yeri ve nemi i 49- i 64

Dr. Erdal AKSOY Gnmz Krkkale Karakeili Yrklerinin Airet Yaps 165-178Prof. Dr. Burin EROL How Other is the Other; Mgrd Murgosyan's

Gavur Mahallesi 179-i 86

Yrd. Do. Dr. Arif SAROBAN The Use of Audiolingual Method inTeaching Turkish to Speakers of English 187-202Ara. Gr. Akn KOYUNeU Osmanl Kimlii zerine Baz Dnceler , 203-212

Yazm Kurallar 213-215Trkiyat Aratrmalar Enstits Ama ve Kapsam 217

Trke Topluluklar Birlii (TTB) 219

Trke in 220


4/215


5/215

TRK KLTRNDE OGUZ-TRKMEN-YRKKAVRAMLAR

Abstract

Lately, concepts related to culture such as culture, sub-culture, ethnicity, ethnic origins, ethnic group etc. have gainedimpartance in the process of globalisation, localization andregional localization which take place altogether. However,there is no concencus about the meanings and boundries of these concepts. Especiay, the most contreversial ones arerelated to ethnicity and ethnic groups. These concepts are alsovery important for both Turkeyand Turkish culture.

It has been claimed that Oghuz, Turcoman and Yuruk are different ethnic groups in some recent studies. In this study,the meanings of concepts of Oghuz-Turcoman-Yuruk and whatOghuz-Turcoman-Yuruk mean for Turkish culture have been

examined.Key words: Oghuz, Turcoman, Yuruk, culture, sub-

culture, ethnicity, ethnic group.

GiriTarihin bir ok dneminde olduu gibi gnmzde de kltr, medeniyet,

millI kltr, alt kltr, etnik grup, rk ve etniklik v.b. kltr ile ilgili kavramlar hakknda farkl grler ileri srlmektedir. Sz konusu kavramlar ile ifade edilmek

istenilenlerin snrlar henztam olarak izilemedii, dolaysyla da bir uzlamayavarlamad iin kltr konusu youn tartmalarn devam ettii bir alan olmazeiini devam ettirmektedir. Son zamanlarda, bu kavramlar ierisinde, ne anlamageldii ve snrlarnn ne olduu konusunda tartmalarn younlat kavramlarn banda ise "etnik grup" kavram gelmektedir. Etnik grup dolaysyla da etnik kkenmeselesi dnyann bir ok yerinde en ok allan ve tartlan konular arasnda yer almaktadr. "Trk sosyolojisinde ise etniklik-etnik grup kavramlar bir alt disiplinolarak gereken ilgiyi grmemitir"(Aksoy 2000: i 05). Ancak Trk kltr asndanetniklik ve etnik grup konusu byk bir nem tamaktadr. zeikle Peter AlfordAndrews'in 1989 ylnda yaynlad "Ethnic Groups in the Republic of Turkey"(Trkiye Cumhuriyetinde Etnik Gruplar) isimli almas Trk kltrasndan bu konunun nemini gndeme getirmitir. Sz konusu almadaTrkiye'nin etnik yaps tahlil edilmekte ve bununla ilgili olarak bir takm grler ileri srlmektedir. Andrews, Trkiye ile ilgili olarak verdii etnik grup kataloundaTrkiye'de 47 etnik grubun varlndan bahsetmektedir. Sz konusu almada etnik grup kavramn ok esnek bir ekilde tanmlayan Andrews(l989:53-67)Trk:Alevi:Genel, Trk:Snni:Yrk, Trk:Alevi:Yrk, Trkmen: Snni,


6/215

Trkmen: Alevilerin birer etnik grup olduunu ileri srmektedir. Trkiye'nin etnik . yaps hakknda ileri srlen bu grler erevesinde bu almada ksaca etnik grup tanmlamasna ve Trk kltrnde uz- Trkmen- Yrk kavramlarnadeinilecektir.

Kreselleme ve kresel kltr konularnn youn olarak tartldgnmzde gndeme gelen en nemli konulardan biri etnik kken meselesi ve"etnik grup" kavramdr. Kreselleme srecinde bir taraftan milli devletlerin artk ilevini tamamlad, kresel bir yaplanma ierisine girildii tartmalar srerken bir taraftan da bu srece paralelolarak etnik kimliklerin n plana ktgrlmektedir. Bu durum kreselleme -"-Ve yerelleme srelerinin birlikte

ilerlediini gstermektedir. Yaanan bu sre ile birlikte etnik ve etnik grupkavramlarndan ne anlald sorusu gndeme gelmektedir. Trk sosyolojisindeetniklik, etnik kimlik ve etnik grup kavramlar zerine alan bilim adamlarndanTrkdoan (1997:59,40) "etnik" kavramn: "Dil, din ve kltrel farkllamalarn bir yansmas" olarak grmekte, "etnik grup" kavramn ise; genellikle yeleri nesildennesile tanan, kendine zg ve baka gruplardan farkl sosyal ve kltrel gelenei paylaan veya daha karmak bir. toplumun paras olan ya da tek bana bir grupolarak tanmlamaktadr. Erkal (1994b: 133)ise etnik grubun, "birbirinden sosyalmesafe bakmndan uzak, rk veya kltrelolarak olumu bir sosyal grup"

olduunu ifade etmektedir. Etnik grubu ktrel unsurlarn belirlediini belirtenErkal, bu unsurlar arasnda deer hkmleri, davran normlar, din, dil, rf veadetleri gstermektedir. Erkal (1994a: 90-91), bir etnik grubun olumas iin ise anakltr kalbndan dilde, dinde, grenek ve geleneklerde, eddJiyatta, mimaride,sosyal hayatn her parasnda tamamen farkllklarn sz konusu olmas gerektiini belirtir.

Dnyada etniklik, etnik kken ve etnik grup konular zerine almalar iledikkatleri eken Smith (1988:9) ise bir topluluun etnik kimliini tanmlarkenncelikli olarak o topluluun soy~ tarih, yaygn kltr, dayanmas ve anldklar

isme bakmak gerektiini kaydetmektedir. Etnik grubu da; "ortak bir gemie sahip,yaygn bir ekilde tarih uuru olan, bulunduklar toprak zerindeki unsurlar paylaan ve dayanma ierisinde olan gruplar" olarak tanmlamaktadr. Smith, butanmlamasnda etnik unsur iin tarihin ve ortak gemiin ok nemli olduunuvurgulamaktadr. Bir milletin kim olduu ile ilgili sorunun cevabnn ise o milletinetnik kkeninde aranmas gerektii grn ileri sren Smithe 1999), buna nedenolarak da gnmzde milletlerin byk bir ksmnn belirli bir etnik topluluundevam olmasn gstermektedir. Antropolojik literatrde ise "etnik gurup" : I)Geni lde biyolojik olarak kendini devam ettiren; 2) balca kltrel deerleri

paylaan; 3) bir etkileim ve iletiim alan oluturan ve; 4) ayn yap ierisinde yer alan dier kategorilerden ayrt edilebilecek ekilde, dierleri tarafndan tanmlananve kendisini tanmlayan bir kategoriye yelii gsterir eklinde anlalmaktadr (Bartl 1996:296). Etniklik ve etnik grup ile ilgili yaplan bu tanmlamalara bakldnda etnik grup kavramnn snrlarnn okta belirsiz olmad grlr.Ancak etnik gurup ile ilgili kimi yaklamlar bu konuyu belirsizlie itmekte veeitli tartmalarn meydana gelmesine neden olmaktadr. Bu durum ise etnik grupkavramnn tanmlayana ve tanmlanana gre deimesine yol amaktadr. Etnik


7/215

grup tanmlamalar ierisin de en tartmal olanlardan birisi ise Peter Alford

Andrews'in tanmlamasdr. Andrews (1989: 17), etniklikten "etnik gruplarkarakterize eden kavramlar, duygu, dnce ve hareketler"i anladn ifadeetmektedir. Ancak Andrews'in bu tanmlamasnn erevesi ok genitir. Butanmlamaya gre sosyolojik anlamda alt kltr grubu olarak tanmlanan btn altkltrler etnik grup olarak grlmektedir.

Sosyolojik adan bir toplum ierisinde kltrel eitliliklerin bulunmasdoal bir eydir. Bir ok modem toplu.nda baz gruplarn yeleri iinde bulunduklartoplumun esas kltrn paylarken ayn zamanda birtakm farkl deerlere,normlara, geleneklere ve yaama tarzna da sahip olabilirler. Ayn kltr yapsna

sahip olmakla birlikte, kltr unsurlarndan sadece bir tanesinde veya bir kandameydana gelebilen bir kopma nedeniyle ortaya kan farkllamann her kltrnierisinde gzlenebileceine iaret eden znder, btn kltrlerin bu ekildefarkllamalardan meydana gelebilecek bir takm aIt-ktr gruplarn veya bunlarnoluma potansiyellerini bnyelerinde barndrdn ifade eder (znder 1984: 145).Bu durum btn toplumlar iin geerlidir. Buna gre "alt kltr" inde yer aldklar ekonomik, siyasal ve kltrel yapnn temel deerlerine kar olmamakla beraber hakim kltrden ksmi olarak farkllaan kltrel durum olarak kabul edilir (Zanden 1993:42). Sosyolojik anlamda alt kltr olarak tanmlanan gruplar Andrews'in yaklamnda ise birer etnik grup olarak grlmektedir. Bu adan bakldnda Andrews'in Trkleri, Trkmenleri ve Yrkleri farkl birer etnik grupolarak grmesi hatta Trkmenleri ve Yrkleri kendi ierisinde de Alevi ve Snnieklinde blerek yapm olduu kategorilendirmenin yanl bir yaklam olduugrlmektedir. Bu durumun daha iyi anlalabilmesi iin Trk kltrnde Ouz-Trkmen ve Yrk kavramlarnn hangi anlamlar ifade ettiine ksaca deinelim.

Ouz AdOuz adnn ne anlama geldii ile ilgili olarak eski eserlerde yeterli bilgilere

rastlanlamamaktadr. Bu konudaki bilgi eksiklii ise Ouz adnn anlam ile ilgiliolarak eitli grlerin ileri srlmesine yol amtr. Kafesolu, "Ouz" adna ilk defa Barlk ay (Ulu - kem = Yenisey'e dkr) kysndaki . Kitabederastlanldnl(Altl Ouz Bodunu) belirtir. Burada alt kabilenin birleerek bir "bodun" meydana getirmelerinden bahsedilmektedir. Bununla birlikte Kafesolu,Ouz tarznda adlandrmalarn ok daha gerilere gtrlmesinin mmkn olduunuda ileri srer. in kaynaklarnda, M. 2.asra ait, O-kut adnda bir kavimden bahsedildiini ifade eden Kafesolu'na gre bu ad Trke "Ogur" isminin ince'deki eklidir ki, Trke'de Z sesinin R telaffuz eden Trk topluluklarnn syleyifarkllklarndan ileri gelmitir. Buna gre Ogur kelimesi Ouz adnn R Trke'sindeki ifade tarzdr(Kafesolu 1992 : 156). Ouz ad ise Kafesolu'na gre"ok" kelimesinde gelmektedir. Ok kelimesi Trke'de kabile anlamndakullanlmaktadr. Buna gre "ok" kelimesinin eski Trke'de oul eki olan z ilavesiile tretilen "Ouz" ad dorudan doruya "Trk kabileleri" manasn ifadeetmektedir (Kafesolu 1992 : i 56). Ouzlar zerine almalar ile bilinen Faruk Smer ise Ouz adnn asl ileilgili olarak bir ok bilim adam tarafndan eitligrlerin belirtildiini, rnein 1. Marquart, D. Sinor, L. Bazin, ve J. Hamilton'un


8/215

grleri, ancak geree en yakn olannn Macar bilginlerinden J. Nemethtarafndan ileri srlenin olduunu ifade eder. Nemeth'e gre Ouz ok+z'denmteekkildir. 1. Nemeth, Ok'un oymak anlamna geldiini z'ninde okluk ekiolduunu belirtir. Smer, Nemeth'in bu grnn geree en yakn olan olarak grldn, Ok+uz, da ki k'nn ise sylene sylene g'ya dnm olabileceinikaydetmektedir (Smer 1992 : 14).

Ouzlar eski devirleri az bilinen Trk kavimlerindendir. Ouzlarn tarihine bakldnda Ouzlar hakknda 1. yzyldan nceki tarihlerde pek fazla bilgininolmad son 9 yz yllk tarihin ise ok iyi bilindii grlmektedir. Bize Ouzlar veOuzca hakknda bilgileri veren ilk Trk bilgini ise Kagarl Mahmud'dur. zelliklehalk ve memleket hakknda verdii bilgiler az ve tesadfi olmakla birlikte byk deer tamaktadr (Banguolu 1960 :1- 3). Kafesolu, 6. Yzyldan itibaren, Gk Trk hakanlnda toplanan Trk kabilelerinden bir ksmnn, 630'da balayan fetretdevresinde, dier birok Trk boylar gibi, kendi aralarnda birlik kurarak, Tola -Selenga rmaklar blgesinde Dokuz - Ouz "kaganln" meydana getirdiini

belirtir. o . Yzyln ilk yarsnda da Ouzlar Seyhun bozkrlar ile, o civarlardakiKaracuk (Farab) ve Sayran (sficab) ehirleri havalisinde grlmektedirler. Ouzlar

bu dnemde klk merkezi Yeni - kent olan bir devlet kurmulardr. Devletin banda Yabgu bulunuyor, orduyu da suba idare ediyordu. (Kafesolu 1992 : 156-158).

Bu dnemde Ouzlar meydana getiren teekklleI'in her birine boydeni1mekteydi. XI. yzylda Ouzlarn 24 boydan meydana geldii grlmektedir.Bize bu bilgiyi veren Kagarl Mahmud'tur. Kagarl Mahmud bu boylardan 22'sineait bir liste vermitir. Ouz boylarna ait tam liste ise XIV. Yzyln balarndaReided'din tarafndan verilmitir. Reided-din'de 24 boy iki kola ayrlmtr.Bunlardan biri Boz - Ok dieri de - Ok adlarn tamaktadr. Kagarl veReided-din'in listelerde boylarn damgalar da gsterilmitir. Her boyun damgasyani belli bir iareti vard. Reided-dini'in listesinde damgalardan baka Ongun1arda

grlmektedir. Bunlarn hepsi eti yenmeyen avc kulardr. Reided-din Ongun(Onkun) denilen hayvan veya kuun kutlu sayldn,' incitilmediini, etininyenilmediini bildirmekte ve Ongun (Onkun) kelimesinin Trke de kutluluk demek olan Oynuk'tan geldiini ifade etmektedir(Smer 1992 : 164-166). OuzTrklerinde boy tekilat ok mkemmel ve muntazamd. Boylarn bir ordununalaylar, taburlar, blkleri gibi dzenli disiplinli tekilatlar vard. Bir askeri bln, taburunu, alayn bilmesi gibi, her Trk de soyunu, sopunu, oyman, boyunu bilirdi (Trkay 1979 : 13). Ouz boylarnn Arab ve dier baz kavimlerdeolduu gibi, mnferit bir hayat geirdikleri veya tek bana siyasi bir harekette

bulunduklar nadir olarak grlr. Onlarn daima el halinde (yani - drt oymak bir arada) yaamay sevdikleri grmektedir. Bu husus onlarn siyasi yaamlarndanemli bir neden olmutur (Smer 1992 : 163)

Ouzlara ait destan mahiyetteki eserlere gre, Ouz kabilelerinin en eskitarihlerinde siyasi stnlk Boz - Ok' larda olup Ouz hkmdarlar olan hanlar veYabgu'!af Kay!, YaZIf, Avar ve Bedil gibi bu kola mensup olan boylardankyorlard (Smer 1953 : 55) Yine bizzat destanlarda da ifade edildii zereoklardan (Eymr boyundan) da hanlar olmutur ve yle bir zaman gelmitir ki,


9/215

oklar Bozoklar' kendilerine tabi bir hale getirmilerdir (Smer 1952 :437). OuzDevletinin nasl ve ne zaman ykld ile ilgili olarak ise Camit Tevarih'tekidestani tarihte bir haberin yer almasma karlk Ouz devletinin ykl hakkndatarihi kaynaklarda ok fazla bilgi yoktur. Ouz devletinin yklmas ile ilgili olarak ilk ihtimal i ekimeler nedeniyle ykld, ikinci ihtimal ise ouz devletininkuzeydeki komular Kpaklar tarafndan ortadan kaldrldklar ynndedir.Seluklu Devletinin kurulmas zerine Ouz lkesinden (Manglak veBalhan=Balkan-sficab aras) dalgalar halinde Yakn Douya gler yaplmaya baland grlmektedir. Kalabalk bir gurup ise 1054 ylnda Karadeniz'inkuzeyindeki topraklara g etmitir. Bu srete Ouzlar arasnda yerleik hayata

geiin srd de grlmektedir (Smer i 992:62-66).Tarihi kaynaklarda butarihlerden sonra ise Ouz adnm yerini byk oranda Trkmen adnn almaya balad kaydedilmektedir. imdi ksaca Trkmen adnn anlamna deinelim

Trkmen AdOuzlarn slaniyeti kabulnden sonraki durumlar ve Trkmenler hakknda

eitli fikirler ileri srlmtr. Smer (1992 : 60) Ouzlardan Mslmanl kabuleden gruplara onlar gayri Mslim kardelerinden ayrt etmek iin, Mavera un-nehr Mslmanlarnca Trkmen denildiini ifade eder. Smer, zellikle Trkmen adnn

kullanlmasnn nedeninin ise, Orta Asya'da ilk defa Mslamanl kabul eden Trk kaviminin ismi olmasndan kaynaklandn belirtir. Buna gre Mslmanl kabuleden lk Trk kavimi Balasagun ile Mirki arasnda yaayan Trkmenlerdir. Bundandolay o dnemden sonraki zamanlarda Trkmen adnn Mavera n-nehr Mslmanalr arasnda "Mslman Trk" anlamnda kullanlmaya balandgrlmektedir.

Trkmen ad yazl literatrde ise ilk olarak X uncu yzyln son yarsndaMukaddesi de grlyor. Mukaddesi o zamanki slam lkesinin Orta-Asya'dakisnrnda bulunan yerleri anlatrken "Trkmen" adn iki yerde kullanmtr (nan

1987:555). Trkmen kelimesinin ilk izahna ise Xl. Yzylda Kagarl Mahmud'un byk lgatnda rastlanmaktadr (Kafesolu 1958 : 121). Son dnem Trk bilginlerinden Hseyin Hsameddin'e gre Trkmen adndaki "men" Trke byklk eki olup, Trkmen "byk Trk" anlamna gelmekte, Necip Asm'a greise Trkmen kelimesi, Trk ile adam manasna gelen man' dan meydana gelmitir ve"Trk eri" tabirinin tercmesidir. Trk tarihi ile ilgilenen yabanc TrkologlardanTrkmen kelimesinin anlam zerinde ilk bilimsel almalar yapanlardanVambery'e gre ise Trkmen kelimesi Trk ile men' den olumutur ve "Trklk,Trkler" anlamna gelmektedir. 1. Deny'de Trk dili grameri adl eserindeTrke'deki -men, -man ekinin kocaman, karaman, iman v.b. szlerde grldgibi birletii kelimeye mbalaa, fazlalk, byklk, stnlk manas verdii, buvesileyle de Trk ve -men'den oluan Trkmen kelimesinin "koyu Trk, halis kanTrk" anlamna geldii grn ileri srmektedir (Kafesolu 1958 : 122 - 123).Gnmzde de, Trkmen kelimesinin sonundaki men'in Trke mbalaa ekiolduu (kocaman, azman, deirmen ilh...)sylenerek bu adn z-trk anlamnageldii zerinde durulmaktadr(Smer 1992:60).


10/215

Ayn kavim iin kullanlan Ouz ve Trkmen adlaryla ilgili olarak imdiye

kadar trl fikrin ileri srld grlmektedir:1) Bunlardan ilki Kprl ve Houtsma tarafndan ileri srlen grtr. Bu

gre gre Trkmen ad Ouzlara sonradan verilmitir ve Mslman olanOuzlara Trkmen denilmitir.

2) kinci gr Barthold'un grdr. Bu gre gre Trkmen ad eskiolduu asl hakknda yeterli bilginin olmad ve Ouzlarn Trkmen ad ile deanld eklindedir.

3) nc olarak Kafesolu ve Pritsak tarafndan ne srlen gre gre.ise; Trkmen ad eski bir siyasi topluluk addr ve Ouzlar ile Karluklar bu siyasi'

toplulua giren kavimlerdendir (Banguolu 1960 : 10).Ouz ve Trkmen kelimelerini aklamada farkl grler ileri srlse deOuz ve Trkmen adnn ayn Trk ubesinin ad olduu noktasnda

birleilmektedir (Erz 1991: 17). Bu anlamda F. Kpr\'nn gr klasik bir deer kazanmtr. Kpr\, Divan L1gat'e dayanarak, Trkmen adnn OuzlardanMslman olan gruplara verildiini ifade etmektedir(Kafesolu1958: 128). Genelkabul gren bu gre karlk Kafesolu farkl bir gr ileri srmektedir.Kafesolu'na gre Ouzlarn slamiyet'i kabul etmekle Trkmen adn aldklarnazariyesi, baz kaynaklarda dorulanmasna ramen, pek ikna edici

grnmemektedir. nk Kafesolu, son aratrmalarn, Karluklarn, u, Talas,Yedisu blgesine hakim bulunduklar en kuvvetli dnemlerde(X.yzyln ilk dnemi) kendilerine, siyasi bir isim olarak, ayn zamanda Trkmen dediklerinigsterdiini ileri srmektedir. Son zamanlardaki bu aratrmalar erevesindeKafesolu'na gre "imdilik, hi olmazsa, IX. Asr boyunca Trkmen sznn,siyasi tabir olarak, mevcut bulunduu ve Karluklar tarafndan kullanld, fakat otarihlerde Ouzlara Trkmen denilmedii kuvvetli bir ihtimalle kabul edilebilir".Ona gre Trkmen adnn kullanlnn V. ve Vni. asrlar arasnda kullanlan "Kk Trk" tabiri ile yakn bir ilikisi var. Buna gre Kk Trk tabiri nasl belli bir kabilenin ismi deil de siyasi bir kavram ise , Trkmen tabiri de, ayn anlamdaolmak zere, Karluklarn en kudretli zamanlarnda kullandklar siyasi bir isimdir.Kafesolu'na gre "lX.asrda Kk Trk kelimesinin ifade ettii tarihi vaka artk maziye malolmu, cihanmal hakimiyet sona ermi, siyasi Trk birlii dalmolduu iin bir yandan Uygurlar, bir yandan Ouzlar gibi dier Trklerle hasmvaziyette olan Karluklar tarafndan Kk Trk tabiri phesiz kullanlamyacacihetle, Karluklarn, onun yerine, aa yukar benzer bir mefhuma alem olarak,'Trkmen' tabirini ikame ettikleri anlalmaktadr" (Kafesolu 1958:130-132).

Trk tarihinde "Trkmen" adnn Ouzlarn Mslman olmalarndan sonra"Ouz" adnn yerine gemeye balad bir sre sonrada tamamen "Ouz" adnnyerini ald genel kabul gren bir yaklamdr. Anadolu'yu 1071 MalazgirtSavandan sonra fetheden Trkmenler(Ouzlar), ok ksa bir sre iinde bataAnadolu'nun drt bir yan olmak zere Balkanlar, Ortadou, Kuzey Afrika kyeridinde uzanmlar ve buralara 24 ouz boyuna mensup topluluklaryerleti rmilerdir. Trkmenler Ouz Trklerinin kendileridirler ve Ouzlarn 24 boyve soyadarn: Afar, Bedili, Karkn, Bayndr, epni, Salur, Alanyontlu, Yreir,Ava (Aba), Knk, Bayat, Yazr, Akcvli, Karaevli, Der, Dudurga gibi, kabile ve


11/215

airet halinde olmayanlar da ky ve yer adlar halinde bu adlar tamlardr (Kum

1949 : 69 - 70). Trkmenler ana yurtlarndan getirdikleri devlet tekilatlarna aitmesseselerini ve geleneklerini slam Dnyasnda da devam ettirmilerdir. OsmanlDevleti dneminde ok nemli grevlerde bulunan Trkmenler bir sre sonrayerleik hayata gemeye balamlardr. Trkmenlerden yerleik hayata gemeyipkonar-ger yaayanlarn bir ksmnn ise Yrk olarak adlandrld grlmektedir.imdi Yrk adna ve Yrklere ksaca deinelim.

YrkAdlYrk kelimesi etimolojik adan ok fazla tartlm kelimelerden birisidir.

Trkmen ve Yrk kelimesinin tarihi vesikalarda e anlaml kullanldn belirtenErz'e gre (1967 :6) Yrk kelimesi yrmek fiilinden treyen bir isimdir veyryen, bir yerde durmayan, gknc, konar-ger, gebe olan anlamlarnagelmektedir. Erz, Yrmek fiilinden yaplma Yrk kelimesinin ayn zamandaAnadolu'ya gelip yurt tutan gebe Ouz boylarn (Trkmenleri) ifade eden bir kelime olduunu kaydeder(Erz 1991:20). Ouzlar, Trkmenler ve Yrkler zerinealmalar ile bilinen Faruk Smer'e gre de Yrk ad yr-fiilinden -k ekiyleyaplm bir isim olup yryen anlamna, deyim olarak ise gebe anlamnagelmektedir. Smer, Kanunnamelerde de Yrk deyiminin gebe yaay ekliniifade ettiini kaydetmektedir. SJller, XVI. YzylOsmanl tahrir defterlerindeHalep Trkmenleri, Yeni il ve Dulkadirli elininde bazen bu adla, yani Yrkan-Haleb, Yrkan- Dulkadiriyye eklinde anldklarn ifade eder. Yrklerinyayldklar sahalar ise Kzlrmak yaynn batsndan eli'de iine alacak ekildeekilecek izginin batsnda kalan blgeler ile Rumeli topraklar olarak tespitedilmitir. Bundan dolay, Anadolu'nun bat blgelerinde XVII. Yzyldan ncekonar - gerlik edenlere ve bunlarn kurduklar kylere "Yrk" veya "Yrk -ky", bahsedilen yzyldan sonra buralara gelen konar - gerlere de "Trkmen"denilmitir (Gndz 1997 : 38). Erz ve Smer gibi Trkay'da (1979 : 821) Yrk deyiminin iyi ve abuk yryen, gebe, Anadolu'nun adrda oturan Trkmenleri, bir yer de yerlemeyen gebe halk anlamlarna geldiini, bunlarn, Anadolu'ya veoradan Rumeli'ye yaylm Trkmen topluluklar olduunu ifade etmektedir.Grld zere "Yrk" Anadolu ve Rumeli'de konar-ger hayat yaayan Trk kabilelerine verilen bir isimdir. Yrklerin banda bulunan kiinin ise "mir-iYrkan" veya "Yrk Beyi" olarak adlandrld grlmektedir. Dulkadir(1997:11-13),Yrklerin Anadolu'da veya Rumeli'de oturduklar blgelerin adn aldklargibi, kendi eski adlar ile de anldklarn kaydetmektedir. rnein AnadoluYrklerinin bazlarnn adlar unlardr. el Yrkleri, Alaiye Yrkleri, TekeliYrkleri, Bursa Yrkleri, Haruniye Yrkleri, Mara Yrkleri, Ankara

Yrkleri, Eridir Yrkleri, Arac Yrkleri, Tarakl Yrkleri, Murtana Yrkleri, Nacakl Yrkleri, Nasrl Yrkleri, Eski Yrk, Toraman Yrkleri, TacirleriYrkleri, Tor yr. Rumeli Yrklerinn adlar ise u ekildedir: TanrdaYrkleri, Naldken Yrkl~ri, Kocack Yrkleri, Ofcabolu Yrkleri, VizeYrkleri, Yanbolu Yrkleri, Selanik yrkleri.

Osmanl mparatorluu'nun kuruluundaki nemli unsurlardan birisini tekileden konar- ger airetIeri yaadklar blgelere gre "Trkmen" veya "Yrk"


12/215

adn aldklar grlmektedireahin 1982 : 285). rnein Smer ve Gkbilgin

,Osmanl mparatorluu dneminde Yrk adyla bilinen bu kon ar - ger gruplardan Kzlrmak'n dousundakilerin "Trkmen", batsndakilerin ise "Yrk"olarak adlandrldklarn kaydederler(Erz 1991:23). Smer (1992: 143) bugn Ortave Bat Anadolu'da baz yerlerde yan yana Trk,Yrk ve Trkmen kylerinin bulunduunu belirtir. Smer, buradaki Trk denilen kylerin o blge ve yreninSeluklular ve Beylikler devrinde yerlemi en eski Trk halkna ait olan yerler olduunu, Yrk adyla anlan kylerin ise XVIl. yzyldan nce o blgede yaayanve son yzyllarda yerleen Yrkler tarafndan kurulduunu, Trkmen kylerininXVII. yzyldan itibaren Orta ve sonra Bat Anadolu ile Marmara blgesine g

etmi ve son asrlarda oralarda yerlemi Boz-Ulus, Halep Trkmenleri ile Yeni-l'

emensup oymaklar tarafndan meydana getirildiini kaydetmektedir.Yukardaki ifadelerden de anlalaca zere Yrkler Andrews'in ifade

ettii gibi ayr bir etnik grup deildirler. Yrkler yaama tarzlarnn bir gereiolarak konar-ger bir hayat yaayan Trklerdir. Onlar Trkmenlerden ayranzellikler etnik nedenlerden deil sadece konar-ger olup olmama, yadayerletikleri blgelerden kaynaklanmaktadr. Trk kltrnde nemli bir yere sahipolan konar-ger Yrklerin srlerini beslemek zere mevsimlere uyarak dolatklar grlmektedir. Yrkler bulunduklar sahalara gre k ovalarda vesahillere yakn dzlklerde geirmilerdir. Bunun nedeni ise bu mevsimde srlerineve hayvanlarna msait otu buralarda bulmalar ve kn souklarndankorunabilecekleri sahalarnda ancak buralarda olmasdr. Koyun srleri, atlar vesrlar olan Yrkler klar bu gibi yerlerde geirirken yazlarn da yaylalardageirmilerdir (Gngr 1941 : 5). Trkiye'de konar-ger Yrklere gnmzde derastlanmaktadr. Byk bir ksm yerleik hayata geen konar-ger Yrklerin buson temsilcileri Sarkeili Yrkleridir. Kn Mersin civarlarnda yazn ise KonyaSeydiehir civarlarnda konaklayan bu son konar-gerlerin says, yerleik hayatageme nedeniyle, her geen gn azalmaktadr.

SonuSonu olarak Anadolu'da airet, oymak ve boylarn yerleim biimlerinin

genenikle 24 Ouz boyu esaslar altnda gerekletirildi i ve bu Ouz boylarnamensup teekkller iinden bazlarnn byk federasyonlar oluturduu, eitliadlar altnda Anadolu'nun eitli yerlerinde bulunduklar yerlere gre isimler ald bilinmektedir (Trkdoan 1996:20). Tarihi kaynaklarda bazen Trkmen bazenYrk olarak rastlanan, seyahatnamelerde de bu suretle zikredilen, bu Trk topluluunun kkeni itibariyle kesinlikle Ouzlardan olduu XV.asrda yaayan veimparatorluun kuruluu ile ilgili en eski bilgileri verenlerden Oru Bey'in "bu ouz

tarifesi gknc Yrkler idi" eklindeki ifadesiyle de sabittir (Gkbilgin 1957:6).Caferolu'nunda (1973:80) belirttii gibi Ouz-Trkmen ve Yrkler birleik haldeAnadolu'nun etnik yapsn tekil etmi ve ona kesin bir hviyet kazandrmlardr.Dolaysyla isim ve mezhep farkllklarna bakarak Trkmenleri ve Yrkleri farkl birer etnik grup olarak tanmlamak yanl bir yaklamn gstergesidir. Tarihikaynaklarda "Trkmen" adnn zamanla "Ouz" adnn yerini ald YrklerndeTrkmenlerin konar-ger yaayan bir ksm olduu ok ak bir ekilde


13/215

bilinmektedir. Bu anlamda Yrk ve Trkmen olarak adlandrlan Trklerin yaam biimlerinden veya yaadklar corafyadan kaynaklanan nedenlerden dolay ksmikltrel farkllamalar Trk kltr ierisinde ancak alt kltr olarak deer endirilebilinir.

KaynakaANDREWS, Peter Alford. Ethnic Groups in the Republic of Turkey, Wiesbaden, Dr.Ludwig Reichert Verlag, 1989.AKSOY, ErdaL. "Anadolu'da Yaayan Ouz Trklerinde Sosyal Farkllama: Trkmenler ve

Yrkler", Kk Aratrmalar Dergisi Osmanl zel Says, 2000: 105- 121.BANGUOGLU, Tahsin. "Ouzlar ve Ouzeli zerine", Trk Dili Aratrmalar Yll

Belleten 1959'dan Ayr Basm, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1960.BARTH, Frederik. "Ethnic Groups and Boundaries"(I969), W.SOLLARS(Ed.), Theories of

Ethnicity, New York: New York University Press, 1996: 294-323.CAFEROGLU,Ahmet. "Anadolu Etnik Yapsnn Ouz-Trkmen-Yrk ls", slam Tetkikieri Enstits Dergisi Cilt V, Cz 1-4,1973:75-86DULKADR, Hilmi. el 'de son Yrkler Sarzkeililer,el, el Valilii Yaynlar, 1997.ERKAL, Mustafa. Etnik Tuzak, stanbul, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, i 994a.------ ktisadi Kalkl1lmallln Kltr Temelleri, stanbul,Trk Dnyas Aratrmalar Vakf,

i 994b.ERZ, Mehmet. "Trk ky Sosyolojisi Meseleleri Yrk-Trkmen kyleri", Trkiye Harsi ve

timai Aratrmalar Dergisi, say 81, 1967.ERZ, Mehmet. Yrkler, stanbul, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, 1991.GKBLGN,Tayyib. Rumeli'de Yrkler, Tatarlar ve Evlad- Fatihan, stanbul,

stanbul Edebiyat Fakltesi Yaynlar, 1957.GNGR, KemaL. "Cenubi Anadolu Yrklerinin Etno-Antropolojik Tetkiki", Ankara, Dil

ve Tarih Corafya Fakltesi Antropoloji ve Etnoloji Enstits Neriyat, 1941.GNDZ, Tufan. Anadolu'da Trkmen Airetleri "Bozulus Trkmenleri 1540-1640",

Ankara, Bilge Yaynlar, 1997.NAN, Abdulkadir. Makaleler ve ncelemeler, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi,

1987.Saadet aatayKAFESOGLU, brahim. "Trkmen Ad, Manas ve Mahiyeti", Jean Den armaanndan Ayr

Basm, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1958:121-133.-------"Ouzlar", Trk dnyas EI Kitab I.cilt, Ankara, Trk Kltrn Aratrmalar

Enstits, 1992: 156-160.KUM, NacL "Trkmen, Yrk ve Tahtaclar arasnda Tetkikler, Grler", Trk Faiklar

Aratrmalarz, Cilt I, Say 5,1949:69-71.ZNDER, M. Cihat. "Kltr Btnlemesi ve Alt Kltr Gruplar Hakknda Dnceler",

Trk Kltr Aratrmalar, Yl XXIl/I-2, Ankara: Trk Kltrn AratrmaEnstits Yayn, 1984.

SMTH, Anthony D. "The Myth of the Modern Nation and the Myths of Nations", Ethnicand Racial Studies Vol:l , London, 1988.

-------Milli Kimlik, stanbul, 1999.SMER, Faruk. "Osmanl Devrinde Anadolu'da Yaayan Baz oklu Ouz Boylarna

mensup Teekkller", stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas, 1952:437-508.

-------"Bozoklu ouz Boylarna Dair", Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1953:64- 103.-------Ouzlar(Trkmenler), stanbul, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yaynlar, 1992.


14/215

AHN, lhan. "Osmanl imparatorluunda Konar-Ger Airetlerin Hukuki nizamlar", Trk

Kltr, YI2D, Say 227.TRKAY, Cevdet. Kbakanlk Ariv Belgelerine Gre Osmanl mparatorluunda Oymak,

Airet ve Cemaatler, istanbul, Tercman Gazetesi Yaynlar, 1979.TRKDOGAN, Orhan. "Anadolu'nun Etnik Yaps, Dn ve Bugn", Trk Dnyas Tarih

Dergisi, Say 112, 1996-------Etnik Sosyoloji, istanbul, Tima Yaynlar, 1997.ZANDEN, J.W. Vander. Sociology, The Core, New York, McGraw-Hill, 1993.


15/215

YABANcLARA TRKE GRETMNDE LKELER Yrd.Do. Dr. Erol BARN

AbstractLanguage teaching should be carried out in terms of certain

principles. Teaching Turkish to foreigners is exteremely important both for the Turkish language and for the Turkish culture. So, the

fundamentals and general principles should be identified correctly and be employed in teaching.Key words: language, principles, teaching Turkish, method,

technique, expertise

Dil Nedir?"Dil, insanlar arasnda anlamay salayan tabii bir vasta, kendisine mahsus

kanunlar olan ve ancak bu kanunlar erevesinde gelien canl bir varlk, temeli bilinmeyen zamanlarda atlm bir gizli antlamalar sistemi, seslerden rlmitima bir messesedir." (Ergin, 1989: 3)

Bu tanmdan da anlalaca gibi dil, insanlarn birbirleriyle anlaabilmeleriiin en temel aratr. nsan, duygu ve dncesini kelimelerle oluturup dier insanlara aktarmaktadr. Toplumlar bir arada tutan ve yaay biimlerini, gelenek ve grenekleri, inanlar, nesilden nesile aktararak milleti birbirine kaynatran engl kurumdur diL.

"Dil olmadan insanlarn birlikte yaamalar, anlaabilmeleri, dolaysyla bir toplumu oluturmalar sz konusu olamayacandan, dil bu adan da nemlidir; bir topluluu topluma dntrr.

Bir toplumu ulus yapan balarn en gls dildir. Bireyleri ulusuna,yurduna, gemiine sk skya balar; kuaktan kuaa aktarlarak gelen dil, bireyigemi ile gelecek arasndaki zincirin bir halkas durumuna getirir." (Aksan,1979:13)

Kltr oluturan dildir ve dil ile kltr birbirine sk skya baladr. Dilistn olmayan milletlerin dili de zayf kalmaktadr. Kendi dilleri ile antlamakurmayan topluluklarn kltrlerinden bahsedilemez.

Bir milletin tarihi, corafyas, dini deer lleri, folkloru, mzii, sanat,edebiyat, ilmi, dnya gr ve millet olmay gerekletiren her trl ortak deerleri yzyllarn szgecinden szle szle kelimelerde sembolleerek dil

hazinesine akmaktadr. Bylece dil sosyal yapnn ve kltrn aynas olmaktadr."Her edebi eser konu edindii cemiyetin, bedii fikir, duygu, kabul ve

davranlarn dnyasn, bir nispet dahilinde yanstr." (Tural, 1991:27)"Dilin milli olmasnn bir baka ls, nesiller arasnda ba kurmasdr. Dil,

din, gelenekler gibi deerlerle nesilleri birbirine balanmayan topluluk, zamanlamillet olmaktan kar." (Ercilasun, 1984:102)


16/215

Bu satrlardan da aka anlalaca gibi dil, ait olduu toplumun sahip

olduu btn deerleri nesilden nesile aktarmakta ve bylece aradaki kltr bannortaya koymaktadr. Edebi eserler de dili canl tutan en nemli unsurlardr. Eskinesiller meydana getirdikleri szl ve yazl eserler sayesinde gelecek nesillereseslenirler. Yeni nesiller de atalarnn hayat tecrbelerine bu eserler sayesinde ular.Ksacas "Dil, kltrn zaman ve mekan boyutlarnda aktarlmasn vezenginletirilmesini salayan temel mekanizmadr. " (Gngr, 1991:214)

Ana DiliKii, ait olduu toplumun bir parasdr. Bir ocuk doduu ve bymeye

balad evrede konuulan dili edinir. Bu dile, "ana dil" denir. Ana dili, genellikleanne, baba ve yakn aile evresinden renilir. Daha sonralar ise iliki kurulan kiive evredekilerden renilenler ile gelitirilmeye balanr.

kinci Dilnsanlar, toplumlar ve milletler arasnda kiisel, kurumlar aras ve devletler

seviyesinde eitli ilikiler bulunmaktadr. Bilim, siyaset, askerlik, eitim, turizm,ktr, sanat, ticaret ve iletiim alanlarndaki bu ilikilerin salkl olarak yrtlebilmesi iin ana dilden baka milletler aras ortak olan dillerin renilmesi

gerekmektedir. Bir yabanc dil renmek yeni bir insan olmaktr."nsan hangi dili biliyorsa, o yabanc dil ki bu Trke de olabilir, artk onun paras ve onun deeri haline gelecektir. Dolays ile o dilin milletinin kltrnnsevecek ve vecektir." (Glay, 1988:34)

Yabanc Dil renimi Nedir, NaslOlmaldr?Yabanc dil renimi, kiinin ana dili dnda baka bir dil ve kltrle

tanmas demektir. Her insan yabanc dil renirken ilk nce kendine psikolojik bir duvar rer ve zaman zaman da bu yeni dili renemeyeceini dnr. Bu yzden,yabanc dil retilirken her tr skclk ve zorluktan uzak durulmaldr. Buradagrev retim elemanna dmektedir. Hibir kitap dil retimi iin tek banayeterli deildir.

Yabanclara Trke retiminin Tarihi Seyri ve Bugnk DurumuYabanclara Trke'nin retimi konusunda yazlan ilk eser, Kagarl

Mahmut'un 1072-1074 yllar arasnda yazm olduu Diviinu Lfigati't-Trk'tr. Bueserde Kagarl ok baarl bir yntem izlemitir. Onun izledii yolun zellikleriksaca yledir:

1. Medreselerde yapld gibi nce ve hemen her zaman sadece kural vermedeil, nce ok sayda rnekten hareket edip kurala ulama yolunu izlemi vegnmz yabanc dil retiminde benimsenen bir yntem uygulamtr.

2. Dil renmede rneklerin, metinlerin nemini ok iyi fark etmi, verdiiok sayda rnei gnlk hayattan, ataszlerinden, manzum sanat eserlerindenderlemitir.

3. Trkeyi retirken, Trk kltrn de tantma, retme amacn gtm, bu konuya zel bir nem vermitir.


17/215

4. Dil retiminde tekrarn nemini ok iyi kavradndan, nceden geen

bir kural gerektiinde tekrar hatrlatmaktan ekinmemitir.5. zledii bu baarl yntemleri buluncaya kadar ok aba harcayan yazar,iki yl iinde eserini kez yazp beenmemi, nihayet kesin olarak drdnc defayazmtr. Bylece o, eser yazma konusunda da kendisinden sonra gelecekleregeerli bir ders vermektedir. (Akyz, 1989:45-46)

Yabanclara Trke retiminde ikinci byk eser, Ali ir Neviii'nin15.yzyllda yazd Muhiikemet'I-Lfigateyn'dir. Farsa ile Trke'ninkarlatrld bu eser, Trke'de ilk ad bilim ve anlam bilim eseri olarak tarihegemitir. Kagarl Mahmut ve Ali ir Nevai'nin Trkeye hizmetleri ok byktr.Batl anlamda dil biliminin ~urucusudurlar. Yaptklar almalar Trk eitimtarihinde gerek yntem gerekse ierik bakmndan nemli bir yere sahiptir. B izeden grev de, bu yntem ve teknikleri amzn ara-gereleri ile zenginletirerek uygulamaya dntrmektir.

Avrupa milletlerinin siyasi ve ekonomik sebeplerle Trke'ye nemverdikleri grlmektedir. Fransa 1699'da her ylda bir 6-9 yalarndakiocuklardan birka tanesini Trke renmek zere stanbul'daki Katolik papazlarnn yanna gndermeye karar vermitir. Bu ocuklar ileride Osmanldevletinde Fransa'nn elileri ve tercmanlar olacaklardJ. (Bu ocuklara dil olanad verilmitir.) Fransa'nn Trk diline kar gsterdii bu ilgi i 8. yzyldaHollanda, ngiltere, Avusturya ve Rusya gibi lkelere de sramtr.

III. Selim devrinde kurulan Kara Harp Okulunda (1793) rencilere hemTrke hem de Bat dilleri retilmekteydi.

Yabanclara Trke'nin retimi 1960'1 yllarda tekrar nem kazanmtr.Kenan Akyz'n Yabanclar in Trke Dersleri Konuma, Okuma adl kitab(A., 1965) Hseyin Ayta- M. Agiih nen'in Yabanclar in AklamalUygulamal Trke adl kitab (Ankara., 1969), Sermet Sami Uysal'n YabanclaraTrke Dersleri kitaplar (stanbul, i 979), Kaya Can'n Yabanclar in Trke-ngilizce Aklamal Trke Dersleri kitab (DT, 198i), M. Hengirmen-

N.Ko'un Trke reniyoruz adl kitaplar (Ank., i 982), Tahir Nejat Gencan'nYabanc Uyruklu renciler in-Trke reniyorum adl kitab (st., 1985), bize bu konuda nemli admlar atlmaya balandn gstermektedir.

Yabanclara Trke retimi iini modem anlamda yapan ilk nemli kurumise Ankara niversitesinde kurulan TMER dil retim merkezidir. Daha sonrakurulan Ege TMER, Gazi TMER ve Bolu zzet Baysal TMER gibi kurulularlayaygnlamaya balayan yabanclara Trke retimi ii birtakm zel dershanelerdede yrtlmektedir. Ankara niversitesi TMER Ocak 2002'de HTT Yabanclar in Trke adl dil retim setini uygulamaya koymutur. Ayrca 2003 ylnda

M.zbay-F.Temizyrek tarafndan yazlan Trke reniyoruz-ORHUN adl eser TKA yayn olarak yaymlanmtr.Btn bu almalar doalolarak yntem ve teknik tartmalarn da gndeme

getirmektedir. Bundan sonra yaplmas gereken ise bu alanda yeni eserler ortayakoymak ve Trke'nin ok daha yaygn olarak kullanlmas iin almalara hzvermektedir.


18/215

Basamak Kur Sistemi Niin Gereklidir?rencilerin belirli bir program dahilinde dil renecekleri dikkate

alndnda, rencilerin daha nceden Trkeyi bilme dzeyleri ve belirli bilgilerintam renilmeden yeni bilgilerin verilerneyecei gereinden yola klmal ve basamakl kur sistemi uygulanmaldr. Aksi tutumlar hem retim elemannskntya sokar hem de rencilerin renme gl yaamalarna sebep olur.

Dzey Belirleme Snavnn Hazrlan ve Uygulanretime balanmadan nce rencilerin dil edinim dzeylerini belirleyici

bir snav yaplmaldr. Bu snavda, dil bilgisini lc test snavndan sonra tahminedilen dzeye ilikin bir kompozisyon yazdrlmal' ve daha sonra da renciylekonuarak hangi kurda okursa kendisi ii,n' daha yararl olaca kendisineaklanmaldr.

deal Snf Dzeni ve renci SaysDil retiminde snf dzeninin ok byk bir nemi vardr. ( U ) sistemine

uygun masa ya da kolakl sandalyelerle oluturulmu snflarda rencilerin birbirinin yzn grecei biimde oturmas arttr. Ayn zamanda btn renciler

retim eleman ile gz gze olmaldr. Bu ekilde oluturulmu ideal bir eitimortamnda renci says 8 - 14 aras olmaldr.

Ders Kitab, alma Kitab, Szlkler, Kaset ve CD 'ler Ders kitab, alma kitab, kitap la ilgili zel szlkler, kaset ve cd'ler

yabanclara Trke retimi alanna yllarn vermi olan uzmanlar tarafndanyazmal ve ocuklarla yetikinler iin ayr ayr setler hazrlanmaldr. Ders kitab,ilk nitesinden itibaren drt temel beceri diye adlandrlan dinleme-okuma-konumave yazmaya eit oranda yer vermelidir. Kitabn ilk blmlerinde kurgu metinler deyer almaldr. nk burada ama, retilecek bilgilerin verilecei metinlerinolmasd~. Ders kitabndaki rnek cmleler ile alma kitabndaki rnek cmleler ayn olmamal, daha ok kelime retebilme asndan farkllk gstermelidir.

a. Dil retiminin PlanlanmasYabanc bir dil retilirken hangi hedef kitleye ne kadar bir sre ierisinde ve

hangi ihtiyaca dayal olarak retimi yaplmas gerektii nceden planlanmaldr.

b. Drt Temel Beceriyi Dikkate AlmaDil retiminde drt temel beceri olarak adlandrlan dinleme, okuma,

konuma ve yazma eitimin ilk basamandan itibaren birlikte ele alnmaldr.nk, iletiimin temeli olan dilin kullanm srasnda bu drt temel beceriye her anihtiya duyulmaktadr. Yabanclara Trke retimi konusunda yazlacak olan derskitaplarnda bu zelliklere ilk niteden itibaren arlkl olarak yer verilmesi arttr.


19/215

c. Basitten Karmaa, Somuttan Soyuta GitmeBir yabancya Trke retirken ncelikle grebilecei ve evresiyle iliki

kurabilecei kelimeler reti lmelidir. Somut bilgiler retilmeden soyutdncelerin kavranlamayaca gereinden hareketle tmevarma dayal bir sistemiinde Trke retmeye alrken kalplam diyaloglar ve sz kalplarverilecei iin tmdengelime de yer verilecei unutulmamaldr.

. Bir Se/erde Tek Yapy SunmaYabanclara Trke retirken zerinde durulmas gereken en nemli husus

renciye bir dil bilgisi yaps kavratlmadan yeni bir yapya geilmemesi gereidir.

Ayn anda birden fazla yapy renciye kazandrmaya almak, verilmek istenenintam anlalamamasna ve belirli bir sre getikten sonra unutulmasna ya da dier yaplarla kartrlmasna yol amaktadr. Verilen yaplarn iletiimde kullanld biimiyle rneklerle desteklenmelidir. nk, uygulamas yaplamayan bilgi, abuk unutulacaktr.

d. Verilen Bilgi ve rneklerin Hayata UygunluuYabanclara Trke retirken verilen bilgilerin ve rneklerin teorik deil

pratikte kullanld gibi olmas arttr. nk, dili renen yabanc, toplum arasnakartnda rendiklerinin uygulamaya dkebilmeli ve evresiyle doru bir iletiimkurabilmelidir. letiimden kopuk bir dil retimi, renciyi ok abuk dilden vedolaysyla kltrden uzaklatracaktr.

e. rencileri Aktif KlmaDil retiminde ama yaayarak renmedir. nk, insan duyduklarnn

byk bir blmn unutur ..Okuduklarnn bir ksmn hatrlar, ama yaptklarn ok byk bir oranda hatrlar. Snf ii uygulamalarnn tamamnn renciye dnk vedolays ile renciyi her an aktif durumda tutacak biimde olmas gerekir. nk,eitimde dikkat sresinin 20 dakikay gemedii gz nne alnrsa bu ksa sreiinde renciyi sknadan ona bir eyler kazandrmak ancak onun katlm ilemmkn olabilir.

J . Bireysel Farkllklar Dikkate AlmaHer rencinin dil renme ihtiyac ve kendi fiziki, psiko-sosyal durumu

ayn deildir. Bu sebeple rencilerin ya, eitim durumu, sosyal konumu veTrke'yi renme sebebi mutlaka gz nne alnmal ve zellikle verilecek devlerde buna dikkat edilmelidir.

g. Grme ve itmeye Dayal Aralardan Yararlanma"Teknolojideki baka gelimeler bir yana, televizyon, bilgisayar ve internet

teknolojilerindeki hzl gelimelerle bilgi retimindeki hzl art, yzyllarn eitimsistemini her ynyle sarsmaktadr." ( Esirgen, 1997: 57 ) letiim aralarnn ok ne kt gnmzde dil retirken televizyon, video, bilgisayar, tepegz vekasetalar gibi aralardan yararlanarak drt temel becerinin daha iyi kavratlaca,renilenlerin daha kalc olaca herkes tarafndan kabul edilen bir gerektir. Dilin


20/215

iletiimin en temel arac olduunu syleyip iletiim aralarndan yaralanmadan dilretmeye kalkmak modem dil retimi anlaylar ile badamaz.

a. Kullanlan Dilin retilmesiYabanclara Trke retirken yaayan Trke'nin retilmesi ok

nemlidir. Aksi takdirde yukarda da deindiimiz gibi renciler iine girdikleriTrk toplumunda rendikleri Trke ile iletiim kurmakta zorlanacaklardr. Bu daTrke'yi retme hedefinden uzak bir tutumdur. Gerek ders kitaplar, alma

kitaplar ve kaset ve cd' lerde gerekse snf ii konumalarda yapaylktan uzak durulmaldr. retim eleman yalnzca kendi kulland cmleleri deil, toplumundeiik kesimlerinde kullanlan standart Trke'yi retmek zorundadr.

b. Telliffuza nem VermeDeiik milletlerden kiilerin Trke renecei bir snfta en ok zerinde

durulmas gereken konu, Trke'yi telaffuz, vurgu ve tonlamaya uygun olarak retmektir. Alfabe retilirken verilecek olan rneklerden balayarak bununzerinde ok nemle durulmas gerekir. Buna ok dikkat edilmezse ayn snfta

birden fazla syleyi biimiyle kar karya kalnacaktr.

c. rencilerin Bildii Kelimelere Dayanarak Yeni Cmleler KurmaYabanc dil renen kiilerin henz anlamn kavrayamadklar kelimelerle

dnmesi ve kendini ifade etmesi mmkn deildir. rencilere verilecek metinler daha nce eitli uygulamalarla retilen kelimelerden olumal, ancak her metindede rencinin sezebilecei ekilde birka yeni kelime verilmelidir.

. rencilere rendiklerini Uygulama mklinnn VerilmesiYukarda da ksaca bahsettiimiz gibi uygulamaya dnk olmayan dil

retimi amacna ulaamaz. rencilere ders kitabnda retilenler almakitaplarnda deiik cmleler ierisinde kavratlmal ve snf iinde bireysel ve grupoyunlaryla neeli ve zevkli bir ortam iinde uygulatlmaldr.

d. Herkese Eit Sz Hakk TannmasDersi her rencinin eit srede katlm ile ilernek hem rencileri edilgen

renim biiminden kurtaracak, onlar etkin klacak hem de rencinin kafasndaherkesin eit durumda olduu yer edecektir.

e. rencinin Kendini Yazl ve Szl ifade EdebilmesiYabanclara Trke retilirken ilk dersten itibaren konuma ve yazma

birlikte verilmeli ve renciden de duygu ve dncelerini hem yazl hem de szlolarak ifade etmesi istenmelidir. Ancak, bu ekilde retilenler daha kalc bir duruma gelir. Zaten dil retiminin amac da budur.


21/215

f. Dil ile Birlikte Kltrn VerilmesiKelimeler bo semboller deildir. iletiimde yer alan her kelimenin ardnda

bir kabuller dnyas yer almaktadr. Bu kabuller, kelimenin ait olduu toplumunkltrnn bir parasdr. zellikle deyimler ok iyi retilmelidir. nk, gnlk kullanmda deyimlere ok fazla yer vermekteyiz. Yabanc biri, Trke'dekideyimleri iyi kuandnda insanlarla ok daha rahat iletiim kurabilmektedir.Burada nemli olan, kelimeleri hangi metinlerde ne ekilde kullanacamzdr.Yaantlardan kopuk olarak dil retilmeye kalklrsa o zaman ne dil ne de kltr tam olarak retilebilir. Yabanclara ncelikle insanln genel deerleri, ortak ynleri zerinde Trke retmeye balamak gerekir.

g. Hem Bireysel almalara Hem de Grup almalarna Gereken ldeYer Verilmesi

Gerek ders ierisinde gerekse ders dnda verilecek altrmalar nceliklekendi yapabilecekleri trde olmal, verilenler bu yolla zmsetilmelidir. Daha sonrarencilere roller datlarak nce ikili sonra daha byk gruplar halindedramatizasyon almalar yaptrlmaldr.

. Dersi Skc Olmaktan Kurtaracak eitli Uygulamalara Yer VerilmesiHem ders i tek dzelikten kurtarmak hem de rencilerin yaparak, yaayarak

dil renmelerini salayabilmek iin ark, iir, fkra, tekerlerne, bulmaca ve deiik oyunlardan yararlanmak gerekir. Yabanc dilde unutulmayan eylerin bandaarklar ve tekerlerneler gelmektedir. Ayrca, 60 oktava kadar mziin insanrenmeye daha ak hale getirdii gerei unutulmamaldr.

h. retilmeyenlerin SorulmamasDaha nceden belirttiimiz gibi, rencilerin bildii kelimelere dayanarak

retim yaplmas gerekmektedir. Dolays ile rencilere retmediimiz kavramve yaplarn gerek snf ii uygulamalarnda gerekse snavlarda sorulmamas gerekir.Aksi takdirde bu tutum lme ve deerlendirmenin yanl sonu vermesine sebepolacaktr.

. rencinin renecei Kadar Bilgi VerilmesiDil retiminin her basama belirli bir plana dayandrlmaldr. renciye

ne sklaca kadar az ne de alamayaca kadar ok bilgi verilmelidir. Buradaunutulmamas gereken en nemli husus, karmzdaki rencilerin yabanc olduuve Trke yi izebildiimiz snrlar kadar renebildiidir.

i. rencilerin Yaptklar Yanllarn Annda DzeltilmesiDil retiminin ilk basamandan itibaren rencilerin yaptklar yazl ve

szl yanllar annda dzeltmek gerekir. Yoksa yanllar st ste ylacak vekarmza byk bir problem olarak kacaktr. renci bu dzeltmenin kendi iyiliiiin yapldn kavradnda daha mutlu olacaktr.


22/215

j. Yntemin BelirlenmesiDil retiminin belirli bir plana gre yaplmas gerektiini sylemitik.

Burada en nemli husus, yntemin doru belirlenmesi ve amaca uygun bir dileitiminin verilmesidir. Dil retim yntemlerine genelolarak deindikten sonra bizce en uygun olan semeci yntemle ilgili bilgileri de verelim.

Dil retim Yntemleria. Dil Bilgisi - eviri Yntemib. Dorudan Ynteme. Okuma Yntemi. Kulak - Dil Alkanl Yntemid. Grme ve itmeye Dayal Ynteme. Bilisel Yntemf letiimei Yaklamg. Semeei Yntem . Toplu Fiziksel Tepki*h. Sessiz Yol Yntemi* . Topluluk ile Dil retimi*i. Telkin Yntemi* .

Bu yntem ve yaklamlardan bazlar kendiliinden, belirli bir dil retimgeleneinin bir sonucu olarak ortaya km ve uzun yllar kullanlmtr. Bazlarise, mevcut yntem ve yaklamlarn yetersizliinden yola kan kiilerin, gncel yada moda olan dilbilim akmlarnn ve benzeri akmlarn etkisi ile oluturduklaryntemlerdir. ikinci grupta yer alan yntemlerden (*) iaretli olanlar, genelde "alternatif " yntem olarak adlandrlmaktadr ve kullanm asndan yaygnlk kazanmamtr.

Dil bilgisi eviri ynteminin zellii rencilere dil bilgisi kalplarnn

nceden verilmesi ve dilin kurallarn retme esasdr. renci kendi ana dili ilerenim yapacaktr. Bu da ayn ana dile sahip olanlara uygulanabilir, konumanemli deildir.

Dorudan yntem 1950'lerde ortaya km ve zamanna gre ok baarlolmutur. retmen rencilere nesneleri gstererek ie balar. retmen rettiidilden bakasn kullanmaz. Bu yntemde tmevarm kullanlmaktadr.

Kulak-dil alkanl ynteminin nemli zellii, iitme ve syleneni tekrar ede ede ezberleyerek benzer cmle kalplar retmektir. Bu yntem rencinindinleme ve konuma alkanln gelitirir. Genellikle dil laboratuarlarnda retimyaplr.

Bilisel yntemde dnerek renme esas vardr. Telaffuzun zerinde fazladurulmaz, dilin kurallar bilinli olarak retilir. Ana dil kullanm ve eviriye izinverilir.

iletiimci yaklam rencilerin cmle kalplarn renmeleri yerinerendiklerini snfta bulunan gruba aktarabilmelerini esas alr. Diyalog ve grupalmalar nemli yer tutar.


23/215

Semeci yntem ise her yntemin iyi tarafn alp kullanmaya dayanr.

Mesela, kelime retiminde dorudan ynteme, dil bilgisi kurallarn retmede bilisel ynteme, konuma ve dinleme alkanln kazandrmada kulak-dilalkanl ve iletiimci ynteme arlk verilebilir.

Semeci yntemin nemli zellikleri unlardr: Dil retimi hayata dnk olmaldr. renilen dilden baka dil kullanlmamaldr. eviri, dili yeni renenler iin faydal deildir. Mekanik tekrarlar yerine anlaml ve iletiime dnk altrmalara yer

verilmelidir. Bir yap tam retilmeden yeni bir yapya geilmemelidir. Okuma ve yazma becerilerinin gelimesine de hemen balanmaldr. Kelime retimine hemen balanmal ve yava yava cmle ierisinde

kullanmalar retimine geilmelidir. rencilerde dili renme arzusu uyandrlmaldr. retim basitten zora, somuttan soyuta doru olmaldr. renciler arasndaki farklar unutulmamaldr.

a. Grupla retim TeknikleriBeyin frtnas (Brain Storming)Gsteri (Demonstration)Soru / Cevap (Question and Answer)Drama ve Rol Yapma (Drama and Role-Play)Benzetim (Simulation)kili almalar ve Grup almalar (Pair-Work and Group Work)Mikro retim (Micro Teaching)

EitselOyunlar (Educational Games)

b. Bireysel retim TeknikleriBireyselletirilmi retim (Individualized Instruction)Programl retim (Programmed Instruction)Bilgisayar Destekli retim (Computer-Assisted Instruction) ( Demirel,

1996: 55 )

k. Szck retimi

Szck retiminde kullanlabilecek rol yapma, drama ve gsteri teknikleri,zekil. trlerinin zelliklerine hitap eden retim teknikleridir. nk,' deiik zekil.alanlarna sahip olan renciler, belli szcklerin retilmesini arnalayarak hazrlanm ktik piyesleri veya skeleri izlemekten holanrlar. Ayrca, aadakiuygulamalardan da szck retiminde yaralanmak gerekir.

Resimlerden yararlanma Resimli veya karikatrl hikayeler oluturma


24/215

Ksa metrajl filmler Pandomim filmleri Bilmece ve bulmacalar E ve zt anlaml kelime bulma yarmalar vb.

I. Materyal Hazrlama ve ltleriOkuma / AnlamaDinleme / AnlamaYazl AnlatmSzl Anlatm

Dil BilgisiDikte

Bu materyallerin her birinin ka kelimeden oluaca, hangi tr sorularnsorulmas gerektii ve gerek snf ii gerekse snav iin hazrlanacak bu materyaller rencilerin Trke bilgi dzeylerine gre ayarlanmaldr. Okuma-anlama iinoluturulacak metin alt sorular ile dinleme-anlama iin oluturulacak soru eitleri,saylar ayn olmayacaktr. nemli olan hazrlanan materyalin hangi amaca ynelik olduunun doru belirlenmesidir.

m. Snav Sorusu Hazrlama ve DeerlendirmeSoru Hazrlama ltleriDeerlendirme ltleri

Sorular hazrlanrken paragraf, oktan semeli, doru-yanl, boluk doldurma, yeni cmle kurma gibi deiik ynlerden ele alnmal ve kur ierisinderenciye verilen bilgilerin nemine gre soru eitleri dikkate alnmal vedeerlendirme buna gre yaplmaldr.

n. Ders leme Teknii ve Dil Bilgisi Sralamasnn nemiTrke'yi bilmeyen kiilere retim yaplaca hibir zaman akldan

karlmamal ve bilgiler, birbirini tamamlayc bir biimde ve nceden ok iyi belirlenmi bir plan dahilinde renciye sunulmaldr. Aada temel dzey iinizlenecek yol karlmtr. Ayrca, orta ve yksek dzey iin de bir yol haritasvardr.

( Temel Dzey) Tanma Diyalogu

Alfabe (nl / nsz Sesler) Bu ne? Bu Kim? ml? / deil Bulunma durumu: - DA var / yok imdiki zaman: -yor


25/215

Ad durum ekleri -dan nce / -dan sonra yelik ekleri -mak istemek ile balac / -l / -sz / -lk ekleri Saatler mek eylemi Emir / stek KipIeri Belirli gemi zaman: - DI Ad cmlelerinde belirli gemi

-daki / -ki ekleri Gelecek zaman: -AcAk Belirsiz gemi zaman: mI Ad cmlelerinde belirli gemi diye sormak / -cA / -A gre Geni zaman : -(i/ A ) r Adlatrma / Dolayl Anlatm ( Emir kipi) Mastar ekleri: -mA / -mAk / -I -Ip / -mAdAn -mAdAn nce / -DIktAn sonra -mAk iin / -mAk zere / -mAktA

o. Destekleyici Hikaye Kitaplar ( Dzeylere Uyarlanm)Dil renimi sreklilik ister. Bu sebeple, dnyada dil reten cidd kurumlar

rencilerinin dzeylerine gre oluturulmu destekleyici kitaplar yaymlar.Genellikle hikaye arlkl bu kitaplarn dnda bir de klasik olmu eserler,rencilerin dil renim dzeylerine gre uyarlanarak yaymlanr. YabanclaraTrke retimi srasnda rencilere tavsiye edilecek bu eit kitaplara ihtiyavardr. Bunu da ancak yabanclara Trke retimi iinde uzmanlam kiiler

yapabilir.

Sonu:Dil retimi, belirli ilkeler nda yaplmaldr. Yabanclara Trke

retimi, Trke ve Trk kltrnn yaygnlamas ve yaatlmas asndan byk bir neme sahiptir.Bu alann ayr bir disiplin olduu unutulmamal ve bu konudauzman retim elemanlarnn yetitirilmesine de ok byk nem verilmeli-dir.Yabancllara Trke retiminde ok nemli olan temel ve genel ilkelerin her biriayr bir dikkat ve titizlik gerektirmektedir. Bu ilkelere bal kalnarak seilecek

yntem ve kullanlacak teknikler belirlenmeli ve ders ortamndaki uygulamalarda bunlar gz nne alnmaldr.


26/215

KaynakaAksan, Doan ,1979. Her Ynyle Dil Ana izgileriyle Dilbilim, TDK Yay.,Ankara, s.13.

Akyz, Yahya, 1989. Trk Eitim Tarihi, Ankara, s.45-46.Demirel, zcan, 1996. Genel retim Yntemleri, USEM Yay., Ankara, s.55Ercilasun, A.Bican, 1984. Dilde Birlik, Cnk Yay., stanbul, s. 102.Ergin, Muharrem, i 989. Trk Dil Bilgisi, Bayrak Yay., stanbul, s.3.Esirgen, Ruhi, 1997. "Eitim Sorunlarnn zmnde Teknolojiden Yararlanma",Eitim Reformunun Temel lkeleri, Dnya'da ve Trkiye'de Zorunlu Eitim ,

Sempozyum 22-23 Ekim 1997, A..EitimBilimleri Fakltesi ve TMER Dil retim Merkezi, s.57 .Glay, Naki , 1988. "Yabanclara Trke retiminin Politik nemi", Dnyada

Trke retimi der., A.TMER Yay., s.34-36.Gngr, Nevin, 1991. Kltr-Eitim-Dil zerine Grleri ile Z.Fahri Fndkolu,

Kltr Bakanl Yay., Ankara, s.214.Tural, Sadk K. ,1991. Zamann Elinden Tutmak, Ecdad Yay., Ankara, s.27.


27/215

TRKYE'DE ALE ii iLETiM VE LKLER ZERNE BR MODEL DENEMES

AbstractFamily problems seem to have negative effects on the

functions of family in Turkey. One of such problems is the lack of communication among family members. Thus, they have difficultiesin having healthy. relationships. it has been known that the rate of nucleus family in Turkey is high (%67.10, DPT, 1993). However,traditional relationships playa significant role in families. it is thoughtthat the breakdown of such relationships can be addressed in terms of functionalism, interactionalism and exchange theory. This study dealswith the development of a model about the healthy establishment of communication and relationships in family.

Key Words : family model s, in-family communication,

explicit communication, interaction.GrGnmzde ska sorulan sorulardan biri aile iinde iletiimin neden yetersiz

olduu ve salkl iletiimin nasl salanaca sorusudur. Aile ii ilikilerde uyurnunolduu kadar atmalarn da yaanmas sosyolojik gerekliklerle badamaktadr.nsan ilikilerinin youn ve sk dokulu bir biimde yaand aile ortamnda, uyumve atma srelerinin her ikisinin de bir aradal kanlmaz gzkmektedir.nk bu, paradoksal bir durum olmakla birlikte atmalarn olabildiince azaindirilebilmesi iin aile yeleri arasnda ak iletiimin kurulmasna zengsterilmesi gerekmektedir.

Aile ii ilikilerde, uyum ve atma her halkarda iletiim kurmay zorunluklar. Dier bir ifade ile aile ii ilikilerin dzenlenmesinde iletiim: hem uyurnunsalanmas hem de atmann ztime ulatmlabilmesi iin temel bir ge oluturur.Giddens'n (1997: i 79) belirttii gibi demokrasinin ailede balad, ve giderek topluma yansd grti dikkate alnr ise aile ii iletiimin ne kadar nemli olduukendiliinden ortaya kar. Bununla birlikte aile, ocuklarn yetitirilmesorumluluunu tayan bir akrabalar grubu olarak tanmlanmaktadr. Bu balamdaaile ii iletiimi nemli klan ge duygularn, dtincelerin, davran ve tutumlarn

karlkl olarak aktarlmas srecinde sembollere atfedilen anlamlarn ortak paylamnn salanmasdr. Bunun gerekletirmenin yolu ise aile yelerinin birbirleri ile ak iletiim kurmalarndan gemektedir.

Ailenin deeri konusunda literatlirde elikili aklamalarn yer aldgrlmektedir. Baz kaynaklarda ailenin varl yceltilip kutsaIlatmlrken, bazlarnda gereksizlii tizerinde durulmaktadr. Bunun nemli nedenleri arasndasanayileme ve kentleme srelerinde ailenin ilevlerinin azalmas, aile yapsnn


28/215

klmesi ve boanma oranlarnn artmas gelmektedir. Aile adna yaanan buolumsuzluklara karn, halen evlilik oranlarndaki art ve ailenin azalsa bile bazilevlerinin geerlilik tamas, ailenin bir kurum olarak devamllk gstermesiniolanakl klmaktadr.

Dnya zerindeki farkl toplumlarda ok eitli aile biimlerinin varolduu bilinmektedir. Ancak gelimemi ve az gelimi toplumlar gz nne alndndageleneksel aile yapsnda nemli bir deimenin olmad grlr. Kukusuzsanayilemi endstri toplumlar ile gelimekte olan toplumlarn aile yaplarndanemli deimeler gzlemlenmitir. Bu deimelerin kaynan bat kltrnndier kltrler zerindeki etkileri oluturmaktadr. Btn bu gelimeler

gstermektedir ki, dnyada ekirdek aile, baskn konumunu srdrmekle birlikte,aile ii ilikilerde genellikle ataerkil anlay yaygnlk tamaktadr.

Bu almann amac, aile ii iletiimin naslolduunu, bu iletiiminsalkl kurulabilmesi iin nelere dikkat edilmesi gerektiini, sosyalleme srecinde bunlarn ocuklara nasl kazandrldn, aile yaplarnda hangi tr ilikilerinegemen olduunu aklamak ve Trkiye'de anne-babalarn ocuklar ile olanilikilerinde ak iletiim kurmann kanlmazln vurgulayarak bir modelgelitirmektir.

LAile Konusuna likin Kavramsal ereveAilenin birincil grup olduu ve etkileirnin youn olarak yaand

bilinmektedir. Grup iinde bireyler karlkl iliki, iletiim ve etkileim iindedirler.Bireyler varlklarn ve yaamlarn birbirleriyle baml ve birbirleri ile iliki iindesrdrrler. Bu anlamda sosyal iliki, bireyler ve gruplar arasnda cereyan edenetkileim ba olarak tanmlanabilir. Bylece sosyal iliki, bireyin, gndelik yaamiinde gerek birincil gerekse ikincil gruplarda kurduu tm ilikileri kapsar. Birey bu ilikilerini stat ve rolleri aracl ile yerine getirir.

letiim ise, hem iletilerin karlkl olarak aktarlmas hem de anlamlarnretimi, paylam ve deiimi srecidir (Fiske i 996: i 6). iletiimin var olabilmesi

iin iletiimde bulunan en az iki kiinin birbirlerine ynelik davranmalar aynzamanda iletinin anlam ieriklerinin de karlkl olarak paylalmas gerekir ve bugerekleince iletiim kurulmu olur. Ancak istenmi ve amalanm olan anlamlarn paylalmas gereklememi ise iletiim engellenmi ya da baarszla uramdemektir.

Aileye ilevseki adan yaklarsak, ailenin sosyal bir organizasyonolduunu ve aile yelerinin her birinin bir rol bulunduunu ve bu roln hak vesorumluluklardan oluarak birbirini btnlediini syleyebiliriz. Dolays ile aileyelerinin yapmas gereken grevler belirginlik kazanarak bir beklentiyi getirmekteve kadndan beklenilen grevler, erkekten beklenilen grevler gibi ayrmlam bir yap ortaya karmaktadr. Bu ayrmlam yap aile ii ilikilerin stat ve roer balamnda hiyerarik bir yap oluturmasna ve babann evin reisi olarak grevleridzenlemesine yol amaktadr (Klein &White 1996: 165-170).

te yandan aile ii ilikilere sembolik etkileim erevesinden bakarsak, aileyelerinin her birinin "aktif aktr" olduu grevlerin beklentiler yerine sre iindeoluan kurallar aracl ile yerine getirildii grlr. rnein, aile yaam bir grup


29/215

kurallar esnekletirir (Ritzer 1985:302-304). Bu noktada vurgulanmas gereken bir durum da aile yelerinin iletiim srecinde kendilerini sje (zne) olduklar kadar obje (nesne) olarak da alglamalardr (Grgn-Baran 1997:50-51). Aile yelerininkendilerini hem sje hem de obje olarak alglamalar aile iinde karlkl anlamayve uzlamay getirir.

Aile ii ilikilere karlkllk (dei-toku) ilkesi asndan yaklatmzdaaile ii ilikileri dzenleyen belli kaynaklarn olduu grlr. Dier bir ifade ilekadn ve erkek evlilik kurumu ile birlikte aile olutururken belli kaynaklar getirirler.Bu kaynaklar (maddi geler, stat, sevgi, arkadalk, sex, ev hizmetleri vs.)karlkllk ilikisine girer ve elerin birbirlerine saladklar doyum temelindeuyum gerekleir. Karlkllk, taktir edilme ve bunun salad doyumla doru

orantldr. Genellikle bireyler sosyal ilikilerinde dl elde etmek, baar gstermek abas iindedirler. nk dl ya da taktir edilme bireyin motivasyonunu artrarak bireyi aktif olma konumuna getirir. dl olmayan bir ortamda birey davranlarynnde maliyeti azaltmaya alr, dllendirme arttka birey karn en yksek duruma karan davranlar tercih eder. Bylece dlonaylanan bir davrann pekimesini salar. Kaynaklar karlkllk ilikisine girerken, uzlamay salaypuyumu getirdii gibi, aile iinde atmann da nedeni olabilir. Bireyler arasndakikaynaklarn eitsizlii atma yaratr ve en fazla kaynaa sahip olan bireyin gcelde tutma olasl ykselir. Ayrca en fazla kaynaa kim sahip ise en fazla dlonun ald ve grmeden gl kt grlr (Klein &White 1996:218-219).Ancak atma grmeyi dier bir ifade ile ak iletiim kurmay zorunlu klar. Bu balamda elerin eit oranda kaynaklara sahip olarak bunlar dei-toku yapmalargcn tekellemesini greli anlamda engelleyebilir.

Bu aklamalar erevesinde kuramlarn biraradal sz konusu olduunda bir aile modeli gelitirmenin mmkn olabilecei dnlmektedir. Bu model lsa aya oluturacak biimde kuramlar bir araya getirerek aile ii ilikilerin grelianlamda salkl kurulmasna yol aabilir. Etkileimeilik ve karlkllk kuramlarnn ilevsekilik kuramndan tretildii bilinmektedir. Ancak bu kuram birbirinden bamsz olarak ayr ayr grler ortaya koymulardr. Bu almada kuramn biraradalna ilikin bir model gelitirmenin mmknln ortayakonulmaya allmtr. Bu model farkl kuram iine oturtulan aile birimininiletiim ve ilikiler erevesinde karlkl olarak etkileime girerek dairesel bir alanoluturmaktadr. Model ayn zamanda sosyo-kltrel evre balamnda etkileimhalinde konumlanmaktadr.


30/215

2.Aile i letiim

Watzlawick (Gke 1993:28), insanolunun her halinin bir mesaj (ileti) ifadeettiini, dolays ile iletiimsizlik halinin mmkn olmadn belirtir. Buradanyola karak iletiim ister szl ister szsz, ister yazl isterse jest ve mimikler aracl ile olsun bireyler arasnda bir anlam ifade eder. Dolays ile iletiim bireyler arasnda anlamlarn ortak paylam olarak tanmlanr. Aile ii iletiim ileilgilenen yazarlar evlilik etkileiminin bir sistem olduunu bu sistemde kocannkarsna ynelik bir sonraki davrannn karsnn kocasna gnderdii ncekimesaja bal olduunu belirtirler ( Klein and White 1996: 171). Aile iinde elerin birbirleri arasndaki ilikileri, anne-baba olarak ocuklar ile olan ilikileri vekardelerin birbirleri ile olan ilikileri byle bir iletiim sreci iinde geliir. Aileiindeki bireylerin tm varl bizzat iletiimin kendisini oluturmakta ve aile iiiletiim adn almaktadr. nk sosyal bir organizasyon olan aile kendi iinde bir yaplanma oluturmakta ve ilikiler bu yaplanmaya gre anlam kazanmaktadr.Eer kurduumuz iletiim paylamc, uzlamac ve eitliki bir durum alyor ise aileii ilikilerin demokratik olduundan sz edilir. Aksi durumda erkein sznngeerli olduu ve ilikilerin paylamc olmayan bir biim ald durumlarda iseilikiler hiyerariye dayanal otoriter bir yap sergiler. Bu durumda ayrmcataerkil ilikiler geliir, iletiimin kurulmas beklentilere dayanr ve iletiim dolayl

ve szsz bir biim alr. Bu iletiim tr ilikiyi zedeler ve sorunlu hale getirir.rnek vermek gerekirse, babann otoritesinin hakim olduu ailelerde genellikleocuklar babalarna isteklerini iletmek zere annelerini devreye sokarlar. Bu durum, babaya saygdan ok korkuyu ifade eder ve iletiimi dolayl hale getirir. ocuk, babayla iletiim kuramad gibi sevgisinden de mahrum kalacandan bu durumarzu edilir bir iletiim ve iliki biimi deildir.

ekirdek aile anne, baba ve ocuklardan olumaktadr. Eer bu durum -drt kuan bir arada yaamasn olanakl klyor ise geni aile olarak iletiiminykn artrmaktadr. Kuaklar arasnda iletiimin kurulmas, ailede yal ve genkua bir araya getirmesinden dolay anlam kodlarnn deimesi nedeniylezorlamakta, .hatta bazan iletiim kurulamamaktadr. ocukluktan genlie gei vesonras sorunlu bir dnemdir. Gencin anlaya ve ilgiye ihtiyacnn en youn olduuzamanda yalnzca annesi ya da yalnzca babas ile iletiim kurmas sorunlarnnstn kapatmasna ve giderek bymesine neden olur. Bu durum aile iindeiletiim ve ilikilerin bozulmasna yol aar. letiim bozukluu ile ba etmenin yolu,ailelerde ak iletiim ya da dorudan iletiim ad verilen kiminle konumak isteniliyorsa dorudan o kii ile iletiim kurmaktan geer. Ayrca aile ii ilikilerdeelerin birbirleriyle, anne ve babalarn ocuklaryla diyalog kurmalar ve arkadaolmalar kanlmaz gzkmektedir.

Aile ii iletiim denilince, eler aras iletiim, ebeveyn-ocuk iletiimi,kardeler aras iletiim, kuaklar aras (yetikin-yal) iletiim akla gelmektedir. Tm bu iletiim biimlerinde bireylerin birbirlerini anlam kodlari erevesindeanlamalar, hem rasyonel hem de duygusal anlamda karlkllk esasna dayananilikide bulunmalar, aile ii rolleri ilevsel klacak ekilde paylamalar ve bireyselalanlarnn zerkliinin hak ve sorumluluklar balamnda zgr braklmas esasalnmaldr. zellikle bu faktrler eler aras iletiim iin geerlilik tamaktadr.


31/215

Salkl iletiim biimi yaama nasl geirilecektir? Bazen eler "ayn dilikonuuyoruz ama anlaamyoruz" eklinde ifadelerde bulunurlar. Dolays ile bazenayn dili konumak anlamak iin yeterli olmaz. Bu durum o dilin iinde yaanlangruba gre anlam kodlarnn faklln ortaya karr. Anlam kodlarnn farkll,tmyle iinde bulunduumuz grubun sosyalleme srecinde sembollereyklediimiz anlamlarn farkllna iaret eder. Sembollere yklenilen anlam, farklkltr gruplar iin geerlidir. rnein bir etnik grup farkll, dini grup farkll,sosyal snf farkll, mekansal farkllk vb. gibi ktrel alanlarn yaantlarnnsembollere atfettikleri anlamlar farkldr, dolays ile ayn toplumda yaanlsa veayn dil konuulsa bile anlam kodlar farkl olduu iin dier bir ifadeyle bireylerin

(herhangi bir tbbi rahatszlklar sz konusu deilse) kltrleri farkl olduu iin birbirleriyle anlamalar glemektedir. Bu ilikilerde elerin rasyonelolmalartavsiye edilir. Yaam alanlarnn farklln normal kabul edip karlkllk ilikisinin gelitirilmesi elerin oynadklar rolleri beklentiler iinde deil etkileimsreleri iinde yorumlayarak, anlamlandrarak ak iletiim kurmalar salk verilir.Karlkllk taktir edilmeyi ve beenilmeyi gerektirir. vc bir sz ya da beendiini ifade etme davran onaylad iin iki tarafa da doyum salar veilikilerin uyumlu olmasna yol aar. Bazen eler arasnda tartmalar olabilir butartmalar elerin birbirleri ile daha ok diyalog kurmalarn, iletiime girmelerinigerektirir. Evlilikte salkl iletiimin srdrlebilmesi iin bireysel alanlarn, evlilik birliinin gerekleri ve sorumluluklar lsnde serbest braklmasnn kabuledilmesi gerekmektedir. Evlilikte elerin her eyi paylamalar mmkn deildir. Bir ein holand bir eyden dier ein de mutlaka holanaca anlalmamaldr.Elerin bireysel alanlarnn evliliin getirdii hak ve sorumluluklar erevesindeserbest braklmas ilikinin salkl yrtlebilmesi bakmndan gereklidir. Bireyselalanlara mdahale, elere deer yargiarna bal kalarak "yarglk" rolnstlenmelerine neden olur. Bireylerin sahip olduu deer yarglar, iinde yetitiklerisosyo-kltrel alanla balantldr. nk her sosyo-kltrel alan ayn zamanda bir anlam yaratma srecidir de. Yarglk rol elerin bireysel alanlarna karma ya da

mdahale etme davrann getirir. Bunun her eyi paylamak adna yaplmas bireylerin zgr alanlarn kstlamak anlamna gelir. Bir iten holanmayan eine,dier ein srarc davranmas, sorunu bytr ve ilikiyi bozar.

Ebeveyn-ocuk ilikisi iin de benzer durumlar sz konusudur. ocuk sahibiolmak byk sorumluluk gerektirir. Anne babalar iin, topluma yeni bir insankazandrmak, onun bakmn ve yetitirilmesini stlenmek, ailesine, toplumuna vesonuta insanla yararl bir birey kazandrmak kolay bir i deildir. Hepsindennemlisi kendi ayaklar zerinde durabilen bir kiilie getirmek zordur. Bu zorluun bilincinde olan aileler ekonomik durumlarn da dikkate alarak ocuk sahibi olmayya istemernekte ya da snrl sayda olmasn tercih etmektedirler. Bebeklik dneminiatlatp ocukluk ve genlik ana geldiklerinde sorun daha da bymektedir. iniine ailenin dndaki etkenler girmeye balad zaman, rnein arkada evresi,iletiim aralar,sinema, tiyatro,mzik gibi elence merkezleri devreye girdikeocuun ve gencin kontrol glemektedir. Bu gibi durumlarda arnelbabalar ocuklaryla arkada ilikisi iinde iletiimde bulunmaldrlar. Dier bir ifade ileak iletiim kurmal, bu iletiimi anne ve baba birlikte stlenmelidir. ocuklarn


32/215

onay bulan davranlarnn mutlaka taktir edilmesi gerekir ki, bu davran yenidentekrarlanabilsin. Bu durum ocuun kendisine olan saygsnn gelimesine ve z benlik kazanmasna yardmc olmasna neden olur. Anne ve baba ocuklarna iyi bir rol modeli sunarsa, gelecekte ocuklarnn da benzer roller stlenmesi salanabilir.ocuklaryla arkada olma ve ak iletiim kurma ebeveynin grevi olmaldr.

Yal-yetikin iletiimi ise en zor olandr. ster yal, yetikin ocuklar ile birlikte yaasn ister ise ayr yaasn, iletiim ve iliki karlkllk temelineoturtulabilir. Kuaklar arasnda anlam kodlar deimi, yaam tarz farkllamolsa bile iki kuan da birbirlerine yardmc olma ve katk verme ynlerinin bulunduunu kabul etmeleri gerekir. Yal birey her zaman iin bir deneyim

merkezidir. Yaamnn son dnemimin farkt:\da olan yallar, psikolojik olarak hassas, alngan ve belli llerde bencil 'abiir. Yalya bu dnemin son dnemolduunu unutturacak meguliye*~,verilir ve yal da bu ii yapmaya istekli olur iseyaamla ba kuvvetlenir ve iletiiul' 'artar. Gemiin nostaljisi ve gelecein lmkorkusu iinde bocalamak yerine, u an ya da bugn yaamak dncesi onuyaama balar ve ile ii diyalogu artrarak yaamdan doyum salar.

Hemen her gn bireyler kendi toplumlarnda spontan ilikiler yaarlar.Sorgulamadan, dnmeden bir ok insanla iletiim kurar, konuur, ksacakalplam bir ok davranlarda bulunur . lgin olan, bu davranlarn, bakalartarafndan yadrganmamas, normal kabul edilmesidir. Bireylerin bu tr davranlarnn normal kabul edilmesinin dayana nedir, ailede ne tr eitimverilmektedir, sorular sosyalleme srecinde nelerin olduunu ve bu srete bireylerin neleri yaandn anlamay gerekli klmaktadr.

3. Sosyalleme Srecinsanolunun doumu ile balayan bu sre her toplumda farkl ekillerde

iler. nk sosyalleme, sosyo-kltrel yap ile balantl bir kavramdr. Bu balamda sosyaeme, yardma gereksinimi olan bebein, yava yava iindedoduu kltrn geerli olan becerilerini renerek iselletirmesi ve bilgili bir

kii haline gelmesi srecidir (Giddens 1997:25). Bu sre, karlkl etkileim iindeolan bireylerin bir toplumun yapma, duyma ve dnme biimlerini renmesi veiselletirmesi yoluyla toplumun kltrn zmsemesini bireylerin benzer davranlar gstermesini ve toplumda greli bir uyurnun salanmasn getirmektedir.Sosyaeme sreci iinde beceri, disiplinli davranlar, amalar ve uyum

bulunmaktadr. Kii, yaad topluma katlmak ve uyumu salamak adna kendisiiin gerekli olan; konumak, okuyup yazmak, saylar toplayp kartmak, ekip

birnek, makas kullanmak gibi becerileri, alk ve cinsellik gibi doyum yollarnnertelenmesi, deitirilmesi anlamnda disiplinli davranlar, anne-baba olmay, iyi bir bilim insan, zengin bir esnaf, doktor olmak isterneyi olanakl klan amalarrenmeyi gerektirmektedir. Bu renmeler, kiinin sonuta kendi davranlarn bakalarnn davranlarnda btnletirmesini ve toplumla uyumlu yaamasnsalar (Tan 1985:36).

nsann sosyallemesi karmak bir sreci oluturur. nsan, sosyal evresinde bulunanlarn, her gn karlat saysz olaylarn ve bireylerin iinde bulunduusosyo-ekonomik ve gelenek, grenek, ve hukuk kurallar gibi sosyo-kltrel


33/215

Trkiye 'de Aile i letiim ve likiler zerine Bir Model Denemesi 37

koullarn, fiziksel evrenin etkisi altnda bulunmaktadr. Btn bu etkenlerin

karmak etkileimi sonucunda insan, hem bir kii, hem de bir bireyolarak yaamnsrdrr. Bylece sosyalleme, birey ve toplum asndan ele alnabilir.

Bireyasndan sosyalleme kiiliin geliimini ve gereklemesinisalayarak biyolojik organizmann insanlamasn, benlik ve kiilik kazanmassonucunu dourur. Toplum asndan sosyalleme kltrn kuaklar arasndaaktarlmas ve topluma yeni katlan yelerin yaam dzeneine uyarlanmas ileviniyerine getirir. Bylece sosyalleme srecinde, insan yavrusu toplumun bir yesihaline gelmekte, ailesinin, akraba ve komuluk dzeyinin, kent ve kynn vesonuta ulusunun bir paras olduunu renmektedir. (Katba 1983: 251). Buifade, bireyin, toplumun norm ve deer yarglarna uyum gstermesi anlamnagelir. Ksaca sosyal1eme bireyi topluma "uyumlatrma" srecidir.

Bu karmak sre; ibirlii, uyarlanma, zmseme, rekabet, kartlk veatma gibi etkileim ortamlarnda yani aile, arkada grubu, okul ve kitle iletiimaralar gibi araclarla iletilmeye allr. ocuk, bu etkileim ortamndaki araclar iinde dil ve eitim yoluyla yknme ve uyarlarla toplumda nasl davranmasgerektiini renir. Bylece hem psikolojik anlamda "kii", hem de sosyal anlamda"birey" haline gelir (Fichter 1990: 16-18). Ancak bu srete ama uyumu salamak olmakla birlikte, sapma davranlar da grlebilir. Sapma davranlar toplumlardagenellikle marjinal dzeydedir. Sapma davranlar, toplumun genel kurallar iinde

tolore edilebilir. Daha sorunlu durumlarda yeniden sosyalletirme mekanizmalarad verilen islah evleri, hapishaneler vb. gibi kurulular devreye girer. Dolays ilesosyalleme bireyin yaparak, deneyerek, yanlarak, rasyonelletirerek, karmak etkileimler ve duygusal ilikiler iinde gerekletirdii bir sre olarak deerlendirilir (Tan 1985: 37).

3.Ailede SosyallemeSosyallemenin temel araclarndan olan aile, bireylerin sk dokulu ilikiler-

gelitirdii ve duygusal ilikilerin youn olarak yaand bir gruptur. Bu balamda

ailenin toplumda sahip olduu temel ilevleri sz konusudur. Ailenin genelolarak,eler arasndaki psikolojik doyumun salanmas, ocuun sosyalletirilmesi. biyolojik anlamda reme ve ailenin geimini salamak iin ekonomik ilevleri bulunmaktadr (Sayn 1990:26; Gke 1996: 156).

Ai1ede bu ilevler bireylerin yaam ve eylem alanlarnn sreklilik salamasna yardmc olur. Evli bir ift ilk kez ocuk sahibi olduu zaman, kadnannelik statsnn gereklerini, erkek ise babalk statsnn gereklerini grenmeye balar. Kendi ebeveynlerinden, yazl ve grsel kaynaklardan bilgiler toplar. ocuk yetitirmenin naslolduu hakknda gzlemlerde bulunarak renmeye alr.Ksacas eler de bu konu hakknda bilgiler edinerek sosyalleir.

Canllar aleminde yavrularnn en uzun sre baklmasna muhta olan canl,insan trnndr. Uzun bebeklik dnemi bakrnn en youn olduu dnemdir.Bebek evresindekilere ilk glckler datmaya balad andan itibarensosyalleme sreci balar. Bu demektir ki artk alg ve renme sreci devreyegirmitir. Freud'a gre (Katba 1983: 349), ocuklarn zihinlerinin en ak olduu dnem 0-6 yalar arasndadr. Bu ya dneminde rendiklerinin tm


34/215

insann ileriki yaamnn temelini oluturur. Trke de bir deyim vardr, "insanTsinde ne ise 70'de de odur" cmlesinin anlam bu aklamaya uygun dmektedir.0-6 ya kategorisinde ocuklar bulunan ailelerin zellikle elerin aile ii ilikilerinezen gstermeleri, dikkatli ve sorumlu davranmalar nerilmektedir. nk anne ve baba ocuklarna rol modeli oluturmaktadr. Kz ocuklarn anneyi, erkek ocuklarn ise babay model alarak bydkleri bilinen bir gerekliktir. rnein,ocuk annelbabasnn tartt bir srada ayn yerde, odada oyuncaklar ile oynarken,onlarn tm konumalarn tpk sesin, ses kayt cihazna kaydedilmesi gibi beyninekaydeder. Annelbaba bunu fark etmez bile. Fakat ocuk bir konuma srasndaannesinden ald uyarya "ama anne, babam da byle yapyor" dediinde durum

akla kavuur, anne o zaman ocuunun tartma srasnda oyun oynadnsanrken aslnda kendilerini dinlediini fark eder. Kukusuz bu rnekleri oaltlmak mmkndr. Ancak belirtilmesi gereken nokta ebeveynlerin ocuklarna "anlamaz,etmez" gz ile bakmamalar gerekmektedir. Hatta aksine bu dnemde ocua sevgive ilginin youn olarak gsterilmesi, ebeveynlerin grevleri olarak bilinir ise iletiimve iliki bu erevede geliir.

Aile ocua neler retir? 0-6 ya dneminde aile tarafndan retilennemli konular arasnda yemek yeme alkanl, tuvalet alkanl ve cinselkimliini renmesi bulunmaktadr. Bu disiplinli davranlar ocuklara

kazandrrken ebeveynlerin dllendirme ve taktir etme yaptrmn sk sk kullanmalar gerekir. Yerine getirilen bir davran dllendirilerek pekitirilir isetekrar salanr. ocua "sen bunu yapamazsn" demek yerine "gel sana yardmedeyim, birlikte yapalm" ya da "sen bunu yaparsn" diyerek ona z gvenininkazandrlmas gerekir. Bu davranlar, hem bir iletiim hem de bir iliki boyutunuvurgular. Bylece ocuk, kendine gvenini kazanarak bir kiilik zelliine sahipolur. Kendine gven, sosyallemenin nemli admlarndan biridir. Bu nedenle anneve babann ocuu ile arkada olmas onunla srekli ak iletiim iinde bulunmaskonusu nem tamaktadr. Aile ii ilikilerde ocuk, bamsz davranlar gelitirmeyi, paylamay, bakalar ile kendini karlatrmay, kendi grevlerini vehaklarn renir. Bu renme byk lde taklit ile geliir. Ancak kardeleri ya daarkadalar arasndaki ilikileri balamnda rekabet ederek renir. ocuk anne ve babasn model alrken onlar taklit eder ve bu nedenle aile ii ilikilerde anne ve babann davranlar, ocua rnek olmas bakmndan anlam ve nem tar.

4. Trkiye'de Aile Yaps ve likilerTrkiye'de aile yapsn irdeleyen Timur(1970)'un aratrmasnn dnda

geni apl aratrmalara rastlamak gtr. Bununla birlikte Devlet PlanlamaTekilat'nn (DPT) (1993), Aile Aratrma Kurumu'nun (AAK) (1995) yapm

olduklar aratrmalar, Trkiye'deki aile yaps hakknda bir fikir vermektedir.Trkiye'de hane halk bykl DPT'nin verilerine gre % 4.75, AAK'nnverilerine gre % 4.35'dir. DPT'njn (1993:57) verilerine gre ekirdek aile oran%67.1, geni aile oran %32.9'dur. AAK'nn (1995:61) verilerine gre ekirdek aileoran %82.8, geni aile oran %18.2 olarak saptanmtr. Bu oranlar, Trkiye'dehane halk saysnn yaklak 4-5 kiiden olutuunu ve aile tipinin genelolarakekirdek (nuclear) olduunu gstermektedir.


35/215

Trkiye 'de Aile /i letiim ve likiler zerine Bir M odel Denemesi 39

DPT(1993:128-129)'nin aratnnasna gre, kadnn aile iindeki temel

grevinin %75.81 ile ev ileri yapmak olduu saptanmtr. Ancak kadnn renimdzeyi ykseldike aile iinde kadnn temel ilevinin ev ileri olduu orannndmekte olduu ortaya kmtr. Kadnn ailedeki temel grevinin ev ileriolduunu belirtenler % 80.83 ile ilkokul mezunlar, %58.30 ile lise mezunlar,0/042.52 ile niversite mezunlardr. Bu oranlar gstennektedir ki, kadnlarnrenim durumu ykseldike temel grevleri arasnda ev ilerini gnne orandmektedir.

Aile iinde erkein temel grevinin %94.56 ile aile geimini salamak olarak grlmtr. Erkein renim dzeyi ykseldike erkein ailenin geimini salamaoran dmektedir. renim dzeyinin ykselmesi ile grlen en byk deiiklik,erkee verilen ekonomik grevin orannn dmesi ve sosyal grevleri stlenmeorannn ykselmesidir. Yine erkein renim dzeyi ykseldike, ev ilerineyardmc olma oran (%35.50) artmaktadr (DPT 1993:141).

Erkeklere yneltilen "ailede kadnn en nemli grevi nedir", sorusuna%76.29 ile ev ileri yapmaktr, yant verilmitir. Erkeklerin renim durumuykseldike kadnn temel grevinin deitii ifade edilmektedir. niversitemezunu erkeklerde ev ileri nc sraya derken, birinci srada %53.45 ile eineve ocuklarna manevi destek salamak ikinci srada ise %52.51 ile ocuklaryetitinnek olduu belirtilmitir (DPT 1993: 142). Bu oranlar, gerek kadnlar gerekse

erkekler tarafndan kadnn temel grevinin zel alan ile snrl olduu kamusalalanlarda grlmesinin ok anlaml olmadn gstennektedir. Bu konunun renimdzeyi faktr ile dorudan bir ilikisinin kurulmasn gletirmektedir. Bunedenle sosyalleme srecinde, aile ii nonnlar, ocuk yetitinne tarz, annelbabanniletiim biimi, annelbabann sunduklar rol modelleri gibi kltrel faktrlerinnemli olduu sylenebilir.

Bir baka aratnnada (elebi ve dierleri 1993: 127) aile ii ilikilerde bir dnm yaandn saptamakla birlikte, ev ileri konusunda ayrlm evlilik ilikilerinin hakim olduu belirtilmektedir. Bu almada ekirdek aile orannnyksek olmasna ramen (% 62.0), ev ii ilerde geleneksel anlayn etkili olduugrlmektedir (elebi ve dierleri 1993:33).

Bu aratnnalar Trkiye'de aile yaps ve ilikilerinin ataerkil dzeydeolduunun kantlarn gstennekte ve bireylerin sosyalleme srecinde geirdikleriyaantlarn nemini otaya koymaktadr. Erkek egemen ilikilerin (otoriter yapnn)hakim olduu bir aile ortamnda ak iletiim kunnak g olmaktadr. Ailede babann otoritesinin hakim olduu ocuklarla iletiimde annenin katalizr grevinistlendii, kadnn almasnn yalnzca aile btesine katk boyutundadeerlendirildii bir yaplanmada aile yeleri arasnda iletiimin yetersizlii ortayakmaktadr. Kadnn renim dzeyinin ykselmesi ve alma yaamna atlmas

ataerkil ilikileri esnekletinnekte, ancak kltrel dokunun deimesi kstlkalmaktadr. Dolays ile aile tipinin ekirdek olmas dier bir ifade ile aileyelerinin saysnn az olmas ilikilerin modem olduu anlamna gelmemekte,ilikiler greli olarak geleneksel zelliini korumaktadr. ocuun sosyallemesisrecinde aile iinde verilen eitim ve terbiye, genelolarak ataerkil anlayndesteklenmesine yneliktir. Aile ii ilikilerde ataerki! anlayn hakim olmas ise


36/215

ocuun ergenlik ve yetikinlik andaki davranlarn belirleyen bir ge olmasnave erkek hakimiyetine dayal bir iliki YUffiannpekimesine yol amaktadr.

SONUAile ii iletiimde bireyin, aktif ve rasyonelolarak davranmas, birbirlerinin

farknda olmas, taktir edilmesi, konumunu, hak ve sorumluluklarn bilerek bamsz davranabilmesi n planda tutulmaktadr. Bu nedenle aada aile iiiletiimde dikkate alnmas gereken bir ka noktann altnn izmesinde yarar olduudnlmektedir.

. Elerin birbirleri ile ak iletiim (diyalog) kurmalar ve birbirleriyle

ilikilerinde paylamc bir yap sergilemeleri,2. Anne ve babann ocuklarna rol modeli oluturduklar gereinin dikkate

alnarak ocuklarnn yannda davranlarna dikkat etmeleri,3. Aile ii iletiimde gerektiinde elerin birbirlerinin davranlarn szel

olarak taktir etmeleri, gerektiinde ise ocuklarnn onaylanm davranlarndllendirilmeleri,

4. Elerin, her eyi paylamak yerine kendi znel alanlarn, evliliin verdiisorumluluk erevesinde serbest brakan bir anlay gelitirmeleri,

5. Aile ii ilikilerde elerin hak ve sorumluluklarnn neler olduunun bilincinde olunmas, 6.ocuklar yetitirirken onlarn bireyci ve zerk yaplarnngelitirilmesine zen gsterilmeleri, dier bir ifade ile denetimcilzerk bir bireyyetitirme anlayn gelitirmeleri, 7. Elerin birbirlerine sevgi ve saygy ihmaletmemeleri, anne babalarn ocuklarna sevgilerini vermeleri, ocuklarn sevgi veilgi ortamnda yetitirmeleri,

8. Aile yelerinin birbirleriyle uzlamac, eitliki ve paylamc ilikilerigelitirmeleri ve bunu ocuklarna aktarmalar.

9. Annelbabann ocuklar ile arkada olmalarna zen gstermeleri,10. Aile yeleri birbirlerini anlamak adna sk sk kendilerini dier aile

yeleri ile empati kurarak, neler hissettiklerini ve buna gre davranmalar gerektiini

renmeleri ve deerlendirmeleri nerilmektedir.Bu ifadeler ayn zamanda iyi insan olmann gstergeleri niteliindedir.

Burada mkemmeliyeti bir yaklam sezinlenebilir. Ancak aile ii uyumunsalanmasnda kurulan iletiim, sorunlarn byk bir ksmnn zmnde ve birbirini anlamda yardmc olabilir. Aksine bu neriler, hastal geirecek bir reetedeildir. Fakat sorunlar azaltma ve hafifletme bakmndan nem taddnlmektedir. nk insann kendisi deien bir yapya sahip olduundan, bunerilerin her aile iin geerli olduunu sylemek ve byle bir dnce gelitirmek gereki olmad gibi sosyolojik gerekliklerle de badamamaktadr.

Aile ii iletiimin kurulabilmesi ve ilikilerde yaanan almalarnhafifletilebilmesi ya da aza indirilebilmesi iin sosyolojik perspektiften ilevselcilik,etkileimcilik ve karlkllk (dei-toku) kuramlarna ilikin aklamalarn biraradalnn kurulmasnn gerektii dnlmektedir. Ailenin toplumdaki entemel ilevlerinden birinin sosyalleme olduu dikkate alnrsa bireyin toplumakazandrlmas sreci iinde uyumlu birey yetitirmenin gereklilii ortaya kar. Builevsellik erevesinde bireyin "aktif bir aktr" olarak aile ii sorumluluklarn,


37/215

kazandrlmas sreci iinde uyumlu birey yetitirmenin gereklilii ortaya kar. Builevsellik erevesinde bireyin "aktif bir aktr" olarak aile ii sorumluluklarn, beklenti iinde olmadan kar-koca olarak elerin yerine getirmeleri, kurallarilikiler srecinde kendilerinin oluturmalar sz konusudur. Bylece elerin sahipolduklar kaynaklarn karlkl olarak dei-tokua tabi tutulmas ile aile ii ak iletiimin kurulabilmesinin ve salkl ilikilerin yaanabilmesinin mmkn olacadnlmektedir. Bu balamda elerin birbirlerinin bireysel (znel) alanlarnkstlamak yerine "evlilik sorumluluu" ilkesi erevesinde ilikilerine ynverebildikleri taktirde daha rasyonel bir davran olarak gzkmektedir. Bu durumsalkl iletiim ve ilikilerin kurulabilecei anlamna gelmektedir.

Dier yandan ocuklarn yetitirilmesi konusunda srekli aileye vurguyaplmas da sorunun teki yzn grmeyi engelleyebilir. ocuklarn salkszyetitirildii konusu yalnzca aile olarak i dinamiklerin deil, ayn zamanda ddinamiklerin de nemli olduu gereini aa karmaktadr. D dinamikler olarak toplum ve evrenin (arkada grubu ve medyann) zellikle gnmzde, sosyallemesrecinde ailenin ilevlerini aksatl grlmektedir. Bu sorunun aratrlmas ayr bir alma konusudur. Bu almada ayrca aile yelerinin fizyolojik ve psikolojik rahatszlklar ile ekonomik sorunlarnn aile zerindeki etkileri dikkatealnmamtr. Ancak dier faktrler veri olarak kabul edildiinden, aile ii iletiim boyutu zerinde odaklanlmas amalanmtr.

KaynaklarAAK, (1995), Aile i iddetin Sebep ve Sonular, Ankara: T.C. Babakanlk AileAratrma Kurumu Yaynlar

elebi, N., A. Grgn Baran, B. Tokurolu (1993) Bamsz yeri Sahibi Kadnlarn Aile ve likileri, Ankara: T.C. Babakanlk Kadn ve Sosyal Hizmetler Mstearl Yay.DPT, (1993), Trk Aile Yaps Aratrmas,Sosyal Planlama Genel Mdrl, Ankara.

Fiske, lhan (1996), letiim almalarna Giri, ev. Sleyman rvan, Ankara: Ark Yay.

Fichter, l. (1990), Sosyoloji Nedir?, ev. :N. elebi, Konya:Seluk ni. YaynlarGiddens, Anthony (1997), Sociology, Polity Press, Cambridge UK .Gke, Birsen ( 1996), Trkiye'nin Toplumsal Yaps ve Toplumsal Kurumlar Ankara: Sava

YaynlarGke, Orhan (I 997), letiim Bilimine Giri, Ankara: Turhan KitabeviGrgn-Baran, Aylin (1997) letiim Sosyo!ojisi, Ankara: Afarolu MatbaasKatba idem (J 983), nsan ve nsanlar, stanbul: Beta Datm ve yaynclk.Klein, David M, l. M. White (1996), Family Theories An Intmduction, Sage Publications,

Thousand Oaks, London, New Delhi.

Ritzer, George (1988), Sociological Theory, Pulished By Alfred

türkiyat araş.sayı 1

Documents