tukunnoore tinyeeje€¦ · buruwel ɗiɗi (2) haa fanngarre deydey meetir jowi dow ɗiɗi (10m2),...

12
TUKUNNOORE TINYEEJE ƴaamnde tinyeeje aawdiije

Upload: others

Post on 08-Aug-2020

0 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: TUKUNNOORE TINYEEJE€¦ · buruwel ɗiɗi (2) haa fanngarre deydey meetir jowi dow ɗiɗi (10m2), marka koonal ɓe mbi’ata SPT maajum deydey ( Super phosphate , triple) suudu asaana

TUKUNNOORETINYEEJE

ƴaamndetinyeeje aawdiije

Page 2: TUKUNNOORE TINYEEJE€¦ · buruwel ɗiɗi (2) haa fanngarre deydey meetir jowi dow ɗiɗi (10m2), marka koonal ɓe mbi’ata SPT maajum deydey ( Super phosphate , triple) suudu asaana
Page 3: TUKUNNOORE TINYEEJE€¦ · buruwel ɗiɗi (2) haa fanngarre deydey meetir jowi dow ɗiɗi (10m2), marka koonal ɓe mbi’ata SPT maajum deydey ( Super phosphate , triple) suudu asaana

AAWDI TINYEERE ƊON HEƁREE GAL LAABI ƊIƊI FEERE FEEREEJI:• daga wawrere haa aawdi• daga tinyeere wi’eteende tinyeere aawdi haa aawdi tinyeere

caaketeendi.Ɗum laawol ɗiɗaɓol ngool cuɓeten to goɗɗo yiɗi heɓgo nafar aawdi mboondi ngam haa o ƴaamna tinyeeje marɗe saman haa coggu. Bee laawol ɗiɗaɓol man ngool hitaande arande laatortoo ƴaamnde tinyeere aawdi e hitaande ɗiɗaɓre boo ƴaamnde aawdi caaketeendi.

1 – REMGO TINYEEJE AAWDIIJE ; KO HAANI GOƊƊO MARA:• aawdiiji gurtoriiɗi gal baarikiiji cuklaniiɗi kuuɗe demitirle malla boo

gal remooɓe ɗuuɗɗinooɓe caake aawdijii ɗii.• Ɗereewol paamtinanngo nafar aawdiiji caaketeeɗi.

Innde tinyeere foddee anndal: Allium cepa.Innde tinyeere foddee Faraŋsa: oignonInnɗe tinyeere foddee ɗemɗe feere feere: Fulfulde (Tinyeere); Haoussa (Albasar); Bamileke’en: (Ayyusis)

Page 4: TUKUNNOORE TINYEEJE€¦ · buruwel ɗiɗi (2) haa fanngarre deydey meetir jowi dow ɗiɗi (10m2), marka koonal ɓe mbi’ata SPT maajum deydey ( Super phosphate , triple) suudu asaana

AawreTaaskara babal saakre. Haa kala babal goɗɗo waɗata saakre fuu doole sey o ɗowtanoo sar’uuji tokkotooɗi ɗii:

- ngal laatoo ngal woodi semmbe bee wontirgo e ngooba . - ngal laatoo ngal ɗon feeci booɗɗum, ngal ɗon fotiti kalkal (bilaa towndiire).

- taa ngal laatoo ngal ɗon mari gilɗi nyawuuji (ngal ɗon yamɗi booɗɗum masin)

Waɗgo lisaafi hajeeji aawdi aartundi.Ndaa bannii ɓe ngaɗata lisaafi aawdi deydey maranndi haaje haa ngesa marka ɓoggi ɗiɗi ( kaar nay ). Haa ko haani kam, goɗɗo heɓa aawdi tinyeere mboondi, puɗoori deydey kilo jowi (5 kg=5000 g) (100 %) ngam haa heɓa fuɗngooji keyɗi deydey jubaago haa nder ngesa ɓoggi ɗiɗi (1 ha). Daga haa ɗoo ni kadi e nde goɗɗo anndi aawdi deydey ko fuɗata haa fuɗɗam (TG), demoowo waawan waɗgo lisaafi haaje aawdi aartundi nder banguɗum (Q) ko he’ata haa babal ngesa kazaawal (pellel ngesa kazaayel), (S).

Hitaande

Kuuɗe ndemriLebbi nder hitaande

Hitaande arande 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Aawgo

jubaago

Yamɗingo

ƴaamle

Sigaago aawdi tinyeere

ƊEREEWOL KOLLANNGOL WAKKATI KUUƊE TINYEEJE AAWDI.

Page 5: TUKUNNOORE TINYEEJE€¦ · buruwel ɗiɗi (2) haa fanngarre deydey meetir jowi dow ɗiɗi (10m2), marka koonal ɓe mbi’ata SPT maajum deydey ( Super phosphate , triple) suudu asaana

Hitaande

Kuuɗe ndemriLebbi nder hitaande

Hitaande arande 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Aawgo

jubaago

Yamɗingo

ƴaamle

Sigaago aawdi tinyeere

To: - DR(=)woni lisaafi kilooji aawdi tinyeere ko anndal wurtini haa babal ngesa kazaawal,

- S= babal ngesa kazaawal ketaangal meetir dow meetir haa goɗɗo tammi jubaago.

- TG= limgal aawdi puɗoori haa nder teemerre. - Nden kam goɗɗo waawan waɗgo lisaafi kilooji aawdi ndi o mari haaje fuu bannii:

Sey goɗɗo aawa dow jabbi daaynindirɗi deydey meetir sappo, wawrere woore haa kala reeta santimeeta fuu; waatooo gawe 200 haa jabbol darnungol marngol njuutirka deydey meetir gootel.

Page 6: TUKUNNOORE TINYEEJE€¦ · buruwel ɗiɗi (2) haa fanngarre deydey meetir jowi dow ɗiɗi (10m2), marka koonal ɓe mbi’ata SPT maajum deydey ( Super phosphate , triple) suudu asaana

JubaagoFuɗngooji ɗon ngaɗa balɗe 30 yaago 50 haa saakre, nden goɗɗo juboo ɗi wakati to ɗi njottake deydey darnde binndirgol ( crayon). Wakkati jubaago sey goɗɗo ta’a hoore fuɗngooji man deydey santimeetir 5 (5cm) bee lesdi. Senndindira ɗi deydey santimeetir 7 yaago 10 (7-10 cm) hakkunde aawdi (aawdi tinyeere) dow jabbe takkindirɗe e santimeetir 40 boo (40 cm) hakkunde jabbe nder booroowol.

Semmbiɗingo ngesa = hokkugo ngesa semmbe Sey dufol mannda kam wooɗa booɗɗum wakkati ndemri tinyeere aawdi, ngam ɗum mo’’itinan bote aawdi caaketeendi hitaande warannde. Wakkati to tinyeeje ɗon mawna, ɗe maran haaje mannda gilas ɗuuɗɗum. Haajeeji mannda mbi’eteeɗam P e K laatoo deydey non. Yaake to tamre tinyeere ɗon fuɗa nder lesdi, ɗum maran haaje mannda mbi’eteeɗam P e K ɗuuɗɗum. Ɗum marataa haaje mannda gilas haa wakkati man. Mannda ngonɗam haa nder haakooji maare yaake nde mawnata ɗoo he’an.

Ndaa bannii cemmbiɗinki babal ngesa man heɓra:• Waddugo koonalToonji 20 haa ɓoggi ɗiɗi heɓra gal dubbuɗe kawtaaɗe gaɗɗe peetum man nduuɓu malla boo ngooba kecca wakkati goɗɗo ɗon waɗa taaskara ngesa man. Bana wiigo buruwel ngooba gootel bee reeta (1,5) yaago buruwel ɗiɗi (2) haa fanngarre deydey meetir jowi dow ɗiɗi (10m2), marka koonal ɓe mbi’ata SPT maajum deydey ( Super phosphate , triple) suudu asaana (fonko asaana) haa fanngarre woore marnde daldal deydey meetir gootel dow gootel (1m2), nonnon boo sey o heɓa mannda ɓe mbi’ata sulfate de potasse kilo 250, o hebbina fonkooji asaana ɗiɗi o rufa haa fanngarre deydey meetir gootel dow gootel.

To aawoowo heɓaay mannda limtaaɗam ɗoo, o foti o huuwtinira mannda: • (12-10- 20 malla 14-23-14) kilo 350 haa ngesa ɓoggi ɗiɗi. Waatoo

cuuɗi asaana pamari ɗiɗi haa fanngarre marnde daldal deydey meetir gootel dow gootel.

Page 7: TUKUNNOORE TINYEEJE€¦ · buruwel ɗiɗi (2) haa fanngarre deydey meetir jowi dow ɗiɗi (10m2), marka koonal ɓe mbi’ata SPT maajum deydey ( Super phosphate , triple) suudu asaana

Ndey? Ɗume? Bana noy?

Wakkati saakre(asaweeje 3 yaago 4 ɓaawo aawgo)

Fuɗngooji pamari

ɗoofgo fuɗngooji marɗi noone feereeje bee noonde haandunde ɓurnde ɗuuɗgo

Haa nder ngesa: fuɗɗam tinyeere muumre

Fuɗngooji mawnooji

ɗoofgo fuɗngooji marɗi noonde, sifa e haakooji feere feereeji bee nafar aawdi tinyeere taskanaandi daga aran.

Wakkati to fuɗngooji ɗon mbaaloo

Fuɗngooji baaliiɗi (fuɗngooji jey ɗon waali)

Ittugo fuɗngooji marɗi pinndi, gaylitiiɗi, fuɗngooji nyawɗi,.

Wakkati ƴaamle Tinyeeje uftaaɗe

Sey goɗɗo itta tinyeeje nawnaaɗe, tinyeeje marɗe noone, sifa e darnde feere-feereeje bee aawdi tinyeere mboondi cuɓtaandi haani goɗɗo sigoo (acca ngam sigaago), tinyeeje marɗe looreenga (darnde) hakkunde santimeetir 40 bee 60.

Yaake sigaago Tinyeeje Sey goɗɗo itta tinyeeje nyolɗe, puɗɗuɗe finnugo malla puɗɗuɗe margo nyawu (ɗon mbonnoo)haa wakkati sigaago ɗe, bana wi’ugo haa nder wakkati man fuu .

Waɗango ngesa koonal ɓaawo jubaago: • Asaweeje ɗiɗi ɓaawo jubaago: goɗɗo waɗa mannda gilas kilo 70

haa boggi ɗiɗi (giram 70 haa fanngarre meetir jowi dow ɗiɗi (10m2) malla cuuɗi asaana keewɗi tati bee reeta (3,5 boîtes d’allumette) haa fanngarre meetir jowi dow ɗiɗi (10m2).

• Lewru ɓaawoɗon o ɓesda fahinta kilo mannda gilas 60 haa boggi ɗiɗi waatoo haa fanngarre deydey meetir jowi dow ɗiɗi (10m2), waatoo fonko asaana 3 keewɗi.

Laɓɓinki aawdi (hiitaande arande)

Page 8: TUKUNNOORE TINYEEJE€¦ · buruwel ɗiɗi (2) haa fanngarre deydey meetir jowi dow ɗiɗi (10m2), marka koonal ɓe mbi’ata SPT maajum deydey ( Super phosphate , triple) suudu asaana

Ɗoofgo e sigaago tinyeeje aawdiijeSuɓtugo tinyeeje aawdiije ɗon waɗee daga to ɓurna tinyeeje maajum mbaalake. Sey goɗɗo sigoo tinyeeje aawdiije nder beembe huɗo, nder cuuɗi haa henndu saalataako booɗɗum, nder cuuɗi sigaago mo’’itinaaɗi. Ngam haa ɗe keɓa feecaare ɓurdunde, tinyeeje maajum ɗon cigee haa cuddaaje jaasɗe feere feere ɗiɗi. To ukkere lekki bana Thirame, Benlate e ko nanndi bannii waɗaama haa fuɗɗoode kam, ɗum haɗan nyawuuji. Nder wakkati siga ɗoo sey goɗɗo suɓta tinyeeje nyolɗe nde woore haa kala asaweere fuu ngam haa o wurtina tinyeeje nyolɗe, puɗɗuɗe fuɗgo malla marɗe nyawu ɗoo, ɗum nafan jamum.

2- Saakgo aawdi tinyeere Ɗisgo tinyeeje aawdiije.Tinyeeje aawdiije ɗon njubee dow jabbi keedduɗi ɗiɗi daaynindirɗi deydey reeta meetir hakkunde maaji, reeta meetir hakkunde jabbe keedduɗe ɗiɗi bee goɗɗe ɗiɗi boo daayootiral maajum ɗon meetir gootel. E hakkunde jabbe dow jabbol daayootiral maaje ɗon reetitayel meetir (0,2m). To ɗum jubbake bana nii, ɗum hokkan tinyeeje aawdi 66.6OO haa boggi ɗiɗi. Kanjum waɗata haa goɗɗo huuwa bilaa yewgo kala marɗe pinndi, nden kam ɗum ɗon hokka ƴaamle keyɗe. Hiddee ko tinyeeje aawdi njubee, sey goɗɗo ta’a ɗe nde ɗiɗi, wakeere ɓurna gal dow. Wakkeere les boo booɗɗum jillee bee lekki bi’eteeki fungicide hiddee ko jubee. Joonde tinyeeje aawdi wakkati saakgo ɗoo, ɗum kaanduɗum jamum haa kuuɗe tammiiɗe tokkaago: leggal haako tinyeere tiitoo gal dow (daande tinyeere), goɗɗo ira ɗaɗi maagal boo booɗɗum haa nder fanngarre, goɗɗo doonya lesdi bee junngo to o ɗon ɗisa ngal. Haa lesdi tekkundi kam, sey goɗɗo ɗisa jo”itina tinyeeje bee junngo dow diidol gaɗaangol bee gasirgal. Ɓaawo jubaago, sey goɗɗo sudda tinyeeje bee lesdi deydey ko waɗata sentimeetir gootel malla ɗiɗi. Sawariwol booɗngol, ɗum waɗgo kowaagol kaɗanngol henndu: goɗɗo foti aawa haa kala meetir 12 yaago 25 fuu gawri malla masarji haa diidol jabbe malla boo o hoowa bana no kowaagol waɗetee haa wuro. Kowaaɗi man ɗon paddoo henndu yewgo tinyeeje man malla boo sammingo pinndi maaje.

Page 9: TUKUNNOORE TINYEEJE€¦ · buruwel ɗiɗi (2) haa fanngarre deydey meetir jowi dow ɗiɗi (10m2), marka koonal ɓe mbi’ata SPT maajum deydey ( Super phosphate , triple) suudu asaana

Wakkati waɗgo pinndiPinndi maaje ɗon mari noonde haako-haakoore jillaaɗum bee daneejum. Njaajirka tinyeere aawdi ɗon waɗa haa limgal kaɗaaji ɗuuɗa malla famɗa. Tinyeere yaasnde hakkunde santimeetir 60 yaago 80 ɗon rima kaɗaaji baakin 9 marnde njaajirka hakkunde santimeetir 40 yaago 60 ɗon hokka kaɗaaji 7, marnde santimeetir 40 boo ɗon rima kaɗaaji 3 malla 4 haa tinyeere fuu.

DaayaareSey daayaare wona hakkunde aawdiiji feere-feereji (irin aawdi ɗoo e ɗoo, irin aawdi ndi e ndiya) bana wi’go sey daayaare wona.Daayaare fodde babe• ɗum waɗa kilomeeta bee reeta (1,5km) hakkunde ngesa tinyeere

marnde aawdiiji,kilomeeta ɗiɗi bee noonde woore. • ɗum waɗa kilomeeta gootel (1km) hakkunde gese marɗe aawdiiji

ɗiɗi bee noone feere feereeje.Daayaare fodde wakkati jubaago:• No ɗum famɗiri fuu, sey ɗum waɗa lebbi ɗiɗi hakkunde aawdiiji ɗiɗi,

sey goɗɗo ɗowtano sarti maajum.

Page 10: TUKUNNOORE TINYEEJE€¦ · buruwel ɗiɗi (2) haa fanngarre deydey meetir jowi dow ɗiɗi (10m2), marka koonal ɓe mbi’ata SPT maajum deydey ( Super phosphate , triple) suudu asaana

Laɓɓinki aawdi (hiitaande ɗiɗaɓre)

Ndey ? Ɗume? Bana noy?

Wakkati tiggugo

Tinyeeje aawdi cigaaɗe

Sey goɗɗo suɓta itta tinyeeje marɗe noonde, darnde e looreenga feere bee aawdi caakaandi.Goɗɗo suɓta wudina tinyeeje marɗe kunnduɗe ɗiɗi, marɗe pinndi, puɗɗuɗe fuɗgo bee nyolɗe.

Wakkati finnugo

Fuɗngooji mawnanɗi

Sey ɗoofa fuɗngooji ɗi nanndaay bee asliiji, fuɗngooji aartanɗi finnugo bee cakitittooɗi, fuɗŋngooji nyawɗi.Sey ɗoofa fuɗngooji lattiiɗi nafar feere bee aawdi.

Wakkati ƴaamle

Kaɗaaji Ittugo wudina kaɗaaji pamari.

DimolPinndi tinyeere foti jillindira kooyɗum meere bee aawdijii goɗɗi feere. Ɗum koowoowe ko nanndi bana nƴaaki, buubi njillindirta pinndiiji maajum.Ɗum kaanduɗum waɗgo waazu wakkati to tinyeere fuɗɗi finnugo:• Sey goɗɗo darna fuufgo lekki nattinanki koowoowe piirooje

baawanɗe hokkugo dimol.• Wallita dimol maajum bee maago cuuɗi nyaaki haa sera leɗɗe man

malla boo haa nder gese tinyeeje aawdi.

Page 11: TUKUNNOORE TINYEEJE€¦ · buruwel ɗiɗi (2) haa fanngarre deydey meetir jowi dow ɗiɗi (10m2), marka koonal ɓe mbi’ata SPT maajum deydey ( Super phosphate , triple) suudu asaana

Ƴaamle bee sigaago aawdiiji Ittugo kaɗaaji ɓennduɗi marɗi pinndi. Goɗɗo ɗon heɓta to aawdi ɓenndi wakkati to pinndi kaɗaaji maɓɓitake, gawe tinyeeje puɗɗi yi’eego seɗɗa. Ɓurna aawdiiji man fuu ɗon njaha ɓenndugo wakkati yoornugo bee ndiyam ngonanɗam nder kaɗaaji ittaaɗi.• Jonta kam ko lutti kam, sey fiygo pinndi kaɗaaji man, jaartugo,

suɓtugo, fuufgo lekki, bee sigaago haa pellel booɗngel.• Wartira peewol gawe man deydey jeetati nder teemerre (8%). Sigoo

ɗe haa babal laaɓngal ngal walaa peewol. Sey boo goɗɗo hakkilana sanynjaago wakkatiiji haa babal siga maajum. Bote ƴaamle aawdiiji ɗon heɓee foddee nafar maari, wongo nyawuuji bee bee foddee baawɗe dimol maari. Bote maajum ɗon hokka aawdiiji hakkunde kilooji 500 yaago kilooji 1000 haa boggi ngesa ɗiɗi.

Page 12: TUKUNNOORE TINYEEJE€¦ · buruwel ɗiɗi (2) haa fanngarre deydey meetir jowi dow ɗiɗi (10m2), marka koonal ɓe mbi’ata SPT maajum deydey ( Super phosphate , triple) suudu asaana

AVRDC – The World Vegetable Center West and Central AfricaBR 320 BamakoMaliTél: +223-2070-9200Fax:+223-2022- 8683 Email: [email protected] avrdc.org

Cameroon office:Tél: +237 22 20 8448Email: [email protected]

Equipe de rédaction:Albert Rouamba, Takemore Chagomoka, Albert Abang,Regine Kamga et Ronald Chendjou