tunceli kanunu ve dersim jenosidi / İsmail beşikçi

5/11/2018 Tunceli Kanunu Ve Dersim Jenosidi / smail Be ik i - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/tunceli-kanunu-ve-dersim-jenosidi-ismail-besikci 1/



stus« otztst. 1

B eIge Y aym lannm yilzU ncO kitabt ile , yeni bir diziyi,B ilim D izisi'n i baslanyoruz. V e ilk

kitabumzr, D r. ism ail Besikci'nin 13 yildir

yaym lanm ay t beklcy en incelem esine aymy oruz.

Turk iy e'd e b ilim s el c ah sma la rm daim a bir

bcdcli olm ustu r, O zellik lc resm i tarih vc

re sm i id eo lo jin in c ;iz dig i s uu rla r disma~I,klldlgmda, bu gerceklik ~ok daha carpici

b ic im d e k en din i duyurmaktadir, Dr. Ism a il

Besikci, b ir s os yo lo g olarak, yirmi yih askm

su re dir b ilim s el a ra su rm a o zg iirliig ii icin

rn ucadele verm ek zo ru nd a brrakrlnusnr,V e mO cadelesi H e gerek Turkiye'de, gerek se ulk e

d t~md a b uy uk bir s ay gmhk k az anm is ur.

Y eni D izim ize, 100. kitabtrm z olarak , D r. ism ail

Besikei'nln bir uc iinu ile baslam ak tan on ur du yuy oruz.



BEUJE YAYINLARI: 100

Birinci Bas/a: Ekim 1990

TUNCEL t KANUNU (1935) VB DERStM JENOStD t I lsmai l B~ik~i I Dizgi: SEL IBaski: REP A R I Kapak Hazirhk: MAY A I Kapak B aski: O rban Ofset I BELGEULUSLARARASI YAYlNCILIK: Basmusahip Sokak Talas Han 16!302 Cagaloglu M

1STANBUL Tel: 511 63 20



TUN CELt KANUNU (1935)VE D ER SiM JENOS iD i

~

: r. . . .

Bilim Yiintemi, Turkiye'dek: Uygulama : 4



12 Y,18 AJ Sonralkinci Onssz

B u ln celem e 1 977 y ihru n N isan a ym da b asIlm ay a h azir b ir b icim de K om alY ayin evi'ne teslim edilm isti. L ucien R am bo ut'n un , 19 77 yihnda y aym lanan,"Kurdistan (1 91 8-1 946 )" isim li e se rin in so n sa hifc sin de d e, K om al Y a ym e vi'n inb ir ilarn o la rak y akm da yaymlanacagi du yuru lm ustu . 19 77, 19 78, 1 979 , 19 80yillarm da cok da iy i anlayamadigun nedenlerden dolayi kitap yaym lanm adt. 12

E yIU l d on em in dey se b u ih malk arhk da ha d a k otO b ir so nu ca u lasu . < ;1 in kO ,1 981Yiltbaslannda, Ya yme v i b u in ce lem ey i k ay b etti.

B unu ny azar icin n e kadar b iiy iik b ir darb e o ldug u acik tir, M ora l bo zucu,b og uc u, ilc riy e d on uk c ah sm a la n ukayrci b ir o lg u ...

B u . y aym la nma k ic in h az irla nm i s b ir in ce lem ey di. 1 9 76 -1 9 77 k o su lla nn dayaz ilm isn . 1 977 de y aym lanacak u, 0 gtln ku k osullarda y aym lanm am asi bu yu kb ir kayip oldu,

B u yen i incelem e ise , yen iden yazim degild ir, 1976 -1977 y illa rm dahazirlanan notIardan ve musve tt el erden ya ra rl am l a ra k k a leme almnusur. Notlardav e mu sv ette le rd e hicbir degisiklik yapr lmarmsur , 1977 kosullan dikkatealm nustir, B u bakim dan ok uy ucu lann 19 77 yihn da yaym lanm is b ir incelemeyiokuyormus g ib i dU~Unme le ri v e d a vr anma la n , 0gi inkO k os ul la n d ik ka te a lmaIang e rek ir , k a ru smday im .

B u giin kU k osu lla rd a b oy le b ir in ce le m ey e g iri~ m ek , k us ku su z, d ah a fa rk hb ir m etin i o rta ya cik arab ilir. E n azm dan b az i k av ra mlara, b ug iin Un k osu llan rnd ik k ate a la n a nlam la r yO k le ne bilir . F ak at d ah a onceki v e d ah a sonraki cahsmalan

dikkate alarak , incelem en in yen iden kalem e ahnm asm da, 1977 kosullan rngO zO n iin de b u lu nd urd um . 0 gU nkUnotlan v e mU s ve tte le ri o ld ug u g ib i k ulla nd im .BOy le d av ra nmay r daha yararb buldum.

Beige U lu sl ar ara si Y a ymc ib k'a b u in ce lem ey i gtin 1~lgma91ka rd ig I i ci nt es ekku r e di yo rum ,

I s m a i l Beiikri

ArRra

Arahkl989



Bundan onceki arasurmalarda! tek parti doneminde Anayasamn uygulanrnadiguu,

CHF TilzUgUnUn A nayasanm cok UstUnde duran ve daha bag lay ic i b ir siyasal beige

o ld ug unu b elirtm i stik , Anayasamn uygulanmayrsuu, CHF TUzugu basta olmak uzere

cesitli o lg ula r a ra cih gr He gostermek mumkundur , CHF Ttizugti. idarenin, CHF'nin

D aim i ve D egism ez Genel B askani BtiyUk Sefin "Y Uce irade"sine bagh oldugunu, bu-

nun dl~mda h ic bir h uk uk i kayit ile b ag h olmadigmr gosterm ektedir, Tunceli K anunu veuygulamas i He, "Otuzuc Kursun" olayi bu durumu ~lkya ortaya koymaktadir,

8



I. Olgu V. Tunceli Kanunu 2

B ilim y ontern in in T urk iy e'dek i uy gu lam asi H e ilg ili birinci arasn rm ada ' M e cb uri

lskan K anunu uzerinde dururken , once kanunun m addelcrin i belirtmis, sonra da ge-

rckcesin i vcrm istik . D aha sonra da kanunun TBMM 'deki g6rU ~tiIm esin i e le alnus, son

olarak ta u yg ulam a si ile ilg ili b ilg ilc r v erm istik ,

Tuneeli K anununun bir ozellig i var, B u kanun teklifi TBMM 'ne geldig i gib i ka -bul edilm isiir. M addclcr uzerinde hem en hem en hicb ir gorusm e yapilm arrus, htik tim et

tck lifi o ldugu gib i kabul edilm istir , Bu bakrmdan burada itkonce Mcc lis g o ru sr nc le ri,

sonra kanun tek lifinin gerckcesi, daha sonra da uygulam asi uzerindc duracagrz, B u kanun

tek lifin in gorusu lm esi ile ilg ili TBMM zabnlan verilirkcn, kanunun m addeleri de veril-

m is o la ca ku r.



1. Tunceli Kanunu ile ilgili Meclis Gorusmeleri

Tunceli Kanunu ile ilgili Meclis gorilsmelerinin tarn am i asag rya a lmmisnr .Gorusmeler ile ilgili veya kanunun maddeleri He iigili aciklamalar dipnotlan aracihgr ile

yapilacakur,

"\4 - Munzur vilayeti teskilat ve idaresi hakkmda kanun layihasi ve Dahiliye, Mil-

li Mudafaa, Adliye ile Buteo encumenlcri mazhalalan(1/304)4

DAHILlYE V. .}OKRO KAY A (Mugla) - Tunceli ad, ile simdi teskil edilecek

vilayetin ve 0 bclgenin eski isrni Dersimdir. Dersim eski zamanda da muayyen bir

mmukaya verilrnis bir isirn degildir, Fakat bu gunku idare bakimma gore Dersimin

mesahai sathiyesi, uzunluk itibarile 90, genislik itibarile 60 olarak heyeti umumiyesi

450-500 kilometrekaredir. Yuksek daglan, derin dereleri ve genis vadileri vardir. Ve bu

bolgenin krsmi azami tashk ve kayahkur. Sakinleri 65-70 bin nufustan ibarettir.

Aslen TUrk unsuruna mensub bir kitledir.5 Bu bolgenin ilk TUrk tarihinde resmi olarak

temasi .}ah Ismail ile Yavuz Sultan Selirn'in muharebeleri zamaruna tesaduf ediyor.6

Ondan sonra mernleketin bircok kisimlanndaki usulu idare gibi 0 da yerli agaJara ve

beylere verilerek idare olunuyordu.I Tanzimatta vilayet teskilau yaplldlgl zaman bura-

da .da vitsyet teskil ediliyor. Fakat her nasilsa, ihrnal, Dersimi oldugu gibi blraklyor.8

Bu giln oranm ic t imai teskilau kururnu vustai bir teskilattrr. Yani bir takrm parcalara

aynlrnrstrr. Bunlar hususan medeniye, hukukiye ve haua cezaiyelerini kendi aralannda

gorurler, Bugun burasi 91 asirete munkaserndir. 1876'dan bugune kadar muhtelif zarnan-

lard a Dersim uzerine 11 harekau askcriye yapllml~ur.9 Halki cahil, bir az da topragin

fakirligi dolayrsiyla halki fakir olur ve eli de silahl: bulunursa tabii boyle bir yerde

vukuat eksik olmaz.I O Boyle yerler her medeni memlekeue bulunabilir. Fransa'da,

Italya'da, Yunanisian'da boyle yerler vardir. A~agl yukan her mernleketin elinde boyle

geri kalrrus yerleri vardir. Burada zuhur eden vukuatlar mureaddid harekati askeriyeyi

icab ettirmis, yukanda da arzettigim gibi 1876 senesinden beri bu gune kadar muhtelif

tarihlerde muhtelif kuvvetlerle on bir harekati askeriyc yapllml~tlr.11 Fakat bu hare-

kan askeriye muayycn bir gayeyi istihdaf euigi icin asker geri almmis, asil harekan

askeriyeyi ieab ettiren hastahk, ne tahlil ne tedav i edilmemi~tiT.12 Yalruz hafifletil-

milllir. Cumhuriyet devrinin, sian, memleketin esash ihtiyaclaruu esasmdan tedavi et-

mek ve aS11hastahgi tedavi eylemek oldugu icin bur ada da medeni usullerle bir tedbir

dusundu ve bu programile memleketin her yerinde oldugu gibi buralann da Cumhuriye-

tin feyizlerinden istifade etrnesini ternin edecektir . .}imdi mtlzakere edilecek kanun

boyle bir kanundur.13 Orada anormal bir ~ey yoktur. Efkan umumiyeye arzetrnek iste-

IO



rim ki, memleketimizde bir anormal vaziyet YOktur.14

BA~KAN - Hcyeti umumiyesi hakkmda soz isteyen yoktur, Maddelere gecilmesini

kabul edenler .. , Etmeyenler ... Kabul edilmistir.

Tuneeli Viliiyetinin Idaresi Hakkmda Kanun tdm KISlm

MADDE I - Tunecli vilayctine ordu ile irtibati baki kalmak ve rutbesinin selahiye-

tini haiz bu lunmak uzere korkomutan rutbesinde bir zat vali ve kumandan serrilir.15

Vali ve kumandan usulu vcchile Milli Mudafaa Vekaletinin muvafakati almmak

sartile Dahiliye vckilinin inhasi vc lera Vekilleri Heyeti kararile tayin olunur.

Bu vali ve kumandan te~kil edilen Dorduncu Umurn i MUfcttj~ligin de Umumi

Mufeuisidir. -

BA~KAN - Maddeyi kabul edenler ... Etmeyenler .,. Kabul edilmistir.

MADDE 2 - Vali vc kumandan vilayet umur ve muamelatmda ve viliiyet mernurlanhakkmda Vekillerin kanunen haiz olduklan butun selahiyerleri haizdir.

Vali ve kumandan luzum gordiigil takdirde vilayeti teskil eden kaza ve nahiyelerin

hudud ve rnerkezlerini dcgistirir ve keyfiyeti Dahiliye vekaletine bildirir.16

BA~KAN - Maddeyi kabul edenler ... Etmeyenler ..' Kabul edilmistir.

MADDE 3 - Bu viliiyetlcrin kaza kayrnakamlan ve nahiye mudurleri usulii dairesinde

Milli Mildafaa vekaletinin muvafakati almdiktan soma vali ve kumandarun inhasi ve

Dahiliye vekilinin tasvibi uzerine kararname ile ve orduya irtibatlan baki kalmak

~artile muvazzaf subaylardan dahi tayin olunabilir.Bunlann ve vilayet kadrosunda i§ goren subaylann hak ve krdemleri mahfuzdur.

Buradaki hizmetleri askeri hizmcttcn sayrhr ve maaslan rutbelerine gore Milli Mudafaa

Vekill igi butccsinden verilir ,17

BA~KAN - Maddeyi kabul edenler ... Ermeyenler ... Kabul edilmistir,

MADDE 4 ' Tayini vali ve kumandana aid memurlann ve mustahdemlerin harcirah-

Ian geldikleri yerden memur olduklan mahalle kadar verilir.

BA~KAN - Maddeyi kabul edcnler ... Etmeyenler .., Kabul edilmistir.

MADDE 5 - VaH vc kumandan vilayeue kullarulan askeri memurlar hakkmda inzi-bati bakimdan askeri kanunlann kendisine verdigi disiplin selahiyetini kullarnr.

Diger mernur la r hakkmda da ihtar ve tcvbih cezalarmdan baska kanunlarm inzibat

komisyonlanna verdigi maas kau, kidem tenzili selahiyetlerini de resen kullarur ve bu

eezalar sicile g~er. Srmf tenzili ve memuriyetten ihrae cezalan inzibat komisyonu

karanlc tatbik cdilir.

Hakimler kanunu hukumleri mahfuzdur. Aneak va1i ve kumandan adliye memur vc

katibleri hakkmda hakimler kanunu hukumlerine gore bunlann amirleri tarafmdan ve-

rilecek eezalan dahi tatbika selahiyetlidir.! S

BA~KAN - Maddeyi kabul edenler ... Etmeyenler .., Kabul edilmistir.

MADDE 6 - Bu vilayette umumi meclis vazifesini valinin veya tevkil edecegi zaun

riyaseti altmda vilayet idare heyeti azalan ile kaza kaymakamlarmdan miJrekkeb bir

heyet gorilr. Daimi enetimen isini valinin veya tevkil edecegi zatm riyaseti altmda def-

terdar, maarif muduru, nafia basmuhendisi veya bunlann vazifelerini gorenlerden

milrekkeb bir heyet goriir. Idarei hususiyei vilayet, kanununun diger hiikilmleri meri-

11


http://slidepdf.com/reader/full/tunceli-kanunu-ve-dersim-jenosidi-ismail-besikci 10

dir.19

BA~KAN - Maddeyi kabul edenler ... Etrneyenler ... Kabul edilmistir.

MADDE 7 - Vali ve kumandan luzum gordligU belediyelerde reislik vazifesini kay-

makamJara ve nahiye mudurlerine verebilir.LO

BA~KAN - Maddeyi kabul edenlcr. .. Etmeyenler. .. Kabul edilrnistir.

Adli krsim

Birinci Fasil

Hazrrhk tahkikari

MADDE 8 - Hazirhk tahkikaunda Curnhuriyet muddeiumumileri ~ahitleri celpname

ile davet ederler. Davete itaat etmeyenlerin kanuni akibetleri dahi celpnamede

g6sterilir.21 Acele olan mevkuflu islerde Cumhuriyet muddeiumumisi celpname teblig

etrneksizin mahkemenin kuruldugu rnerkez haricinde bulunan ~ahitler icin ihzar

rnuzekkeresi verebilirler. $u kadar ki bu muzekkere ile izhar edilenlere Curnhuriyet

rnudde iurnurn ilig ince cclpnam e ile gelen sahitlcr hakkm daki m uam elc ta tb ik o lunur.

BA$KAN - Maddeyi kabul edcnler ... Kabul etmcyenler ... Kabul edilmistir,

MADDE 9 - C urn hu riy et rn udde iu mum ilcri hazirhk tahkikatmda hakimler in sahip

olduklan selahiyetleri kullamrlar.22

BA$KAN - Maddeyi kabul edenler ... Etrncyenler ... Kabul edilmistir,

Teskilat kanununa rcy vcrmcyen var rm? Rcy toplama muamelesi bitmistir.

MADDE 10 - Hazirhk tahkikattnda Cumhuriyct muddeiumumileri rnaznunlan ve

sahiileri ayn ayn veya toplu olarak birbirleri ile yUzlc~tircbilirler.23

BA$KAN _ Maddcyi kabul edenler .. _ Etmeyenlcr .. _ Kabul edilmistir ...

[kinci Fasrl

Amme Hukuku davasi

MADDE 11 - Cumhuriyet muddeiumurnilcri ilk tahkikata tabi tutulmaya luzum

gormcdikleri isleri iddianame ile dogrudan dogruya mahkemeye vercbilirlcr. ttk tahki-

kat icrasi kanunen rnecburi olan suclarda dahi rnuddeiurnumiler bu sclahiyeri istimal

cdebil irler.

BA$KAN - Maddeyi kabul edenler ... Kabul etmcyenler ... Kabul edilrnistir.

MADDE 12 - Dava acrlmasi izine bagh olan i~lcrdc izin vermc sclahiycti vali ve

kumandanlndlr.24

BA$KAN • Maddeyi kabul edenler n. Etmeyenler ... Kabul edilrnistir,

O " u n c u Fasrl

Ilk tahkikat

MADDE 13 - Hakimin reddine dair olan ditegin kabul edilmemesine aid olan karar-

lar katidir.25

12



BA.$KAN - Maddeyi kabul edenler ... Etmeyenler ... Kabul edilmistir.

MADDE 14 • Hazirhk tahkikaunda Cumhuriyet muddeiumumileri tarafindan katib

huzurile yaprlan tahkik isleri ilk tahkikatta tekrarlanmaz.

BA.$KAN - Maddeyi kabul edenler ... Ermeyenler ... Kabul edilmistir,

MADDE 15 - lik tahkikann acilmasi karan aleyhine itiraz edilemez,

BA.$KAN - Maddcyi kabul edcnler ... Etmeyenler ... Kabul edilmistir,

MADDE 16 - 12'nei maddedeki selahiyete sorgu hakimi de haizdir.26

RAIF KARADENlz (Trabzon) - Bu maddedeki 12 rakarru to olacakur, C;ilnkti numa-

ralar dcgi~mi~tir.

BA$KAN - Tashih euik, Maddeyi kabul edenler ... Etmeyenler ... Kabul edilmistir.

MADDE 17 - Cumhuriyet muddeiumumileri ilk tahkikat sonunda iddianamelerini iki

giln icinde yazmaga mecburdurlar.

BA.$KAN - Maddeyi kabul edenler ... Etmeyenler ... Kabul edilmistir.

MADDE 18 - lddianame rnaznuna teblig edilmez_27

BA.$KAN . Maddeyi kabul edenler ... Etmeyenler ... Kabul edilmistir,

MADDE 19 - Aglrcezay! mUstelzim suclarm tahkikau mevkufen yapihr ve bu rnev-

kuflann durusmadan evvel tahliyelerine dair olan kararlar ancak valinin muvafakati ile

icra olunur. Bu tahliye kararlanrun tasdikine karsi itiraz edilemez.28

BA.$KAN • Maddcyi kabul edenler ... Etmeyenler ... Kabul edilmistir.

MADDE 20 - Eski haline getinne talebinin reddine dair kararlar katidir.

BA.$KAN - Maddeyi kabul edenler ... Etmeyenler ... Kabul edllmistir.

MADDE 21 - Ilk tahkikat sirasmda verilcn tevkif kararlanna maznun tarafmdan iti-

raz edilemez.29

Dorduncu Fast!

Durusma

MADDE 22 - Suelann tesbitine dair olan zabit varakaian:

1 - Hangi scnenin hangi ayve gununde, neredc tanzirn olundugunu ve yazanlann

resmi srfat vc huviyetlerini:

2 - Vaka ve dclilleri ve sucu vucude getiren esya ve alet vesairenin mahiyet ve

miktar ve vasiflanru ve nerede ve ne suretle gorulilp zaptedilrnis olduklanm;

3 - Maznunun isim ve huviyet ve sifat ve mahalli ikameti ile ifadesini muhtevi 01-

mak lazrmdu.

Zabu varakasmi tanzim eden memur ile maznun ve haricten hazit bulunan en az iki

kimse tarafmdan imza edilir. Bu ~artlan tamamen haiz olan zabn varakalan sahteligisabit oluncaya kadar muteberdir.

Maznun zabu varakasmi imzadan cekinjrse sebebini el yazisi ile varakanm altrna

yazip imza eder, Yazi bitmezse <;ekinme sebebi hazir olanlar tarafmdan yazilarak imza

edilir. Sebebsiz istink8.f halinde de keyfiyet bu vechile tesbit olunur. SeOOp bildirilirse

13



mahkeme 0 sebeplerin mahiyetine gore tahkikat yapabilir, Bu zabit varakasrmn sahte-

Jigini iddia eden maznun mahkemeyc sahtelik hakkmda kanaat verecek deliller

gostermege mecburdur. Maznun iddiasuu hakh g6sterecek sebepler karsismda zabit va-

rakasrru imza etmis olan sahitler dinlenir ve iktlza eden diger del iller de toplarur. t§i

suruncemede birakmak kasdi He sahtel ik iddiasmda bu Iunanlara yol gosterenlerden 100

liradan a~agl olmamak uzere aglr para cezasi ahrur. Bu kimseler avukat veya dava ve-

kili iseler haklarmda rnercilerince aynca inzibati ceza da tatbik olunur.30

BA~KAN - Maddeyi kabul edenler ... Etmeyenler ... Kabul edilmistir,

MADDE 23 . 13, 19 ve 21'nci maddeler htiktimleri durusmada da tatbik olunur.

BA~KAN - Maddeyi kabul edenler ... Etmeyenler ... Kabul edilmistir.

MADDE 24 - Gecikmesinde zaruret bulunan haller dismda mahkeme icab eden teb-

ligleri yapurarak iddianamenin verilmesinden itibaren nihayet bes gtm icinde durusrua

yapar.

Maznun, subut delilleri ile birlikte rnahkemeye verilirse hemen durusma yapilarak

huktlm verilir. Mani sebepler olmadikca durusma bir eelsede bitirilir. Cumhuriyet mud-

deiumurnisi de iddianameyi aym celsede beyan etmeye mecburdur.31

BA~KAN - Maddeyi kabul edenler ... Etmeyenler ... Kabul cdilmistir,

MADDE 25 - Talik ve tehir muddetleri zaruret olmadikca bes gtinU gecemez,

RA~KAN - Maddeyi kabul edenler ... Etmeyenler ... Kabul edilmistir.

MADDE 26 - Cumhuriyet muddeiumumisinin muvafakatile sahidlerin Cumhuriyet

rnuddeiumumileri veyasorgu hakimi tarafmdan zaptedilmis olan ifadelerinin okunma-

silc iktiCa olunabilir.32

BA~ KAN - Maddeyi kabul edenler ... Etmeyenler ... Kabul edilmistir,

MADDE 27 - Delillerin toplanmasmdan sonra Cumhuriyet rnuddeiumumisi iddiasim

hemen bildirir, Durusrnarun mUteaddid eel scler surmus olmasi ve cvrakm tetkika muh-

tar; olmasi gibi sebeplerle iddiasrru serdetmek icin eumhuriyet muddeiumumisine niha-

yet bes gtin mUsade edilebilir,

BA~KAN - Maddeyi kabul edenler ... Etmcyenlcr ... Kabul edilmistir.

MADDE 28 - Maznun ve rnudafiine mudafalannt hazrrlamalan icin nihayet iki gunmUsade olanabilir. Hukum, durusmarun hitaminden itibaren nihayet Ur; gUn icinde bil-

dirilir.

RA~KAN - Maddeyi kabul edenler ... Etmeyenler ... Kabul edilmistir.

MADDE 29 - llbaylik ieindeki ceza muhakcmelerindcn verilen hukumler temyize

tabi olmayrp kalidir.33

BA~KAN - Maddeyi kabul edenler ... Etmeyenler ... Kabul edilrnistir.

MADDE 30 - Menkul aym davalan ve iear mUddeti biten mecurun tahliyesi davalan

'Ie tir; yuz lirayi gecmeyen alacak davalan uzerine verilen hukumlcr kati olup temyize

rabi degildir.

BA~KAN - Maddeyi kabul edenler ... Etmeyenler ... Kabul edilrnistir.

14



Besinci Fasil

Tur Iii hlik lim Ier

MADDE 31 - Vali ve kumandan ernniyet ve asayis noktasmdan luzurnlu gorurse vi-

layet halkmdan olan ferdleri ve aileleri vilayet icinde bir yerden diger yerlere naklet-mege vc bu gibilerin vilayet icindc otunnalanm rnenetmege selahiyetlidir.34

BA.}KAN - Maddcyi kabul edenler ... Etmeyenler ... Kabul edilmistir.

MADDE 32 - Vali ve kumandan herhangi bir sahis hakkmdaki takibaun tehirine ve

cezalarm teciline selah iyetlidir. 3S

Bu tehir veya tecil mururu zamarun islernesine mimi olmaz.

HOSNO KlTABCI ( M ugla ) - Mevzuun ehemmiyc t i dolayisryla kendimde bir kay

soz soylernek meeburiyetini gordum, Adliye enctlmeninin mazbatasuu dikkatle oku-

dum. Azhk tarafmdan dcnneyan edilen rey vardir ki 32 ve 33'nco maddelere muhalif t i r -ler, Azhk tahkikatm tchirini ve cczarun tecilini ve idarrun infazmi Buyuk Millet Mec-

lisinin vazife ve selahiyetleri ciimlesinden telakki etrnis ve yeni konulan hiikiimlerin

teskilati esasiye kanununa muhalif oldugunu bildirmistir.

Cokluk ise, bunun aksine bir rey dermeyan etmistir. Fakat haddi zatmda coklugun

mutelaasi da azhgm fikrini kabul ve teyid eder mahiycttedir. Diyorlar ki: (Filhakika

teskilau esasiye kanununun 26'ncl rnaddesi sarihtir) Sarihtir, ne demektir? Yani rahki-

kaun tehiri, mOcazatmJ(cezamn) teeili, idam hiiktlmlerinin infazs dogrudan dogruya

bizzat Mcclisin selahiyeti dairesindedir, dcrnektir. Bu hukum sarihtir, dcdikten sonra

bunun ncticesini de kabul ctmek zaruri iken, buna bir kacamak yolu bulmuslar; (. .....

ancak memleketin her hangi bolgesinde istisnai hadisclcr basgosterir ve normal hayat

icin yaprimis kanunlar bu hadiselerin bertaraf edilrncsinc kari gelmczse ne

yapilacaktrr'i) Teskilau Esasiye vazilerilermin boyle bir hali dusunerek hUkUm koyduk-

lanm ve teskilan csasiye kanununun 86'ncl maddcsinde boyle bir vaziyeti derpis etmis

bulundugunu soyluyorlar ki, bu madde idarei orfiye halinden bahsetrnektedir.

Muhterem arkadaslarrm bilirler ki istisnai herhangi bir hUkiim mevridine maksur

olur. (Amaci daraltn) ldarci orfiyeyi icab ettiren sebcpler tetkik olunursa gorulur ki,

bunlar ansizm zuhur eden ve alcfevr ittihazi lazimgelen tedbirlerle onlenmesi mumkun

olan hallerdir. E ly cvrn h<:'iy lc hir hal yoktur, N asil ki Dahiliye vckili de bu bolgedcki

vaziyetin normal oldugunu soylcdiler ve zarcn olsaydi idarei orfiye ilan edilirdi.36

Bunu alefevr icab eden (acele kabulU gereken) tedbirle de onlemek mUmkUndOr. Binae-

nalcyh burada idarei orfiycyi icab ettirecek istisnai ahval bulunmadiguu soylediler.

Coklugun ikinci bir istinad noktasi da mukaddcma (onceki) Mcclisin kabul etrnis

oldugu 595 nurnarah bir kanundur. 0 kanun sefer halinde kumandanlara idam sclahiye-

tini de veriyormus. Teskilati csasiycnin 103. ncu maddesi sarihtir: (Teskilan esasiyeye

muhalif olan kanunlann hukrnu yoktur.) Nihayet banl maky isuna lcyh olmaz.

Belediye istirnlak kanununu kabul euigimiz sirada, layihada bedellerin bono ihrac

etmek suretile tediye edilrncsine dair bir fikra vardi ki reskilan csasiye kanununun bu

bcdellerin pesinen verilmesini arnir olan hukrnune muhalif idi. 0 zaman simdikonustugumuz kanunun mazbaia muharriri bulunan arkadasmuz bihakkm ve cok

vakifanc mutelaat serdile 0 frkramn layihadan ylkanlmasml istcrnis vc Heycti Celile

de bu mtueleau yak do~ru bulmus vc parasi verilrneden hicbir ~ey istimlak edilrnez,

dernisti. Bu mesele ondan daha da az haizi ehemmiyet midir? Bence Teskilan Esasiye-

nin her hukmu birbirinden daha muhirridir.

15



~imdi teskilati esasiye kanununun 26'nCI maddesinin sonunu okuyacagim: Mah-

kemelerde kesbi katiyet ermis clan idam hUktimlerini bizzat kendisi infaz eder, diyor.

Bu sekilde olduktan sonra nasrl olur da biz bu hakki herhangi bir kumandana verebili-

riz. Bu ancak teskilau esasiye kanununun usulu vechile tadilinden soma kabil olabi-

lir.37 Bu yapilmadrkca bu madden in ve bundan SOnTa gelecek maddenin kabulune

bendeniz imkan goremiyorum. Onun iyin de bir takrir veriyorum.

RAlF KARADENlZ (Trabzon) - Arkadasim, layiharun 34'ncti maddesini Teskilati e-

sasiye kanunu ile kabi\i telif gormediler. 3S'ncU mjldde de ayni mahiyette oldu~u i!j-in

her ikisi hakkmda zannederim bu rnuteleada bulunuyorlar. Teskilan esasiye kanununa

muhalif bir kanun yaprhyor gibi gerek efkari urnumiyede ve gerek Meclis muhitinde

his olunur olurunaz bir hava iyindeyiz. Arkadasrm dedilcr ki: Belediye istirnlak kanu-

nunda boyle bir madde yazrhmsu. Teskilati esasiye kanununa muhalif oldugunu,

~ahslml kasdederek rnudafaa euigimi hanrlatular. ~imdi bu maddcnin Teskilau esasiye

kanununa rnuvafik oldugunu nasil mudafaa edecegimi soruyorlar. Bir defa ~u malum 01 -

mahdir ki, biz Teskilan Esasiye kanununa beslenmesi lazimgelen htirmeti ve verilmesi

lazun gelen ehemmiyeti hiy bir zaman ihmal etmedik, ve bu maddeleri hiy ~phe yok

ki bir kimsenin haun icin kabul etmedik, Yalmz, mernleketin, yuksek mcnfaatim bir

tara fa koyduk ve diger tarafa da kanuni rnevzuaurmzi koyduk vc Teskilau Esasiye ka-

nun una karst beslcnmesi lazungelen prestis ve hurrneti de goz onundc tutarak dil~Undilk

ve bu neticeye vasil olduk. '

Mazbatada, "Filhakika, Teskilau Esasiye kanununun 26'ncl rnaddesi sarihtir" de-

rnekten maksad, yani bu madde yerindedir, hUkmiJ dogrudur, buna muhalif kanun

yapilamaz, demek degildir.38

ltirazi, muhalif kalan arkadaslarm noktai nazarmi izahetmck iyin ifadeyc oyle baslanrrusnr.

Filhakika bu, boyledir. Fakat diger taraftan da su madde ~i.iyledir, dcnilmekredir.

Arkadaslar, takdir buyurursunuz ki kanunun hadiselere tatbikinde, onun jyinde YUill

olan kelimeler ve harfler 0 kadar degerli degillerdir. kanunun hadiselere tatbikinde na-

zan itibara almacak §ey, onun ihtiva ettigi ruh ve espridir. Kelimeler aneak ruhu ifadc

etmek icin konulmus §ekillerden ibarettir. Biz adliye encumeninde bu i~i dusunurken

sureti umumiyeye dedikki, bir rnemleket ir;in. muayyen bir mmtikada, memleketin

diger tarafmda tatbik edilen kanunlardan ayn bir kanun yaprlabilir rni?

Kanunlannrnalumu aliniz bir vasfi da umumiycttir. Mesala: yalmz 34, 3S'nci mad-deler dcgil, kanunun heyeti umumiyesindeki Tunceli vilayerindc memlckeiin diger ta·

raflannda tatbik edilen usullcrden ayn bit usul tatbik edilrncsinin manasi nedir? Arka-

dasrm bu noktaya itiraz etmernislerdir. Fakat aS11 itiraz cdilmesi lazim gelen rncsele

budur. Biz; muayyen bir rmnukada hususi bir kanun yapiyoruz, Or ada yapyan vatan-

daslar, ancak bu kanun diaresinde dcvlctle mtmascbctc giri~cccklcTdir_39 Bunun manasi

fevkaladeliktir, Dahiliye vekili fevkaladelik yoktur, dediler. Bunu su manada anlamak

Iazimdtr. Evet orada muharebe yoktur, top sesleri i~itilmiyor. Fakat hilkilmeti

tammayan, yalruz asiret reislerini tamyan bir zumre vardir. Medeni bir mernlekette en

buyuk kuvvet hukumeuir, devlettir. Bunun yerine en buyuk kuvvet olarak asiret reisini

veya bir agaYI tammak ne demcktir. Bu hukuki manada; anormal bir vaziyeuir. Hukukimanasmda normal denilemiyecek bir haldir::lO 0 halde boyle vaziyet\erde ne

yapilabilir, Teskilau Esasiye Kanunu bunu du~Unmli~tilr. 86. maddc ile Icvkalade ahvali

nazan itibare alml~ ve yaprlabilecek seyleri gosterrnistir.

Teskilati Esasiye Kanunu fevkalade ahvali ~u kelirnelerle tarif ediyor:

16



Hali Harp, isyan vukuu veya eumhuriyet aleyhine bir isyan yaprlacagma dair kuv-

vetli emareler gorulurse ... Bu gibi ahvalde idareyi orfiye ilan olunur, demis.

I~te bu kanun onu yapiyor. Layihada idareyi orfiye kelimesi kullamlmarrus ama

yapngmuz ~ey bundan baska bir ~ey degildir, ldarei orfiye tatbik edilirsec-arkadasimdiyor ki, 0 zaman bu maddeler kabul olunabilir; 0 halde mescleyi ona gore mOtelaa

edelim; 86. madde dikkatle okunursa, gorulecektir ki: bu maddede ti<;:esash huknm

vardir. Bu hukurnlerden birisi, fevkalade ahvalin tarifidir. Tunceli'nde boyle bir hal var

rrudir? Bu tamarniyle rakdiri bir rneseledir, Hukurnet var diyor, biz de ahvali malumeden

dolayi bunu kabul ediyoruz, ~ayet boyle bir hal yoksa, bu kanunu hi<;: yapmamak

lazim.

Ikinci vaziyet; idareyi 6rCiyeyi Icra Vekilleri Heyeti ilan eder ve meclise habet ve-

rir, meclis onu ya kaldmr, yahut uzanr, Yapugirmz i~ budur, ~imdi idareyi orfiye'yi

hukumct bidayeten ilan etmedi,41 onun seklini, seraitini tesbit ederek, bir layiha ile

bizden soruyor. Ve dort sene muddetlc bu hliki.imlerin orada tatbtkiru istiyor. Biz de bu

kanunla onun .istegini vermis oluyoruz. Halbuki Teskilati Esasiye Kanunu'na gore Icra

Vekilleri Heyeti bu i~i yapacaku, ondan sonra Meclise gelecekti. Boyle bir ~ekil ka-

bul olunabilir mi?

Tesk ilau E sasiye K anunu 'nun ruhuna biz bu noktayi da muhalif gormed ik I;Unkti,

asil kuvvetin kaynag i burasrm biliyoruz, Icra selahiyeti ayn bir kuvvet dcgildir, lera

heyetine ancak vazite verilmistir, Teskilan Esas iye Kanunu bu ruhu ta~lmakla ve bu

'ruhu ifade etmektedir. Icra Vekillerinin sclahiyeti olan bir ise Meclisin mudahale etrne-

mesi bir vazife taksimi oldugu icin .lazimdir. Fakat icap edersc ona mildahale ctmesi ve

.kendisinin0

i~i yapmasi Tcskilau Esasiye'nin ruhuna muhalif degildiL Nihayct 86.maddenin 3. hukmu de sudur: Royle fcvkalade ahvaldc orada tatbik olunacak ahkanun

neden ibaret olacag) ve rnuamelaun surcti icrasi bir kanunla yaprhr, diyor. Isre bu

hukumden biz boyle bir kanun yapabiliriz ve bu yapacagimiz kanun diger kanunlara

aykm olabilcceginden baska bizatihi Teskilan Esasiye Kanunu'nun 26. maddesinde

sayilan ve hatn zatinde icrai bir vazifeden ibaret olan idamm tasdiki ve cezalarmm te-

cili kisrruru da 0 kanuna koyabiliriz rnanast ~tklyor.42 Bize; bu manayi nereden

ahyorsunuz diye sorulabilir: 26. madde sarihtir. Siz boyle bir fikra buldugunuzda bu

ahkami mahsusa i<;:ine idarmn tasdiki selahiyetini de koyabilirsiniz, Bize bunda en

buyuk kuvveti veren ~u olmu~tur,(595) numarah kanun muzakere edilirken npki bunun

gibi bir toplantida da buyuk munakasalar olrnustur, 0 mtlnakasalar neticesinde 86,maddenin bu son frkrasmm ifade eyledigi hukum yaprlacak kanunla indelicap idarn ka-

rarlanm tasdik selahiyetinin baskasma verilebilecegini de tazammun eder denilmistir,

Bir kanunun manasmi anlamakta 0 kanunun bir defa tatbik cdilmis olrnasuun ve bu

tatbik scbebiyle Buyuk Millet Mcclisinde mOzakere edilerek ona kaui bir mana veril-

mi~ bulunmasuun buyuk ehemmiyeti vardsr.

Bu itibarla biz gayel sarnimi olarak bu yapugumz kanunun Teskilati Esasiye kanu-

nuna, onun roo ve manasma hicbir suretle muhalif olmadigi neticesine vardik ve

Te~kilatl Esasiye Kanunu'na aykm bir vaziyet olmadlgl kanaaundayu,

Arkadasinuz 595 numaralt kanuna bauldir dedi. 0 kanun da batil degildir, l;iinkUMeclisi Ali, Teskilan Esasiye Kanunu'nun 26. maddesini ve diger hukurnlerini uzun

uzadiya gorustukten ve bir hayli munakasalar yapuktan soma bUyilk bir ekseriyetle,

hatta sulusaru a r a Y I g~en (O<;:teikiden fazla) bir ekseriyetlc onu kabul etti,43

Arkadaslar; Biz ancak dii~Undtiklerimizi arz ediyoruz, belki yanhs dusunuyoruz, tak-

17



dir yilksek heyetinizindir. '

DAHILlYE V. ~OKRO KAYA (Mugla) - Hadiselerin ehemmiyeti nisbidir. Eger rnem-

leket 25 sene evvelki halinde olsaydi, ki hepimiz 0 zamaru haurlanz, bugUn Dersim'in

halini de norma! gorurduk, BugUn Cumhuriyetin kuvveti sayesinde memleketin hiebiryerinde bir hadise vuku bulmamakta iken, orada vukua gelen ufacik bir hadise kulak-

larmuza aglr geliyor. Bunun ir;in orada ir;timai tedbirlerle asayis ve intizanu korumak

mecburiyerini hissediyoruz. Bu maddelcrin Teskilan Esasiye Kanunu'na muhalefeti ci-

hetine gelinee: Him ve mutelea itibariyle Karadeniz arkadasirmzla beraberim. Hukumet

bu kanunu yaparken Meelisin bu yolda yaplI81 kanunlar gibi, tamamiylc Teskilati Esa-

siye Kanununa mutabik olmasma dikkat etmi~lir. Gecmisler banl dcgildir, Gccmisteki

yapngirruz kanunlar da tamamiyle ana kanuna mutabik olarak yapilmisur. Biz bu ka-

nunu gctirirken vicdam hukuki ve siyasiyemizden tamamen emin olarak getirdik. Arka-

daslanrnda vicdani hukuki ve siyasilerini burada temin etmek isterim. Musterih olsun-

lar.

BA$KAN - Bu madde iyin bir takrir vardir.

YUksek Reislige

32 ve 35'ncu rnaddelcrin tayyim (eikanlmasmt) teklif edcrirn

Mugla

HiisnU Kitabci

RA$KAN - Takriri reyinize arz ediyorum. Kabul edenler ... Euncyenler ... Kabul

edilmcmistir.

o halde 32. maddeyi reyinize arz ediyorum. Kabul edenler ... Etmeyen1er ... Kabul

edilmistir,

MADDE 33 - ldam hukumlerinin Vali ve Kumandan tarafmdan teeile lnzum

gorulmedigi takdirde infazi ernr 0lunur.44,

BA$KAN - Maddeyi kabul edenler ... Etmeyenler ... Kabul edilmistir.

MADOE 34 - Tunceli Vilaycti iyindc oturanlardan biri tarafindan Elaziz, Malatya,Sivas, Erzincan, Erzurum, Gurnushane, Bingel Vilayctlerine gcecrck, buralarda Turk

Ceza Kanunu'nun ikinci kitabmm birinei babimn, ikinei ve ycJinci babmm, birinei

ve 455. madde haric kalmak uzerc dokuzuneu babuun, 1. ve 10. babmm 2. fasillannda

yazih suclan isleyenler, bunlann ortak ve yataklari ve yukanda isimleri gecen komsu

vilfiyetlerden islenmis olup Tunceli Vilayeti iyinde i~lenen suclarla irtibau clan suclar,

Tunceli Vila,yetindeki selahiyetli Mahkemelerde bu kanundaki usule g6re g6ril1Ur.45

RAtF KARAOENlZ (Trabzon) - Son sam ~yle olacaknr, (Tunceli vilayetindeki se-

lahiyetli makam ve mahkemelerce bu kanundaki usule gore takip ve muhakeme olu-

nur.46

BA$KAN - Maddenin tashih olmus ~eklini reye an ediyorum. Kabul edenler ... Et-

meyenler ... Kabul edilmi~lir.

MADDE 35 - Bu kanunun hukumleri makabline ~amildir.47 Aneak bu kanun meri-

yete girdigi tarihe kadar tcmyiz hakkiru kullannus olanlann evraki Temyiz Mahkeme-

since tetkik olunur.

1 8



HOSNO KITAB\,l (Mugla) - Encilmen Kabul ederse ufale bit ilave an edeccgim:

Hukum verilmi~, velevki temyiz edilrnis olsun, onlarda temyize tabi tutulmahdir.

\'Unkil onlar bu hakki iktisap etrnislerdir. Kanunda evvele Takaddum etmesi kabul edi-

len ~eyler usule ait ~eylerdir.

Bunu neden istiyorum? Onu soyleyeyim. Tabii htlkumet bundan soma oradaki kes-

kin kararlan verecek hakirnlcri en guzidc zevattan inti hap cdecek ki, bunlar karar-

lannda kabil oldugu kadar is abet gostersinler.48 ~imdiye kadar hakimlerin vermis

oldugu htlkumler temyize tabi idi, Binanaleyh tekrar incelenecegi icin bundan soma

gosterccekleri ihmal, dikkat ve i t inayi ayru derecede gostermemis olmalan vaki olabi-

lirdi. Bu mahsuru bertaraf cunek icin henilz temyize muracaat edilmemis, fakat hukum

giymi~ olan dsvalar da icmyize tabi 015un.49

RAlF KARADENlZ (Trabzon) - Arkadasmuzm soyledigini zaten madde temin et-

mektedir. Eger 0 rnahallin mahkemesi bir karar vermis ise, ashabi Temyiz hakkmi kul-

lanrrussa onlar temyize gidecektir. Kullanmarrussa ve hilkilm kesbi katiyet etmisse ye-

niden bir kanunla onlar da temyiz edilecektir, diye bir miiddet vermek kan~lkb~a mu-

cip olacaknr.

HOSNO KITAB<;I (Izmir) - Temyiz hakki kullamlmis dernek, temyize muracaat

elmi§ demektir. HilkUm verildikten soma iemyize muracaat etmek i~inbir mtiddet

vardrr. Iste 0 muddet zarfmda yani halen mevcut kanunlarm vermis oldugu muddet

zarfmda tcmyiz hakkiru kullanmarrus kimseler bundan miistefit olsunlar diyorum. Ve

herhalde adalete layik olur.

ADUYE. ENCOMENI M.M . SALAH YARGI (Kocael i ) -Ceza Isleri Kanunu temyizmuddcuni 8 gun koyrnustur, g gtinlilk kisa bir milddet icin burada maddeye birsey ilave-

sine luzurn var rrudir? bi l rnem. Alakadarlar, hukumden soma derhal temyiz eder. Hukuk i

Umumiye narruna da r nu dd eiumum i te rn yiz eder.

HOSNO KITABC;I (Izmir) - Gcr~i 8 gun kisa bir muddettir ama, bu madder zarfmda

hakkim kullanrnarrus bir vatandasa hakkm yilksek mefhumu karsrsmda bu hakkuu ka-

bul etmis olsak ne olabilir. Bu kanun ile bu Vilayetteki memurlann selahiyeti tevsi

edilecek biuabi biz bu selahiyeti yilksek karakterli mernurlara verecegimiz io;:in,bu me-

rnurlar olmasi gczonunde tutulacakur. Ondan sonra hUsoU istimal edccek adamlar konu-

lacakur. Binaenaleyh bundan sonrasi icin mesele yoktur, Fakat halen verilmis

hukumler i~in temyizi kabul etmezsek kanunun nesrinden birkac gUn evvel verilmis bir

hilkme karst temyiz eunck hakkma malik olmus bir v atandasi bu haktan mahrum etmis

olacagrz, Cezada temyiz muddeti gerci kisadrr. Fakat hukukda daha uzundur, onlardan

bir kismi da temyiz hakkindan mahrum edilmis olacakur.

ADUYE ENCOMENI M.M. SALAH YARGI (Kocaeli) - Vmumi hilkiimlcrdcnayn 0-

larak kanun yapmak ve boyle hUkUmlcr koymagi icab eniren hali kendileri nazan

teernmule ahrlarsa, zatcn bu havalide boyle bir hUkilm ~lkml~ da 0 hUkiimden kendini

magdur addederek muracaat edeceklerin ne olabilecegini de teemmUl buyurabilirler, Bu

mesail zaten ictimai menfaatler dairna takdir edilerck, konulan ~eylerdir. Sekiz gunluk

kisa bir rnuddet icin vc bu mmtikada ve bolgede vaziyetin hususiyetine ve bu hususiahkarrn koymay: icab eniren hall maddcde zikreuigimiz i~in. aynca tafsilat vermeyi

luzumlu sayrruyoruz. (Maddeyi reye scsleri)

BA.}KAN - Maddeyi reyc arzediyorum. Kabul edenler ... Etmeyenler ... Kabul edil-

mistir.

19



MADDE 36 - Tunceli vilayeti merkezinde bir aglt ceza mahkemesi ile asliye mah-

kemeleri ve kazalarda birer asliye mahkemesi kurulur,

BA.~KAN '-Maddeyi kabul edenler ... Etmeyenler ... Kabul edilmistir.

MADDE 37 - Bu kamm nesri tarihinden 1 kanunusani 1940 tarihine kadar meri ola-cakur.

BA$KAN - Maddeyi kabul edenler ... Etmeyenler ... Kabul edilmistir.

MADDE 38 - Bu kanun nukumlerin; icra vekilleri heyeti yerine getirir.

BA$KAN - Maddeyi kabul edenler ... Etmeyenler ... Kabul edilmistir,

NA$lD HAKKI ULUC (Kutahya) - Bfendim, heyeti umumiyesini reye koymadan

once bir ~ey riea edecegim. Cetvel kismmda: kunnay virgUl subay yazrl rmsnr, Bu kur-

may subay olaeakttr.

MOKERREM ONSAL (Isparta) - Bu cetvelin kanunla alakasi yoktur.

BA$KAN - Cetvel dahil degiJdir. Kanunun heyeti umumiyesini kabul edenler ... Et-

meyenler ... Kabul edilmistir,

Y ukanda, Tunceli K anunu ile ilg ili, TB MM gorU ~m elerin in tamami verilmisnr.

B u ar.ada 38 m addeden ibare t o lan kanunun turn m addeleri de ayn ayn belirtilmistir.

Acikca g oriild iig iliiz ere , s ad ec e ik i m a dd e u ze rin de g orU~ le rin i b ild ire nle r o lm u stu r, Y a ni

sadece ik i madd e u ze rin de g oru sm e yapilrmsur. 0 m addelerdc de y eni on eriler reddedilm is

hukum ct tek lifi aynen ben im senm isur. B u bakimdan kan unu n g orti~ OIm esin de. en cok

so zti e dile n ib arcler,M •••

M addcyi kabul eden ler ... E tm eyen lcr ... K abul edilm istir."o lm ustu r. V e boylece , bu kanun tasanss M eclisc gcld ig l g ib i, yani b ir gunde, b ir saate

bile varm ayan bir zam an suresi icinde kabul edilm isur,

C ok onem li b ir konuya daha i~et edelim , K anun Tunceli V ilayetine korkom u-

tan (ko rgenera l) riltbesinde bir askeri vali tay in etm ekte ve bu vali ve kom utanm yetki-

lerin i srralam ak tadtr. Fak at bu k anun un TBMM 'nde gO rU ldllg U sirada , T tirk iye 'n in idari

tesk ilaunda, Tuneeli v ilayeti adl altm da b ir v ilayet yoktur, T uneeli v ilayeti, 2885 say ih

kan unla ku ru lm ustur, B u kan unu n adr, "Y eniden 9 kaza ve 5 vilayel teskiline ve bunlar-

la 3 2 n ahiyey e ait k adrolar hak km da kanun "dur.S O B u kan unu n y l1 ru rll1 ge g irdig i tanh 4

Kanunisani (Ocak) 1 93 6 dir, Demek ki Tunceli V ilayetin in Idaresi H akkm daki K anu-n un , M e cliste gOrU ~ tlldU ~ 1.Ie k ab ul e dild ig i g un T un ccli V ilay eti adi alun da bir v ilayet

yok, B u tesb itin yapilrnast son derece oncm lidir, Z ira bu icsb it, hukum ctin D crsim

hak km d a, o lag an ustu b in ak im hazirhklar ic in de b ulu ndu gu nu g ostc rm c ktcdir. HU ktim et

bclirli b ir bo lgeye yan i D ersim 'e norm al hukuk i ve idari uygularnalann drsmda bir uy-

gu lam a dti~ i.inm ek tedir ve bunun hazuhg l ic indedir, Tunccli adr alunda b ir v ilayetin ku-

ru lm asm m dti~U nU lm esi. m ekan boyu tunda , bu uygu lam ayi snurlandrrm ak arnacuu

tasrm aktadir, B u bak tm dan hukum et kanun yapm ada buyuk bir yanhshk ic ine girm istir,

T i.irk iy e'n in id ari te sk ila un da g oru lm e ye n, 0ana K adar olm ayan bir v ilayete (hayali b ir

v ilayet) son derece genis yetk .ilerie . askeri b ir k i~ iy i vali tay in etm eye cahsm aktadu. B uyctk in in , B ak anlann , B ak anlar K urulunu n, hatta, TBMM 'n in tUm y etkilerin i i~ erdig in i

de bclirtm istik , B u yanhshk hU kllm etin tem el am acrm giztcycm cdig in i a¥Jk~a onaya

k oym ak tad tr. T un celi'n in ld aresi H ak km da K an un 'u n ha ztrlan dl~ l. g Orii~ illdtig ti v e k ab ul

edildig i y tl1935 ydldtr. D ersim isyam nm ~lk:t~1 i se 193Tdi r.l sy anm ~lkl~1 hllkUrnetin

20



dii~Undii~ii ve uyguladigt olaganustu yasatara kar~t bir tepki olarak degerlendirilebilir .

Hukumet in bazi durumlan gercek lestirrnek (K urd istan 'm her taratiru tam anlamiyla

somurgeles t i rebi lmek) ir;in bazi k: t~kutmalar ir;inde bulundugu da i fade ed ileb il ir .! '

'21



2 . Tunceli Kanununun Gerekcesi,"Esbabi Mucibe Laylhasi"

7.11.1935 tarihinde Cumhuriyet Halk Partisi Genel Baskan Vekili ve Basbakan

lsm et lnonu , B asbak an im zasry la TBMM Baskanlrgina bir yaz t gondcrmistir. T.e.

B asv ck alct K ararlar M lid Ur!U gU, S ay i 6/3279 say ili bu yazr ayncn ~{}y lcd ir :s2Ge r ekc e

hakkmdaki aciklarnalar y in e d ip no tJ an araclhgl He yaprlacakur,

" Kanunun esbabi mucibcsi

En iy; usul kanunu, tatbik edildigi muhitin hususiyet ve ihtiyaclanna en uyam

oldugu ~(jphesizdir. Ictima! hayatlan diger vatan parcasmdaki vatandaslara gore dun

(~agl) bit seviyede olan vatandaslarla meskun ve yevresi ilisik haritada gosterilen va-tan topraklannda, gerek idari ve gerek adli bakirndan oyok guzel semereler veren Cum-

huriyet kanunlarmuzrn tecrubeler neticesinde arzu ediien faydalan temin etmedigi

gorulmustur. Kendilerini bir takun agalarm, rnutegallibelerin nUfuz tesirlerinden koru-

mags muktedir olmayan haua cehaletleri yuzunden bu gibi kimselerin iclcrinde meyda-

na gelmesinde bilmeyerek, isterneyerek, dol~lSlyla sebep olan bu zavalh halkr

Hukume t daha yakmdan vesayeti altma almsga 3 ve olgun vatandaslarm kanunJan an-

layarak onlara mtitakabilen riayet ederek kendilerine koruyabildikleri haklanm buralar-

da Hukumet cihazlariyle kesin, kati ve yakmdan koruyacak tedbirler alrnaga luzum

vardlr.54 MahaHin ihtiyacrru yakmdan gorerek aldlgl tedbirier derhal orada tatbik edil-

ebilecek ve vekillerin haiz oldugu selahiyetlerle rnucehhez yilksek bir Hukumctmumessillerinin orada vali olmasi ve bu zaun askeri bakrmdan da vaziyeti idare edebil-

mesi iyin kornutan sifauru da uzerinde birlestirmis bulunmasr gerekli gOrillmii~tlir.55

Kanunun ilk dokuz maddesi esasen mevcud ve meri kanunlarla Vekiller heyetine ve-

rilmis olan selahiyetlerin daha kisa bir yoldan mahalline tatbik edilebilmesi icin va-

liye verilen selahiyetieri gtlstennektedir.56 4'i1ncU Vmumi Milfetti§lik mmrakasr esasen

bu kanun ile teskil edilen vilayeti de ihtiva edecektir. Vilayene yapilacak islah ve

idare tedbirlerinin ve imar hareketlerinin Elaziz vilayeri gibi demir yolu uzerinde buIu-

nan ve merkezle irtiban kolay olan, istenilen malzemenin teJariki mi.i§kUI bulunmayan

emin bit yere istinad etmesi gerekli gOrillmO§tOr.57

Iste bu sure tie Elaziz'dc oturacakolan 4'Oncti Vmumi Mufcuis arzcdilen hususi vaziyet dolayisiyla teskili bu kanun ile

istenilen Munzur vilayerinin de valisi olrnasr islerin iyi gitmesi ve neticenin verimli

olmasi bakurundan zaruri gorulmnstur.

Adli hususlara aid olan diger ma:ddelere gelince, onlar da aym ihtiyaclardan mUlhem

olarak kaleme ahnrrusnr. Elimizdeki ceza muhakemeleri usuln, takib vazifesile

22



mukellef olan muddeiumumilik le~kilit1mn haiz oldu~u selahiyetlerle hUkUm vermek

selahiyetini haiz bulunan hakimin vazifelerini biltUn teferruauna kadar ayrran ve bu iki

tesekkulu birbirine karst tamamile mustakil bir bale koyduktan sonra suctan zarar

goren kimselcrc, gerek muddeiumumilik muamelatrna ve gerek mahkemelerin verecck-leri karara karsi kanun yollanna revessul etmck hususunda Cumhuriyet Muddciumumisi-

nin haiz oldugu sclahiyerleri tammisur .

B u sure tlc aliikadarlann hukuku arasm da hakiki bir muvazene tesis edilmistir . 11m!

b ir te tk ik mahsUIO 0180 bu kanun , yarn basmda nufusu kesif , vatandaslari munevver

olan vatan parcalarinda yapilan tamamlayrci te~kiJal ile iyi neticeler verdigi halde

yeni teklif mevzuu olan yerlerde istenilcn faydalan vennemektedir.58

Iste mahallin ihtiyaclan gOz {inUne geiirilerek hakhya kisa, basil yoliarJa derhal

hakkim vermck ve sucluyu da sUratle fiilinin akibetine llgratmak iifin muhtasar ve yine

teminath usul kaideleri konulmustur."

K anun tasansrrun gerekcesin i boy Ieee b ildirdik ten sonra, D ahiliye, M illi

Mudafaa , Adliyc ve B( it~e enc timen i rnazbatalanndan da sozetm ekte yarar v ardrr. D ahi-

liye EncUmcni mazba tasmda59 ~yle dcnilrncktcdir:

"Teskili dU~iinillen Munzur viliyetinin sahasmda bulunan mahallerin hususi vazi-

yetlerine uygun hUkUmlerle idare edilmesi yolile bu maba11erin muhtae oldugu devamh

ve koklesmis sUkfin ve refaha biran evvel kavusturulmasi amacile tanzim kilman isbu

layiha hakkmda Hukflrnetin ileri surdUgU sebeb ve zaruretleri yerinde bulan encUmeni-

miz liyihaYI esas itibariyle kabule deger bulmustur,

Liyih80ln ihtiva ettigi adli htiklimlerin incelenrnesi bu hususta yetkili olan Adliyc

encumcnine birakrlarak konusmamn yalmz encumcnimizi alakadar eden kisma hasn

muvafik gorUlmU~tilr.

Vilayet dahilinde asker olmayan mcmurlar hakkmda s imf tenzili ve mcmuriycucn

ihrac cczalannm vali ve komutan tarafmdan rcsen verilmesi muvafrk gorulrncdigindcn

bu cezalarm ia tb iki hususunun inzibat komisyonunun karanna bagh tu tulmas i Iuzumlu

sayrlarak altmci madde buna gore degi~tiTilmi~tiL

Teskil olunacak vilayetin hususiyet ve ehemmiyetine nazaran vali muavinine veril-

mesi dusunulen 70 lira maas BZ gi:lrUlmii~ ve bu memuriyetin ebemmiyetile mutenasib

tecrubeli ve ehliyetli bir idarecinin bu mevkide istihdamma imkdn verilmek

dii§Uncesile maasm 100 lira olmasi luzumlu sayi l rmsnr . Kadronun Adliye rnernurlanna

aid kismmda mtiddeiumumilik tahsisauna rastlanmamis ise de bu hususa karar vermek

Adliye encumenine aid bulunduguna i~aret edilmek:le iktifa olunmll§tur,"60

Dahiliye encumcni mazbatasi gayct acrk, Hukumet teklifini oldugu gibi kabul

ediyor. Y alruz vali ve kum andarun , asker o lm ayan m em urlar hakkm daki ru tbe tcnzili

. y etk ile rin i u yg un bulmadigiru belirtiy or. H akim lerin hilk iim el tarafm dan secllm esine

h i~bir itiraz i yok . V ali ve kum andanm aym zamanda yargw fonksiyonlan He donaul-

rnasm a hicb ir itirazr yok . M ahkcm cnin kararlanrun kesin o lm asm a, bu kararlara karst

tem yiz hakkm m bulunm am asm a hicb ir itiraz i yok . V aH ve kum andam n sadece , B akan -lan n, B ak an lar Kurulunun, degil, TBMM 'nin yetk ilerine b ile tek basm a sahip olmasmr

(idam larm infazi, sU (;larm affedilm esi) o ldugu gib i kabu l ediy or. B u kanunun m ak able

sami l olmasi, D ahiliy c E ncum enin i hie rahatsiz etm iyor, lddianarnen in saruga teb lig

edilrnem esinden h i'f endise du ym uyor. V aH ve kum andanm berhangi b ir k isi hakk indak i



tahkikau durdurmasi, v erilm is cezalan tecil e tm esi yetkileri hakkmda s oy le ye ce gi h ic bir

scy yak . K isilcrin , a ile lerin , k6y veya kasaba topluluklannin s ur gu ne g o nd erilm e si

karsrsmda h ic bir ~ ey d em iy or. Yalruz, vali ve k urn an dam n ru tb e tenzili yetkisini uygun

bulm uyo r. B ir de vali m uavin lerin in 70 lira yerine 1 00 lira maas almasim oneriyor.

M illi M u dafaa E ncu rn en i m azb atasm da ise,61 Ders im'de u yg ula nm a si du sn nu len

boyler'mukemmel" bir kanunun buras Iicin bir imtiyaz oldugu belirtilrnektedir, Bolge ,

"vatarnn o tck i yore lcrine gore geri ve ihm al edilm is o ldugundan , boy le b ir irn tiyaza

layikur", dcnilmektedir. Milli Mtidafaa Encumcni mazbatasi ozetle soyledir:

"Geregi dusunuldukte: t~bu kanun projesinin milli hudutlarumz dahilindeki vararun

bir ktsrru uzcrinde idari ve adli cihctten ycni ahkam olarak genis selahiyetli bir vali-

nin idaresine verilmesi hususu 0 mahalle verilmis imtiyaz mahiyetini ifade etrneyib

ancak diger vilayetJerden geri kalrms olan vatanm bu kisminda gerekli hUkUmlerle cok

luzurnlu olan inzibat ve islahau az zarnanda yapmak ve refah ve umran hasil etmek

gibi l'aydalan oldugu ve muvakkat bir zamana hasredilmis olan kanun layihasi esbabi

rnucibesi yerinde gorulerek kabul olunmustur."

Ad liy e E rc iim e n i mazbatasi da62 hukumet tek lifin i ay nen k ab ul e trn is, tasanmn

tefcrruaia ihsk in b ir ik i hU km ti uzerinde durm ustur, Tasanrun y uk an da b elirtm ey e

r;a h~ tlg lm l z o la ga nu stu y o nlc rin e ise y llr ck te n k au lma k ta dir , Mazbatanm bir yerinde bu

kaulrna ~oy1eifadc edilmektedir;

..Ancak konusmalanrruz neticesinde layihadan bazi hUkilmleri , < I kardik, bazrlariru

da dcgi~tirdik. Bunlan mazbatada izah etmeyi faydah goruyoruz. VaH ve kumandanmmUlkiye memurlan gibi muddeiumumilcr ve hakimler haric olmak uzere diger adliye

memur ve katiblcri haklannda inzibati ccza tatbik edilmesinin faydah olacagiru da

dli§tinerek bunu tcrnin i\,in 6'ncl maddeye bazi kayidlar koyduk.

Mnddeiumumilerin karar hakimine basvurmaksizm ilk tahkikata labi tutrnaga luzum

gormediklcri i~leri iddianame He dogrudan dogruya mahkemeye verebileceklerini ifade

eden 13 neil made hukmunde aglr ceza isleri de dahil olub olmayacagi gorli~iildU. Bu

hukmun sebebi seri bir htlkum istihsali olduguna gore agll' cezah iilerde de muddeiumu-

milerin bu selahiyeti haiz olmalart muvafik gortllerek bunu ternin icin maddenin sonu-

na bir fikra eklendi."

"Munzur vilayeti icindc mahkemelerinden verilen hOkilmler kabili temyiz olmayib

kati olacaklan ir;in hukumdcn sonra tevkif altmda da bulunmayanlara aid hukumleri ta-

biatile derhal infaz olu1l.8cakttr. Binaenaleyh tevkif edilrneyen vcya tevkiften sonra

tahliye olunan rnaznunlann hukurnle birlikte tevkiflerme de karar verilecegini ifade

eden 32 nei madde layihadan rrlkarllml~tlr ."63

B u ahnu m ahkem elerde yarg ilanacak lann tam am en tu tuk lu o larak y arg tlan acak-

Iann i gosteriyor. K arar kesin o ldugu , tem yiz o lan ag i b ulu nm a drg i ic in v erilen hiik ilm

hemen infaz e dilm e k te dir! B u nu n icin samklann zaten tutuklu bulunmalan gerekir, Ad-

liye E ncum en i rapo ru nda vali ve kum andanm idarn cezalanm in faza karar verm esin iAnayasarnn 26 . maddesine aykin bulan birk ac kisi m uhalefe t ~ rh i de yaz rms la rd rr , 64

"Tunceli 'nin ldaresi H ak km d a K an un "u n esas ger ekce si "T ii rk iy e Cumhuriyet inde

A yak lanm alar (1 92 4-1 93 8)" (G cn elk urm ay H arp T arih i B ask an hg i Resmi Ya ym la r S eri-

si N o 8, A nkara, G enelku rm ay Basimevi 1972 , 499 s.) is im li kitapta, etrafh b ir

bicirnde anlatilmaktadir. Asagida b u g ere kc ele ri o ze tle rn ey e c ah sa ca giz .

24



3. "Islahat", "Asayis" ve E§kiyahkt t Sozlerlnin

Anlamlan Nedir?

a) "Wahat"

..... Cumhuriyetin i1amm takip eden senelerde ozellikle $eyh Sait ayaklanrnasmdan

soma diger Dogu illeri ile beraber Dersim de onemle dikkate almrrus ve kesin rslahat

esaslanrun tesbiri icln incelenmesine baslannustr. Dersim'de yapilan bu incelerne Bi-

rinci Genel MUfetti~ligin kumlusundan once ve sonra olmak ilzere ikiye aynhr.

Genel Mufenisligin kurulusundan once, 1926 yilmda, Iyi~leri Bakanhgi Elazig'daki

miilkiye mufertislerine, mutcakiben, 0 siralar Diyarbakrr valisi bulunan Cemal Beye

bizzat Dersim icinde dolasarak yakmdan ternaslar ncticcsinde hasil olacak izlenirnleribildirmesini gorev olarak vermisti. Bunlardan Mulkiye Mufcuis i Harndi Bey 2 ~ubat

1926'da, lyi§leri Bakanhgma sundugu raporda ozctle ~oyle diyor:

Yapngrm temaslann bende hasrl ettigi iz len imc gore, Dersirn giuikce kiirtle!jiyor,

iilkiile!jlyor. ve dolayistyla tehlike buyuyor,

HUkilmeti senelerden beri mesgul etmekte bulunan Dersim meselesi, eski idarenin

seyyiat mirasmdan baska bir §ey degildir,

Yeni Hukumetin, bazen adil davrarus, bazen zaYlf ve bazen de sebepslz ve netlceslz

!iiddet gosterme gibi dengesiz ve faydasiz politikasi, Dcrsim'i daima bit hurcumerc yu-

vast haline gerirmistir. Sivil ve asker buyuklerin islahat ve tedibat (terbiyelendirrne,cezalandurna) gibi Zit fikir ve dil§Unceleri, miltercddit ve tehdit etmek iktidannda 01 -

mayan eski idare rnerkezlerini devamh surette isgal eimistir.

Dersim Cumhuriyet Hukurneti icin bit cibandrr, Bu ciban uzcrinde kcsin bir ameliye

yapmak ve elirn ihtimalleri onlernek, mcmleket selameti baktrnmdan mutlaka lazlm.dlr.

Asiretlerin durumlan silahlan hakkmda verilen bilgi-tevsik ve teyit ihtiyacindan

uzaknr. (Saglam ve dogrulanmis bilgidir) Bu konuda ahnan bilgi geryegin tam kendisi-

dir. Son derece zeki, kumaz ve hileci olan bu halk, hUkUmetin zayrf ve kuvvetli

clduguna gore mutecaviz veya itaathdir,

Okul acmak, yoJ yapmak, refah sebepleri saglayacak fabrikalar kurmak, kendilerini

mesgul etmeye yarayan ye~itli sanayi isleri saglarnak, ozet olarak yurt sahibi yapmak

veya uygarlasurmak suretiyle Islahata ~ah!jmak hayaJden ha!jka bir ! iCy deglldir.

Cehaletin geeim darhgmm, i~ ve dl~ aldatmalann, Klirtliik egillmierinin, son irtiea

hareketini tedipten (cezalandrrmadan) dogan intikam hislerinin, dini ve ictimai devrim-

25



ler vesilcsi ile kara kuvvetlerinin uyandrrdigi kotu telkinlerin etkisi altmda bulunan

avarn halk, reis, seyh bey ve agarun esir ve oyuncagi gibidir. $ekavet bunlarm

krskirtmasi ile olmaktadir.

Teenni(yav~ davranma) ve idare-i maslahat politikasi bir sure daha devam edersegclecckte daha bilyuk kansikhk ve kaynasmalar bcklcmck lazrmdir.

Gecen YII kararlasnnlan Isla hat, bazi siyasi sebeplerle elverisli ve uygun bit zama-

na ertelenmisti, Bu siyasi dustmcclerin esasi Musul Meselesi idi ki, 0 da kosin bir so-

nuca baglanmarrus olduguna gore, daha fazla geeiktirilmcye tahamrnulu kalmayan Der-

sim meselesinin bir an once halli uygun bir ileri gorii~IUllik clur. "(age. s. 375~376)

Gortildtig ti g ib i, " ... o ku l ac rn ak , yol yapm ak, refah seseplcri sag lay acak fabrik a-

lar kurm ak , kcndilcrin i m esgu l etrneye yarayan cesitlt sanayi isleri sag larnak, ozct o la-

rak y urt sahib i yapmak ve uyga rta su rmak su re tiy le is lahata cahsmak hayalden baska bir

~ ey deg ildir" den crek bask. tedb irlcri O nerilm ck tedir. "Islahat" K U rt u lusun a karst, K U rtu lusal ozellik lerine karst ordu birlik lerinin kullam lm asmm adidir. Arnac KUr t ulus

o z ellik le rin in , "K tlrtlllk cgilirnlerirun" yok edilrnes id ir. Buna ra gm en ulusa l b ir ha reket

olan S eyh S ait dircnm esi icin "irtica" dcnmektedir, Agala rd an . s cy hle rd en , se yit.lc rd en

s oz edile re k Irklfl ve som urgeci esas am ac gizlcnm cye yail~ tirnaktadlr. "Islahat''m , yani

K U rt u lu sun a karst silahh ku vv etlerin ku llarulrn asu un bazi siy asal scbeplerden do lay i er-

telendigi de vurgulanmaktadir,

St>ztiedilcn kitapta, daha som a. Yah C em al Beyin hazrrladtg: raper vcrilmckte-

dir, Daha sonra Birinei Gcncl Mufettis Ibrahim Tali (Ongorcnrin, t~j~lcri Bakaru $Ukrti

(Saracogtumun, Gcn elk urm a y B ask an hg uu n g orii~ lc ri sunulmaktadir , Bu goruslcr de he-

men h em e n m i.ilk iy e rnufeuisi Ham di Beyin goruslcrlnin ayrudir, S onuc o la ra k is e ~t>yle

soylenmektedir .

".. Neticcde Dcrsirn'in islafu esaslan tesbit edildi. Ve bu keyfiyet uzun vadeli bir

programs baglandi." (age, s. 377)

Bu ifa dele rden iyice anl~lldlgl uzere, "islahat", Kur t ulus o zellik lerin i y ok ed il-

mesi icin gosterilen cabalar anlanuna gelmektedir. Bunun icin her y olu n den enrnesi,

mesrudur, ty ve dl~ siirgiin yo lu H e asirnilasyo n, ideo lo jik ve politik yo llarla asim ilas-

yon , kitle katliarnlan, k oy lcrin m ag arala nn yakihp yiki lmasr , ek in lerin hayvansurulerinin yagm alanmasr, y ak ilm ast vs, Nitekim Tunccli'dcki rslahat'a karakollar

yapilarak baslamyor. Turkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar (1924-1938) kitabinda bu

k on ud a y az rla nla r ~ l} yle :

"... Tunceli Kanunu uygulanmasmda Dersim'e hakim olmak esasi dikkate aitndlgl

i~in Kahmut, ~in, Karaoglan, Amutka, Danzik, Hayderan gibi bucak merkezlerinde ka-

rakol tesisi ve binalarmm insasma baslandt ... Buna kar~l ~iddetli tepkiler geldi." (s,

377)

b) "Asayi§"

Tiirkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar (1924-1938) Eruh taraflanndaki bir dire-

n isin sc be plc rin i ~ oy le a crk hy or:

" ... Asi Resul Ayaklanmasr, gercekte ne genel bir ayaklanma, ne de guneyden

gecen eskiya tarafmdan qlkafllml~ bir rnesele olmayan bir ayaklanmadir. Bu ayaklan-

rna olayma sebep Eruh. ilcesi Jandarma Komutam Tegmen Ziya'nm otedenberi Lodi Bu-

26



cak merkezi Tilrnisar koynnden Jilyan A~ireti Reisi Resul'e mugber olusu, dolayrsiyla,

hasrru hakkmda aldlgl ihbarlan vesile yaparak, Eruh ilcesi kaymakarn vekili Galip'i de

kandmnak suretiyle ve silah toplamak bahanesi ile aranan !iahls!arm bulundugu 4

koyde aym zamanda arama baslarmsu. Resul'en evi aranmissa da bir ~ey bulunrnanus

ve Rcsul yakalanrmsn. Diger koylerde de bir- fevkaladelik olmadi. Yalruz Agit'in bu-

lundugu Govesil koyu arasunlrrkcn ~iddct gosterilmis olrnasi, ve yetcri kadar da terti-

bat almmamrs bulunmasi dclayisryla Agit vc taraftarlanmn a~t lgl ate~ uzerine

rnusademe basladi ve bit onbasi 4 jandarma eri sehit edildi.

Tegmen Ziya tULUkJadlg l Resul'u Tilmisar'dan ~Ikaracagl sirada Rcsul taraftarlannm

iki yandan acuklan ates karsismda Resul kolayca kacmlmis oldu, Bu masademedc bir

er ¥hit edilcrek zayiat alnya yUkseldi.

Baslanna gelccekten korkarak 15 kadar koy halkt da evlerinl ve ekinlerini

blrakarak Midyat ve diger iJfeJere ka~tJ!ar, Ve boylece asayi§i ihlaJ eden ayakJanma

olayi baslamis oldu." (s. 249)

B u olayda acikca go ru lm cktedir. A say isi bozan , asay issiz lig i yara tan som urgeci

d cv le tin b iz za t kendisidir, Somurgcc i duygulan sahlanan bir teg rn en in ey lem lerid ir, 0

halde som urg eci dev le tin "asay issiz lik " d ed ig i sey K lirtlerin u lu salhk iddia etm e po tan -

siyeli ile ilgilidir,

C ) "F¥.iyahk" , "Haydutluk"

Yukandaki ifadelerden ~u anlasilmaktadir: Kend i k i~ ilig :in e , o nu run a, Kurt ulusu-

nun onuruna sahip cikanlar, TUrk sornurge yonetirni tarafmdan "haydut", "cskiya" diye

nitelendirilmektedir. Kurtlerin mahrn mOlkUnil, hayvanlanm, ckinlcrini gasbcden, talan

eden , sornu rgc yo nctim in in ey lem leri isc, koy lcri yakip yikrnaeylcmleri ise, "D o gu da

hu zu ru , asay isi" sag lam ak olarak adlandm lm aktadir. ,

27



4. Tunceli Kanum i nun Uygulanmas i

a) G en el M i ifM t i§ lik le r N e de n Ku ru ldu ?

1 91 9 y rlm dan itib aren K urdistan 'in somurgelestirilme cab alan na k arsr, cesitli

s iyasa l o to ri te lere karst, c esitli y crle rd e d ire nme le r b asla di, Ornegin Guney Ku rdis ta n'd a,

Ing ilizem peryalizm in in ey lem lcrine karst su rek li b ir direnrne vardi, Kurdis tan

iizerindek i L ozan em peryalist bolusum unden sonra bu dircnm eler dcvam eui. Bunla r

KUr t u lu sunun kendi kaderini tayin icin giri~tigi cabalardi. Fakat bu cabalar, lng iliz ve

Fransiz Emperyal izminin, Kcrnalist hUkUmet!e r in , Sehinsah Riza Sah monarsisinin

rn usterek siy asi, ask eri v e ideo lo jik ey lem lcriy lc kan la boguluyordu, B oy lcce KU rt u lu -sunun devlet ku rma hakki gasbedi l iyordu. I~lC milli mcsclc bu noktadan kaynak-

lam yordu . D ernekki K Urt u lusunun dcvlc t kurm a hakki zam anm en gii~ IU ik i em perya-

l is t d ev le ti ve onlann Ortadogu bclgesindcki yerli isbirlikcilcri K cmalistle r v e Sehinsah

RI7l1 S ah y on etim r-tarafm dan g asb ediliy ordu , B u du rum KU rt m illi rn cselesin i o tek i m il-

Iimesele lerden ay iran tem el b ir fak to rdu r. K urdistan 'm b otu nu p parcalanmasi, KUr t u lu -

su u zerin de b ol-y on et po litik asiru n rn usterek en u yg ulanm asi, n icclik so ru nu da deg ildir,

-KU rd istan ' u ze rin de ki b u tu r b ir empe ry alist b olu sum mu ca dele si n itelik le ilg ilid ir,

1 92 5 y ilmm b aslarm da Kurdistan'm T lirk iy e'd e b ira kila n k esim i U z erin de diren-

meie r basladi, Bunun uzerine, 25 Subat 1925 'te , 1547 sayih B akanlar K uru lu karam a-

m esiy le bu bolgede sik iyonetim ilan edildi. Bundan sonra , 4 M art 1925 tarih ve 578

sayrh Takriri Sukun Kanunu q !k an i,d l.65

Huknrnet Kurtlerin kendi ulusal varhklanm korumak icin g ir i~ t ig i ey lemle re irti-

ca a diru verm ektedir. B unun ic in sozU edilen kanunun birinci m addesinde bu tiir propa-

ganda ve nesriya t yasak lanm akta, ik inci m addesinde ise , bunlarm davalanm n Istiklal

Mahkemele r inde gorulecegi belirtilrncktedir. Kl ir t u lu sa l d ir enme le riy le ilgili ikinci bir

kanun daha cikanlrrustir. 31 M an 1925 tarih ve 545 say ih kanuna gore, sikryonetim

bo lgelerin de k uru lu 5 rH idare m ahk em elerin den y ani Divan-i Harp\erd en v erile ce k id amkararlannm , ordu veya kolordu veyahut rnustak il frrka veya rnustahkem m evki kuman-

danian tarafm dan tasdik edilm ekle derhal in fa z o lu na ca gi h iilcm e b ag la nm a ktad ir. B u

m a dd e a yn en ~ yle dir:

..... Savas durumunda, ya da silahh ve toplu ayaklanmada harekat ve ayaklanma

alarundaki sIkty6netim bolgelerinde kurulan butun askeri mahkemelerce verilen idam

28



kararlan, ordu, veya kolordu ya da bagrmsiz tumen, ya da bagirnsiz mustahkem mevki

komutanlan tarafmdan onaylandiktan sonra hemen yerine getirilir. ,,66

Bu kanun 22 Mayis 1940 ta rih ve 3832 sayih o-n ldare K a nu nu nu n y tirU rlU g e

g irm e sin e k ad ar y ilriirltik te k ald r, Y a ni b u h tik tim le r u yg ula nd l.67

1925 yih baslannda, ortaya cikan Kurt direnmeler i bastmldiktan sonra

K u rd ista n'd a ilk G en el Mu fe ttislik k uru ld u. 27 Haziran 1927 ta rih ve 1164 sayih kanun ,

Gene l Mufettisliklerin kurulrnas ina iliskin kanun idi. G enel Mufeuisliklerin kuru-

lusunun nedeni 5 ma dd elik k an un un 1 ve 3 . m ad de sin de a cik ca b clirtilm is tir, Buna gore

tem e l arn ac , so ru nlan b irb irin e b en zey en v ilay etlerd e, fik ir, d usu nce, idare v e i~ birlig in i

tests etrnektir, Ernniyet , asayis ve idare arnirleri a rasmda calisrna birligini

saglamakt l r .68 K Urt sorunu , K urdistan sorunu "D ogu vilayetlerin in tem cl b ir sorunu

olduguna gore bu bolgelerdeki u yg ulam alar h ak kmd a musterek dusimce ve eylem birligi

g er ce kle stirm e k hUktime t ic in cok onern li b ir y ol o larak go ru lrnek tedir." B u durum u, B i-rin ci G en el Mufeuisliktc, uzun muddetGencl Mufcuislik yapan, Abidin Ozmen , acik

3r;lk ifa de e tm e ktc dir.@ Bu nla rm drsmda C HP G enel Sekreteri ve l r;i ~le ri B ak am .sU k rti

K ay a, CH P'n in 9 Mayi s 1935 ta rih inde A nkara 'da toplanan 4. B liyuk K uru ltayrnda

yaptigi konusrnada Umum i Mu fcttisliklerin S ey h Said lsyam nedeniyle kuruldugunu

ar; tklamaktadU' .70

G5 riildUgU g ib i G e ne l Mu f eu is lik le rin kurulrnasirun neden i tamamiyla siyasidir.

K Urt u lu sa l varhguu yoketm ek , KU rt k i$ilig in i ve Kurdistan k i~ il ig :in i o rta da n

kaldrrmak icin girisilecek, ideolojik, politik ve askeri eylcmlcri koordine e tmek icin

tcskil edilmistir. 25 Haziran 1927 ta rih ve 1 J 64 sayrh Gcnel Milfcuislik Kurulusuna

dair Kanun, Gencl Mufettislikler kurrna ve kaldirma yetkisini HUkUme t e verrncktcdir,

H ukum et bu kanuna dayanarak istedig i zam an ve istcd ig i yerdc G enel Mufeuislik kura-

·b ilm e ktedir. (M d .1 ) Ote yandan bakan lann sahip o lduk lan yelk ilerin gerek li o lan lan

y ine bu kanun geregince G enel M ufeuise, (G enel V aJiye) v erileb ilecek tir. (M d .3 ) B u,

K u rd ista n'm k an un larla d eg il, h uk um e t k ara rn am e le riy le yoneulecegi an lamm a g elm ek -

tedir. Hukumet Kurdistan'a cok genis yetkilerle Genel Mufeuis (G en el V ali) tayin et-

mekte, 0 da kendisine veri l en suursiz yetkilerle Kurdistan'i yonetrneye cahsmaktadir.

G cnel M tifettis lik kuru ldugu zam an , 13 M art 1913 ta rih li ..ldare- iUmum i y e iVilayetK anunu M u vakkau" yururluk teydi. D aha som a, 18 Nisan 1929 da 1426 s ay ih , "V ila ya t

I da rc si K a nu nu '' crkanldr, (bk . Ism ail H alk l G orcli, n Idaresi, SBF 1952 s. 17) Bu ka-

nun . 5442 saydt llldaresi Kanununun yuru rlu ge girmesiyle kalku.

Gene l Mufeuisl ik K uru lm asm a D air K anun gcregince, Gene l Mufcuislik G orev

v c Y e tk ile rin e D a ir b ir tilz iik h az rrla nd i. lcislcri Ba ka nh gi ta ra fmd a n 27 Kasun 1927 de

hazirlanan t il zUk , y ine ayru tarihte, 5 85 8 s ay rlt k ara rla B a ka nla r Ku ru lu ta ra fmd an onay-

lands. (B u l ti z O : k iyin bk . Giineydogu, ss , 69-72)

27 Kasun 1927 ta rih li v e 5858 say ih Bakan lar K uru lu karan bashes ik i k is rmdan

m eydana geliyor. B irinei m addesi H e, E lazrg , U rfa , B itlis , H akkari, D iyarbak ir, S iirt,M ard in . V an illerin i kapsam ak U zere Genel M ufeu islik (G enel V alilik ) kuru ldugu

acrk lanm aktadsr, K isa b ir zam an som a, A gn iii de bu g cncl M iifc tti~ lig in yonctirn a lam

ic in e a hn nu su r. 0 srralarda Mus , Biilis'e bagh bir kasaba idi, B ingel, Tuneeli ise

E la zig 'a b ag h idi, B oylece K urdistan 'da ilk G enel M u fettis lik kuru lm us o lm aktadir. 22

29



y rla y ak in bir zam an sfizil edilen Kurdistan ille ri G e ne l Mufeuislik ile idare edilmisur,

G enel M ufettisin B akan lar K urulu karan He ta yin olunacagi yine b u m addede belirtil-

mistir,

17 m addclik tilzU giln g eriye k alan m addeleri ise , G en el M u feuislik lerin v c G enel

M u feu islerin g orev v e y etk ilcrin c dair htik i.im ler g etirm ek ted ir, G en el M u fcu islik lerin

ve G enel M u fettislerin G orev v e Y etkilerin e D air TUzi.ik incelendig i zam an , kendilerin e

cok gen is yetk iler verildig i ve bu yetk ilerin kullaru lrnasm m idari yarg inm denetim ine

ta bi o lm a dig i h em e n g oru lm e kte dir.

Genel M lifeui~ lige bagh B a~m (i~vir, G enel Mufeuisin ran olmast iizerine

Ic is le ri B ak ar u tarafmdan one ri li r, One rilen bu kisi BakanIar Kurulu karanyla ta yin o lu -

nur. (rod. 2 /A )

M i .i~ av irle r G en el Mu fe ttis in nzasi alm rnak kosuluyla B asbakan ve gorevininn itelig in e g ore au oldugu Bakarnn ortak kararnamesiyle tayin olunur. (M d. 2 /B )

S ub e M t id i.irle ri G en el M l ife ttis in o ne ris i ilz erin e Ic isle ri B ak aru nin o nay i il e ta-

yin olunur, (Md. 2/c)

Genel M tifclli~ lik kadrosuna dahil ordu subaylan , Genel M tifetti~ in onerisi

uzerine Mill i Savunma Bakarurun onay i He tayin olunur. Jandarma subaylan ve

g i.lv enl ik memur la n ise, Gene l M i .ife tti~ in onerisi lizerine 19 i~ leri B akanmm onayi ile

tayin olunur. (Md . 2ID)

Mem urlar v e oteki hi zm etliler do grudan dogruya G enel M lifetti~ tarafm dan tayinolunur. (Md. 2/E)

Gcn cl M u feu islik o rtadan kaldmldigi zam an, bu ralarda cahsan m em urlara , tay in

v e n ak il is lc rindc o tc ki memurla ra nazaran oncelik tanimr. (Md . 3)

Genel Mufcuisl ik kadrosuna dahil memurla rm gorulen lUzum uz er in e , ia de le ri

G enel M U feui~ in bildinnesi uzerine tayin lenndeki usule gfue yapihr. (M d. 4)

G en el M u feu islik bun yesin de B asm usav ir ve mu sa virle rd en o lu sa ca k komisyon,

, B a ka nh kla r guvenlik komisyonunun go re vle rin i y lirU tU r. (Md . 5)

G enel M lifeuis, G enel M ufeu islik kadrosuna dahil m em urla r hakkm da gerektig izam an ve gerektig i ycrde tahkikat yapurab ilir, (M d. 6)

Gencl Mufett i~, mmukas i i9inde HUkumel in Vekilidir. Ve Bakanlann temsilcisi-

dir, B u silatla basta valilcr olrnak uzcre b utun m em urlar kendisine ka~1 sorumludurlar,

G ordukleri i~ lcr vc yapuklan Iaaliyetler hakkm da acik lam a yapm ak ve nesap vcrmek 20-

rundadirlar, (Md. 7) .

G enel M ufcuislik bunyesindeki illerde valiler ve m em urlar kanunlar ve tuztik ler

g ere gin ce g ore vlc rin i y uru tu r, ilg ili b ak an hk la rla haberlcsrnclerini s ur du ru rlc r. B unun la

beraber gerekug inde, veya G enel Mufettis tara fm dan istendig i zam an isin bulunduguasama hakkm da, en hizh b ic imd e g ere kli b ilg ile ri v erm e ge v e ac rk lam ala n yaprnaga ve

is lcm dosy ala rrm da G enel Mufe uis e g on de rmege mecburdurlar, Gcncl Mufe uis , cI ko -

yacagr islemlerc dair habcr lesmcde Ba ka nla nn v e d cv le t y etk ilile rin in basvuracaklan tc k

makamdir,

30



Bundan dolayi Gcnel Mufettis ilg i g oste re ce gi isin cereyaru ve gerceklestir ilmesi

hakkmda g e rek li g 5 rd ti gt i bicimde tavsiyelerde bu lunmak ve emir ler vermek yetkisine

sahiptir. B u isler hakkm da ilg ili bakanhklara gcrek li b ilg iy i verir. (M d. 8)

Genet Mufettis polis v e jand arm a birlikleri gibi gUvenlik kuvvetlerini ve silahhk uv ve tle ri v e mmn ka si icindeki asked kuvvctleri sevk ve idarc edcr. (M d. 9 )

Genel Mufettis mmnkasi icindeki rnevcut silahh kuvvetlerin yetersizligini

gorurse, en yakin m ahallerden gerek tig i kadar jandarm a ve askeri b irlik isteyeb ilir, B u

k on ula rd a lr;i~ le ri B ak anm a b ilg i v erir,

G enel M u fettis , askeri b irlik lerden istedig! gorevi, M u fe ttislik bolgesi h ;indek i

en yU ksek askeri kornu tana gerekcesi H e b irlik te b ild irir. K um andan aJdlg l gorevi yerine

g etirm ek icin b irlik le rin i v e gerektiginde kendi k uvv ctlcriyle o rtak hareket cdecek jandar-

rna b ir li kle ri ni a sk er i kaidclere gore tertip eder, S evk v e idare cd er. (M d. 10)

Genel Mufettis, Gencl Mufeuislik k an un v e tliz tig un un k en disin e verdigi yetkile-

rin kullanrlmasmdan ve faaliyetlerindcn merkezi hukumcte karst so rum lu du r. B u y elk ile r

G enet M u feuislik K anu nun un 3 . m ad desi g ercg in ce ~ 6ylc sira la nabilir,

Asayis v e guvenli gi saglamak (Md . II/a)

Kanunlann ve nizarnlann tam anlarm yla uygulanm asim denetlcm ek (Md . l/b )Adalc t Bakaruna bilgi vermek kosuluyla h ak im le rle ilg ili sikayetlcr konusunda

islcrn yapmak (1\1d. l1/c)

Adalet Bakaruna bilgi vererek, emniye t ve asayis gerckccsiyle, istcdigi davalan

i sLedig iyere istcdigi zaman nakleunck, (Md. II/d)

M mukanm ekonornik , sosyal, kulturel, m edcni ihtiyaclanru, saghk ve

bayindirhk He ilgili ihtiyaclarmi luzla gidenneye calismak (M d. l1 /e)

Mmukas i icindeki halkm kisisel haklanm korurnak (M d. II/t)

Halkm iskan edilrnesini ve ekonomik dururnunun yukseltilrnesini, koylulerin,

ciftcilerin topraga sahip olmalanm saglamak (Md . II/g)

Mmukas i i cin d ek i v a li le rle genel rnudurleri ve mem urlan d enctlem ek. G erek tig izam an isten e l cektirm ek (M d. 11/h)

Bolgesi icindeki butun mufctisleri dcnctlernck, <;ah~nUllarlRl sevk ve idare etmek

(M d . II/i)

G enel M uteu is, G enel Idare uzerinde o ldugu g ibi M ahalli ldarclcr uzcrinde de de-

netim yetk isine sahiptir. 11 O zel ldarelerin in butce leri, ancak Gcnel M ufcu isin

o naymd an so nra y tiriirlU ge g irer. B elediyeler u zcrind e tam b ir d enetim y etk isine sah iptir.

1 1O z el ld are le ri v e B ele diy cle rin islem le rin i ta sd ik v ey a ia dc e dip d uz eltilm e sin i iste ye bi-

lir. (M d. 13)

G enel M ilfeuis, kanun guvenlig in in ihlal ed ild ig i veya tehdit ed ild ig in i an ladig :

zam an , lcisle ri B akanm dan, bolgede, sik iyonc tim H an cdilrncsin i istcr. (M d. 12)

G enel M ufctis b irden tazla iii ilg ile nd ire n b ir i~ yapugi zam an , m asrafla r iller

a rasm da gelirleri ile o ran tth o larak dagiuhr. (M d . 14)

31



Gene l Mufettis lcisleri Bakanhgina, bolgesindeki emniyet ve asayis durumu

hakkm da her gun capor verir, (M d. 15 )

lcisleri Bakanhgi Gene l Mufettislik islem leri hakkm daki denetlem eyi, uygun bir

b icim de yerine getirir. (M d. 16)B asm usav ir, G en el MU fetti$ Yarduncisr ve m ustesan o lup, G enel M ufettis in ve-

recegi y elk i v e em irle r d aire sin de gorev yUri i tUrve hab erlesm eyi im za e de r. (Md . 17)

B u tu zu k, K urdista n'm 1 92 7 y tlmd an itib are n, k ara rn ame le rle yon etild ig in i a crk ca

g osterm ek tedir. B urada , G enel M u feuislerin V aliler k arsism dak i du rum lan uzcrinde dik -

k atie du rm a k g ere kir. Bugunku val i ler in ,kaymakamlar karsismdaki durum u ne ise, 0za-

ma nk i G en el Mu fettis lerin , v alilere ~I durumu da o yle id i,

Gene l Mufettislik kurma yetkisini hU kUm ete veren kanun geregince, 19 Subat

1 93 4'te Ik in ci G en el Mu fe uislik kuruldu, Bu tarihte 2 - 150 say t il B akanlar K uru lu ka-c a r l ile kuru lan bu Genel Mutettislik, Canakkale, Tekirdag, Edirne, Ktrklareli iIIerini

i ci ne a lt yo rdu .

Ucuncu G enel M u fettis lik 6 E yHH 1935 tarib li ve 2-3199 sayih B akan lar K uru lu

karanyla k uru ldu . B u G en el M u fettislik , E rz in ean, Erzurum, Kars, Gumushane,Coruh,

Trabzon ve R ize illerin i kapsiyordu . A gnjli de B irinci G enel Mufetislikten ahnarak

lk in ci G en el Milfettislik bu ny esi icin e sok uldu.

Dorduncu Gcncl Mufettislik is e 6 .1 .1 9 36 tarihinde, y an i T un celi K an un un un ka-

bulUndcn bir hafta kadar sonra 2-3823 sayili B ak anlar K uru lu karariyla kuru ldu . B u."D crsim sorununu halle tm ek" ic in kuru ldu. Tunceli, B ingel, illerini iceriyordu . E lu7.1g

ii i de Birinci Gene l Mufettislik bolgesinden almarak Dorduncu Gene l Mufcuislik

bolgesi icine almdi,

Gene l Mufctisliklcr, yan i Genel Valilikler 1948 yilma kadar Iaaliyetlcrini

sUrdi lrdt i. Bu tarihten tir; y tl k ada r O n ce , 2 8.2 .1 945 te 3-2222 say ih B akanlar K uru lu ka-

ranyla b ir tuzuk degi~ ik lig i yaprldi, B oylece , G enel Mufeuislerin gorev ve ye tk il cr ine

dair 1927 tarihli tuzukte bazi degi~iklikler yapihyordu. Bu degisiklikle, Gene l

Miifett i~liklere, beige kalkmmasi He ilgili bazi gorevler v eriliy ord u. (B u tU ziik icin bk.

Fehm i Y avuz, ljehirc ilik , s . 47: Fehm i Y avuz, R U$C n Keles-C evat G eray , ~ehirc ilik .Sorunlar, Uygulall , la ve Politika, ss. 158-159, ikincibs. s.148-149)

G enel M ufeu islik ler 1948 de kaldmldigi zam an Turkiye 'n in 63 ilin in 23 'il G enel

M ufeuislik ler bo lgesi icinde bulunuyordu , B u tarihte G enel Mufeuislikler v e b unlara

baglr i ll er ~y lcydi :

I. Gene l Mlifettislik : D iyarb ak ir, U rfa, M a rdin . Siirt, Van .

Hakkari, B itlis , M u s,

II. G enel M u fettislik : Canakkale, Ed ir ne , T ekir da g Kirklareli,

III. G enet M tifetti~ ik: A gn . K ars, E rzurum , R ize,

Trabzon, Gum ushane, C oruh

IV . G enet M u fettislik : Tunceli, B ingel, E tazlg . E rzincan

32



B irinci bo lgede yer a lan Diyarbakir, U rfa , M a rdin , S iirt, V an , H akkari, MU$, Bit-

lis 192Tdenberi G enel M ufeu islik H e yonetiliyordu. E lazig ve A g-n ilIeri de B irinci

G enel M u feu islik b olg esi ic inde idi. Ole yandan , 0zam anlar Tunceli ve B ingol ille ri de

E1az lg iii budutlan icinde idi. D olay isiy la 12 ilin 1927 yihndan bed Gene l MufeuislikHe y on eti ldigini so y ley eb iliriz . O te ki iie rdeki uygularnalar isc , 1 93 4-1 93 5 y rllan nd an

itibaren bashyor, Bunlann dismda, T ak rir-i S uk un Kanununu ve uygula inalanm da

d usu nu rse k, K u rd is ta n'm te k parti do nem in i de asarak (1923-1949 ) arasm da G enel

Mufeuislik (Genel Va lili k) He y5neti ld ig :in i soyleyebiliriz.

B u arada Ikinci Gene l Mufeu is li gin , o tc ki le rd en ayn tutuldugunu bclirtrnekte ya -

rar vardtr. Bu ra da ki u yg ulam a farkhdir, 24.12 .1935 tarih ve 2865 sayih, "Birinci, Ucun-

eli ve D orduncu G enel M u fettislik lerle M u sav irlik lerin in T esk ila t K adro lari H akkin da

K an un" b u farkh ltg l go sterm esi bakirmndan o ncm lid ir. B u mu fe ttis lik le rd ek i calisma

bUro lannm dokumunden, bunlann hangi arnaclarla kurulduklan ortaya cikmaktadrr ,

Ornegin 1927-1935 arasindaki B irinci G en e! Mufeuislik Cahsma Burolan soyledir:

A s kerlik Mu sav iri, A dliy e M u sav iri, Asayis v e lstihb ara t MU dU rIU g -U . sk an Mudur-

1U i!;U.. lkinci Gene l Mufeuislikte ise, d aha 90k , baymduhk, cgiurn, saghk hizrnctlerine

i li sk ir i bUro la r vardir,

Ote yandan 1934 y rlm dan itibaren 0 zam ana kadar zaten sUrcgelen KUrt

surgun lerine buyuk bir yogunluk ve hiz vcrilmistir. K llrtle rin s urg u ne g on de rild ik le ri

y cr lc r a ra smd a Trakya ~ok onemli bir yer tu un ak tadir. H atta b irin ci srrayr almaktadir ,

Dolayrs iyla Trakya, m ekan bak irrundan KU rt surgunlerinin bir uzanusi o larak eleahnmaktadir. BUyUk kitleler halinde Trakya'ya surgune gondcrilen Kunlerin, usultine

uygun b ir b ic im de iskana tab i tu tu lm alan , asim ilasyon ic in gcrckli onlcrnlcrin ahnmasi

T rak ya 'da da bir G enel M life ttis lik kuru lm asuu g crek tirm is o lab ilir. T rak ya'da ki lk in ci

Genel M ufeu islig e ilk o larak Ib rah im Tali Ongoren atanm rsur. K endisi 1927-1932

yu tan arasm da, B irinci G enel M ufettis lik te gorev yaprm su r. Ib rahim Tali Ongoren'in

·Ik in ci G e ne l M t ife tti$lig e atanrnasmda, Birinci Genel Mufetus olarak tecrubcsi ve

" ha lk i" tammasi onemli bir g ere kc e o la rak su nu lm u stu r. Daha sonra lan T rakya G enel

Mufeuisi olarak gorev y apan A b idin Ozrnen, yine, B irin ci G en el Mufcuis olarak uzun

zaman g orev yapm isu r. Ole yan dan B irin ei Gcncl Mufcuislik Musavirlerinden vcBasmusavirlerinden bazrlan a ym gor ev le rle T rak ya G en el MU fcu i$lig -i gorevlerinde de

cahsrmslardir. B u G enel Mufcuisl igin kurulmasmda B alk an la rd ak i A lm a n te hd itle ri goz

onunde tu tu lmu s olabilir .

KU r t h alk yigmlanmn, Ku rd ista n'd an k itlc le r h alin dc stirg tin c g on de rilm e le rin e

karsihk , K araden iz 'den , ozellik le L azlan da K urdistan 'a yerlestirm ek ic in ozel b ir gay re t

go sterilm isu r. Fak at, K lird istan 'dan b aska yerlerde de G enel M u fettislik kuru lm asirn n

tem el am ac r, K u rd ista n'd ak i somurg ec i u yg ulam ala n g iz le rn ek tir.

b) G enel M u fett~ (G enet V aH ) Abid in Ozmen 'in D ii§ iin ce ler i

Abidin Ozmen , 1947 de yazdig i ve yukanda s5zU edilen , G enel M ufeu islik ler

hak km da bir D usun ce, (d ipno tu 69 ) yazism da $5yle diyor:

33



Genel Mufettisliklerin kurulusu, isleyis] ve gelecegi hakkmdaki bilgi ve

dusuncelerimi, bu isle ilgilenenlere aciklamayi faydah buldurn.

Bu i~e tesebbus ederken cizmeden yukan ylkliglml kimsenin ileri surerneyecegini

tahmin ediyorum. Onbir yih geyen bit zamandan beri biz.zat Genel Mufeuislik maka-rruru isg al etrnis ve Genel MUfetti~ligin ilk kurulusunu gcrektiren olaylann gC'i'tigi

alanda falt~ml~ bir sahsm sozlerinde az fi'ok bir hakikatm saklanrms olacagma ~liphe

yoktur. 1

Gcnel Mnfeuislikler meselesini tetkik ederken once kuruluslanndan soze baslamayi

uygun buluyorum:

Anadolu'nun guney alanmda bilhassa, Gene, Diyarbakir ve ElaZlg illerinde

dogrudan dogruya tesirini gosteren ve diger illere de serpintisi akseden (Seyh Sail Ha-

disesini) rnuteakip bu illerde, fikir, dil~i.ince, idare ve i§birligine luzum hasil olmus ve

bu zaruret esasen kendiligmden belirmisu. Kansikligm bastmlmasmi mtiteakip buahengi 3. Ordu Milfetli§liginin tcmin etmesi, fiili bir ~ekilde yapLimakta idi. 0 zaman

mcrkczi Diyarbakir'da olan 3. Ordu MUfel1i~i, ayrn zamanda sikiyonetim komutanhgi

odevini de if a cimek suretiyle hemen hemen Gaziantep, Malatya, Erz incan , Erzurum ve

Agn illcrinin srmrladrg; Guneydogu illeri valileriyle emnlyet ve asayi'l ve diger

bircok mUlki vc idari islcrc ait muhasebet ve muhabereleri (haberlesmelcri) baslanusu.

Ordu Mlirettl~ligi emrlnde iki miilkiye mlifettl~1 de miilki mii~vlr olarak bulunurdu.

1926-1927 yillan icinde 15 ay kadar ben de bu isre mulkiye mufettisi olarak

qall~t1m.72

Sikiyonetirn miiddeti uzarrus ve fakat0

havalide emniyet, asayi~ ve ldare amlrlerlarasmda cahsrna birligini elde tutmakta devam zarureti karsrsmda, ordu rnufcuislig] dar

kadrosu ile hem asli odcvini, hem de asli olmayan bircok isleri cevirmckre zorluk

cekiyordu. Bunun nzcrine Cumhuriyet hukumeu, yolsuzluk ve uzakhklan dolayisiyla

henuz bir birlik ve memlekctin diger kisirnlarryla tam bir idari, ictimai ahenklc

yurutulmesinde zorluk fi'ckilen Guneydogu illerinde hOkilmetin yakmdan gorup, i~ilecek

gozil kulagi oiarak icine aldlgl ilIerde bir kul halinde olan emniyet ve asayi~in korun-

masi ve musterek sistemli bir idare ve kalkmrna temini gayesiyle, 0 havalide, bir Ge-

nel Mufettislik kurulmasim dll~llndO ve bunun icin Genel Mufenislikler Kurulmasma

Dair 25 Haziran 1927 tarih ve 1164 sayih Kanunu Ylkartt1. 5 rnaddelik clan bu kanun-

da 3 esas kabul buyurulmustur,

L lhtiyaca gore Genel Mufettisliklerin kurulmasi ve kaldmlmasi Bakanlar Kuruluna

brrakrl makta,

2. Butce yJ!1 iqindc kurulan Genel Mufeuisliklerin tedarik ve seklini tcsbit et-

mekte,

3. Genel Mufettisliklerin odevlerini

de asa)'i~ ve lnzabann saglanmasma nezaret, kanunlann ve nizamlann tamamen

tatbik VI! icrasmi devamh olarak takip, kontrol olarak belirtmekte ve Bakanhklann

kanuncn hail. clduklan yetkilerindcn icabeden kisimlan Bakanlar KuruJu karan ile Gen-

cl Mufeuisin kullanmasma birakabileceklerini aerklamektadrr.

lsbu kanuna dayamlarak Icisleri Bakanlrgmca 27 Kasun 1927 tarihinde (Genel

Mufeuislik Kanununun Uygu lamasma Dair) 17 maddelik bir tUzilk (talimatname) ha-

zirlanrrusur. Bu tnzuk Bakanlar Kurulunun 27 Kasun 1927 tarihli ve 5858 sayih kara-

nyla onaylanrrusur,

34



Bu ttizOgUn esaslan 0... madctede toplanabilir:

1. Elazrg, Urfa, Bitlis, Hakkari, Diyarbakrr, Siirt, Mardin 'v«: Van illerini ihtiva et-

mek Ozere Genel Mufeuislik kurulmasi

2. Gene! Mjjfetti~lik kadrosuna giren memurlann atanma sekilleri

3. Genel Mufcuislcrin odev ve yetkilerinin sayilmasi

Mernurlann atanmasi i~i esas konuyu ilgilendirmez. Odev ve yetki meselesi de

aynca incelenecegi icin teskiiat isinin aciklanmasma devam ediyorum.

Bakanlar Kurulu 31 Arahk 1927 tarihli bir karanyla, Guncydogu illcrinde kurulan

bu Genel Mufeuislig. (Bir) numara ile titrlendirdi. (isirnlendirdi)

Genel Mtifetti§lige tayin buyurulan simdiki Elazig milletvekili Saym Ibrahim Tali

Ongoren 1 Ocak 1928 de Diyarbakir'da Genel Mtlfettislik odevine ba~iaml~ ve ordu

mtrfcuisliginin idari i§leri sona errnis, esas karargah yeri clan Erzincan'a tasmmrsur .Hen de 0 srrada Bitlis Valisl Idim.13

Diyarbakir'da ~ah~maya baslayan Genel M ufeuislrk bolgesine Agn iii de ilhak

edildi. Gencl Mufeuishgin 0 illerde idarcdcki ahenk, halk lie hukumet arasmdaki yakm

lllskl, Seyh Sait Hadiscsi akislerinin bertaraf edilmis olmasma raj;men, hayaunm uza-

masim i.eabettirdikten baska bu kurulusun \ogallilmasml sagladl.74

BaymdHlIk ve iskan bakimlanndan bir kUl tc~kil eden Edirnc, Canakkale, ve Te-

kirdag illerinde bu is leri ahenk li b ir ~ekilde yurutm ck kaydiyla . bir G cn cl M u fc ttis lik

daha ku ru lm asi 19 ~ubat 1934 tarih ve 2-150 say rli B akanla r K uru lu karunyla kabul

buyuruldu ve nlc rubesine dayaru la rak bu raya da, yine 0 vak itlcr millctveki l l j ginedonm ii~ Say m Irahim Tali Ong6ren tayin edildi. 1934 N isa ru nda Gencl M iifcttislik

Trakya'da ...ah~maga ba~ladl.75 '

Saym Cumhurbaskarnmiz lsmet tn6nii 1935 yazmda Dogu illcrinde uzunca suren ve

bircok halkla temas saglayan bir gezi yapml~lardl.76 0 zaman Hirinci Genel Mufct-

ti~lik Bolgesinin bircok ilIerini, ilore ve bucaklanru gormus, Gencl Miifetti~ligin duru-

munu incclemislerdi. Bu seyahaclanrnn Birinci Genel Mufeuislik bclgesindeki

ktsmtnda ben de Genel Mufeuis olarak bulunmustum.

Dogu illerimizin giiney k i smmdak i ycrlcrin Gencl Mufcuis l ik tcskilaundan fayda-

landrgtru, iller arasm da daha fazla bir an lasm a o ldugunu gormii~ olruahdrr k i, kuzeykrsrmnda da bir Gcnel Mufeuislik kurulmasnu uygun bulrnuslar ve Bakanlar Kurulunun

6 Eyliil 1935 tarihli ve 2-2199 sayih karanyla Erzurum, Kars, Gurnusanc, Coruh, Er-

zincan, Tr abzon illeriylc, Birinci Genel Mufeuisliktcn alinan Agn ilini iluiv'a ctrnek

uzerc O~iincii Gcncl Mufeuis l ik kuruldu. Vc Gcncl Mufcuislik odcvi de ayru gczidc be-

raber bulunan mcrhum Tahsin Uzcr'c tevdi cdildi.77

O~ Genel Mufettis lik, bo lgelerindeki buyuk kucuk icra ve imar isleriyle

ugr~makta, emnlyet ve asay!'1 rneselesinde fazla hassasiyet gostcrmckteyken Dogu il-

lerimlzde mutekasff blr halkla meskun oldugu halde, gerek Osmanh lmparatorlugu, ge-

rekse Mesrutiyet ve Cumhuriyet devirlerinde, halkmin iptldar hayan vc Iktisadi

Inkl'lafa (ilerlemeye) muhltin miisalt clmamasi oedeniyle, emniyet ve asayls 1'Ileri [a-

karrur (oturrnus) ve halkm hukumetle rnunascbcii iyi bir sckildc duzcnlcncrncruis clan

Dersirn bolgesi78 islerini yakmdan ve tam yetki ile clc alacak kuvvetli bir rnakam

meydana getirilrncsi dU~tiniilmii~ ve bu isc ait ilk projclcri benimle konusarak karar-

lasnrrnak uzere 1935 Yill EylU!iiniin dordunde, Ordu Mufeuis! General Kazim Orbay'la

Tunceli'ndeki teskilatm basma gecirilmesi dusunulen Korgeneral Abdullah Alpdogan

35



Diyarbakrr'a gelmisler ve birr;kar; giln kalarak bir proje taslaglile Ankara'ya don-

muslerdi.

6.U936 tarih ve 2-3823 sayihBakanlar Kurulu karanyla Tunceli adi verilen Der-

sim cevresinde ldari ve Inzibatt 1~lerln esash surette tenzim ve huknmet kontrolunun

dana y akmdan ifasuu saglamak iyin Bing61 ve TuneeH illeriyle Birinci Genel

Mufeuislik bolgesinden Elazlg illerini ihtiva etmek uzere, Dorduncu olarak bir

M[jfetti~lik kurulmasi karar aluna almdi ve bu genel mUfet t i¥ . Tunceli Vali ve Komu-

tanhgl yetki ler ini de haiz kihndi, Bu makam da once dil§UnilldilgU uzere Korgeneral Ab-

dullah Alpdogan'a verildi ve Dersim i!}ini kokunden halli yoluna gidildigi zarnan da Er-

zincan ile OyUnCi l Genei MUfetti§lik bolgesinden ahnarak Dordtmeu Genel Milfetti~lige

baglandi.

Iste bu suretle ve gerekli sebepler alunda kurulan 4 Genel MUfetti§lik arada yapilan

ball dcgi~iklikleri iJe bugnn~u ~ekli alml~tlr:Birinci Genel Mufettisiik, Diyarbakrr, Vrfa, Mardin, Siirt, Bitlis. Mus, Van, Hak-

kari illerini,

Ikinci Gene! Mufenislik, ilk kuruldugu gibi, Edirne, yanakkale, K 1 1 k lareli , Tekir-

dag illcrin i,

Or;ilneU Gcnel Mufcttislik, Erzurum, Agn, Kars, C;oruh. Rize, Trabzon, GUmU~ane,

ilierini,

Dorduncu Genel Mufeuislrk, Elulg, Bingel, Tunceli ve Erzinean illcrini ir;ine

aim I~ olarak ~ah~maktadlflar.

En yashs: 20, en genci 11 yasmda olan Genel Mufettisliklerden ikisinm basmda

11 yildan Iazla cmek harcarms ve T.C, nin az 'Sok gorgUIU bulunan bit ferdl sifauyla,

gcccn calrsma devresindcn kalben cok musterih bulunuyorum. Derhal ~unu da ilave

edeyim ki mUlki tcskilat itibanyla, iahsen Genel MUfetti§lik ve Iller kurullannm

bugunku sckilde kalrnasi taraftan olmadigmu [dare Dergisinin 181. sayrsmda uzun

uzadiya izah cttigim gibi, hulasaten bu defa da temas etmek zaruretinde oldugumdan

Genel Mufenistiklerin g6rdUkIeri ksymetli hizmetleri ileri surerken tarafh ve :tahsi bir

dusunce sahibi olmadigim kolayca anla§llabilir.79

Gcnel Mlife!li~liklerin memlekere yspuklan hizmeri bunlann muamele ve ha-

berlcsme cvrakuu yilksek bir komisyon bastan basa elden gecirirse, (GenelMufcrtislikler kaldmlmah.) (Ne yaptilar") diye s5yleyip yazan arkedaslarm fikirlerin-

den 180 dercce gcri doneceklcrine kanaaum vardir.

[dare islcri, bit muhendislik gibi yaptlgl bir kopruyu, rnimar gibi yaptJgl bir bi-

nayi ileri surccek islerden degildir, Bununla beraber bu gibi maddi islerin basanhp

meydana gctiri lrnesinde de bUYUk payi olan idare amirlerinin g6zle g5rtllecek kadar

rnaddilesen, rnanevilesen bircok hizmetleri vardir ki, esas itibanyla bir idare amirinin

kiymeti ilk olarak bu islerle 6lyillmelidir. '

Gene! Mufeuisliklerin, bolgc itibariyla hizmetlerini siralamaya hem yazrmizin

hacmi, hem de idari ahenk mUsait degildir. Yalmz Genel §ckilde §6yle bit ozet

yaprlab ilir ;

1. Esas kurulus gerekcesl i"inde emnlyet ve asayi§ konusu olan Genel MUfetti§-

liklcr az zarnanda bu i~j halletmi~Jer vc j~e basladrklarr zaman hukum suren, maddl,

manevi emniyetsiz!igi Cumhuriyet htlkbmetinin kanunlanna dayanarak ortadan kaldinp

i~-iUk ve cezanin agadan, seyhten gelemeyecegi ve halk ile hilkUmet arasma kimsenin



glremeyecegi fikrini eesis etm islerd ir, S O Filvak i C um huriyet- devrinde zarnan arnilin in

de bu i§i yapabileceg] iddia edilebilir. Fakat hadiseleri, maddi ve rnanevi rnuhitlcri

yakmdan bilenlerin kOyUk kitada olan illerin yalruz Kendi hareket ve 9ah~malaT1yla bu

i~leri az ..amanda basarabl lmeler i ve hukumet merkezine uzakhklan n eden iy lc m erk ez-den bir ahenk uzere hareket etrnelerinin temini zorlugu ve ~artlarm dcgismeden tedbir

alrnak iyin gereken zaman zarfmda bir birligin saglanmasina imkan olamayacagi g()Z

onune getirilirse bolgesi icinde ve hatta komsusu bulunan illerle hareket birligini her

nokta temine muktedir olan Genel Mufenisliklerin elde ettikleri bu guvenllk ve asa~'I~

i~inl boyle bir kurulsuz baglaroanm zorlugu derhal anlasrlabilir.

ASliyl~ ve guvenllk i~lerlnde Dogu'daki Genel Mufelti~liklerin Cumhuriyct devrinde

yapnklan hizmeti milli tarihin takdirle kaydetmesi lazlmdlr,81

2. Genel MUfe{ti~liklerin hukumet namma bolgelerindeki rnernurlann durumunu,

halkla hukumet arasmdaki iliskinin iyi cereyaruru, kanunlarm ve ruzuklcrin tamamcn

ve iyi bir surene tatbikini dcnetlemek iizere yapnklan hizmetler, her g un gazete tere

aksedecek i!jlerden olmadlgl ~in giizc ~arpmayan hizmetlerdendir.82

Genel MUfeuilflik bolgesinde yah~an memurlarm tarafsrz bir dcncticinin basi ucun-

da, halkm ise derhal el koyup sonucu elde edecek bir ~ikayct makarrurun yam basmda

oldugunu gormesin i sagJa_ml~ olmak suretiyle l:II'iUSUzb ir iyilik tcmin etmckledir.1B

3. Genei Mufeuislikler komsu devletlerle simr olan muhtclif illeri bolgcsi i'iinc

alml~ olduklan iyin smtr emnlyet ve asaylljinln karrakylhk islerinin bir t arzda vc

ahcnkli kovalanmasam ve bu islerle ugra~an polis, jandarma, gumruk rnuhafaza kuasr,

gllmrtik sivil muhafrzlan ve nihayet hudut kualan gibi muhtclif bak anhklar a ve ma-

kamlara bagh elemanlar arasmda gecimini ahenkli vc vcrimli bir hizrncti saglarna];

yolunda bllyUk hizmetlcr gordukleri haberlcsmeleriyle sabit olabilir,

4. Genel Mufenislikler Mulki teskilatta da genis rol almislardir. Devamh gezileri,

b6Jge i~lerini toptan mUtala etmeleri, herhangibir il ve il'ie te~kilatmda, or anm, idare

amirleri ve meclisleri gibi degil, daha tarafsiz dU~Unebilmeleri bakrrrundan halkla

hukumet munasebetlerini kolaylasnracak kurullar meydana getirrnege ami! olmuslardir.

Genel Miifetti~liklerin zamamnda 11 ilye benim tesebbus ve teklifim uterine kurul-

mustur.

5 . Saghk, Baymdtrhk, Egitim, Ekonomi, Kalkmma, Iskan Isleri ... "

A bidin O zrnen, SO zU edilen yazrsiru , daha sonra, Genel M ufeuislik sistcrn i ile

G enel V alil ik sistem inin aym seyler o ldugunu bclirterek surdurm cktcdir. V e bu sistern isavunmaktadtr ,

c) Tunceli'nln Idaresl Hakkmdaki Kanun ile Dordimcu GenelMuf~ik Arasmdaki tIi~ki .

Tunceli K anunu 25 A rahk 1935 te kabul edilm isti, 2 Ocak 1936 da da ytirlirlti~cgirm isti, D orduncil G enel M lifeuislik ise 6 O cak 1936 tarihli Bakanlar Kurulu karan i lc

kuruldu, Aslinda, [}( )r dUncti Gene! Mufcuisl ig in a lam ile Tuncc li'n in ldarcsi Hakkmdak i

Kanunun uygulama alam aymdir, Dolayisryla, Tunccli K anununun hukumlcri,

D6rdUncU Gene l MUfctti~ lik a lamnd a. giderek K tird is ta n'd a u yg ulan ab ilm e kte dir, Z ate n

37



Tunceli'nin ldarcsi Hakkrndaki Ka nu nu n y tirtittilm e sin dcn de W r dtin cil Genel MUfeui i j :

K org en era l A bdu llah Alpdogan so rum ludur. B u kisinin vali, ayru zam anda G enel

M ufeuis, Gencl vali oldugunu, saver, yargic askeri kumandan oldugunu daha onceleri

belirtrn istik. 1927 tarihli, Genet Mlifeuis ligin gorev ve yetkilerine dair lilzUgtin getir-

dig ihUktimle rlc , Tu n ee Ii'n in t darcsi Hakkindak iK an unun getird i g i h ukum lerin

karsi lasunlmasmda herhangibir y arar yo ktu r. Kurdistan yurutrne orgam tarafindan

cikanlan k ara rn arn ele rlc y on etilm e ktc dir am a, T u nc eli'n in Idaresi H akkm dak i K anun ,

y an i y asam a orgarunrn bir tasarrufu, bu ka ramame le rd en, yonetm elik ve tuzuklerden cok

daha aglr vc keyfi hukumler gcurrncktcdir, Zaten Tunceli'nin ldaresi H akkmdaki K an un

k ey filig i k an un las aran b ir k an un du r.

2884 say II I Tun ee li'n in ld are si Hakkmdak i Kanun 11 Y ilt a sk in b ir zaman uygu-

lan rm sur. Soyle : K anunun 37. m addesi, yuru rluk m uddetin i 1 Ocak 1 9 40 o la ra k b elirle -

m ektedir. D aha son ra cesitli k an un larla bu m u ddet uzatilmisur.

3706 sayih kanun ile su re U \- yil daha yani I O eak 1943 tarihine kadar

uzatrlnusnr. (3706 sayrh Tunceli V ilayctin in Idaresi Hakkmdaki 2884 sayih Kanun

Hukrnunun U zau lm asm a D air K anun , K abul tarih i 7 Tem muz 1939 , R esm i Gazetede

yaym tarih i 14 Tem muz 1939 , S aY I 4258, U c u n c u T ertip D ustu r, C ilt 20 )

4430 sayrlr kanun la, sure ik i yil daha, yani I Ocak 1945 tarih inc kadar

uzaulmrsur. (4430 sa y til, Tunceli V ilayctin in ldaresi Hakkm daki, 2 884 say ih K anunun

H iik lim lerin in 2 yll daha uzau lrnasm a dair K anun, K abul tarih i: 16 A rahk 1942 , R csm i

Gazetede yayin tarih i 2 6 Aralrk 1942, S aY I5290 , Ucuncu Tenip Dustur, CHr 24)

4687 sayih kanun ile uygularna I YII daha, yan i I O cak 1946 t.a rih in e k ad ar

uzaulml~11r.(4687 say ih, Tunecli llin in Idaresi Hakkmdak i , 2884 sayih K anun

H ukum lerin in 1 yrl daha uzaulrnasma dair K anun, K abul tarih i, 18 A rahk 1944, R esm i

G azetede yaym tarih i 23 Aralrk 1944, SaYI 5887, O\-uncti T ertip D ustu r, C ilt 26 )

4809 sa y lit kanun ile uygulam a 1 YI! daha, yan i1 Ocak 1947 tari hine kadar

uzaulmrsur . (4809 sayih, Tunc eli V i la ye tin in ldaresi H akkm dak i 2884 Sayih Kanun

Hukum lerin in 1 yrl daha uzaulm asm a dair K anun , K abu l ta rihi 25 A rahk 1945 , R esrn i

G azetedc yaym tarih i 28 Aralik 1 945 , S aY I 6 1 92 , Ucunctl T ertip D iis tu r, C ilt 2 7)Butun bu uzatmalann gerckcesi, "ozlenen huzur ve sukunun, em niye t vc asay i-

sin" henuz saglanarnarms olmasidrr. Bu bakundan kanunun yururluk suresi bitrnedcn,

uzatrnalarla ilgili kanun tckliflcri verilmistir, Bu kanun t ekl if lc r i g6r ti~ ti ld lig li gun kabul

edilmistir.

D ersirn 'in y on etilrn esi ile ilg ili o larak bask a k an unla rdan daha so z etm ek g erekir.

2576 say ih G izli N ufuslann Y azim i H akk inda K anun, daha cok K urdistan 'da uygu-

lanmisur. (K abu l tarih i 5 Temmuz 1934 R esm i G azetede yaym ve ilam 15 Temm uz

1934 SaYI 2752, O \-U n eii T ertip D listu r, C ilt, 1 6)

B u ka nunu n D crs im 'd cki u ygu lam ala nnda , halktan, 0z am a na ka da r nu fu sa kayuh

olmayanlann ntlfus ku tuklcrine kaydcdilrnesi, dogum , o lurn , ev lenm e, bosanm a, o lay -

lanrun yazdrnlrnasi istcnrncktcdir, B unlardan daha onern li o larak , evin i baska b ir yere

n ak le dc nie rin , v ey a rn ek an de gi~ ik lig i yapanlann, bu eylem lerin i resm i m akam lara b il-

dirm e lcri v e g ere kli islernleri y ap tirmala n is te nmek te dir . Ornegin, De rs im 'd en h er ha ng i-

38



bir kisi, Diyarbakir'a, Bitlis'e veya herhangibir yere gidecek olsa, resmi makamlara

basvuracaktir, Resmi rnakamlardan alacagi izin uyarm ca hareket edecektir, Gerekli

kayulan yapuracakur, Giuigi yerde ve geri d6nU~ ll nd e, y in e resmi makamlara bilgi vere-

cektir, O t e yandan disandan D ersim 'e gelenler de aym islem leri yapuracakur, R esm i rna-kam larm izin i ve bilg isi dahilinde hareket edecektir. G5rUIdUgU gibi bu, bir nevi pasa-

port crkartma islemine benzem ektedir. H erhangibir i~ icin, Turkiye'dcn omcgin

Fransa'ya veya baska bir yere gidenler, nasil, pasaport ahyorlarsa, i~akibi icin Der-

sim'dcn baska bir yere gitm ek isteyenler veya Dersim'e geJenler de bcnzcr islern ler

yapurmak zorunda kahyorlar.

1971 deki siktyonetim rejim inde, Istanbul, A nkara, Izm ir, D iyarbakir g ib i buyuk

sehirlerde mahalle muhtarlanna, ve ev sahipierine, cesitli talimat veriliyordu. Ocr-

sim 'deki, K urdistan 'daki uygulam alar kuskusuz cok daha yogun kapsam h ve sU rcklidir.

S OzU edilen kanunun hukurnlerin i ihlal ettik leri gerckcesiy le D ersirn halk ina srk

s ik c ez ala r verilmistir, B u, hem hapis hem de para cezasi biciminde uygulanm rsur. Y e-

rine gore her ikisi de uygulannustir. Zam an zam an af cikanlarak, cczalarm am yoluna

gidilm istir. C ok agir cezalar verm ck, zam an zam an da bunlarm bir krsrmru affctrnek

suretiy le , "adil" , "insancil" o ldugunu hisseU .irm eye cahsm ak btittin som urge yonetim le-

r in in o rta k ozelliklerindendir.

Omcgin, 2887 sayili , Tun celi V ilay eti H alkm dan Olupta , NUfus vc Askerlik K a-

nunlanna Gore K endilerine V erilm csi Lazimgclcn B azi Cezalann A ffm a ve N i.ifus

Yazurn li e Askcrlik lslerine Dair Kanun , boyle bir kanundur. (Kabul tarihi 8 Ocak1936 . R csm i Gazetcdc yaym ve ilaru 13 Ocak 1936 . SaY I 3204. O r;U ncU Tcrtip Dustur

Cilt 17)

B u k an un ~Oy ledir:

Madde 1. Tunceli Vilayeti halkindan olupta her ne sebcple olursa olsun. simdiye

kadar nufus kiltUklerine yazilmarms veya, dogum, cHUm, evlenme, bosanrna ve kayip

vakalanrn yazdirmarms olanlar hakkmda 2576 sayili kanun hukumlcrine gore tayin

edilen cezalar affolunmustur.

Bu kanun tatbik olundugu muddetce yukan fikrada yazih nUfusa ail islcrdcn dolayt

takip dahi yapilmaz.

Ru vilayet ahalisinden hane naklini ve mekan degi~ikligi olaylanna ail kayitlan

yapnrmamrs oianlardan kanuna gore vcrilmcsi lazrmgclcn cezalar da affcdilmistir.

Madde 2. 2576 sayih kanunun puisuz ve cezasiz tescile dair hukumleri Tunccli Vi-

layeti halki hakkmda iki yil muddetle tatbik olunur.

Madde 3. Tunceli Vi layeti halkmdan 1316 dan (1900-190 I) 1331 (1915· 1916)

dogumlulardan iki YII icinde kcndilerini nUfus kutuklerine kaydcttirip Askcrlik

~ubesine basvuranlarm Askerlik muamelelerinden dolayi goreceklcri cezalar alfolunur

ve yalmz muvazzaf hizmetleri yaptmlir.Buyuk yasta bulunanlar yasnlan arasmda ihtiyata gccirilir.

. Madde 4. Yoklama ka'i'a~l, bekaya, sakh firari ve izinsizlcrdcn iki yrl icinde as-

kerlik ~ubelerine basvuranlann bu suclanndan dolayi haklannda takip yaprhnaz ..

M adde 5 . B u kanun nesrinden itibaren 2 yil rnuddetle meridir ... "

39



Bu kanunun en onem li hUkm il, B irinci m addenin Ucnncu ftk rastdn . "Bu iI

ha lkmdan olup fa ev lerin i nak leden lcrden veya m ekan deg isik lig i y apa nla rd an , b u ey lem-

lerin i k ay dettirrn em is o lanlardan ... " O le yan dan , uzerinde en co k du rdu klan hu su s (1 900-

1917) dogum lu olan lar. Y ani, D ersim direnm esi sirasm da, e li silah tu ta bile ce k, d ire niseka trlab ilecek nufus kesimi .

3323 say ih kanun ile de 2887 sayih kanunda bazi deg i~ ik1ik ler yapilrm sur. Bu ,

"2887 sayu i K anunun Tadiline D air K anun" aduu tasirnak tadir. (K abul tarihi 14 O cak

193& , R esrn i Gazetede yay irm ve .ilam 27 Ocak 1938, SaY I 3819, O yilncli Tertip

Dustur, Cilt 19) .

B u kanunla 2887 sayrh kanunun B irinci rnaddesine ~yle b ir fik ra ek lenm ektedir:

"B u icanunun uygulanrnasi suresince yukanda yazrh ~lerden dolay i tak ibar yaprlmaz ve

v erilecck nu fu s cu zdan lan , clizdan bedeli, hare v e damga resm i alm rn az." D ersim 'de 1 940

yilm dan once dogan lann nufus cuzdan lannda, "3323 say ti l k an un g eregince T un celi V i-

la y eti H a lk rn a mahsus tur ' ibaresi vardrr, V ine, bu nufus cuzdan larmm bazi lannda, "su

ta rih le r arasm d a, falan ca y ere g id ip g cldi ... " biciminde k ay itla r v a rd ir .

lkinci maddesinde yapilan bir dcg: i~ikl ik ilc d e, u yg ulam amn 1 O cak 1940 yilm a

kada r su re ceg i b e li rt il rn ek ted ir .

U cu nc ti m a dde sin de y aprla n bir d cg is ik lik H e muva zz afh k hizmetlcrinin 6 aya in-

dirildigi be l ir t i lmektedir .

Dorduncu maddcdc yaprlan dcg isik lik ise su du r: "2 887 sayrh kanunun nesr inden

evvel firari ve izinsizlcrdcn isbu kanunun yurU rluk muddCl i ilY in dc a sk crlik ~ ub clcrin e g e-

len lere ve geurilcn lerc bu suclardan dolay , ceza verilrnez . V e piyadc kitalannda 6 ay m u-

vazzaf hizm ete tab i tu tu lu r,

2887 say til Kanunun nesrinden sonrak i firari ve izinsizlerden bu kanunun

yilriirliik rnuddeti ic inde subelerine gelcnlere bu suclardan dolay ; ceza verilm ez ve

sim flan na m a hsu s rn uv az zathk m ild de t1 eri tam am latu nh r,

B iiH in bu kanunlara, uygulam alarm a, cezalara ve aflara ragm en TunceJi'de

n iifusun duzgun yaZlldlg l hicbir zam an soylenem ez. B ilak is, nufusu yanlis yazm ak icin

buyuk gayret gosterilmistir. O rneg :in , nufus kayitlarinda 1937 de dogdugu belirulen bircocugun anasm m 1935 yilm da oldti~U goru lm ektedir. B unun neden i 1937·1938 yilla-

nnda cok genis kitlclcrin katliamlara ve jcnoside tabi tu tu lm a srd ir. B u y illarda 0kadar

cok kisi o lduru lm ustur k i, bunlann 5 li.im kayulan baska yrllara s er pis tir ilc re k je no sid

gizlenmck istenm cktedir. V ine bu yillarda 0 k adar yo k cocu k 5 Idtirillm il~ ti.ir k i, n ere-

deyse bu yrllarda dogan cocuga rastlanm am aktadir, B u balam dan , 1940 ytllanndan sonra

dogan cocuklarm bazilan 1937-1938 yi lannda do gm u~ go ru lm ek tedir, B oy lece jeno sid

e yJem i y in e g iz le nm e ye cahsrlmaktadir,

2576 say ih , G izli N dfuslann Y azuni H akkm daki K anundan hernen sonra da 2577

say ih K anun crkan lnusur, B u kanun , "D ahiliye V ekale ti M erkezTesk ilat ve V azife leri

H akkm daki K anunun B azi M addelerin in Tadiline D air K anun" arum tasim aktadir. (K abul

tarihi 5 Tem rnuz 1934, R esm i gazc tcdc yayrn ve H am 15 Ternm uz 1934, Sayr 2572 ,

U yU ncil Tertip D ustur C Ut 16)

40



GOrUldUgU gibi, bu iki kanun aym giinde gO rU ~U lm U~ve kabul edilmis, aym

resm i g azetede y aym lan rru sn r. lskan K anunu H e de ilg ifi bu kanunun B irinci m addesi

~yledir:

"Dahiliye Vekaleti Merkez Teskilst ve Vazifeleri Hakkmdaki 1624 sayih Kanunun8. maddesi a~agldaki ~ekilde tadil edilmistir,

Nufus i~leri MUdUrlOgU4 ~loIbeden meydana gelrnistir:

A. Birinci ~ube, 2510 sayilt Iskan Kanunu hUkilmlerine gore, muhacirlerin, mal-

tecilerin, go<;ebclerin ve nakledilenlerin geririlmesi yollanmasi, yerlestirilmesi, mils-

tahsil hale konmasi, mmnkalann ve yerlerinin aynlmasi, topraksiz veya az toprakh

yerli <;iftyilere toprak daguilmasr , eski iskan islerinin tasfiye edilip bitirilrnesi isleri

ve bunlann haberlesme ve muarneleleri He ugrailr. 0<; buro ve iki mUstakil memurdan

meydana gelmistir.

B. lkinci sube memleket icinde varandaslann kultur cephesindcn her tUr!il vaziyet-

lerini arasnrrnak, 2510 numarah lskan Kanununun 8.9,10 ve 11. maddelerine gore

IUmmiu gortilen tedbirlcri arayrp bulmak, bu tcdbirlerin tatbikini. devamh yuruunek 'Ie

yoklarnak, ve harieteki TUrk kan ve klihUrUne bagh olanlardan geleccklcrin vaziyctlc-

rini retkik ctrnek, yurdun iskana clvcrisli ve vcrimli topraklanm arasnnp bulrnak

isleriyle ugra~lr. Dor t bUrodan meydana gclmistir,

C. O<;OneU~ube. mufus muamele 'Ie haberlesmelerini tescil ve istatistik islerini if a

etmek iizere iki bUrodan meydana gclmistir.

D. Dorduncu ~ube, vatandashk Kanununun tatbikatma vc vatanda~hga muteallik

islcrle i~tigal ctmek uzere iki bUrodan mcydana gelmistir.

GOr ti ld i.i gi i'g ib i. bu kanun daha ~k surgune gonderilen Kurtlerin durum lan H e il~

g il id ir . S ii rgUne gonde ri le n le rin yazrsmalanrnn k on tro l e dileceg i, TU rk klihurU ic inde c-

ritilm eleri ic in nasrl b ir nufus ve nufus yazum pclitikasi Izlenecegi konulan U zerinde

durulmaktadir .

B u arada, 3323 sayih K anun la birlik te , 3324 sayih bit kanunla, 7 Tem muz 1937

de im zalanan Sadabad Pakunm onaylandrgm i da belirte lim . (K abu l tarihi, 14 O cak.

1938, R esm i Gazetede yaym ve Ham 27 Ocak. 19 38, S ayi 3 819 . O r;U ncU T ertip D ustur,

Cilt 19)

d) Genel Mfi:fett~er (Genel Valiler) Hakklnda Bazr Bilgiler

Ibrahim T ali Ongoren, Abidin Ozrnen, Avn i Dogan . H asan Tahsin U zel, A bdul-

lah A lpdogan gibi G enel M lifettlsler hakkm da cok O vilcil sozler soylenm istir, Y ukanda

sozleri ed ilen Y en i M iilk iye T arih l ve M ulk iyeliler, M eshur V aliler (SO U nlii V ali) (d ip-

notu 73 ) gib i kitaplarda, bu kisilcrin hayat hikayeleri ile ilgili o larak y azilan lar in celcn -

digi zam an bu husus acikca go ru lrnek tedir. S am et A gaoglu . A~ina Yiizler (Istanbul196 4) isim li k itabm da A vni D ogan icin suntan yazm aktadir,

~... Yalmz gorllnil~i1 ile degi], ruhu ve zihniyeti ile de hanerli aktor, Gerekiigi Ulman banm

dik Iu.tabildigi kadar boynunu biikmesini de bil iyordu. Cesur dar Birka~l dllUlda, hayat ve Oi(ime

hUkmetmiJ insanlara yan baktJgl ohnusturt Biitun bu. nitelikleri yuzunden O'na ne panisinin Iider-

41



leri, ne de siyaset arkadaslan yuzde yuz giivendiler. Faker, artistiginden faydalanmaktan da geri

durmadilar. Vali, Vallier Valisi (Gene! M(I[ettii), Mebus, tstlklal Mahkeme1eri iiyesl ve Babn

oldu, Bulundugu her yerde hatiralar brrakn, Bir kisrm korkulu, bazrsi hazin, bazisr

dU~iindiirticii haural at...

Dogu illerinde estirdigi otorite trrunalarrnm ugultulan arasmdan geldigi halde, bir

damla burun karuru cinayetlere vesika diye gosterecek kadar sogukkanhydi. Bu

sogukkanhhg: ile bulundugu koseden don yana kolayhkla bakiyor, ufukta sezdiklerine

gore hareketlerini, sozlerini su veya bu olay kars ismda duruslaruu degi~tiriyor, yUziine

mazlum maskesi gecirerek, sesinin sert tonunu ricali rmnlnlara ceviriyordu." (s. 109

Yd. Aynca bk , Yenl MiHk lye Tarlbl ve Miilkiyelller, Cilt 4, s. 1570 Yd. ; M eshur V a·

liIer, s. 471. vd.)

Avni Dogan'm 1943 yih Temmuz aymm baslarmda Birinci Genel Miifetti~lige ta-

yin edildigini soylemisiik, Bu aym sonlannda da Ozalp ' te , "Otuz Or,: Kursun" olayi

meydana gelmisti. Bu olay ve Avni Dogan'm davramslan, ilgili incelemede errafhca

ele almacaktir,

1927 de kurulan Birinci Genel Mufeuislige il k oIarak tayin edilen Ibrahim Tali

Ongoren hakktnda, son derece ilginc b ilg ile r v ard ir. Sadece kcndisi il e degil, 1919~1922

yulan arasm da K uvayi M illiye-B olsev ik ilisk ilerin i de acik layan bu bilg ile r M ~hur V a-

Iiler (50 Onlu Vali) kitabmda ycr alrnaktadrr . "Dr. Ibrahim Tali Bcye "Ongoren" soy-

aduun Verilisi ve Nedeni" He ilgili bolumde sunlar yazrh:

..... Ibrahim Tali Bey ~ok rnutevazi bir adamdi, Onun yasanusinda bir giin ve bir

kez etrafma, yakmlanna, haua kizina ve damadma bile, yapuklarsru oviicU, ki~iliginione ve ileriye getirici bir hikaye, bir olup bini ve hcrhangi bit ~cy anlatugl duyul-

mamrsur,

Ibrahim Tali Bey, milli rnucadcle yillanrnn, sonrasmdaki Turk siyasi ve idari

hayaunm onemli kisilerindcn biridir, Ataiurk'un yakm arkadaslanndandt. "ONGOREN"

soyadim O'na Ataturk vermisti. Buna dair sicil dosyasmdaki belgeyi aynen aktarmak

istiyoruz:

Trakya

Umum i Mtlfetti§ligi

2/17

5.1.1935

l~i~leri Bakanhgma

Ataturk "ONOOREN" soyadiru verdi. Yihn ilk gunundcnberi bu adi kullanmak-

tayim, Arzederim.

Trakya U mum i MUfeti§ligi

Dr. Tali Ongoren

Dr. Tali On goren, onun i'iin On olan ileri derecedeki tevazuunu (vazgectiligini) birbakima, bit yana iterek (lc, Bakanhga) diye hitabettig! yazismda Ongoren soyadmi

Ataturk'un v erdigini bildirmekle yerinmistir. Ve bunun nedenini ne yazmis, ne an-

_ latmis, ve ne de kimseye soylemistir,

$imdi biz bu nedenin uzerinde durmak ve bu nedeni aciklamak istiyoruz.

42



1 Eyliil 1920 de, Azerbaycan rnerkezi olan Baku'da "Sark Milletleri Kurultayt" adi

verilen gosterisli bir toplanu duzenlenmisti, Bu toplannya, Tilrkiye adma katilacagr

soylenen TUrk kornunistlerinin adlan da Ruslar tarafmdan ilan edilmisti. Sozde onlar-

ca, TUrk komtlnistleri denilcn bu gruba Mustafa Suphi admda biri baskanhk ediyordu,

Mustafa Suphi'ye oyle onern verilmisti ki, kendisine Kurultaym baskanlik divanmda

bile yer ayrrrmslardi. Gercektc Mustafa Suphi Sinop hapisanesinden kacak bir

hukumluydu. Gencti. Avrupa'da tahsil gormil~tU, Ruslar onu yakalanus, beynini

yikarrus ve degi~lirmi~lerdi. ~(iphesiz karu, irkr ve dini de bozuktu bu adamm,84

Iste bu Baku kurultayma, Mustafa Kemal Pasa bir Ankara delegesi gondermek iste-

misti, Bu dclcge kim olmahydi? Kazrm Karabekir Pasa, Kars'ran Ankara'ya koca bir

dosya gondcrmisti. Bu dosyada Baku Kurulrayindan, Mustafa Suphi ve arkadaslarmdan

ve 0 zamanki Bolsevik maksat ve gayelerinden haber ve bilgiler vardr,

Bir gece Atattirk Cankaya'ya Dr. Ibrahim Tali Beyi yaglrdl. Ona "Seni bir vazifeye

gonderecegim, hatta daha aeikcasi olume gonderecegim." dedi. Ve Karabekir Pasa'dan

gelen kabank dosyayi verdi. Tali Bey, bu dosyayi Cankaya'dan aynlmadan sabaha ka-

dar inceledi. Ve "tehlike icimizde imis" dedi.

Tali Bey, "Baku'ya gidisim, orada karsilasugrm hadiseler ayn ve ibretli maccra-

lardir. Bir degil, birkac defa olumlc yuzyuze geldim." sozleriylc Ataturk'un "Sizi daha

dogrusu MUme gondcrcccgim" sozunu teyi t etmis oldu. Ibrahim Tali Bey. Baku'da TUrk

komunistlerinin basr oldugu soylenen Mustafa Suphi ile de goril~tU. Ve O'nun icin

sunlan yazdi: <.

"Bu gene adam, bende bir insanm IrQ, dini, milliyeti, manevi dU~(Inceleri ve bir

butun olarak izahma muktedir olunacagmi zanneuigim psikolojik verasetin, komunistdenilen ifna (yoketme) sistemi iginde nasil tanmmaz hale gelebileceginin unutulmaz

tesirini birakrrusur." demistir, Ibrahim Tali Bey yUregi yanarak Have eder:

"Selahiyetim, meslegirn, haua ya~lm musait olsa sade yurdum icin degil, btnun

dilnya igin beseriyete ~oyle seslenirdim:

KOMONlZM S lY AS l V E l<;nM Ai B IR N lZA M D EGtLD tR .IN SA NLIGI BO~LUKTA

BIRAKMAYI YA~N.1A ,1jARTIYAPAN1MHA TARIKAT ID IR .

lNSANI lNSANLIK.T AN ALlP E,1jYA PA R~A SI H AL IN E SOKAN sISTEMDIR."

Ibrahim Tali Beyin, 1921 yrlmda Baku'daki ~ark MilIederi Kurultayi sonunda Mus-tafa Suphi hakkmdaki g6rU~il ve kornunizmi tarif edisi budur,

Soztl edilen bu Mustafa Suphi ve onyedi arkadasi Baku kurultayi sonrasmda Kars'a

geldiler, Erzururn'dan gectiler vc Trabzon'dan Ankara'ya geliyorlardi, 26 Ocak 1921 ge-

cesi limandan gizlice kalkan bir motor Karadeniz'in dalgalan arasmda kaybolup gini

ve Ankara'ya gelmek isteyenlerin maksat ve gayeleri de boylece yok oldu.85

Gercekten, Mustafa Suphi olayi aynca okumaya deger sayfalardan gecmistir. Biz

burada bu olaym oykUsilnU degil, yalmz Ibrahim Tali Beye ail olan kisrnma ve

degerine deginmi~ olduk. Demek istiyoruz ki: Mllli Mucadele baslangrcr srrasmda

~arktan gelecek olan en btiyuk tehlikeyi ilkonce gorenleeden birlsl de Dr. Ibrahlm TallBeydlr.

Bu olay, boylcce gcldi ve gecti, Bunun uzerine bir mim koyan yalruz Atatilrk idi,

Dr. Ibrahim Tali. Mustafa Kemal Pasa ile birlikre Sarnsun'a pkan ve milli

mucadelenin Kurmay heyetini teskil eden kisilerden biriydi. MamuretUlaziz Valisi Ali

43



Galip, Mustafa Kemal Pa~aYI tevkif emrini alnus ve bunun hazirhklan iyin ElaZl!'a gi-

diyordu. Sivas'ta Vali Re~it Pa§aYI gordU. 0 sir ada Or. lbrahim Tali, Mustafa Kemal

Pasa'nm Sivas'a onbes km. mesafede bulundugunu haber vermek iizere ve oncu olarak

Vilayet rnakamma gidiyordu, Tali Beyden once Ali Oaliple Re§it Pasa arasmda §U

konusmalar geymi~ti:

- Dahiliye Nazm Adil Beyin kati talimau var. Pasa hazretlerinin yerinde Sivas Va·

lisi bulunsaydim, Mustafa Kemal Pa~a'YI §U anda tevkif etmekte asia tereddut etmez-

dim.

Ibrahim Tali Bey, odaya bu ciim1enin bitiminde girmisti, Resir Pasa a!lr bir yi1k!1n

altmdan kunuImuwasma omuzlanm gererek basmi kaldlrml§ ve:

- 0 halde beyefendi o#lum, Mustafa Kemal Pasa hazretlerini hep birlikte

kar§llamaya gidelim, demisti.

Dr. Ibrahim Tali, bu onden gelisi ve ondelig! tutuklama olaymi, onu uygulamak is-jeyen Vali Ali Galip'in ki~i1igiyle birlikte biitiin aynnnlanyla Mustafa Kemal Pasa'ya

anlatu. Atatilrk buraya da bir mim koymustu.

Aradan yillar gecti. Cumhuriyet kuruldu. T.C. dUnya uygarhgmdaki yerini alrnanm

hizh gayretJeri icine girdi, Bu suada ~arkta, Diyarbakir'r, Elang'l icine alan ~eyh Sait

baskaldrrma harcketi oldu. Bu harekct bUtOn yonleriylc bir irtica idi, Ele basrlan si-

lahh olarak ayak IarunJ§ , bilgisiz halki suruklcmis vc kan dokmustu. Kanlan dokUlerek

temizlendiler.86 Elbet bu harekct §ark vilayetleri iyin bir y6kiintil olmus, gerilcmc ve

duraklama teskil etrnisti, Bu yuzden ~ark vilayerlerini ayircah bir yonetirnc tabi tut-

mak ve bu illerdc Cumhuriyetin 1~lgml yakmak gerekti. Bu yonelimi kim yapacakn?

Bu yonetirnin prensipleri ne olacakti? Bu tilrlO bir idarcnin basma kim getirilecekti?

AtatUrk bu ve baska sorularm cevabuu, Birinci Umumi Mtifctti~lige Dr. Ibrahim Tali

Beyi gerirmekle verdi. Ibrahim Tali. Istanbul - Trakya bolgesinde Patti mufeuisiydi.

Bu sifatia Edime'ye kadar sik SIk.· gelirdi, Yil 1927 idi, Scrhat ~chri Edirne'de, Edime

Turkocagmda heyecanh bir hatip vardi, Milli bayramlarda ve Edirne'nin kurtulus

gUnUnde topluluSu costuran konusmalar yapardi, Bu gene, Edirne Lisesinde, tarih ve

Psikoloji hocasiydi, Ad. Hasim Beydi. (Hasim l~ean) Ibrahim Tali Beyin dikkatini

yekti. 1927 Arah!mda Birinci Umumi MUfetti~ olarak Diyarbakir'a giltiginde Hasim

l§can'J da Ozel Kalem Mtldiirii olarak gotnrdu.

Ibrahim Tali, Diyarbakir'da tam bes YII. Birinei Umumi Mufeuis olarak cahsu. Busure iyinde.yalmz Diyarbakir, Birinei Umumi MUfetli~ligin merkezi olarak

gelismckle, buyuk bir schir olmakla ve imar edilmcklc kalmadi, biltUn bolgede once

genel asayis teessus eui, sonra da yollar, karakollar ve okullar yapildl.S7 Denim

(Tunceli) bu bolgeyc dahildi. Elallg ve Tunceli Birinei Umumi Mufettislik bolgesi

iyinde idi. Tarih boyunea bolgesi ve kornsu illeri icin bir §ekavet yata!. olan Denim

bir hUkilmet ve sukunet bolgesi haline getiriliyordu.88 Zaman zaman ba~g6steren hadi-

seler kar§lsmda Ibrahim Tali Beyin uyguladlSI usul ~iddet ve tenkil olmadi. 0 hiybir

zaman son yare olan bu usule, zorla ve silahla cezalandirmaya taraftar degildi. Halka

kar~1 ~efkati ve sevgisi sonsuzdu. Disiplini ve nizarm sever ve uygulardi. Ancak bunun

tesisini siddeue degil. adalette arardi. Onun icin bes yrl suren Birinci Umum

Mtlfetli~lik devresi bolgeye, hukumete ve Cumhuriyet bUtyesine hicbir gaile ve

kOlfet getirmedi.89 (Tunceli Vali ve Kumandanhgi adryla ElaZl~ merkezinde kurulan

D6rdOneU Umum MUfetti§lik daha sonradir. Tunceli, bUyilk ve neticeli asked harekaa

da 1937 de yapilmisnr.)

44



Iste AtatUrk bu noktaya da bir U~Uncu mim koymustu, Y II 1934, soyadi kanunu

'Ylkml~tlf. Her vstandas gibi D r. Ibrahim Tali Bey de kendisine ve ailesine soyadi ola-

cak bir ad aramaktadir. I~le ona, hayatmdaki, bugtine dek olan yasannlannda Uy kez

mim koyan Atatilrk, O'nun onden gelirligini ve onden gorilrltllilgUnU takdir ederek ona

"O NO OR EN " soyadm i verntistir.

Biz rahmetli Ibrahim Tali Ongoren '] ~ahsen tamdlguntz, bildigimiz ve izledigimiz

iyin bu degerlendirmeyi kisise! gorii~lerimiz olarak, bir iddiada bulunmadan, ortaya

koyuyomz.

Gercekten Dr. Ibrahim Tali Ongoren 1927 yilmda baslayan Birinci Umumi

Miifetti~lik goreviyle Idare hayaunm ve idareci mesleginin, zamamnda \lniU

kisilerinden biri olmustu,

Almanya'yi 46 YII yoneten ve durup dinlenmeden gelistiren Buyuk Fredrik, "Bir

memlekete gercek bir vatanperver yetistirmek 0 memleketin hududunu genisletmektendana hayuhdir." demistir.

Dr. Tali On goren, son ncfesine kadar, dilnya yuzunde gereek vazifesinin

ba~kalarma ornek olabilme hays lyet i icmde yasamrs ve Buyuk Fredrik'in vatanperver

yetistirrne ilkesine gonul vermis adamdi. O'nun Diyarbakrr'da baslayan Birinci Umumi

Milfetti~lik kadrosundaki i~lerle devam edege\en yetistirme okulu memlekete ba~ta

H asim Iscan olmak uzcreSukru Sokmensuer'i, Osman ~ahinba{l, Hulusi Devrimer'i, ve

daha bircoklanru kazandmmsur." (ss. 488-493)

Bu uzun ahnuda birbirindcn ilg inc ~e~iLI i hususlar vardir. B irin cis i, "A ta tu rk

)ngOren soyadiru verdi, Y I"n ilk gU nU ndenbcri bu adi kullanrnaktayim. Arzederim.")i"im inde b ir yaznun rcsrn i kayu lur ic inde yer almasidir. Bu. Parti ve D evlc t .sc fin in ,

(an i D aim i ve Deg i~mez Gcnel B askan Gazi M ustafa K em al'in karar veric i ve uygu-

ayicr tek kisi oldugunu bir kere daha gostermektedir, O'nun maddi ve rn an e vi k i~ ilig i

IDl inde. butun kisilikler erirnektedir, yok olmaktadir, "Atatiirk Ongoren soyaduu verdi".

Burada kuskusuz, Parti ve Devlet Sefine yakin olmanm kivancivar. B ir Gene l Vali,

K endi soyadirn neden secem iyor? V eya. resm i b ir yazi ile Sefe yakin lig iru belirtm ek du-

r umunda k a lIy o r?

Ikinci onemli husus, "ulusal kurtuluscu Kemalistlerin, Mustafa Suphi ile,

Bolseviklerle clan iliskilerinin a~ lkhg a k a vu sma sid ir. O"Unci . i husus Seyb Sa it d ire nis iile b irlik te , "Sark v ilayetlerinde ayn bir yonetim in" uygulandrg i, b izzat som urgenin

G e nc l V a lis i tarafindan itiraf cdilmis olmasrdir, D orduncu bir husus ta Diyarbakrr 'daki

B irinci G enel M ufeu isligin som urgeciler ic in oncm li bir o ku l o ld ug un un b elirtilm e si-

d ir, K u rd ista n'm ilha kin da, som urg ele su rilm e sin de b UyUk "y urtse verlik " o rn ek le ri v ere n

y t>ne tic il er in . s omurge va lil er in in , bu o ku ld a o ne rn li d ers le r aldiklan belirtilmektedir.

A ta tlirk ta ra fmd an k en disin e soyadi v erilen G en el V alilerden biri de Hasan T ah sin

Uzer 'dir . Hasan Tahsin Uzer bunu b tiy tik b it kivancla anlatmektadir. (Meshur Valiler,

s s. 5 12-5 2 5)

Genel Mufettis Abidin Ozmen hakkmda, Yeni MUlkiye Tarihi ve MUlkiyeliler

ki tabmda (Cilt 4 s. 1421 vd.) aciklayicr bilgiler vardir, B irinc i G ene! Mi.iretti~likbolge-

sinde kaymakamhk yapan Kazirn Atakul suntan anlatmaktadu:

..... 1940 Temmuzunda tayin edildigim Hakkari'nin Yuksekova ilcesi kayma-

45



kamhgmda ise baslamak Uzerc Diyarbakrr'a ugraml~ ve Birinci Genel MUfetti~ SaYIn

Ozrnen'i Makammda ziyaret etmistim. Kendisini ismen tarurdun; ama, yuzyuze ilk kez

geliyordum, Beni babacan bir ravirl» karsrladr. "Birinci Umumi Mufettislik

bolgesindeki ilcelere cahskan, otoriter ve i~ gorecek feragata sahip kaymakamlann

secilerek ve uzermde durularak tayinlerinin yap i lmasmt Dahiliye Vekaletine teklif.."

etti~ini soyluyor, kelimelerin nzerine basa basa ve gozumun i~ine bakarak demek is-

tiyordu ki: 'Sen Yuksekova icin bu ~artlarla secilmis bir kaymakamsm, gideceksin,

ph~acaksm ve basaracaksm.' Rahmetli gercekci ve pratikti. Uzun soz soylemegi sev-

mezdi, Nutuktan, protokoldan, merasimden hoslanmazdi.

o aksam kaldigrm otele bir polis memuru geldi ve "saat 20 den sonra Orduevindeki

yemege Umumi Mufenis tarafmdan davet edildigirni .. " soyledi. Bu ~agn 0 tarihte beni

cok duygulandirmrsti. Gene bir kaymakamdtm. Gittim. Orduevinin bir saionunda, 0 ta-

rihte Diyarbakir valiliginden aynlan Fevzi Gurel'e bir veda ziyafeti veriliyordu. Sof-

ranm basmda bulunan Saym Ozmen, sagma Vali Gtirel'i soluna Kolordu Kumandaru

(rahmetli) Galip Deniz'i alnus, boylece Genel Mufenislik, Kolordu Kumandanhgi ve

Diyarbakir Vilayeti erkam siralanrruslardi. Masada bana da yer verilmisti, Konusmalar

arasmda rahmetli Ozmen su sozleri soyledi: "Bu sofrada ilk defa gordUgUnUl bir genei

size tamuyorum. Bu gene Yuksekova Kaymakamhgina gidiyor. O'nun basansma

i~iyorum." Herkes bana donmustu. Bakislannda bir merhamet ve acima vardi, Bana

sanki, "vah yah nereden dusum oraya" diyorlar gibi geliyordu ... " SOl istedim ve

birseyler soylemege ~ah§tlm. Sofranm havasr degi§mi~ti. Yuzlerde sevgi ve muhabbe-

lin bclirli ~izgileri ile ferahh tebessumler husule gelmis ve acimakh nazarlar, guvenli

ve hurmetli bir anlama ~evrilmi~ti. Bu sirada, Abidin Ozmen'in tabagma catahyla vura-

rak, beni dinleyin, ihtan ile ayaga kalkugi gor+ldu. Ceketinin tek dugrnesini ilikledi

ve soyle sore basladi. "... Nutuk soylemege hi~ niyetim yok. Sevmem de. Bu gene,

sozlcriyle konusrnaga mecbur etti. Mu.ehassis oldum. Boyle gencler bu vatana ~ok

lazim. Sizden rica ediyorum. Ben bu gene kaymakamm emrinde olacagim, Sizler de

ona clinizden geldigi kadar yardim edeniz. Muvaffakiyetler dilerim."

Gercekden, Merhum iI~ yrla yaklasik suregelen Yuksekova kaymakamligrm

suresince benimle, gorevimle ve kar~Ila~tlgtm WrlU zorluklarla ilgilenrnis ve

yardunlarda bulunmustur. 0, bir seferinde, bana iltifat etmek i~in baskelannm yanmda

: " Bu kaymakam ya yalan soyluyor, ya bu Yuksekova'da asayisin bu derece

saglanmasmda bir 1I151m var, Bu ulsrm ne irnis? Onu bizc anlatsin da gorelim .. "

demistir. Onun iltifau ve konusma tarzi bu idi. Gucenilrnezdi. Gucenilemezdi.

"Yumruk" yerine acele soyledigi zaman "zurnruk" dcdigi duyulmustur. Bazi sozcukler

uzcrindcki telaffuzunda O'na memleketi olan Nigde'nin ve Orta Anadolu'nun sivesi ha-

kimdi, 0 bu hakimiycte karst durmadi, Kclimcleri ve ~ivcyi scverdi bunlardan aynhp

uzak lasm ayi b ir bak im da da hafiflik sayardi.."

K azim A taku l'un bu an laum lanndan sonra, Yen i M iilk iy eliler T ar ih i v e M iilk i-

yeliler kitabi ~ubilgileri eklemektedir. '

"Rahmetli, samimi, gosterisi sevmez, inandlgl prensipler icin cesurane davrarurdi,

A raturk 'e yaz ih hakareuen hukum giyen ve bu suretle Konya Lisesi {igretmenliginden

kovulan, musecccl kornunist Sabahauin Ali'nin tekrar gorcvc almmasi hususunda Ust

makamlardan yapilan butun baskilara rnukavcmct etmis: " Ben Maarif Vekili bulun-

dugum muddetce 0 kornuniste muallimlik yapdmnam' diyerek adi geceni vazifeye

aldirmarmsur, Merhum boylelikle sarnimi bir milliyetci oldugunu da gostermistir.

(Aynca bk. Meshur Vallier, 449 vd.)

46



Goruldugu uzere, K urdistan som urgesinde, K urt dusm am olarak gorev yapan bu

Kemalistler, Mu stafa S uphi g ib i S abahauin Ali gibi devrir. .i ve yu rt sever le re karst da

d erin b it d usm anh k b eslem ektedirle r, B U ttin b unlar K urt d ern okratlan v e y urtseverleri ile

T urk "dem okratlan"nm gorusleri arasm da cok derin ucurum lar oldugunu gosterm ektedir,KU rt u lu su u zerind e zu lu m u yg ulay anlar, K urdistan 'm somu rg elestirilrnesi ic in h er tU rlil

d ev le t o la na kla nru se fe rb er e de nle r, TU rk "demokratlan", Kema lis tle r ta ra fmd an , " ile ric i,

devrimci, halkci, yu rts ev e r .. " o la ra k a ru lmak ta d ir .

e) Tunceli K am inuna hi~kin O larak , Y onetici K em alistlerin K urt

Sorunu H akkm daki Farkh lld G 6rii.5 ii

T unceli kanununun T BMM 'nde gorusnlup kabu l edilm esindcn som a, Falih Rifki

Atay, C HP'nin , devleun ve hukumetin rcsmi orgam sayilan U lus gazetesinde yaz(hgl b ir

bas yazlda90 ~yle diyor. (Y azi H e ilgili aciklarnalar dipnotian aracihgr i le g o ste ril -

rnisur.)

.•... DUn kamutay, Tunceli vilayeti hakkmdaki kanunu kabul etmistir. Yeni vali

askerlik vazifesinden aynlmayan bir kumandan olacakur. Kendisi ayru zamanda

D orduneu Um um i MUfetti~tir.91

Kanunun, bugun kamutaya, sevkcdilrnesine sebep ne bir isyan ne de buna bcnzer

anormal bir haldir. Arasira had nobetlerle tepen, mi.izmin bir hastahgl kokunden gidcr-mekLir.92

Denim isrninin neler hatrrlatugrru burada tekrar etrneye gerek yoktur. 1871 denbe-

ri bu yurt_parr;asl uzerine 11 askeri harekat yapilmisnr. Fakat ne idare, ne adliye, ne de

kultur bakimmdan hicbir tedavi yapilmarmsnr . Cumhurlyet hiikilmeti adet ve ananesl

oldugu iizere, tenkll degilledavi tedbirlerl almaktadlr.93

Dersim oz Ttlrkttlr.94 Halk yoksuldur. Dag oyuklarma, magara ve ucurum bOgtlrle-

rine sIgman agalar, Anadolu'nun son derebeyleridir. Halk bunlann esiridir. Bunlar

halki yagma, talan ve kan hizmetlerinde kullanmaktadirlar .95 Cumhuriyet devrinde es-

kisi ile kiyas edilmeyecek kadar sindirilmis olmakla beraber, yakm kazalann, rnevsi-

mi geldlginde yine bunlarm akm kollannm baskmma ugradlgl gorulur, Ya bu agalara

harar; vermek, yahut ekin ve hayvanlanm birakip kacmak, hatta busbutun gocmek zo-

ronda kalanlar da bulunur. Dersim'in baz: krsrrnlannda toprak fakir ve sarrlar elve-

rissizdir, Bu elvcrissizlikle birlesen zor ve cetin tabiat, talihsiz ve geri halkm azgm

derebeyleri tarafmdan sornurulmesine yardim eder.

Anadolu, belki butun tarihinde, yalmz Ataturk cumhuriyeti devrinde sukun ve birlik

gt'irdU. Taraf taraf ve devir devir radikal tedbirler almmaga luzum gorulmustur, Bugun

sira Tunceli Bolgesine geldi.96 Burada da mektepler, yollar, merkezler97 iskanlar yapa-

caglZ. Halki tarlaya ocak ve saye (ise) kavusturacagiz. Anadolu bir uctan bir uca i~ ve

guvenlik yurdu olacaknr, Cunku halk ve memleketi bu saadete erismekten menedecek

hicbirsey yokrur . Anadolu'da bir tek milletin evlatlarj oturmaktadtr. Kan birdir.lhtiyar;

birdir. Dava birdir.98 Bu son birligin herhangibir kosesinde en kucuk bu aksama ve

gedik brrakmak, Cumhuriyet icin affedilmez bit sur; olurY9

Imparatorluk isyan bekler ve kan dokerdi. Biz isyan ve kan ananesini ve -iartlarml

47



ortadan kaldiracagrz. DUn kamutayda alman tedbirlerin maksadi ve ruhu bundan ibaret-

tir ."IOO

H ilk iim e t tara fm d an y aym la nan T urk iy e C umhu riy eti 15.V II K ita bl'o da. T un celi

V ilayetinin ldaresi ile ilg iJi bo lurnde, y ine yukanda, Falih RICkl A tay tarafm dan ifadee dilc n g oru sle r tekrarlanrnaktadir, Bu yazida , D ersim , "tem iz TUrk u lk es i" , Dersim'de

y asa ya nlar d a "tem iz iy i k alpli T urkm en le r" o lara k a nlau lm sk tad ir.U ''

Kemal is t ICk~lhgm KUr t s oru nu na ilis kin oteki g6rii~iinii , en az U1us k adar resm i

say tlan C um huriyet gazetesinde yaym lanan bit yazidan izleyelim . Y . M azhar A ren , Dec-

sim direnm esin in dev am eu ig i g un lerde yazdlgl bir y wda lO 2 ~yle demektedir .

" ... Bu yara tekrar acrlmrsnr,

Ufunet in i saciyor.

Herkes samyor ki Dersim kendi icinde

Bir ~ekavet ocagldlr,haYlr

Orasi krvrlcunlan, res'leri (tesirleri) Sivas'tan, Malatya'dan,

Bayburt'tan ibaret bir mnsellesin (ilygenin) her tarafma

sayllan bir hirsizhk yangmidir.

Derslmlllerl Tiirk sananlar var

Ben de onlan hicbir zaman T urk s an nu yo rum ,

Turk'te bedevilik, iptidailik, vahset, merhametsizlik, ve kan

iyi~ilik, seciye halinde mevcut 0lamaz.103

Bundan baska antropolojik evsaf ile TUrk baskadir. Dersim'li baskadrr. Turkce

baskadir, Zaza dili baskadir, Bunlar bcnirn kanaaumca, tarihin pek eski zarnan-

lanndanberi 0 sarp daglarda barman ve kimse el degdirmedigi icin milnkariz olmayan

(tilkenmeyen) hususi bir lrktandlf_104

Birkay kOy isminin Turkce olmasr, birkac asiretin TUrk ismi tasrmasi, olsa olsa

Turklerin enerjilerinin yuksek devirlerinde bazi sergedelerin buralardaki Dersimlileri

asiret halinde, kabue halinde idare etmi~ olmasmdandir, denilebilir.IOS

Onlarda zeka denilen ~ey, ~ikarlm pencesinden kacirmak, sikar oldugu penceden

kurtulmak iyin bazi canavarlann gosterdigi insiyaki halden baska birsey addolunma-m~~~lM .

Teneffus ve kan cihazlan tunctan saglam, ve kcmik ve adaleleri r;evikten farksrzdir.

Ben 60 okkahk IUZ ~uvahrul07 sirtlayarak, aganm tms giden kannnm arkasmdan,

2000 metrelik bir daga, a~asl ile konusa konusa nrmanan ve ta~ldlgl 100 okka yukun

uzerine 70 okkahk bir adami OlUftUpl08 sel gibi akan bir dereye beline kadar girerek

sarsilmadan gecen Dersimliler gordilm.109

Ben Erzincan'da Izmir'in istirdadi dolayisiyla §enlik yapildigi gun bir yolculuketrnis ve (Acemoglu) koprusunun basmda, oradan geeecek yolculardan havadis almak

i\,in bekleycn Dersirnliler gormustum. Onlar §ehirdeki ~enligin sebebini ogrenince

meyus olmuslardr. Ne kadar mutecessis ne kadar miltemayil idiler, Anlatarnarnl!

Ni\,in?? 110

Ciinktl zaferden soma sulh devri basladi. Sulh devrinde hilkilmet inzibati temin eder.



Kuvvetlenir ... f?ekavet mii~ktille~ir, ~apukuluk gti\<le~ir.lll

Ben Kuzucan'da Nohutlu ismindeki bit koycegizde bit Dersimlinin evinde, esya ola-

rak ocak basmda serilrnis bir keci tulumu, yerde yorganhk eden bit kece, duvarda gayer

temiz tutulmus bir harp tOfeg:i gormti-ittim."I12

Daha son ra yazar, tu lum lann nehirin b ir tarafm dan l'lbU r tara fm a gecerken kul-

laruldrgrm a nla trn ak ta dir. D e rs irn lile rin bu isi buyuk b ir b ece ri He yapuklanm belirtip

y az isn u ~ u sek ild e tarnarn lam aktadu .

..... Cekirdek Dersim, et Denim, kabuk Dersim, Dersirn'in rs lahma gerek yok.

Temdide (i~i uzatmaya) gerek yok. Dersim'i bosaltrnak gerek. Biz yapmasak bu i~

l<0cukJanmlzm ustunde kalacaknr. .. Anadolu'da oyle koyler vardir ki, oralarda herkes

i~gtil< sahibi oldugundan slglftmal< bulamazlar. Korucu bulamazlar, Bunlar, mUterakki

(gelismis) koylere iki-til< hane verilrnis elsa hem liek av etten , hem cehaletten, hem

igfal olunmaktan kUfmlurlar.113

Dersim'de rnedeni adam yavrusu btiyiimez.,,114

Yukanda ik i cesit yazidan ornek ler verdik . B irin cisinde D ersirn TU rk ulkesi ve

orada y asa ya nla r d a "O ztu rk " sa yih yo r, Ku rd ista n u ze rin de surdurulen so m urg cci po litik a

"esk iyahk la , capu lcu luk la haydutluk la m UcadeJe ediyoruz" d iy ere k g iz le nilm e ye cah~l-

hyordu, lkinci tU r yaz ida ise , somurge po litik asi a cik ca ovuluyor ve tesvik cdiliyor, Bu

yazrda gercek somut yan i KUrt ulusu varhgi reddedilm iy or. B ilak is Dersim'in TUrk ol-

madlg l , ayn bit etnik gruba, "hususi b it irka" mensup oldugu liz erin de isra rla d uru lu yo r.

Bu irkm zeka bakrm mdan, fizik gUC bak irmnda n hayvan lardan hicb ir tarkr olmadrgi be-liniliyor.

K em alizm , KU rt u lusa l ve dem ok ratik hak lanm , KU rt u lus varhgrru reddetmek

sure tiy le gasbe tm istir, Y an i KU rt u lus varhguu reddederek, yok sayarak, "Herkes

TUrkt t i r" diyerek, KUrt ki~ ilig in i ve Kurdistan kisiligini yoketrneye calismisur. Bu

y azida ise , Ders i rn 'de yasayan lann , yan i Kurt ler in , k ati s ure ue TUrk o lm a dik la n isra rla

be lin ilm ek tedir. B u K ernaliz rn in hicb ir fik ri dayanag i o lrn ayan kaba b ir pragm anzm 01-

m asi ile ilgilidir, Kemal is t ler 1920' lerden itib ar en te rc ih le rin i, ln g iliz ve F ra ns iz empe r-

ya listleriy le ve $eh in~ h Riza Sah ile ortak , po litik , ideo lo jik ve askcri ey lem lerde bu-

lunarak K urd istan 'i som urgelestirm e ve K ilrt u lusunu diliy le ku ltu ruy le ta rih iy le b irlik tetumuyle o rta da n kaldum a yonunde yapmtslardir . Tem el am ac, K Urt u lusunu kole lestir-

m ek, K urd is ta n to pra kla nru s om urgeles urip ilh ak eunek olarak belirlc nin ce , re sm i ideo-

lo jin in cesitli zam an ve m ekan kosullan ic in de, da im a b u tern el po litik ay r d este klem esi

ve bu polilikaya m esru luk kazandirmasi is tenrnistir .

D ik kat edilirse , b irin ci yazmm yaym landig t sira larda, yan i 1935 yt lmm son ay-

lannda, K urtle rle hukurnet a rasm da silahh b ir rnucade le yok tur, Faka t hukurne t bllyilk

bir haz trlik icindedir, B oyle o lunea K urdistan 'i daha iy i kon tro l etm ek icin bo lgen in

T Urk y urdu , o rada yasay an lan n da "O zturk " o lduk la rt ile ri stirfiltir .lk inc i yazm m yaziku-

g - I ta rih ise , K urtlerle TU rk hukum eti arasm daki savasin yogun b ir sek ilde devam ettig i

zam ana rastlam aktad ir. V e K unler uzerinde, H itle r'in rejim i de dahil oJm ak: uzere , tarih te

esine ender rastlanan bir ka tlia rn ve soykm rnr su rduru lm ck tcdir. B u ise, b irtakrm TU rk

unsurla rda, b irtak im kusku lann m cydana gelrnesine ncden o lrnak tadir. "M adem ki bun la r

da TUrk , 0 halde , neden k itle haiinde katledilm ekted ir" den ilm ektedir. Iste bu tlirJii

49



kuskulann dogmasm a ve gelismesine e ng el o lma k i9 in . O ldUTU le nle rin , k a tle dile nle rin ,

TUrk o lmad lk la n , Turk'ten ayn bir kavim olduklan , "pis Kiirt, kuyruklu KUrt" olduklan

~I~ ifade edilmi$tir.

1930 y rlla nn da , Agn'deki KUrt ulusal direnm esi sU rdU rli1dU ~, K Urt u lusu H e

TU rk h i.ik iime ti a ra smd ak i s av asm ~dd etin i artuarak devam etti~ gU nlerde, devrin A dalet

B akaru M ahm ut E sat (B ozkurt) B eyin yapbga konusm aler son derece ilg inctir, B u sirada

Mahmu t Esat B ey ~yle diyordu:

"••• Bu Turk Ulkesinde TUrk olmayanlann bir tek haklan vardrr, Turk milleline kOle

olma hakki, asil TUrk milletine usakhk etmek hakb."ltS

B u yazr ile , yukanda belirtilen ikinci yazi arasm da bU yU k bir benzerlik vardtr.

H er iki k ate go rid ek i y az Ila rm da, Kurtlerin ak tif direnm eleri sirasm da yazilnus olmasi

Uze rinde d ikka tl e duru lmasi g er ek en b ir O z ellik tir.

B u konu H e ilgili o larak: 1932 ydm da, E lazl~ 'dan yazlln ll~ m ektup son derece il-

ginctir, B u m ektup E lazlg Valisi D eli Fahri'n in tesvik ve tahrik i H e yazrlm isnr. M ek-

tup ~ yle:

..... lsmet Pasa Hazretlerine

Ankara,

En asrl Dersimli olup Kurtluk ve Kurtculuk gaye ve maksatlanrn yukseltmek, Kurt

efkan fasidanesini tervie etrnek ameliyle (KUrt kamuoyunu yamltmak amaciyla), KUrt

rnufsitlerinden Mehmet Nuri'nin, milli kuvvetlerimizin ilk [~ekki1l ve faaliyeti devre-lerinde hamil bulundugu TUrk uniformasmt yerlere atarak kalbinde sakh o-Ian KUrtluk

hissiyatuu ortaya koydugu, Kocgiri'yi isyana tesvike muvaffak olduktan sonra isyanm

da basma geytigi ve 0 sirada Turklere yaptlgl hareket malumu devletleridir. Milli kuv-

vetlerimizin cihana gosterdig! kuvvet, Bay tar Nuri'nin bUrOn emelini kmms ve mah-

velmi§ bulundugundan, firara muvaffak: olmus, Dersim'e giderek, KiiItlere, TUrklUk aley-

hinde telkinat ve tesvikaua bulurunaktan asia vazgecmemistir ...

Resmi sifatla, TOrkiere daha fazla hakaret ve ihanet yolunu temine muvaffak olan

bu ki§i1l6 kattile§mi§ birkae a!lf sucun faiH bulundugu halde, yine vaz.ife ve baytarhk

aimak Uzere tarihten bir hafta Once Ankara'ya gelmistir, Hiyanetinden ba~ka TUrkIUge

ve TUrklere hi~bir menfaat ve muhabbeti olmayan boylesi bir §WiO. gen4f devletiml-

zin hizmetinde kullamlamayacaguu kesin olarak bildigimiz i~in keyfiyeti muhterem

pasamiza arz eyleriz efendim. 1.7.1932

Elaziz'de MUJ'UdUve KOmUrcO Kariyelerinde ~ift~i ve Oz TUrk Gencler namma Nafi

ve Avoi (Kiltdlstan TllIihinde Derslm, S8, 239·240)

GO rU ldlig il g ib i b urada g en cler, KU rt o ldu klanru reddediy or, "O zlO rk " o ldu klanm

onemle belirtiyorlar. Mektup Nuri Dersimi'nin aleyhinde, onun i$e a lmmamas i icinyazrlm is bir m ektup. Jurnallem e oldugu iyin gizlidir, Bu m ektup lizerine D r, N uri D er-

simi'nin Ziraat Bakanhgmdaki gore vine son verilmis, Danistay da yine bu m ektup

uzerine bu karan onaylarrusnr.

1971 R ejim i sirasm da srk sik sozu edilen jum allem e eylem lerin in kokenine ine-

b ilm ek i9 in btl mektu p O zerin de dik katle du rm ak g erek ir,

B u m ektup bize, KOrl/Oztiirk ik ilern in in o nem li bit boyutunu daha goster-

50



me kte dir. G izli yazilarda, KUrtle r ve K urdistan hakkm da hazirlanan is tih ba ra t ra po r-

lannda, "K U rt" sO zU s lk sik kul lamlmaktadu.

K em alizm in sO zil editen bu prgm auzm i, K U rt d irenm elerin in neden lerine ilisk in

aciklamalarmda da k endini gostermektedir, Kurt u lusa l hareketlerin i em perya1izm ilebagtannh goste rm e konusunda K em alizm bU yilk bir beceriye ve hassashga sahiptir, Ha-

rek etin ilk safh a1 an nd a, hU kUm e t ~:}itli k itle ha be rle sm e a raclan yla h arek etin "M i istak il

K urdistan" kurm ayr am acladigrm , bu bak im dan U lkey i bolm eye ~ah~ tIgm l ifade eder.

B oyece KU rt ulu sal harek etine ~I siv il ask er TUrk b Urok ratlan m, yo netic ile ri etk ile-

mey e, sa rtlan drrm ay a cah sir. KU rt u lu sal ha rek etin in k an la bogulm asm dan sonra ise a glZ

degistirerek, i syamn etnik bir n eden i o lm a dig nn seyhlerin agalann, asiret reislerinin

kendi suufsal crkarlanm korumak icin ve fak ir halk y lgm larm l somurmek icin

giristik leri gerici b ir hareket o ldugunu yaym aya ~h~U '. B u sefer propagandanm etkili 01 -

mas i is te ne n h ed ef, uluscu dem okra t K U rt unsurlardir , Bunla ra , h are ke t, kU 9ilm s en ere k,cirk in , "gerici" gosterilerek sunulu r. B oylece K erna lizrn in propaganda bic im leri zam an

ve m ekan kosu llanna gore, degi~ tig i g ib i, TU rk ve K urt halkm a cesiu i S JR lf ve tabaka la-

ra g ore d e fa rk h muhte va la ra bU rfin erc k d eg i~m ek lC d ir.

H albuk i K em alizm in K urdistan uzerindeki politikasi sornurgeci ve rrk~l

oldugundan, K em alist ideolo ji de bu po litikay i m esru gosterrneye 9ah~ tlgm dan, b izzat

kendisin in em pery alist v e somurg ec i g uc le rle o cg an ik ili~ kile re g in nesi nesne l b ir zaru-

reu ir. C ;U okil K u rdistan 'm oteki kesim lerin i de, lngiliz em perya list bu kumeti, Fran stz

emperyalist hukumeti, Sehinsah Riza Sah monarsis i kontrol etmeye cahsmaktadir.B Oyle olunca K urdistan 'i kon tro l etm eye ve som urgelcstirm eye cahsan ve bu em perya-

list v e som urg ec i guclerin, poliuk, ideo lo jik ve ask eri ey lcrn le ri rnu stereken su rdurm e-

leri cok dogald lr. B u nesnel b ir zaru rettir, C ;U nkUbu ~k ildeki b ir ilisk ile r sistem i ~in-

de , KU rdistan daha raha t b ir sek ilde so rnu rge lestirilrnekte, KU rt u lusu daha elk in

yon tem ler le ko le le s ti rilmek tedi r. O r e yandan K em alizm in K urdistan uzerindeki politi-

W I somurgeci ve irkci oldugundan ve K em alist ideolo ji de bu po litikay i en bilim sel,

en rnesru b ir politika olarak go sterm eye 9 ah~ tlgm dan , K iird is tan 'dak i sey h, toprak agasi ,

asire t reisi g ib i tu tucu sm iflarla o rg anik ilisk ile r icine g irip b utu nlesen b izza t k en disid ir,

Zira somnrgeci dev le tler som urg elerin de daha iy i yerlesebilm ek ic in , y erli isb irlike ile r

bu lm ak zorundadirla r. B u bak irndan K em alistlerin K urdistan 'm tu tucu sm iflanyla

ilis kileri n esn el b ir ilisk id ir, B u k urum la nn varhklanni sUrd ii rmcJc r i Kem a li st le r in (daha

sonra A tatu rkculerin ) oy le o lm asuu isted ik le ri ic indir. Z ira K urdistan uzerindeki

somurgeci ve trk91 po litika, ancak bu smiflar aracrhgt ile , bu suuflarla i~birlig i

ysprlarak sU rdU rtilm ek tedir. K em alizm in b u ilisk ileri iizerin de , R esm i ldeo lo ji, K em a-

liz rn , ile ilg ili arasurm ada etra fh b ir ~ilde duru lacaktJt. B urada so runu anaha tlan ile de

olsa k oym akta y arar goruyoruz,

CHF'nin T iiz ilgU H e ilgili arasu rm ada K em alizm in seyhlik kurum uy ta ve

seyhlerle o lan ilisk is in i belirtm istik , K em alis tle r, u lusalhk iddia eden seyhleri, dar-agac lanna surgunlere gonderiyo r, toprakla rm a m allanna m Ulk lerine zorla e l koyuyor,

gasbediyordu. "K Urt yoktu r, K unce diye bird il yoktu r, herkes Turktu r," "Turktlm , m ut-

luyum ", d iyen seyhleri, K Urt u lusuna ihanet eden ~yhleri, TB MM 'ne rnebus tay in edi-

yor, onlann geleneksel im tiyaz lannm tam amm i korudugu gibi tesv ik de ediyordu.

51



B oylece on lan ajan l~ tlrdl~ O I~U de,K Urt ulusalhgmi e ng e lliy o rd u . On la nng ele n ek se i

imtiyazlanm korudugu ve ~vik ettigi OI~ude,daha Cazlaajanla$myor , sfuniirgeci Turk

d ev le tin in K u rd ista n'd ak i isb irlik cileri h alin e g etiriy ord u. BU tU n b u nla r asire t re isie ri, v e

toprak agalan icin d e ay ne n g ~iriidir. Asiret reisleri, toprak agalan, aym ~ yhler gibi,

"K Urt yok tur, ~ diye b ir dil yok tur. herkes Turk tur", "Turkum , m ulluyum " dedik le-

ri O Ic ;U dea ja nlasm isla r, a jan la sn klan O Ic ;U deKU rt to plum u O ze rin de ki g elen ek sel im-

tiyazlanm surdurmuslerdir. Bu imtiyazlar, korundukca ve tesvik edildikce KUrt ulu-

salhgrnm gelismesi de engellen iyordu . C Unkll bu kurumiann ve kisilerinin KUrt

to plumu u ze rin de ki b as kic r v e k on tro l edici fo nk siy on la n d ev le t tarafmdan korunuyor ve

tesvik goruyordu, B u surec , D ersim D irenm esin in kaalabcgu lm esm dan sonra yogun bir

s ekil de ge li sm i s tir ,



5. Jenosldl Mesrulasnnci Bir Ara~ Olarak

Tun cell K a nu nu

a ) J enosid Oncesine Ait Nun Dersimi'nin Amlan ,

..... Kurtlerin imhast i"in gereken gizli direktif ve talirnatlan alml~ olan Deli Fahri

(Elazlg Valisi), milli taassubun bUIUn kin ve garazr He faaliyete baslarrus ve Denim

Fatihi unvarum kazanmak sevdasma dU~mO~lu.

1930 yih Mayrs ayinm dokuzuncu gunu Elaziz Belediye dairesinde Firka kurnandam

Hiiseyin HUsnii Pasa ve memleketin ileri gelen kimselerinden mutesekkil bir toplann

yapilmis ve bu toplantida silz alan Vali Muavini Mithal, Dogu'nun orta sahalarmm ve

Dersimlilerin halis Turk olduklanru, saltanat devrinde bu TUrk unsurunun ihmal edil-

digini, Kanuni yollarla ve muslihane tedbirlerle (bansci yollarla), bunlann Turkiye

Cumhuriyeri toplulugu icinde milreffeh ve mesut bir hayat gecirmeleri mUmkiin

oldugunu belirtmistir. Hiiseyin Husnu Pass, Ticaret Odasi Reisi Ahmet ve Belediye Rei-

si Halil dahi, aym tezi rnudafaa etmislerdir. Deli Fahri, hitabet mevkiine geeerek,

magrur ve mutekebbir (kibirli) bir eda ile, dislerini grcrrdatarak: Dersimlilerin TUrk 0 1 -

madiklanm, TUrk koylusunde mevcut has sal ann hiy birisinin Dcrsimlilerde bulun-

madlgml, ileri surd Ukten soma, Denim muhitinin ecnebilerle, KUrt Hoybun Cemiyeti

emellerine hizrnet ettiklerini ve bu sebeplerle bunlann vucutlannm bir an evvel orta-

dan kaldinlmasr gerektigini hayasizca ileri surmustur. Timarhane kaekmi olan bu he-

rif. sozlerini kanundanbahsedenlere karst:

- "Kanun, kanun, kanunun icerisine .... tnkururum. lk i dudagrrruzm arasmdan "Ikanher silz kanundur, Dersimlilerden maddi manevi hi" bir hizmeti Turk milleti beklerni-

yor, hadiseler Turk'un bu kanaatim teyid etmistir." dedikten soma,

- "Bes yrldan beri Dersimliler fedai Kurt cetelerine yardim ve sigmak ternin etrnis

olduklanni ve Kocgirili bu asilerin hukumete teslim edilmesi kendilerine bircok defalar

teblig edilmesine ragmen hUkUmetin bu teklifini kabul etrnedikten '>~ka, adt geeen

~etelere yardima devam ettiklerini" kudurmus bir kopek gibi meclisin huzurunda

haykirdiktan sonra hitabet mevkiinden inmis ve bu sozler uzerine srkmtih bir hava

i~erisinde toplanu da~dml~ttr.

Fahri, tehditlerini lruvveden fiile koymaga baslarrnsn. 1931 ilkbahan sonlanna

dogru, bir gUn jandarmalar beni ikametgahimdan ahp dogrudan Fahri'nin huzuruna

goturduler. Bir zamanlar akil hastahgma mOptela olarak umarhanede tedavi aluna

almmis olan Fahri, pek hakh olarak, Deli unvanmi kazanmisu. CUnkU hunhar tavrrh,

cani bakl~h. ve '<Ok fena karakter"'~ bir adam oldugu her hareketinden anlasrlryordu,

53



Bu adam beni, bir zaman ayakta beklettirdikten soma, bir ytJgm gibi masasmdan

kalkarak, kin, garaz ve intikam dolu gozlerini gozlerime dikmis dislerinl gicirdatarak

bana dogru ilerlemis, ve onnme dikilmisti, Sag elini basma goturerek sen ve hasin bir

kuvvetle bir tek hi £ekerek bana gostermis ve aym v~i eda ile:

- Bu nedir? dernistir.

- Beyefendi, bu basnuzm bir kihdir, dedigimde,

- Bilernedin, bilernedln! diye odamn iyerisinde bir rur'yaptlktan soma, korkunc bir

tavir ve vahsi bir eda ile, yine Onilme dikilip basmdan bir tek krl yekerek:

- Bu nedir? dernistir.

- Beyefendi, zannedersem basrmzm bit tek kihdir, dedigimde. Fahri plgm bir kah-

kaha ve 'j'lghk ile:

- Bilemedin, bilemedinl demis ve bir eocuk tavn ile, 2.iyaret'j'i koltuklanndan biri-

nin uzerine oturarak ve ayaklanm yerden keserek sallanmaga ve aym, "bilemedin, bi-

lernedin" nakarauru tekrarlamaga baslanusu, Bir milddet bu deli eglencesini yapuktan

soma, yine basmdan bir krl yeluni~ ve goziime sokarcasma bana uzatarak:

- Bu nedir? Goztlnil patlannm, bu nedir? dediginde,

- Vali beyefendi, su halde bunu bilmek bilgirnin haricindedir, demem uzerine:

- Yapilan bUUln rnelanet ve fesatlan biliyorsun da, bunu neden bilmiyorsun, demi~,

ve s6z soylemekligime meydan brrakmadan yine basindan hircin bir kil daha yekmi§

ve bana gostererek.- I~te bu Dersim'dir, Dersim .. ~u gozlerinle gOTdilgUn basrm da, Turkiye Cumhuriye-

tidir ... Bu kill basrrndan yekip aUlglmda bilegim bir kuvvet sarfetti mi? demesi

Uzerine:

- Hiy olmazsa, bir sarsmti oldu, bir ~ey duyuldu. diyecektim, fakat kendimi geri

aldim, Tutundum, derin bir sukun ve hUzUnle ancak:

- Hayrr beyefendi diyebildim, Muhatabun soznne devamla:

- Kihn basimdan 'illunaslyla basumn vaziyetine bir zarar geldi mi? Basunda bir

noksanhk oldu mu?

- Hayir beyefendi! ~u halde ...

- Size emrediyorum, ~imdi gidiniz, emreuigirn §ekli kendilennin kahn kafaIanna

sokmak uzere, Seit Riza'ya bir mektup yaztruz. Benim hi'ibir Valiye benzemedigimi,

Yozgat'ta da milli mtlcadele harbinde isyan eden t;apano~ullanm mahveden Deli Fah-

ri'nin ben oldugurnu, emirlerime itaat etmedikleri takdirde kendilerini dahi t;apan-

ogullan gibi mahvedecegimi, boyunlarma Ip takarak gezdlrtecegfm] bildiriniz! Yan-

'Iarmda banndirdiklan Kocgirili Kurt fedailermi ve takip mufrezeleri kumandam Munir

Beyin katillerini hemen teslim etmelerini, aksi takdirde sonlannm fena olacaguu ken-

dilerine anlanmz! dedi.

Bu konusma esnasmda, bulundugumuz odaya acilan bir iy kapidan krsacik boylu vecentilmen tavirh Vali Muavini Mitbat elinde bntakun evrak bulundugu ha1de iyeriy~

girmis, ve hfirrnetkar bir tavirla ayakta durarak muhavere ve mucadelernizi sukut ile

dinliyordu, Ben valinin teklifine cevap olarak:

- Bu ernirlerinizi kaymakamhk vasitasryla Seit Riza 'ya tebUg buyurunuz, 'iUnIct

54,



kendisi ile hicbir alakam kalmamrsnr, dedi~imde:

- Sana emrediyorum, yazacaksml

- Beyefendi beni at ediniz, mazur gOJ:ililUz.

- Sana yaz dedi~im halde, sen hala israr ediyorsun, be aYI.

- Beyefendi, affedersiniz, benim aylya benzer hicbir tarafim yoktur, ben ufacik

tefecik bir adarmm. Dediglmde, Fahri vah~i bir canavar gibi, uzerime Meum etmis ise

de, vali muavini Mithat ararmza girmis, ve ben de

- Ben ,imdi hakkuuzda Muddei Umumilige (Savcrhk) ~ikayete gidiyorum,

sOzlerinizi de ayoen ve tamamen size iade ediyorum, diyerek dl~an ~lkn\1~tlm.

Koridorlarda bircok memurlarm bizi dinlemekte olduklanm gordum. Ve bunlann

arasmdan sOylenerek geltip mUddei umumilik dairesine girdim.

MUddei Umumi, kendisi ile kadeh arkada~hgtm olan dUrUst karakterli bir zat idi.Tel&§la ve dargm bir durumda i~eri girdigimi gorerek:

- Doktor, yine ne var'l meyus ve mUkedder (kederli) giirtlnUyorsun, derdin nedir1

- VaH Fahri Beyi ~ikayet edecegim, emrediniz. odaci bir pul ve kaglt getirsin, el-

den rnakamimza bir dilekee vereyim. Vali hakkmda kanuni takibat yapilrnasnu sizden

rica ediyorum, dedim, Ve meseleyi safhalanyla anlattim,

MUddei Umumi, bir zaman sukut edip elindeki kalemle adi bir bglt Uzerine bit

~eyier karaiadtktan sonra, mnteessir bir tavirla yiiziime baku ve odaciyr ~aglnp iki

kahve emrettikten sonra, soze baslayarak

- Doktor! TOrkiye'de soz kalem ve kiti hurriyeilerlnin ~ktan mahvolmus oldugunu

bilmiyor musun? Sen macerape rest, felekzade bir adamsm. Diktal6rliigUn ne demek

oldulunu bilmiyor musun? Dogu imha politikasiru anlamadm mi? ~ahsi zevk ve ihti-

raslar i~in yapJlan facialardan haberin yok mu? Masum ve mazlum binlerce ocaklann

s6ndUrilldillOnO, yuvalann ytkddlgtm gormnyor musun? Mazlumlann kant ile

ya,tyoruz ... Heyhat Nuri... Heyhatl asabisin, acillsiin (acelecisin) ve bu durumun

yUzOnden lekelendin. Bu s6z0mO affet. Lekelenmedin. eUendin, bellendin, ~Uphelendin

ve bu sebeple aruk en ufak bir hareketin bile senin i~in I:SlUmkahm durumu yaratlyor.

Hakkmda uzun boylu tetkikat yaprliyor. Dedikten sonra elini masanm g6zOne uzatarak

bittaktm evrak ~Ikardl ve:-Biliyor musun, ~u dosyalar srasmda hakkimzda ne gibi mahrem evrak vardir?

~imdi de kanuna dayanaralc, Dogu'lu ve hususiyle Dersimli oldugunu unut araJc, kanun-

dan, kanunun tatbikinden, kanuna dayanaraJc ~ikayetten bahsediyorsun. DoA:uda .yrt blr

kanun, keyn blr reJlm, unsurlan deli~tirecek bir gaye takip.edilmekle oldulunu bil-

miyor musun'? Vicdamm bu duruma dayanamlyor. Fakat heyhat ki, ailem efradim

gecindirecek orta halli bir gecim vasuasmdan mahrumum. Buna malik olsam bu

gtmden itibaren orekilirim. Ve zannedersem TUrkiye Cumhuriyeti rnemurlanndan vicdart

ve namus sahibi olan herhangibirisi de boyle yapar. ~unkil namus ve vicdan sahibi

memurlar aldiklan maastan, gordukleri hizmetten oturduklan masadan her dakika vicda-

nen muazeptirler (azap iltindedirler). buna inamruz.! Siz yapllan keyn muamelelerden

h.berdar dellllslniz. Kanun, vicdan, namus ve ~eref mefhumlan ortadan kalkmisnr ...

Hal bu merkezdeyken kanuni mevzuattan ne iimit bekliyorsunuz'? Boyle bir durum

k8f§lsmda sukut etmekten ve olaylara tabi olmaktan bqka bir ~are g6remiyorum,

dedi. 117

55



Ararmzdaki konusma burada sona ermisti. Bu strada yine adJiye mesleginden olan ...

zat iyeri girmisti ve vali ile ararmzda gecen hadiseyi l~itmi~ olmah ki, hemen bana hi-

tab en:

- Ne var doktor? Vine kanundan ve kanunun tatbikanndan bahsediyorsunuz. Kanunuyapanlar, rnilleti asrilige sevkediyoruz, diyenler arasmda, sahsi mevkilerini tarsin

(seglamlasurmak) icin, yalmz yapnklan kanunlan de gil, ailevi ~erenerini bile feda

edenlerin ne kadar orok olduklanru bilseniz dehsetten titrersiniz. Diktatorun birtakrm

dalkavuklar arasmda ilahlasmis ve bu ilaha her ~eyi turban sunan bir muhit meydana

gelmis oldugunu i~in iy yuzunu bilenler, ancak, vicdanlan onunde itiraf edebilirler.

Her nekadar, Mustafa Kemal'in Turkiye'sinde tekke ve zaviyeler kapattmlrrus her

ore~it tarikat yasak edilmis ise de bunlarm yerine bir Kemalist dini him olmus

oldugunu soylersem buna hayret edilmemelidir .....

Kemalist tarikatm kurucu Uyelerinden biri de Kutahya Mebusu Hakki Nasit'tir, Buadam da Dersim hakkinda yazilar yaziyor. "Bu daglarda akil ve manuk dismda bir din

yasarnakta oldugunu' iddia ediyor. TUrk genorJigine verdigi hitabelerde daima,

"Mabudumuz Gazi, mabedimiz Halkevleridir" sozlerini tekrarhyor. Zavalh genorligi de-

lalete ve ruhen k6riUge sevk icin bir dalkavugun yapabilecegi her ore~it riyakarhgi

yapiyor, diye sozlerine son verdi.

Ben, muddei umumiye hitaben:

- Ne diyorsunuz, vali aleyhine kanuni yolJara muracaat edeyim mi? dedigimde:

- Barak be yahu, mesela dilekceyi verirsin, Itiftligine donersin, iki gUn sonra iki

suvari jandarma gelir, seni vi!ayete goturmek bahanesiyle yola or1kanr ve yolda imhaeder, Sonra gelir, "kaciyordu, vurduk" diye rapor vcrir ve bu surctle mesele kaparur,

Kih11er I~in arnk hayat hakkt kalmadlglm bilmiyor musun? dedi.

- Teskilau Esasiye Kanununda (Anayasa) Turkiye Cumhuriyeti dahilinde dogan her

fen Turkiur denilmiyor mu?

- Doktor sen beni crldmacaksm. Sen yine kanundan bahsetmeye basladm.

Teskilau Esasiye Kanununa bakrhrsa, Ttirkiye Cumhuriyeti dahilinde bir Ermeni de

Turktur, i~in gosteri taraf yerindedir. Halbuki bu unsur hakkmda tatbik edilen muamele

gizli talimata goredir. Sen dahi kanunun gosteri tarafma Turksun, hakikarta ise, bir ya-

bancidan farkm yoktur. Cunku Kurtsun, Yirmi yil bir tahsil sahib! oldugun hslde, sanane gibi bir hayat hakki verilmistir, BOlOn mesru ve insani haklann inkar edildi. Her

an olum tehlikesine maruz bulunuyorsun. Kanun sana hicbir terninat saglamadrgi halde,

nasil kanun deyip duruyorsun? Bir ki~i en ufak bir vazifeye bile tayin edilecegi zaman

ilk once TUrk mndur, KUrt mudur? diye enmiyet dairesinden tahkik edildigini bilmeli-

sin.

- 0 halde, biz Kiinleri bir an evvel ya imha, ya tehcir etmeli,

- Acele etmeyiniz, 0 da olacak. Dogu'da yapJlmakta olan tren hatlart asker] mak-

satla yaplhyor. Hu hatlar Dogu'dakl Kiirtliigii ezmek i~lndir, Hatlar ikrnal edildigi za-

man arzunuz dairesinde(!), rrkrmzin imha ve tehcir (surgun) edildigini de goreceksi-niz." (Kurdlstan Tarlhinde Dersim, S5. 214-223Y"

Bu am lann 1930 y illanna ail oldugu yukanda belirtilrnisti. Elazrg Valis! Del i

Fahri'nin konusmalanndan, tavrrlanndan iyice anlasilmaktadir ki, Turk Devleti

Kurdistan'i yasalardan cok icra kuvveti He idare etmektedir. Bu tam anlamryla , kanun,

56



nizam dl~1keyfi bir idaredir, 1935'le "Tunceli Kanunu" adi alunda crkanlan v e yUrU rlUge

k on ula n k an un b oy le sin e keyfi b ir u yg ularn ay i k an un m addeleri ile diizen lem ek ten baska

bir ~eydeg ildir, B oy lece jen osid u yg ulam alan "k an un su z" o lrn ak tan k urtu lu yo rdu .

Somu rge le ri n p ar lamentola rd a tartisilmrs u zu n u zu n gOrU ~iUm ii~y asalarla degU,icra organlanrun kararlanyla idare edilmesi, somurgeci uygulamalarm genel bir

gO riin iim iidU r. Paris U niversitesi S iyasal lncelerneler Profesoru ve eski S om tirgeler V a-

lisi, H ub ert Decamp, Som iirgecili~ in Sonu (C ev, J. ve F. O rsan , R em zi K itabevi,

Istanbul 1965 s. 45) isimli kitabrnda, bu durumu 3y lk acrk ortaya koymaktadrr,

TUrkiye'de oldugu gibi, boylesine keyfilik ieri "kanunlasurm ak" ise, yasam a, yU rU tm e ve

yargi gU ylerin in lek bir m erkezde, b ir k isin in tarusilrnaz elestirilernez hukm etm e yetk i-

sin de to plan dig i zam an v e y erlerde g ijrijiU r.

Birinci Genel Mufettislik Mlifettisi Abidin Ozmen ' in , 1936 yilt EylUl Aymda

hazrrlay ip A nk ara'y a su ndu gu rapo rda da b u hu su slar o lan ea ayikhgl He belirt i lm istir .

"... Binbir cereyanm yaratugr, yen;isini, casusunu, serserisini, ~akisini musbet de-

lillerle kanunun pencesine koymaga imkan yoktur. Hududun gece gUndUz gecmege

musait olan her noktasmda, iceriye giren propagandacist, casusu, hicbir cezaya

ugramadan hudut harici edilmesi, annesi, babasi, ailesi, mUreffeh olarak koyunde rahat

icinde yasayan bir ~akinin kazandiklan ile refahlanmn arttmlmasma mukabil hak-

lannda hicbir sey yapilmamasi bu cesit isleri yapan adamlarm cesaretini ve adedini

aruracagma ~Uphe yoktur. Eger hududa pasaportsuz veya vesikasiz giren bir adam hudut

boyunda bir kursunla karsilasacagrm veya aylarca hapiste yatacaguu bilirse, kendinl

hlmaye edeeek allesinln derhal yerlerlnden kaydmtacaklaruu hesap ederse bu yola

meyil edeceklerin azalmis olacagt muhakkakur. Ru gibi icraaun tatbikine verilecek

selahiyetin Konya Valisine veya Amasya Valisine verilmesine hiy luzum yoktur. Fakat

Mardin Valisine Verilmesi mUlkUn selameti icabmdandrr ... Bolgeyi bugun KUrtlUk

propagandasi, yarm Kurtluk istiklal cereyaru kaplarsa, bugUnkU adli prensiplerin mem-

leketi kurtaracagma kanaat getiremiyorum." (Soz eden Zinar Silopi, Doza Kiirdlstan

Kiirt MlIJetinln 60 Senedenberl Esaretten Kertulus Sava!jt Hanrau, 1969, Stev

Basimevi, s. 144) .

Genel Miifetti$ Abidin Ozmen gayet ar;1k konu$maktadlr. 6me#in Mardin V ali-

sine CO kgenis yetk :iler verilm esin i istem ektedir, Fakat bu yetkilerin, K onya, Am asya

v s. V alilerin e v erilm esi hiy g erek li deg ddir, dem ek tedir. B u K u rtlerin y a~ ru bg l b olg elerin

olaganusiu tedbirlerle, yani tam bir keyfilik ile yonetilm esin i istem ekten baska bit ~y

degildir. Zaten Genel M ufeuis adli prensiplerin otesinde keyfi te db irle r is ted ig in i

oze ll ik l e vu rgu lamak tad tr .

V ine bu raporda, G enel M ufettis A bidin O zm en ,

"... TUrk camiasi iyinde kaynatmak istedigimiz kimseleri Kurtce yerine TUrkye dili

ile konusur hale getirmek icap eder. Temsilin (asimilasyonun) yaprlmasi icin Kunce

konusmak meselesi uzerinde durmak icap eder. Halkevlerinin, bilumum memurlann,

Devlet daireleri ve mttesseselerinde "ah~an bilumum memur ve mUstahdemlerin Kurtcekonusmalanna katiyen musaade edilmemelidir. I~i olan koylu Turkce bilmiyorsa, koylu

ile kurtce konusmamalr, koylu memur olmayan bir tercuman getirmeye mecbur tutul-

mahdir ... Kunce konusanlara karsi rnaddi ve mancvi cezalar uygulanmahdir.

TU rk s orn urg e y on etim in in Ku rd is tan 'd ak i bu uygulamasi kendisine hasbir uygu-

57



lam adtr. Z ira ne Ingiliz, ne Fransiz som urgeciliginde, ne ltalyan ve A lm an somurge-

ciliklerinde, ne de lspanyol, Portekiz, Belcika, Hollanda, Guney A frika, R odezya vs.

somurgeciliklerinde, yerli halkm, k endi an a dilini k ullanm alan na kar~l bu kadar aAu

baskilar yapilmamis, cezalar verilmemisur,Kemalistle rin , K tird ista n'd a y tirtittlik le ri, b u, e si bulunrn az somu rg ec i uygulama-

la ra ra gme n, "Sunfsiz, imtiyazsiz, kaynasnus bir kitleyiz", "balker bir devletiz", "biitiin

esir m illetlerin kurtulusundan yanay iz", "sarkm kole m illetlerine b iz om ek olduk" gib i

sloganlan da sik sik kullandik lan unuunam ak gerekir,

B iitiin bun lara ragm en, lngiliz, Fransiz, P ortek iz, lspa ny ol vs, somurgecilik-

lerinde de buna benzer raporlann yazildigiru ve uygulandrgm i gorm ek m tim kilndtir. (B k,

E du ard o Mondla ne , Mozambik KurtullJ§ Muc ad ele si, ss. 4 3-44)

b) N uri D ersim i'n in Am lanm Dogrulayan R esm i Y aym lar

Gen eIkwmay B ask an hg ; tarafm d an y aym lan an Tiirklye Cumhuriyetinde Ayaklan-

malar (1924-1938) isim Ii kitapta, "P ii lt im l Ir Harekan" ile ilgili o larak sunlar

sOylenmektedir :

..... Alln Harekatiru takip eden gunlerde Genelkurmay Baskam Maresal Fevzi

C;akmak. Dogu bolgesinde yaptl!l gezide Erzincan ilindeki gozlem ve izlenimlerini 18

Eyli11 1930 da Basbakanhk ve Igi~leri Bakanligma bildirmisti, Raporda ~tlyle deniyor-du:

1. Erzinean ilindeki incelemelerim sirasmda ekonomiyi onemli surette zarara sokan

ve bu il dahilindeki asayi*sizligin en onernli amillerinden clan A~kirik, Gnrk,

Da!bey. Haryi koylerinin tedip ve tenkiline (cezalandmlrnalanna) zorunluk oldugunu

gordnm.

Birinci Genel Mi1fetti~lik dismda kalan bu koyler il jandarma kuvvetinin yeter-

sizligl dolayisiyla ciddi bir tedibe (cezalandirmaya) u!ramadan yaptiklan ~kaveUe

(eskiyahkla) memleketin Turk halki uzerinde buyuk 6lgi1de olumsuz etki yapmak.ta ve

civar Kurt koylerini sekavete tesvik etmektedir.Bu bakirndan vilayet bu koylere vergi, asker vermelerini, silahlanm teslim et-

melerini teblig ederek, olumsuz bir sonuc ahndlgl takdirde, bu htligede ~k ~Imank bir

durum alnus olan bUtOn Kurt koylerine bir etki yapmak ve devlet ni1fuzunu hakim

kdmak igin Erzincan'a nakledilecek bir hava kuasi ile 'bu koyleri tahrip etmenin uy-

gun olacag: dU~Uneesindeyim.

2. Erzincan il rnerkezinde 10.000 KUrt vardir, Bunlar alevilikten faydalanarak mev-

cut TUrk koylerini kurtlestirmeye, KUrt dilini yaymaya gall§maktadlflar. Birkac sene

sonra KiirtJugiin butun Erzincan'i istila edeceginden endise edilebilir, Orfen Turk, fakat

alevi olan bircok Turk koyleri, aleviligin KIlrtli1g0 ifade e!tigi zihniyeti ile ana Ilsan-Ianni terk ederek Kurtlje konusmaktadular, Bu i~e on ayak olan her ~ekavete

(eskiyaliga) yatakhk yapan Rusaray, Mitini, ~mcI!t, Knrtkendi, Kelarik koylerinin

esash bir kayda tabi tutularak, bunlardan gerekenlerin Trakya'ya nakll ve bu bolgedeki

ban reislerin il merkezinde ve polis nezareti alunda ikamet ettirilerek emniyete

ahnmalan gerekrnektedir. Turk olan Alevi koylerinin Kurtce konu §mal anna, engel

58



olunmasma ve TUrk dilinin bOrOnMigeye yayrlmasr icin tedbirler almaya ihriyao;:vardir,

3. II bolgesmde bazi memurlann K urt irkm a mensup oldugu bilirunektedir. Omegin

Erzincan sorgu hakimi Pulurnurln $evket Efendi'nin Kurtler! bimaye ettigi ve geceleriKurtleri evinde topladigi gerceklesmistir, Bu adarrun ber De §ekllde olursa OISUDil

dl¥lna nakline ve bu gibi memurlar hakkmda da ayru i~lemin uygulanmasma luzum

vardtr.

4. A rz euigim meselenin en onemlisi Birinci rnaddede adi gecen koylenn kesin

surette tedibi (cezalandmlrnasi) Irkan Kurt oldulu kesinlikle bilinen memurlann bir an

once yerlerinden almmasidir. Gerekli tertibat ahnmak Uzere hUkUmeto;:ekarat

a lmmasmi an ve teklif ederim." (age ss. 351-352)

G5ri1ldUgU uzere , Genelkurrnay B ask an i M a re sa l Fevzi (C a kma k) E rz in ea n'd ak i

KUr t koy le ri ni n i ci ndek ile rle birlikte, ucaklarla tahrip e dilm e sin i y ak ilm a sm r iste rn ek te -dir. Y ine bu yazismda KU rt u lu sal gel i smesinden duydugu endiseyi dile get i rmekte ,

Kurt ler in TUrkler i asimile e tm e si te hlik esin de n soz etm ektedir. B unun icin KUr t

kO ylerin in tam am en yakthp yikilrnasrm, (tedip v e ten kilden ) y an i k atliam lardan kurtu-

lab ilen lerin de T rak ya 'y a su rg un e g on derilm esin i istern ek tedir. KU rt!ere m em uriy et v eri 1 -

rnemesi , KUr t memu rla rm surgune gonder ilme s i de aynca istenrnektedir, KUrt ulus

ozelliklerinin ancak bu yollarla yokedileceg], KUr t u lu sa l gelismelerinin bu yo lla rla er-

kisiz hale ge tir ile ce g i o n em l e vu rgu la nmakta dir . Genelkunnay Baskanmm bu yazismda

" es kiy a" s oz un u, KUr t u lu sa l h ak la nm ileri su re nle re , veya s ure bile ce k o la n la ra , Kunce

konusanlara kar~t kulla nd ig r a crk ur.Genelkurmay B askam M aresal Fevzi (Cakmak) yine bu g ez isin de , 2 0 EylU11930

tarihinde B asbakanhga ve Icisleri B akanhgm a ik inci bit yazi daha gonderrnistir. Bu

yazrsmda y in e, y uk an da ki yazida belirtilen hususlar tekrar edilmektedir. Knrtceninget i smesinden duyulan endiseler dilegetirilmektedir. KUrtler in kesin o la ra k T ra ky a'y a

stirg Un edilm esi, KU rt m em urlan n stirg Un edilm esi istenmektedir , (age. ss. 352)

1 93 0 y ih nd a Genelkunnay B ask am ta ra fm d an y azila n bu yazrlar Uzerinde dikkatle

dunnak gerekir . B ir ker e Ku r tle rin ayn bir irktan, ayn bir u lustan olduklan d ik ka tle v ur-

gulanmaktadi r , Gizli yazdarda ve konusmalarda , KUr t u lu sunun V'drhgmm k esin lik le k a-

bul edildigini , yukanda, "Yone tic i K ema lis tle rin KUrt S oru nu Konusundak i Farkh lk iGOru~U~bolurnunde ifade etmist ik. ' lkinei olarak, ~yhlerden, a g ala rd an , a sire t r eis le rin -

den sOZ e dile re k te rn el amacm g iz le n rn e sin e gerek duyulmamrs . "KUr t koylerinin t ama-

m en yakihp ytki lmasi , Kilrtlerin t amamuun Trakya 'ya su rg un e g on derilm esi g erek ir"

den iyo r. O~ i.in c il o la ra k , Kurdistan'daki TUrk yOner im i nin lr kr .;1 ir .;e rig i ~tk b ir b i~ im d e

serg ilenmek tedir, "Irk an KU rt oldugu k es in o la ra k belli o la n m emurla nn bir an Once y er-

lerinden almm asr.g erek ir" b ic im in dek i istek bu yargmm en o nem li k am n dir, Yazdarda

d ik ati c ek en dO rdUncU b ir O z ellik a sim ila sy on endisesi He ilg ilid ir, B ilin dig i g ib i C um -

hw iyetin ilk y illa n nd an itib ar en KUr t dilini v e KU rt kU ltU rlinU yokedebi lmek i 'Yin yogun

bit f aa li ye te g ir i~ i1m~t ir . Kurtceye kar~l. her tU rU .ibaskt politikasl tem el bir devlet poli-tikasi o la ra k yUr titn lm t .i~ tUr . Buna karsilik It.irk.-;eher tlirlli dcv lc t o la n ak la n kullamlarak

ge li su ri lr n eye cahs rlmak tad ir , Kurtlere uirkce ogretip K Urt u lus oze ll ik le ri ni unuuura-bilm ek, yokedebilm ek icin ise, devletin ideolo jik ve politik baski araclan yanmda , zor-

layici b as kt a ra cla n da kullarnlmaktadir, lste btitU n bu durum lara ragm en, devlet baskisi

59



alunda bulunan Kurtccnin devlet destegindeki T tirk le ri v e T urk ce yi asimile edeccginden

endise edilmektedir. Halbuki yine resmi ideolojide Klirtlerin ilkel, cahil ve vahsi

oldugu, kurtcenin ise iptidal bir dil oldugu propaganda edilmektedir, Boylesine "iptidai"

bir dilin baska bir dili asimile edeceginden neden endise edilmektedir?Yazrlarda dikkati ceken en onemli nokta ise, 1930 yilmda, Genelkurmay

Baskamrun Turkiye'nin yonetiminde oynadigr etkin roldur. Genelkurmay Baskani,

Basbakana ve lcisleri Bakaruna yazdlgl yazilarda, Turkiye'nin yonetimi konusunda

oneriler su nm am n co k otesinde, bazi seylerin bizzat yaprlm asirn isternektedir.

Ulusalhk iddia eden veya iddia edebilecek memurlann, ozellikle ogretmenlerin.

Kurdistan'a tayin edilmemesi, tayin edilmislerin baska yerlere nakilleri, bugunku irkci

ve somurgeci, a yn i z am a nd a "t)z gu rliik " lafazarn CHP iktidannm da dikkatle uyguladigi

bir somurgeci politikadir,

D r. N u ri D ersim i'n in amlanni d og ru lay an o lay la r, K ocg iri direnmesinden (1921)

Nasturi Ayaklanmasrndan (1924) ve ozellikle Seyh Sait ulusal direnisinden itibaren

butun K urt direnmelerinde yasanrm sur, O rnegin Seyh Sail direamesinden sonra, 1927

Yilt y az a yla rmd a o ze llik le Eylul aym da Hani, L ice. S ilvan ve B iear dolaylannda meyda-

nagclen Kiln direnmelerinde. Tiirkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar (1924-1938) is im-

Iikitapta bu k on ud a su nla r so yle niy or:

" ... Harekatm cereyan euigi bu bolgedeki koylerm, as ilerin vataru oldugu,

eskiyamn aile ve cocuklannm buralarda banndiklan ve koy haikirun r;;ogunun birbirle-

rine akraba olrnasi dolayrsiyla, aile yakmhgrrun verdigi ve bu kuvvetle bu ahalinin de

manen ve maddcten asilere yardimda bulunduklan ve buralarda asilerin bircok silah ve

cephanesi bulundugu anlasrlnus ve her an e~klya ve ahatlntn baskin veya pususuna

ugramak ihtimaline karst rnufrezeler koylere girerken r;;ok esash tertibat almak zorunlu-

lugunda kalrruslardi,

Bazi koylerin mufrezeler gelmeden bosalnldigr gori1lmfi~. bunun uzerine koye mu-

hit olan arazi kisimlanmn da dikkatle arastmlmasma zorunluk hasil olmus, tarlalar,

odun, saman, ot yigmlan, ormandaki hiler. magaralar, komlar tamamen arastmlarak

perakende bir sureue buralara sigman 'iogu erkek, kismen de kadm ve yocuklardan iba-

ret kurneler toplattlrtlrnl~tl. Yakalanan bu *ahlslar arasinda kadmlar tecrit e.ilerek, si-

lahi ile tutulan ve eskiya ile iliskisi oldugu anlasilanlar hernen kur~una dlzllmlst],

Bunlardan ahnan bilgiye gore eskiyalardan bir kismrmn daha once buralardan uzak-

la~ugl, bir ktsmmm da koyun erkekleri ile oteye beriye dagtlrms old uk Ian goruldu.

Bundan sonra ahali tarafmdan esasen bosalulrrus olan koyler (Botyan, Murtazan, Zer-

gezor bolgesinde mikran 22 ye yilkselen koy) e~kiya lie tamamen blrlikte oldugu ke-

slnllkle anlatlldlkblO sonra yaklldl, Yanan koylerde bireok fi§ek ve bombalann infi-

lak ettigi goruluyordu. Kul haline gelen saman yigmlen arasmda mukadder akibetine

ugrayan bircok eskiya avanesinin cesetleri teshis edildigi gibi, takip mufrezeleri bu-

raya yakla~tlgl sirada, ellnden stlahuu atarak kendlne masum hal ve tavrt veren,

blrqok kimseler dahl yakalanarak hemen Imba edlldller, Tanmnus elebasilardan Hartah

Sabri de mnfrezeler tarafmdan yakalanarak oldurulmus, Supuluk Dagl'mn taranmasi

sirasmda, Orner Faro ceresine mensup 49. Emin Miko getcsine mensup 6 sllahh ve 39

silahsiz, Kancavare ormanlarmda yine Emin Miko'ya mens up 4 silahh 12 si silahsiz

saki tutularak olduruldtiler. Asiler!n terkeUlgl hayvan surulerl miisadere edllerek bir

kssnn erlerin et istihkakma kar§lhk birliklere verllmi§, yogu E1aZlg ve Diyarbakir'a

60



gonderilerek mUlki idareye teslim edilmisti. (55. 239-240)

Gtmey birlikleri, bolgesinde yapnklan taramalar srrasinda meshur Saki Bicarh

Mustafa'run avanesinden ormanhklar icinde saklanrrus 19 kisiye tesaduf ederek imha

etmisler ve bunlardan aldiklan hilgi Ozerine Mustafa'run da Faro bolgesindekikoylerden birinde saklandl~1 otrenilerek, bolgedeki ~i1pheli yerlere yaprlan baskmlar

sonunda avanesmden 10 kj~j daha oldilrUlmU~. kendisinin geriye kalan 10 ki~i ile iki

gun once Nnveydan bolgesme firar ettigi anlasrlmisur.

Bu safha harekatimn sonunda Kuzey ve Guney birlikleri tarafmdan Corela Dagl'nm

en yuksek tepelerine kadar yapilan taramalarla biitiln meskun yerler ara~tlnlrnl~, asilere

yatakhk etikleri kesinlikle anlasrlan 60 kadar kOY yakllml~. 450 ye yakm ki!jJ

olduriilmii!j bunlara ait olup glineye kacmlmak istenen butun suruler ele gecirilmistir."

(s, 242)

D ikkat edilirse bu rada , u lusal direnis surecine giren K Urt kOylerin in yaJahpyrkilmasindan soz edilmektedir . Koyler icindckilerle birlikte yakihp yikrlmakta, ulu-

sallik iddiasm da bulunanlar hem en orada kursuna dizilm ektedir. S 6zU edilen T iirk iye

C umhu riy etin de A y ak lanm ala r (1924-1938) kitabinda butun Kurt d ir enme le ri k rok il er le

etrafh b ir ~ kilde g osterilm i~ tir. 2 4,2 5,2 6 n urn aralr krokiler, yukanda sozunu euneye

cahsugumz KU rt d i renme ler i ile i lg il id ir . BU tUn k rok il erde oldugu gib i bu krokilerde de

kirmm ve m avi renk ler kullamlmaktadir. Kmmzrlar dusman kuvvctlcrini belir lemekte-

dir. V e b utu n KU rt bo lge le ri kirmm ile gosterilm istir. M av iler ise som urgeci dev letin

Ktirdistan'daki ordu birlikleridir, Sir de somurgecilerle i~birlig-iyapan, KU rt ulusuna iha-

net icinde o lan yerli kuvvetlerdir, Dikkat edilirse "eskiya" ile ahali arasmda bir aymmyaprlrnamaktadir. U lusalhk iddiasm da bu lunan veya bulunabilecek o la n h erk es e "eskiya

denmektedir , Y an i halk a eskiya de nm e ktedir. B u nu nla beraber KU rt y urtsever ve emekci

halkm m bUyUk bir yoksu lluk ve zorluk lar icinde Urett igi koyunlar, keciler, cesrtli

U rtin le r v s . . gasbedilerek, yagrnalanarak sornurge o rd usun a d aA l tllm a k ta dlr . Boylece

"eskiyalik" somurgeci devletin silahlr kuvvetleri tarafindan KUr t ulusuna karst

s tird fu iUme kte dir. O te y an da n, TU rk somurgeciliginin k atle dec eg i k im se le rde n b ilg i alm a

yontemlerinde de uzmanltk k az andrg i a nla srlmakta dir,

Lice, Hani, Silvan, Blear, Hazro bolgelerinde 1927 yilt yaz aylannda m eydana

gelen Kurt d ire nm e leri H e ilgili o larak . resm i y aymda daha so nra su nlar s6ylenmektedir :

..• Bolgenin hemen her kisrrunda nufus sayirru srrasmda bir olay olmarrns, yalruz

Lice'nin kuzeydogusundaki Harta Koyune gcnderilen mufreze bu koyden atese maruz

kalnusn. Harekatm ilk safhasmda bu kaye ve halka ili~ilmerni§, takmdiklan masu-

miyet kisvesi alnnda melanetlerini gizleyecekleri tahrnin edilrnisti.

Mlifreze koye yaklasirken 4-5 el silah anlmrs, derhal mukabeleye mecbur kalan

mufreze erleri tarafmdan etraftaki hakim srrtlar tutulmus ise de. silah sesine yetisen

kcylulerin ellerindeki silahlarla birlikte eskiyaya kaulmasi ve iki saat icinde sayilan

60'a yukselmesl, zayif bir durumda bulunan mlifrezenin eskiya tarafindan kusatilmasi,

durumu oldukca ciddilestirmis, musademe aksama kadar eskiyamn UswnlUtU karsismda

mufrezenin savunmasi ile devam etmis, aksama dogru Lice'den gonderilen kuvvetli bir

bolU~un yetismesi uzerine, asiler karanhktan faydalanarak etrafa dagrlmislardi. Bu

musadernede bir Yuzbas: ile don er yaralanmrs, eskiya 10·12 ki§i kadar zayiat ver-

misti, Bu kOY ve clvart sonradan tamamtyla yakildr, (s, 244)

61



Onceleri kendilermi Hukumete sadik ve balh gostererek hayatlarmi kurtaran ve

medyun oldnklan ~iikran borcunu boyle nankorce ortaya koymaktan ~kiruneyen bu

ahalinln yaratnklan bu olay bu ~evre halkmm hemen ~ogunun HtikOmete ve orduya

k~1 besledikleri ktltii duygu, inbariyle bir ibret dersi teskil eder.

Huveydan bolgesinin aranmasi ve taranmasma memur edilen 63. Alay taburlan ise,

hareksta gecrikleri bolgedeki koylerin ahalisini kamilen i~ ve gUyleri ile mesgul bul-

muslardi, Hukumete gercekten bagh olduklarindan dolayi Kendi dururnlan ve gelecekle-

rinden kusku duymayan ve bunun dogal ' sonucu olarak hicbir korku ve etki altmda bu-

lunmayan bu masum halk tabakasr, etrafmda cereyan eden olaylara karst tsmamen

lakayt bir halde tarlalanm suruyorlar ve kendilerini topraklarma adanus bulunuyor-

lardt.

Tarama harekati btltiin §iddeti ile guneye dogru ilerledikce, balk ve koyluler de

yava§ yav8§ degi§meye b~laml§ ve otedenberi ~eyh Fahri ve Pevzi ~etelerinin faaliyet

sahalan olan bu bolge ahalisi de tamamiyla hukumete kaql isyankar bir durum alrmsve eskiyaya silah, cephane, yiyecek verecek Kadar cesaret gostermis ve bazr koyler

ahalisininde birliklerin yakl8§uglRl haber ahr almaz yiyecekleri tokatran kurtulmak

i~in hemen koylerini terk ile etrafa daglldlklan gorulerek bu gibl k6yler kamilen

yakllml§tlr. Bununla beraber Huveydan bolgesine ozgU riyakarhk nedeniyle mufrezeler,

bir kisim koylulerin bircok dolambach yoUardan 4fevirdigi bin tUrlUhile ve desiselerle

kandmldilar. (ss, 244.245)

Harta olaymda oldugu gibi burada da ilkin bircok Mylere masum ve kabahatsiz te-

lakkisi ile sefkat gosterilmisri. Oysa bu koylulerin ~gu koye yaklasan miifrezeyi bir-

ka~ ki§i ile karsihyor, koylerinde e§kiya bulundugu halde, kendilerinin eskiyadanbircok zulUrn ve iskence gorduklerini ve falan istikamete giuiklerini anlanycrlar.

diger yandan da koye habet gondererek hemen silahlarmi ahp daga ylkmalanru tenbih

ediyorlardr, Bu suretle hem mufrezelerin kuvvetinden bilgi alnus 01uyorlar, hem de

mUfrezeyi ~a~ltlarak gam avlamak istiyoriardr. Pek kisa silren bu nazik durum

sirasmda, koyden silahmi alrp kacabilen, eskiya ile birlikte mUfrezeye ate~ a~lyor,

koyde kalanlar ise, kendilerini sadik gostermek icln gereken rolu oynamakta devam

ediyorlardi, Bununla beraber bu bOlgenin arasunlmasi sirasmda bircok defalar boyle

aCI imtihanlar karsismda kalmrs olan mUfrezeler bu gibi kandmci sozlere onem ver-

rneyerek gorevlerinin gerektirdigi tedbiri alrnakta ihmal gostermediler, Bit yandan

koyii abluka ve ktlyltlden sorusrurrna ile mesgul iken, diger yandan firar edenleri~iddetle rakip etmekten geri durmadrlar, Temri ormanlannda bu §ekilde, mufrezeleri

kandtranve sonradan nrar edenlerden 38 ki§iyakalimarak Oldiiriildii. ~iiphell bir durum-

da yakalanarak mahkeme edilmek iizere Lice'ye gonderilen 31 ki~i de yolda mu-

hafizlann silahlanm almaya tesebbus ettiklerinden hepsi oldiirfildii. Ve Hiiveydan

bolgeslndekl batiin koyler kamllen ya~lldl. (s, 245)

7. Seyyar Jandarma AlaYImufrezeleri tarafmdan arasnrma yapilmakta ve orttilmekte

bulunan Sarurn Suyu gnneyindeki bolgede bireok k6yler taranarak yakliml§ isede, bu

olaym gerek erlerin egitim noksam, gerekse subaylann azim ve irade zaafi, tarama si-

lindlrlnln BnOnden kacarak Sarum Suyu gecitlerine (Goderni Koprusune) dayanan 3-5

-takiyi yakalamak firsanru kaybeuirmistir. Bu alaym arasnrma yapugi havalide tutuk-

lanan sahrslardan bircogumm 15 giin once Murat GUneyinden .inen asi gruplarma men-

sup olduklan anla~t1dlgmdan bepsi kursuna dizildiler. (s. 245)

Finto civannda 40. SUvari AlaYI ke~if kollan ile Hanili Seyfullah ~tesi arasmda

musademe olmus, Guneye kacmak isteyen bu ~erir de btl kiifUk kuvvet kar~lSmda iki

62



krsrak brrakarak sekrar kuzeye donmeye mecbur kalrmsu.

Tuzla'da bulunan 62. Alay 1. Tabur milfrezeleri tarafmdan bu.~aKinin faaliyet

bolgesi olan ve bundan onceki tedip safhalarmm <;er<;evesi dl§1nda kalan Eshabikeyf.

Da~l ve civanndaki koylerde arasurma yapilrms, koylerin ~o!unda, ozellikle yolbo-

yunca olanlarda ahalinin durumunu §ilpheye dusurecek bircok emareler gOri1lmU§. hakim

sutlan tutan erler tarafmdan buralarda guneye karst yapnnus bir siper i£erisinde ve

henuz yeni atlbm~ bircok bo~ kovanlar bulunmus, erzak kafilelerine pusu kurmak,

harekat sirasmda sik srk tekerrilr eden telgraf hatlannm kesilmesi gibi eskiyaya

yardimcr bit durumda detil. fiilen eskiyahk ettikleri sabit olan bu koylerde erkeklerin

bulunmamasr da dikkat £ekmi§ ve cocuklardan yapilan sorusturmada bunlann birkac

gun Once roploca giuiklerl anla~lldllmdan hiyanet ve §ekavetlerinden ~ilphe edilme-

yen bu koyler de kamilen yakllml§tI.

Koylerine gizlice girebilmek i<;in mufrezelerin hareketini civar mahallerde sak:lana-

rak bekleyen bircok e§kiya dokunttlleri de birer biter bulunduklan yerlerden ~lkartllml§

ve bunlann sllahll olan 112 sl oldilrOlmii§tii.

Tedip harekatmm son safhasma tahsis edilen Huveydan bolgesi ile Lice ve Hani

Guneyi bolgelerinin a ra sun lmasma memur 63. Alay taburlannm ta ramayr muteakip

Hani'de toplanmalan emredilmisti. Bu taburlar genis bir bCI.lgeyi taradiktan ve §ii.pheli

koylerl yakttktan ve §ahlslarl kamllen lmha eUlkten soma 3 Kasun 1927 aksanu

Hani'ye geldiler. (s. 247)

Takriben bir ay suren tedip (cezalandirma, terbiye etme) harekan sonunda bolge ve

mufreze komutanhklannm raporlanna gore, muhtelif havalide cereyan eden takip ve

taramalar sonunda yakilan k5y rniktan harekatm sonucunda 280'e yukselmis ve bukoylerde veya da~larda. ormanlarda, yakalanarak imha edilmis eskiya ile bunlara men-

sup ~ahlS miktan da 2.000'i a~ml§tl. (s. 247)

Hukumetin bu bolgede sarsilmaya baslayan nufuz ve itibanmn iadesi ve eskiya

elinden b1kml~ bit hale gelmis olan masum ahalinin himayesi icin yapilnus bu hare-

katm kisa bir zaman zarfmda meydana getirdig! sonuc manevi etkisi itibanyla daha

onemliydi.

H ukum ete sadik olup i~i ile gUcU ile mesgu l olan ahali ~imdiye kada r kendilerine

yapilan muzir propagandalann dogru o lmadrgmi anlamis, ve gozlerinin onunde cere-

yan eden olaylarda, e§kiyanm ve avanesinin u~radlgl akibeuen derin bit ibret dersialdilar. C;ilnkil bu balk tabakBSI her Kurt koylOsu gibl cahll ve lIkel blr halde ya~lyor,

senelerdenberi sadik kaldl~l asiret hayatmdan silkinip sryrrlanuyordu." (s. 247)

C;unkU. ~... insanh~1 bile idrak etmernis bu kitleye KUrtiUk telkin etmeye imkan yok-

tu" (s , 79) "... Bu kitle varhgm m m anasuu bir avuc gu lgu l (dan) bir avuc arpa yemek-

ten ibaret zanneder. Cumhuriyet nedir? y8§adl~1 dagm ardmda ne vardir, bilmez ve bil-

mek istemezdi." (s, 79) "... Bolge halk; tam anlarmyla cahil kaylU gurupJan idi, 0

srralarda orta~al hayati y~ayan bu halkm, i§lenmemi§ dimagmda rnilliyer tnkOsU diye

bit ~ey yoktu. Cahil halka KUrt ba~lmSiZhk fikri zaten asrlanamazdi ... " (s. 234) ,

GOrU ldli!!:li g ib i K Urt u lusa l d irenm elerine karsi, sadece b ir harekat sirasm da280 'n in uzerinde koyun yakrhp Y lkddl!!:l. 2 .000 'n in tizerinde K U rt yurtseverin in ve

em ekcisin in k atled ild ig i v urgu lanm ak tadrr, R esm i yaymlann KU rt y urtse verle rin e, u lu -

salhk iddia edenlere , "eskiya", "haydu t", "vahsi" g ib i, kucurnseme ve horlam a b elirten

deyim 1er k ullan rnasr do ga ldir, B urada , yak ilan y ik ilan k oy say ilan uzerinde dik ka tle dur-

63



mak lazrmdrr, . Lucien Rarnbout, Kiirdistan (1918~1946) (Koma l Yaymlan, Istanbul

1978) isimli kitabmda, 1925~1928 yillan arasmda Kurdistan'da 206 k5ytin yakrhp

yrkrldigrm belir tmektedir . (s. 37) L ucien R am bo ut'u n hazrrladig i listede, Lice'nin adi

gecrnesine ragm en . H ani ve Bicar'in adlan gecm em ektedir, H albuk i sadece B icarbolgesinde yakilip yikilan koy sayisinm 280 'n in tizerinde o ldugu bizzat T urk askeri rna-

k am lan ta rafm d an hazirlanrms re sm i y aym la rd a m e vc uttu r.

U lu sal diren isin o nern li bo yu tlar k azan drg i H iiv ey dan bolg esi H e ilg ili, b irb irin i

yalan layan beyan lar ise dikkat cek ic idir, Taram a harekatmm , yan i koy leri yakip yikma ,

k itle leri katletm e harekaunm , "taram a silindiri" o larak adlandmlmasr yine dikkati

c ekm ek te dir. K u rtlerin , "c ahild ir, ilk eld ir, d usu nc ele ri y ok tu r, rn illiy et d ii~ iin ce sin den

yoksundur ... " denerek , nasi I horlandik lan , kucum sendik leri, y ine ilgi ce kicid ir. T em e l

amac i KUrt u lu s o zellik lerin i y ok etm ek , Kurt ulusal gelism elerin i durdurm ak olan bir

hareket bun lan yok sayiyor, B u, daha onceleri deg-indig im iz onem li b ir konu ile ilg ili-d ir. "Y onetic i K em alistlerin K Urt Sorunu K arsism daki Farkh lk i G 6rii~ il" konusu ile il-

gili.

R esm i yaym lardan faydalanarak D r. N wi D ersim i'n in am lanm dogrulayan olayla-

ra b ir ornek daha v erelim : 1 92 9 Y ilt llkbahar ve yaz ay lannda E ruh taraflannda m eydana

gelen b ir diren is ile ilgH i o larak . hazirlanan ve uygulanan tedip ve tenk il harekatm m

plamrun bazi bo li im l e ri 0 y led ir :

2. Ise baslamadan once, hukumete muhalefet eden kisiler ve ktly isimleri tesbitedilerek kolorduya bildirilecektir.

3. Hedef lilyan Asiretidir, Buna yardimci olabilecek Dersevliler ve Batrnanhlann,

Pervari yaylalannda oturduklan haber almrrustir. (s. 250)

7. Harekatm yapihsmda ~u hususlar gtlz onunde tumlacsknr.

b) Maksadm gizli tutulmasi kesinlikle istenmis oldugundan hareket

baslaymcaya kadar erlerin haberdar edilmemesi gerekir. (<;evre halkmdan toplanan bu

vasualann, yani nakliye vasttalarmm) Siirt ve Midyat'tan, Diyarbakir ve Mardin'e

esya nakliyan yapmak iyin tedarik edilmis oldugu soylentisi etrafa yayilmahdir.

c) Harekat sirasmda ugramlan koylerden kimsenin, k3f§1 tarafa haber vermesine

meydan btrakmamak iyin kay dr~lDa blrakrlmamasl gereklr.

e) Harekann sUratie sonuclanmasi yok 6nemlidir. Darbenin ve takibin amansiz

olmasi laztrndir.

8. Asilere uygulanacak muamelede ~u hususlar dikkate almmak suretiyle ~imdiden

hazirhkh bulunulmahdrr,

a) Jilyan a§iretinden silahlan teslim etrnesi istenecek.

b) Jandarrnalarr ~ehit edenlerin ve hukumetce yakalanmalan gerekenlerin teslim

olmalan istenecek, Resul ve kardesi Agit yakalanacaktu.

c) Bunlar yapilmadrgr takdirde, hukumetce asi olduklan kabul edilerek k6yleri

yakrlacak, mahsulleri ve hayvanlarr miisadere edilecek, yakalanan ~ahlslann

kacmalarma kesinlikle meydan verilmeyecektir.

d) Muzakere ile oyalanmaya asia yanasrlmayacaktrr. (s. 251)

64



·.. Tabura kilavuz olarak Jandarma legmeni Yusuf Ziya verilmistir. (s, 253)

... Harekata Uy ucak kanlacaktrr, (s. 254)

... Resul ve kardesi merhametstzce imha edilecektir. (s. 254)

2. Kolordu Komutanhgirun silah arama ve asiler in a ranmasr konusunda verdigi

aynnuh emre gore leniplenen mUfrezelerin bundan sonraki gunlcrde plana gore hare-

ket etmek suretiyle asilerin iliskisi bulunan ktiylerde sllah aramalari yaparak bir hayU

p.ki ve bir 0 kadar da kadm ve -;ocuktlln ibaret allelerlni yakalamistar nayvanlarun

mitsadere etmlsler, evlerini yakml~lardl ••• Resul'U yakaJamak icin sarfedilen gayretler

genellikle bosa cikrrusu." (s. 259)

• B u plan daha once de sozunu euig im iz "R esul Harekati" He ilg ilid ir , O la ym ya-

ran crsi o la n T egm en Z iy a'ru n g orevde tutulmasi dogaldir. BU tU n C umhu riy et tarih i bo-

yunca bu boy le olm ustu r. K urdistan 'da k atliam su cu i~ leyen aske rl er , ja n da rm a la r , p olis -le r, ozellik le K U rt u lus ozellik le rine dU ~m anhg l ile tanm an lar, devle t tarafindan da im a

o dullen dirilm isle rdir. B unu nla berab er hak lan nda zarnan zam an v e u su len soru stu rm alar

da ac ilm akta , faka t, dosya bir m uddet som a kapanm aktadrr. Y ukanda oze tlem eye

r;a h~ tlg lm lz pla n, so rn urg ec i TU rk de vle tin in , b ug un lc rde cok so zu e dile n K o tr-G crilla

uygu lam alan konusunda, daha 1930 yillannda onem li b ir uzm anhk kazandigiru

gostermektedir .

1930 yillannda E rzincan V alisi o lan A li K erna li de, Erzlncan Tarih i isim li k i-

tab m da, (R esim li A y M a tb aasi, Istan bul 19 32 ) bu tu r o lay lan iftiharJa an latrn ak tad ir:

" ... Ocaklan sondurulen, yuvalan yikilan, yurtlan dagrnlan ve etrafa kacan Kurtler,

mufrezenin avdetiyle beraber yerlerine donerek zaten dort duvar ve bit onuden ibaret

olan basit kulubelerini tekrar yaprmslardir. Ve hemen eskisinden farksrz bir surette

ya~amakta bulunmuslardir ... Hakikan tamarruyla ifade etmek icin ~unu da ilave edelim

ki, vaki tedibat (cezalandirmalar) cuz'i bir yildmsdan ibaret kalrrus ve tedipten sonra,

idari iktisadi hicbir tedbir almmarmsur, Halbuki tedibin gozdagl hUkmUnde kalmamasi

ifin, saik ve sebeplerinin az yok izalesi ve yol, mektep gibi noksanlann ikmali gere-

kirdi." (s. 171)

c ) Je no sid U y gu lam alan

Y uk an dak i acik lam alardan da iy ice anlasilrnaktadrr k i TUrk hukumeti, g en el o la -

rak Ku rd istan 'd a, o zel o la rak da D ers im 'd e o lag an ustu u yg ulam a la r icindedir, Nihayet

1937 bahannda D ersim 'e saldm baslar, B u arasu rm anm konusu K Urt halk kitle le rin in

na st l k a tl ed il di gi ni a n la tmak degildir, Nu ri D e rs im i, Kurdistan T arihinde D ersim , isim li

k itabm da, ka tliam lan bu tun a(flkhg l H e, fo tog raflan H e verm ektedir. K adm lann , gene

kizlarm, cocuklann ve ihtiyarlann rnagaralara do ldu ru la rak yakilrnalan, magara la ra ,

bogucu zehirli gaz srk ilm asr, zehirli ve bogucu gazla rdan bunalarak disanya s icramayacahsanlann kursunlanmasr , cocuk lann , bebek lerin baslanrun kesile rek kihclara

takslmass, gebe kadm lann karm ianna k lh<; sokulmasi, cocuk lann , baslanm n taslara

~ lla <rarPlla oldu rulm eleri sik srk ra stlan an , te rn el b ir po litik a o lara k yuruiulen olay-

lard an dir, K o yle rin , o rm a nla nn y ak ilm a si, ev lerin y ak ilm a si, ha yv an lan n flld tirlilm e le ri

veya gasbedilip orduya m al edilm eleri, su la ra zehir dokulm esi aym tem el po litikanm

65



ba ska go run tn le rid ir ,

Jenosid uygulam alan sirasm da yum usak ve daha insam bir po litik a u yg ulam ak

istey enler go rev lerinden ahnn us, hak lann da so rustu rm a acrlnusur, Bunu nla ilg ili o la ra kNuri D ersim i s oy le d iy o r:

"... Askeri harekat sahasmda bulunan Erzurum Kolordu Kumandaru ve Ttirklerce

"hababam" adiyla maruf Tevfik Pasa, yapilan mezalimi tenkit ederek a d i 1 ve insani bir

hareket icrasuu ordu kumandanhgmdan rica etmis oldugundan, hemen Dersim'den

yektirilerek Ankara'ya gonderilmis ve sorgu aluna ahnnusn, Ayru kolordu subay-

larmdan binbasi Hayri Dersimli Kurt kafilelerinin mitralyoz ateslne tutulmalanm

diirbiln ile seyrederken, annelerinin kucaklannda bulunan zavalh KUrt yavrulanna

kursun is abet ettigi zaman hoplayip ziplamalan manzarasi, bu subaym dimaguu 0 ka-

dar tahri~ etmis ki, bedbaht yavrulardan birini kendi oz yocuguna benzetmis, ve ani 0 1 -

auk bayihp yere dtl~mO~tQr. Bu hadise tlzerine hasealanan ve delilik alameti gosteren

bu subay cephe gerisine aldmlmisnr. KOrtler hakkmda reva gorulen bu mezal imindehseti, bir dusman subayuun asabnu bozmus olmasi, Turk cinayetlerinin fecaat dere-

cesini olifmek icin en beJirgin bir delildir." (Kiirdistan Tarlhlnde Derslm, s. 320·32l)

V ine jenosid uygulam alan ile ilgili o larak Srvan'm Kur t MHie t Hareket ler l ve

Ira k'ta K urd istan thtilali, ( 1970) is im l i a ra su rma smda, s u notla r v ar:

..... Liderlerinin birer birer ortadan kaldmlmalanndan sonra, Dersim Mukavemet

Kuvvetleri (Ozellikle Ban Dersim'de) tam amen bassrz kalmislardi. 1938 bahannda,

hukumet, "butun silahlanm teslim edecek olan asilerin affedileceginil" ilan eui, Bu

~agn (lzerine hOkUmet kuvvet1erine teslim olan ve silahlanm veren Karabal, Ferhad,

Pilvank, Sex, Memedan, ve Karacaseyitleri hemen tamamen imha edildiler, Ar-

kasmdan, Mazgirt, Kureysan asireti mensuplanyla, Yusufan, Baxtiyar Kunlerinin de

r;ogunlugu kadm, ~ocuk, emzikli, gebe, ihtiyar farki gt'lzetilmeksizin, kitleler halinde

r;ogu defada sungulenrnek suretiyle imha edildiler.

Yazm sonlarma do!ru Nazsmiye'nin Hormekan, Kureysan ve Alan, Mazglrt'in

birkisrm Babasuran mensuplan da aym ~kilde zehirli gaz bombalan, sungnler ve ce-

setlere dokulerek areslenen petrol yangmlanyJa yokedildiler, Binlerce Dersimli gen~

krz namuslanm kurtarmak icin kendilerini kayahklardan a~agl atarak can veriyorlar,

zulme ve insanhk dl~1 muameleye kaql ~lklyorlardl.

Di.inya tarihinin sahit oldugu en korkunc, en Uiyler Ilrpertici. bir jenosit hareketi

idi, bu. Bir kavim, bir millet, snf boyun egmedigi iifin, koleli!i. asimilasyonu redder-

ti!i icin kendi ecdatlannm, kendi anayurdunun bagnnda, petrolle, gaz bombalanyla,

kursuniarla, sungu darbeleriyle, kurne kume, grup grup yok ediliyorlardi." (ss. 68-69)

B u jenosid uygulam alanm n esas sahiplerinden biri o lm asm a ragm en, BUyUk .seC

ve D egi~m ez Genel B askan Gazi Mustafa K em al, d iln ya kamuoyuna . kend in i, e zile n,

sa ld rn ya u grs ya n, h ak siz hk la ra u~yan yoksu l halk :lann dostu olarak gosterm eyi h~ ih-

mal etm ern istir. Om eg in , ltalyanm Hab esista n'a saldum asu u, M u so lin i'n in H ab esistan

halkma, "yabanlar" dernesini, "yabanlan" ezip yoketmesini siddetle elestirmektedir.Mussolini 'yi , "ask er cizm esi g iy mis su dan " d iy e n itelem e kte dir. (J oh an ne s G la sn ec k,

K em al A tatiirk v e <;a* dalj T iirk iy e. Cev. A rif G elen , O nu r Yay. A nkara 1976 s, 297)

Halbuki.Kemalistler, Ktirdistan'i isgal ve ilhak edebilmek, KUr t ulusal varhgmi

tilmiiyle yok edebilmek h;in, Mu sso lin i'n in H abe sistan 'da g iri$tig :in de n c ok daha ag:ll

66



kat l iamlara girismislerdir. ~ ef1 erin b irb irle rin i elestirmek icin butun frrsatlan

degerlendirmeleri ise yok d og ak nr.

1 937 y rlm da KUr t ulusal direnmesine kac~l ne tnr bir harekat surdurulecegi Ba-kan lar K uru lu tarafm dan alm an ve "gayet g iz li" d iye ifade edilen k ararda b illU n aylkhgl

ile g orulm ek tedir, "B u "gayer gizli" karar a yn en so yle dir:

1937yilmda Yaplian Tuncell Tenkil Harekatma Dair 8akanlar Kurulu Karari,

Gayer Gizlidir

Karar

4 Mayis 1937

Basvekalet

Kararlar MUdiirlUgil

SaYI :

Son gilnlerae Tunceli'de vukua gelen nadiselere dair raporlar 4.5.1937 tarihinde

Ataturk'iin ve Mare~lin huzurlariyla tetkik ve mutala edilerek a§agldaki sonuca vanl-

nusur.

I.Toplanan kuvvetlerle Nazimiye, Kecigezek (A§agl bar) Sin, Karaoglan hatnna

kadar, sedid ve muessir bir taarruz hareketi ile vanlacakur.

2. Bu defa isyan etmis olan rrunnkalardaki halk toplamp baska bir yere nakil olu-nacakur. Ve bu toplama amellyesi de koylere baskm edUerek hem silah toplanacak,

hem bu suretle elde edilenler nakledilecektir.

$imdilik 2.000 ki§inin nakli tertibau hilkUmette ele almrmsur.

Mulahaza:

Sadece taarruz hareketi ile ilerlemekle iktifa ettikce isyan ocaklan daimi olarak ye-

rinde birakilrrus olur, Bunun iC;indir ki, sllah kullanmis olanlarr ve kullananlart ye-

rmde ve sonuna kadar zarar veremeyeeek hale getirmek, koyleri kamilen tabrlp etmek

ve aileleri uzaklastirmak Iilzumlu g6rillmil§riIr.

Not: Malatya'dan ve Ankara'dan gonderilen kuvvetlerin cepheye vasil olmalan ve

cephedeki kuvvetlerin ufak-tefek talimleri ve istirahatlan ve bundan baska Diyar-

bakir'dan gelecek taburun tavzifi, butun bunlar d(l~UnUlerek bit hafta sonra, yani 12

Mayis'ta ileri harekete baslanabilecegi anlasilmaktadir.

Not: Pataya acrmaksrrm, iclerinden yok adam kazarnp kullanmaya yah~mak

lazimdir."

Ash gibidir

(imza)

(Tiirkiye Cumhuriyetlnde Ayaklanmalar, s, 491, Ek4)

G orU ldU ~ gib i D ersim halkm a uygulanan katIiam kararlan , C HP 'n in D aim i ve

De~i~mez G enet B askam B UyU k ~ef G azi M ustafa K em al'in ve G enelkunnay B askarn

M aresa l Fevzi C akm ak 'm huzurlannda, daha dogru su onlann istek v e ira de siy le

a lm n nsn r. K u rd ista n'a ta arru z o ne rilm e kte dir, H a lkm tiimUy le k atle dilm e si iste nm e kte-

67



dir, Katliamdangeriye kalanlann Bauya surgtme gonderilmesi istenmektedir, "Paraya

acrmaksrzm i91erinden cok adam kazarup kul lanmaya 981t~maklazundir" denerek, "bol-

yonet" politikasi biitUn yogunlugu H e onerilrnekte ve uygulanmaktadir .

Bakanlar kurulunun "gayer gizli" olan bu Karan somurgeci TU rk devletinin

Kurdistan politikasirn buliin a91khg :t ile gostermektedir. Ve bu yazida, asiret reisleri,

~eyhlcr, seyitler gibi, temel sorunu gizleyici s logan la ra ba svu ru lmamasi Uzerinde dikkat-

Ie durmak gerekir , < ;tink ti bu . Hlikumeun "gayer g iz li" b ir k ara nd ir, Bu k arard a tem el

sorunu yani Kurt ulusuna karst d tiz en le ne n je no sid planlanm gizleyici a91k1amaiara

g irism en in g ereg i y ok tu r. K am u oyuna sunulan aciklamalarda ise , K U rt ulusuna kar§1

girisilen katliamlar, "seyhlere karsi, asiret kurumuna karsi, seyittere karsr" olm ak gibi

sloganlarla gizlenmeye cahsihr. Zaten bu tur gerici kurum larla ve bu kurumlan

yone te n le rle iI i~ k ile r k u ra n , onlaria i~ birlig i y ap an b iz za t so rn urg e yO ne tim in in k en disi-die. "Paraya acnnaksizm iclerinden 90k adam kazarup kullanm aya eahsmak lazundu" de-

menin b ask a h icb ir a nla im yoktur ,

Tiirkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar (1924·1938) adli resmi yaymda Dersim'de

uygulanan jenosid eylemleri etrafhca an latthyo r. B un lardan 'b irkac; tanesini ~ u ~ kild e

ozetlem ek m timkUodtiC : .

1 Temmuz 1938 Haydutlann 5-6 bin tahmin edilen aile efradi Iskisor, Ahpanos,

Horan bolgelerindeki magaralarda, dere tabanlannda, Siprat rnagaralannda saklanmak-tadirlar. (s. 432)

21 Temmuz 1938 L~ Deresi mansabmdaki haydutlara kar~1Erzincan tugaYI ile ku-

zeyden, Mamcki tugayi ile guneyden, l~ Deresi mufrezesi ile de Dogudan yapilan taa-

ruz sonucunda, haydutlarm, sundiye Kadar olan, inatla direnmeleri kinlrms, ~a~kmhk

icerisinde mll~aralara, kayeltklara, ag~ diplerine slgmml~lardl. Haydutlann slgmdlgl.

a~lzlarl mazgalh ta~ duvarlarta kapatllml~ mail:aralar, cesur askerleriml.z tarafmdan

kusaulrms, top ve makineli tufek atesjnden baska, 25. alaydan gonderilen istihkam

mufrezesi tarafmdan tahrlp kahplarl atllmak suretlyle magaraJar tahrlp edilerek

I~indekller olduriilmii~, can havU lie d~arlya rlrlayanlar da atesle imha edllm~tj.

Boylece tararna sahasi icindeki magaralarde toplam 216 haydut imha edilmis, aynca 12

haydut cesedi Munzur Suyu uzerinde gorulmusur, Bu kadar kanh bogusmaya ragmen

hala direnmekte olan magaralar vardr.

24 Temmuzda Murat tarama harekati devam ediyordu, Muhasara altmda tutulmakta

alan Kink Magaradaki 42 haydut dinamitle imha edilmekten korkarak teslim oldular.

Bunlar arasmda Demernan'm en azih haydutlarmdan ve en onernli kolbasilanndan De-

memanhlan itaatsizlige ve bircok direnmeye sevkeden ve Hassogev ve Demernan

Astreti Reisi olup 35 yila mahkum Cebrail'in oglu Huseyin de verdi. (s, 437)

14 Agustos 1938 8. Kor. Bolgesinde: 12. TUmen bolgesindeki haydu!lann reisleri

ile birlikte Dokuz sira magaralannda saklandlklattrun haber almmast uzerine, bunlan

ele gecirmek maksadr ile, Seyyar Jandarma Alaymdan gonderilen bit bolUk haydutlarla

musaderneye unustu , Ve bu 4fatl~maya57. Alay mUfrezeleri ve topcusu yardlmda bulun-dular. 2 er ~ehit 4 er de yarah veren 34. Alaydan takviyeli bir boluk te verilmek sure-

tiyle beraberce magaralarlD tekrar ktl~tllmasl ve IliindekiJerin Imhasma memur edlldi-

ler. 15. Tumenin 38. alayi bolgesinde yapilaa taramada Yrlan Dagmdan Ali Bogazma

inen derelerde 6S haydnt Imba edildi. 57. A I R Y 80gazdan llierl glrdl ve Ikl mag-araYI

ku§atarak ate~ altma aldl ve bombaladt. Bu milsademede haydutlar blr hayll zaylat ver-

68



dller. (5. 437)

15 A~ustos agleden soma: 7. Kor. Bolgesmde 93. Alaym 3. Taburu Batlya sevk

edilmek iizere Yusufanhlan toplayarak Mamekiye getirmekteyken Uhni koyunde Mah-

mut Ali admda bir haydudun kafile arasmdan frrlayarak Necip admda bir onbasryi

hancer ile ~ehit etmesi i1zerine meydana gelen kargasahkta, kacmak isteyen 49 klljl

Imha edildl, 41. Tilmenin Munzur Suyu Bat i smda tararna yapan birlikleri ise, Bauya

nakli kararlastmlan adamlan ararken Dest bolgesindeki muhtelif koylerden mukavernet

gormesi i1zerine, haydutlara otedenberi yatakhk ve ¥erirlik eden 21mblk, H1c;:,Klrnlk,

Dornak koylerinden 395 haydudu olil olarak ele g~lrdl. (5. 459)

16 Agustos 1938 Blr tayyare mosu yanlarmda siiriileri bulunan 500 klljl kadar blr

haydut grubllDu bombalamts, maklneli ciirek ateljl altma almlljllr. (5 . 461)

19 A!ustos 1938 Ikinci safha icin yilrUyU~ devam eden 7. Kor. birliklerinden 41.

Turnen Munzur Suyu ile Kalason, ve Sin Sin bucagl bolgelerlnde direnen 290 haydudu

Imha elmllj, Mazgirt'te toplanan son kafileden kacmak isteyen 52 haydut daha Imba

edUmlljti, (s. 464)

Toplanma bOlgeslne yilrilyillj hallnde bulunan 8. Kor. birliklerinden de, 12. Turnen

12 A!ustos'tan ben yasakbolge ic;inde ve dl§mda yaptl!l arama ve taramada yer yer

bi~ok haydutlarl imha elmllj olmakla beraber son direnen 170 kiljiyi daha Imha etmls,

b61gedekl koy ve taralart yaknusu,

15. TUrnen de aym ~ckilde bolgesindekl bircok koylerde yaptlgl arama sonunda

150 haydudu daha Imha etmls koy ve tarlahlrl yakmlljtl. Bu arada 63. AJay ile Seyyar

Jandarma AlaYI da son olarak 6·7 koy daha arad. ve bu koylerl de yakt ••

14. Suvari Tumeni de bolgesinde yaptlgl son temizljk harckatmda 69 kilji daha

Imha elmlf, erkek, kadm ve ~ocuktan ibaret 381 kisillk bir kafileyi Banya nakletmek

Uzere Elazl~'a sevketmisti. (5. 464)

6 EylUI 1938-15 EyIO} 1938 arasmda yapilan tarama harekan, ordu emrine gore

biitUn ciddiyeti ve §iddeti ile devam ediyordu. Birlikler bolgelerindeki magaralan, t3§

kovuklaruu, ve bir insamn saklanabilecegi ber noktayi adrm adim aradrlar, Istahkam

mufrezesi bircok magaralan tahrip suretiyle topcu ve piyade aglr silahlan yakm

desteginde yaptlan tarama harekatmda bircok magara ve civannda yaprlan

miisademelerde yilzterce haydut Imha edildl. Ve bir 0 kadar da kadm ve 4Jocuk gruplarr

yakalandi. Bu arada yine yiizIerce hayvan, silah ve cephane ele gecirildl. Haydutlarm

dlrendlklerl k6yler, miinrerit evler, komlar ve hatta, tarla ve meljelikler yaklldl. (s.

477)

Tarama bBIge5inde, 17 giinde 7954 k~1 oldiiriilmii~ veya dlri ~Irl yakalannusnr. (s.

478)

... Tunceli'de ayaklanma tertipcisi olan reis, kolbasi, ~erir ve seyitler ele

g~irilm~ ve bolgeden cikanhmsur, Bu suretle tunceli nihayet 2 sene icinde tamamen

lemlzlenmi~ emniyet ve asayisi, tamamen istikrarh bir bolge haline getirilmis oLdu.

(s. 479)

Tunceli halkmm bir kisrm yok ilkel ve fakirdir. Daglarm aralannda yasarnaktan

dolan zihniyet, hilkUmet kuvveri, kudreti ve killlOrOnUn, bunlara devamli surctle

ula§amaml~ ve isleyernemis olrnasi, bu halk arasmda asiret ruhunu vc hayaum devarn

enirmis, seyitlerin telkinleri, ~erirlerin tehditleri bu halki ilkelligi ve fakirlig] icinde

biraknus ve a!aya, reise, ister isternez uymaya mecbur etmistir. (s. 479)

69



1937 denberi devam eden §iddelli tarama hareketlerini muteakip asil kiskrruci

olaniann IfOguortadan kaldmldigma, ve kalanlari da korkutuldaguna gore, mucadelenin

daha kolay yurutulecegi tahmin edilir. (s, 480)

llcelerin memur kadrolan, mUnhal birakrlrnamah, gorev sahipleri de Tuncelihalkmdan olrnamahdir. (s, 480)

TUrk resm i ve askeri m akam lanm n yaym lannda K Urt ulusuna ~l girisilen yo -

ketm e ve "korkuuna" v e sin dirm e k atliam la n, je no sid eylern leri, ancak bu bicirnlerde

yer alabiliyor. K oylerin yak1hp yikrlmasi, Batiya sU rg iin e g on derilen lerin , gerek to pla-

rn a b olg ele rin de g ere k y olla rd a ~ e~ itli b ah an ele rle k atle dilrn eie ri, ic le ri k adm ihtiyar,

c;o lu k cocu k do lu rn ag aralan n din arn itlerle , b orn balarla yikr lmasi , yokedilmesi., Bunlar

sadece resmi yaymlarda a nla ula bile nle r .. Fiili durumun, yasannus hayatm ise, bunlardan

daha korkunc oldugu kuskusuzdur. D ikkat edilirse , bU tU n bu eylem ler "kahram an ordu-

n un , c es ur a sk erlerin z aferle ri" o la ra k su nu lm a ktad ir.

Burada uzer inde durulmasi gereken onem li b ir nokta var: "Tunceli'n in Idaresi

Hakkm daki K ariun"un ne kadar a gir h uk ur nle r tasrdrgiru etrafhca b elirtm isu k, S im d i

gorulrnektedir k i, aslm da, m ahkem eye, sorguya, sorusturm aya gerek kalm adan, kitle ha-

lin de k atliam ia r y ap ilma kta dir, "Tunceli 'nin ldaresi H akkm daki K anun" gibi, dogasmda,

keyfilig i, ve siddeu rnesru lasuran bir yasanm uygulanm asm da bu tur olaylarm sik sik

te kra r e dilm e si dogaldir. Kaldiki boyle bir yasanm olrnadrgi, 1927·1929 yillannda da

durum aym dtr. A ym uygulam a vardrr. Lice, Hani, Bicar, Silvan, Hazro . Eruh, Raman ,

gibi bolgelerdeki ulusal direnm elerde de mahkemeyc , sorguya so ru stu rm a ya g erc k k al-

madan Myler yakrhp yikr lnusur . KUr t y urtse verle ri v e cm c kc i YI!1mlan ki tle lc r halinde

katledilmistir. KUr t ulusuna karst jenosid, TUrk tek parti donerni boyunca Kurdistan'm

hem en hem en her tarafm da uygulanrm sur, TU rk tek partisin in C um huriyet H alk Firkasi

(sirndiki adiyla C um huriyet H alk Partisi) donerni o ldugu hicbir zam an unutulm am ahdir,

d) BO IYonet S iya setin in U ygu lanm asr

TUrk s omu r ge c il ig i, Ku r dis ta n 'd a , KUr t asiretlerini birbirlerine ka rs t k isk ir ta rak ,bilincli b ir ~ ek ild e bo l-y o ne t po li tik a si iz lem i sti r, Aileler a ra smd a ki, a sire tle r a ra smd a ki,

ufak-tefek ihtilaflan tahrik etmis, tesvik etrnis, btiytltmllstur. Bolrneye c;ah~tlgl

asiretlerden birisini destek ley erek b un lar arasm dak i dU ~m an hgm k ok lesm esin i sag lam ay a

causnusur. Bu politikada basanh da olmustur, Dcrsim'de KUr t halk Ylgmlan icinde,

s omu rg ec i p olitik ay t daha iy i yerlestirebilm ek i~ in . "M ustafa K em al de alevidir" propa-

gandasina sik sik yer verm isur, B oylece TU rk som urgecileri, K Urt ulusalhgim, mezhep

celism eleri ic inde eritm eg ayreti ic in e girmislerdir,

"R ehber'in lhaneti" o lgusu , bol-yonet politikasmm son derece ilgin9 bir

1)meg: id i r. Bu bak imdan bu olay uzerinde durm akta yarar vardir , R ehb er, S eit Riza ' run er-kek kardesinin ogludur, yani yegenidir, R ehber'in amcas i Seit Riza ile aile i9 i bir

surtusmesi vardir. Bu bakundan Seit Rrza' run, K Urt ulusu ve K urdistan 'm kurtu lusu He

Hgil i goruslerine ~I cikmaktadir, K em alist som urgeciler bu durum un farkm a vararak

R ehberle ilisk i kurdular. K isa bir mU ddet icinde, O 'nu kendi ajanlan, isb irlikcileri haline

70



g etirdiler, K urtler, o zellik le S eit R rza bu duru mun fark mda id i. R ehber'in g iiven ilm ez

b ir k isi o ldugunu biliyo rdu . Fakat K em alist som urgeciler de . "K U rt um um i efkann i al-

datmak: iC in . R ehb er'in , H o zat'tan k aC arak , asi k uv vetlerle i~ birlig i yapuguu, resm i b ir

teb lig at H e ilan edi.y orlardt." B oy lece ajan lan v e isb irlik ciler] R ehb er'in , o zellik le S eit

R iza ve A li~ r'e yak lasm asm i sag tam aya cahsiyorlerdi. N un D ersim i, K iirdistan Tari-hinde Dersim, is im li k itabm da, dah a so nra su ntan so ylu yo r:

"", Rehber birkistm maiyetiyle ilk once Bahtiyar ~ireli ile birlesmisri. Rehber

bir Turk casusu olarak KUrtier arasma ginni~ti ve KUrt kuvvetleri hakkrnda elde ettiAi

istihbarati gUntl gtlnilne TUrk1ere ulastirmakta oldugu anlasrhyordu.

Rehber, amcasi Seit Riza'ya haber gondererek, elini opup af dilemekte oldugunu,

TUrk hukumetinin planlanm anlsmis oldugundan nefret ettigini ve TOrk ordu\anyla

9arpl~acagml bildirdiginde; Seit Riza bu sozlere inanmadigsm bildirrnisti. Diger asiret

reisleri ise, Seit Riza'nm btlttin iqal 'Ie israrlarma ragmen, Rehber'e inanmis ve Ball

cephesinde harp etmek Qz.ere gelmesine r8Z1 oimuslardr.

Rehber, tertip eltigi yalan mucibince, Aliser'in idaresindeki Mmuka'da arncazadele-

rinden olup aldatmaga muvaffak oldugu Misto Sure'nin torunu Vankh Efendiyi yanma

alarak Turklere kaql harbe baljlaml~tl. Zaten Rehber'in harp9iligi silah~6rlilgU. cesare-

ti, barbarhgl Kurtlerce malum idi.

Harbin aglrhk merkezi Seit Riza ilzerinde olup, harp planlanm da Aliser tanzim

ediyordu. Bu sebeple General Alpdogan'm biricik gayesi Aliser'] imha enirmekti. Bu

gayenin gerceklesmesini temin i9indirki, Rehber 15 gun rnuddetle harbe istirak euiril-

mi~ti, Kahbe ve kumaz Rehber, Seit Rrza 'dan baska bUHin diger reislerin haua

Aliser'in bile itimadmr kazanabilrnisti.Seit Rrza'nm karargah merkezi Halvori Yank, Aliser'in ise, Agdat idi, Tujik Oagl

eteginde bir magarada ailevi bir melee (sigmacak yer) dahi vardi. Rcnber her zaman

Ali~er ile temas ettiginden, Seit Riza'nm buum planlarma da vakif olrnustu.".

Bir gun Rehber, sekiz silahh adarru ile birlikte Aliser'in ziyaretine gitmisti, Bu ani

ziyaretin sebebini soran Aliser'e a9 ve yorgun oldugundan birkac saat istirahat

edecegini soylemisti. Zavalh Aliser, misafirine yiyecek hamlamakla rnesgul iken, na-

mert ve al9ak Rehber Aliser'in uzerine apansiz ate~ etrnis ve bu emsalsiz KUrt kahra-

rnamm ~hit etmistir, ~a~alayan esi, kendisini kocasmm ilstUne atarak, "am an, havale

min ne kujin" (kocami vurrnaym) diye Ceryat etmis ve ()lmil~ oldugunu gorunce, laban-

caSIDI gekerek, hain Rehber'e ate~ etmis, mermi Vankh Efendi'nin tepesine isabel ede-

rek cansiz du~ilnn~ ve fakat allJakhgm sonuna kadar giuneye karar vermis olan Reh-

her, silahmi AIi§cr'in emsalsiz esi, bu kahraman KUn kizma da tevcih ederek, onu da

kocasmm cesedi uzerine cansiz dil~ilrmi1~tilr.

KiirtIOgUn ve insanhgm yuz karasi olan ve Kurdistan savaslen tarihinde adt ilelebet

lanetle amlacak olan alyak Rehber, dimaglannda KUrt istiklal 'Ie kurtulus guneslerini

ta~lyan Ali§er ve refikasmm baslanm kestirrnis, torbalara koydurrnus ve aym gtmun

gecesinde adr gecen mmttkadan kacarak mukarrer (kararlasnnlrms) parolayi verip Turk

mmnkasma gecmistir, $ehitlerin baslan, tamyanlar tarafindan iyice teshis edildikten

sonra, hain Rehber bunlan yine bizzat Elaziz'e getirmis ve resmi dairesinde Alp-dogan'a teslim etmistir .. ."118 (S5. 274-277)

• R e hb er'in ih an eti o la ymd a u ze rin de duru lmas i g ere ke n n ok ta , O'nun isbirl iginden

c ok O ldU rO lmes i ile ilgilidir, D r, N uri D ersim i, "H ain R ehber'in ihaneti" ba~hgl alunda

71



suntan yaziyor."

"... Seit Riza'nm idarmm muteakip, Mustafa Kemal ve Isrnet tnont! Elaziz'e gelerek

orduyu ve muharebc alarum teftis etmislerdi.l 19

Abdullah Alpdogan'in tertip eUigi plan, Seit Riza'nm idarmyla ikrnal edilmisoldugundan, sira Rehber'e gelrnisti, Ordu emrinde hizmet gordurulen, amcasirun ve

buttln Dersim'in felaketine sebep alan hain Rehber, =-dusman hesabma yaptlgt hiz-

metlere rnukafat olara.k(!}- bizzat dusmanm yani TUrk genelkurmayimn emriyle Testek

mevkiinde oglu i1e birlikte kursuna dizilmi~tir.

Turkler, Rehber'i kursuna dizdikten sonra, Pehami koyundeki evini isgal ederek,

milletin kam pahasma TUrk isrihbaratmdan ahp biriktirdigi binlerce lirayi musadere

ve kansma bircok iskenceler yapuktan sonra Ban vilayetlerine sOrgUn etmislerdir."

(s. 244.)

R eh be r'in 6 ld iiriilU ~ linU n tem el n ed en i TU rk som urg ec ile rin in y aptlg l k atliam la r

hakkm da cok ~ey bilm esidir. TU rk sornurge yonetim in in K urdistan plan lan hakkm da,

K urdistan 'm ve K urt u lusunun nasi l yok edileceg i hakkmda ~ok sey bilen b ir k i~ i 01-

masidir. lleride baskalarma anlatabilecegi iht imaline karst Oldilr i i lmesi , ortadan

k aldm lm a si y erin de g orillm il~ tU r. Ote yandan , Turk istihbara t e lcm aru , K urm ay A lb .

S evket B ey , her gorusm elerinde R ehber'e 5000 TL . verm ektedir, 1937 kosu llanna gore

bu para cok buyuk paradir, (B u donem de, bugdaym kilosu 3-4 kurus, rnebus m aaslan

500 Tl., civanndadrr.Drtalarna bir m em urun ay l~ I·50-60 TL . b it i~~ in in gunluk i.icre ti

1 4 ku ru stu r.) S avas kosut tannda bu gorusmelerin srk s rk yap lldl~1 dU~i in i .i lt ir se. Kerna-

list som urg eciierin R eh be r'e c ok b i.iy tik pa ra la r o de dik le ri b elli olmaktadu, M addi m ane-

v i baska hediyeler bunun dismdadir. lste TUrk somurgecileri Rchber'i evindc, hi(,:urn-

mad. t~l bir zarnanda oldurmekle, O'nu gam a vlamakla, Ona verdikleri para lan ve hediye-

len tekrar ele gecirm is o lm aktadirlar. B oylece R ehber kendi u lusuna ihancti karsrhgmda,

namusu kar~lhgmda elde eu ig i hediy eieri, m addi m an ev i ~tkarlarl, bizzat k en di hay aU ile

ode rn is o lmak t ad ir .

G erek K urdistan 'm genelinde, gerek D ersim ozelinde, baskesm e olay lan coktur,

K ernalistlerin ajan lan , ileri gelen K urt liderlerin in baslanm keserck , som urgecilere tes-

lim eunisler ve karsihgmda kisisel cikarlar saglanuslardir.

D r. N u ri D ersim i, K o cg iri H alk H arek etin den itibaren K tirdistan 'dak i o lay lan b iz-zat yasayan bit kisidir. Oz eU ik le , g ere k Kocgiri, gerek Ders im hareketlerinin onemli bir

kisisid ir, B u arada R ehber olaymda, en on ern li gorgu tam klanndan birid ir, K U rdistan

Tarihinde Dersim, isirnli kitabmda, "R ehberin 'in lhaneri" H e ilg iJi bo lurnu ~ ijy le ta-

mamhyor :

..... Her rrktan her milletten hain Ylkml§t l r . Fakat benligine sahip, mill i §erefine

kiskanc her millet bu gibi hainlerin adlanrun unutulmasmr, ebediyyen amlmamasmi

istemis ve hainIerin ta~ldlgl adi, yeni nesilden hicbir £ocuga koymamak suretiyle bu

ebedi unutmayi temin etmistir, KUrt milleti artik, Rehber admi unutrnah, onu, ebediy-

yen yad etmemelidir." (5. 294)

D r. Nuri Dersimi'nin bu goruslerine kau lmak murnkun degildir. Bilakis KUr t

ulusu Rehber'i, hicbir zaman unutrnamahdir. Rehber'in dli~Unceleri eylemleri, akibeti

h ic bir z am a n akildan crk an lm am ahdir. H erk ese ders o lrn ahdir. Ote yandan R ehber k isi

72



o la rak e le a hnm am a hd ir, Kurdistan tarihi bUyo t ihanetlerin tarihidir, O zan uru z O rb an

Ko ta n'm d ed i~ i g ib i KU r dis ta n T arih i " ac lh "d lI '.

"". Ubeydullah nehri derler aduna

acihdrr birinci yanun

ikinci yamm cinayet

~unci1 yarum zladandir

i~kencedir

dordOncU yanun aktl ssr ermez

goz goJilr

dil soylemez

besinci yamm bebegimin kaderi

altmcr yanun bir cehennemdir

umunur

sevdadir yedinci yamm

sekizinci yarum bilinrnez

dokuzuncu yamrn kolelikten

onuncu yamm ihanettendir."

(Gururla Baklyorum OOnyaya , 2. bs, Komal Yaymlan, Istanbul 1976 s, 89)

"T iirk iye C um huriye tinde A yak lanm alar (1924.1938) isim li resm i ve askeri

yaym da, K urtle rin bo lunup parcalanm asr ve b irb irle rine k irdm lm asi ile ilg ili o la rak

~nlar vardu:

"". Dersim harekau strastnda, 4 Mayrs 1937 de a~agldaki bildiri Tfirk~e. Os-manhca harflerle ve mahalH llsana gore yogaltllarak ucak He aulmasr 4. Genel

MOfettilElik~e isteniyordu.

"Cumhuriyet hukurneti sizi ~fkat ve merhamer kucagma almak, sizi mesut et-

mek istiyor. lcinizde, bunu anlamayanlar ~oktur lei, ona hUrmetsizlik ediyor,veyahut

i~inizde bazilan IEwi menfaatleri i9in sizi kurban vermek istiyor. .

Cumhuriyet hukumeu, bu geryegi bildig! igindir ki, sizlere son ih tarmr

yaptyor, Onun size son ~artlan ~udur: Sizi ayaklandmnaya 9atqan, zavalhlari Cumhu-

riyet hukumetine teslim ediniz. Veya onlar kendileri teslim olmahdir. Bu takdirde

cUmleniz masum kalecaksmiz. Teslim edilenler veya kendiliginden teslim olanlar Cum-huriyetin adil muamelesinden baska bir ~ey gorrneyeceklerdir, Bu suretle siz klymetli

vatandaslanmizdan hicbirinin bumu kanamayacaknr, Alesi takdirde, yani, dediklerimizi

yaprnazsaruz, her tarafiruzi sarnus bulunuyoruz. Cumhuriyetin kahredici ordulan ta-

rafmdan kahredileceksiniz, Cumhuriyet hukumetinin bu son ~efkat mcrhametini bildi-

reo bu bildirisini 24 saat yoluk ve t;ocugunuzla beraber okuyun, DU~UnUnve gabuk ka-

rar verin. Yoksa hi~ istemedigimiz halde, sizi mahvedecek olan kuvvetler harekete

geeeceklerdir. Devlete itaat gerekir." (5S. 390-391)

D ikkat edilirse bu b ild irin in ta rih i 4 M ay is 1937'd ir. B akan la r K uru lunun yuka-

n da b elirtm ey e ~ h~ tlg m uz v e "g ay et g iz li" o la rak . n ite len dirilen karan da 4 M ayis 1937

ta rih li id i, B u "g ay et g iz li" k ararda bO tiln K U rt k oy lerin in y alc thp y ik rlm asr v e K iirtlerin

tam anunm B auya surgnn edilm esi te rne l b ir po litika o la rak saptan irken bu bildiridc

" se fk at''ten SO z edilmektedir . "S efk at v e m erham et" gOrtintUsii a1 tmda KU r tle rin k en di

i~inde b olu nm e si, b ir ta ra nn Oteki ta ra fi d ev le te ihbar e tmes i iste nm e kte dir. A ym tarihi

73



tasiyan bu ik i b eige , TU rk som urgecilig in in , K urdistan 'dak i gercek n iyederin i, ik i y ilz-

IUlUgllnti. Ylgmlar karsismdaki sahte "sefkat ve merhamet" pro pa ga nd asm i g oste rm e si

bakimm dan son derece o nem lidir,

1938 y thnda "Ik inci Tunceli H arekan S irasm da 4. G enel M u fettis likce Y aym la-n an B ildirg e"de $6 yle:

Ovacik Kazasmm Lertik, Mercan, ve Birman mmtikalannda oturan Kalanh

halkr

1. Halki fukarahktan ve cahillikten kurtarrnak icin hukumetin Tunceli'de yap.

makta oldulu iyi j~leri her giln Ogreniyorsunuz. Bu guzel ve hayirh i¥leri kendi men-

faatleri iyin zararh sanan bazi bo§ kafah zalimler, ilJinizden bir kisun cahilleri yalan

ve iftiralarla kandrrarak Mansulu~ala kOyilnde ve diger kOylerde, askere tufek sikmak

ve masum halkm mal ve davarlanru zorla almak gibi sUyllU' yapnrd ilar. B u suy yliziln-

den cahilleri hilkilmetten-uzak bulundurmak suretiyle Cakir fukaranm camm, irzmt vemahm kendi keyifleri i!Jin istedikleri gibi kullanmak istediler. Bu sebeple hilkfimet

zallmlerin zulumlerine son vermek, masum halki onlann elinden ve ~errinden !.urtar-

mak icin asker getirmis bulunuy or. Goruyorsunuz ki, 4 tarafimz; asker sarrrnsur. Ve

harekete gececektir. Meksadmnz yalmz suclulan ve bilhassa elebasilan uslandirmak-

tIr.

Bunun iyin:

a) Zorla ve cahillikle, dil~i1nmeden suy yapml~ olanlar, canlaruu lJoIuk ve

~cuklanm kurtannak icin hilkiimetin adaletine gilvenerek gelip tesllm olmazlarsa

goniillerl lie su~ yapml~ saYllacaklarlndlin behemahal takip edilecek ve elegecirileceklerdir. 0 zaman !JOkagtr ceza goreceklerdir,

b) Bu suclular, kendilerini zorla felakeresurukleyenleri, 6IU veya diri yaka-

layip hukumete veya askere teslim ederlerse cezadan kurtulmllkla beraber mOka'at ta

abrlar.

2. Icimzden sucsuz olanlar yoktur. Asker suclulan ararken bu sucsuz halkm za-

rar gormemesi icin suclulardan aynhp coluk lJocuklan ile beraber Piiliir'deki kaza

merkezine gelsinler, Hakumet gecen senelerde oldugu gibi bunlara da sefkatinl esirge-

meyecektir,

3. Hukumetin bu son s6zilnl1 yerine getirmeye mani olaniann gunah ve vebalikendi boyunlannda kahr. (s. 495)

Y ine 1938 yihnda, "2 . T un celi Harekau Sirasmda, 4, Gene l Mu f ettislik ce

Y aym lan an B ildirg e" de $C Iy le :

"G6zUntizle gOrilyorsunuz ki, askerlerimiz Bobyezbaba, Koz Dagl. Dolubaba, Ali-

zabdal ve Zel Da!tnl tutmus, her taraftan ve yakmdan sin lJember icine alnusnr , Tay-

yareJerimiz de iisttintizde dolasryor. Ve ne yapuguuzr goruyor. Birkac akilsizm ya1an

sczlerine aldanarak onlara uydunuz. Evinizden, tarlamzdan aynlarak, korku, heyecan,

zahmet ve izdirap iyinde sefil ve alJ bir ha1de lJukur yerlere ve havasiz magaralara yoluk

yocuk ve hayvanlanmzi gOtilrdOnilz. Achk ve sikmndan bunlar arasmda hasrahkylkacaktlr_ Bu yerlere slgmrnakla takipten kurtulacagimzi sandimz. Kahraman askerle-

rimiz gtivendiginiz daglan asn ve her tarafa girip Ylkll. En son slgmdl!mlz yerlere

girrnek iyin hazrrdsr. Fakat devlet evlatlanna kizmaz, Onlara hicbir zaman fenahk yap-

mak istemez, ltaatsizlik yapan evladun doverken de ytiregi acir. Sizin de yaptlgrnlza

74



nedarnet eniglnlzi ve pisman oldugunuzu biliyoruz. Sizi felakete surukleyenlere

kizdigmm ve beddua ettiginizi i§iliyoruz. Size ve bilhassa lioluk ~ocugunuza liCk, hem

pek ~ok aciyoruz. Bu azaptan ve felaketten kurtulmak icin yegane ~are devletin

kucagma dehalet edip gelmektir, Akilh olanlar bu ilje hemen giristiler ve ljimdi. Erzin-

can'da, PUIUmllr'de, Nazsmiye'de, Mazgin'te ve Ovacik'ta rahat ve huzur iyinde oturuyor-

lar, Bugllnkll perisan halinize son verip takipten ve aglf cezadan kurtulmak istiyor-

saruz, i~te size son nasihaurmzr ve ~efkatll soziimiizii tekrarhyoruz. Eger ~Iuk ve

c oc ug un uza a ciy orsa ru z siz de bizim gibi dtl~Unurs(lnuz ve yaparsrmz, Oelip dehalet

edenler (teslim olanlar) izdnap ve zahrnetten kurtulurlar, Oelmeyenlerin Ozerine asker-

lerimiz yUrUyecek ve tayyarelerimiz ucacaknr ,

Kurtulus ve selamet yolu devJetin kucagma iltica edip ljefkat istemektir. Hll~Umete

ve askerlere yabuk dehalet ediniz ve sefaletinize son veriniz, Dehalet edenlere (teslim

olanlara) iyi bakilmasi iyin emir verilmistir.

Kocusakhlar birkac cahilin yaptigmdan ~abuk pisman oldular ve hUkometin

sefkatine dehalet ettiler ve takipten kurtuldular. ~imdi koylerinde rahat oturuyorlar,

E~kiyahga kansmarms olanlar k6Y,lerinde isleri ve gOyleri ile mesgul bulunuyorlar. Buakllh Tuncelilllerin hali hepinize ornek olsun." (s. 497)

GOrU ld ugu u ze re , b u b ild ir ile rd e Kurtlerin b irb irle rin i ih ba r e un es i is te nm e kte dir.

B u b ild irilerde tlzerin de duru lm asr gereken en onem li nok talardan b iri sudur: Suclu

gorulen y ak alan digm da k ursu na d izile cek v ey a id am e dilecek o la n k is ilerin , eg er lid erleri-

n i veya arkadaslanni ih ba r e de rle rs e, is te nile n b ilg ile ri v erirle rs e c ez ad an k urtu la ca kla n

g ibi m ukafat da alacaklandir, B u, Turk som urgecilig in in , ku rsuna dizilecek veya idam

edilece k k adar suclu saydig i k is ilerle gayer rahat b it ~ ilde isbirlig ine girisebilecegin i

goste rm ektedir, "B iz" yan i, Turkler "siz" yani, "ilk :el" K urtler b ic irn indeki ifade ler, bu

y on den ilg i cekicidir, "tay yarelerim iz u stu nu zded ir v e n e y apll~m lZ l g oru yo ru z" ibaresi,

buna, onern li b ir om ektir. B unlar sadece TU rk sornu rgec ilig ine has b ir po litika olrnayip

bU tiin s omu rg ec i d ev le tle r ta ra fmd an b ilin ele u yg ula nrm s ur,

B ild irilerde "ha lk i k oru yo ru z" iz lenim i v erilm eye cahsilmakta, "bize teslim 01-

m ayanlar kesin d(i~ mamm lZ (hr", "bize teslim o lm adik lanna g ore suclu durlar" denmek te-

d ir. P orte kiz 'in s omu rg ele rin de g iri~ tig i s av as la rd a da buna benzer olgu lara srk sik rast-

Ianm aktadir, (bk . G erard C haliand , G ine U lusa l K urtu lu3 Sava~ l, A sam a Y aym lan,

Ankara 1974, s . 164)

B ol-yo net po litikasi O sm an h lm paratorlu gu don em inden b eri u yg ulan mak tadir.

C um hu riy etle b irlik te u yg ulam ay a daha Ifk~ l ve daha em peryalist ice rik li boyutlar ek -

lenrnistir, Ornegin, Seyh Sail u lusal d irenisi sirasm da R am an taraflannda direnen R a-

m an asiretine karsr, G enelkurm ay B askanhg im n 25 T emm uz 19 25 ta rih inde yayin lad ig i

em ir ~ y le dir :

"... Cemil ~eto'nun sadakatine kaql c;ok iyi muamele edilecektir. 7. Kor. Komutam

Oursel Pasa ile 2. TOmen Komutam Kazim Pasalar, Ramanhlara kar~l yok fazla d~man

olduklan anlasilan Kefercus asiretleri reislerinden, halen Murdin adliyesinde tutuklana-rak rnahkemeye verilmis clan, Kefercuslu Ibrahim Agadan pek yok Iaydalamlacagi

kamsmdadirlar." (Turklye Cumhurtyeelnde Ayaklanmalar , (1924-1938) s. 151)

B u ornek , C um huriye t ta rih i boyunea, asiret reislig i, seyhlik gib i ge leneksel ve

tutucu kurumlan k im lerin ayak ta tu trugunu gosterm esi bak irnm dan da son derece

75



o nem lidir. T U rk so mu rgec ilig ], u lu sa ld irenise v ey a u lu sa l d irenis olasihgma karst, dai-

rna , geleneksel ku rum larla ittifak aramis ve bulrnustur, Onlan ayak ta tu tm aya

cahsrmsur, Fakat bu eylem in i usta b ir b ic im de g iz lem is , kendisin i, TU rk "so lu" na b ile

"dev rim ci" d iy e k ab ul eu ireb ilm tsu r, G elen ekse l k urum larla en yo g:u n v e stirek li iu ifak rkendisi yaplJgt haldc , KU rt u lu sa l diren is lerin i, ~ yhlerin , asire t re isle rin in krskrrtrnasi,

o larak su nm u stu r, V in e bu o rn ek K tird istan 'dak i "Kan dav alan m " k irn le rin krsk m ug uu

a ~lk ~ se rg ile m es i b ak .tmmd an O n em lid ir .



6 . Tunee li Kanunu nun YaptldlgI ve Uygulandigr

Siralarda Biir okra tik ili§kiler , T iirkiye'n in O l§

ili§ kiler i ve O l§ Baglannlart

TU rk basuunda yaym lanan bazi babcrlerden ve bu baberlere ilisk in yazilardan

Tun ce li K a nu nu nu n yapildigi ve uygulandigr siralarda Tllr ki ye 'd ek i bU rok ra ti k iliskileri,

Tiirkiye'nin dl$ tllk elc rle ili~ k.i1 erin i v e b ag la ntd aru ll a nlam ay a q ah ~hm .

1. lcisleri B akam $U krti K aya, V an GOIU lsletm esi hakkm da yapl1g:1konusm ada,

V an G (',lti, T tirk llig :i.in ilk d ev irle rin de bUyU t b ir m e rk ez di, d ed i. 120

2 . Irak K urtlerin in Suriye 'de yerlestirilm esi hakkm da, T llrk iye D rsisleri B akam

Tevfik Ri .i~ ti jAra s , d i. i~ i jn i .i~seklini anlaUl.121

3. Mabmu t Esat Bozkurt, Ulusculuk Prensipleri ve I~Hakki,

"... Kemalizm, ancak, TUrk ulusu icin ulus'>!udur.,,122

4. I ra n , T i.i rk iy e ve Irak arasmda ademi tecavuz misaki hazrrlandi, 13 Ilktesrin

1 93 5, T ah ra n, 123

5 . lran-Irak sim r gortl~meleri dostlukla b alJedildi. ( 16 Sontesrin 1935 , Tahran)124

6 . O il v e T arih-C og rafy a Fak ultesi'n in A9ill~l. Bay an A fe t'in A91~Dersi

"... Sumerlerin, Etilerin Turk olduklanru, onlann, Mezepotamya'da ve Anado-

lu'da kurduklan medeniyetlerin de dogrudan dogruya Turk medeniyetleri olduk-

lanm soylemeliyim. Bizim tar ihimizdeki sarsrlmaz hakikatlan, yeni tarihi

kesiflerle yakmdan ilgilenen bitaraf alimler incelemekte ve teyid etmektedir-

ler:·125

7. N asy on al S osy alizm in Yeni Ylti

..... Bu Y II NasyonaJ sosyalizmin yen i b ir azim ve faaliyet yih 01acaknr . Al-

man Devletinin ne kadar kuvveti artar ve bu hal Alman ordusunun ihyasma en

buyuk tecellisini bulursa, bu ordunun varltgl dolayisiyla uzerimize y<:iken mesu-

liyetlerde 0 derece artmaktadir. DUnyanm obur krsimlarmda hukum surmekte

olan karisrkhklara baknkca, Alman Devleti dahilinde hUktlm suren mnstekar re -

jimin iyiliklerini ve bunun bize temin ettigi sulhUn ve sukunun krymetini daha

iyi anlayacagiz." 126

8. M abm ut E sat B ozkurt, Azhklar lsi,

77



" .. . T tirklUk iki tUrlU ileriye surulebilir,

Bunun b ir is i, kUlcur. v icdan Tt lrk lUgUdUr.

Digeri kanun nizam TilrklugUdiir.

Bunu SZIClk anlatmahyim:Mesrutiyeue bit glin, Osmanh Mebusan

Meclisi kursusunden (Boso) admda bir Rum

Mebus ~yle bagirnustr

"Benim TUrklUgum Osmanh Bankasmm

Turkl i igU kadardir."

Bunu soyleyen adam Osmanh Mebusan Meclisinde yer almak ve Turklerin hale-

lanndan istifade etmek selahiyetini haiz bulunuyordu, Fakat Turk sifatr ile

degil. 0 vaktin tabirinde (Tebaai Sahane) olarak. Fakat bugun (Tebaai Sahane)

yok. Tesktlau Esaslyemlz yalmz Turk'U kabul edlyor. (Boso ) TUrk haklarmdan

TUrk olarak degil, kanun mucibince istifade ediyordu. Ben bu gibilere kanunTUrku diyorum.,,127

9 . Falih R ifle A tay , A lm anya 'dak i S ecim ,

"... Nitekim ilk neticelere gore 45 ruilyon kusur Alman'dan 44 milyon kUsilrU

Hitler'e oy verdi. "ZO.994 Alman kayu tek blr Alman korti glbl Hiller'e oy

verdi. Tek bir Alman gibi hareket eui. Fransiz gazereleri secimlerin tam

durUstlUk icinde g~tigini yazmaktadirlar, Vine Fransiz gazetelerine gore AI-

manya ve Hitler tek blr §ahslyet demektlr. Ingiliz gazeteleri de ayru fikirde-

dir.128

10 . M uharrem Fevzi T og ay . A lm anyada 'k i S ecim ,

"... Alman milleti istiklaline, hukuku hukumranisine, tamamiyetine mevcudi-

yetine ve is tikl aline taallUk eden bir meseie uzerinde reyini vermege davet

edilrnisti. 0 ", sene once isbssma gelen Bay Hitler, Almanya'mn siyasi ve idari

birliglni ve silahlanmak hakkiru temin etmisti. Son ieraan olarak ra memleke-

tin 1/8 ve nufusu 1/4 teskil eden Ren mmnkasmi i§gal altma almisn .

Yeni secimde Alman mille u, hukuku hukumranisinin butnn Alman topraklan

uzerinde yerlesrnis ve tamamlanrrus oldugunu butun dUnyaya muuehit ve cephe

ile ilan etmege t;agmlml¥ oldugundan vatanperver ve milletperver hi",bir Al-

man bu vazifeyi ifadan imtina edemezdi.

Bunun it;in milJi sosyalist rejimindcn ~absi menfaatleri zarar goren sirnf ve

unsurlar bile Iehte rey venni~lerdir."129

11 . Ismail Habib . G a vu rd ag i'nm TU rk lii~ ii1 30

12.1~K an un u D o la yisry la R ecep Pek er'in K am u tay dald S ozleri,

" ... Yeni 1¥ Kanunu, suufcihk ¥UllrtlntlD dogmasma ve yasamasma imkan verici

hava bulutlanrn ortadan silip supUrecektir."131

13 . Y unus N adi, R ejim in E sash t~ lerinden B iri: t~Kanunu

"... Partimizin Genel Sekreteri, Sayin Recep Peker bu hususiyeti smif fark ve

mucadelesme meydan vermemekle izah etti. Turkiye i'l'in bu dabili mucadelesiz

butUn ve ahenkll hayau cok yillar once ilk olarak Ataturk ifade etrnisti. Dik-

kat oluncak olursa, hayatm kendl cereyanmda snnf mucadelesi yoktur, Bu

mUcadele medeni hayattan ins anI arm kendi elleriyle yaratnklan bir afet

78



olmustur. 14ilimai hayabn hepsl olan mlllet-devlet ~eklindeki yeknasak ve in-

tizam ~fevesinde kurulmus heybetli ve manah heyetile bizim rnemleketimizl

bu afeuen korumaga karar vermis olmakla en isabetli hareketi ihtiyar etm~

saYllacaktlr.132

14. Ko rpora sy on la r Me clisin in Ac ih smda Duc e'n in SOyledi~i Nutuk,

"... Bizim sistemimiz ~udur, Bilhassa mutesebbisler, mii!eahhiller ve amele

gibi mustahsillerin menfaat i namma disipline edilmis ve ahenkll blr bale getl-

rllmi5 bir iktisadiyat, bu iktisadiyatm idaresi, mlill hayatul tamamun yanl Is-

tlhlak-sller alemlnl de temslleden Devtet tarafmdan ihdas edilmis olan korpo-

rasyonlara aitir." 133

15 , M ahm ul E sat B ozkurt, O rdu , O rdu , G ene O rdu , H ep O rdu ,

..... Hangisi elde klhy hasmnun basina vura vura

Onu yere sermeden,

Onu pihnlasrms kanmda bogmadan yerini

aldi ve kendini tamtabildi?

BUyUk Fransiz thtilali mi?

BUyllk Sosyalist lhtilal mi?

BUyUk Ataulrk lhtilali mi?

Hitler hareketleri mi?

Insanhga yenl bir yapyl~ -sagt a-san bu hareketlerin hangisi, lafla, hitabetle,

ukalahkla elde edildi? Hangisi?134

16. Kema l Unal, Suriye 'deki Turkler Ekal l iyet Degildi r ,135

17. lran ve leak huktimetinin talebi uzerine , Uluslar Konseyi bu iki memleket

arasmdaki ihtilati gUndemden ~l .kamU$ttr .136

18. Yunus Nadi. Hatay 'm TUrklUgU

~". Iskenderun ve havalisi, halkmm bayOk ekseriyeti itibanyla Turk olan bir

kuadir. Biz bu kitayi milli misakrmizm hududu haricinde birakamazdik,

Fransrzlar oradaki Turk halkmm kahir ekseriyeueki vaziyet icin idari v e

kiiltii.rel, rnilli hukuk tamdiklarmdan, dostluguna ehemmiyet verdigimiz Fransa

ile yabuk anlasma hesabma ve tesviye tarzma muvafakat etmiltik."137

1 9. M ahmut E sat B ozk urt, H atay 'm TUrkIUgU,

"". 300.000 Turk'un Y3.iacl!gl bu topraklan isriyoruz,

Bu topraklarda ya§ayanlar da bizi istiyorlar.

Nicin?

< ; U n k f i

Biz onlann, onlar cia bizirn karurruzi tasiyorlar.

Dilimiz, tarihimiz, kulturumuz bir,

Duygulannuz bir, herseyimiz bir

Bir tende vuran bir tek yilrek gibiyiz.Bir tek yfireg:iz

Bu yerler binler yddlr Turktur

Bir olrnak, su goturmek hakkmuzdir.

Du hak yerlne konmadlk,a ylrmincl assr, dogruluguQ degil, kuvvetln jfadesi

olacaknr,

79



Zaten 20. asir bundan baska nedir ki?138

20 . Falih R ifk ; A tay , lran 'da TU rk H eyeti

"... Buyuk ~ehin~ahm rdaresi ve rehberligi ahmda lran'm, onu da Tiirkiye gibi

mkisaftan mahrum eden ne varsa, hepsini tasfiye ederek, bOytik bit hizla iler-

ledigini, gormek hiy ~ophesiz en yak bizi alakalandlrm1iittr.,,139

21 . J. Ma ta u, T urk -F ra nsiz D o stlu gu ,

" ... H u la sa her se y, F ra nsa 'y i Ttirkiye ile mevcu t baglanm kuvvetlendirmeye

sevketmektedir :,140

2 2. TU rk -ln giliz Do sd ugun a <lair miih im b ir y az r (Ob se rv er-L ond on )

"... Kemalizm yakm ve 0rta-~arktaki uyanmalcta olan milletlere rehberlik

ediy or, " 141

23 . Yunus N adi, Halk t "Ozmrk" alan A ntaky a

" ... Yarun astra yakm, Alsas-Loren i~in yananlann akd ve manuktan bu kadar

uzaklasmamalarmr temenni ederiz ... "142

24. B ernard S av iny , leak , Iran , T iirk iye , ltalya, Almanya, Portek iz ve miliiyetci

Ispanya rejim lerin in benzedig i, '

"... General Sidkr'nm diktatOtlogo eline almasiyla neticelenen Bagdat'taki

hOkiirnet darbesi, bugOniln dunyasmda Ornekleri bof olan bit hadisedir. Bundan

boyle Irak'tacIran ve Turkiye gibi, ltalya, Almanya, Portekiz, ve milliyetei

lspanya gibi bir ~efe sahip olacskur. Ve bu ~ef Irak milliyetciligi yani Arap

milliyetciligi lehine ~ah~acaktlr.

Irak'm sahlbi Musul'a yerlqrniy olarak lran'lR sahlblldl.',143

25. Y unus N adi, TU rk K OitU riin iin Umum ilesm esi Luzum u,

"... TUrk olmak demek, cebinde Turk pasaportu, T.C. huviyet cilzdam tasimak

demek delildir. Turk olmak, killtii.ril lie Y.Y~1 lie, dUl lie, dii.~iincesl lie ve

kalblyle Tiirklerle birlikte olmak demektir. BOyle olmayanlar TOrk

degildir. " 144

26 . U mum i M ufettislik ler K ongresi D ahiliye V ekili ve Parti G enel Sekreteri

~Ukri i Kaya'nm r eis lig in d e ayddt .

..... 1. Umumi Mtifett~ Abidin Czmen .

2 . U m urn i Milfetti~ General Kaz im Dir ik,

3 . Umumi Mufeu i s Tahsirt Ozer.

4. Umumi Mtifetti, General ApduUah Alpdoj,an, a~agldaki konulan

muzakere ettiler.

A. Mmukalardaki Asayi~,

B. K~akydlk

C. Hudutlardaki Hadiseler (Mllhtelif hudutlarda hadiseler ve ~ekilleri,)

< ; . Her Umumi Mi1fetti~lij,in ki1lttlr, bayrndirhk, ekonomi, tanm ve salhk gibi

sahalarda yaptddan i~ler.

80



D. Umumi MUfetti~lerin selahiyetleri

E. Her Umum:i MtifettiJililin mmukasindaki hususl ldareler, Belediyeler ve lmar

Isleri

F. Miilki Teskilat ve Nahiyeler

G. Siyasi Kisim,

1. Siyasi elemanlar,

2. Menfi propagandalar

3. Menbalan ve sebepleri

4. Musbet propaganda ve icraat

H. Nufus Siyaseti

1. Teksif

2. Dil

3. Irklar

4. Iskan siyaseti

L Cumhuriyet Halk Partisinln Teskilan ve Halkevleri"145

2 7. T urk -Irak D ostlu gu

..... Komsumuz olan Irak memleketinin miistakil bir devlet olarak kurulmasrru

biz herkesten evvel cemiyeti akvamdan evvel arzu ettik. Irak'm mustakil bir

devlet olmasi muahedesi ilk olarak bizim tarafmuzdan imza edilmistir. Ondan

soma da bu memleketle komsulugumuz 0 kadar iyi hislerle ve 0 kadar iyi isti-

kameue inkisaf etti ki, ..ok zaman hudut hadiselerinde iki memlekeC blr vucut

gibi harekeC etti, Tam bir emniyet havasi Irak-TUrk hududunda hakim bulun-

maktadir, .. Suriye'ye de kiymetli bir kornsu g6zU ile bakmak istiyoruz.

Suriye Devletmi dogarken muhabbetle selamhyoruz. Fakat onun, daha

dogarken Turk illerini elde etmek hevesleri gOstermesini dogru bulmuyo-ruz:'146

28. lk tisat V ekili C elal B ayar, A rtu rm a ve Y erli M aH ar H aftasi D olayisry la R ad-

yoda yapugr konusmada, "Turkiye, Turklerindir, Ttirklere ait kalacakur"

dedi.l47

2 9. K tirtle rin v e C e rk ez le rin TUrkUigU

" ... Reyhaniye'de mii~ahitler heyetini ziyaret eden TUrk heyeti, Turk, KUrt ve

Cerkezlerden murekkepti, Kurtler ve Cerkezler de TUrk olduklanm, Turklerle

birlikte istiklal istediklerini Suriyelilerle birlikte yasamayacaklanm heyete

bildirmislerdir ...148

30. TUrkiye, Ingiltere, Irak arasm da 5 Haziran 1 92 6 ta rih in de y aptla n mu ah ed en in

hudut komisyonuna ait ikinci kisrmnm temdidi (uzauImasl).149

31. CHF Genel Sekrete ri ve lcisleri Bakam SOkril Ka ya, C en up hu du tlan nd ak i

vaziyet hakkm da m i.ihim bir beyanaua bu lundu (7 Nisan 1937)

..... Tuncelin'de takip ettigimiz rslahat programmi dogru yoldan ~a~an

asiretlere asia cesaret vermeyecek bit surette rahakkuk ettirmek karanm teyit

81



euik. Tuneelin'de bir ka~ senede yapaealtnllZ islahau taeil ederek

(~abuklqtlrarak) vUcuda getirmeye tevessul ettik. Buradaki prograrmmiz bUyfik

Millet Meelisi'nin malumudur. Yol mektep yapaeallZ. Umumi hatlanm

~izdilim bu programl Tuncelin'de tatbik i~in 4. Umumi MUfetti~ligi tekrar yeni

kuvvetlerle ~iz ettik.

Honnal ida:re ve umumi janda:rma tedbirlerinden baska hususi tedbirier de aldik,

Bir frrkamw ihtiyat efradi He yOksek meveudaibla~ ederek muhtemel hadisata

tekaddUm ve tevaffuk etmenin faydall olaealma karar verdik, Bu maksatla bir

hafta evvel celb ettiAimiz ihtiyat efradr mahallerine vasil olmus ve askeri va-

riyet ehemmiyetli surette takviye edilmi§ bulunuyor. lhriyat efradmm boyle

bir mahdut sahada celbedilmesi eshabmi izah ederken, aIdl!tuDiz tedbirlerin

mahiyetinden Bi1yt1k Millet Meclisi huzurunda memleketi ~Ik bir surette ha-

berdar etmi§ bulunuyoruz. , ,150

32 . C HF G enel Sekreteri ve t~ i~ leri B akam $ilkrU K aya 19 M ayis 1937'de Anka-

ra S tadyum unda yapU gt k.on~mada O nem li konulan ~tldadl:

..... TUrk hUr ve mUstakil kalmasaydr, kimbilir beseriyet tarihi daha ne kadar

zulUm, tazyik ve lennt (ktitUltIk) sahnelerine lahit olaeaktl.lSi

33 . Iran ile yapdan hudut em niyeti ve hudut ihtilaflann tn halli m ukavele leri ye-

n ilen di, (7 Haziran 1937)152

34. CHF Genel B~an V ekili ve Basbekan lsm et tnonn Kamutayda muhim bir

n utu k sOy le di. HUkUm etin ~ ve dl~ siy asetin i an lam : (1 4 Haziran 1937)

..... HOkUmel Tuneelinde iki seneden beri Islabat programi uyguluyor. Bu prog-

ram mmukayr medenilesunnek i~in bOtUn vasitalarla ve hususi hOkOmler dahi-

l inde orad a geni~ bir ~ahlma teferruaum ihtiva etmektedir. Bunu limdiye Kadar

orada kanuna muhalefetten kuvvet ve zevk almil olan bazi reisler iyi

karlilamadilar. Islahat programma mukavernet ve muhalefet etmek istediler. Bu

hili tarihini tam s6yleyemiyorum. Mart nihayeti Nisan bidayetlerinde hususi

askeri tedbirler almaYI ieap ettirdi. Orada ,unu dU~UndUk: Mukavemet eden ve

hUkOmetin islahat programma muhaieCet eden mmnkada ne yapmahyiz?

$imdiye kadar olan Denim tecrnbeleri orada hOkUmetin bit emrine kar~1 rnuha-

lefet olunca mtihim biT kuvvel toplayarak 0 mmukada ciddi tedibat (Ylldmna,yoketme) yapmak ve buakmak. Biz buna 'sel sere rle ri' dedit. Memleketin bir

tarafmda bir hadise ~Ikmea onu kuvvetli bir surette ve sel halinde gelip

gecmekten bir fayda hastl olmayaea!1 kanaaunda bulunduk. Biz, mukavemet

edenlerin mukavemetlerini bertaraf ettikten soma kendi programlanmrzm

hi~bir ICY olmaml, gibi t&kip olunmasmi esash vazifemizden saydik ,

BugOnko vaziyet ludur. Orada Jandarma ve htikOmet kuvvetleri tamamiyle

teessus etmistir. Tuncelin'de Islahat prcgrami olarak dtilUndil!ilmUz tedbirler

faslla gtlnneksizin devam etmektedir, Yol yaptyoruz. Mektep yaptyoruz. Kara-

kol yaplyoruz. Bir-jki ay mUddede bu illere fasrla gehni, olan yerlerde tekrar

basladik. $imdiye kadar bu harekat ve faaliyet esnasmda, orada ciddi

mOsademeler oldulunu ve bu arada bUyUk zayiat g~ti!ini zannettiklerini

i~ittim. Onun i/iin size limdiye kadar yani ~ ayhk harekau, u~ ay zarfmda

ulradljtmlz hakiki zayiau oldugu gibi soylemek isterim. 14 Haziran, bugOn

aldljlffi rapora gtlre limdiye kada:r olan zayiat janda:rma asker ve muhefiz koru-

82



cusu olmak uzere 13 fehit 18 yarabdu. Bunlann i~erisinde bit tanesi subaydu,

tegmendir. Bu zayiatm bize elem verdigini ve bOyUk meclisin hissiyatmda ~k

aci yaptllllU mU~ahade ediyoruz.

Tuncelin'de islahat ve medenilestirme programi yUrUyecektir.IS3

Arltada§Iar gorUyorsunuz Iti, bUttin meseleyi a~lk olarak SOyledim. Mtlbalalah

nesriyata inanmaym."IS4

35 . E rcUm ent E krem Talu , K em alizm 'in isi.

" ... Turkiye Cumhuriyeti yOnetieileri, 'Turkum' diyen her ferde hakktru vermek-

le kendilerini millcellef addediyor."lS5

36. Yu nu s N a di, T un celi V i1 ay etim iz in Islam v e M e de nil~ tirilm e si.

" ... Cumburiyet rejimi yekpare bit vatan vi1cuda gctirmek vazifesini ifa ederken

bit iki yerde az ~k mukavernetle kaqllataeak ve bunu yenmek mecburiyetinde

kalacakti. Bir ka£ YII Once yapilan A~n Dagl askeri harekatlan ile ~ark Vila-

yetlerimizin ehemmiyetli bir ktsmmda gayn tabiilik bertuaf edilmis olduktan

sonra fimdi Tuneeli Yilayeumizde son anzaYI izale etmekle mesgul bulunuyo-

, ruz, Imparatorluk devrinin Dersim diye andlll bu dalltk arazi halkuun derebey-

likle muterafik fekavelle meluf halkim medenl blr hayata ve ref aha

kavusturmak i£io Cumhuriyet hukUmeti, evvela 0 kuamn admt Tunceli'oe

degi,tirmekle i~e baslayarek yelmz oraya mahsus bir umumi mufettislik ihdas

etti ve bilhassa baymdrrhk ~eklinde tecelli eden islah i!jlerine kuvvetle el

koydu. Bunu yaparken Cumhuriyet HUkUmeti hem 0 havalinin ahlak ve adetle-

rini biliyor, hem ihtiya£larml hakklyl. takdir elmi!! bulunuyordu ... Orad.

alalar var ve onlarm emrinde kabile ve asiretler vardir, Baslan slktldl ve can-

Ian istedi mi bunlar etraf ovalannda stlkunetle £a11~an koyler ilzerine saldmrlar

mal ve hayvan ne toplaY·l.bilirlerse a~lflp sarp daglanna Utica ederler. Bu

~kavetin derecesine gore bunlann uzerine zaman zaman askeri kuvverler sev-

kedildigi vaki olmustur.

Sel seferleri

Hirsuhga k~l mucadele

Hukumetin pederane islah hareketleri

Islah i~ine devam ediyoruz. Yollar, kopruler, karakolar, jandarma merkezleri

mektepler yaparak Tunceli'nin g6be!ine dogru saglam adimlarla ilerliycruz,

Bu hali He hukumet Tunceli'nin datil bedevllerlne ill hakikati anlanyor ki.

art1k gelici ve gecici sel seferleri yoktur. Ya bu deve gUdUIecek ya bu dagdan

gidilecektir, O,,-bei yuz, belli nihayetin nihaye U,,-be, bin daglmm sarp dere

ve daglarda mahrumiyet halleri bile, onlar i"in kafi bir (SIUmdOr.

TOrk vatamrun ortasmda Denim bir leke idi.~IS6

37. H aydar R ~tU O km en, Tunceli, D en im Hsrekatmuz v e p ro gramumz ,

..... Yollar, kopruler, karakollar yapip Tunceli'yl mOOenilC!itiriyorut.~157

38, D l~~leri B akam Tevflk R il$tU A ras'm Ira t gezisi, (18 H aziran 1937)158

39 . D isisleri B akam Tevfik R ~tli A ras 'm I r a n g ezisi, (2 6 H aziran 1 93 7)1 59

40 , tran-Irak hudut ihtilafi onadan kaldinldi (4 Temm uz 1937)160

83



41 . T iirk iy e, iran , Irak ve A fgan istan arasmda Sadaba t Paku im za edildi (8 Tem -

m uz 19 37); Iran ile lrak arasm dak .i S auiU arap m eselesi on adan k aldm ldi:161

42 . S ey ir Riza hakkmda," ... Dersim'deki itaatsizlik hareketinin elebaslarmdan ve en azih reislerinden

olan Seyit Riza'ya yaprlan ~iddetli takibat neticesinde ~imdiye kadar saki an-

makta oldugu Ovacik Kazasi dahilindeki dag ve ormanlarda barmamayecagmr

anladigmdan bu sabah saat ikide Erzincan'a gelerek hUkUmete teslim olmustur,

(12 EyliU 1937)" 162

43 . M u hab ir m absusarm z E laziz 'den b ildiriyor; T unceli b olgesin in so n sergerdesi

o lan S eyit R iza, iki avanasi H e E rzincan huklim etine teslim olm us ve m ah-

k em e ye v erilm e si em re dilm is tir, 163

44.lsm et lnO nll B Uyiik M illet M eclisinde Tunceli hadiseleri hakkm da beyanaua

bulundu.l64

45 . Ik inc! T Urk T arih K ongresi toplandi, TUrk irkmm kurdugu kiiltO r ve m ede-

n iy e tle r a n la tddl .l65

46 . S . S ezgin , B ir E fsanenin Y ikihsr,

" ... Munzur da~lannda aylarca vah~i bit insan omrtl surdukten sonra bir haydut

elinin adalet kapisuu yalmasl bence hiyte olagan bir i~ degildir, Devlet yasa-

larma boyun e!meyi medeni insanlar insanhga bir sayg; diye tarurlar.'·166

47. 5. O il bayrami dolayisiyla TU rk O il K urum u Baskani N ecm i B ilm en ta-

rafm dan R adyoda verilen soy lev le G unes-d il teorisi savunuldu .167

48. CHP Genet Sekreteri ve lcisleri Bakam SUkrU Ka ya Inkilap v e C umhu riy et

rejim i hakkm da radyo da bir nutuk soy ledi.

" ... AtatUrk inkilabi TUrk milletinin irki temayiil ve istidatlannm aym zaman-

da tarihi zaruretlerin ve muhit icaplannm en keskin bit gortl¥U ve en keskin

bit ifadesidir.~168

49. Ira n Hariciye Nazm Tii rk iy e 'y i z iy a re te geldi, lIk inci tesrin 19 37.169

50 . Irak H ariciye N azm TU rkiye 'y i z iyarete geldi. 2 lk incitesrin 1937.170

51 . TU rk -iran iliskilerinde Dostlnk.l7l

52 . Seyit R iza asildr, 12 lk incitesrin 1937.172

5 3. A tariik S ark V ilayetlerinde geziye .;dcu, 13lkincite¢n 1937,173

5 4. D iyarbakir-lran-Irak H atum n tem eli auldr, lfi Ik incitesrin 19 ~7.174

55 . Diyarbakir adl uzerinde toponom ik bir tetkik, irkan TU rk olduklan gibi is-

men de T U r k : olan Oiyarbaku.175

56 . Tunceli tedip (terb iye etm e) hareketlerinde buyuk yararhllk lar gostererek ya-

ra la na n O r ta ok u l Turkce O greuneni Y arsubay M uamm er O iilger'e 1.000 Lira

mukafaar verildi.176

5 7. TU rk iy e - S uriy e gOrtl~m eleri basladi. 21 Ilkkanun 1937.171

5 8. B ulg aristan 'daki T urk 'lerin T urk lu k H aklanm S avunm ahytz .178

84



5 9. N a zile rin A v us tu ry a'y i ilhakl li e ilgili olarak Hitler b it n utu k: verdi:

"... ~imdi ben memleketin yeni vazifesini ortaya koyuyorum. Bu vazife eski

impatatorlugun bUt{1n mmUkalanndan Alman kolonlarmm buraya gelmelerine

sebep olan vazi fed ir. En eski $ark Hudut Eyaleti Alman Milletinin ve binne-

lice Alman Rayhmm, en taze bulvan olacaktrr, Geni~ Rayhumzda beni dinley-

en 68 milyon vatandas, bugnn bu muhtesem Alman memleketinde oturan mil-

yonlarca balk namma, Stiryahlar, Tirollular ve herseyden evvel bumn

Viyanahlar namma temin ediyorum. Bu memleket Almandir. Vazifesini yapa-

caktrr, Buyuk Alman camiasma kaql olan sadakaum herkesin sadakatmdan

ytlksektir.

Bizim vazifemiz, §imdi siki surette yab§roak, bilyUk sosyal, kOltilrel ve ekono-

mik meseleleri hal ifin karsrhkh yardunlarda bulunmak ve bilhassa Avustur-

ya'yi gittikee daha ziyade inkisaf ettirerek, onu Nasyonal Sosyalizm hislerinin

ve azminin bir kalesi haline getirmektir.

Alman millelinin FUhrer ve ~ansolyesi sifatiyla tarih huzurunda vatammm Al-

man rayhma giri~ini ilan ediyorum.',179

60 . Yunus N ad i, A v ustu ry a'rn n A lm a ny a'y a ilh akm da n so nra ;

"... Avusturya'nm Almanyaya ilhaki normal bir vaziyettir."U-O

61 . Muhit t in B irgen, E mrivak i D enilen M eshur D iplom asi B u Sefer de M uzafferOldu.1S1 .

62 . H atay 'm ilhak r is tendi, C ihad B aban , H atay , Yanmn S an a K u tlu olsun.

"... 40 Asirdan beri TUrk olan bu Ulke, tarihin icinde kisa, fakat bize nazaran I~ok uzun suren bir iuifak devresinden sonra benligine tekrar TiirklilgOne

kavlqacak."182

63 . M ussolini'ye ovgnler, M uhittin B irgen, l talya'da an a k anu n in kila br,

H••• Milleli profesyonel politikaciler degil. muayyen bir rneslek sahibi olarak,

herhangi bir meslek teskilati ifinde fah~an insanlar idare edecektir. Bu idare-

nin tek bir siyasi tarafi vardu ki, onu, bu i§leri siyasi bakimdan §ahsmda top-

layan $ef deruhte eder. $efin siyasi idaresi altmda milli hayatm tanzimine air

i§ler. artik politikactlarm elinden ahnarak, memleketin asrl i~lerini goren

adamlarm ve hatta bu adamlann degil 'de bunlann mensup olduklan

teskilatlann eline verilecektir. "IS3

6 4. M .N erm i, T Urk G en cliginin T erbiyesi,

,.... Terbiye, bOytik tanh futmalannm TUrk irkma e~siz bir arm agamdlr.

Tiirk devlett SlnifslZ, ImtlyaZSIl. bir devlettlr. Fakat biz, yazilanmrzda srrufh

devletlerin. cemiyetierin terbiye sistemleri ile mesgul olmaktayiz, Bu fikir

ayklrlhgl ortadan kalkmadrkca genfligimizin terbiyesi ifin aradigimiz yolu

henUz bulamarms sayilabiliriz, EAer dogru dtl~Unmek isiersek ger~klikle kar§l-

la~maktan tlrkmememiz lazimdu, Smifsrz devlet, rengi ulkusu ne olursa olsun

tek bir genylik terbiyesi gudebilir, Snnfsiz genclik terbiyesi, Bu terbiye her

~yden Once biiyiik Tiirk irkmm ruhuna uyan bir disiplin terbiyesi olabilir,

OisipJin TUrkOn en basta gelen faziletidir. Tnrkun bu buyuk seciyesine genelik

terhiyesinde en ehemmiyetli yeri vermek lazimdtr .. , Tarlhin billnmeyen blr

85



gtl.nAnde Turk ulusuna bugun henuz sedlmeyen bir buyuk vazife dii§ebllir.

BUtiln TUrk)Uk txsyle bir gUn i~in tam manasiyla hezrr lsnmrs bulunmahdir ...

DUnyarun en bilyt1k. tarihini yaralm.l~ bir ulus, donyanm en saglam genclik ter-

biyesini bilmis ve yapml~ bir ulustur ... Biz. bizim ruhumuzun mimanm Avru-

pa'da arayacak deliliz. Bu ezeli ve ebedi mimar Turk tarihidir. Atati1rktl bu kur-

sal terbiye yaratu. Bu terbiye Asya ~adlflarmdan cihangir sarayma, oradan

ulusa ve uzak geleceklere bir olimp ~lfall gibl uzanan olmez ve kth~ i,lemez

terbiyesidiT. , , 1 8 " 4

65. Kamutayda Hatay'm ilhak edi lmesi i~in hararetli bir oturum yapildi,

Ko nu ~ma ctla r h ep b it &gtZdan $URu sOylediler:

"utu ~fin attlll hangi adunda muvaffak olmadt!t gOrtllmU~tUr. Arttk ~u

anlasihyorki, i~ son haddine varmtiitlr. Arllk TOrk milletinin tahammUIU kal-mamrst i r ." (27 MaylS 1938)185

6 6. N izam ettin N azif, At Yan~1Degil, IrkYan~l. (Fasizm, N a ziz im , K em alizm

arasmdaki yan~)

"... TUrk subayr her tUrIU at yan~ml kaybedebilir. TUrk subayi ve her TUrk bir

binicilik g6sterisinde hata i~leyebilir. Fakat sonunda onur endisesi ve karakter

mukayesesi, sergilenen bir yan~la TUrk aneak onde gelebilir. Yahur nefesi tu-

tulur, kalbi durur, atl yatlar, kafasl paryalanlr.

Onur yansmda biz her zaman ya ~ta ya tene~irde olabiliriz.

Athlannuzm Polonya kupasuu kazandtklan gunlerdeki sevincimiz i~te bunun

iyin Mussolini kupasnu 'kazanmarmzdan dolan sevincimizin yanmda pek

sMuk kalml~ bulunuyor. Roma'da bir at yarql de!il, bir insan yan~l. bir trk

yart~1 kazantlmlihr.',186. .

6 7. E ti T urk le ri,

"... Harbiye Nahiyesinden Eti TOrklerden 'Alevi' ~eyh· Mahmut Antakya'nm Sa-

ray ho.kUmet caddesinde TUrk aleyhtan bazr aleviler tarafmdan sopa ile yara-

lanmisnr ,

Vine, Antakya'nm Orhlllliye Mahallesinden Eli Turklerden Mehmet Dervis,

Edip Galip propaganda i~in gittikIeri ve Antakya'ya on kilometre mesafede bu-lunan Karamurt nahiyesine bagh Tavla kOyQnde Koyun Etl Turk ~eyhi ta-

rafmdan kabul edildikten sonta TUrk aleyhtan alevilerin taarruzuna u~rayarak

bqlanndan ve muhtelif yerlerinden yaralanml~lardlr."i87

68. CH P Genel B askan V ek ili ve B~bakan C elal B ayar, K am utayda hU kilm etin

t~ve O t~ politi ka stm a;:ddad.I (29 H aziran 1938)

". . , Dersim meselesi

Bu senenin dahili isleri noktayi nazarmdan size ehemmiyetle bahsetmeye

deter bir mevzuu vardir, 0 da Derslm meselesidir. Dersim'de bir islahat pro-

grarmmrz vardtr. Bu program yOrUmekledir. Yolo ktiprU, karakol ve mektep

iniast suretiyle. Gecen sene Askeri harekar yaplldl. Bu bUtOn teferruauyla her-

kesin malumudur. Bu sene i~inde bu program a gore askeri harekatm yU111mesi

lazimdir, Geeen seneye nazaran burada bu sene, daha fazla kuvvetlerimiz top-

lanmt;trr. hirkaf yerde de ufak tefek mtlsademeler olmustur. Dersim iyin tatbik

etmekte oldu!umuz programm icabi olarak bu meseleyi sureti katiyede ballet-

86



mek ve Dersim deni1en i~i sureti katiyede tasfiye etmek i~in alacallmlz bir

tedbir daha vsrdrr.

Yakmda ordumuz Dersim hava1isinde manevra1ar yapacaktn'. Bu mOnasebet1e

ordu, Dersim i~in vazife alacak ve umumi bit tarama hareketiyle tedip kuvver-lerine mOzahir olaraktan, bu meseleyi kOkUnden sOkUp atacalctrr. (bravo sesleri

ve sUrekli alkllllar) Arkad~lar. Dersimliler ne isliyorlar? Dersimli Kurunu Vus-

ta'yi (Orta Cala ait) bir zihniyetle orada oturup lekavet yapmak istiyor. Mal

~alacallz, ili~miyeceksiniz diyor, Adam 6ldUrecelim, kanuni takibat yapmaya-

caksimz; diyor. Silahla gezecegim, mQsamaha edecek.siniz, diyor. Vatani

mUkellefiyetierirni ifa etmeyecegim, imtiyazlt bir insan olarak hepinizin mu-

vacehesinde dolallacagnn, diyor. Bilinmesi laznngelen bir hakikat verdir ki,

Cumhuriyet boyle bir vatanda~ tanmuyor. (bravo sesleri, sOrekli alklljlar)

Cumhuriyet kulfeue oldu!u kadar nimeue, nimette olduf;u kadar kulfeue mUsavi

ve seyyam muameleye tabi insanlardan mOrekkeptir. (bravo sesleri sUrekli

alkl~lar)IS8 Bu hakikat aalasilmcaya kadar, kuvvetlerimiz orada fiilen buluna-

caknr. Ef;er eilerinde bulunan silahi teslim ederler ve cumhuriyetin emirlerine

intiyad ederlerse kendileri i~in yapacajlmlZ fey, muhabbetle gOf;sOrnQztl BfIP

deragus etmektir. Bu yapilacaknr, Dersimliler sesimizi illitmelidir. Bu kOrsQden

akseden bir sadayr, kendi menfaatlanna gOre. muhakeme etmelidirler. Bizim

sesimizde lielkat olduj,u kadar, kudret te vardrr. (alkt'llar) -Bu ikisinden birini

intihap etmek, kendilerine aiuir. Bilmelidirler ki lfClkatimiz de kahnnuz da

boldur,IS9

... Cumhuriyet, herkesin kalbinde ve fikrinde gatantil~milltir. hi~bir lleydenpervasr yoktur, Birtakim, vatani hizmetlerden ka~I', bedbahtlara diyoruz ki,

geliniz, g6rOnilz, sizin istemediginiz, yadugadlf;IDI7.. veyahut ihanet etti!iniz

rejim ne yapmisur? Buna g61silmOztl kabartarak. iftiharla iJave edebilecegimiz

diger bir ~ey vardir: Eserirniz seyrederlerken onlara diyoruz. sizi affeulk.;

Inkilapcilarm yapici kudretlerinin yanmda bu da bUytlk bir fazilet1eridir. Bu

fazileti, nadir meclisler, nadir inkll~lar elde edebilmi~lerdir, Biz emelimizde

muvaffak oluyoruz. Idealimizin tahakkuk euilini gOrOyoruz, Gilnahian da affet-

mek zevkine mazhar oluyoruz. (alklljlar) Bunu ~enrnlzin g61gesinde aneak

BOyDk Millet Meclisi idrak edebilmistlr. (alklljlar)

Atkada!jlar. af meselesinin ifade eUigi diler bit mana daba vardir, 0 da memle-

ketimizde TUrk vahdetinin ve rejimin ~eliklellmi, ohnasrdrr. Bunu cihana

gostermek istiyoruz. Affnmzm bir gayesi de budur. Yoksa birkay bedbahu af·

fetmill veya affetmemisiz, bunun maddi hi~bir ktymeti yoktur.190

Bizim Turk vahdeti tlzerinde, daima hassas oldugurnuzu s6ylersem, yanlt~ bit

telakkiye ujramayacagma eminim. Kernalist rejim. biltiln eserleriyle, bu mille-

tin kalbinde. nastl bit mevcudiyet oldu!unu gOstermill ve bUtIIn bit terakki a-

mili olarak hepimizin ruhuna girmistir, Prestij ediyoruz. seviyoruz,

Biz Kemalizm kaqlsmda hangi memleketten gelirse gels in. hangi manayt

ifade ederse etsin, ister sa!, ister sol. ne isterse olsun, herhengi yabanci bir

cereyam yadtrgayan insanlartz, Bizim i~in esas olan lfCy, Kernalist rejimdir.

Tilrk vahdetidir. TUrk miUiyetyililidir. (alkt,lar)

Hatay Meselesi

Arkad8!ilar. simdi, bugUniin. esas meselesine geliyorum, Hepinizin heyecanJa

87



bekledigmiz Hatay meselesi, (alkislar) Hatay, herseyden evvel tekrar edelim ki

Turktur. (alkislar bravo sesleri) Ve Hatay, ekseriyetiyle, klilliiriiyle Turk- olarak

kalacaktrr. (bravo sesleri ve alkislar) Hatay, milli mOdafaa ve milli mOcadele

esnasmda bizimle yanyana,_ omuz omuza istiklali iein mOcadele ve mOcahede

etmis mtlbarek bir vatan parcasidrr. (alkislar. bravo sesleri) Eger milli

mOcadelede kahramanhk gOstermi~ herhangi bir sehrimizle Hatay'in yaptl!1

mtlcadeleyi mukayese edersek, en hafif manas iy la yani his: olmazsa 0 kahraman

~ehrimizle, mOsavi olacak derecede, istikla1i ugrunda fedak.arhk etmist ir . Boyle

bir halki birakamayiz, Bu Turkiye Cumhuriyeti'nin ancak, yapamayacagi bir

i§tir. (bravo sesleri, alkl§lar),,191

6 9, KU rt isyamn da yararhhk gO steren S abih a G okcen 'e m adaly a verild i.

~... Sabiha Gtikyen, 1937 de Anadolu'da zuhur eden KUrt isyamnda askeri bir

tayyare ile fiilen harekata gecen, Sabiha Gokcen, burada buyuk kahramanhklar

gostermis, ve en buyuk askeri madalyamn sahibi olmu~tur."l92

7 0. TU rk-Ira n h udut komisyonu toplandi , Turkiye-Suriye konusma lan b~ladt,193

71 . E ti T urk le ri kunuldu, 18 ~ubat 19 26 tarihli T urk-Fransiz dostluk ve i~b irli# i

anlasmasi yenilendi. (3 Temmuz 1938)194

72 . L 'H um an ite , F ra nsa , AtalOrk 'Un tsrarla talep e ttig i h al tarzirn Ar ap dun ya sma

eebren kabul e tt ir iyo r.195

73 . ln giliz -T urk -Fra nsiz c eph esi te se kk ul e diy or.l96

74. N asir U lug, D ersim M edeniyete Acrhyor, (Ders im 'i n Oz tu rk le ri)

"... Turk inkrlabmm yah~ma sahalanndan bir ~ereflisini teskil eden,

"Tunceli'nin Medeniyete a91h§I" i,ini en g~ni~ o!yiide rnilletimize bildirmeyi

luzurnlu ve faydah buluyoruz. "Ulus" onumuzdeki hafra, icerisinde bu

s:ah,maiara genis bir sayl tahsis edecek ve Tunceli'nden a~lrel rejlml altmda

Inleyen binlerce Tiirk'un a!a. reis ve seyitlerin elinden nasil kurtarrldrgrru,

haydutluk hayaum n nasil tasfiye edildigini, Dersim'de Hurriyetin ve insanhk

haklanrun teessOstl devrinin nasil ay lldl!1D1 anlatacak.tlr.197

Dersim' in medeniyete a~t!I~I, Kemalist inkrlabm ba~ardlg) eserlerin bOyiikle-

rindendir. Neslimize §Cref verecek derecede bUytik bir hamledir .198 ,

TUrk ordusunun manevrasr, "Turk gibi kuvvetli" s6zilntl bir kere daha isbat

etmistir. Bundan sonra devam edecek ciddi bir takip haydutlugun k6kUnU

kaziyacak, reisin, aganm ve §Criri zulmunden, tehdidinden, boynunu kurtarmis

olan Tunceli'nin ezgin, yilgm ve ~~km onblnlerce Tiirkii hak. ve serefin tadim

tadacaklar, medeniyetin feyizlerine kavu~acaklardlr:'199

75. Alman lktisat Naztn serenne bir ziyafet verildi, Ve nutuklar soylendi, 6

lkincitesrin 1938

Y ukanda, Tunceli K anununun, TBMM 'nde gOru$iildugu, kabul edildig i ve enyo gu n uy gulam asmm yapild rg i y illarda, TUrk basm mda yer alan ce si tl i haber le rden ve

yazdardan ornekler aldtk. Bu listeyi uzatmak mumkun, Fakat bu kadan da devletin i r ;

politika ilisk ile rin i v e dl$ polit ik adaki b ag la nu la nm , politik ve ideolojik muhtevasmi

gostermeye kafidir.

88



Ashnda, bu h abe rle ri veya yazrlan, alu an a g ru pta toplamak mumkundtir, Bu altr

ana gurubu ~usekilde tesbit edebilirz.

1. H ukum etin , Iran ve Irak ile yU rU ttU gUm usterek ideo lo jik , politik ve askeri ey-

lem leri b elirley en hab erler v e y azilar. D isisleri B ak an larmm y apu klan ziy are t-le r, Y e ni a nla sma la nn yapilrnasr, esk ilerin y en ilenm esi. B u ilisk ilerin y UrIltU -

lebi lmesi icin Ingiliz ve Fransiz emperyalist hukumetleriyle surdurulen iliski-

ler.

1.K em alizrn in A lm an ve lta lyan re jim lerine politik ve ideo lo jik yak inhgtm 00-

lirle yen h ab er v e y az ila r.

3 . H atay sancagmm ilhakm a ilisk in haber ve yazilar, E ti T lirk leri

4. TU rk i~ r.;:iuufr harek etin in en gellenm esin e ilisk in hab er v e y azilar,

5 . D ersim d ire nisin in kinlrnasma, D ersim 'in kontro l aluna ahnm asm a ilisk in ha-ber ve yazrlar , "Ozturkler"

6 . TU rk irkirun asa leti ve buyuklugune ilisk in haber ve yazdar,

Bu alu grup haber ve yazmm birb iriy le S IkI b ir b tittin lU k icinde o ldugu ~tiphesiz-

dir. Ornegin, Ku rtle r, u lu sa l ta le ple rin i yogunlasurdiklan, yan i K U rt direnm eleri som ut

b ir b ic im de ortaya r.;:Ik tlg lzam an , lrak , Iran ve Turk iye D isisleri B akan lanm n birb irle-

rine yapuklan ziyare tlerdc bU yU k b ir yogunluk goze carpiyor. KU rt dircnm eleri i1e bu

ziyare tler arasm da diyalek tik b ir bu tunluk gorm ernek m iim kiin deg ildir. V ine bunun gibi

A lman yayilrnast H e i1g ili ey lem ler, Turk iye 'de de etk i yara tm akta gecikm iyor. A lm an-lann, A vusturya'y i, C ekoslovakya 'y r ilhak eune n iyetin i ac ik lam alan , T iirk iye 'de de H a-

tay S ancagm in i1hak edilm esi yo lunda bU yU k bir propagandam n olusrnasm a yol 3 r,;:lyor.

N azilerin b u u lk eleri isg ali ile , T Urk hu ku rnetin in Hatay'i ilhak etm eleri arasm da bU yU k

b ir ilis ki vardir. A lm anlar bu u lkeler uzerine yururken , bu iilkelerde yasayan ve etn ik

bak im dan A lm an olan halk t kurtarm ak gerekcesin i ileri su ruyorlardi. Z ira , gerek A v us-

tu rya 'da gerek C ekoslovakya 'da etnik bak im dan A lm an olan halk vardi. N aziler, bun larm

ulusal ve k ii ltu r e i hak lanru korum ak gerekcesiy le bu ulkelere g irdik lerini ileri

su ruyorlardt, TU rk hilkU metin in H atay 'i isgal ettig i sirada ise , H atay 'in eok btiy tik b ir

kisrm A rap idi. TU rk hUkUm eti bu isgali ve ilhaki hakh gosterm ek icin , "H atay 40asirdanberi T urk 'tu r" d iy ord u. Fakat 40 asirdanberi TU rk olan Hatay nU fusunun cok

b tiy iik b ir kismi Turkce b ilm iyordu . B unun icin bunlara "E li Turk leri" den iyordu . lstebu rada, Tuncel i'n in ilhaki ile H atay 'm ilhakm da kullaru lan sloganlarm birb irlerine 'rok

yak indan benzedig in i belirtrnek te yarar vardrr, Her ik isinde de isgal ve ilhaki hakh

g osterm ek ic in k ullarulan slo gan lar "O ztiirk " so zu nden kaynaklanmaktadir, O te y an dan

A lm an ya 'dak i v ey a lta ly a'daki fasist sistern lere du zu len o vg uler ile, H aziran 1 93 6 tarihli

ve 3008 say ih t~K an un un un k ab ul edilm esi arasm da o nem li b ir b Utiin li.ik v ardir, Z ira t~K anunu , lta lya 'da ve A lm anya 'da o ldugu gib i, i~ r.;:isim fuun sm ifsal hareketinin

g elism e sin e bU yUk b ir baski u nsu ru o larak o rtaya cikmaktadir, Ve bu, Italya v e A lm an -ya'da o ldugu gib i "H em sosyalizm e karsiyrz, h em k apita lizm e karsryiz" slogam He

y apilm a kta dir. K en disin in U r.;:U n ciiir alternatif oldugunu ileri siirm ektedir. B u konu ,

C HFnin prograrm , K adro H areketi, R esm i ldelo ji: K em alizm , konulan U zerinde durur-

ken , e trafh b ir ~ kilde ele ahnacakur,

89



Yu kan da K ern alis t ide olo jin in pragm atist y on lerin i au la tirk en , sav asta v e "b an s"

L a farkh ideolojiler gelistirrneye ~al t~t lgml belirtmistik, Cesitli zam an ve m ekan boyu-

lunda, cesitli s irn f ve tabaka lara , K Urt ve TU rk unsurla ra karst farkh propagandaJar

gelisu rrneye cahsugnu ifade etrnistik . K urtlere, savas zam anm da, yani K urdistan 'a ordugonderildigi, veya o rdunun , yan i Kurdistan'daki ordunun Kurtleri te pe leme ye g iri§ tig :i

don em le rde , "V ahsi, ge ri, ilk el, hay van ," g ib i tab irle rle hitab ed iliy ordu . O rdu K U rt d i-

renrnelerini kirdigr, KUr t u lu sa l v e dem ok ratik haklanru kan la bogdugu zarnan is e

K urtlere , "O ztu rk , H alis TU rk" den iliyo rdu . B u donem le rde , A nado lu 'nun B ausm da ve

Or ta kesimlerinde yasayanlara TUrk , Kurdistan'da yasayanlara, yani Kurtlere ise,

"O ztu rk , H alis TUrk" deniliyordu, 74 num arada yer a lan N asit H akkr U lug 'un yazrsi bu

bak imdan ilginctir. Y azim n y azIid lg l sira larda , aru k KU rt d irenm ele ri kmlrmsur, Artrk,

haydut1ardan, eskiyalardan degil , "Ozturklerden, ha li s T i ir k le rden" soz edi lmektedir . De-

m ek ki K urtler, o rdu karsism da , katliam la r karsism da, K U rt, u lu sa l ve dem okratik hak-lanm talep ettik le ri zarnan ise , T Urk m u am elesi g orn yo rlar, B iitim bu nlardan do lay i, N a-

zilerin A vustu rya 'y a veya C ekoslovakya 'ya yurum esi ve bura lan ilhak e tm esiy le ,

K ernalistle rin K iird istan 'a v ey a H atay 'a y lirUm eleri ve bu ra lan ilhak v e i§g al e trn eleri

arasm da g ozden uzak tutulrnamasi gerek en 9 0k onemli b ir fark v ard ir . N a z i1 er Alman-

ya 'nm dismdaki A lm a nlan , (y an i etnik bakimdan A lm an o lan lan ) ku rtarm ak i9 in ey lem e

g irism ek tedirler. K em alistler ise , o rneg in , K U rt u lu sunu , d iliy le , ku ltu ruy le , adry la ,

s arn y la y eryu zunden s i lmek, Kurdistan k i§ i1 ig in i y ok ed ip , K l ir dis ta n to pra kla rrm ta rn a-

m en ilhak e de bilm e k ic in e ylem y lir litm c k te dirle r.

TUrk hukumet i {kind D uny a S av asmm oncesinde v e sav as sirasm da her ne kadarAlman taraftan b ir po litik a iz lern isse de, Ing iliz le rle ve Fransrz larla dost olmayi, bu

tilk elerle d ostlu k ilisk ileri su rd urrn ey i de ih m al etm em istir. Ornegin, H atay san cagmm

ilhakm da, Fransa ve Ing iltere ile surdurdugu b u ilisk iler b U yU k r ol oynamrsur . Bil indigi

g ib i H atay , Fran SIZ M a ndast o lan S uriy e'y e bagh b ir sancaku . Fakat sancak ta yasayan

TU rklerin hak ve hukuku da 1921 ta rihli, Turk -F ra nsiz a nla sm a sin a g o re k o ru n uy o rd u.

1935 y ilt son lannda , Fran sa 'm n mandasi Suriye 'ye bagunsrzhk v ere ce gi h ab erle ri

yay l lmaya basladr. Bundan sonra, Kemalis t ler le , F ra nsiz e rn pe ry alistle ri a ra smd a yapdan

g iz li-ac ik go rusm eler, pazarhk lar son un da, ha lk uu n % 70 iAm p o lan H atay 'm TU rk

o ldug u "E ti T urk leri" kab ul ed ile rek , T Urk dev le tin e ilhak i sag lan dr, B u bakrmdan, H a-ta y sorunu, T lirk iy e'n in F ra ns a ile , K l ir dis ta n u zerin dek i L ozan empe ry alist bO lO~UmUn -

den beri su rege len iy i ilisk ilerin in devan unda v e k oklesm esinde o nern li b ir e tk en o ldu .

o h al d e, TU rk iy e, o ze llik le N a zi Almanyas i H e iy i ilisk ile r su rd urm e ye c ah sirk en ln giliz

ve Fransizlarla o lan ilisk ile rin i de ihm al etm edi. Z aten edernezd i. Z ira K urd istam

m usterek politik , ideo lo jik ve askeri ey lem le rle kon tro l ed iyorla rd t. .

H a ta y so ru nu nd a F ra nsiz empe ry alistle rin in K em alistle rle yapugi i $b i rl ig i ge r ek

A rap dunyasm da , gerek A vrupa 'da tepk i H e karsrlandi, E rnest M ain isim li b ir yazar,

K em alizm i s iy on izm den daha buynk b ir te hlik e o larak b elirtm e kte , A ta tu rk , M u sso lin i

ve H itle r'i b ir a ra da mU t ala etmcktedir,

" ... Turkiye, kaybetrnis oldugu Musul'u almak i~in Kurtleri kullanacak. Kilrtlerin

Irak tebaasi olmaktan ~ok TUrk tebaasi olmak istediklerini soyleyecek. Kurtler ise,

Irak'ta mandanm hitarrundan iki sene evvel Kurdistan daglarinda ~lkrnl~ olan iki ayn

isyan hareketinin, Ingiliz ve R.A.F:nin yardimiyla Irak ordusu tarafmdan nasil

90



amansiz bir sureue bastmldrgrm pekala haarlamaktadrrlar.

Suriyelilere gore TOrkiye, Fransa ve Ingiltere'nin sulh arzusundan istifade ile pa-

zarhk etmistlr. Suriyeliler Avrupa barl~l de~erinin. Suriye ile Mendi~i kamsmda-

dlrlar:,200

DI$ basm da H atay sorunu U zerinde yaym lanan b a s k a bir yazida da ~yle denil-

mektedir :

,.... Biz Irak'hlar ~ok sene evvel Musul meselesinde bu felaketleri ~kmi~tik. Aym

felaketi bugOn Suriye lskenderun i~in ~kmekledir. Suriye'nin dostu ve mandateri olan

hUkumelin kendisine yardunda bulunmamasim teessurle gOr!lyoruz. Iskenderun mesele-

sinde Suriye hakh yere endise ~ekmektedir. Halbuki Suriye ile Fransa arasmda aktolu-

nan muahede mueibinee Hatay'in Suriye'ye ba~h olmasi gerekiyordu. ,,201

Ftansa 'da yaym lanan L 'H um anite gazetesi ise, "Fr an sa , A t atU rk .'U n is ra rla talep

ettigi hal tarzmi A rap dUnyasm a cebren kabul enirmek istiyor" b~ltg:l altmda suntan

yazmaktadtr .

"... <;i1nkilbUtUntazyiklere ra~en TUrk nufus fazla ~lkmadl. Sukuneti ile rneshur

bir asker olan Collet, neye mal olursa olsun, Sancak'ta bir Turk eskeriyeti vtlcuda ge-

tinnege memur edildi. Muvaffak olamadi, Fakat bundan sonra Turk unsuruna hususl bit

vazlyet temln eden, Tutk-tnglliz anla~mllsl meydana ~lktl. Buna ne mana vermeli?

Fransa, Saneak'ta, Sancagm kabul etmedigi ekseriyeti kabul euirmek mi istiyor?,,202

Vine, L 'Humanite'de 11 Temmuz 1937 tarihli b ir yazida, Fransa 'nm TU rk

pntajlanna b oy un eg diA ;i k on us u U ze rin de d uru lm a kta dlf.203

A lm an gazctelcri ise, H a-tay'rn TUrk o rd usu tarafindan isgal edilm esinden m em nun olduklanm, fakat Fransa'dan

m em nun olm adiklannr belirtm islerdir. T Urk. Fransiz ve Ingiliz yakm lasm asim n, A lm an-

ltalyan ittifakma kar$! b ir c eph e oldugunu yazml$lardif.204

Bu haberlerde ve yazilarda, degismeyen ortak yOn, Kemalizmin daima esitlikci,

u lu sa l k urtu lu sc u, m e slek , uk ve server gruplan arasm da hicbir farkm gozeulmcdigi an-

lay isuun belin ilm is olm asidir, D ersim 'de, genet o iarak Kurdistan'da, Ku rt u lu su na ~l

yiirOtii len bunea farklt politika ve uygu lama la rd an son ra , Kemalizmin, hala C$ itl ik .C i ,

ulusal kurtulu~u oldugunun Bed surulmesi olgulardan ne kadar kopuk bit ideoloji

oldugunu gosterm esi baktmmdan O nem lidir. ~u ornege bakaltm .

"... Tilrk rejiminde hayran oldugum kalitelerden bin de, musavatcrhkur. Sosyeteyi

seklllendiren cografya, meslek irk ve servet obekleri arasmda hicbir fark gozetmemek,

herkesi herkes gibi, aym insanserefine ve haysiyetine sahip olarak anlamak ve al-

mak, i~te musavatcthk! MUsavat ahlakumzm en saglam, ve en derin temellerinden bi-

risi de kadm1annuza kar~1 verdigirniz ~eref, haysiyet ve musavat hakkmda buluyorum,

Bu rnusavatcihk Turkiyc'de hicbir memlekerin erisemedigi felsefi ve mutlak. ~eklini

bulmustur, Bu feminizmden apayn bir ~ydir. ,,205

Buna ra gmen , e sitlik imtiyazsizhk adi altmda koyu bir somurge duzenin in

s ti rd ii rt ilmek te o ldugu da d ik katte n u zak degildir.

"... Basvekil, Denim meselesinin kati tasfiyesi hakkmda mUhim haberler verirken

Cwnhuriyet idaresinin en kati bir prensibini ifade etmistir.: Turk milleti, seyyan mua-

meleye tabi insanlardan murekkeptir, Hi~ kimse imtiyaz, Turk kanunlartndan aytlhkiddia edemez."206

91



B urada h it; k im sen in Tiirk kanunlanndan aynhk iddia eoem eyeceg i kati su re tte

ifade edilmistir, Yan i herkes kendini Turk kanunlanmn belirttigi gibi TUrk kabul ede-

c ek tir. T tlrk lU ~ nn de n mu du o ld ug un u ifa de e de ce ktir. K u rd ista n'm SOm iirg elc ~ilm e si-

nin , KUr t u lu su nu n u lu sa l vadt~mlO re dd ed ilm e si y o lu yla gerceklestirildigim il gili y e r-

le rd e ifa de e tm i stik ,



7 . "Tunceli Kanunu 'nun ve Genel M iifetti§ likler in

Yiiriirliikten Kaldmlmasi

"Tunccli'n in Idarcsi H akkm da K anun"un uygulanm asr son olarak 4809 sayrlt K a-

nun He bir yrl daha uzaulnus ve l Ocak 1947'de yU rtirIi.ikten ka lkrrus nr, Boylece 11 yrh

askm bir zam an yurijrlO kte kalm rsur, "Tunceli kanunu 'nun yururluk ten kaldrnlmasr

siy asal v e eko nom ik bakirndan D ersirn 'in iy ice ilhak edildigi ve som urge y6netim in in

i~ in e a hndlgm l gostermcktedir. N itekim D ersim 'in yonetim i ile iJg ili son kanun 4993

say ihdir, B u kan un , "T un celi IlM erkezin in K alan K asabasm a N akli"ni ongorm ekte , K a-

la n Ilcesinin ve KUtahya'nm AItIR~ llcesinin kadrosunu kurmaktadir. Boyle ce T un ce li

iii g ecici o la ra k bu lu nd ug u Elazig'dan K ala n k asab asm a n ak led ilm is olmaktadir, (Kabultarih i 3 0.1 2.1 946 , O r;U nc ti Tcrtip Dustur, C ilt 2 8)

19 48 y dm da da Gene l Mu f eu is lik le r kaldinldr, Arnk , Kurdistan'm h er ta ra fmd a

isgal, ilhak ve som urgelesurm e eylem leri tam am lanrm su. 5442 say ih II ldaresi Kanunu

yilrUrlUge g ird ig i z am a n, artlk g en el v alilik le r (G en el MU f eu i§ lik le r) yokm, (Kabul tari-

hi, 10 H aziran 1949 . R esm i gazetede yaym ve ilam 1 9 H aziran 1 949 , Y tiriirlug e g irdig i

tarih 31 Tem muz 1949 , SaY I 7236) K tirtlU gU nti reddeden, ko le lesm is, a janlqm l§ bir

yerli suuf yaraulrmsu, Gen cle r, asim ilasy on politikasi H e som urgecilerin istedig i

b ic imde ye~ ti ri liyo rdu ,

93



II. Yasanan Hayat ve Gercek Somut lar

Karsismda Profesorlerin Tutum ve

Davraruslanmn Elestirisi

1.Genet OlarakYukanda beliruigirniz gib i Tunceli K anununun en buyuk sonuclanndan biri ,

D ersim dircnrnesidir. K anun , 1937 vc 1938 yillannda D ersim 'de son dcrece keyfi b ir

s ck ild e uygu la n rr usur .

Ders im, muhteva, nitelik olarak, Naz i katliarnlan da dahil olmak uzcre, dUnyada

esine az rastlanan jcnosit (soy krnmi) olay lanndan b irid ir. A na karm ndaki cocuklann,

emzikteki cocuklann katlcdilmesi, kat l iamlann ozellikle cocuklan hedef almasi ,cocuklann kafalannm kesilrnesi ve k rliclara ta krlm a si, bu jenosidin en onemli

o ze llig id ir , G en e kiz larm, k adm lan n rn ag aralara doldurulup zehirli gaz la rl a bogu lrnal an ,

m ag ara larda y ak rlrn alan ik in ci dereced ek i o lay lan hr. N e v at k i u lu slararasi d cn ge Nazi rc-

j iminin desifre e dilip m a hk um e dilm c sin i gctirdig] haldc, Kemal izmin Kurdistan'daki ey-lem le rin in g iz li kalrnasuu gercktirmistir, Gcrccktcn lkinci Dunya Savasmrn sonunda,

gerek C orcil, gerek R uzvelt, g erek S ta lin , N azi ey lcm lerin in desifre edilm esinde

m u sterek g ay ret sarfe tm islerd ir, F ak at K em a lizm in , K tlrdistan 'dak i jcn osit eylernlcrinin

gizli ka lmasmda ise, uluslararasi denge acismdan yarar gorUlmU~tUr . (Unki l Kurdistan

ulu slararasi b ir som urgedir. K em alistlcr K urdistan 'i dunyanm en buyuk ernperyalist ve

sornurgeci dcvletleri ile o nak po litik , idcolojik v c ask cri cylern lcrde b ulun arak so rnu rg e-

lesurmislerdir, Bu konuda sadecc TUrk dcvletinin dcgil , baska bircok devletin politikasi

usuiste cakrsmaktadu. Boyle olunca Kurdistan uzerindc yurutulcn e ylcm lc rin g iz li kal-

masi da n orm al say ilm ah dir, Turk-lngiliz-Fransiz, I rak -I ran -Su r iye . .. ittifaki basta K U rtulusuna karsidrr, Temc l am ac ortak sornurgc Kurdistan'i iyice dcnet lcmckt i r .207

Burada u zerin de du rdu gumu z husu s, T un celi K a nu nu nu n b iz za t k endis id ir, C unk il

s omu t oldugu ve on yih askm b ir sure uygulandigr icin verilen hukum leri, van Ian

sonuclan denetlcmc olanaJdan da vardir.

H ukuk , ik tisa t, s iy asi ilim ler vs. oku tan fak ulte lerde , cesitli n ed en le rle , H itle r,

ik tidara gelisi, N azi uygu lam alan vb . konulan an la tihrkcn su soru lan so rm ak gelenek

haline gelrnistir, % 98 okum a yazm a bilen b ir toplam da H iller g ib i b ir diktator n asil ik -

tidara geleb ilrn istir? A ydm ian , u niv ersite leri, profeso rleri bu k adar bo l b ir toplurnda,

N aziler han gi y ollarla ik tidar o lab ilrn islerdir? B u k adar du su nu rler, sanatcilar, f ilozoflar

yetistiren b ir toplum , H itler g ib i b ir dik ta to re nasil ev et dcrn istir? S iy asaJ tecru bcsi,

siyasa l b ilinc i cpeyce yuksck alan A lm an toplurnu , toplum a rsrk tu trn asr g ere ke n

pro fesorler, u niversite ler, aydm lar, dii~ UnU rler, sanatcilar neden gorev lerin i yapa-

mamislardrr? Hi tle r'e N a z ile re karsi durarnanuslardir. vs, Genc l o la ra k ta b u s or ula r, N a -

95



zizm in , y rgm la n "b uy ille yen " to ta liter id eo lo jisi H e actk laru r, tlretirn ilisk ileri ile u retici

g uc le r ara sm da ki causrna ile , ilg ili tern el nedenlere dok un ulm az. Ornegin, Prof.Dr.

B Ulen t D aver, ~agda~ S iyasa l D oktrin ler, (SB FY , A nkara 1968) isirn li k itabm da, bu

kon u B e ilg ili o la rak ,"... Nasil oldu da Alman halki gibi, bilimde, felsefede, edebiyaua, teknikte, sanat-

ta en yuksek derecelere varrms bir ulus Nazilerin srmsrks, dar ceketini giydi ve akin

akm Gamah Hac bayraklannm altma kostu." (s. Ill)

d ed ik te n s on ra b u nun n ed en le rin i to ta lite r id eo lo jiy c d ay andir ar ak a cik lamakta dir.

S iyasal B ilg ile r Faku ltesinde hem ogrencilik , hem de ogretim liyclig i yapan

M ete Tuncay ise, Y avuz A badan bashku yazismda bu o lgulann bir kisrmru ~u sek ild c

dile getiriyor:

"... Yavuz Beyin Almanya'da gecirdigi yillar sirasmda, siyasi buhran iktisadi buh-

ram kovaliyor, kisa omurlu Weimar demokrasisi kosar adrrnlarla ucuruma gidiyordu.

Ogrenciler uzlasmaz kamplara bolunmnslerdi. Sagcilar birbirlerini ellerini kaldirarak

"Hell Hitler" diye selarnhyor, solcular srkih yumruklanm gostererek "Rot-Front"

i~aretini veriyorlardr, Yavuz beyin bu donemdeki gozlcmlcri onda asm ideolojilere

karst tam bir guvensizlik yaratu, Bircok arkadasmm tersine, ne ra~ist ne komilnist

oldu. Naziler iktidara yaklasukca, bu akil-dtlsmanhgmm icyuzunu daha iy i secm eye

basladi. Bir keresinde Alman dostlanyla birlikte bir stadyumda Hitler'i dinlerneye gittl.

Goebbels'in 0 koca kutleyi onceden nasi] usta bir rcjisor gibi hazrrladigrru, costurup

histerik bir vecd icine soktugunu gordu. "Fuhrer" konusmaya basladigmda, arnk ne

soylese o;tghk o;l~ltga alkislanacaktr.Heidelberg'deki son gunlerinde, Naziler universiteye de elatular, Hocasi Anschutz

namuslu bir bilgindi. Nazilerin "H ukuk b Izim iTadem izdir", iddiasma karsihk, "B u

ii.lkede Anayasa kalmannstrr kl, dersl okunsun' diyerek isrifasuu verdi. Tezini

hazirlamis olan geno; TUrk ogrencisini de, universite de kalarak biraz daha direnrnek

fikrinde clan meslekdaslanndan guvendigi birine cmanet cui, (Aslmda, Yehudi-

olmayan Alman akadernisyenlerinden pek ~lZ1, Anschutz'un gosterdig! erdern yolundan

gidebilmistil) Yavuz Bey, g irdig] silzlii smav larda, yarundaki 'fok iy i yctisrnis, Alman-

y ahudisi arkadaslanrnn, i~birlik'fi profesorlcr ia rafmdan soruian I T k kanunlannm huku-

kiligi konusundaki sorularla nasil kallcscc donduruldugune de tarnk oldu ... 0 srralar

Turkiye'ye Nazilerden kacan ban Alman bilim adamlan gclrnisti .. ."208

Tunceli K anunu nasil bir kanun id i? Tunccli Ka nu nu d ola yrs iy la yurutme or-

ganm a verilen yetk ilcrin , H itler'in yu rutm e organm a verd ig i yctk ilerden farkh bir tarafi

var mrdir? H itler'e tapm ak ilc BUyUk ~ef ve D aim i ve Dcgismez Genet Baskan Gaz i

M ustafa K em al'e tapm ak arasinda bir fark var rm dir? B u kanun V aliye yarg ichk gorevi

veriyo r, D ersim 'in va lisi aym zam anda D orduncu G cnel M ufeu is, savcthk ve yargichk

gorevlenni de k endi uhdesin de toplam ak tadir, B u aym zam an da b olgedek i asked b irlik le-

rin kum andaru b ir generaldir. Idarn kararlan verip bunu .in faz ye tk isine haizd ir. Tek tek

bakanlann oldugu g ib i b ir b litiin olarak B akanlar K uru lunun sahip oldugu tU m yetkileri

tek b asm a k ullanm aktadir, V erd ig i idam kararlan ru b izzat in faz etm esi, T BMM 'in in yet-k isine de sahip o ldugunu goste rmck ted ir . Zira 192 4 A nayasasm a gore, (M d.2 6) herhan-

g ib ir m ah kem e den v crilen idam kararlanrun TBMM tarafindan o na yla nd lk ta n s on ra in fa z

edilecegi hukme baglanmisur.

96



Genel Mufettislik, valilik, savcihk, yargichk, komutanhk gibi idari, askeri, hu-

kuki, politik yetk ilerin sahibi o lan kisi, hem , herhangib ir ki~i hakkmda takibat yaprna,

takibati durdurma yetkilerine sahiptir, Hem de vermis oldugu herhangibir cezayi tecil

etme ortadan kaldirrna yetkisine sahiptir, Bu. genis yetkilere sahip kisinin politik

g orevleri H e ilg ili b ir yetk id ir, H aklann daki takib at durdurulan , ceza ian tecil edilen , veya

cezalan o rta da n k aldm la n kisiler, g en et o la ra k Kurtltiklerini, Kur t kisiliklerini, reddeden.

k o le le stig in i, y an i Tu rk le stig in i acikca k ab ul e den lerd ir. B utu n b un larla b irlik te rn erk ez i

o to riten in b olg edek i ajan lan olmayi k abu l e de nle rd ir . Yani KUrt ulusuna ihanet eden

isbirlikcile rd ir. H ukum etin veya m eclisin cok onem li yetk ile rin i kullanan bu kisin in ,

herhang ib ir k isiy i, a iley i, kfiyU veya kasabayr tum olarak G enel Mufeuislik srmrlan

dism a (D ersim -B ingo l-B lazig ) surgu ne g onderm e y etkisi vardir, B oylesin e durum lan hu-

kukilestiren bir yasa geregi kurulan siyasa l m ahkem ede durusm a nasil y aprhr? G ay et

b asil. S am g :a id dian am e v erilm ez . V erilen kararlar kesin olup tem yiz edilem ez. B ir eel-

sede idam kararlan verilir ve verilen kararla r aym anda in faz edilir. A slm da, fiili durum ,

ya sa nm rs h aya t, bu kanunda b elirtilen hu ku rn lerd en , b u hUkUm lerin u yg ula nm asm d an

cok daha korkunctur. Geb e k adm lan n k ursu na dizilm e le ri, agzl k apa h rn ag ara la ra d old u-

ru lup yakilm alan .m agaralara zehirli gaz sikrlm asr, cocuk lann kafalan run kesilm esi, in-

san kafalanmn k lh c; la ra t ak rhp dolasrlmasr, kadm lara ve gene kizlara tecavuz bu kanu-

nun 10 ylil askm uygulanm asm da her zam an vardir, Cocuklarm tepelenerek

oldurtilmesi, kafa lanmn taslara vurularak oldurulmesi , sik srk rastlanan olaylardandsr,

V e bu kanun m akable ~am il oldugu ic ;in cok genis b ir zam an boyutu icinde uygu-

lannusur, B u zarnan boyu tunun derin lig in i yetk ili k isin in istek ve iradesi tay in eder.

G OriildU g-Ugibi ceza hukukunun terneli o lan sucun ~hsilig i prensib i cocuklann da kat-

ledilmesi s ur etiy le tamamen yokedilmistir, B u katliam lar. n eden , ana karmndaki, emzik-

tek i cocuklara , gebe kadm lara, gene krzlara kadar vardmlrmsur? Bu uygulamayi

yuru tenlerin cevaplan gayet acik, K urtlugun kokunu kazunak icin . llerde yen iden

olusabilecek herhangibir ulusal bilinclenmeyi kokunden kurutmak, yoketmek icin,

BUtUn bunlan sadece, N uri De rs im i a nla umyo r. De rsim 'd e sa va sa n TUrk subaylan da an-

lauyor. S im di ak sach ak sakalh o lm us bu subay lar, yapuklanm n "vahset" o ldugunu

bizzat kendileri soyluyorlar. Ve bunlan biraz da vicdan azabi duygulan ic indc an-

la tty o rla r ... B u ra da onemli olan b ir nok tayi daha belirte lim . 1924 A nayasam n 26 . m ad-

desi geregince herhangibir m ahkem eden verilen idam kararlanm n, ancak , TBMM'nin

onaym dan som a, infaz edileb ilecegi hukm e bag: landlgml b elirtm istik . B un un yanmda

D ersim m ahkem elerinden v erilen idam karar lanrun vali ve kum andanm em ri H e infaz e-

dilebilecegini de belirtmistik. Ve bu durum un anayasarnn acrk b ir ihlali oldugunu

soy lem istik , B u neden bO yledir? D& dU ncii G en el M tlfettislik b olgesinden, D ersim m ah-

kem elerinden veri len idam kararlan TBM M 'ne gelseydi, M eclis bunu onaylam aya-

c ak rmy dt? SUph es iz le i onay layacaku. K ararlar hie tarusilm adan , "Pek m unasib tir" de-

nerek onaylanacakti. Z ira M eclisin yapisr bu idi. C H F'n in T lizU g:UH e ilg ili cahsrnada

gosterildig :i g ib i, uyeleri, B tiy lik Sef G azi M ustafa K em al'in ortak kabul etm ez iradesi

H e belirlen iyordu, 0 halde neden? Tem et nedeni su : H erhangib ir m ahkem eden verilm is

idam karan Me clise g eld ig :i z am an b u karar zabulara geciyor, Zabitlarda yer ahyor, M ec-

lis zabulan ta ran drgi zarnan ise, b elirli donem lerde, be lirli yerlerde kac kisin in idam edil-

digini anlamak miimkUndUr . Dersim'de is e s ay is iz d en eb ile ce k kadar cok ~Urt hakkmda

97



idam karan verilmistir. Bunun ise gizli tutulmasi gerekir, Zira Kurdistan'daki butun

yargilam alar g izlidir. B u T Urk D evletin in Kurdistan politikasmda tesbit ettigi ternel

prensiplerden biridir, Seyh Sait ulusal direnisinden beri bu boyledir. Yargilamalar, bazen

hem h ukuken, h em fiilen, ba zan da, hukuken o lm asa b ile , fiilen g izlidir. Boylece TUrk

d ev le ti K u rd is ta n u ze rin de y iiriittiigU irkcr, v e s orn urg ec i e yle rn le rin i, je no sit e ylem le ri-

nit Ttirk emekci Y lgm la nn da n g iz le dig i gibi, dtinya kam uoyundan da gizlem e olanagi

bulm ustur, B u sayede T tirk "solu" ve T tirk "sosyalist" hareketine bile kendi propagan-

dasm i v e av uk athg im y apllfrn l~ tlf.2 09

Tunceli K anunu kisaca bu. V urgulanm asi gereken tem el soru da su: B u kanunun

ve uygulamas i run Hi tl er 'i n ir ad es ind en ve uygu la m asm da n, m uh teva o la ra k herhangibir

fark i var rmdir? Bu kanun yapildigi ve uygulandig i siralarda, T tirk iye 'de pro fesorler ,

aydm lar, sanatcilar, dusunu rler yokm uydu? H ukuk cu lar yokm uydu? E lbette vardr, Fakat

N azi A lrn an yasm dak i pro feso rler, n asil H itler'e tapm iy orlarsa , T tirk iy e'd ek i pro feso rlerde B tiy tik Sef ve D aim i ve D egism ez Genel B askan Gazi M ustafa K em al'e tapiruyor-

lardt. B u tapmm alan som ut o rnek lerle g osterm ekte yarar vardir.

a ) Un ive rs ite Konterans lan ve Univer si te Haftalan

Istanbu l U niversu esin in 19 33 yilmdaki a r,:tll~ 1rn un as eb etiy le M a arif V e kili Y u -

suf H ikrnet B ey ozetle asagidaki konusm ayi yapnnsur :

"... Arkadaslar,

~ereflerle, ilrni zaferlerle, ~anh kesiflerle dolu clacagma katiyetle emin oldugum,

istikbali parJak bir yol uzerinde, bugun ilk adim anyoruz, Yurdumuzun en bUyUk bilgi

evini aO;lyoruz. Bu muvaffakiyetimizi Biiyiik Relsimizin, isabetli kararma, Cumhuriyet

hukumetimizin azirn ve gay retine , seleflerimizin yorulmak bilmez gayretine borcluyuz,

8iiyiik ~eflmizin dedigi gibi Ne Mutlu Turkum Diyene,

Biz ilk medeniyetleri kuranlann torunlanyiz. Bundan U~dort yuz sene evveline ka-

dar, rnedeniyet sahasindaki her turlu yenilikler, daima bizlerden, Orta Asya'dan

dtmyarun her tarafma yayrlan Turk brakisefallerden ~lknu~trr. Farabi'ler, lbni Sina'lar,

Biruni'ler, Ulu Beyler, hep bizim rrkinuzdandrr.

Sonra koyu bir taassup, korkunc bir irtica ruh ve fikir her ~eyi ezdi, yikn, kavurdu,Yurdumuzda ovunulebilecek yegane ~eyler mazide kaldi. Karanhklar icerisinde. siyasi,

askeri, i1mi, iktisadi, herseye §amil bir ini~ basladi, asirlarca durdurulamadi.

Milletin, cumhuriyet hUkUmetinin ve Biiyiik Relslmlzln bUtUn dikkatleri, en kalbi

temennileri, en musfik hisleri uzerinizdedir. Milli mucadelenin en ~etin gunlerinde,

bashca emellerinden birinin Maarif Vekaletine geemek oldugunu soylemis olan Buyuk

Gazi, karakter, zeka, kabiliyet ve ~ah~kanhStyla TUrl$:lUgehizrnet edebilecek her gen-

cin candan a~lgl, kuvvetli yardimcisi, yorulmak bilmez arastmcisi drr, Onun emriyle,

size daha ziyade, tekemmul ettirilecek bir bilgi evi kurduk. Dunyarun en buyuk alimle-

rinden muallimler getirdik. Size her tUrIU inkisaf amillerini temin icin ugrasryoruz ,

Bundan istifade etmegi biliniz, Calisuuz . Insaniyete, TUrklUge hizmet ediniz."210

B u k on usm ay a kar~l, Rektor O ld . Prof.D r. N eset O rner B ey in (trdelp) cevabi da

ozet le ~yle:

"... BUyUk Kurtanci ve yot gosterici Gazi Hazretlerinin essiz dehasmdan dogan

Istanbul Universitesi bugun ilk tedris yihna bashyor ... Milli UlkUden ilham alan TUrk

98



ruhu, hicbir mitskil karsismda bir an bile sarsrlmaz: Turk dimagl, TUrk karakteri, TUrk

zekasi, essizdir.

Hakiki bir ilimle, bayagi ilim komisyonculugu arasmdaki tezat snlasrlmazsa, ilmin

bayati ehemmiyeti, elbette idrak edilmez. Genis ve tam manasiyla ilim, yalruz maddive musbet ilimler degil, kultur ilimleri de, bir millet irrin, bir ziynet degil, en hayati

bir ihtiyac, bir zarurettir. Bu hakikatm anlasrlmasr bize aneak Cumhuriyet devrinde

nasip oldu. t~te bUtUn inkilaplaruruz gibi, yeni universite de, bunun neticesidir. Ve

i~te bunun icindir ki, butun inkilaplan yaratan e¥>iz deba, nihayet Universiteyi de ya-

raui,

TUrk tarihinde milli ahlak ananelerinin hakim oldugu zamanlan milletimizin §evket

ve kudret zarnanlan olarak goruyoruz. Cunku bu ahlak, dairna guzeli, iyiyi, dogruyu,

arayan bir ahlakur, Fedak arh gl, feragati, yurt ve millet sevgisini en yuksek derecesine

pkaran bir ahlaktir. Milli vabdetin muazzam sbengi karsrsmda, §ahsi hirslan yok-

eden, bir ahlakur. Hicbir teolojik esasa dayanrnayan, daima layik bir mahiyeue kalanbu eski Turk ahlaknu, ve onun yara tngi mllli Turk seclyesinl bugunku ve yannki ne-

sillere en saf ve en temiz ~ekilde verrnek inkilap gcnrrliginin ruhunda daima y~ayan

bu kudrcti inkisaf euirmek universitemizin mukaddes bir vazifesidir. Cumhuriyet ve

inkilap ulkusune h.er zaman candan bagh olan TUrk genrrligi, mili inktlap tarihi

kurstlsunde bu asil hislerine hakiki bir makes ve yuksek bir ilham menbat olacakur,

Siz TUrk rrocuklarlsmlz, Gazi rrocuklarlslDlz.,,211

R ekto r O rd.Pro f.D r. N es et O rner, B ey b u k on usma yi yapllktan bir miiddet sonra

nebus tayin edilmistir, Verine isc, Ord.Prof. Cemil Bilscl'in Rektor olmas i karar-

a surrlrm su r. O rd .Pro f. C em il B ilsc l, 1943 yilrnda, (7. Doncm ) M illi $ef tarafm dannebus ta y in ed ilin ceye kadar R cktor kalrm sur, 7. Doncmden santa, 8. donemde de m e-

ous tayin edilmistir.

O ed.Prof. C em il, U niversite ders yrhm n ik inci a~lh~lmU nasebet iy ie B i rin ci te sr in

1934 te yapugt k onusmada o ze tle §Oyle demektedir:

,.... Turk alimlcrinin ve talebcsinin ogretme ve ogrenmc yolunda her mihnete kat-

landiklan, tarihi bir hakikatur. Yolculugun mesakkat oldugu devirlerde buyuk Turk

alimleri uzak ilim merkezlerini sehirdcn schire, kitadan kuaya dolasrrlardr. Ve Turk

gencleri gun dogmadan bunlann kursuleri onande yer almaga kosarlardr, Bunu temin

eden sey, hsua zorlugunu zevk yapan sey, ogretme ve tlgrenme askrdir. Ilim i~in herrnihneti iktiham ve vazifeye ~evk ile devam hsrsidir. Ve bu, biltiln Turk ellerinin ezeli

~iandlr. (~iddetli alkI~lar)

Bunu ecnebi profesorler de bilmeli ogrenciler de.,,212

A ym konferanslar diz isinde konusan A nayasa H ukuku Profesoru O rd.Prof.D r. A li

Fuad Bey (Basgil) "Tarihim izin U lu Simasi Gazi" diyerek Buyuk $efe ovguler

: Iuzrnek tedir , 213

Ord.Prof. C em il B ilse l, U niversiten in U r;iincii A r;lh~ ytlmda is e §unlan

soylemistir.:

"... Atatnrk'un herbiri bash basma sanhte bir bUyUge bu vasfi verecek buyuk eser-

leri vardir. Fakat, hicbir bOyUgOn de etisemedigi, buyuk eserleri vardrr. BUtUn bu

buytlkltlklerle ~ark ve Garbm Ulular Ulusu olsn Ataturk'u, bUytik eserlerinden biri ola-

cak clan Istanbul Universitesinin bu arrlh~ gununde minnet ve sevgi ile anar, esslz ve

99



yeti~lImez kudret lie dehasmm onunde sayg: ile egilirim:,214

O rd .Pro f. C em il B ilsel, U niv ersitey i ~I~ konusm alannda B iiyUk Sef ve D airn i ve

D egism ez Genel B askan Gazi M ustafa K em al Ataturk'e ovgnler dU zm eyi, uzun unvan-

lan rn g olg e yaparak bu ovgulere bilim sel(!) krhflar gecirm eyi hicbir zam an ihrnal etm e-mi~tir.215 V in e b u to pla nu la rd a ye~itli profeso rler yapuklan konusm alarda aym yolu iz-

lem islerdir, O meg in O rd.Prof, S em seddin G iinaltay , 1936-193 7 D ers Y ihnda Universi-

teyi Ayl~ De rs in de y apu gi "Turklugun Ana Yurdu ve Irk Meselesi", a dh k on usm a smd a

b u y olu iz 1em i~ tir.2 16

1938 de BUyUk Sef Gazi M ustafa K ernal o ldu . lsm e t lno nu M illiSef oldu .

B oylece Sef deA i~ tL Bu degi~ ik lik ten sonra, Univers i te Heyeti B askam , Rektor

O rd.Pcof. C em il B ilsel "U niversiten in M illi Sere Saygdan"ru ~ ~de duyurdu.217 Bu

u zun alm u i r e ilg ili a yIk lam aia r d ipn otla n a ra ctllg J. H e y apila ca ku r,

"Universitenin Milli ~efe Saygilan,

Reisicumhur Milli ~ef Ismet Inonu, Rektor Cemil Bilsel'i Maarif Vekili ile beraber

kabul buyurmuslardir.

Rektor kendilerine Istanbul Ilniversitesinin tebriklerini ve en derin saygilaruu ar-

zetmis ve Milli ~efimizi, ellerile kurrnus olduklan Universueyi ziyarete davet eyle-

rnistir.

Bu munasebetle universitenin Milli ~efe saygilan, Unlverslte Heyetlnde okunup

tasvib edilen bir yazi ile ifade edilmistir.

lsmet InonU BUyUk DevIet Reisi

Malatya Mebusu hmet Inonu, 348 reyle ve mevcudun inifakiyle Reisicumhur inti-

hah olundu.

BUyUk Millet Meclisi Reisi Abdulhalik Renda'mn 11.11.1938 Cuma gOnu Mecliste

stlyledigi bu sozler, bir anda bOtUn memlekete yayildi, 24 saauir aci i!finde endiseli

olan memleket bir anda kendini topladt, Ba~ml bulrnus olmanm verdi!i emniyeti ve

ferahhgi duydu. Halla, buyuk acisuu bir an i!fin bir tarafa birakarak sevindi, Yurdun

her bucagmda herkes sevincle birbirini kutladl.218

Memleket kendini kurtaran ve kuran en buyuk evladma !fok bagh idi,Onun

6liimtinden buyuk act duydu. Bu aCI istismar olunabilir, aCI tczahurleri tereddi ettirilebi-

lir, memleket sarsrlabilirdi. AtatUrk'Un otoritesi ortadan kalkuktan sonra bUyOk

inkrlaplar yapml~ olan memleketin bunlan rutamayacagrru dusunenler ve bizden 01·

mayarak, belki bunu bekleyenler vardi. Anayasanm degi~tirilecegini umanlar vardi.

Anayasasma bagh olan TOrkiye,2t9 yeni Reisin etrafmda ve onun emrinde birles-

mi~ olarak ayru azimle ve aym kudretle ileri yoluna devam ediyor,

En btlyUk aCI ve heyecan gUnunde Anayasasma bagh kalma, ve Anayasasmm em-

reUigi vazifeyi geregi gibi yapma, siyasi terbiyesi !fok ileri alan Buyuk TOrk Milleti

i!fin buyak ~re Itir,

lktidarda olmayan Ismet Inonu'nun Millet Meclisince devlet Reisligine ittifakla

secilrnes! ve bunun butun milletce yOrekten begenilmesi de, Ismet Inonu i~in btlyok

~ereftir. Memleketin buyOk evladi Ismet tnonO butun milletin sevgisi ile i~

b~mdadu.220

100



Buyukluk soz ile olmaz.Bi1yi1k hadiseler onUnde goslerilmi~ bUyi1k kuvvetlerle ve

yaprlrrus bUylik qlerJe isbat olunur.

Millet sevgisi de zorla kazarulmaz. Yurda iyi hizmetle, yurda kendini verme ile,

feragat fazilet ve meziyetle elde olunabilir.

lsmet tn6nU asker olarak biiyuktUr. Devlet adam I olarak bUyliklUr. Insan olarak

biI )_'UktUr.

Asker olarak bUyUklugii. harpte, Devlet adami olarak bilyUklUgU Lozan'da, Lozan'm

tatbiklerinde ve 14 yilhk Cumhuriyet idaresinin yilee i~lerinde, insan olarak biiyliklfigU

de fazilet ve ismetinde, ~efkat ve hassasiyetinde g6rUIUr.

Bu bUyUklUgU ile lsmet lnonU'yO millet sever. Millet vekilleri sever. Milletin ordu-

su sever. Milletin gen~ligi sever.221

BUtOn millet tsmet tnonU'yIi sever. C;UnkU btltUn millet bilir ki, memleketi en yokseven Ismet ln6nU'dUt.222

Vine btltiln millet bilir ki, memlekette bugUn halkm iyiligi'iyin ne yapilmissa ve

ne varsa, onda Ismet ln6nU'nUn eli vardir. Memleketin hayn iyin lazun oldugu sabit

olunea onun yapamayacagi bir fedakarhk yoktur. Yenmeyecegi zorluk yoktur.

Herkes bilir ki, millet ve hiikUmet arasmdaki bo~lugu dcldurmayi dU§Unen, bunu

program yapan. memurlara telkin eden, millet hizmetinde bulunmanm en bUyUk seref

oldugunu soyleyen, "vazife hissini beseri her duygunun UstUnde tutan" idealist millet

adami, "Kanunlarla ve BuyOk Millet Meclisinin emirleriyJe vszife almrs olanlar, me-

murlar, vekiller, hepimiz Millet hizmetinde §eref bulan vatandaslar onun ihtiyaclannayetismek hisleriyle mesbuuz." diyen O'dur.

Vine herkes bilir ki, memlekette tam bir ernniyet ve lam bir refah kurmak iyin,

varltglm herseyini feda edercesine yah~an O'dur, Ataturk bu sebepledir ki, onun iyin.

Heger bir nebze istirahat imkam bulabiliyorsak bu munhas iran Ismet Inonu'nun i§

ba!jmda bulunduguna emin olmarmzdandir" demi~ti.

KOylU ile g6rU~meden ilk basvekil oldugu gundenberi zevk duyan 1nonU, Reisicum-

hurlugunda da bundan ,<,Ikardigl netice ile daha dun rnemlekete ders verdi.223

O'nun bagh oldugu memlekete, memlek.etin her ferdinin sym baghhk ile eevap

vermesi ve daha dun bunu Reisicumhurluga seyili§i mUnasebetiyle gosterrnesi,yarmlmlz i,<,inhUyUk bir teminaurr.

Ismet Inonu'yu BUyiik Millet Meclisi de ~k sever.224 ana, onun kuvvetine, ze-

kasma tecrtlbesine bUyUk itimat besler, 0 Medisl hltabetlyle teshir edenlerdendir, Fa-

kat milletvekilleri onu, kuvvetli hatip oldugu Kadar kudretli devlet adami oldugu icin

severler .

... Bununla beraber, lsmet lnonU, Lozan'la oldugu kadar, Lozan'in tatbikleri ve

Cumhuriyetin on dort yilhk bUtUn bUyUk i§leriyle de bUyliktUr. On dart yilhk bir

basvekillik degme adami yrpraur, 0, bilakis on dart yilhk Basvekaleuen bUyUk kala-

rak aynldt. Sivas haturu acarken: "lklidar oyle bir mahluktur ki, yeni muvaffakiyet-

lerle beslenmek ister" demistir. On don yihn her gUnilnU bir basan ile besledi.

Millet vekillerinin onu ne kadar sevdigmi ve ne kadar takdir euigini son secimde

gordUk. Millet vekillerinden ayn ayn duydum: Mecliste bir katip intihabi yaprhrken

bile narnzetler Uzerinde birbiriyle i!jti!jare eden Millet vekilleri, namzet gosterilmemis

olan bu secirnde hicbiri digeri ile konusmadan ve hi", tereddUt etmeden ylireklerinden

101



geleni yazdilar, Ittifakla Inonu'nun secilmis oldugu goruldu. Bu, secenler icin de

secilenler iein de yuce bir sereftir. lsmet Inonu'nun de Meclise karst baglthgl ve

saygisl derindir ve bilyUktUr ..22S

lsmet lnonu 'yu ordu da sever.226

Ordunun O'na kar~1 ne duydugunu , en selahiyetli b ir kum andam rm zm guzel dilinden

dinleyelim: General Ali Fuad Erden O'nu omek gostererek diyor ki: "Kurrnay subay,

kornutan, muzaffer serdar, muzaffcr diplomat, HUkUmet Reisi, sivil ve suel vasiflan

kelalin aym derecesrnde olan, butun tekamtil ve inkisaflarrn sabit mihraki Isrnet

lnonU.

ls te o num uzde acilan ufuktan sizin istikamet noktalanruz"

I smer In6nil'yU genclik te sever ... 227 Genclik her memlekette bilhassa idealisttir.

BUtUn Turk genyligi bilir ki mernleketin en idealist adami odur. Genclik fcragat 'Ie fa-zilet ~Igldlr. Butun genclik bilir ki, InonO, feragat vc fazileriy!e geOl;:lige en iy i

ornektir.

Genclik soze degil, oze bakar, BUtOn genclik bilir ki Isrnet Inonu, sozil ve 6z0 bir-

birinden ayn olmayan, inanla 56z soyleyen adamdir.

Onun da Turk genyligine buyuk baghhgl vardrr,

TUrk gencliginin iyi ve ciddi yeiismesini, en qok i~edinen, bu gencligin kudret ve

meziyetlerini iyi taruyan ve ana en yak bel baglayan odur.

"TUrk gcoo;-lil1inin kudrctine payan yoktur" TUrk gcncliginin kudret ve kabiliyctine

inaru anlatan bu sozlcri mernlekct ve bUtUn dUnya I92S'le hukumet reisi stfauyla

O'nun resmi agzmdan duydu. Yannm mesuliyetlerini ilzerine alacagi icin- bu genyligin

iyi yetismesi ve iyi yetistirilmesi lazimgelecegini daha 0 vakit soyledi,

Bir genein yeti~tigini ve muvaffak oldugunu gormekle bahtiyarhk duyar. Ankara

Hukukundan mezun olanlara her yil diplomalaruu eJile verdigi gunun saadetini,

genclerin iy i yeti~ligini gormekten duydugu bahtiyarhgi gunlcrce tekrarlardt,

Bnrun TUrk gencligi bilir ki, Cumhuriyel idaresinin ilrne dayandigmt yine I92S'te

selahiyetli agzl ile 0 ilan ctti.228

TUrk gen'iJiginin kayusiz ve sartsiz istiklalmi Lozan'da devletlere kabul euirdigi

24 Temmuz g!lnflnU Istanbul Hukuk Fakiiltesi genyleri guzel bir dil~iinil~le kendi gunleri

yapmislardrr. Ancak, bu gun, yalruz Hukuk Fakilltesinin bayrarru dcgll, biltOn Turk

geno;-liginin bayrarrudir. Lozan'dan getirdigi istiklal butun Turk cvlatlarinm ikbalidir

ve bu sebeple Lozan d6nU~Unde, ikbalin mujdesini en evvel TUrk gencligine verdi. Mu-

ahedeyi imzaladigi kalemi en yUce bilgi evine sundu, ve Fen Fakultesi fahri

profesl:lrlUgUnU kabul etti.229 Zaren imzaladigi Lozan muahedesi yalmz adli imtiyazlan

degil, iktisadi ve mali irntiyazlan da sihhi imtiyazlan da, tedrisi imtiyazlan da

kaldnnusur. Gecen TIp bayrarmnda soyledigim gibi Turk doktorlugu bu mernleketin

butun saghk islerine hakim degildi.

Cumhurreisligine gecmesi bUtUn memleketi sevindirdi. Fakat kendisine de arzet-tigim gibi, belki en r;ok gen9ligi sevindirdi, Ve eliyle kurrnus oldugu universite

genyligini bu sebeple de pek ~ok sevindirdi. Ben, gencligirruz bilyUk aCI gllnilnde,

onun devlet reisligine secilisini ogrenince Universite genyliginin nasrl sevindigini

kendi giizlimle gordum, Universite gen~liginin ona baghhklanm gosterme Itrsatnu

bulacaguu um uyorum . .

102



lsmer lnonu, Reisicumhur olah don vesile ile bu memlekete sesini duyurdu, Bun.

lann herbirinde buyuk sahsiyetlnin hususiyetleri gorulur.

Korkmadan diyecegim. lsmet Inonu, buyuk fikirleri kudretle ifade eden sozleri He

de bu yukrur , 230

Buyuk adamlan yine encak bilyuk adamlar geregi gibi tarif edebiliyor. Biz,

Ataturk'un en kudretli ve en esash anlatisun Ismet Inonu'den duyduk,

... [srnet Inonn'nun fazilet, kudret ve meziyetleriyle devletin basmda bulunusu,

buyuk bit devlettir."

Ord.Prof.Rektor Cemil Bilsel'in, "Universilenin Mini S e r e Saygslarr" nutku

ozetle bu. Univers itenin basi, R ektor, O rd.Prof. C em il B ilse l, M illi $ef hakkm daki btl

o vg ulerin i u niv ersiten in d ah a so nra ki yillardaki ~t$. k on usm a la nn da d a stird tirmU ~tU r,

1939·1940 daki yedinci Af tl~ Nu t kunda ,2 3 1 1940·}941 ders yilmdaki Sekizinci A~l~

Nutkunda2321941·1942 Ders Yrhndaki Dokuzuncu A~l~ Nutkunda;233 1942·1943 Dersyilmdaki Onuncu Yil A91~Nutkunda234 bu ovguleri izlemek mtimktindtir . Bu ovguler,

b tl taprn malar elbette sonucsuz kal am azdr, N itek irn 1943 teki m ebus tay in leri

doneminde Curnhuriyet Halk Partisi Genel Baskam, D e~~m ez G enel Baskan, Milli Sef,

Cumhurreisi lsmet Inonu, Rektor O rd.Prof', C em i! Bilsel'i mebus tayin etrnistir.

Univers i tenin basi, Rektor , O rd .P ro f. C em i! Bilsel , $efe tapmrnalanm mebus luk gorev i

strasmda da 90k iy i stirdtirdiigti icin 1946 yilmdaki mebus tayinlerinde, Milli Sef ta-

rafmdan yine mebus tayin ed ilmi~ ti r. 23S Ord .P ro f.Rek tt lr Cemil Bilsel mebusluga ilk

t ay in e d il di gi yil (1943) 65 yasmda idi, Onceki Rektor Ord.Prof.Dr. Neset Orner Beyin

(lrdelp) de Rek tb rl i. ik t en sonra meb us o la ra k tayin edildigini haurlayahrn.

R ek to r O rd .P ro f.C em il B ilse l'in rn eb uslu ga tay in in den so nra b osa la n Rekt6r1tige,

O rd.Prof.D r. T evfik Saglam tayin edildi, Rektor Ord.Prof.Dr. Tevfik Saglam da

ustadmdan devraldigi bicimde, "Milli ~efe" ovguye dcvam cui. Ornegin , 1943-1944

D e T S Ytlmdaki Onbirinci A91~ Nutkunda,236 1944·1945 Ders Y rh nd ak i O nikin ei Ders

Y ihm A 91~ Nutkunda237 bu ovguleri izlcyebiliriz,

Universite ile Sef iliskilerini b ir b ask a kaynaktan dana izleyebiliriz, Bu, istanbul

Universitesi, daha som a da Ankara Universitesi tarafmdan ayn ayn duzenlenen

"Univers lte Haftasi'tdrr. Universite H afta la nnm k uru lu su nu n amaci, "Univers itenin

ca hsrn ala nru ", ilirn i, k iilttiril, "y urd un h er tarafina" g otu rm e k o la ra k b elirle nm e kte dir.

H albuk i lin iversite konferanslan , un iversiten in bunyesi ic inde, sadece un iversite m en-

suplanna ve ogrencilere veriliyordu,

Rektor Ord.Prof. Cemil Bilsel, 1940 ta Erzurum'da toplanan Oniversite Haf-

ta sin da s un le n ifade etmist i r .

"Cumhuriyet MUll ~efimizin ifadesiyle, kendini ilme dayandurmsnr.

Universite Haftasi ilmi yurda goturen ve millile§tlren bir harekettir. Hukurnetimiz

bu hareketi takdir etmis ve Partimlz himaye etmi~tir .238

Universite Haftasi di . izenlenmesi icin Maarif Vekili Hasan A li Y ncel im zast HeUnivers ite Rekt6rlt igOne gonderilen 2?- MaYI s 1940 tanh ve 42014/14-1470 sayih yazi

aynen ~yledir:

"15 MaYIs 1940 tarih ve 12{150 sayih yazuuza cevapnr.

103

tunceli kanunu ve dersim jenosidi / İsmail beşikçi

Documents