1

TURAYeV B.n.

LnGIKA(MANTIQ)

bo4yichaMASALA VA MASHQLAR

TOSHKÅNT - 2009

Kitobxon.Com

2

KIRISH

Mantiq fanini o4rganishda nazariy bilimlardan tashqari, bu bilimlarni amaliyotga tatbiq etishda turli masalalar åchish va mashqlar bajarishning ahamiyati juda katta. Masalalarni åchish va mashqlarni bajarish jarayonida kishining fikr d%irasi kångayadi, aql-idr%ki chiniqadi, shuningdåk, murakkab mashqlar kishining evristik q%biliyatini riv%jlantiradi. Har qanday kishi bårilgan mantiqiy masalani to4g4ri åchganiga ish%nch x%sil qilsa, unda o4z ishidan q%niqish hissi payd% bo4ladi va bu h%lat unga quv%nch bag4ishlaydi. Bunday his ins%nning hayotga intilishini yanada kuchaytiradi. Kishilar qadimdan turli xil murakkab mantiqiy masalalarni åchib kålgan. Mantiqiy mashqlarni bajarish talabalarda birinchidan, œMantiqB fanida o4rgangan nazariy bilimlarini mustahkamlasa, ikkinchidan, darslarda %lgan bilimlarini turlicha shart-shar%itlarga tadbiq eta %lish malakasini shakllantiradi, uchinchidan, mantiq fanidan %lgan bilimlarini siståmalashtirib %lishga yordam båradi. Ko4pgina mantiqiy masalalar bir t%m%ndan yondashganda murakkab, åchilmas, qiyin bo4lib ko4ringani bilan uning åchilishi juda %ddiy ekanligi mazkur masalani åchuvchi kishida hayratlanish tuyg4usini ham uyg4%tadi. Har qanday qiyin jumb%qning åchimi b%rligiga ish%nch tuyg4usi kishini ilh%mlantiradi. Masalan, faraz qiling: månda ikkita tanga b%r, ularning yig4indisi 15 tiyin bo4lib, tangalardan biri 10 tiyinlik emas, ikkinchi tanga nåcha tiyin? Bu sav%lga jav%b t%pishda ko4pchilik sh%shib q%ladi va œikkinchi tanga 5 tiyinlikB dåb jav%b båradi. Bu jav%b xat%. To4g4ri jav%b t%pish uchun mantiqiy fikrlash l%zim. Tangalar ikkita X1 va X2. Ularning yig4indisi X1+X2= 15. X1 esa 10 tiyinlik emas, dåmak u 5 tiyinlik. U h%lda ikkinchi tanga X2 esa 5 tiyin emas, dåmak 10 tiyinlikdir.

Ushbu to4plamdagi masala va mashqlar talabalarimiz uchun ularning tafakkur d%irasini kångaytirishda, fikrlash jarayonini chiniqtirishda, bo4lajak x%dimlarda analitik mul%haza yuritish malakasini riv%jlantirishda muhim ahamiyat kasb etishiga umid qilamiz.

Kitobxon.Com

3

1 $ BO4LIM

nDDIY MASHQLAR

Bu bo4limda mantiq faniga %id %ddiy mashqlarni mazkur darsning råjasida ko4rsatilgan tartibida bårdik. Bunday tartib mantiq fanini o4qituvchilar uchun dars o4tishda qulaylik tug4diradi dåb o4ylaymiz.

DARSNING MAZMUNIGA nID SAVnLLAR

1. Mantiqning man%si, mantiq fanining prådmåti nima?Mantiq so4zi arabchadan kirib kålgan bo4lib, œfikrlashB, œso4zlashishB dåb tarjima etiladi.

œMantiqB yun%ncha œL%gikaB so4ziga m%s kåladi. L%gika - œlogozB yun%nchadan œtushunchaB, œaqlB, œmul%hazaB dåb tarjima qilinadi. Mantiq fanining prådmåti to4g4risida gapirganda, avval% bu so4zning bir nåcha man%da kålishiga ahamiyat bårish l%zim: birinchidan, mantiq %båktiv %lamning zaruriy va tabiiy riv%jlanish q%nuniyatlarini if%dalaydi # bu man%da œ%båktiv mantiqB dågan ib%ra qo4llaniladi; ikkinchidan, bu so4z tafakkurning nam%yon bo4lish shakllarini, taraqqiyotini va fikrlar o4rtasidagi al%qad%rliklarni if%dal%vchi q%nunlar yig4indisini va %båktiv q%nunlarning ins%n %ngidagi subåktiv inik%sini anglatadi # bu man%da œsubåktiv mantiqB dågan ib%ra qo4llaniladi, uchinchidan, bu so4z tafakkur q%nunlari va shakllarini o4rganuvchi maxsus fanni if%dalaydi # bu man%da œmantiq faniB dågan ib%ra ishlatiladi.

2. Mantiq fanining o4rganish %båkti nima?Mantiq fanining o4rganish %byekti # ins%n tafakkuridir, u ins%nlarning %ngli fa%liyatida

nam%yon bo4ladi.

3. Mantiq nima va mantiqiylik nima?Mantiq # bu tafakkur shakllari va q%nunlari haqidagi fandir. U ayrim adabiyotlarda

L%gika fani ham dåb ataladi. L%gika so4zi yun%ncha logos so4zidan (gråk tilidan) %lingan bo4lib, so4z, fikr, nutq, aql dåb tarjima qilinadi.

Mantiqiylik esa v%qålikka m%s kåladigan to4g4ri fikr yuritishdir.

4. Tafakkur nima?Ins%n %ngining fa%liyati, %ngning til v%sitasida nam%yon bo4lishi. Tafakkur %ngning

fa%liyat ko4rsatish jarayoni.

5. Tafakkur shakllari nima?Tafakkur uch xil shaklda nam%yon bo4lib, u tushuncha, hukm va xul%sadan ib%ratdir.

6. Tushuncha nima?Tushuncha # prådmåt va h%disalarning umumiy, muhim bålgilarini aks ettiruvchi

Kitobxon.Com

4

tafakkur shakli bo4lib, u raöi%nal bilishning as%sini tashkil qiladi. Shu sababli tushunchaga tafakkurning zaminida yotuvchi muhim elåmånt sifatida qaraladi.

7. Bålgilar nima?Bålgilar dåb, prådmåtlarni bir-biridan farq qiluvchi hamda ularning bir-biriga

o4xshashligini if%da qiluvchi t%m%nlari va xususiyatlaridir.

8. Hukm nima?Hukm # prådmåtga malum bir bålgining (x%ssaning, mun%sabatning) x%sligi yoki x%s

emasligini if%dal%vchi tafakkur shaklidir. Hukm tugal mul%haza sifatida nam%yon bo4ladi.

9. Xul%sa nima?Xul%sa dåb bir va undan %rtiq chin hukmlardan malum q%idalar yordamida yangi

bilimlarni kåltirib chiqarish jarayonini if%dal%vchi tafakkur shakliga aytiladi.

10. Tafakkur q%nunlari nimani if%dalaydi?Tafakkur q%nunlari to4g4ri fikr yuritish q%idalarini if%dalaydi.

11. Qanday tafakkur q%nunlari mavjud?Tafakkurning to4rtta q%nuni malum: ayniyat q%nuni, n%zidlik (ziddiyatsizlik) q%nuni,

uchinchisi mustasn% q%nuni, åtarli as%s q%nuni.

12. Ayniyat q%nuni nima?Ayniyat q%nuniga ko4ra malum bir prådmåt yoki h%disa haqida aytilgan fikr ayni bir

muh%kama d%irasida va ayni bir vaqtda o4z o4ziga tångdir.

13. N%zidlik q%nuni nima?N%zidlik q%nuniga ko4ra, ayni bir prådmåt yoki h%disa haqida aytilgan ikki o4zar% bir-

birini istisn% qiluvchi fikr bir vaqtda va bir xil nisbatda birdaniga chin bo4lishi mumkin emas, håch bo4lmaganda ulardan bittasi albatta xat%dir.

14. Uchinchisi mustasn% q%nuni nima?Uchinchisi mustasn% q%nuniga ko4ra, ayni bir prådmåt yoki h%disa haqida aytilgan bir-

biriga zid bo4lgan ikki fikrdan biri chin, ikkinchisi albatta xat% va uchinchi fikrga o4rin yo4qdir.

15. etarli as%s q%nuni nima?etarli as%s q%nuniga ko4ra, har bir prådmåt va h%disaning råal as%si bo4lgani kabi,

ularning inik%si bo4lgan fikr-mul%hazalar ham åtarli darajada as%slangan bo4lishi kårak.

16. Prådmåtga x%s bo4lgan qanday miqd%riy bålgilar bo4ladi?Prådmåtga x%s bo4lgan miqd%r jihatdan individual va umumiy bålgilar bo4ladi.

17. Individual bålgilar nima?Shu prådmåtning o4zigagina x%s bo4lgan bålgilar uning individual yoki yakkalik bålgilari

dåyiladi.

18. Umumiy bålgilar nima?Bir qancha prådmåtlarga birday x%s bo4lgan bålgilar umumiy bålgilar dåyiladi.

Kitobxon.Com

5

19. Prådmåtga x%s bo4lgan qanday sifatiy bålgilar bo4ladi?Prådmåtlarga sifat jihatdan muhim va n%muhim bålgilar x%s bo4ladi.

20. Qanday bålgilar muhim bålgilar dåyiladi?Prådmåtning mavjud bo4lishi uchun zarur bo4lgan va uning asl tabiatini, m%hiyatini

if%dal%vchi bålgilar muhim bålgilar dåyiladi.

21. Qanday bålgilar n%muhim bålgilar dåyiladi?Prådmåtning m%hiyatini tashkil etmaydigan va ularning yo4q%lishi bilan prådmåtning

tabiati o4zgarishsiz q%ladigan bålgilar n%muhim bålgilar dåyiladi.

22. Tushunchaning mazmunini nima tashkil qiladi?Tushunchaning mazmunini unda fikr qilinayotgan prådmåtning muhim bålgilari

to4g4risidagi inf%rmaöiya (axb%r%t) tashkil etadi.

23. Tushunchaning hajmi nimani if%dalaydi?Tushunchaning hajmi shu tushuncha qamrab %lgan prådmåtlar yig4indisini aks ettiradi.

24. Tushunchalar hajmiga ko4ra qanday turlarga bo4linadi?Tushunchalar hajmiga ko4ra yakka va umumiy tushunchalarga bo4linadi.

25. Yakka tushuncha nima?Yakka tushunchaning hajmida bitta prådmåt haqida fikr yuritiladi.

26. Umumiy tushuncha nima?Umumiy tushunchaning hajmida bir qancha prådmåtlar if%dalanadi.

27. Umumiy tushunchalar qanday turlarga bo4linadi?Umumiy tushunchalar miqd%r jihatdan chågaralangan (masalan, audit%riyadagi

talabalar) va chågaralanmagan (masalan, natural s%nlar qat%ri) tushunchalarga bo4linadi.

28. Tushunchalar %båktni qamrab %lishiga ko4ra qanday turlarga bo4linadi?Tushunchalar %båktni qamrab %lishiga ko4ra ayiruvchi va to4pl%vchi tushunchalarga

bo4linadi. (Audit%riyadagi har bir kursant sin%v t%pshirdi. Bu ayiruvchi tushuncha, chunki bu j%yda har bir kursantni ayirib ko4rsatm%qda). (Talabalar birgalikda kit%bni muh%kama qilishdi. # Bu j%yda talabalar to4pl%vchi tushuncha bo4lib kålm%qda).

29. Tushunchalar mazmuniga ko4ra qanday turlarga bo4linadi?Tushunchalar mazmuniga ko4ra abstrakt va k%nkråt, nisbatsiz va nisbatd%sh, ij%biy va

salbiy tushunchalarga ajraladi.

30. Abstrakt va k%nkråt tushunchalar nima?Abstrakt tushunchalarda prådmåtning bålgisi undan fikran ajratilib al%hida aks ettiriladi.

Masalan, œgo`zallikB. K%nkråt tushunchalarda prådmåt o`zining bålgilari bilan birgalikda fikr qilinadi. Masalan, œgo`zal qizB.

31. Nisbatsiz va nisbatd%sh tushunchalar nima?Nisbatsiz tushunchalar nisbatan mustaqil, al%hida mavjud bo4lgan prådmåtlarni

Kitobxon.Com

6

aks ettiradi. Masalan, œIns%nB va œDasturB. Nisbatd%sh tushunchalar bir-birining mavjud bo4lishini zaruriy ravishda taq%za qiladigan prådmåtlarni aks ettiradi. Masalan, œO4qituvchiB va œo4quvchiB, œust%zB va œsh%girdB, œ%taB va œb%laB, œerkakB va œayolB, œerB va œx%tinB.

32. Ij%biy va salbiy tushunchalar nima?Prådmåtga bir%r bålgi va x%ssaning x%sligini if%dal%vchi tushuncha ij%biy tushuncha,

prådmåtga bir%r bålgi va x%ssaning x%s emasligini if%dal%vchi tushuncha salbiy tushuncha dåyiladi. Masalan, sabrli ins%n # ij%biy tushuncha, sabrsiz ins%n # salbiy tushuncha.

33. Taqq%slanadigan va taqq%slanmaydigan tushunchalar nima?Taqq%slanadigan tushunchalar umumiy bålgilarga ega bo4lgan, mazmuni hajmi jihatidan

bir-biriga yaqin turgan tushunchalardir. Taqq%slanmaydigan tushunchalar bir-biridan mazmun jihatdan uz%q va umumiy bålgiga ega bo4lmagan tushunchalardir. œndamB va œkursantB - taqq%slanadigan tushuncha, œTinchlikB va œtrakt%rB # taqq%slanmaydigan tushunchadir. Taqq%slanadigan tushunchalar sig4ishadigan va sig4ishmaydigan tushunchalarga bo4linadi.

34. Sig4ishadigan va sig4ishmaydigan tushunchalar nima?Sig4ishadigan tushunchalarning hajmi bir-biriga butunlay, to4laligicha yoki qisman

m%s kåladi. Sig4ishmaydigan tushunchalar hajmi jihatidan umumiylikka ega bo4lmagan tushunchalar his%blanib, bir sinfga kiruvchi har xil prådmåtlarni yoki prådmåtlar guruhini aks ettiradi.

35. Sig4ishadigan tushunchalar qanday turlarga bo4linadi?Sig4ishadigan tushunchalar m%slik, qisman m%slik va bo4ysunish mun%sabatlari tarzida

nam%yon bo4ladi.

36. Tushunchalar o4rtasidagi qanday mun%sabatga m%slik mun%sabati dåymiz?` # `.}L…ø2åL… b # m,“K,Lë,* …=ƒ=!, “,…,…ã

!=23"÷,“,Bitta prådmåtni aks ettiruvchi turlicha shakldagi tushunchalar m%slik mun%sabatida bo4ladi. Masalan: œA.EynshtåynB va œNisbiylik nazariyasining yaratuvchisiB

37. Tushunchalar o4rtasidagi qanday mun%sabatga qisman m%slik mun%sabati dåymiz?Hajm jihatidan qisman umumiylikka ega bo4lgan tushunchalarga aytamiz. Masalan:

œtalabalarB va œsp%rtchilarB.

A - talabalarB $ sp%rtchilar

Kitobxon.Com

7

A B

38. Tushunchalar o4rtasidagi qanday mun%sabatga bo4ysunish mun%sabati dåymiz?Tushunchalardan birining hajmi ikkinchisining hajmiga to4liq kirib, uning bir qismini

tashkil etsa bunday mun%sabat bo4ysunish mun%sabati dåyiladi. Masalan: œndamlarB va œtalabalarB.

A # %damlar AB - talabalar

B

39. Sig4ishmaydigan tushunchalar qanday turlarga bo4linadi?Sig4ishmaydigan tushunchalar birga bo4ysunish, qarama-qarshilik, zidlik mun%sabatlarida

bo4ladi.

40. Tushunchalar o4rtasidagi qanday mun%sabatga birga bo4ysunish mun%sabati dåymiz?Birga bo4ysunish mun%sabatidagi tushunchalar bir-biridan mustaqil bo4lib qandaydir

uchinchi kångr%q tushunchaning tarkibiga kiradi. Masalan: œtalabalarB va œtalabalarB tushunchasi œtalim %luvchilarB dågan yanada kångr%q tushunchaning ichiga kiradi.

A $ talim %luvchilar A B $ talabalar; C - talabalar B C

41. Tushunchalar o4rtasidagi qanday mun%sabatga qarama-qarshilik mun%sabati dåymiz?Qarama-qarshilik mun%sabatidagi tushunchalar bir-birini istisni qiluvchi, bir

prådmåtning qarama-qarshi sifatlarini aks ettirib, bir-biri bilan kåskin farq qiluvchi jihatlarni if%dalaydi. Masalan: œpastB va œbalandB, œkattaB va œkichikB, œyaxshiB va œyom%nB, œ%qB va œq%raB.

A A $ harbiylar

B $ katta lav%zimli harbiylar C $ kichik lav%zimli harbiylar B C

42. Tushunchalar o4rtasidagi qanday mun%sabatga zidlik mun%sabati dåymiz?Zidlik mun%sabati bir-birini ink%r qiluvchi tushunchalar o4rtasidagi mun%sabatdir.

Masalan: œEski uylarB va œEski bo4lmagan uylarB

A

Kitobxon.Com

Bu tanishuv parchasidir. Asarning to‘liq versiyasi https://kitobxon.com/oz/asar/1006 saytida.

Бу танишув парчасидир. Асарнинг тўлиқ версияси https://kitobxon.com/uz/asar/1006 сайтида.

Это был ознакомительный отрывок. Полную версию можно найти на сайтеhttps://kitobxon.com/ru/asar/1006