turcksche boucken

De oosterse verzameling van Levinus Warner, Nederlands diplomaat in zeventiende-eeuws Istanbul

The Oriental collection of Levinus Warner, Dutch diplomat in seventeenth-century Istanbul

Arnoud Vrolijk

Jan Schmidt

Karin Scheper

Turcksche boucken

Turcksche boucken

2 turcksche boucken

‘Hoc autem qualecumque Levini Warneri monumentum

effigie eius ornare volueram, sed non exstat tabula nec picta nec incisa,

quae praeclari viri imaginem nobis repraesentat.

Quae quum ita sint, his epistolis ex archivis depromendis edendisque

contentus esse debebam.’

‘Hoezeer ik ook het monument van Levinus Warner wilde opluisteren met

zijn beeltenis, er bestaat geen schilderij

of gravure die ons een beeld geeft van de beroemde man.

Onder gegeven omstandigheden moest ik mij tevreden stellen met het

opdiepen van deze brieven uit de archieven en het uitgeven ervan.’

Willem Nicolaas Du Rieu,

bibliothecaris

van de Universiteit Leiden, 1883

4

7

41

83

92

109

123

146

165

177

183

Voorwoord

Foreword

1 Leiden, het ‘Bataafse Athene’

Leiden, the ‘Batavian Athens’

2 Een diplomaat in Istanbul

A diplomat in Istanbul

3 Minderheden

Minorities

4 Een verzamelaar en zijn netwerk

A collector and his network

5 Istanbul, stapelmarkt van oude handschriften

Istanbul, entrepôt of old manuscripts

6 De Republiek der Letteren in 17e-eeuws Istanbul, door Jan Schmidt

The Republic of Letters in Seventeenth-century Istanbul, by Jan Schmidt

7 Het maken van boeken, door Karin Scheper

The making of books, by Karin Scheper

8 Van testament tot catalogus

From last will and testament to catalogue

Bibliografie

Bibliography

Index

Inhoud

4 turcksche boucken

Voorwoord

Dit jaar is het vierhonderd jaar geleden dat sultan Ahmed I van het Osmaanse Rijk diplomatieke privileges verleende aan de jonge Nederlandse Republiek. Het diplomatieke netwerk van de Republiek in het Osmaanse Rijk gaf ongekende mogelijkheden aan Nederlandse oriëntalisten om op zoek te gaan naar oosters bronnenmateriaal. De eerste van hen was Jacobus Golius (1596-1667), hoogleraar Arabisch aan de Universiteit Leiden. Onder de studenten die hij aantrok was de jonge Duitser Levinus Warner. In mei 1638 schreef hij zich inalsstudentinLeiden.Naafloopvanzijnstudievertrokhij in 1644 naar Istanbul en in 1655 werd hij diplomatiek vertegenwoordiger van de Nederlandse Republiek. De blijvende waarde van Levinus Warner ligt in zijn unieke privé-verzameling van oosterse handschriften, die hij bij zijn dood in 1665 vermaakte aan zijn alma mater. Het is de missie van de Universitaire Bibliotheken Leiden om haar schatten te delen met onderzoekers en studenten. Dat gebeurt niet alleen door het ter beschikking stellen van de originele materialen, maar ook door digitalisering en alle andere vormen van bibliothecaire dienstverlening. Tentoonstellingen voor een breder publiek zijn hecht verankerd in dat beleid. De tentoonstelling Turcksche boucken en het gelijknamige boek zijn het resultaat van samenwerking tussen de Universiteit Leiden en Museum Meermanno | Huis van het Boek. Het museum stelt zich ten doel om hecht samen te werken met universiteiten om zo een podium te bieden aan de resultaten van wetenschappelijk onderzoek en dit kenbaar te maken aan een groter publiek. Met de Universiteit Leiden, die ook een Haagse campus heeft, is dit het tweede resultaat van een dergelijke samenwerking. Wij danken in de eerste plaats Arnoud Vrolijk, conservator Oosterse Handschriften en Oude Drukken bij de Universitaire Bibliotheken Leiden, gastconservator en auteur van Turcksche boucken. Hij werd daarbij ter zijde gestaan door zijn mede-auteurs Karin Scheper, restaurator bij dezelfde organisatie, en Jan Schmidt, universitair docent Turks bij de Universiteit Leiden. De hulp van alle collega-conservatoren bleek daarbij onmisbaar. Collega’s van de afdeling Collectiediensten verzorgden de bruiklenen en maakten talrijke digitale reproducties.

Foreword

This year it is precisely four hundred years ago that Sultan Ahmed I of the Ottoman Empire granted diplomatic privileges to the young Dutch Republic. The Republic’s diplomatic network in the Ottoman Empire provided Dutch Orientalists with unprecedented opportunities to go in search of Oriental sourcematerial.ThefirsttodosowasJacobusGolius(1596-1667), professor of Arabic at the University of Leiden. AmongthestudentswhoseenthusiasmhefiredwastheyoungGerman Levinus Warner. In May 1638, Warner enrolled as an undergraduate in Leiden. He left for Istanbul in 1644, and in 1655 he became the envoy of the Dutch Republic. The enduring value of Levinus Warner’s work lies in his unique private collection of Oriental manuscripts, which he bequeathed, on his death in 1665, to his alma mater. It is the mission of Leiden University Libraries to share its treasures with researchers and students. It does so by making the original materials available, by digitising sources, and providing the entire range of library services. Exhibitions mounted for the general public are an intrinsic part of that policy. The exhibition Turcksche boucken (‘Turkish books’) and the monograph of the same title are the products of a joint venture undertaken by Leiden University and Museum Meermanno | House of the Book. The museum is committed to collaborating closely with universities to provide a platform for the results of research and to make thesefindingsaccessibletoawiderpublic.Thisisthesecondproject conducted on the basis of this cooperation with Leiden University, which also has a campus in The Hague. First and foremost we want to thank Arnoud Vrolijk, Curator of Oriental Manuscripts and Rare Books at Leiden University Libraries, guest curator and author of Turcksche boucken. He was assisted by his fellow authors Karin Scheper, conservator at the same institution, and Jan Schmidt, senior lecturer in Turkish at the University of Leiden. All fellow curators provided invaluable assistance. Colleagues from the Department of Collection Services arranged the loans and produced numerous digital reproductions.

5HOOFDSTUK – CHAPTER 1

De tentoonstelling is verrijkt door bruiklenen van de Bibliotheca Thysiana, de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, het Academisch Historisch Museum van de Universiteit Leiden en Stedelijk Museum De Lakenhal (alle te Leiden), Atlas Van Stolk (Rotterdam), het Nationaal Archief (Den Haag) en het Geldmuseum (Utrecht). Wij danken niet alleen deze instellingen, maar ook hun individuele medewerkers en vrijwilligers die ruimhartig hun expertise deelden: Paul Hoftijzer, Marjolein Jorna, Yvonne van Klaveren, Corrie van Maris, Arent Pol, Eefje van der Weijden, Cora Weijsenfeld en Jori Zijlmans. Daarnaast danken wij de fondsen die boek en tentoonstelling mogelijk hebben gemaakt. Hun namen staan vermeld in het colofon. Verscheidene prominente wetenschappers in binnen- en buitenland hebben op discrete wijze de aanvragen ondersteund. De Engelstalige versie van dit boek werd verzorgd door Beverley Jackson en David McKay, die daarmee een bijzondere creatieve bijdrage leverden aan het project. Jelle Hellinga is verantwoordelijk voor het prachtige boeken tentoonstellingsontwerp, en Hans van de Willige van uitgeverij Lecturis in Eindhoven loodste de uitgave door vaak moeilijk vaarwater. In een klimaat dat lang niet altijd gunstig is voor de museale wereld leverde het gehele team van Meermanno een prestatie die bewondering afdwingt. Wij zijn allen hiervoor buitengewoon erkentelijk. Het doel van alle inspanningen – en we kunnen niet nalaten dat te benadrukken – is dat u als lezer of museumbezoeker veel plezier zult beleven aan Turcksche boucken.

Maartje de HaanDirecteur Museum Meermanno | Huis van het Boek

Kurt De BelderBibliothecaris van de Universiteit LeidenDirecteur Universitaire Bibliotheken Leiden

The exhibition was enriched by loans from the Bibliotheca Thysiana, the Society for Dutch Literature, the Academic Historical Museum of the University of Leiden, and the Stedelijk Museum De Lakenhal (all in Leiden), Atlas Van Stolk (Rotterdam), the National Archives (The Hague) and the Geldmuseum (Utrecht). We should like to thank not only these institutions, but also their individual members of staff and volunteers who generously shared their expertise: Paul Hoftijzer, Marjolein Jorna, Yvonne van Klaveren, Corrie van Maris, Arent Pol, Eefje van der Weijden, Cora Weijsenfeld and Jori Zijlmans. In addition, we want to thank the funds that made the book and the exhibition possible, whose names are listed in the credits. A number of prominent Dutch and international scholars discreetly supported the grant applications. The English translation of this book was produced by Beverley Jackson and David McKay, who made their own creative contribution to the project. Jelle Hellinga is responsible for the superb designs for the book and exhibition, and Hans van de Willige of Lecturis Publishers in Eindhoven steeredthepublicationthroughoftendifficultconditions.Inthe ever frostier climate enveloping the museum world, the entire team at Meermanno delivered a superb effort. We are extremely grateful to all of them. Our chief aim and hope with all these endeavours – and this must certainly not go unsaid – is that you, as reader or museum visitor, will derive great pleasure from Turcksche boucken.

Maartje de HaanDirector, Museum Meermanno | House of the Book

Kurt De BelderLibrarian of the University of LeidenDirector, Leiden University Libraries

6 turcksche boucken


Leiden, het ‘Bataafse Athene’

1

8 turcksche boucken

Leiden, het ‘Bataafse Athene’

Diplomatieke betrekkingen

Tot aan de mislukte belegering van Wenen in 1683 was het Osmaanse Rijk de machtigste natie van Europa en het Middellandse-Zeegebied. Het strekte zich uit van Algiers in het westen tot Irak in het oosten en van Hongarije in het noorden tot Jemen in het zuiden. De ambities van het Osmaanse Rijk werden in Centraal-Europa echter beknot door de Habsburgse keizer. In de grensgebieden en bufferstaten stootten de twee rijken voortdurend als continentale platten tegen elkaar of over elkaar heen. In zijn pogingen de Middellandse Zee te beheersen werd de Osmaanse sultan voortdurend gedwarsboomd door de andere tak van de Habsburgers in Spanje en Zuid-Italië. De Osmanen reageerden daarop door het smeden van politieke allianties met al die landen in het christelijke Europa die de Habsburgers ongunstig gezind waren. In de eerste plaats waren dat de Fransen, die in een permanente machtsstrijd met de Habsburgers verwikkeld waren. Het feit dat beide landen katholiek waren deed daaraan geen afbreuk. In 1536 schonk de sultan aan de Fransen een aantal privileges in de vorm van een ‘ahdname, in het Westen ‘capitulaties’ genoemd. Een andere vijver waar de sultan in viste was het protestantse Noordwest-Europa, waar men niet alleen om politieke, maar ook om religieuze redenen weinig ophad met de Habsburgers. In 1583 was Engeland de eerste protestantse natie die capitulaties ontving van de Osmanen, onder nog gunstiger voorwaarden dan de Fransen. De loyaliteit van dit soort bondgenoten was echter betrekkelijk. Niettegenstaande de onderlinge strijd, politiek of sektarisch, was er op de achtergrond steeds het besef van een gemeenschappelijke christelijke identiteit die onverenigbaar was met de islam. Hoewel de elites er weinig moeite mee hadden om hun religieuze vooroordelen ter zijde te schuiven en hartelijke betrekkingen aan te knopen met de ‘Grote Turk’, bleven de brede volksmassa’s anti-moslim – vooropgesteld dat ze ooit over de kwestie nadachten. Niet alleen de politiek, maar ook de economie speelde een rol. Het Osmaanse Rijk had altijd een strategische positie ingenomen in de handel tussen Azië en het Westen, maar de ontdekking van een alternatieve handelsroute via Kaap de Goede Hoop bracht de Osmanen steeds ernstiger schade toe. Zowel de Fransen als de Engelsen dreven een levendige handel op de Levant, het oostelijke deel van het Middellandse-

Leiden, the ‘Batavian Athens’

Diplomatic relations

Until the failed siege of Vienna in 1683, the Ottoman Empire was the most powerful political entity in Europe and the Mediterranean. It extended from Algiers in the west to Iraq in the east, and from Hungary in the north to Yemen in the south. In Central Europe, however, the ambitions of the Ottoman Empire were being obstructed by the Habsburg emperor. In border territories and buffer states the two kingdoms were in a perpetual state of collision or mutual encroachment, like continental shelves. Meanwhile, the Ottoman sultan’s efforts to gain control of the Mediterranean Sea were constantly being frustrated by the other branch of the Habsburgs, in Spain and southern Italy. The Ottomans responded by forging political alliances with all those countries in Christian Europe that had an aversion to the Habsburgs. First and foremost this meant the French, with whom the Habsburgs were embroiled in a permanent power struggle. The fact that both were Catholic did nothing to diminish this friction. In 1536 the sultan gave the French a number of privileges in the form of an Ahdname, referred to in the West as a ‘capitulation’. The sultan also tried to curry favour with leaders in the Protestant countries of northwest Europe, exploiting religious and political antipathies totheHabsburgs.In1583,EnglandbecamethefirstProtestantnation to receive an Ahdname from the Ottomans, under even more favourable conditions than the French. The loyalty of such allies was inevitably tenuous, however. Notwithstanding mutual struggles, both political and sectarian, there was an enduring consciousness in the background of a shared Christian identity that was incompatible with Islam. Although the elites were fairly relaxed about suspending their religious prejudices and engaging in cordial relations with the ‘Great Turk’, the masses remained anti-Muslim – insofar as they ever gave the matter any thought. Besides political factors, economic considerations also played a role. The Ottoman Empire had always occupied a strategic position in the trade between Asia and the West, but the discovery of an alternative trade route around the Cape of Good Hope greatly undermined this position. Both the French and the British plied a lively trade with the Levant, the eastern part of the Mediterranean, and the Ottomans had every interest in sustaining this trade.


The young, Protestant Dutch Republic, which had only just shaken off Spanish Habsburg rule, and which had itself quickly secured a sizeable chunk of the trade in the Levant, was an ideal candidate for an alliance with the Ottomans. The Dutch being primarily seafarers, it was an Ottoman Grand Admiral, Halil Pasha (c. 1570-1629), who took the firstinitiative.HesentamissivetoTheHague,whichwasread out at the meeting of the States General on 22 November 1610. In consequence, the Schiedam lawyer Cornelis Haga (1578-1654) journeyed to Istanbul in September 1611 with instructions to negotiate a treaty. Haga arrived in the capital of the Ottoman Empire on 17 March 1612. Less than four months later, on 6 July 1612, the reigning sultan Ahmed I gave the Dutch an Ahdname. Haga had initially planned to return to The Hague once his mission was accomplished, but the Ottomans insisted on having a permanent representative of the Dutch in Istanbul. He would not return to the Dutch Republic until 1639, having negotiated a revised version of the treaty in 1634. The Ahdname of 1612 marks the beginning of 400 years of virtually uninterrupted diplomatic relations between Turkey and the Netherlands, an achievement that is being commemorated at length this year.1

The diplomatic network of the Dutch Republic in the Ottoman Empire, with an ‘orator’ or ambassador in Istanbul and consuls in several major trading centres, created new opportunities for Dutch students of the languages, cultures and religions of the Middle East. The oldest generation of Orientalists at the University of Leiden, such as Franciscus Raphelengius (1539-1597) and Josephus Justus Scaliger (1540-1609), were content to base their studies on written sources, and stayed at home.2 The earliest Dutch Orientalist to try to travel to the Middle East was Thomas Erpenius (1584-1624), whobecamethefirstofficialprofessorofArabicin1613.3 In the autumn of 1611, when Cornelis Haga had only just left on his diplomatic mission, he went to Venice and looked for a ship that would take him to the Levant. Although Venice was a busy hub of trading routes to the Levant, he failed in this endeavour and returned home. The next generation of scholars would take full advantage of the opportunities afforded by diplomacy, however. Chief among these pioneers was Jacobus Golius (1596-1667), Erpenius’s successor in the chair of Arabic.

Zeegebied, en de Osmanen hadden er alle belang bij om dat zo te houden. De jonge, protestantse Nederlandse Republiek, die zich net aan de controle van de Spaanse Habsburgers had ontworsteldendiebovendienalgauweenflinkdeelvandeLevantse handel voor haar rekening nam, was een ideale kandidaat voor een bondgenootschap met de Osmanen. Omdat de Nederlanders vooral ter zee actief waren wekt het geen verbazing dat het een Osmaanse grootadmiraal was, Halil Pasja (ca. 1570-1629), die het initiatief nam. Hij stuurde een missive naar Den Haag, die op 22 november 1610 in de vergadering van de Staten-Generaal werd voorgelezen. Het resultaat was dat de Schiedamse advocaat Cornelis Haga (1578-1654) in september 1611 naar Istanbul afreisde met de opdracht te onderhandelen over een verdrag. Haga arriveerde op 17 maart 1612 in de hoofdstad van het Osmaanse Rijk. Minder dan vier maanden daarna, op 6 juli 1612 verleende de regerende sultan Ahmed I een ‘ahdname aan de Nederlanders. Het was Haga’s bedoeling om daarna weer snel terug te keren, maar de Osmanen stonden op een permanente vertegenwoordiger. Uiteindelijk keerde hij pas in 1639 naar de Republiek terug, nadat hij in 1634 nog een revisie van het verdrag geregeld had. De Capitulaties van 1612 markeren het beginpunt van vierhonderd jaar vrijwel ononderbroken diplomatieke betrekkingen tussen Turkije en Nederland, een feit dat dit jaar uitgebreid herdacht wordt.1

Het diplomatieke netwerk van de Nederlandse Republiek in het Osmaanse Rijk, met een ‘orator’ of ambassadeur in Istanbul en consuls in diverse plaatsen van commercieel belang, schiep nieuwe mogelijkheden voor degenen die zich in de Republiek bezighielden met de bestudering van de talen, culturen en religies van het Midden-Oosten. De oudste generatie oriëntalisten aan de Universiteit Leiden, zoals Franciscus Raphelengius (1539-1597) en Josephus Justus Scaliger (1540-1609), had genoeg aan schriftelijke bronnen en bleef thuis.2 De vroegste Nederlandse oriëntalist die een poging waagde was Thomas Erpenius (1584-1624), vanaf 1613deeersteofficiëlehoogleraarArabisch.3 Hij probeerde in de herfst van 1611, toen Cornelis Haga nog maar net uit de Republiek vertrokken was, in Venetië een schip te vinden dat hem naar de Levant zou kunnen brengen. Hoewel Venetië een druk knooppunt was op de handelsroutes naar de Levant mislukte dat en hij keerde onverrichterzake naar het vaderland terug.Devolgendegeneratiezouechtertenvolleprofiterenvan de mogelijkheden die de diplomatie hen bood. De belangrijkste onder hen was Jacobus Golius (1596-1667), de opvolger van Erpenius.

10 turcksche boucken

Golius

Jacobus Golius of Jacob Gool werd in 1596 geboren in Den Haag. Zijn vader Dirck Gool had daar een hoge positie in de ambtenarij, maar zeker geen toppositie. Hij was ‘eerste klerk’ van de Raad van State en in die hoedanigheid werkte hij als ‘amanuensis’ of assistent voor Christiaan Huygens, de secretaris van dat college. Huygens kreeg in hetzelfde jaar 1596 een zoon met de naam Constantijn, die zich niet alleen verdienstelijk maakte als staatsman en diplomaat, maar ook als Latijns dichter. Constantijn Huygens en Jacobus Golius zouden gedurende hun hele carrière contact met elkaar houden. Op zestienjarige leeftijd vertrok Jacobus Golius als student naar Leiden. In de eerste fase van zijn studie legde hijzichnetalsiedereentoeopdefilosofieendeklassieketalen, maar later koos hij voor de exacte wetenschappen. Wiskunde leerde hij onder andere van vader en zoon Rudolf en Willebrord Snellius. In 1616 studeerde hij af en trok zich terug op het landgoed van zijn vader in Naaldwijk om rustig zelf verder te kunnen studeren. Tijdens die periode van zelfstudie kwam hij tot de ontdekking dat hij Arabisch moest kennen om echte vorderingen te kunnen maken in de exacte wetenschappen. In 1618 meldde hij zich opnieuw in Leiden, ditmaal om oosterse talen te leren. Met Thomas Erpenius, de eerste hoogleraar Arabisch in Leiden, bouwde hij een hechte band op die pas zou eindigen bij diens vroegtijdige dood in 1624.4

Omdat Golius zowel Arabisch kende als wiskunde kreeg hij in 1622 de gelegenheid om mee te gaan met een diplomatieke missie naar Marokko. Het doel van de reis was om te zoeken naar geschikte havenfaciliteiten voor Nederlandse handels- en oorlogsschepen zolang de Republiek met Spanje in staat van oorlog verkeerde. De missie mislukte uiteindelijk, maar Golius deed belangrijke contacten op in de geleerde wereld en verzamelde ook Arabische handschriften die nu in de Leidse universiteitsbibliotheek liggen. Deze activiteiten kunnen niet belangrijk genoeg worden ingeschat: in Nederland waren er geen Arabieren die als native speaker Arabisch konden onderwijzen en het Arabischtalige bronnenmateriaal was uiterst schaars. Golius keerde in juli 1624 naar Nederland terug, om al enkele maanden later zijn leermeester Erpenius ten grave te dragen.5 Door Golius’ veelzijdige talenten stond de opvolging niet ter discussie en in mei 1625 sprak hij zijn oratie uit als de nieuwe hoogleraar Arabisch. Golius deed echter een verrassende zet: al na enkele maanden kreeg hij van de universiteitsbestuurders toestemming om met behoud van salaris (!) een reis van

Golius

Jacobus Golius, or Jacob Gool, was born in 1596 in The Hague. His father, Dirck Gool, was a senior (though not high-ranking) publicofficialinthatcity.Heservedas‘firstclerk’totheCouncil of State, in which capacity he worked as ‘amanuensis’ or assistant to the Council’s secretary, Christiaan Huygens. Huygens’sson,Constantijn–alsobornin1596−wouldestablish a reputation not only as a statesman and diplomat, but also as a Latin poet. Constantijn Huygens and Jacobus Golius would remain on good terms throughout their respective careers. At the age of sixteen, Jacobus Golius enrolled at the University of Leiden. Like all students of his day, he initially devoted himself to philosophy and the classics, but he later turned to mathematics and science. His mathematics teachers included father and son Rudolf and Willebrord Snellius. Following his graduation in 1616, he withdrew to his father’s estate in Naaldwijk to continue his studies in peaceful surroundings. During this period, he discovered that he would need to learn Arabic if he was to make any real progress in science. In 1618 he returned to Leiden, this time to study Oriental languages. He developed a close relationship withThomasErpenius,Leiden’sfirstprofessorofArabic,afriendship that endured until the latter’s premature death in 1624.4

Since Golius was now well versed in Arabic as well as mathematics, he was invited to join a diplomatic mission toMoroccoin1622.Thegoalwastofindsuitableharbourfacilities for Dutch merchant vessels and warships for the duration of the Dutch Republic’s war with Spain. The mission was ultimately unsuccessful, but Golius met a number of local scholars and collected some Arabic manuscripts that are now in the library of Leiden University. The importance of these activities cannot be overstated: the Netherlands did not then have any native speakers of Arabic who could teach this language, and source material in Arabic was extremely scarce. Golius returned to the Netherlands in July 1624, and found himself burying his former mentor, Erpenius, just a few months later.5 Such were Golius’s multifaceted talents that he was the obvious successor to the chair, and in May 1625 he delivered his inaugural address as professor of Arabic. Yet Golius made a surprising move: only a few months after accepting this position, he obtained permission from the university authorities to undertake a journey of eighteen months to the Middle East while on full salary (!). In December 1625, Golius departed in the retinue of Cornelis Witsen, the new Dutch consul in Aleppo. As Witsen’s head of chancery, Golius had


anderhalf jaar naar het Midden-Oosten te maken. In december 1625 vertrok Golius in het gevolg van Cornelis Witsen, de nieuwe Nederlandse consul in Aleppo. Als kanselier van Witsen kreeg Golius de ondankbare taak om de consulaire rechten los te peuteren van onwillige Nederlandse kooplieden ter plaatse, zodat hij weinig tijd overhield voor zijn studie. Toch deed Golius in Aleppo wat hij eerder in Marokko gedaan had: contacten aanknopen met lokale geleerden en handschriften verzamelen. Zo zijn er briefjes bewaard gebleven van een zekere Derwisj Ahmad uit Aleppo. Op verzoek van Golius regelde hij de aankoop van handschriften en maakte ook kopieën.6 Naast lokale contacten maakte Golius natuurlijk ook kennis met de Nederlandse gemeenschap in Aleppo, toendertijd de belangrijkste handelsplaats voor de Nederlanders.EenprominentefiguuronderhenwasDavidLe Leu de Wilhem (ook wel de Willem, 1588-1658), een rijke Levanthandelaar van Zuidnederlandse afkomst die tussen 1623 en 1629 in Aleppo verbleef.7 Als jonge man had hij al, heel uitzonderlijk voor die tijd, Egypte bezocht en had daar enkele oud-Egyptische voorwerpen verzameld die nu vermoedelijk in het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden liggen.8 In 1629 keerde De Wilhem terug naar Nederland en werd daar raadsheer van prins Frederik Hendrik. Zijn banden met de Nederlandse regentenklasse werden nog steviger aangehaald door zijn huwelijk in 1633 met Constantine, de zus van Constantijn Huygens, die dezelfde functie als raadsheer bekleedde. Zijn broer Paul (Paulo, Pauwel) bleef zijn hele leven lang actief in de Levantse handel. In 1627 hield consul Witsen het echter in Aleppo voor gezien, zodat zijn kanselier Golius plotseling zonder werk zat. In plaats van mee terug te gaan – zijn verlof zat er immers op – besloot hij om uit te wijken naar Istanbul, de grote metropolis van het Osmaanse rijk. Na een reis van zestig dagen kwam hij in Istanbul aan en nam zijn intrek bij ambassadeur Cornelis Haga, aan wie hij weer allerlei diensten verleende als secretaris en vertaler.9 Pas in 1629 keerde Golius weer terug in het vaderland en begon toen daadwerkelijk als hoogleraar Arabisch. Daarnaast ontving hij ook nog een leeropdracht in de wiskunde. Golius moet een man van buitengewoon grote overredingskracht geweest zijn. Niet alleen wist hij zijn doorbetaalde verlof tot 1629 te rekken, maar ook was hij er in 1626 in geslaagd om van de curatoren van de Leidse universiteit een bedrag van 2000 gulden los te krijgen om oosterse handschriften te kopen. Bij terugkeer bleek hij zijn budget met bijna 1200 gulden overschreden te hebben, maar zelfs dat bedrag werd zonder morren bijgepast. Dat

the thankless task of extracting consular rights from reluctant Dutch merchants operating in the region, which left him little time to study. Even so, Golius did the same in Aleppo as he had done before in Morocco: he forged ties with local scholars and collected manuscripts. Notes have been preserved from one Dervish Ahmad of Aleppo, who evidently arranged purchases of manuscripts, and made copies of them, at Golius’s request.6 Aside from local contacts, of course, Golius also became acquainted with the Dutch community in Aleppo, at the time the main centre of commerce for the Dutch in the region. A prominentfigureinthiscommunitywasDavidLeLeudeWilhem (also known as de Willem, 1588-1658), a wealthy Levantine merchant whose family came from the Southern Netherlands and who lived in Aleppo from 1623 to 1629.7 Very unusually for his day, he had visited Egypt as a young man, and had collected a number of Ancient Egyptian objects there which are now most probably (since they can no longer beidentified)inthecollectionoftheNationalMuseumofAntiquities in Leiden.8 In 1629 De Wilhem returned to the Netherlands, where he became councillor to Prince Frederik Hendrik of Orange. In 1633 he consolidated his ties with the Dutch patrician class by marrying Constantine, the sister of Constantijn Huygens, who was also serving as councillor to the Prince. His brother Paul (Paulo, Pauwel) remained active in the Levantine trade throughout his life. In 1627, however, Consul Witsen suddenly decided to depart from Aleppo, leaving his head of chancery, Golius, without a job. Instead of following Witsen back to the Netherlands–hisperiodofpaidleavewasfinishedbythistime – he decided to go to Istanbul, the great metropolis of the Ottoman Empire. He arrived there after a journey lasting sixty days, and took lodgings with Ambassador Cornelis Haga, for whom he performed a variety of services as secretary and translator.9 Not until 1629 did Golius returned to the Netherlands,wherehefinallytookuphispositionasprofessorof Arabic, besides which he was also appointed to the chair in mathematics. Golius must have had extraordinary powers of persuasion. Not only had he succeeded in extending his paid ‘sabbatical’ until 1629, but he had also induced the university’s administrators to make 2,000 guilders available to him in 1626 for the purpose of buying Oriental manuscripts. On his return, he turned out to have exceeded his budget by almost 1,200 guilders, but the administrators made up even this sum without complaint.Besidesdemonstratingtherobustfinancialpositionof the University of Leiden in this period, this also highlights the importance that was attached to Oriental manuscripts. The total sum of almost 3,200 guilders yielded a treasure trove of


Gezicht op Leiden, na 1652. Ets van Johannes Peeters (1624-1677). [COLLBN Port 330 N 5]

View of Leiden, after 1652. Etching by Johannes Peeters (1624-1677). [COLLBN Port 330 N 5]

Jacobus Golius (1596-1667), hoogleraar Arabisch en wiskunde in Leiden.

Olieverfschilderij door Hieronymus van der Mij (1687-1761), ca. 1735-1736.

[Universiteit Leiden, Academisch Historisch Museum, Icones no. 81.]

Jacobus Golius (1596-1667), professor of Arabic and mathematics in Leiden.

Oil painting by Hieronymus van der Mij (1687-1761), c. 1735-1736.

[Leiden University, Academic Historical Museum, Icones no. 81.]


Het Academiegebouw van de Universiteit Leiden, gesticht in 1575. Houtsnede in Joannes Meursius, Athenae Batavae,

Leiden, 1625. Pag. 16. [116 B 17]

The main building of Leiden University, founded in 1575. Woodcut in Joannes

Meursius, Athenae Batavae, Leiden, 1625, p. 16. [116 B 17]

Portret van Constantijn L’Empereur (1591-1648), hoogleraar Hebreeuws. [Universiteit Leiden, Academisch Historisch Museum Leiden, BN 482]

Portrait of Constantijn L’Empereur (1591-1648), professor of Hebrew [Leiden University, Academic Historical Museum Leiden, BN 482]


Jacobus Golius’ belangrijkste werk, het woordenboek Lexicon Arabico-Latinum. Leiden, Elzevier, 1653. Titelpagina met op het schutblad een opdracht aan Cornelis Haga, voormalig ambassadeur in Istanbul. [842 A 1]

Jacobus Golius’s most important work, the dictionary Lexicon Arabico-Latinum. Leiden, Elzevier, 1653. Title page with a dedication on the end-leaf to Cornelis Haga, former ambassador in Istanbul. [842 A 1]

Het Arabische woordenboek al-Sihâh (‘het Correcte’) van Ismâ’îl ibn Hammâd

al-Jawharî (gest. 1003). Handschrift uit 1343, aangekocht door Golius tijdens zijn verblijf in het

Midden-Oosten, 1626-1629. Titelpagina dl. 1. [Or. 85]

The Arabic dictionary al-Sihâh (‘The Correct [Language]’) by Ismâ’îl ibn Hammâd al-Jawharî (d. 1003). Manuscript from 1343, purchased

by Golius during his stay in the Middle East, 1626-1629. Title page, vol. 1.

[Or. 85]


Kopie van de hernieuwde capitulaties, in 1634 verleend aan de Nederlandse Republiek door sultan Murad IV. Gemaakt in opdracht van Golius door diens oosterse assistentt in Leiden, Şahin Kandi. Fol. 1b: de tuğra, het monogram van de sultan. [Or. 3083]

Copy of the renewed Ahdname or Capitulations, issued to the Dutch Republic in 1634 by Sultan Murad IV. Commissioned by Golius and written out by his Oriental assistant in Leiden, Şahin Kandi. Fol. 1b: the tuğra, the sultan’s monogram. [Or. 3083]

Golius’ editie van een Arabische biografie van Timoer Lenk door Ibn ‘Arabshâh (1389-1450),

Vitae & rerum gestarum Timuri … historia, Leiden, 1636. Titelpagina. [842 C 37]

Golius’s edition of an Arabic biography of Timur Lenk (Tamerlane) by Ibn ‘Arabshâh (1389-1450), Vitae & rerum gestarum Timuri … historia, Leiden, 1636.

Title page. [842 C 37]


toontnietalleendefinanciëleslagkrachtvandeLeidseuniversiteit in die dagen, maar ook het belang dat men aan oosterse handschriften hechtte. Het totaalbedrag van bijna 3200 gulden leverde een schat van meer dan tweehonderd Midden-Oosterse handschriften op.10 Dat was een enorme uitbreiding, want tot dan toe had de universiteit er maar enkel tientallen, voornamelijk uit het bezit van Josephus Justus Scaliger (1540-1609).11 Constantijn Huygens, die dicht bij Golius stond, schreef een lofdicht in het Latijn waarin hij stelde dat Golius’ handschriften opwogen tegen de onlangs veroverde Zilvervloot van Piet Hein (1628). Een mooie overdrijving, want Piet Hein had maar liefst twaalf miljoen gulden buitgemaakt. Toch gelden de Goliushandschriften nog steeds als een topcollectie van internationaal belang, vooral op het gebied van de Arabische wiskunde. Het is dan ook niet voor niets dat de uitgeverij Brill in Leiden en de Universitaire Bibliotheken Leiden (UBL) de hele verzameling hebben gedigitaliseerd en via hun website beschikbaar stellen.12 Naast deze collectie bouwde Golius nóg een verzameling oosterse handschriften op voor zijn privé-gebruik. Deze collectie werd lang na zijn dood in 1696 in Leiden geveild werd en ligt nu vrijwel integraal in de Bodleian Library in Oxford.13

Het levenswerk van Golius is zijn Arabisch-Latijnse woordenboek Lexicon Arabico-Latinum van 1653, uitgegeven door Elzevier in Leiden.14 Het is eigenlijk een vertaling van een aantal klassieke Arabische woordenboeken waarvan hij handschriften had weten aan te kopen. Daaronder was een mooi geïllumineerd veertiende-eeuws handschrift van het Arabischelexicografischewerkal-Sihâh (‘Het Correcte’) door de elfde-eeuwse Perzische taalkundige al-Jawharî, die stierf in 1003 AD [Or. 85]. Tot ver in de negentiende eeuw gold het Lexicon van Golius als de absolute standaard en elke serieuze arabist in Europa had het op de plank staan. Een van de vele exemplaren in het bezit van de Universiteitsbibliotheek Leiden bevat een handgeschreven opdracht van Golius aan zijn vroegere chef en gastheer Cornelis Haga.15

Tijdens zijn professoraat in Leiden wist Golius gebruik te maken van de diensten van een aantal passerende oosterlingen. Onder hen was een christelijke Syriër die in de Latijnse bronnen Nicolaus Petri wordt genoemd; zijn oorspronkelijke Arabische naam was Nîqûlâ’us ibn Butrus al-Halabî. In 1642 was hij in Amsterdam terechtgekomen in het gezelschap van een Duitse geleerde die de Oriënt had bereisd en daar ook handschriften had gekocht, Christian Rau of Ravius (1613-1677). Nicolaus was afkomstig uit Aleppo, waar hij diaken was van de Grieks-orthodoxe kerk. Ravius had hem een baan in Nederland beloofd zodra hij er zelf in zou slagen een professoraat te bemachtigen. Dat laatste lukte echter

over two hundred manuscripts from the Middle East.10 This was an enormous increase, since the university had owned only a few dozen manuscripts up to then, most of them from the estate of Josephus Justus Scaliger (1540-1609).11 Golius’s close friend Constantijn Huygens wrote an ode in Latin equating Golius’s manuscripts to the Silva Fleet recently conquered by Piet Hein (1628). This was a splendid piece of hyperbole, given that Piet Hein’s booty amounted to an astonishing twelve million guilders. Even so, the Golius manuscripts are still ranked among the most important international collections ofthiskind,especiallyinthefieldofArabicmathematics.Brill Publishers and Leiden University Libraries (UBL) have therefore joined forces to digitise the entire collection and to make it available online, through a special website.12 Golius also built up a second collection of Oriental manuscripts for his own private use. This collection was sold at a Leiden auction many years after his death in 1696, and has since been incorporated virtually intact into the Bodleian Library in Oxford.13

Golius’s magnum opus is his 1653 Arabic-Latin dictionary Lexicon Arabico-Latinum, published by Elzevier in Leiden.14 It is essentially a translation of a number of classical Arabic dictionaries of which he had managed to procure manuscripts. These included a beautifully illuminated, fourteenth-century manuscript of the Arabic lexicographical work al-Sihâh (‘The Correct [Language]’) by the eleventh-century Persian linguist al-Jawharî, who died in 1003 CE [Or. 85]. Until well into the nineteenth century, Golius’s Lexicon was the undisputed standard work, and every serious Arabist in Europe owned a copy. One of the many copies owned by Leiden University Library contains a handwritten dedication by Golius to his former superior and host Cornelis Haga.15

During his professorship in Leiden, Golius sometimes took advantage of the presence of Oriental visitors. One was a Christian Syrian who is named in the Latin sources as Nicolaus Petri; his original Arabic name was Nîqûlâ’us ibn Butrus al-Halabî. He had ended up in Amsterdam in 1642 in the company of a German scholar who had travelled around the Orient and also purchased manuscripts there, Christian Rau or Ravius (1613-1677). Nicolaus came from Aleppo, where he was deacon of the Greek Orthodox church. Ravius had promised him a job in the Netherlands as soon as he had secured a chair there. This professorship never materialised, however, and the destitute Nicolaus Petri presented himself to Professor Golius in Leiden soon after his arrival in the Netherlands. Golius’s own memories of Aleppo must undoubtedly have helped to cement their working relationship. Golius gave Petri the task of copying out a number of Oriental manuscripts. This was

turcksche boucken

Documents