LKLER

LK ADALET BAKANI

Tarihimizde ilk Adalet Bakam (Adliye Nazr) Cevdet Paadr. 6 Mart 1868 gn bu grevin bana getirilen Cevdet Paa, adliye tekilatnn en ba ve sorumlusu olarak hizmet verdi.

LK OSMANLI AKES (Gm para)

Osmanllarda ilk ake, yani gm para, 1329 ylnda Orhan Gazi zamannda bastrld. eit olan bu paralar, be akelik, bir akelik ve stnde Orhan Gazinin nc saltanat yln gsteren 3 says olan akedir.

LK AKDENZ OYUNLARI

Akdenizde kylar olan lkeler arasnda btn spor dallarnda yaplan yarmalarn ilki, 1971de Trkiyede zmirde yapld. Akdeniz Oyunlarnn ilki ise Msrda dzenlenmiti. Bu oyunlar, her 4 ylda bir, bir baka Akdeniz lkesinde olimpiyat oyunlarnn kurallarna uygun olarak yaplr.

TRKLERN ANADOLUYA LK GELLER

Anadoluyu alp Trkletirmek dncesi ilk kez Byk Seluklu mparatorluu dneminde gerekletirildi. Anadoluda, ilk Trk yerletirmeleri, Seluklu hkmdar Turul Beyle balamtr. Trklerin blgeye tm olarak yerlemesi ise, yine Seluklu hkmdar Alpaslann Bizansllar 1071 ylnda Malazgirt Ovasnda yenmesiyle gerekleti. Tarihteki ilk Anadolu beyliklerinin kuruluu da 1250-1358 yllarndadr. lk Anadolu beylikleri unlardr: Alaiye Beylii, Artukoullar Beylii, A y d n o u l l a r , C a n d a r o u l l a r , D a n i m e n t o u l l a n , Dulkadiroullar,Ertanaoullan, Hamitoullar, nanoullar, zmiroullar, Karamanoullar, Karesioullar, Kadburhanettinoullar, Mengoullar, Osmanoullar, Pervaneoullar, Ramazanoullar, Sahipataoullar, Saltukoullar, Saruhanoullar. Ancak, 1071den ok daha nceki yzyllarda da Anadolu yarmadasna gelmi, Kuman, Kpak, Peenek Trkleri de vardr. Bunlarn bir ksm Trakya ve Balkanlar zerinden Anadoluya getii gibi, Kafkasya zerinden gelenleri de vardr.

LK ANNELER GN

lkemizde ilk Anneler Gn, Kadnlar Derneinin araclyla 1955 ylnda kutland. Anneler Gnnn dnyann birok lkesinde Mays aynn ikinci pazar gnnde kutlanmas gelenek haline gelmitir. Dnyada ilk Anneler Gn ise, Amerikada kutlanm, daha sonra teki lkelere yaylmtr.

LK ANAYASA

Trkiyede ilk Anayasa, II. Abdlhamit zamannda 23 Aralk 1876 gn yrrle giren Kanun-i Esasidir. O dnem iinde kii hak ve zgrlklerini belirleyip yayma yolunda birtakm abalara giriilmi, 1808de Sened-i ttifak ve 1839da Glhane Hatt Hmayunu, br adyla Tanzimat Ferman ilan edilmiti. Ancak her iki belge de devletin temel kurulu ve ileyiiyle ilgili yarglara yer vermemeleri nedeniyle gerek anlamda bir anayasa saylmazd.

LK ARKEOLOJK KAZI

1822 doumlu Alman arkeolog Heinrich Schilemann Rusyada ticaret yaparak biriktirdii paralar, kazlarna harcad. lkemizde yaplan ilk arkeolojik kazy gerekletiren Schlimann, Truvay bulan adam olarak tarihe geti.

LK ANAYASA MAHKEMES

Trkiyede ilk Anayasa Mahkemesi, 25 Nisan 1962 gn yrrle giren 44 sayl yasayla kuruldu. Bu mahkeme, yasalarla TBMM itzklerinin Anayasaya uygunluunu denetlemek iin kurulmu en byk yarg organdr. Bu mahkeme yoluyla lkemizde ilk kez yasalarn Anayasaya uygunluklarnn yarg yoluyla denetimi salanabildi. Anayasa Mahkemesinin kararlar kesindir, verdii kararlar, Resmi Gazetede yaynlanr.

LK ANSKLOPED

Trklerde ilk ansiklopedi denemesini yapan kii, Ali Suavidir. Kamusl-Ulmi vel Maarif (Eitim ve Bilimler Ansiklopedisi) adyla ancak 5 forma yaynlanabilmitir. Bu ansiklopedi, Ali Suavinin Pariste 1870 ylnda kard Ulm (Bilimler) gazetesinin ekiydi.

LK ANTOLOJ

lkemizde edebiyattaki belirli zellik ve tanmlamaya uygun ilk antolojiler, Refik ve Tevfik beylerin 1865 ylnda birlikte hazrladklar Letaif-i na (Dzyaz rnekleri), Ebzziyya Tevfikin 1878 ylnda yaymlad Nmune-i Edebiyat- Osmaniye (Osmanl Edebiyat rnekleri) gibi rnlerdir. Ancak, bu antolojilerden ok nce, 1436 ylnda mer bni Mezit, 13, 14 ve 15. yzyl balarnda yaam 83 ozann 397 beytini bir araya toplayan Mecmuatl-Nezair (Beyit Derlemeleri) adyla bir antoloji denemesi yapmtr. Bu eserden gnmze kalan teki, Nidede Ferit Faikin zel kitaplnda bulunuyor.

LK ARKEOLOJ MZES

Trkiyede ilk arkeoloji mzesi 1846 ylnda Tophane Miri (Mareal) Damat Fethi Paa tarafndan kurduruldu. Fethi Paann eski eserlere kar duyduu ilgi nedeniyle o zaman Harp Okulunun ambar olan Aya rini Kilisesi mze olarak dzenlendi. eitli illerden toplanan eski eserler buraya getirildi. Bugn buras askeri mzedir.

TARHMZDE LK ARABA

Trklerin tarihinde ilk arabann M.. 2 bin ylnda kullanlmaya baland eski in kaynaklarndan reniliyor. Trkler, arabay yk tamada ya da oturmak iin kullanrlar, savaa atla giderlerdi. Hatta, arabann bulucusu da Trklerdir ve anayurdu Asyadr,. Trkiyede arabann ehirler arasnda tat arac olarak kullanlmas Sultan Mahmut IInin Kartalda yaplan bir posta yolunun al trenine katlmak amacyla bindii faytonla balar. Bunu Tarih-i Ltfiden reniyoruz.

LK ARABA VAPURU

Trkiyede ilk araba vapuru Suhuleftir. Araba vapuru dncesinin de ilk kez Trklerden kt bilinir. Osmanllarda deniz tamacl irket-i Hayriye adl kurulu tarafndan yaplyordu. Bu kurulutan bir yneticiyle bir teknisyen, araba vapuru yaptrmak iin ngiltereye gittiler. 1869 ylnda da iki araba vapuru smarland. O sralarda ngilterede bile kardan karya deniz ulam, halat ya da zincirlerle ekilen sallarla yaplmaktayd. 1870de Suhulet, 1871de de Sahilbent araba vapurlar, stanbulda Anadolu ile Rumeli yakas arasnda almaya baladlar. Her ikisi de yandan arklyd.

LK ARV

lkemizde ilk ariv deposu Mustafa Reit Paa tarafndan yaptrld. Bu devre kadar devlet belgeleri, torba, sandk gibi dank yerlerde saklanrd. Bu durumu gznne alan Mustafa Reit Paa, bugn de ariv deposu olarak kullanlan binay yaptrd. lk ad Hazine-i Evrak olan bu kurulu, imdi Babakanlk Ariv Genel Mdrldr.

LK ATATRK ANITI

Trkiyede ilk Atatrk ant, stanbul Glhane Parknn denize yakn blmnde 3 Ekim 1926 gn dikildi. Ant, Avusturyal heykelci Krippel yapt.

STANBULDA LK ASKER LSE

stanbulda, Maka Klasnda, 1846 ylnda, Mekteb-i Fnn- dadi adyla retime balad. Bu okul, 1924 ylnda Kuleli Askeri Lisesi adm ald. Kara Harp Okuluna renci yetitiren ve halen engelkyde bulunan okula, Kuleli adnn verilmesinin nedeni, binann iki yannda bulunan kulelerindendir.

LK ATLAS

ada anlamda ilk atlas denemeleri Tanzimat dneminde yapld. lk Trk atlas, Paris Corafya Topluluu yesi olan Hafz Ali eref tarafndan yapld. 21 Haziran 1868de Pariste bastrlan bu atlasta 21 haritayla birok ekil vard.

LK AVRAT PAZARLARI

Tarihimizde ilk avrat pazarlar Osmanl mparatorluu zamannda kurulmutu. 19. Yzyln sonuna kadar sren avrat pazarlarnn bu adla anlmasnn nedeni, alc ve satcsnn yalnz kadnlardan olmasdr. Bu tr pazarlarn en nls ise stanbulda Cerrahpaa- Kocamustafapa arasndaki geni alan kaplam olandr. Buray Kanuni Sultan Sleymann kars Hrrem Sultan, nceleri Pazar yeri olarak kurdurmutu.

AVRUPA GEZSNE IKAN LK PADAH

Tarihimizde Avrupa gezisine kan ilk padiah, Sultan Abdlazizdir. 21 Haziran 1867 gn Fransa mparatoru III. Napoleonun ars zerine deniz yoluyla Avrupaya giden Abdlaziz, Fransann Toulon ky kentine kt, oradan da Parise ulat. Burada uzun sre kalan Abdlaziz, Uluslararas Paris Sergisini gezdi, iki lkeyi ilgilendiren konularda grmeler yapt. Daha sonra ngiltere Kraliesi Victoriann konuu olarak Londraya giden Abdlaziz, Viyana, Budapete ve Rusuka da urad. 7 Austos 1867de lkesine dnd. Abdlazizin Trk hkmdar sfatyla yurt dna ilk kez k, d ilikilerimiz asndan nemli bir olay olarak yorumland. Ancak, unutmamak gerekir ki, Osmanl devletinin kuruluundan sonraki Osmanl padiahlar, ordularnn banda defalarca fetih savalarna karak Avrupa ortalarna kadar gittiler. I. ve II. Murat, Yldrm, Fatih, Yavuz, Kanuni Selim, tm Balkan lkelerini, Macaristan ve Avusturya ile Almanyay grerek tanmlardr.

AVUKATLIK YAPAN LK TRK

Trkiyede avukatlk yapan ilk Trk, Krmzade Neet Molladr. 1843-1906 yllarnda yaayan Neet Molla, Krmlzade Reit Efendi- nin oludur. Muallimhane-i Nvyabtan mezun olduktan sonra 1892 ylnda stanbulda avukatla balayan Neet Molla, ilk Trk avukatdr. Krmzade Mecmuas ve Fihristi ile Ahlak adl iki eseri vardr.

LK AYAKKABI YAPIMEV

Trkiyede ilk ayakkab yapmevi, stanbul Beykozda kuruldu. 1810 ylnda Hamza Bey adnda birisi deri yapmevi at. Sonralar bu yapmevinde kundura yaplmaya baland. Sultan II.Mahmut,1816 ylnda ordu ayakkablarnn buradan sa lanmasn istemiti . 1942 ylnda

makineletirilen Beykoz kundura yapmevi, 1933 ylndan bu yana Smerbank tarafndan iletilmekte idi.

LK SENATO (Ayan Meclisi)

23 Aralk 1876 gn yrrle giren Anayasa ile birlikte Heyet-i Ayan yani senatrler kurulu oluturuldu. Bu kurul, ilk Trk senatosu olarak nitelenir. Yrtme organ grevini stlenen Heyet-i Ayan yelerini padiah seerdi. yelerin says, milletvekilleri toplamnn te birini geemezdi. lk Ayan Meclisi, 19 Mart 1877 Pazartesi gn Server Paa bakanlnda Dolmabahede almalarna balad. lk Ayan Meclisinin 27 yesi vard. II. Abdlhamit, 13 Mart 1878 gn Ayan Meclisini datt, ama yeler devletten aylklarn almaya devam ettiler.

LK ATICILIK SPORU

lkemizde ilk atclk sporu (baltrap) stanbulda yapld. Atclk sporunu Trkiyeye getiren kii ise Bulgaristann Filibe kentinden Niyazi Kzltepedir. Yurdumuzda en eski atclk kulb ise 1921de stanbulda Avclar ve Atclar htisas Kulb adyla ald. Avclk ve Atclk Federasyonu ise 1940 ylnda kuruldu.

LK AT KOULARI

lkemizde ilk at koular Enver paa ve arkadalarnn kurduu Islah- Nesl-i Peresyani At Soyunu Gelitirme Derneince dzenlendi. Cumhuriyetin ilann izleyen yllarda ise at koular Tarm Bakanlnn organizasyonunda gerekletirilmeye balad. lk Gazi Kousu ise 1927 ylnda yapld. Trkiye Jokey Kulb de 1950 ylnda kuruldu. 1953 ylndan itibaren de yaplan bir szleme ile Trkiyedeki koularn dzenlenmesi ve mterek bahis oynatma yetkisi Jokey Kulbne verildi.

LK ATLETZM ALIMALARI

Trkiyede ilk atletizm almalarna 1922 ylnda baland sylenebilir. 1912-1913 yllarnda tek tk grlen atletizm denemeleri birka heveslinin ilkel almalarndan teye gidememitir. Bu ilk atletizm heveslileri Silifkeli kr, Doktor Nurettin Otmar, Selahattin ve Asm beylerdir.

LK AT RETME FTL (Hara)

Yurdumuzda ilk at retme iftlii yani hara, 1913 ylnda Eskiehir iftelerde (Aziziye) kuruldu. Kurtulu Savanda Yunanllar, buray da yakp ykarak kullanlmaz duruma getirdiler. Bu hara, 1923 ylnda yeniden dzenlendi. Bylece de Trkiyede ilk at yetitiricilii balam oldu.

LK AYRICALIK

Yabanclara verilen ilk ayrcalk I.Bayezitin oullar Musa ve Sleyman elebilerin Venediklilere baz ticaret ilerinde zel yetki tanmalaryla ortaya kar. Bu ayrcalklar (imtiyaz) II. Muratn Cenevizlilere, Fatih Sultan Mehmetin de aznlklara dinsel ve Venedik, talyan, Cenevizliler ile Rodos valyelerine de ticaret yapma, tuzlar iletme yetkileri vermesi izler. Balangta nemsenmeyen bu imtiyazlar giderek 1536 ylnda Kanuni Sultan Sleymanla balayan kapitlasyonlarn devletin bana bela kesilmesinin kaynaklar olacakt.

LK BAHAR BAYRAMI

Yurdumuzda ilk bahar bayram, 1921 ylnda kutland. Ancak, bu ilk kutlama, bir ii bayram niteliindeydi. 27 Mays 1935 gn karlan 2739 sayl Ulusal Bayram ve Genel Tatiller Hakkndaki Yasa ile 1 Mays gnnn Bahar Bayram olarak kutlanmas kesinleti. 12 Eyll 1980de yaplan askeri harekttan sonra karlan bir yasa ile, 1 Maysn resmi bayram olarak kutlanmas kaldrld. (22 Nisan 2009 tarihinde TBMMde kabul edilen yasa ile 1 Mays tekrar resmi tatil ilan edilmitir.)

LK BAHRYE NEZARET

Trkiyede ilk Bahriye Nezareti, 19 Mart 1867de kurularak almalara balad. Bu kurulutan nce Deniz Kuvvetlerinin ilerine kaptan paalar bakard. lk Bahriye Nazr ise Hakk smail Paadr.

LK BAKALORYA (Olgunluk) SINAVI

Trkiyede bakalorya biiminde snav uygulamas ilk kez Galatasaray Lisesinde yaplmaya baland. 1 Eyll 1869da yaymlanan bir tzkle, lise ya da lise dzeyindeki okullar bitirenlerin yksekokullara girebilmeleri iin bakalorya yntemi uyguland. Buna olgunluk snav da denir. 1926-1936 yllarnda lise bitirme snavlaryla, yakn zamanlara kadar sregelen olgunluk snavlar da bir eit bakalorya niteliindeydi.

LK BALIK BLM

lkemizde balk bilimiyle ilgili ilk alma, 1914 ylnda Balkhane Mdr olan Karakin Deveciyann, Balk ve Balklk adyla yazd bir kitapla balar. Deveciyann kitab, bugnk balk bilimi lleriyle badamyorsa da, bu konudaki ilk adm ve aratrma olarak ok nemlidir. Trkiyede ilk Balklk Aratrma ubesini 1916 ylnda talyann Napoli kenti Zooloji stasyonu grevlilerinden Doktor Viktor Bayer kurdu. Balklk konusunda bilimsel nitelikteki ilk olumlu kurulu, 1950 ylnda stanbul niversitesine bal olarak almalarna balayan Hidrobiyoloji Aratrma Enstits olmutur.

LK BALKAN OYUNLARI

Balkan Oyunlarnn temeli, 1928 ylnda Amsterdamda yaplan olimpiyatlar srasnda atld. Trkiyeden Burhan Felek, Yunanistandan Rinopulos, Romanyadan Boresku, Yugoslavyadan Dobrin ve Bulgaristandan Kaev, bir anlama yaparak Balkan lkeleri arasnda eitli spor dallarnda yarmalar dzenlenmesini kararlatrdlar. 1929 ylnda resmen balayan Balkan Oyunlar, Trkiye de ilk kez 1932 ylnda stanbulda yapld.

LK BANDO OKULU

Trklerde ilk bando okulunun kuruluu, Muzika-i Hmayun (saray ya da padiah bandosu)adyla 1827 ylnda II.Mahmutun isteiyle gerekleti. lk bando okulunun bana Mangel adl bir retmen getirildi, ancak yetersiz grlnce, yerine 1828 ylnda devrin nl bando yneticilerinden talyan Guiseppe Donizetti atand. Donizetti, 1831 ylnda da. Askeri Mzka Okulunu at.

LK BANKA

lkemizde gerek anlamda kurulan ilk banka, stanbul Bankasdr. 1847 ylnda faaliyete geen bu bankadan sonra, 1863 ylnda Osmanl Bankas ve daha sonra da baka yabanc bankalar ald. 1867 ylnda btnyle yerli sermayeli bankalar kurmak karar alnnca, ilk yerli banka kuruluumuz olan Emniyet Sand ortaya kt.

LK BARAJ (Su bendi)

Trkiyede ilk baraj, 1619 ylnda Osmanl Padiah II. Osmann yaptrd kinci Osman ya da teki adyla Topuz Bendi dir. Ykseklii, 9 metre 91 santimetredir. III. Ahmet, 1722de 9 metre 41 santimetre yksekliindeki Byk Benti yaptrd. Osmanllar devrinde yaplan en byk baraj, 1890da hizmete giren 18.5 metre ykseklikteki Elmal Bendidir.

Cumhuriyetin ilanndan sonra yaplan ilk baraj ise, 1936da tamamlanan ubuk Barajdr. Ykseklii 33 metre olan bu baraj, Ankara ili snrlar iindedir. zellikle 1950li yllardan sonra birok byk barajlar yapld. Bunlarn iinde en by, Dou Anadolu- daki Keban Barajdr. Ancak, Gney Anadolu Projesi (GAP) iinde ye alan ve yapm hale sren Atatrk Baraj, tamamlandnda, yurdumuzun en byk baraj olacaktr.

LK KADIN BAKAN

Trkiyenin ilk kadn bakan, Prof. Dr. Trkn Akyoldur. 12 Mart dneminde 1. Erim Kabinesinde Salk ve Sosyal Yardm Bakanlna getirilen Akyol, 1928 ylnda stanbul da dodu. Ankara Tp Fakltesinden mezun olduktan sonra, gs hastalklar konusunda ihtisas yapan ve 1964te doent, 1969da ise profesr olan Trkn Akyolun, bir baka zellii de, seimle gelen ilk rektr olmas.

LK BARUTHANE

Trklerde ilk baruthane, yani barut yapmevi, II. Bayezit tarafndan Kthanede 1490 ylnda kurduruldu.

LK BASIMEV

1493 ylnda stanbulda, 1495 ylnda da Selanikte bir basmevi aan Museviler, buralarda Tevrat, yorum, dilbilgisi ve tarih trnde kitap basarak, ilk basmevini gerekletirdiler. Bunlar, talyada basm ilerini renen Tokatl Apkar adl Ermeni asll bir yurttamzla, olu Sultanahn birlikte kurduu basmevi izler. 1567de ilk kez bir Ermenice dilbilgisi kitab yaymladlar. 1627de Nikodemos Metaksas adndaki biri, Londradan getirttii basmevi gereleriyle Musevilii yeren kk bir kitap kartt.

LK BASKETBOL MAI

Trkiyede ilk basketbol ma, Robert Kolej rencileri tarafndan 1904 ylnda yapld. Trklerin basketbolu ilk kez renip oynamalarysa, devrin nl kalecisi ve Galatasaray Lisesi Beden Eitimi retmenlerinden Ahmet Robensonun abasyla oldu. Ahmet Robenson, 1911 ylnda eline geen bir Amerikan dergisinde, bu oyunu tand ve rencilerine oynatmak istedi. 10ar kiilik takmlar arasnda yaplan ilk karlamada, oyun kurallarn bilen olmadndan, hepsi sakatland. Trkiyede ilk basketbol liginin kuruluu, 1915 ylnda gerekleti. Trkiye Basketbol ampiyonluu ise, 1946da balad.

LK TRK BAYRAI

Trk boylarnn, kendilerine zg bayraklar vard. Bu boylar birleerek han buyruu altna girince, hann bayra sava alanlarnda grlmeye balad. Son yllarda Trkistanda yaplan kazlar, zerinde insan ve hayvan resimleri bulunan bayraklar ortaya kard. Ancak, Trklerin ilk bayrann hangisi olduu kesinlikle belli olmamtr.

Osmanllarda I.Mahmut devrinde yeil olan donanma bayraklar, III. Selim devrinde krmz oldu ve stndeki hilale sekiz keli yldzlar eklendi. Cumhuriyet devrine kadar bayramzda da eitli deiiklikler oldu. 29 Mays 1926da saltanat kaldrlp Bayrak Yasas yrrle girince, bayramz bugnk kesin biimini ald.

TRKLERDE LK BAYRAMLAR

Trklerin, Ergenekondan ilk klarn her yl bayram enlikleri dzenleyerek kutladklar, Ergenekon Destannda yazldr. Hakann da katld kutlama enlikleri, rs stnde demir dvlerek balard. Dede Korkut, bayram niteliindeki eitli trenlerden sz eder. Hakanlarn doum gnleri, baa geileri, evlenmeleri, ocuklarnn doumlar, baar

kazandklar savalar, bayram gibi kutlanrd. Trk geleneinde Mslmanlktan sonra Ramazan ve Kurban bayramlar kutlanmaya baland.

LK BEDEN ETM GSTERLER

stanbulda 16 Mays 1919 gn, imdiki Fenerbahe Stadyumunun bulunduu alanda yapld. Gsteriyi dzenleyenler, Erkek retmen Okulu rencileriydi. Daha sonra bu bir gelenek oldu ve her yl Mays aynda gsteriler yapld. Atatrkn Samsuna ayak bast gn olan 19 Mays, Genlik ve Spor Bayram adyla 1938 ylnda karlan bir yasa ile kesinleince, spor gsterileri de bu bayram gnne alnd. Da Ban Duman Alm mar da, ilk Genlik Mar olarak kabul edildi.

LK BELEDYE

Gnmzdeki anlamyla ilk belediye rgt, 1869 ylnda stanbulda akmalarna baladi. Yurdun eitli yerlerindeki belediyelerin hizmet vermeye balamas, 1870li yllardan sonradr. Bu tarihlerden nce belediye ilerine bakan benzer kurulular grldyse de, bunlar belediye kavram iinde tanmlanamaz.

TARHTEK LK BEK

Dnya tarihinde ilk beik, M.S. 1. Yzylda kullanlmaya balarken, bu yzyl iinde Orta Asyada Yedisu alannda yaplan kazda, Hun mezarndan bir beik kmtr. Bu beik, bugn Krgzlarn kulland beiin ayndr. Trk beikleri, biim ve nitelik bakmlarndan Trk topluluunun aamalarn gsterir. Yrklerde, ocuk srtta tanr, bu arada seyrek olarak da aatan, deliksiz basit bir beik kullanlr. Ege Blgesinde, taban dz, yanlar darya meyilli, ba ve ayak ularna kasnak geirilen ve st ksmnda, tutmak iin ka denilen bir kol bulunan beikler vardr.

Dou ve Orta Anadoluda kullanlan aatan yapma beiklerde, ocuk a gibi bir eit somya zerine konan minderde yatrlr. 15. yzyldan sonra madeni beikler, aa beiklerin yerini ald. Osmanl saraynda beiklerin zerine konan serasker rt ve yorgan, en deerli talarla sslenirdi. Doan padiah ocuuna, Hazine Kethdas araclyla Hazinehanede gm kabaral, ssl bir beik yaptrlr ve haremin kapsna kadar gtrlrd. Bu arada, padiah annesinin hazrlatt bir beikle, yorgan ve puide denilen srmal beik rts, byk bir trenle eski saraydan yeni saraya nakledilirdi. Bu trene de beik alay denirdi. Bu alaya, btn devlet bykleri katlrd. Doumun altnc gn sadrazam tarafndan altn ve mcevherlerle ssl bir beik hazrlanr ve ocuk erkekse, buna bir de sorgu eklenerek, yine trenle Paakapsndan Topkap Sarayna gtrlrd. Bundan sonra kurbanlar kesilir ve elenceler balard.

LK BLARDO

Diktrtgen biimindeki st yeil uhayla kapl zel masalarda, topla ve isteka denilen sopalarla oynanan bir oyun olan bilardo, yurdumuza ilk kez 19.yzyln ikinci yarsnda girdi.

LK BLMECELER

Trkler de ilk bilmecelerin gemiinin ok eski zamanlara dayand ve bunlarn genellikle halk bilmeceleri olduu sanlmaktadr. 11. yzylda Kagarl Mahmutun Trk Dilleri Szl adl kitab da bu sany dorulamaktadr.

LK BNA VERGS YASASI

Trkiyede ilk Bina Vergisi Yasas, 1861 ylnda karld. II. Abdlhamit zamannda karlan bu yasa ile ilk kez binalardan alman vergi ile devlete gelir temin edildi.

LK BNCLK KULB

Trklerde binicilik ve atla spor yapma gemii, ok eski alara uzanr. Orta Asyada Trkler, at eitli amalarla kullandlar. Elimizdeki belgelerden, atn savata olduu kadar, barta da nemli bir yeri olduu kantlanr. Trklerin, at, avrat, pusat deyimi, bunlara ve bu arada a t a verdikleri deeri aklar. Anadolunun birok yerlerinde tren ve bayramlarda eitli at oyunlar oynanr. En nemlileri, cirit, olak ve evgendir (At stnde sopayla oynanan bir oyun). Bu oyunlar, Trklerin bilinen en eski atl oyunlardr. lk binicilik dernei ise 1913 ylnda Sipahi Oca adyla ald. Amac, ata binmeyi, atl, at sporunu gelitirmek olan bu ocan kurucular arasnda, devrin nl kiilerinden Mahmut evketle Mahmut Muhtar paalar vard.

LK BRA FABRKASI

Trkiyede ilk bira fabrikas, 1912 ylnda Aydnda, zvarl yabanc kaynakl Bomonti Nektar irketi tarafndan kuruldu. 1940ta Tekel daresi, Aydn Bira Fabrikasn satn alarak, burada rak retimine balad.

BSKLET SPORUNUN TRKYEYE LK GR

Merutiyetten nce stanbul Tepebanda bulunan iki bisiklet satcs, mteri ekmek amacyla gsteriler dzenledilerse de, ilgi ekemediler. Bisikletin yurdumuza kesinlikle ilk girii ve yaylmas 1910 ylna rastlar. lk uluslar aras bisiklet yarmalar da stanbulda 1927 ylnda Bulgarlarla yapld;. lkemizde ilk bisiklet federasyonu ise 1924 ylnda kuruldu. lk Trkiye Bisiklet Birincilii Yarmas da yine ayn yl Ankarada, Muhafzgc Spor Alannda dzenlendi ve bu yarmay Cavit Cav kazand. 1924 ylnda Pariste dzenlenen olimpiyat oyunlarna bisiklet dalnda yarmak zere giden Fahri Aabey, Cavit Cav ve Raif Beyden kurulu

Bisiklet Milli Takmmz, yarmaya girebilmek iin satn alabilecek bisiklet bulamadklarndan geri dndler. Bisiklet sporunda olimpiyat oyunlarna ilk katlmz, bu nedenle 1928 Amsterdam Olimpiyat Oyunlannda mmkn olabildi.

LK KADIN BELEDYE MEMURU

Trkiyenin ilk belediye zabta memuresi Afife Irk (pek)tir. 1952 ylnda Erzurumda belediyeye giren Afife Irk, zabta memuresi olarak bir sre altktan sonra, Muhta Asker Aileleri ubesi efi oldu. 32 yl hizmet ettikten sonra, 1978 ylnda emekli olmutur.

LK BYOGRAF

Kiilerin ilgi ekici yaam yklerini, yaptklar nemli ileri btn ynleriyle toparlayp yazma tr ola biyografilerin Trkiyede ilk rneklerine tarihler, menakpnameler (tarihe gemi nl kiilerin yaantlarndan rnekleri tezkerelerde (pusula, betik) rastlyoruz. Hoca Dehhaninin Seluklular ehnamesi, Mustafa Daririn Tercme-i Siretn-Neb, Bursal Lmiinin Peygamberlik aretleri, Baknin Kesin Bilginin zleri adl biyografileri, alarnn nl rnleridir.

LK BOKS KULB

lkemizdeki ilk boks kulb, 1919-1920 yllarnda Akiyani Efendi ile Musevi bir yurttan abasyla kuruldu. stanbul Taksimdeki antekler Salonunu tutan ilk boks kulbnn giderleri, Fransa Boks Federasyonunca karlanyordu. Trkiyedeki ilk boks federasyonu da, 1923 ylnda kurulan Trkiye dman Cemiyeti ttifakndan hemen sonra gerekletirildi. lk Boks Federasyonu Bakanmz da Eref efik Atabeydir. Bamsz bir federasyon olan Boks Federasyonu, boksun gereken ilgiyi grmeyii nedeniyle bir sre sonra kapand.

LK BORSA

2 Aralk 1873 gn bir tzkle almaya balayan Dersaadet Tahvilat Borsas, Trkiyenin ilk borsas saylr. 16. ve 17. Yzyllarda Osmanllarda sanat ve ticaretle uraanlarn lonca rgtleri de ilk borsa kurulularysa da, resmi bir nitelik tamazlar. lkemizde ilk ticaret borsas zmirde, zmir Ticaret ve Sanayi Borsas adyla 1886 ylnda kuruldu.

LK BUHARLI GEM

Yurdumuza ilk buharl gemi, 1827 ylnda getirildi. Bu tr deniz aralaryla deniz ticaretinin balamas ise 1843 ylnda Bahriye Nezaretinin zmit-Gemlik-Tekirda iskeleleri arasnda Seyr-i Bahri adl bir gemiyi bu amala altrmasyla olmutur. Trk deniz ticareti de bylelikle balar. Yine ayn yl, baka bir gemi daha altrlm, ayrca Boaziinde de Eser-i Hyr

adl bir vapur iletilmeye balanmtr.

LK KADIN BYKEL

Trkiyenin ilk kadn bykelisi Filiz Dinmendir. Halen Strasbourgdaki Avrupa Konseyi Daimi Temsilcimiz olana Dinmen, 1982 ylnda ilk kadn bykeli olarak nasl atandn yle anlatyor: niversiteyi bitirince, Dilerine girdim. Eim, niversiteden snf arkadamd. lk grev yerim New Yorktaki BM Temsilcilii oldu. Orada, eimle evlendik. Daha sonra Tahrana tayin olduk. Sonra, Ankaraya, Bakanln Ekonomik ler Dairesine atandk. Bu grevi takiben de Brkseldeki AET Daimi Temsilcilik grevini stlendim. Brkselden dndkten sonra da 6 yl sreyle bakanlkta eitli grevlerde bulundum. 1982 ylnda da Trkiyenin ilk kadn bykelisi olarak Lahey Bykeliliine atandm. Kadn olduum iin bu grevde balangta zorluklarm oldu, ancak, daha sonra herkes bana yardmc oldu. Bunu kranla hatrlyorum.

LK CUMHURBAKANI

Trkiyenin ilk cumhurbakan, Mustafa Kemal Atatrktr. 29 Ekim 1923 gnnn gecesi, Trkiye Byk Millet Meclisinin yapt olaanst toplantda yelerin oybir l i iy le Trkiye Cumhuriyet i nin i lk cumhurbakanlna seilmi oldu.

LK CASUSLUK RGT

Osmanllarda casusluk, devletin kuruluuyla balamtr. Aratrmalar, Osmanl Devletinin kurucusu I. Osmann beylii evresindeki bey ve tekfurlara kar casuslar kullandn gsterir. Tarihimizde belirli ilk casusluk rgtn stanbulu almay aklna koyan Fatih Sultan Mehmet kurmutur. Uan kutan kukulanan II. Abdlhamit ise, casusluk rgtne byk nem vererek gelitirmitir. 1908de ilan edilen Merutiyetle, bu rgt kaldrld.

LK CERRAHHANE (Ameliyathane)

14 Mart 1827de II. Mahmutun emriyle Cerrahhane-i mire adyla kuruldu. stanbul ehzadebanda alan bu kuruluun ynetimi ve eitimi, bir Macar dnmesi olan Mehmet Necati Efendi tarafndan yapld. 20ye yakn cerraha (operatre) meslekle ilgili bilgiler verildi.Cerrahhane,1832 ylnda Topkap Saray duvarlarnn dna tand. Ya kk erlerden cerrah yetitirmek amacyla renciler alnd. Bana da nl Fransz cerrah Sad d Kaliyer, mdr olarak getirildi. Tp ve cerrahlk renimi, ilk bata ayr okullardayd. Bu kurum, 1838 ylnda Tp Okuluyla birletirildi. Cerrahhanenin bilinen en eski mezunlar, Hekimba ve Cerrah smail Paa, Kmil Ali, Hseyin, erif, Nuri ve Veli efendilerdir.

LK CEZA YASALARI

lkemizde ilk ceza yasalarnn yapm Fatih Sultan Mehmet ile Kanuni Sultan Sleymann dnemlerinde gerekleti. Ancak, bu yasalar, genel ceza kurallarnn hepsini kapsamaktan olduka uzakt. lk genel ceza yasas, 1840 ylnda yrrle giren Genel Ceza Yasasdr.

LK CORAFYA

Corafya ile ilgili yaynlarn Trkeye evrilii, Osmanllarn ilk dnemine kadar uzanr. II. Muratla Fatih, corafya bilimine byk nem verirlerdi. Osmanl mparatorluunun deniz snrlar geniledike de deniz corafyacl ilerledi. Pir ReisinKitb- Bahriye (Denizcilik Kitab), eydi Ali Reisin Miratl-Memlik (lkelerin Aynas) ve Muhit (evre) adl corafya kitaplar, bu alandaki abalarn ilk rnleridir. Osmanl devleti, ilk kez uluslararas bir corafya sergisine kitap ve haritalarla 1875 ylnda katld.

I. Dnya Sava srasnda da stanbul niversitesine bal bir Corafya Aratrma Kurumu ald. Bu ilk aratrma kurumunun ilk retim grevlileri, Profesr Erid Obstla Faik Sabri Durandr.

TRKLERDE DN URUNA YAPILAN LK SAVA (Cihad)

Osmanllarda, savalara dinsel bir nitelik vermek, gelenek haline getirilmiti. Cihad ilannn kendine zg bir treni vard. Tarihimizde ilk cihad ilan, 1389da balayan Birinci Kosova Savalar srasnda olmutur.

LK CUMA TATL

Osmanl mparatorluunda, Tanzimata kadar hafta sonu dinlenme tatili yoktu. Mslmanlarn tatil gn saylan cumann Osmanllarca tatil gn olarak seilmesi, 1839 ylndadr. Bilindii gibi, Cumhuriyetin ilanndan sonra 1935te karlan bir yasa ile,pazar gn, hafta sonu tatili olarak kabul edildi.

CUMHURYETN LK LANI

TBMM, 29 Ekim 1923te olaanst bir toplant yapt. Oybirliiyle onaylanan bir yasa tasla, yasa haline getirildi. Bu yasaya gre, bundan byle devletin ynetim biimi cumhuriyet oluyordu. Cumhuriyetin ilanyla, tarihimizde ilk kez ulusun kendi kendisini ynetme, denetleme devri balyordu. Atatrkn nderliinde verdiimiz Kurtulu Sava, bylece Cumhuriyetin ilan ile btnlendi.

LK AY RETM

Yurdumuzda ay retimine, Japonyadan 1878 ylnda getirilen tohumlarn rnek iftliklere ekimiyle baland. Bu ilk denemenin olumlu sonu verdiini

gren Halkal Tarm Okulu Mdr Ali Rza Ertem, Rize ve Artvin dolaylarnda ay retmek iin byk aba gsterdi. ayn ilenip kullanlabilecek duruma gelmesini salamak amacyla ilk kez Rizede yapmevleri ald. ayn gnmzdeki teknikle ilenip ambalajlanmas, ancak 1947-1948 yllarnda gerekleti.

LK CAM FABRKASI

ada gereklerine uygun anlamda ilk cam fabrikas, 1934 ylnda stanbul Paabahede kuruldu. Paabahe ie ve Cam Fabrikas adl bu kurulu, Trkiyenin cam gereksiniminin byk bir blmn karladktan baka, yurt dna da ihra rnler retiyordu. Son yllarda byk bir gelime gsteren fabrika, Avrupai anlamda eyalar yapmaktadr.

Trklerde camn gemii, ok eskilere uzanr. Seluklu Trkleri, camdan ok eitli biimde yararlandlar. stanbulun alnmasyla, Osmanl Trklerinde camclk, byk apta geliti.17. ve 18. yzyllarda Erikap-Tekfur Saray aras bir camclk sitesi durumuna geldi. 1848 ylnda ubukluda kurulan ilkel cam yapmevinde, em-i blbl (blbl gz) denen nl kristaller yaplmaya baland. Bugn Beykoz i denilen bu kristaller, kta krmz renkte yansrlar.

TRKLERDE LK EK

Tarihimizde para yerine ek kullanmay ilk neren, Kazazyan Agop Paadr. Agop Paa, Osmanl Maliye bakanlarndand. Alverite byk kolaylk salayan ek kullanmn, Agop Paa, 1885 ylnda yurdumuza getirdi.

LK KOLATA FABRKASI

1924 ylnda stanbulda almaya balad. Fabrika kurulmadan nce ikolata, Trkiye ye dardan getirilirdi.

LK MENTO RETM

Yurdumuzda ilk imento retimi, 1911 ylnda Dancada kurulan imento fabrikasyla balad.

LK OCUK TYATROSU

Trkiyede ilk ocuk tiyatrosu temsilleri, 1935. ylnda stanbul ehir Tiyatrosunda verildi. lk oyun da M.Kemal Kkn yazd ocuklara Tiyatro Dersi, Glmeyen ocuktu. Byk ilgi grd. Bu nedenle 1947de Devlet Tiyatrosu, zmir ehir Tiyatrosunda ocuk Tiyatrosu blmleri ald.

LK DACILIK

lk Trk dacs, Profesr Ali Vehbi Trkstndr. 1877-1937 yllarnda yaayan bu dacmz, Avrupadaki Montblanc Tepesine, Trk bayran ilk diken Trktr. Trkstnn ad, Trk daclar tarafndan Nide Aladalarn yce bir doruuna verildi. Daclk, Trkiyede onunla balad.

LK DANITAY

1837 ylmdaMeclis-i Abkm- Adliye adyla II. Mahmutun desteiyle kuruldu. Bu ilk Dantay, devleti ilgilendiren konulan grmek, yasa tasarlarn hazrlamak, gnmzdeki anlamyla Bakanlar Kurulunun yapmay tasarlad ileri inceleyip, bir dzene koymay amalyordu.

LK DAKTLOGRAF DNYA AMPYONUMUZ

Trkiye, 1956da uluslararas daktilo yar alanlarnda uygulanan kurallar benimsedi. Deneylilerde, dakikada net 107 szck yazan Ece zbayrak, 1965 ylnda Pariste dzenlenen ve 21 lkenin 159 yarmacs arasndan ampiyon olarak, bu konudaki ilk unvann ald.

LK DAMGA PULU

1873 ylnda Damga Tznn yrrle damga pulu yerine varak- sahiha denilen damgal ktlar kullanlyordu. Bu ktlarn ilk kez kullanlmaya balan da Telmas adl bir spanyolun devlete gelir salamak iin verdii neriyle olmutu.

LK DEMRYOLU

Tarihimizde ulama alan ilk demiryolu, 1854 ylnda Osmanllar dnemindeki Kahire-skenderiye

Demir yoludur. Trkiye snrlar iinde kalan ilk demiryolu ise, zmir-Aydn arasnda denen bir blmdr. Bu yollarn hepsi de, ngilizler tarafndan yaplmt. Osmanl devletinin ilk demiryolu yapmna balamas, Anadolu-Badat demiryolunun bir blm olan stanbul-zmir demiryolunun denmesiyle oldu. Bu yol, 1873 ylnda bitirildi.

LK DEMOKRATK GELM

1807 ylnda yrrle giren Sened-i ttifak la balar. Bununla ilk kez, padiahn yetkileri kstlanyordu.

LK DENZALTI

Trkiyeye ilk denizalt gemisi, 1885 ylnda ngiltereden getirildi. ngiliz gemi mhendisi Karetin denetiminde yaplan bu denizalt, ok beenildiinden, iki denizalt daha alnd. Ancak, son denizaltlarn kurulma

ve taklma ilemi, stanbul Takzakta gerekletirildi. 1888 ylnda denize indirildiler. Bu ilk denizaltlar, buharla alyorlard. Arlklar 160 ton, boylar 30.5, genilikleri ise 3.66 metreydi.

LK DENZ HARTASI

Trkiyede ilk deniz haritasn 1513 ylnda Pir Reis yapt. Pir Reisin doduu yer olan Geliboluda izdii bu harita, ceylan derisi stne yaplmt. 1517de Yavuz Sultan Selime Msr seferi srasnda sunuldu. Atatrkn emriyle de bu harita, 1935te bastrld.

LK DENZCLK OKULU

Hamit Nacinin desteiyle kuruldu. zel bir okuldu. 1909 ylnda ald. 1928 ylnda devletletirilen 3 Haziran 1946da Yksek Denizcilik Okulu adn ald. Lise blm kaldrld. Okul, sivil kaptanla yksek dzeyde denizci yetitirir.

LK DENZ FENERLER

Trkiye kylarnda deniz fenerleri yapmna Krm Sava srasnda baland. Boazlarda Anadolu ve Rumeli, Karadenizde Karaburun, Marmarada Yeilky, anakkalede imenlik, Kumkale, Gelibolu fenerleri, 1856 ylnda dikildiler. 1857 ylnda da stanbul Ahrkap, anakkalede Nara ve Kilitbahir fenerleri yapld.

LK DENZ MZES

1897-1898 yllarnda stanbul Kasmpaada kuruldu. kinci Dnya Sava knca, Anadoluya karlan tarihi eserler, savatan sonra yine buraya getirildi. 1949da Dolmabahe Camiine, oradan da bugn stanbul Deniz Mzesi olan Beiktataki yerine tand. Bu mzede, denizcilikle ilgili ok deerli eserler bulunmaktadr.

LK DEPREMLER

M.S. 1. yy da oluan depremler, ilk bilinenlerdir. Daha nceki depremler hakknda elde belge yoktur. nemli depremler unlardr: 668de zmirde 20 bin, 1458de Erzincanda 30 bin, 1509da stanbulda 13 bin, 1688de zmirde yaklak olarak 20 bin, 1883te emede 15 bin, 1939da Erzincanda 32 bin 372, 1943te Ilgazda 4 binden fazla kii lmtr. Deprem kuanda bulunan lkemizde, son yllarda da zaman zaman ok lml depremler olumaktadr.

LK KADIN DEKANIMIZ

1954 ylnda stanbul niversitesi Fen Fakltesi Dekan olan Prof. Dr. Nzhet Gkdoan, Trkiyenin ilk kadn dekandr. 1910 ylnda stanbulda doan,

1928 ylnda Erenky Kz Lisesini bitiren Prof. Gkdoan, ayn yl yaplan bir snav kazanarak matematik ve fizik renimi grmek iin Fransaya gitti. 1934 ylnda yurda dnen Nzhet Gkdoan, kadna henz seme ve seilme hakk verilmedii bir srada doentlie seildi. Daha sonra profesr olan Nzhet Gkdoan, nce blm bakan, 1954 ylnda da Profesrler Kurulunca dekan seildi. Nzhet Gkdoann ilk kadn dekanhkm yannda, ilk kadn astronomi profesr, ilk kadn blm bakan ve yine ilk kadn niversite senatosu yesi unvanl da bulunuyor.

LK DERG

1850 ylnda yar Trke, yar Franszca, iinde tp konusunda yazlar bulunan aylk bir dergi kt. Vakayi-i Tbbiye (Tp Olaylar) adl bu ok zel dergiyi saymazsak, Trkiye- de ilk derginin Mnif Paann 1861de yaynlad Mecmua-i Fnn (Fenler Dergisi) olduu sylenebilir.

LK DEVALASYON

Trkiyede yaplan ilk devalasyon (para deerini drme) olay 7 Eyll 1946 ylndadr.

LK DL KURULTAYI

lk dil kurultay, 26 Eyll 1932de Dolmabahe Saraynda topland. Atatrkn dilek ve isteiyle 12 Temmuz 1932de kurulan Trk Dil Kurumu, ilk kurultaynda, Trkenin yaayp kklenmesi ve yabanc szcklerden arndrlmas yolunda almalar yapmt. Trk Dil Kurumunun ilk kurucular Samih Rifat, Ruen Eref naydn, Cell Sahir Erozan, Yakup Kadri Karaosmanoludur. Bu arada, tarihimizde ilk dilbilgisi rnnn de Kagarl Mahmutun 11. yzylda yazyazd Trk Dilinde Sz Diziminin Asl adndaki kitab olduu sylenebilir.

lk Trke dilbilgisi kitab ise Keecizade Fuat Paa ile Ahmet Cevdet Paann ortaklaa hazrladklar Kavaid-i Osmaniye (Osmanl Dilbilgisi Kurallar) adnda ve 1884 ylnda yaymlanan bir yapttr.

LK DLK OKULU

Trkiyede ilk diilik okulu, 16 Eyll 1909da eitime balayan Darl-F n n - O s m a n T p F a k l t e s i E c z a c v e D i i K a b i l e v e HastabakcMektepleri adl okuldur. stanbul KadrgadakiMenemenli Mustafa Paa Konandaeitim almalarn srdren okul, 1925 ylndaBeyazt Camii yaknndaki eski JandarmaDairesine tand. 1934-35 ylnda faklte statsnegeti. 1964 ylnda ise Tp Fakltesinden ayrlarak bamsz bir faklte oldu.

LK DOLMU

Trkiyede dolmuuluk, ilk kez stanbulda1940-41 yllarnda balad. II. Dnya Sava srasnda dardan tat alnamaynca, stanbul ofrleri, dolmu yoluyla yolcu tamaya baladlar. Belediye, bunlara kar sava at, ancak etkili olamad. Halkn da benimsedii bu tr yolculuk, daha sonra Anadoludaki kentlere de yayld.

LK DOUM KLN

1892 ylnda stanbul Demirkapda ald. Ad, Seririyyat- Vilde (ocuk Klinii) olan burada, ebelik ve kadn hastalklar bilimleri, hem gelen hastalar zerinde uygulanr, hem de rencilere retilirdi. zel bir klinikti.

LK ECZACILIK OKULU

Trkiyede eczaclk renimine, 1839 ylnda baland. Okul, tp okuluna bal idi. 3 yllk eitim sresi vard. Bu okulun o zamanki kurulu amac, ordunun eczac eksiini gidermekti. Bitirme snavlar, padiahn nnde yaplrd. lk askeri eczac, 1842 ylnda diploma ald. Yurdumuzda ilk eczane de 1802 ylnda stanbul Taksim Caddesinde ald.

LK EDEBYAT TARH

Edebiyat rnlerini ve yazarlarn tarihsel geliim iinde inceleyen bir bilim dal olan edebiyat tarihi konusundaki ilk yerli rnekler, 1888de Abdlhalim Memduhun, 1910da da Faik Reatn kitaplardr. kisinin de ad Tarih-i Edebiyat-i Osmaniye olan bu kitaplar, birer ders kitab niteliinde yazlmlard.

LK ELEKTRKL TREN

1955 ylnda stanbulda Sirkeci-Halkal arasnda almaya balad. 1969 ylnda ise stanbulun Anadolu yakasnda Haydarpaa- Gebze arasnda ikinci elektrikli tren iletmeciliine geildi.

LK KADIN EMNYET MDR

1941 ylnda Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesine giren Feriha Sanerk, 4 yl boyunca okulun tek kz rencisi olarak renim grr. Bu kz renci, daha sonraki yllarda da erkeklerin arasnda mcadelesini srdrerek Emniyet Genel Mdrlne girecekti. 1951 ylnda amacna ulaan Feriha Sanerk, Trkiyenin ilk kadn emniyet mdr olarak polis tekilatmza yllarca hizmet verdi.

LK ELEKTRONK HESAP MAKNES

1960l y l lara kadar yurdumuzda elektronik hesap makinesi kullanlmyordu. Ayn yl, Karayollar Genel Mdrlne yurt dndan getirilen elektronik hesap makinesi, bu arac ilk kullanan kurulu oldu.

niversitelerimizde ilk elektronik hesap makinesi ise 1964 ylnda, stanbul Teknik niversitesinde kuruldu.

LK EL

elebi Mehmet, Gelibolu ve Eriboz savalar sonunda, yani 1417de yaplan bir anlamann eini, bir eli ile Venedike gnderdi. Ancak, bu elinin ad bilinmemektedir. Trk tarihinde ilk elinin de, Uygurlar zamannda grev ald sanlmaktadr. lk srekli eliliin ise III. Selim zamannda kurdurulduu bilinir. lk srekli elimiz de, 1792 ylnda Londraya atanan Yusuf Agh Efendi ile Berline gnderilen Aziz Efendi izledi. II. Mahmut zamannda aksayan srekli eli gnderme ii, daha sonra dzene sokuldu. 1834 ylndan sonra da, fevkalade bykeli, bykeli, orta eli adlaryla Berlin, Londra, Petersburg, Tahran ve Viyanada yeni elilikler kuruldu.

LK ENGELL KOU

1928de gerekletirildi. 110 metre zerinden yaplan engelli kounun ilk Trkiye rekortmeni, Galatasaray Kulbnden ekip Engineridir. Derecesi, 20.1 metre idi. Yurdumuzda 400 metre engelli kounun balangc ise, 1932 ylna rastlar. Bu dalda ilk rekortmenimiz de, Fenerbahe Kulbnden Ziya Atlettir.

LK EVCL HAYVAN VERGS

Trkiyede ilk kez evcil havyan vergisi adyla vergi koyan, Padiah II. Abdlhamitti. Hayvanat- Ehliyye Rsumu adyla konulan bu vergi, 1903 ylnda uygulanmaya baland. Ancak, birok yerde ayaklanmalara yol atndan, bu acayip vergi tr, 1907 ylnda kaldrld.

LK FES KULLANILII

Tarihimizde ilk fes kullanl, Osmanllar dneminde II. Mahmut zamanndadr. O yllarda, Koca Hsrev Paa, Akdenize bir sefer yapm, bu lkelerde grd fesi, ok beenerek, dnte de erlerine getirmiti. II. Mahmut, bu fesi grnce ok beendi. 1832de bir genelge yaynlayarak, orduda fes taklmasn zorunlu kld. Hatta, ilk etapta Tunusa 50 bin fes smarlad. Yzyllardr sark ve kavuk takan Osmanllar, bu yenilii ok tuttular. Balayan fes salgn, sonunda bir de Fes Nazrl (Bakanl) kurulmasyla sonuland. lk Fes Nazrmz da Mustafa Efendidir. Kyafet Kanunu ile fes, 1925 ylnda yasakland.

TRKYEDE LK FESTVAL

1931de Beylerbeyi Saraynda dzenlenen Balkan Oyunlar Festivali, lkemizdeki ilk festival oldu. lk tiyatro festivali ise Devlet Tiyatrolar tarafndan 1959 ylnn Mays aynda Antalya Aspendosta dzenlendi.

LK FIKRA YAZARLII

Gazetelerde, adna fkra denilen, gndelik konularla ilgili ke yazlar, Trk edebiyatnda ilk kez Tanzimattan sonra balad. inasi ve Namk Kemalin bu trdeki ksa yazlar, ilk fkraclk rnekleri saylr.

LK FOLKLOR ALIMALARI

1890 ylnda balad. Daha nceleri baz yazarlarn, farkna varmadan Trk folklorunun derlenmesine yararl almalar bulunuyordu. Ancak, Trk halk edebiyatn bir bilim konusu olarak ele alan ve ilk belgeleri toplayan, Macar bilgini Ignazs Kunos olmutur (Trk Halk Edebiyat 1915). En eski folklor almalar olarak ise Kagarl Mahmutun Divan- Lgatit-Trkn ve Evliya elebinin Seyahatnamesini sayabiliriz.

Ziya Gkalp, 1920li yllarda folkloru ulusal adan ele alarak, kltr aratrmalarnda, kendi deyimi ile Halkiyat, yani folklorun nemli bir bilim dal olduu yolundaki grlerini aklad. Bu srada, Ankarada halk kltrnn incelenip derlenecei amal bir dernek kuruldu. 1927de kurulan bu dernein ad, Trk Halk Bilgisi Dernei idi. Bu dernek, lkemizde kurulan ilk folklor derneidir.

LK FOTORAFILIK DERS

Trkiyede ilk fotoraflk dersi, 1937de Gazi Ortaretmen Okulu ve Eitim Enstitsnde alan resim blmlerinde verildi. Fotoraflk dersi, daha sonralar 1945te Ankara Polis Enstitsnde de ders programlarna alnd. 1947 ylnda da, bugn Marmara niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi olarak bilinen, eski adyla Tatbiki Gzel Sanatlar Akademisinde, Grafik Sanatlar Blmnde fotoraflk dersi konuldu. Yurdumuzda ilk fotoraf dergisi, 1945te Ankarada karld. Safter Srel ve inasi Barutunun kardklar bu dergi, Profesyonel ve Amatr Foto Dergisi adyla yaynland. lk fotoraflk kitab da, Franszcadan dilimize evrilmitir.

Fotoraflk konusundaki ilk yerli kitap, Risale-i Fotorafyadr (Kk Fotoraflk Kitab). Kitabn yazar ise Yzba Hsn Efendidir. Yurdumuzda ilk kez bir fotoraf sergisi, 1942de Gazi retmen Okulunda almtr. Bu konudaki ilk yarma ise, Ankara Halkevi yetkilileri tarafndan 1933 ylnda dzenlenmiti. Trkiyede, foto ofset tekniini ada anlamda ilk uygulayan basm evi Apa Ofsettir. Bu basmevi, 1942 ylnda stanbulda resim, dekorasyon ve kliecilik alanlarnda alm olan Mazhar Apa tarafndan kurulmutu. Yurdumuzda ilk fotorafhane ise M. Naya adl bir Franszn 1845te stanbulda at fotorafhanedir.

TRKYEDE LK FUTBOL

ngilizlerin getirdii bu oyun, Trkiyede ilk kez zmirin Bornovasnda oynand. 1890 ylnda yaplan ilk futbol karlamasnn oyuncularnn hepsi

de, Bornovada alm-satm ileriyle uraan ngilizlerdi. Trkiyede ilk futbol liginin kurulmas, 1904 ylna rastlar. stanbulda dzenlenen bu ligin kurucusu da James Lafontendir. lk lige katlan takmlar Elpis, mojen, Kadky ve Modadr. 10 yl sreyle en ok kazanan takma verilmek zere ngiltereden getirilen bir ilt, karlamalarn zellii idi. lk futbol ligini kazanan takm da mojendir.

Yurdumuzda ilk futbol kulbn.de, 1902 ylnda yine James Lafonten kurdu. Kadky Kulb adyla almalarna balayan bu kulbn ardndan, yine ngilizler Moda, Rumlar da Elpis kulplerini atlar. Trkiyenin yabanc uyruklu ilk nl futbolcular Lafonten, Komber eksin, Ceymis Vital, aznlklardan da Tahtaperde Aleko ve Semiramis Efendi idi.

Yurdumuzda ilk milli futbol karlamas, stanbulda 26 Ekim 1923 gn gerekleti. Taksim Alannda Romanya ile yaptmz bu ma, 2-2 berabere bitmiti. lk futbol federasyonunun kuruluu da yine bu ylda olmutu. Trkiye dman Cemiyetleri ittifak adyla kurulan bu federasyonun bakanlna da Fuat Hsn Kayacan seilmiti.

Trkiyede ilk futbol takm ise Galatasaraydr. 1905 ylnda Galatasaray Lisesi beinci snf rencilerinden kurulan bu futbol takmn kuran ise, Ali. Sami Yendir. Bu takm iki yl sonra Kadkyl genlerin kurduu Fenerbahe, Vefa Lisesi rencilerinin Vefa Kulb izledi.

FUTBOLDA ULUSLARARASI LK HAKEM

16 Ekim 1924te Moskovada, 15 Mays 1925te Ankarada vaplan Trkiye-Rusya futbol karlamalarn yneten Altnordulu Hamdi Emin aptr. Hakemlik konusunda ngilterede eitim grm olan Hamdi Emin ap, yurdumuzda da futbol dalnda hakemlii gerek biimde kurmutur. 1928de Futbol Federasyonu Bakan olan ap, 1932 ylnda da Trkiyede ilk zel hakem yetitirme kursunu at. 1936 Berlin Olimpiyatlar dnnde ngiltereden Buts adl bir hakemlik uzmann getirip, Trkiyede ilk resmi hakem kursunu atran da yine odur. Yurdumuzda FIFA kurallarna uygun olarak uluslararas futbol karlamalarn yneten ve FIFA kokart takan ilk Trk futbol hakemi de Sulhi Garandr.

ILK FUAR

Trkler, ok eski alardan beri alverilerini belirli gnlerde alan panayr denilen pazarlardan yaparlard. Gnmzdeki anlamyla panayrlar, fuar olmaktan ok uzaktlar. Panayrlarn ulusal saylabilecek nitelikteki ilki, 1927 ylnda zmirde kuruldu. zmir Valisi Kzm Dirikin abasyla kurulan bu panayr, 1933te Kltrparkn yanna alnd. Daha sonra buras dzenlendi ve 1947 ylnda da zmir Enternasyonal Fuar adm alarak uluslararas fuar niteliini kazand.. Her yl 20 Austos-20 Eyll gnleri arasnda alan bu fuar, ilk fuarmz olmutur.

LK TRK GAZETECS

apanzade Agh Efendidir. lk zel gazete olan Tercman- Ahvali de o yaynlad. 21 Ekim 1860 gn kan bu gazetenin en nemli yazar da inasi idi. ki yl sonra inasi, gazeteden ayrld, ancak Agh Efendi, tam 6 yl srekli olarak gazetesini karmay baard. Trkiyede, gazetecilik eitim ve renimi ise yenidir. Bu konuda ilk abay gsteren Sedat Simavi, stanbul Gazeteciler Dernei Tercman- Ahvalin en nemli yazar, inasi idi. Bakan olduu srada, niversiteye bal bir gazetecilik enstits kurulmas iin niversite Senatosuna bavurdu. 1946 ylnda senato, almalarn srdrrken, Fehmi Yahya Tuna, Milli Eitim Bakanlnn izniyle 1948de ilk gazetecilik okulnu at. Bu okul, lise dzeyindeydi. 1950 ylnda ise stanbul niversitesi Senatosu, niversiteye bal bir gazetecilik enstits almasn kararlatrd. Bylelikle, ilk resmi Gazetecilik Okulu, 1950 Ekim aynda renime balad.

LK GAZETE

Yurdumuzda ilk kez bir gazete, 1824 ylnda yaynland. Zimirini, yani zmirli adyla kan bu gazetenin yneticisi, arl Trikon du. Gnlk olarak yaynlanan gazete, bir sre sonra iki sahip deitirdi. Daha sonra L Sipaktatr (Dou Gzcs ya da Seyircisi) adn alan gazete, sonunda Aleksandr Blac adl bir Fransza devredildi. Fransz Konsolosluunun eitli basklar sonucu 1827de kapanan gazete, bu kez yine Aleksandr Blac tarafndan 1828 yl banda Kuriye de Zimirin (zmir Postas) adyla haftalk olarak yaynn srdrd.

LK GECEKONDU

Belediyelerden izinsiz veya birka gecede kurulup atlveren evcikler olan gecekondular, Trkiyede ilk kez 1945 ylnda grld. II. Dnya Savandan sonra ba gsteren isizlik, zmir, Ankara ve stanbul gibi byk illere i g akn balatt. Buralarda ev bulup oturma gl, gecekondunun domasna yol at.

LK GAZOZ

Gazoz ve madensuyu, ilk kez 1890 yllarnda yurdumuza, dardan getirtilip tantld. Gazoza halkn byk ilgi gsterdiini fark eden Nideli akgz bir Rum iadam olan Aleksandr Msrlolu, Fransaya giderek gazoz yapma haklarn satn ald. lk gazoz yapmevi de Karakyde, Aleksandr Msrlolu ve 3 ortak tarafndan sata sunuldu.

LK GZL DRENME RGT

1919 ylnda kurulan Karakol Cemiyeti, yurdumuzda ilk gizli direnme rgt olarak kabul edilir. rgtn Bakam Kara Vasf Bey, yeler ise Kemalettin Sami Paa, Adnan Advar, Hsamettin Ertrk, Ahmet kr Bey,

hsan Bey idi. Bakan Vasf Bey, Sivas Kongresine katld. Topluluun tutumunu, Mustafa Kemal ho karlamad. Bir sre sonra kapatlan rgtn btn yeleri, yeni kurulan Mdafaa-i Milliye rgtne getiler.

LK GREVLER

ubat 1872de telgraf, Nisan 1872de merli-Yarmburgaz demiryolu ile zmir demiryolu, Ocak 1873 ve Haziran 1875te tersane, Ekim 1875te de iskele iilerinin balattklar grevler, Trkiyede grlen ilk rneklerdir. i brakma biiminde ortaya kan bu grevlerin, siyasal hibir nitelii yoktu.

GRETE LK DNYA AMPYONU

Gre dalnda ilk dnya ampiyonu olan greimiz, Kara Ahmettir. 1897 ylnda Avrupaya giden Kara Ahmet, yapt btn karlamalar kazand. Fransada 1899da dnya ampiyonas dzenlenmiti. Kara Ahmetin grekoromen dalnda katld karlamalar, onu, dnyann en nemli greilerini tula yenerek dnya gre ampiyonluunu elde etmesiyle son buldu. Ancak, Kara Ahmetin sonu iyi gelmedi. Eypte bir kahvede, aniden kalbinden rahatszlanan ampiyon, ldnde 32 yandayd.

LK GRAVR SANATISI

Kazma ve oyma sanat olan gravr, lkemizde ilk kez grafik sanats Aliye Berger tarafndan yapld. 1906 ylnda stanbulda doan Berger, sanatn ngilterede gelitirdi ve yurda dnnde rnlerini sergiledi. Daha sonra yabanc lkelerde de eitli sergiler aan sanat, tarihi, diplomat ve hattat olan akir Paann kzdr.

LK GRE FEDERASYONU

1923 ylnda kuruldu. lk bakan da Ahmet Fetgeri Aeni oldu. Minder greinde greilerimiz ilk kez 1924 ylnda Paris Olimpiyat Oyunlarna katldlar. Ancak, yurt dnda ilk baarl dereceyi, 1928 ylnda Amsterdam Oyunlarnda 79 kiloda Tayyar Yalazn drdnclyle aldk.

LK GVENOYU

14 ubat 1909 tarihinde, Kmil Paa Kabinesinin drlmesi srasnda kullanld. Kmil Paann yerine sadrazamla Hseyin Hilmi Paa getirildi. Trk siyasal tarihinde ilk kez uygulanan gven oylamasnn sonulan, ok nemli olaylarn domasna yol at. Kmil Paann drlmesi. Mecliste ok az yesi bulunan muhalif Ahrar Frkasyla ttihat ve Terakki Frkasna kar olanlar iin byk yenilgi olmutu.

LK GZELLK YARIMASI

Trkiyede ilk gzellik yarmas, 1929 ylnda Cumhuriyet gazetesi

tarafndan dzenlendi ve Feriha Tevfik (Da), ilk gzellik kraliemiz oldu. Cumhuriyetin ilanndan 6 yl sonra, Trk kadnnn henz araf yeni att bir srada yaplan bu yarma, byk anlam tayordu. 2 Eyll 1929 gn Cumhuriyet gazetesi binasnda yaplan seimde, Feriha Tevfik, Trkiye Gzeli olurken, Semine Hanm ikinci, Matmazel Araksi de nc gzel ilan edildi.

Bu yarmada yaanan ilgin olaylar yleydi: Kralie seilen Feriha Tevfik, henz 13 yandayd ama, iri yapl olduu iin, yandan byk gsteriyordu. Jri, ilk nce Trkiye Gzeli olarak iki numaral yarmac Hicran Hanm seti, ancak onun evli olduu anlalnca, yarma d brakld. 1933 ylnda yaplan Dnya Gzellik Yarmasnda ise, ilk dnya gzelimizi kardk. Trkiye Gzeli olarak Belikann Spa kentinde yaplan Uluslararas Gzellik Yarmasna katlan Keriman Halis, Dnya Gzeli seildi. talyann Napoli kentinde 1952 ylnda gerekletirilen Avrupa Gzellik Yarmasnda da ilk kez bir Trk kz, Gnseli Baar, o yln Avrupa Gzeli oldu.

LK GZEL SANATLAR AKADEMS

1882 ylnda, bugnk Mimar Sinan niversitesinin balangc olan Sanayi-i Nefise Mektebi adyla ve Osman Hamdi Beyin abalaryla kuruldu. Okulun ilk mdr de, yine 2 Kasm 1882 gn greve atanan Osman Hamdi Beydir. Bu okul, 30 Nisan 1969 gn yrrle giren yasayla, bilimsel bamszl olan Milli Eitim Bakanlna bal yksek dereceli retim, aratrma ve inceleme kurumu olarak tanmland. Devlet Gzel Sanatlar Akademisi adn ald. Bugn, 1980 sonras karlan Yksek retim Kurumu Yasas ile Mimar Sinan niversitesi adn alan okulda, mimarlk, uygulamal sanatlar, (i mimarlk, seramik, grafik sanatlar, tekstil gibi) resim ve heykelcilik konulannda renim yaplmaktadr.

LK HALFE

Trk tarihinde ilk halife, Yavuz Sultan Selim dir. Osmanllar, Msr aldktan sonra, Kutsal Emanetlerle birlikte, halifelik de Osmanllara geti. Mtevekkilullahn yerine Yavuz Sultan Selim, 1517de halife oldu. 1924 ylna kadar btn Osmanl padiahlar halife unvann da tayarak, hilafeti ellerinde tuttular. Kurtulu Sava sona erince TBMM, 1 Kasm 1922de saltanatla hilafetin birbirinden ayrlmasn kararlatrd. 18 Kasm 1922de Abdlmecit, halife ilan edildi. 3 Mart 1924te karlan Hilafetin lgasna ve Hanedan- Osmaninin Trkiye Cumhuriyeti Memaliki Haricine karlmasna Dair Yasa ile hilafet ve halifelik tarihe kart. Son halife Abdlmecit, Osmanl Hanedanna mensup 29. halife idi.

LK HALK ETM

Trk tarihinde halk eitimi kavram, ilk kez 1839da Tanzimat dneminde ortaya atld. Ancak, bu yndeki almalar yeterli olmad. Cumhuriyetin

ilanndan sonra balatlan okuma-yazma seferberlii ile yetikinlerin okul d eitimleri konusunda dzenli ve yararl almalar gerekletirildi. 29 Austos 1960 gn ise, ilk kez Halk Eitimi Genel Mdrl kuruldu.

TRK TARHNDE LK HALTER SPORU

Trklerde ok eskiden beri arlk kaldrma denemeleri yaplr, Osmanl Ordusunda grz, ar kalkan gibi sava aralaryla almak, gnlk dersler arasndayd. Ancak, gnmzdeki anlamyla gerek halter sporu, Trkiye ye ilk kez Galatasaray Lisesi Beden Eitimi retmeni Faik stnidmann kiisel abalaryla girdi.

LK HARF DEVRM UYGULAMASI

1 Kasm 1928de TBMM, Yeni Trk Harfleri Yasasn onaylad. Bu yasa ile, Trkiyede ilk Harf Devrimi uygulamas balatld. Atatrk, Harf Devrimini stanbul Sarayburnunda 9 Austos 1928 gn yapt bir konuma ile kamuoyuna duyurdu. Bu konuma, o gnlerde halkn byk ilgisiyle karlanmt. karlan bu yasadan sonra da, Latin harfleriyle ilk Trk alfabesi yaynland. Atatrk, bu alfabe ile ilk dersi vererek, Baretmen unvann ald.

LK HARP OKULU

II. Mahmut, 1 Temmuz 1835 gn at. Trk Ordusuna subay yetitirmek amacyla Hassa Ordusu Miri (Mareali) Ahmet Fevzi Paann Selimiyedeki Hassa Ordusunda bulunan erlerin gen ve yeteneklilerinden kurduu sbyan blkleri, Harp Okulunun temeli olmutu. 1834 ylnda stanbuldaki Maka Klas onarlarak, sibyan blkleri buraya tandlar. Bundan bir yl sonra da Padiah II. Mahmut, resmi al yapt. Okulun ad, Mekteb-i Hassa ya da Ekol Militer yani Harp Okulu idi. rencilere ise Harbiyeli denilmeye baland.

LK HAKEM

Trkiyede ilk hakemlik, atletizm dalnda balad. Spor hakemliinin kurucusu da, ilk Atletizm Federasyonu Bakan olan Burhan Felektir.

TARHMZDE LK HARTA

lk Trk haritas, Kagarl Mahmutun 1072 ylnda yazd Divan- Lgatit-Trkn metnindedir, Kagarl Mahmutun yapt bu harita, Trk boylarnn oturduu yerlerle evresindeki yabanc yer ve topluluklar gsterir. Haritann ortasnda, Karahanllarn ilk bakenti olan Balasagun vardr.

TRK TARHNDE LK HAVACILIK

Trkiyede havaclk konusunda ilk gerek adm, 1911 ylnda atld. Harbiye

Nazn Mahmut evket Paa da havacln gelimesi yolunda ilk giriimde bulunan kiidir. Balon ve uak alm, bunlarn barnabilecei alanlarn yapm, Hava Kurumunun kurulmas gibi ilk havaclk rgtlerini, o oluturmutur. Tarihimizde ilk hava okulu da, 3 Temmuz 1912de stanbul Safrakyde, Yeilky Hava Mektebi adyla retime balad. Okulun ilk mdr, stihkm Binba Veli Beydir.

LK HAVA YOLLARI RGT

20 Mays 1933 Yasas ile Milli Savunma Bakanlna bal olarak Havayollar Devlet letme daresi adyla kuruldu. Ankara-Eskiehir arasnda uak seferleri dzenlendi. Kurulu, 1938 ylnda karlan bir yasa ile Ulatrma Bakanlna baland ve ad da Devlet Hava Yollar olarak deitirildi. Gnmzde bu kurulu, Trk Hava Yollar Anonim Ortakl (THY) adyla yurt ii ve d seferler dzenlemektedir.

LK HAVA KURBANLARI

Tayyareci Fethi Beyle, yardmcs Sadk Bey, tarihimize ilk hava kurbanlar olarak gemilerdir. Denizcilik Okulunu bitiren Fethi Bey, havaclk konusunda almalar yapmak iin 1911de ngilteredeki Bristol Uak Fabrikasna gitti. Daha sonra Trkiyeye dnen Fethi Bey, kendi kulland zel ua ile, stanbuldan Kahireye gitmek istedi. Yannda da Sadk Bey bulunuyordu. Kahireye ulamalarna pek az kala, Taberiye ilesinin iliriye buca dolaylarnda, bilinmeyen bir nedenle derek paralandlar.

LK KADIN HAVACI

Atatrkn manevi kz Sabiha Gkendir. Atatrk, Bursaya yapt bir gezi srasnda, henz 12 yanda olan Sabiha adl kk bir kzla tant. Onu manevi evlat edinerek Ankaraya gtrd. Gken, ankaya lkokulu ve stanbul skdar Kz Kolejinde renimini tamamladktan sonra, 1935te Trkkuu Sivil Havaclk Okuluna girdi. Sovyet Rusyaya giderek, yksek planrclk eitimi grd. 1936 ylnda Eskiehirdeki Hava Okulunda yapt zel renimden sonra, askeri pilot oldu. Ege ve Trakyada yaplan manevralara katld. Dersim Ayaklanmasnn bastrlmasnda yararllklar gsterdi. Balkan lkelerinin konuu olarak 1938de uayla bir Balkan turu yapt. Trkkuunda baretmen oldu. lkemizin ilk askeri kadn pilotu olan Sabiha Gken, Atatrkn kendisine Gken soyadn veriini yle anlatyor: Atatrk, bana 1934 ylnda Gken soyadn vermiti. Trk kadnnn her alanda baarl olabileceine inanan o byk adam, beni de rnek olarak yetitirmek istiyordu. Herkes, Gken soyadn pilot olduktan sonra aldm sanr. Oysa, o zaman havac olmak, aklmda bile yoktu. Havacla ise, 1935 ylnda baladm. Bu da, Atatrkn ne kadar ileri grl olduunu gsterir.

LK HAVAGAZI RKET

1891 ylnda iletmeye ald. Charles Georgide adl bir Fransz mhendisi, havagaz iletmesini kurduktan sonra 50 yl da iletme hakkn hkmetten ald. Georgide, bu hakk Kadky Gaz irketi ile birlikte kulland. Yedikule Gazhanesi de 1926 ylnda yine bu irket tarafndan satn alnd.

LK HEYKEL

Trk tarihinde ilk heykel, 1914te balanp 1918de bitirilen Osman Gazinin bstdr. Bu heykel, Hafik-Zara (Sivas) yolu zerinde,, 10 metrelik bir stun zerine dikilmiti. Heykelin al, Sivas Valisinin, mfty de trene katlmaya zorlamasyla mmkn olmutu. Banaz evreler, bu trene katlanlara, ta dikenler adn vermilerdi. Bir baka Sivas valisi de, 1937de bu heykeli yktrd.

LK TRK HEYKELTIRAI

ada Trk heykeltralnn ilk sanats hsan Aksoydur. Sanayii Nefise Mektebini bitiren Aksoy devlet yarmasn kazanarak 1890da Fransaya gitti. Sanatn Deloi, Thomas ve Soldinin atlyelerinde gelitirdi. Pariste bir sergi at. 1895te Trkiyeye geldi. Osman Hamdi Bey, Kerime Salahur, Nimet Hanm bstleri, kiiliini gsteren nl yaptlardr. stanbul Kadkyde, Sreyya Sinemasnn giriindeki alak kabartmalar onun rndr.

LK HEMRELK

lkemizde ilk hemirelik, Kzlayn 1911 ylnda at kurslarla balad. Bu kurslarda yetienler, Balkan ve Birinci Dnya savalarnda grev aldlar. ada anlamda ilk hemirelerimiz ise, yine Kzlayn stanbuldaki Hemirelik Okulunu bitirenlerdir.

DNYADA LK KEZ TRK DOKTORU TARAFINDAN BULUNAN HASTALIK

Trk doktoru Hulusi Behet (st. 1889-1948), 25 yllk almas sonucu, dnyada ilki kez bir deri hastal olan ve 1947 Cenevre Tp Kongresinde kendi adn alan Behet Hastaln buldu. Hastalk, o tarihten itibaren tm dnyada bu adla anlmaya baland.

TRKYEDE LK HUKUK RENM

1874 ylnda Galatasaray Sultanisinde ayr bir blm olarak alan Hukuk Mektebi ile balar. Bu okul, bugnk Hukuk Fakltesinin ekirdeidir. Hukuk Mektebinin ilk mdr de, Emin Beydi. Okulun retim yeleri ise unlard: Cevdet Paa (Medeni Usul Hukuku), Mnif Paa (Hukuk Balangc), Hasan Fehmi Efendi (Ticaret Hukuku), Kostaki Efendi (Ceza Usul Hukuku), Sait Bey (Roma Hukuku), smail Bey (Ceza Hukuku), Recai Efendi (Franszca). Bu okul, 1900 ylnda o zaman niversite anlamna gelen Darlfnunun hukuk dal niteliini kazand ve ilk kez faklte oldu.

LK HKYE YAZARLII

Trkiyede ilk hikye yazarl, Ahmet Mithat, Emin Nihat ve Sami Paazade ile balar. lk hikye rnekleri Ahmet Mithatn, 1870 te Kssadan Hisse, 1871de Msameratname (Gece Toplatlan), Sami Paazadenin 1892de Kk eyler adl rnleridir.

TRKYEDE LK ISLAHEV

Sulu ocuklar eitip topluma yararl kiiler olmalarn salamak amacyla lkemizde ilk slah evi, 1937de Edirnede ald. 1938de Kzlcahamama, 1940ta da Ankaraya tanan Islah evi, bu ynde atlan ilk adm oldu.

LK KTSAT KONGRES

17 ubat 1923te zmirde topland. Bu ilk ktisat Kongresi, siyasal bamszlna kavuan Trkiyenin ekonomik bamszln da gerekletirmek amacyla dzenlenmiti. 4 Mart 1923 gnne kadar almalarn srdren kongreye, esnaf, zanaatkar, ii, tccar, ifti, sanayici, banka ve yksek okullarn temsilcileri katlmt. 16 gnlk a l m a l a r s o n u n d a b i r e k o n o m i k a n t d z e n l e n e r e k kamuoyunasunulmutu.

LK FTHAR MADALYASI

Tarihimizde bu tr bir madalyay, II. Abdlhamit verdi. 1886 ve 1887 yllarnda karlan bu madalyalar, padiaha bal olanlara, salgn hastalklarda, yangnlarda yardm grlenlere, tarm ve sanat alanlarnda baar gsterenlere, devlete byk emei geenlere verilirdi. Altn ve gm olarak iki eitti. Madalya, sahibi ldnde hkmete geri verilirdi.

LK KTSAT FAKLTES

Trkiyede ilk iktisat fakltesi, 14 Aralk renimine balayan okul, 1939-40 retim yl sonunda 29 mezun verdi. Bugnk stanbul niversitesi ktisat Fakltesinin ekirdei olan bu okulun simgesi ise, karnca idi. Bu simgenin seilmesine neden, karncann alkanl, ll almay belirtmesidir.

LK LA LABORATUVARI

1895 ylnda Ethem ve Sreyya beyler kurdu. nce stanbul Aksarayda, Ethem Pertev Eczanesinin arkasnda alan laboratuvar, daha sonra emberlitaa tand.

TRKYEDE LK LA

lkemizde ilk hazr il olan Pertev urubu, 1895 ylnda Ethem ve

Sreyya, beylerin kurduu laboratuvarda retildi.

LK TFAYE RGT

1714 ylnda Tulumbaclar Oca adyla kuruldu. Ocan bana, Gerek Davut Etendi getirildi. Tulumbaclar Oca, 1825 ylna kadar 111 yl grev yapt ve Yenieri Oca ile birlikte kaldrld.

LK MLLETVEKL

Triyede ilk kez milletvekili olan ii, Numan Ustadr. Tophane Askeri Sanayi Okulunu bitiren Numan Usta, Tophane ve Zeytinburnu fabrikalarnda alarak usta oldu. ttihat ve Terakki Cemiyeti, onu son Osmanl Meclisine stanbul Milletvekili setirdi. 1919-1921 yllarn ngilizlerin srgn olarak Maltada geirdi. Dndkten sonra TBMMnin ilk dneminde Trkiyede ilk ii milletvekili olarak yer ald.

LK STKLAL MADALYASI

TBMMnin 1920de kard bir yasa ve Bakanlar Kurulu kararyla 1923 ylnda verildi. lk stiklal Madalyalar, TBMM yeleri ve savata yararllk gsterenler iin yapld. O gnlerdeki deeri, 3 lirayd. Kurtulu Savann iinde olanlarn eridi krmz , sava gerisindekilerin beyaz, milletvekillerinden savata grev alanlarn yars krmz, yars yeil, grev almayanlarda ise yalnz yeildi.

LK PEK FABRKASI

1838de Bursada retime balad. Ksa sre 90*sonra yine Bursada yaklak olarak 50 ipek fabrikas ald. 1851 ylnda Londra Sanayi Sergisinde Trk koza ve ipekleri gsterilerek, ilk kez bu alanda uluslararas bir sergiye katlm olduk. Bunu bilimsel bir yola koymak iin de 1894 ylnda Bursa Darlhariri (pek evi) ald.

LK LKYARDIM HASTANES

1879 ylnda stanbul, Taksim Sraselviler Caddesinde Fransz din adamlar tarafndan kuruldu. 1919 ylna kadar dispanser olarak kullanlan hastaneyi, Operatr Nazm Hamdi, lkyardm Hastanesi haline getirdi. Hastane, bir sre sonra apaya, oradan da iliye tand. Ancak, yine bugnk Sraselviler Caddesindeki yerine dnd.

LK KADASTRO ALIMALARI

1912de yrrle giren bir yasa ile balad. Kadastro ileri, Tapu ve Kadastro Genel Mdrlnce yaplr. Arazi ve mlklerin yerini, snrlarn ve deerlerini belirli bir yntemle dzenlemek olan kadastro almalarnn, lkemizde ge balamasnn nedeni, Osmanl Devletinin ok

dank bir yerleme yolu semesindendir. lk kadastro yasasnn uygulanmasn, savalar engelledi. 1925te karlan bir yasayla, kadastro rgtnn kurulmas ngrld. 1934te karlan ilgili yasa, gnmzde kadastro ilemleri konusunda tek dayanak oldu. Tarihimizdeki ilk kadastro almas ise, Defter-i Hakan Nazr Mahmut Esat Efendi zamannda, 5 ubat 1912 gn yrrle giren Emvl-i Gayrimenkulenin Tahdit ve Tahriri Hakkndaki Kanun- Muvakkatadr.

lkemizdeki ilk Kadastro Yksek Meslek Okulu da, 1911 ylnda Tapu ve Kadastro Mekteb-i lisi adyla ve bu konuda eleman yetitirmek amacyla stanbulda ald.

KADINLARA LK SEME VE SELME HAKKI

Trkiyede kadnlara ilk kez seme ve seilme hakk, 5 Aralk 1934 tarihli Tekilat- Esasiye Kanununun 10 ve 11. Maddelerinin Deitirilmesi Hakkndaki Kanun ile verildi.

LK KADIN MLLETVEKL

Nakiye Elgndr. 1919da, stanbulun igalini protesto etmek amacyla Sultanahmet Alannda yaplan toplantda, Halide Edipin yan sra, yapt ateli konumalarla dikkati eken Elgn, stanbul Kz retmen Okulunu bitirdi. Ayn okulda mdr yardmcl yapt. Vakf okullarnn bir dzene konulmasn salamaya alt. Cumhuriyetten sonra eitim almalarna devam eden Nakiye Elgn, eitli kurumlarda yelik ve bakanlk yapt. dnem Erzurum Milletvekili seildi. Nakiye Elgnden baka, 1935 ylnda TBMMye 17 kadn milletvekili girmiti. Tarihimize ilk kadn milletvekilleri olarak geen bu parlamenterlerimizin adlar ve temsil ettikleri ileler unlard: Mebrure Gnen,(Afyon), Hat rpan (Ankara), kran rsbatu (Antalya), Sabiha Gkl (Balkesir), ekibe nsel (Bursa), Hatice zgener (ankr), Huriye niz (Diyarbakr), Fatma Memik (Edirne), Fakihe ymen (stanbul), Benal N. Anman (zmir), Ferruh Gpgp (Kayseri), Bahire Morova (Konya), Mihri Pekta (Malatya), Meliha Ula (Samsun), Esma Nayman (Seyhan), Sabiha Grkey (Sivas), Semiha Hzal (Trabzon).

LK KIT PARA (Banknot)

1840ta karld. Sultan Abdlmecit devrinde karlan bu kt paralara, kaime-i mutebere-i nakdiye denirdi. Yzde 8 faiz veren bu ilk paralar, 500 kuruluktu ve elle yazlp yaplmt. Hepsi 160 bin lira deerindeydi. Yine 1840ta ikinci kez kt para karld. Bunlar da 50, 100 ve 250 kuru deerindeydi. Bylece piyasaya karlan bu paralarn toplam deeri, 400 bin liray buldu. Ancak, elle yazl olduklarndan kolayca taklit ediliyorlard. lk kez 1842de para bastrlmaya baland ve elle yazlanlar toplatld. Ancak halk, madeni paraya alk olduundan, kt paraya ilgi gstermiyordu. lk yllarda kt paralarn deeri, gerek deerinin ok altna dt. Devletin faizleri zamannda demesi ve baz devlet kurulularnn madeni parayla

kt paray ayn deerde kabul etmesi, yava yava kt parann deerini yerine oturttu. Kurtulu Savandan sonra Trkiye Cumhuriyetine Osmanl mparatorluundan karl olmayan 158 milyon 750 bin liralk kt para devredilmiti.

Gnmzde, Trkiyede kt para karma yetkisi, yasa ile Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankasna verilmitir.

LK KAIT FABRKASI

zmirde, Halkpnar semtinde 1846 ylnda kuruldu. Bu fabrika, buhar makinesiyle iliyor, hammadde olarak kulland paavra kt hamuru, fabrikada hazrlanyordu. Kapitlasyonlardan yararlanan Avrupa ktlar, daha ucuza kd Osmanl Devleti ne sokarak ilk kt fabrikamzn 1887 ylnda kapatlmasn becerdiler. Bu fabrikadan nce ise, baz yrelerde kurulan kthaneler, Trk matbaaclnn gereksinimini karlamaya alyordu.

Cumhuriyetin ilanndan sonra ise, kt fabrikas kurulmas, sanayi planna alnd. Ett ve projeleri, kt mhendisi Mehmet Ali Kt tarafndan hazrlanan ilk kt ve karton fabrikasnn temeli, zmitte 1934te atld. naat ve makinelerinin montaj, 20 ay srd. Sonunda ilk Trk kd, 18 Nisan 1938 (resmi al 6 Kasm 1938)de yapld. Ayn tarihte, ikinci kt fabrikasyla, paavra, saman ve odun sellozlar fabrikalarnn da temeli atld. Bu fabrikann al treni ise 1944 ylnda yapld. zmitte kurulan ilk fabrika, zamanla geniletilerek, 1954te nc, 1957de drdnc ve 1959da da beinci kt fabrikalar ve bunlarn ek tesisleri hizmete geti. lk kt fabrikasnn 1934teki ad, Smerbank Kt ve Karton Fabrikas idi.

LK KAHVEHANE

1554 ylnda stanbulda ald. Bu ilk kahvehaneyi aanlarn biri aml, teki de Halepli idi. Halk, kahvehanelere ilgi gsterince, ksa zamanda saylar oald. Kanuninin doktoru Bedrttin Kusuni, kahvehane almasnn salk ynnden sakncas olmadn belirten bir rapor verince, yksek grevli devlet memurlar bile buralara gelmeye baladlar. Sonralar, din adamlarnn, hem kahve iimi, hem kahvehane almasna kar kmalar ve baz padiahlarn burada sakncal siyasal konumalar yapld yolundaki basklar sonucu, eitli dnemlerde kahvehaneler, zaman zaman kapatld. Ama, aslmaya varan cezalar bile, bu yasaklan srekli klmad.

LK KARAGZ OYUNU

Bu glge oyunu, Yavuz Sultan Selimin 1517de Msr Trk topraklarna katmasndan sonra, bu lkeden getirttii sanatlarla Trkiyeye geldi. Ancak Trkler, 17. Yzyldan balayarak kendi yaratc glerinin katksyla Karagz bir Trk glge oyunu durumuna getirdiler. Karagzn kim olduu, nereden geldii konusunda deiik grler vardr. Hatta, yaayp

yaamad bile, kesinlikle belli deildir. Karagz, lkemizde ylesine sevilmitir ki, Bursada, adna bir de mezar yaptrlmtr. lk Karagzclerin, 16. yzyldan kalan bir belgede u kimseler olduu yazlr: ahkulu, Sekoglu, Kr Hasatan, Yenikapl Ahmet, alk Ali Bali, Mehmet Bursavi. Yenikapl Hasan, Arap Mehmet, Vakolu Mehmet, alk Osman, Uzun Ali.

LK KALP NAKL

lkemizde ilk kez bir insandan dierine kalp naklini, 22 Kasm 1968 tarihinde Ankara Yksek htisas Hastanesinde Dr. Kemal Beyazt gerekletirdi. 14 yandaki frn iisi Erdal Yldrmn kalbi, 3 ocuklu anne 41 yandaki Mavi Karagze takld. Ancak hasta, yeni kalbiyle birka saat yaayabildi. 25 Kasm 1968 gn, bu kez stanbul Haydarpaa Gs Cerrahisinde, Dr. Siyami Ersek, Trkiyede ikinci kalp nakli ameliyatn yapt. Ersek, trafik kazasnda len 50 yandaki bekinin kalbini, 26 yandaki Ali Akgle takt. Bu hasta da, 39 saat yaayp, ld.

LK KAFETERYA

kinci Dnya Savandan sonra stanbul, zmir ve Ankarada ald. talyanca caffetteria szcnden dilimize aktarlan kafeterya, herkesin elinde bir tepsiyle, setii yemekleri alarak masasna gtrd bir tr lokanta anlamna gelir.

LK KAHVENN GEL

1540 ylnda Kanuni Sultan Sleymann Habeistan Beylerbeyi zdemir Paa tarafndan getirildi. Evliya elebi, Seyahatnamesinde, stanbulda o zamanlar 300 kahve deposu olduunu ve kahvenin kantarla satldn yazar. Kahveden, vergi de alnrd.

LK KARKATR

Teodor Kasapn Diyojen adl mizah dergisinde yaynland. Kimin tarafndan yapldklar bilinmeyen imzasz rnek, Trk karikatr sanatnn ilk rnleridir. lkemizde karikatrde ilk imza ise, Ceme aittir. Cem, Kalem dergisinde, karikatr sanatnn gl rneklerini izmiti. lk karikatr ustas da odur.

LK KARTPOSTAL

1874 ylnda posta rgtnn kurulmasyla birlikte kullanlmaya baland. Ancak, Trkiyede ilk kez kimlerin kulland kesin olarak bilinmiyor.

LK KAAR PEYNR

19. yzyln ortalarnda ortaya kan kaar peynirinin ilk yapl yeri,

Trkiyedir. Bir Musevi kzn buluudur. Zamann tat uzman bir hahamn, yenilebilir anlamnda kaar damgasn vurmasyla, bu ad ald. Kaar, lkemizin genellikle Afyon, Bursa, Edirne, Kars ve Krklareli yrelerinde stten, zel bir maya ile kartrlarak, belli bir scaklkta stlp elde edilir.

LK KEZ KAVUK GYEN PADAH

Trk tarihinde ilk kavuk giyen padiah, I. Beyazttr. Yanlarna pamuk doldurularak keeden yaplan kavuun rengi, biimi ve ad, kullananlarn durumuna gre deiirdi.

LK KAZI

1871de Truvada, iliman tarafndan yapld. Bu ilk kaz, bilimsel aratrma yntemlerinden uzakt. Sonralar, Alman Drfelt, yine Truvada daha dzenli kazlar yapt. Gnmzde kazlar, Trk Tarih- Kurumundan izin belgesi alnarak yaplmaktadr.

LK KEMAN

Yurdumuzda ilk keman yapmna, 1944 ylnda Alman ustalarndan Christian Kertel tarafndan kurulan Ankara Devlet Konservatuvar Keman ve Viyolonsel Atlyesinde baland. Keman yapmnda, Almanyadan zel olarak getirtilen ladin am ve akaa kullanlmaktayd.

LK KIR KOUSU

1920 ylnda Robert Kolejde dzenlendi. Bu kou ve ondan sonra yaplanlar, kr kousundan ok, bir sokak kousuydu. Ancak, kr koularnn balangc diye nitelenirler. Kurallara uygun ilk kr kousu, 1923te gerekletirildi. stanbulda, Maslak ile Mecidiyeky arasnda yaplan bu ilk kr kousunu, mer Besim Koalay kazand. Trkiye Kr Kousu Birincilikleri ise ilk kez 1937de yapld. Bu kouda evki Eren birinci geldi.

LK KIZILAY DERNE

11 Haziran 1868de stanbulda, Osmanl Mecruhini Askeriye tane Cemiyeti adyla almalarna balad. Osmanl Hill-i Ahmer Cemiyeti, Trkiye Hill-i Ahmer Cemiyeti ve Trkiye Kzlay Cemiyeti adlarn alan bu kuruluun ad, 1947 ylnda Trkiye Kzlay Dernei oldu. Genel Merkezi ise, 1925 ylnda stanbuldan Adanaya tand. Kzlay, tzel kiilikleri, zel hukuki yarglara bal bamsz bir kurulutur.

LK KBRT FABRKASI

stanbulda, Bykdere-Baheky yolu zerinde ald. Trkiyede bu fabrika alnca ya kadar, kibrit d lkelerden alnrd. 1929 ylnda karlan bir yasa ile, kibrit yapm, alm ve satm, Tekel Genel Mdrlne verildi.

1956dan sonra kibrit yapm serbest braklnca, Tekelin yan sra, zel fabrikalar da kuruldu.

LK KOALSYON KABNES

20 ubat 1961de, smet nn bakanlnda kuruldu. Meclislerde hkmet kuracak ounluk salanamadndan, deiik partilerin ortaklaa kurup destekledii bu tr hkmet kurma biimi, tarihimizde ilk kez uygulanyordu. lk koalisyon, Cumhuriyet Halk Partisi ile Adalet Partisi yelerinden olutu.

LK KONSERVATUVAR

1913te, stanbul ehzadebanda Darl- Bedayi adyla ald. Bat Mzii okulu niteliinde bulunan Mzika-i Hmyun,. Darl-Bedayiden ok nce, 1831 ylnda aldysa da, Mehterhanenin kaldrlmas zerine saraya ve askeri bandolara eleman yetitirmek amacyla kurulmutu. lk devlet konseryatuvar, Darl-Elhan, 1917 ylnda yine stanbulda kuruldu.

LK KTAP BASIMI

1729 ylnda brahim Mteferrika basmevinde basld. Baslan ilk kitaplar szlk, tarih ve corafya trndendi.

KONUT KREDS VEREN LK TRK BANKASI

Emlak Kredi Bankasdr. Yurdumuzda yerleim sorununa yardmc olmak ve konut sahibi olacaklar desteklemek amacyla kurulan ilk banka olan Trkiye Emlak ve Eytam Bankasdr. 1927 ylnda faaliyete geti. Bankann ad, daha sonra Emlak Kredi Bankas olarak deitirildi.

LK KOOPERATFLK

1863 ylnda Mithat Paann abalaryla kurulan Memleket Sandklar adl kurulula balar. Yurdumuzda ilk kooperatif terimi ise, ilk kez 1913 ylnda, Aydnda kurulan Kooperatif Aydn ncir Mstahsilleri Anonim irketi ile kullanld. Bu kurulu, gerek bir kooperatif niteliindeydi. Kooperatifiliin gelimesi, Cumhuriyetle birlikte balad.

KMR LK BULAN K

Padiah II. Mahmut zamannda, 1829 ylnda Uzun Mehmet adl bir deniz eri, Havzada ilk kmr yatan kefetti. Karadeniz Erelisinden, neboluya kadar 180 kilometrelik bir uzunluk ve 50 kilometrelik derinlikten oluan ilk kmr yatandan karlan kmrlerden, donanma yararlanmt. Blgede yeni kuyular alarak retimin artrlmasna, 1893 ylnda baland. Gnmzde kmr retimi, Trkiye Kmr letmelerinin tekelindedir.

LK KRLER OKULU

1899 ylnda kuruldu. Gzleri grmeyen ocuklarn ilk ve ortaretim yapmalarn salamak amacyla stanbul Ticaret Okulu Mdr Grati Efendinin giriimleriyle alan bu okul, Ticaret Okulunun bir blmnde retime geti.1910 ylnda Alber Karamona adl bir Musevinin zmirde sar ve dilsizler iin at zel okulu, Salk Bakanl devrald ve 1927de krler blmn kurdu. 1951 ylnda okul, Milli Eitim Bakanlna balannca, Sarlar Okulu zmirde kald, Krler Okulu Gaziantepte eitime balad.

LK KY ENSTTLER

1940 ylnda, smail Hakk Tonguun ynetiminde eitime baladlar. Ky ocuklarnn blgelerinde kalarak yetimelerini salamak amacyla kurulan enstitlerde okutulan derslerin yars kltr, drtte biri tarm, drtte biri de teknik derslerden oluuyordu. Enstitlerin, kendilerine zg alma yntemleri vard. Her renci, kynn ekonomik ve toplumsal yaamn ayrntlaryla saptamak zorundayd. iinde i yaparak renmek amacn gden enstitlerin kurulduu yerler, kylerin yaknnda, uygulamann yaplabilecei en verimli kesimlerdeydi. 1943 te de, bu enstitlere retmen yetitirmek iin Hasanolan Yksek Ky Enstits kuruldu. Buraya girebilmek iin, ky enstitsn bitirmi olmak gerekiyordu.

LK KYL KADIN MLLETVEKL

Atatrk, Ankarann Kozan kyne 1934 ylnda yapt bir gezide, Sat rpan adl zeki bir Trk kadn ile tant. Sat Kadn diye anlan Sat rpann, 1935-39 dneminde Ankara milletvekili olmasn salad. Trk tarihinde ilk kyl kadn milletvekili olan Sat rpan, Atatrkn dileiyle, adm Hat olarak deitirdi. Doduu Kazan kynde muhtarlk da yapan Hat rpan, 1956 ylnda ld.

LK KUMAR KULB

Encmen-i lfet adyla 1870 ylnda, zamann Maliye Nazr Msrl Prens Mustafa Paa tarafndan, stanbul emberlitataki Asm Paa Konanda ald. Buraya yalnz yksek devlet memurlar girebiliyordu. Bylece ilk kez, serbest kumar oynama devletin onayndan gemi oluyordu. Kulbn salonlarnda oyun dnda okuma, konuma odalar da yer almt. Sadrazam Mahmut Paa, kulpte srekli kumar oynand haberini alnca, burasn kapattrd.

STANDART TRK KLAVYESNN LK KULLANILII

Daktilolarda kullanlan Standart Trk Klavyesi nin uygulan, ilk kez 20 Ekim 1955 gn alman bir kararla gerekletirildi. Bu tarihe kadar, daktilolarn klavyeleri, eit eitti. Trk alfabe kurallarna gre dzenlenen

yeni bir daktilo yazma yntemi, 1943 ylnda balayan almalar ve aratrmalardan sonra saptand.

LK KIZ LSES

stanbulda nas dadisi (Kzlar Lisesi) adyla 1911de ald. nce Kabasakal semtinde renime geen okul, bir yl sonra yand. Bunun zerine de, 1913 ylnda Beyaztta retime balad. renci says artnca da, Aksarayda byk bir konaa tand. 1915te Bezm-i lem Valide Sultan adyla imdi ki kz lisesinin olduu yerde ahap bir yapya, oradan da Sleymaniyeye yerleti. Yine yangn kt. stanbul Kz Lisesi adn alarak, Vefa Lisesinin bulunduu yerde retimi srdrd. Bugn stanbulda, Caalolundaki binasnda retim yapan lise, Caalolu Anadolu Lisesi oldu.

K KITAYI BALAYAN LK KPR

Asya ile Avrupa ktalarn birbirine balayan ilk kpr olan stanbul Boazii Kprs, 1973 ylnda Cumhurbakan Fahri Korutrk tarafndan ald. Cumhuriuyetin 50. yldnmnde hizmete giren kprden ilk yl 11 milyon 318 bin 139 ara geti vehaslatl62 milyon 901 bin 943 liray buldu.

LK LALENN GEL

Trk tarihinde ilk lale ieinin, IV.Murat devrinde bir Hollanda elisi tarafndan getirildii ne srlr. Oysa, Anadoluda ok eski zamanlarda bile dalarda, bayrlarda, da lalesi, berri lale, kara lale gibi lale trlerinin var olduu bilinir. ran Seluklularyla Byk Seluklularn sanat eserlerinde de lale motifinin, zellikle yer ald grlr. Osmanllarda bu iek, Lale Devri diye anlan dnemde byk deer ve nem kazand. 1718-1730 yllar arasnda Padiah III. Ahmet dneminde, stanbulda lale retme ve yetitirme bir salgn halini ald.

LK LRA BASIMI

Sultan Abdlmecit devrinde, 5 Ocak 1843 gn basld. Ad Osmanl liras idi. 2 Haziran 1854te eyrek liralar (25 kuruluk altnlar), 18 ubat 1855te de iki buuk liralklar karld.

LK LSE SZC

stanbul Erkek Lisesinde kullanld. 1884 ylnda ilk kez Deniz Yzbas Nadir Bey tarafndan kurulan okulun ad, emsl- Mekaipti. Nadir Bey, 1885 ylnda Sleymaniyede zel Nmune-i Terakki Okulunu at ve bu okul, Maarif Nezareti tarafndan satn alnd. Nmune-i Terakki dadisi denilen okulun, drt ilk, orta ve lise olarak eitim sresi 10 yld. Daha sonra ilk ve ortaokullar birletirilerek, sresi 5 yla indirildi. 1910da da stanbul Lisesi adm ald. Bylelikle Trkiyede ilk lise szc, bu okul

iin kullanlm oldu. Yurdumuzda lise dzeyinde okullarn almas, 1839 ylnda II. Mahmut devrindedir. Trkiyede Batl anlamda ve gerek lise dzeyinde ilk eitim kurumu ise, 1 Eyll 1868 ylnda alan Galatasaray Mekteb-i Sultanisi dir.

LATN HARFLERYLE LK KTAP

lkemizde Dil Devriminden, yani 1928 ylndan sonra yars eski, yars Latin harfleriyle baslm kitaplar ilk kez Maarif Kitaphanesi (Yaynevi) kard. Bugn de Caalolunda yaynm srdren bu yaynevi, ayn zamanda en eski yaynevidir. Bu yaynevini. 1895 ylnda ilk Trk kitaplarndan Hac Kasm Efendi kurmutur. Yaynevi ayrca, kard Saatli Maarif Takvimiyle nldr,

LK LAKLK UYGULAMASI

3 Mart 1927 ylnda halifeliin kaldrlmas ile balar. Bu yolla, din ile dnya ilerinin devlet rgt iinde bir elde toplanmas engellenmi oldu. 1937 ylnda yaplan bir deiiklikle laiklik, kesin bir Anayasa kurumu oldu. Trkiyede laiklik, vicdan zgrlne de yer veren ve aklcl salayan bir temel kural olarak yerlemitir.

MSLMANLIIN ANADOLUYA LK GR

Seluklu Hkmdar Alparslann, 1071de kazand Malazgirt Sava, Trklerin ilk din savadr. Mslmanlk, bu savatan sonra ilk kez Anadoluya girmi oldu.

LK MAHYA

1617 ylnda stanbulda, Sultanahmet Camiinde kurulduu sanlmaktadr. 1723te iki ya da daha fazla minareli camilerde mahya kurulmas, padiah buyruuyla kesinleti. Zamanla, her Ramazan aynda mahya kurulmas gelenekleti.

LK MAGAZN DERGS

1873 ylnda srekli olarak kan Czdandr. Yurdumuzda bu tr yaynlar, 1 Kasm 1928de yrrle giren yeni Trk alfabesiyle ilgili yasayla oald.

LK MAVZER

Trk tarihinde ilk mavzerin kullanl, 1886dan sonradr. 1871de Almanlar tarafndan yaplan bu tfek, 1886dan sonra Trk Ordusunun en nemli silah oldu.

LK KADIN MUHTAR

lkemizin ilk kadn muhtar, Gl Esindir. Cumhuriyetin ilannn 10. yldnmnde Aydn iline bal ine ilesinin Karpuzlu bucandan muhtar seilen Gl Esin, o gnleri yle anlatyor: Muhtarlk iin aday olduumda, bana kimse kar kmad. Muhtarla, o zamanki nahiye mdrmzn istei ile girmitim. lk kadn muhtar seildiimde de herkes bana yardmc oldu. Muhtarlm srasnda da kydeki kz karma olaylarnn nlenmesinde byk aba harcadm. Kye yol, kpr ve ky kona yaptrdm.

LK MEDEN NKH UYGULAMASI

17 ubat 1926 gn yrrle giren Trk Kanunu Medenisi ile balad. Trkler, Mslman olmadan nce, evlenme biimleri ok eitli idi. slamiyete geile birlikte, evlenmede yeni kurallar ortaya kt. ok kadnla evlenme, belirli din kurallaryla saptand.

LK MAR

Mahmudiye Mardr. Bu mar, 1289 ylnda Mzka-i Hmyun Bandosu efi tal- yan Guisepe Donizetti tarafndan bestelendi. Cenk Havas, Cezayir ve Mecidiye marlar da onun besteleridir. II. Mahmutun Askir-i Mansure-i Muhammediyye ve Rfat Beyin Annem Beni Yetitirdi Bu Ellere Yollad adyla besteledikleri marlar da, en eski marlardr. 1923 ylna kadar askeri marlar dnda hibir mar bestelenmemiti.

L MERNOS

spanyadan, 1841 ylnda getirildi. Hayrabolu da balanan Merinos koyunu yetitirmeciliine, 1843te Karacabeyde devam edildi. Yllarca sren uralardan sonra, Trk Merinos koyunu retildi. Merinos, yapasnn bolluu ve ynnn incelii nedeniyle yn retiminde kullanlr.

LK METRO

stanbulda, 1874 ylnda kuruldu. 1867 ylnda stanbula gezmeye gelen Henri Gavan adl bir Fransz mhendis, Karakyle Beyolunu birletiren ilk metro hattn yani Tneli yapt. O zamanki parayla 170 bin ngiliz lirasna kan Tnel, daha sonra stanbul Belediyesi tarafndan satn alnd.

LK MEVLT TRENLER

Sultan III. Murat devrinde, Sleyman elebinin Mevlidinin okunmasyla balad. Hazreti Muhammedin hayatn vgyle anlatan, iir tarznda bir eser olan Mevlidi, Sleyman elebi aruz vezniyle yazmt.

LK MEYHANE

Trk tarihinde ilk meyhanelerin* Fatih Sultan Mehmet devrinde ald

sylenir. Ancak, bu meyhanelerin Bizansllardan Trklere gemi olduu gr daha yaygndr. Eski stanbul meyhaneleriyle ilgili ilk bilgiler, Evliya elebinin Seyahatnamesinde ayrntlaryla anlatlr.

METRK SSTEMN LK UYGULANII

Trkiyede metrik sistemin ilk uygulanmaya balamas, 1875 ylnda yaplan Metre Anlamasndan sonradr. Metrenin asl, Sevres de, sfr santigrat derecede saklanmaktadr.

LK MLL BASKETBOL TAKIMI

lk Milli Basketbol Takmmz, ilk karlamasn Yunanistanla, 24 Haziran 1936 gn, Beyolu Halkevi Spor Salonunda yapt. Bu ma 49-12 kazanan takmmzn kaptan, Naili Moran idi. teki oyuncular ise Sadri Usuolu, Nihat Ertu, Jak Habib, Hazdayi Penso, Feridun Koray, Dionisos Sakalak ve Hayri Ersebkt. Basketboln resmen kuruluu, 1 Mart 1959da gereklemitir. 1936da kurulan bir federasyonla, voleybol ve eltopu ile birlikte yrtlen basketbol, bu tarihte ayr bir dal olarak Trk sporuna eklendi.

MLAD YILIN LK UYGULANII

Trkiyede Miladi yln uygulanmasna ilk kez 1926da baland. O tarihe kadar kullanlan Hicri ve Rumi takvimler de bylece kaldrlm oldu.

LK MNDER GRE

1900 ylnda yapld. Yurdumuzda bilinmeyen bu gre tr, ABD ve Avrupaya giden Koca Yusuf, Kurtdereli Mehmet, Adal Halil, Filiz Nurullah, ilk dnya ampiyonumuz Kara Ahmet gibi greiler aracl ile Trkiyeye girdi ve yayld. Gerek anlamda ilk mindergrei ise, 1903 ylnda, Beikta Jimnastik Kulbnde uyguland ve Mazhar Kazanc, Ahmet Fetgeri Aeni gibi greiler, bir deer olarak ortaya ktlar.

LK MORS TELGRAF SSTEMNN KULLANILII

Trk tarihinde Mors Telgraf Sisteminin ilk kez uygulanna, 1855 ylnda, yani Krm Sava srasnda baland. Haberleme alannda byk kolaylklar salayan bu bulu, adn, kendisini yayan Amerikal Samuel Morstan almtr.

LK MUZ

1870 ylnda, Osmanllar dneminde yurdumuza girdi. Muz, skenderiyeden Antalya ya ss bitkisi olarak getirildi. Bu tr muza Musa Conson denir. Yine 1870te, Musa Kavendi adl bir baka trn meyveleri, kk, fakat gzel ve kokuluydu. Ancak, yine de muzun dardan alm kolay ve ucuzdu.

Gerek anlamda muz retimine, 1950li yllarda Antalya, Anamur, Alanya, Drtyol, Fenike ve Adanada baland. stn nitelikleriyle Anamurda yetitirilen muz, lkemizde en ok tutulandr.

LK MLL MAR

1921 ylnda, Milli Eitim Bakanlnca milli mar iin bir yarma dzenlendi ve 500 lira dl kondu. Yarmaya 724 iir katlmt. Mehmet Akif Ersoy, yarma dll olduu iin, girmemiti. Zamann Milli Eitim Bakan Hamdullah Suphi Tanrver, nl ozana 5 ubat 1921 gn dl konusunda kaygl olmamasn nerince o da, Kahraman Ordumuza diye sunduu stiklal Mar balkl iirini, yarma kuruluna gnderdi. TBMMnin 12 Mart 1921 gnk toplantsnda stiklal Mar, ulusal mar olarak kabul edildi. Mar besteleme yarmasna ise 24 besteci katld. Kurtulu Sava nedeniyle besteleme ii yarda kald. Seiciler Kurulu, 1924 ylnda Ali Rfat aatayn bestesini benimseyerek okullara duyurdu. Bu mar, 1930 ylna kadar alnd. Yine ayn yl, bu bestenin yerine Cumhurbakanl Orkestras efi Zeki ngrn bestesinin alnmas istendi. Bu tarihten sonra da ngrn besteledii stiklal Mar, milli mar olarak benimsendi.

LK NOTERLK RGT

Trikyede ilk noterlik rgtnn kurulmas, 1879 ylna rastlar. Osmanl devletinde senet dzenleme ve onaylama ilemleri, dinsel yasalara gre yaplrd. Bu ilere de kadlar ve naipler bakard. 1868 ylnda ticaret mahkemelerine bal ticaret kalemi kurulunca, bu tr ilere bakan dinsel mahkemelerin aracl da ortadan kalkt. Ancak bu daire, tam anlamyla bir noterlik kuruluu deildi. 1879 ylnda Fransz Noterlik Yasasndan evrilen tzk, Trkiyede noterliin balangc saylr. Gnmzdeki anlamda noterlik, 1938 ylnda karlan bir yasa ile dzenlendi.

LK NFUS CZDANI

Trk tarihinde ilk nfus czdan, 1863-64 yllarnda yaplan saymdan sonra verildi. Osmanl Tezkiresi denilen bu nfus hviyet czdanlarnn izgili, dz bir kt belge niteliinde birer pusula olduklar, tarihi Ltfi Efendi tarafndan yazlmtr. Cumhuriyetten sonra 1927 ylnda yaplan ilk nfus saymndan sonra, her yurttaa nfus czdan verildi.

LK NFUS SAYIMI

1831 ylnda yapld. Ancak, bu nfus saym, yalnz erkekleri kaplad ve Anadolu ile Rumeli sancaklar, saymn dnda tutuldu. 1844te yaplan saymda ise, kadnlar da sayld. Osmanl snrlar iinde nfusun 36.5 milyon olduu, yaklak olarak saptand. 1884te yaplan nc nfus saymnda, imparatorluk snrlar iinde kalanlarn says, 28 milyon 900 bin kii idi. Cumhuriyet dneminde, 28 Ekim 1927 ylnda yaplan ilk nfus saymnda

ise, Trkiyede 13 milyon 648 bin 720 kiinin yaad belirlendi. 1935 ylnda yaplan ikinci saymdan sonra, her 5 ylda bir dzenli olarak nfus saymlar gerekletirildi. Nfus saymlarn dzenleyen kurulu, Devlet statistik Enstitsdr.

ONDALIK KESRLER UYGULAYAN LK TRK

Dnyada ve Trk tarihinde, matematikte ondalk kesirler kuraln ilk kez uygulayan Trk, matematik ve astronomi bilgini Cemittir. Cemit, Say Anahtar adl nl eserinde, herhangi bir dereceden kk almann yollarn anlatt.

LK OSMANLI SARAYI

Osmanl Devletinin ikinci hkmdar Orhan Bey, ilk Osmanl bakenti Bursada, ilk sarayn yapmn balatt. Beyazt zamannda tamamlanan Bursa Saray, Timurun ordular tarafndan ykld. Bakentin Edirneye tanmasndan sonra, burada da saraylar yaptrld. Fatih, stanbulu aldktan sonra, bu kenti Osmanl Devletinin bakenti yapt. Bu tarihten sonra da Osmanllarn en nl ve byk saraylar, bu ilimizde ina edildi.

OLMPYATLARA KATILAN LK KADIN SPORCULAR

Trkiyede olimpiyatlara katlan ilk kadn sporcular, Halet ambel ve S. Fetgeri Aenidir. 1936 Berlin Olimpiyatlarnda yurdumuzu ilk kez onlar temsil ettiler.

TRKYEDE LK OPERA YAPITI

Ahmet Adnan Saygunun zsoy adl opera denemesidir. lk kez 1928 ylnda ran ah Pehlevinin Trkiyeye gelii onuruna temsil edildi. Atatrk ve ahn huzurunda oynanan bu ilk operamzda, baoyuncu da dramatik soprano Semiha Berksoydu. Opera tekniinin gerek anlamda uyguland ilk opera da, yine Ahmet Adnan Saygunun besteledii Keremdir. Metin yazarln Selahattin Batunun yapt bu opera, ilk kez Ankarada 22 Mart 1953 gn sahnelendi.

TRKYEDE LK OTOMOBL YAPIMI

1960 htilalinden sonra, Cumhurbakan olan Cemal Grsel, Trkiyede otomobil retilmesini istedi. 1960 ylnda Eskiehir Devlet Demiryollar CER Atlyelerinde ilk Trk otomobili Devrim retildi. 30 Ekim 1961 tarihinde Cemal Grsele gsterilmek zere Ankaraya getirilen Devrim, 1961 model Consullera benziyordu. TBMM nndeki trende, 100 metre giden, sonra duran otomobilin yapmndan vazgeildi.

LK ZEL GAZETE

1840 ylnda William Churchill adl bir ngilizin kard Ceride-i Havadistir. 1864 ylnda kapanan bu gazete, yaynland srede 1212 say kmt. nce 10 gnde bir yaynlanan gazete, sonradan haftalk oldu. Devletten yardm grdnden, yar resmi bir nitelii vard. Ad 25 Eyll 1864te Ruzname-i Ceride-i Havadis olarak deitirildi. Bu arada, ilk Trk zel gazetesi olan Agh Efendinin Tercman- Ahvali ile bu gazete arasnda balayan ekimeler, Trk basnnda ilk tartma rneklerini oluturur. lk zel Trk gazetesi Tercman- Ahval, 21 Ekim 1860 gn kmaya balad. Sahibi Trk olan ilk gazete unvann da alan Tercman- Ahvali, apanzade Agh Efendi kurmutu. Gazetenin en nemli yazar, inasi idi. Ancak, gazetenin yaymndan iki yl sonra kiisel elikiler yznden ayrld. Tercman- Ahval, 1866 ylnda kapand.

LK RETMEN OKULU

Tanzimat devrinde ald kabul edilir. 16 Mart 1848de Fatih Camii yanndaki bir yapda, ptida (ilkokul), Rtiye (ortaokul) ve dadi (lise)lere retmen yetitirmek zere alan okulun ad, Darl-Muallimin, yani retmenevidir. Bu okulun ilk retmeni ise Yahya Efendidir.

TARHMZDE LK DN PARA ALMA

Sultan Abdlmecit dnemine rastlar. 24 Austos 1854te yaplan szleme gereince, Fransa ve ngiltereden bte an karlamak iin 3 milyon sterlin dn alnd. Yzde 6 faizli borlanmaya Msrdan alnacak vergilerin bir blm karlk olarak gsterildiinden, bu szlemeye Msr Borlanmas denildi. Abdlmecitin son zamanlarnda alnan bu paralarn byk blm, saray ve kklere gitti.

LK POLS OKULU

1907 ylnda Selanikte ald. Ancak, bir yl sonra kapatld. Daha sonra polislii seenlere mesleki bilgileri vermek amacyla 1909da stanbulda, Yldz Saraynn Mabeyn dairelerinde bir polis okulu daha ald. 1959 ylna kadar retim yapan bu okul, Emniyet Genel Mdrlne balyd ve eitim sresi de 6 yld.

LK KADIN POSTA DAITICISI

1982 ylnda PTT, posta datcs almak iin at snava, bayanlar da armt. zmirdeki bu snava giren gen kzlar arasndan yedisi, snav kazanarak, ilk kadn postaclarmz oldular. Bunlarn adlar yle: Melekper Kl, Belgin Ege, Aynur Akgl, Berrin Toygarlar, Serpil Gzel, Nee Erakman, Kemale Hepkorucu.

LK PASTRZE ST

Yurdumuzda ilk pastrize st retimine, 1957 ylnda Ankara Atatrk

Orman iftliinde balad. lk yllar, 2 milyon 500 bin litreyi bulan st retimi, ilk kez 1971 ylnda 9 milyon litreyi at. Bu arta bir neden de, 1967 de Adana ve zmirde alan pastrize st fabrikalaryd.

LK PORSELEN FABRKASI

Yurdumuzda modern anlamda kurulan ilk porselen fabrikas, Smerbankn Yldz Porselen Fabrikasdr. Bunu daha sonra, I963te kurulan stanbul Porselen Sanayii ile 1968de alan Yarmca Porselen, Seramik ve ini Fabrikalar izledi.

LK POSTANE

1840 ylnda, stanbulda ald. Yeni Cami avlusunda alan bu postanenin ad, Postahane-i mire idi. Posta yolu ile ilk haberlemede II. Mahmutun 1838de yaynlad bir fermanla mmkn oldu.l839da ilk Posta Nezareti kuruldu. stanbulda alan ilk postaneyi, 1843te Badat, Sivas, Musul ve Diyarbakrda alanlar izledi. 1863te Posta Nazrl yapan Agh Efendinin nerisiyle de posta creti, pul karlnda alnmaya baland.

LK PAZAR TATL UYGULAMASI

Trkiyede ilk pazar tatili uygulamasna, 29 Mays 1935 ylnda yrrle giren yasa ile baland. Bu yasa kmadan nce, hafta sonu dinlenme tatili cuma idi.

LK PETROL ARAMALARI

1887de Ahmet Necati Bey tarafndan skenderun evresinde baland. Derin olmayan sondajlamayla yaplan