1

ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011

ـیســاـیـسـ

گۆڤارێكی سیاسی و كولتووری گشتییە لەالیەن كۆمەڵەی دۆستایەتی كورد - تورك )KTFA( دەردەچێ.. )ژمارەی متمانە: 321(

دیزاین و گرافیك: شاخەوان جەعفەر

سەرۆكی ئەنجومەن و سەرنووسەر:Editor-in-Chief

شوان تاڤینگ

سەرۆكی كۆمەڵە و خاوەن ئیمتیاز:Concessioner

فەلەكەددین كاكەیی

ناونیشان: هەرێمی كوردستان/ عێراق ـ هەولێر، شەقامی گشتی ئازادی، بەرامبەر ئامادەیی بارزانی نەمر، ژمارە )27( Tel: 00964 66 451 4080 & 00964 770 235 6000 Email: turkiyenasi@yahoo.com

23

ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

ديالۆگی كـــــــــــــــولتووریسەروتارهەر جـــۆرە لێكنزیكبوونەوەیەكی نێوان كورد و تورك دەرگایەكە بۆ لێكتێگەیشتن و چارەكردنی ئەو هەمـــوو گرێ و گۆڵەی تائێســـتا بێ چارە ماونەتەوە. هەرچەنـــدە پێوەندییەكانی كورد و تورك لەچاو ســـااڵنی رابردوودا پێشـــڤەچوونی بەرچاوی بەخۆوە بینیوە، بەاڵم ئەوەی تائێستا لەنێـــوان هەردووالدا غائیبە »هەڤدووناســـین و دیالۆگـــی بونیاتنەرانە«یـــە. ئەگـــەر تەعاروف و دیالۆگیـــش هەبووبێـــت ئەوا زیاتـــر لەكایەی سیاســـی و ئابوورییەوە خانەبەند كراوە، كەمتر بەئاراســـتەی كولتوور و هونـــەر و راگەیاندن و

كۆمەڵگای مەدەنی الیداوە.هـــەروەك ســـەرنج دەدەین، ئەمـــڕۆ لەزۆربەی واڵتانی هاوچەرخدا دیالۆگ و ناسینی ئەوانی دی نەریتێكی كولتووری و ئەبستمۆلۆژییە. هەروەك چۆن لەســـۆنگەی یاســـای ئاسمانییەكانیشەوە »دەستپێشخەری« و »تەعاروف« جێی بایەخە. بەاڵم بەداخـــەوە الی ئێمەی كـــورد كولتووری دیالۆگ و ناسینی ئەویدی و رێزگرتن و فێربوون لێی هێشتا وەك پێویست چەكەرەی نەكردووە. بگرە هەندێ كەس بە حاڵەتێكی خراپی دادەنێن، وەكو ئەوەی دیالۆگ و ناسینی ئەویدی و فێربوون لێی خەســـڵەتێكی فســـۆس و بێ ئەرزش بێ و پێویســـتە خۆمان لێی بەدووربگرین. لەپێوەندی نێوان هەرێم و توركیادا، ئەوەی ئێستا دەیبینین سەردەســـتبوونی كایەی سیاســـیی و ئابوورییە بەسەر تەواوی كایەكانی دیكەدا، ئەمە وادەكات ســـەركەوتنی كولتووری تەڵخ و سەرپۆش بكات و دانی پێدانەنێت، ئەوەش بەمانای هەژموون و بااڵدەستی »سیاسەت« و »ئابووری«یە بەسەر »كولتوور«دا، بۆیە ئێمە لەقەیرانێكی شارستانی راستەقینەداین، هۆكارەكەشی بۆ تێزی ملمالنێ و ڕەتكردنەوەی ئەویدی و خۆدانان لە چەقی وەهم و فەنتازیا دەگەڕێتەوە، دەربازبوون لەم حاڵەتە

بەوە دەبێ كە خەباتی سیاسی پشتئەستوور بە یۆتۆپیا و هەڵبەســـتنی فیشاڵ و درۆ جێگە بۆ دەسەاڵتی مەعریفی چۆڵ بكات، مەعریفەیەك كە دیالۆگ و شوناسی ئەویدی قەبووڵدەكات. ئەگەر جیاوازیشـــی لەگەڵدا هەبێت، بـــەڕووی گەالندا

كراوە بێ نەك داخراو و چەقبەستوو. لـــەم ســـۆنگەیەوە، ئێمـــە كاتێك دەســـتمان بـــە ڕیالیزەكردنی پـــڕۆژەی هـــەردوو گۆڤاری )توركیاناســـی( و )دیالۆگ( كـــرد، بەئامانجی زەمینەســـازی و ڕەخســـاندنی ئەو دەرفەتە بوو تا قســـە لەســـەر »ئەویدی« و قوڵكردنەوەی »دیالۆگی كولتووری« بكەین و جەخت لەســـەر گرنگـــی و بایەخی ئـــەو چەمكانـــە بكەینەوە، بەالیەنـــی كەم بـــۆ زانینی ئەرزشـــی خۆمان و بەدەستمانهێناوە، دەســـتكەوتانەی ئەو ڕادەی چونكە هەبوونی »ئەویـــدی« مەرجێكی گرنگە بۆ ناســـینی »خود«. روناكبیری كورد بەختیار عەلی لەدیمانەیەكی لەگەڵ گۆڤارەكەماندا جوانی بۆ چووە، كاتێك گوتی ئەو دیوارەی كۆمەڵگاكان بەدەوری ماڵی خۆیاندا هەڵیاندەچنی، رووخا و ئێســـتاش هەر لەڕووخانـــی بەردەوامدایە. هۆی رووخانەكـــەش بەپلـــەی یـــەك دەگەڕێتەوە بۆ كاریگەری تەكنۆلۆژیا و گۆڕینی ســـتایلی ژیان لەســـەر تەواوی هەســـارەكە. بەواتایەكی دیكە مێـــژووی ناوخۆیی هـــەر كۆمەڵگایەك ناتوانێت بەتەنیا پشـــت بە فاكتەرە ناوخۆییەكانی خۆی ببەســـتێت. ئەمڕۆ كولتوور و كااڵ جیاوازەكانی جیهـــان وەك با بیانبـــات بـــە خێراییەكی بێ بەدنیـــادا و بەنێویەكـــدا دەچـــن بەربەســـت باڵودەبنەوە، مرۆڤایەتی بەچەندەها تۆڕی گەورە

پێكەوە بەستراوەتەوە.ئێمەش ئەمڕۆ زۆر خاڵی هاوبەش لەگەڵ گەالنی توركیا )كورد، تـــورك، الز، چەركەز، ئەرمەنی و گریكی( كۆماندەكاتەوە، خاڵە هاوبەشەكانمان

لەجیاوازییەكانمـــان زیاتـــرن، بۆیـــە لـــەڕووی كولتوورییـــەوە هیـــچ بیانوویەك بۆ ســـاردی و ناخۆشـــی نابینمەوە. لەبەرئەوە دەبێ هەردووال بە دۆســـتایەتی قوڵ و رەگوڕیشـــەی مێژوویی پێكەوەژیانمان، سیاســـییەكانمان ناچار بكەین دۆستایەتی و دیالۆگی هاوسەنگ دروست بكەن، چونكـــە ئەمە پەتای سیاســـەتە ئێمەی كورد و نەتـــەوە سەردەســـتەكانی ناوچەكـــەی كردۆتە ناحەزی یەكتر و بەردەوام بۆتە لەمپەر لەبەردەم

نزیكایەتی برایانە و دیموكراتیانەی نێوانمان. بـــەردەوام دۆســـتایەتی بمانـــەوێ ئەگـــەر دروســـتبكەین دەبێ زۆر خۆمان لە تونێلەكانی سیاســـەت لەچاوەڕوانـــی نەهێڵینـــەوە، بـــەو پێیـــەی ئێمە لەڕووی ئایینـــی و كۆمەاڵیەتی و كولتوورییەوە هاوبەشین، تەنیا نەتەوە جیامان دەكاتەوە، بۆیە من پێموایە رێگای دۆســـتایەتی و تەعاروف و دیالۆگ دەتوانێ رێگایەكی درێژتر لە گوللە و بارووت ببڕێت. ئەم رێگایەش شتێكی ئارەزوومەندانە و بۆ كات بەسەربردن نییە بەڵكو زەرورەتێكی گرنگی ئەم ســـاتەوەخت و قۆناخە چارەنووسســـازەیە و رەهەندێكی دیالێكتیكیانە

لەخۆوە دەگرێت.هەر بۆیە دەرخستنی وەها گۆڤارێك هەنگاوێكی گرنگە لەســـەر ڕێـــی پەرەپێدانـــی پێوەندییە كولتوورییەكانـــی نێـــوان هەرێمی كوردســـتان و توركیـــادا. بـــەو پێیـــەی پەرەپێدانـــی ئەم پێوەندییانە تەنیا بە دیپلۆماتكار و كارسازەكان ناكرێ، بەڵكو پێویســـتی بە زەمینەسازی هەیە

لەالیەن روناكبیران و ناوەندەكانی ڕای گشتی.لەم روانگەیەوە ئێمـــە هەوڵدەدەین ئەم كارەی ئێمـــە ببێتـــە وەســـیلەیەك بـــۆ هێنانەكایەی پێوەندییەكی توندوتـــۆڵ لەنێوان گەلی كورد و گەالنی توركیادا، كە پتر لە هەزار ســـاڵ دەبێت لەسەر یاك خاكدا پێكەوە دەژین. ئامانجیشمان

لەبنیاتنانی ئەم پردە كولتوورییە، بۆ قایمكردن و قوڵكردنـــەوەی چەمكەكانـــی لێبووردەیـــی و گیانـــی پێكەوە هەڵكردن و دۆزینەوەی زمانێكی

بونیاتنەرانەیە لەنێوان هەردووالدا. لێـــرەدا من دەمـــەوێ ئەوەش بڵێـــم، كە ئێمە لەمیانەی رایی كردنـــی كارەكانمان بەپێی توانا هەوڵمانداوە بایەخ بە پرەنسیبەكانی بێالیەنی و ئەقڵی پیشەگەرانە و بنەما ئەخاڵقییەكانی كاری رۆژنامەوانی بدەین. بێئەوەی بازاڕی هیچ جۆرە سیاســـەت و ئایدیۆلۆژیایەك خۆش بكەین. لەو بڕوایەشدام كە پێوەندییەكان لەداهاتوودا بەهۆی بەشداریی زیاتری نووسەر و ئەكادیمیسییەنەكان لەگۆڤارەكەمـــان و دەوڵەمەندتركردنیـــان زیاتر

پێش دەخرێت. ئـــەوەش ئاشـــكرایە ئەمـــڕۆ بەشـــێكی گرنگ لەسیاسەتی كرانەوەی توركیا بەرامبەر جیهانی كوردی خـــۆی لەالیەنی ئیعالمـــی دەبینێتەوە، ئەمەش پتر گوزارشـــت لەو ڕاســـتییە دەكات، كـــە دەوڵەتـــی توركیا بەقوڵی لـــە كاریگەرییە بەهێزەكانی راگەیاندن لەســـەر پێوەندی گەالن گەیشتووە، هەر لەم سۆنگەیەوە بە زەرورەتی زانی كەناڵی TRT6بە زمانی كوردی دابمەزرێنێ تا راستەوخۆ لە دەرگای راگەیاندنەوە موخاتەبەی ئەقڵ و دڵی كوردان بكات. وەك سەرۆكوەزیران ئەردۆغانیش لەالی خۆیەوە لەمیانەی كردنەوەی ئەو كەناڵە بە رۆژنامەنووسانی راگەیاند: »ئێمە و كـــورد وەك خوێـــن و گوشـــت وایـــن، وەك پەنجەكانی یـــەك دەســـتین«. هەرچەندە ئەم قســـەیە ئەگەر موجامەلەیەكی سیاسیش بێت، بەاڵم لەســـەر زەمینەی واقیعـــدا هەڵگری گەلێ مانا و دەاللەتی گرنگە، كە گرنگترینیان داننانە بە شـــوناس و كولتووری كورد و رەتكردنەوەی

سیاسەتی سڕینەوە و پەراوێزخستنی كوردان.

شوان تاڤینگ

45

ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011

محەممەد عەلی بیراند*

دوێنێ بەیانی گفتوگۆیەكی تێر و تەســـەلم لەگەڵ مەسعود بارزانی، سەرۆكی هەرێمی كوردستان ئەنجام دا. وەك هەمیشە، زۆر بە روونی قسەی كرد. چەند

ساڵ لەمەوبەر چی گوتووە، هەمان هەڵوێستی دووپات كردەوە.زۆر بە روونی ئەوانەی لە دەســـتی دێت و ئەوانەی لە دەستی نایەتی هێنایە ســـەر زمان. هەندێك الیەن لە توركیـــا دەڵێن »متمانە بە بارزانی ناكرێت«، كەچی ئەو سەركردە كوردە، تا ئێستا هەرچی گوتووە، بەجێی گەیاندووە.

بارزانی پەیامی زۆر گرینگی هەبوو:1- بابەتـــی گرینگ بۆ من، زیاننەگەیشـــتن بە دۆســـتایەتیی كورد و توركە، ئێستا سەردەمێكی نوێ دەستی پێ كردووە. ئەو دۆستایەتییە نابێ بشێوێت. پەكەكە بە كوشتنی پۆلیس و سەرباز، زیان بەو دۆستایەتییە دەگەیەنێت.

2- ئەو پرســـە بە چەك چارە ناكرێت. نە توركیـــا و نە پەكەكەش بە چەك ناتوانـــن بە هیچ كوێ بگەن. منیـــش لەبەر ئەمە هاتووم كە داوا بكەم واز لە

ئۆپەراسیۆنی سەربازی بهێنن.3- ئێمە لە هیچ ئۆپەراسیۆنێكی سەربازیدا بەشدار نابین.

بارزانی لە قســـەكانیدا جەختی لەســـەر ئـــەوە كردەوە كە ئـــەوان، لە هیچ ئۆپەراسیۆنێكی سەربازیی دژی پەكەكەدا بەشداری ناكەن. ئاماژەی بەوەش دا

كە بەپێی ئەزموونەكانیان، دەزانن كە ناتوانن پەكەكە لە قەندیل دەربكەن.بە بڕوای بارزانی، تاكە رێگە، دیالۆگە. گۆڕینی دەستوور، گەورەترین دەرفەت بۆ ئەو دیالۆگە دەڕەخســـێنێت. هەروەها ئاماژەی بە گرینگیی دەرنەكەوتنی

پارتی ئاشتی و دیموكراسی لە پەرلەمان دا.»منیش لە هەمان شوێن شەڕم كردووە، پەكەكە لە قەندیل دەرناكرێت«

لەم رۆژانەی دواییدا باس لەوە دەكرێت كە ســـوپای توركیا گۆڕانی بەسەردا هاتووە و سەركردایەتییەكی باشتری هەیە و ئەمریكاش ئامرازی پێشكەوتووی

وەهای پێ دراوە كە دەتوانێ قەندیلیان پێ لەناو بەرێت.لە گفتوگۆكەم لەگەڵ بارزانیدا ئەوەشم پرسی.

لەبیـــر مەكەن كە بارزانی پێشـــمەرگەیەكە كە ســـاڵیانێكی زۆر لە چیاكانی خواكورك و قەندیل ژیانی بەسەر بردووە. ئەو شوێنانە زۆر بە باشی دەناسێت.

ئەو باسی لە ئەزموونەكانی كرد:»هێزی ســـوپای توركیا دیارە، بەاڵم چەندیش بەهێـــز بێت، چەند ئیمكانی تەكنیكیی بەهێزیشـــی هەبێت، ئەمە هەر ئەســـتەمە. سوپایەكی رێكخراو لە بەرامبەرتان نییە، لەو چیایانەدا گەریالتان پێ دەرناكرێت.. منیش لەو شوێنانە شـــەڕم كردووە، ئەو كات، سوپای عێراق بۆمبی كیمیاوی بەكار دەهێنا، پێنج یەكەی سەربازی هێرشیان كردە سەرمان. فڕۆكەكان بۆردوومانیان دەكردین. سەرەڕای ئەمانەش نەیانتوانی لەناومان بەرن. قەندیل، ئەستەمترین ناوچەی

جیهانە«.لەبیرتانە كە یاشار بویوك ئانت، سەرۆكی ئەركانی سوپای پێشووی توركیاش لە بەرنامەی رۆژی 32یەمدا، باســـی لەوە كردبوو كە ئیمكانی نییە ســـوپای

توركیا بتوانێ قەندیل داگیر بكات.بارزانی لەو بڕوایەدایە كە هێرشی سەربازی بۆ سەر قەندیل كە تا ئێستا هیچ

ئەنجامێكی نەبووە، لەمەودواش ئەنجامی نابێت.* نووسەر لە رۆژنامەی)حوریەت(ی توركی

بـارزانـی: ناتوانین پەكەكە لە قەنـــــــدیل دەربكەین

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

67

ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011

ئەو بژارەی درایە سووریابە گوتەیەكی دیكە، ئانكارا چ بە بارزانی و چ حكوومەتی ناوەندی ئەو پەیامەی كە ساڵی 1998 درایە سووریا كە ئەگەر ئۆجەالن لـــە واڵتەكەتان دەرنەكەن، رووبەڕووی بژاری ســـەربازی دەبنەوە –كە لە باكووری عێراق ئەو بژارە بـــەكار دەهێنێت، بەاڵم ناگاتە ئەنجام-. هەروەها ئاشـــكرا بوو كـــە ئەنجوومەنی ئاسایشـــی نەتەوەیی، دوای هێرشـــەكەی 14ی تەمـــووز لە ســـیلڤان، لە ژێر كۆنتڕۆڵی حكوومەتدا، لە چوارچێوەی ســـتراتیژییەكی نوێـــی دژایەتیی تیرۆردا وردەكاریـــی تەواوی لە بارەی ئۆپەراسیۆنی ســـەربازی چ لە ناوەوە و چ لە باكووری عێراق داوەتە سوپای توركیا. هەروەها لە كۆبوونەوەی عەبدوڵاڵ گول، ســـەرۆك كۆمار و بارزانیـــدا كە تەنیا وەرگێـــڕی عەرەبی لەگەڵ بوو و ســـەعاتێكی خایاند، داوای لە ســـەرۆكی هەرێمی باكووری عێراق كردووە كە داوای راگەیاندنـــی ئاگربڕ و دانانـــی چەك لە پەكەكە

بكات.توانای تەكنیكی زیاد دەكرێت

باس لـــەوە دەكرێت كە حكوومەت بـــۆ كۆنتڕۆڵكردنی شـــارۆچكەكانی كاڤاكلی و كازان لـــە نزیك هەكاری و هەروەها گێڕانەوەی بااڵدەســـتیی دەروونی بۆ دەوڵەت، دەســـتی بە ئۆپەراسیۆنی هاوبەشـــی پۆلیس و سوپا

اللە كەمال*

ئانــــكارا پێشــــنیاری ناوبژیوانی بە مەســــعود بارزانی، ســــەرۆكی هەرێمی كوردســــتانی عێراق كرد: قەرەیاڵن

ببینن، با ئاگربڕ رابگەیەنێت.توركیا كە ســــاڵی 1998 بۆ ئەوەی ســــووریا عەبدوڵاڵ ئۆجەالن كە لــــە خۆی گرتبوو دەربــــكات، تاكتیكێكی پەیڕەو كرد، ئەم جــــارە دەیەوێ ئەو كارە بە باكووری عێراق و حكوومەتی ناوەندی بەغدا بكات. نەخشەڕێگەی ئەو سیاســــەتە، لە كۆبوونەوەی ئەنجوومەنی ئاسایشی نەتەوەییدا لە 27ی تشــــرینی یەكــــەم، روون بووەوە. لە چوارچێوەی نەخشــــەڕێگەكەدا، بە كاربەدەســــتانی حكوومەتــــی ناوەندی و باكووری عێراق كە ســــەردانی ئانكارا و ئیســــتانبولیان كرد، گوتــــرا »یان ئێوە رێگە لــــە چاالكییەكانی پەكەكە بگــــرن، یانیش ئێمە ئەو كار

دەكەین«.بەر لە جەژنی قوربان بە مەســــعود بارزانی، ســــەرۆكی هەرێمــــی كوردی لە باكووری عێراق كە لە ئیســــتانبول ســــەرەتا ســــەرۆك وەزیرانی بینی، گوتــــرا »قەرەیاڵن )سەرۆكی كادیرەكانی چیا( ببینە، با ئاگربڕ رابگەیەنن و چەك دابنێن. ئەگەر هەموو شــــوێنێكیش بسووتێت، ســــەربازەكان درێژە بــــە ئۆپەراســــیۆن دەدەن. ئەگەر

كردووە. ئـــەو هەوااڵنەی لـــە ماڵپەڕەكانـــی نزیك لە پەكەكەدا باڵو بوونەتەوە، ئەو ســـووربوونەی دەوڵەت پشتڕاســـت دەكەنـــەوە. وا دەردەكەوێت كە حكوومەت لـــە دژایەتیی تیـــرۆردا لەگەڵ دروســـتكردنی ئیمكانی هەماهەنگیی پۆلیس و سوپا، لە هەماهەنگیی هەواڵگریدا، دووریی سەرباز-ســـڤیلی لەناو بردووە. هاوكات لەگەڵ ئەو سیاسەتە، حكوومەت بۆ كاریگەربوونی لە خەباتی دژی تیرۆردا، لە توانای تەكنیكیدا، دەیەوێ فڕۆكەی بێ فڕۆكەوانی ئەمریكـــی لە فڕۆكەخانەی ئینجێرلیك زیاتر

بكات.لە الیەكی دیكەوە لەگەڵ هاتنی وەرزی زستان، پەكەكە بـــەرەو بنكەكانی لە باكـــووری عێـــراق دەگەڕێتەوە. بەكارهێنانی یەستر لەجیاتی مرۆڤ لە الیەن پەكەكەوە بـــۆ چاالكیی تەقینـــەوە، ســـەرەداوەكانی ئەوە روون

دەكەنەوە.لەم نێوەنـــدەدا، كاربەدەســـتێكی حكوومـــەت وێڕای وەبیرهێنانـــەوەی بەكارهێنانی هێز بۆ ســـەركوتكردنی خۆپیشـــاندەرانی ســـووریا لە الیەن بەشار ئەسەدەوە، ئاماژە بەوە دەدات كە پێویســـتە وەرگرتنی یارمەتیی

پەكەكە لە سووریا بە باشی بخوێندرێتەوە.* نووسەر لەهەردوو رۆژنامەی )تەرەف( و)تودەی زەمان(ی توركی

پەكەكــــە درێژە بە خەباتی چەكداری بدات، تۆش زیانت پــــێ دەگات«. لە كاتێكــــدا پێشــــنیاری ناوبژیوانی بە بارزانی كراوە، پرســــیارەكە لێرەدایە كە ئەگەر پەكەكە ئاگربڕی راگەیاندن و چەكی دانا، لە بەرامبەردا چی پێ دەدرێت؟ گوتەیەكی ســــەرۆك وەزیران بەرلە جەژن كە گوتــــی »ئەگەر پەكەكە چەك دابنێت، شــــتی باش روو دەدات«، بەو شــــێوەیە لێك درایەوە كە لە مەســــەلەی

كرانەوە بە رووی كورددا، هەنگاوی گرینگ دەنرێت.نەخشەڕێگەی ئەنجوومەنی ئاسایشی نەتەوەیی

ســــەرچاوەیەكی پایەبەرزی حكوومەت ئاماژەی بەوە دا كە لە كۆبوونەوەی 27ی تشرینی یەكەمی ئەنجوومەنی ئاسایشــــی نەتەوەییدا نەخشــــەڕێگەیەك بۆ كۆتایهێنان بە بوونــــی پەكەكە لە باكووری عێراق دانراوە، هەروەها باڵوبوونەوەی ئــــەو دێڕە لە بەیاننامــــەی كۆبوونەوەی ئەنجوومەنــــی ئاسایشــــی نەتەوەییــــدا، ئاماژەیەكە بۆ داڕشتنی نەخشەڕێگە »ئەو واڵت و الیەنانەی یارمەتیی رێكخراوی تیرۆریســــتی دەدەن، لۆجێستیكیان بۆ دابین دەكــــەن، هانیــــان دەدەن و جێیــــان پــــێ دەدەن، لەو ئەنجامــــە خراپانەدا كە تیرۆر بووەتە هۆكاریان كە دوور لــــە مرۆڤایەتین، بە هیچ شــــێوەیەك مەشــــرووعییەتی پــــێ نادرێت و بــــە هیچ شــــێوەیەك قبــــووڵ ناكرێت،

هاوبەشن«.

ئـایـا نــاوبـــژیــوانی بارزانی كار دەكات؟

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

89

ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011

سه رۆكی حكومه ت له توركیا..سه ردانێكی هه رێمیی گرنگ

»ئه مڕۆ خۆشحاڵین و شه ره فێكی گه وره یه ، كه سه ركرده یه كی گه وره و ناودارو لێهاتو وی ناوچه كه لێره یه و له گه ڵمانه ، كه پێشتر جێگری ســــه رۆك وه زیران بووه له به غداو ئێستاش ســــه رۆكی حكومه تی هه رێمی كوردســــتانه ». ئه مه وته ی سیناتور چێك هێگڵ، سه رۆكی ئه نجومه نی ئه تڵه نتیك، كه رێكخه ری ســــه ره كی كۆنفرانســــی ده ریای ره ش بۆ وزه و ئابو وریی له ئه ســــته نبوڵ بوو لــــه به خێرهاتن و بانگكردنی دكتۆر به رهه م ساڵح سه رۆكی حكومه تی هه رێمی كوردستان بۆ پێشكه شــــكردنی وتارێك له یه كه م رۆژی كۆنفرانسه كه ،

كه 17ی ئه م مانگه له توركیا به سترا.كۆنفرانسه كه دوو رۆژی خایاند و زۆرێك له كه سایه تییه كانی 37 واڵتی جیهان به شــــدارییان تێداكرد، له وانه ش ره جه ب ته یب ئه ردۆغان، سه رۆك وه زیرانی توركیا و ستیڤن هێدلی ، راوێژكاری پێشو وی ئاسایشی نه ته وه ی ئه مریكی و مادلین

ئۆلبرایت و سه رۆك وه زیرانی سربیا.لــــه یه كه م رۆژی كۆنفرانســــه كه دا، هه ریه ك له ئه ردۆغان و عه لی بابه جان جێگری ســــه رۆك وه زیران و وه زیری وزه و

دكتۆر به رهه م ساڵح وته یان پێشكه ش كرد.دكتــــۆر به رهه م له وته كه یدا باســــی لــــه گۆڕانكارییه كانی خۆرهه اڵتــــی ناوه ڕاســــت كــــرد، هه روه هــــا باســــی لــــه گه شــــه كردنه كانی هه رێمی كوردستان كرد و به ده رفه تێكی

زێڕینی دانا بۆ وه به رهێنان و گه شه پێدانی ئابو وریی .

ســــه رۆكی حكومه ت وتی : »لەدوای رزگارکردنی عیراقەوە، زۆرێــــک چاوەروانــــی ئەوەیــــان دەکرد کوردســــتان ببێتە ســــەرچاوەی نــــا ســــەقامگیری و ملمالنێ لە نــــاو عیراق و ناوچەکــــە، بــــەاڵم بە خۆشــــحاڵیەوە کوردســــتان وەک سەقامگیرترین بەشی عیراق دەرکەوت و ئەمرۆش هەرێمی کوردســــتان پەیوەندییەکی باشــــتر لەبەغدای هەیە لەگەڵ واڵتانی دراوســــێ. ئەمەش ئەوە دەســــەلمێنێت کە داننان بــــە مافەکانی هاواڵتیانی کورد دەبێتە هۆی گەشــــەدان بە

سەقامگیری، خۆشگوزەرانی و دیموکراسی.« »دوای قۆناغی یارمه تی مرۆیی له ســــااڵنی نه وه ده كاندا، ئێمه پێشكه وتنمان به ده ستهێناوه و ئێستا ئێمه سه رچاوه فراوانه مرۆیی و سروشــــتییه كانمان به كارده هێنین بۆ زیاتر په ره پێدانــــی ئابووریی واڵته كه مان بــــۆ قۆناغێكی بااڵتر، ئه مڕۆ كوردستان دورگه یه كی ســــه قامگیره له ناوچه یه كی

پڕگۆڕانكاری و پڕكێشه ی جیهاندا«.وتیشــــی : »ئێمه بــــه ته واویــــی تێده گه ین له ســــه ختیی گۆڕانكاریی له تێكۆشانی ئازادییه وه بۆ حكومه تێكی باش، لــــه خه باته وه بۆ مانه وه له دژی دوژمنێكی بێ به زه یی، بۆ گــــۆڕان به ره و ئابوورییه كی كێبڕكێــــكاری یه كگرتوو له گه ڵ جیهاندا، له سه رانســــه ری جیهانــــدا حكومه ته كان خه باتیان كردووه بۆ راهاتن له گه ڵ ره وشــــه كاندا، ئێمه ش جیاوازنین و چه نــــد ده نگێكــــی ناڕازی له هه رێمی كوردســــتاندا هه یه

هه روه كو ئه وه ی له سه رانســــه ری رۆژهه اڵتی ناوه ڕاســــتدا هه یه ».

دكتۆر به رهه م باسی له وه شــــكرد، كه ناوچه كه له قۆناغی نوێدا رووبه ڕووی چه ندین ته حه دی ده بێته وه و وتی : »ئه مه ساتێكی سه رنجڕاكێشه له مێژوودا و ساتی هه لێكی مه زنه ، به اڵم به دڵنیاییه وه ساتێكی ته حه دای مه ترسی سه خته و

له كرۆكیدا ژماره یه كی زۆر فاكته ر هه یه ».بــــۆ عیراقیش وتی : »ئه مڕۆ ئێمــــه هه لێكی مه زنمان هه یه بۆ رۆژهه اڵتێكی ناوه ڕاستی نوێ له سه ر بنه مای حكومه تی هه ڵبژێــــردراو و جه نگ له دژی گه نده ڵــــی و به رده وامبوونی گه شــــه پێدان، وه كو عیراقیش خه ڵــــك هه لێكی پێدراوه كه

داهاتووی خۆیان دیاریبكه ن«.ســــه رۆكی حكومه تی هه رێم راشــــیگه یاند: »ئه وه ی ئه مڕۆ ده یبینیــــن ره نگه كۆتایی سیســــتمه كۆنه كــــه بێت، به اڵم شه ڕی سیســــتمه نوێیه كه هه ر ئێســــتا ده ستیپێكردووه و

ئه مه نادڵنیایی و بارگرژیی زۆری له گه ڵدایه ».ســــه رۆكی حكومه ت لــــه كۆنفرانسه كه شــــدا رۆڵی گرنگی توركیای له گۆڕانكارییه كانی ئێستای خۆرهه اڵتی ناوه ڕاست به گرنگه وه ته ماشــــاكردو وتی : »ئاماده بــــوون له توركیا له ئه ســــته نبوڵ بیرخســــتنه وه یه كه بۆ مێژووی مه زنی ئه م به شــــه ی جیهان و پێشكه وتنی سه رســــوڕهێنه ری توركیا و كاریگه رییه كــــه ی ، كه بــــه رده وام روو لــــه زیادبو ونه له

جیهاندا«.رۆڵی توركیا له كۆمه ڵگــــه ی نێوده وڵه تیدا به ره و به هێزیی ده ڕوات و له ناوخۆشــــدا ئابو ورییه كی پته وی هه یه ، كه به پێچه وانــــه ی زۆربه ی واڵتانی جیهــــان، ئابو وریی ئه و واڵته له گه شــــه كردندایه . حكومه تی ئه نقه ره به ســــه رۆكایه تی ره جــــه ب ته یــــب ئه ردۆغــــان پێگه یه كی گرنگــــی هه یه له یه كالییكردنه وه ی كێشــــه كانی ناوچه كه به تایبه تی له دوای

به هاری عه ره بییه وه . له و واڵتانه ی كه شۆڕشــــیان تێداكــــرا وه ك: لیبیا و تونس و میســــر، ئه ردۆغان وه ك پاڵه وان پێشــــوازیی لێكرا و به هه زاران كه س هاتنه ســــه ر شه قام بۆ پێشــــوازیلێكردنی. ئیداره ی ئۆباماش زۆر به گرنگییه وه ده ڕوانێته ئه م رۆڵه ی توركیا و به باشی ده زانێت مۆدێلی ئه ردۆغانیزم، كه بریتییه

له »ئیسالمی لیبراڵی » بگوازێته وه بۆ ئه و واڵتانه .كۆبو ونه وه له گه ڵ ره جه ب ته یب ئه ردۆغان، وێســــتگه یه كی دیكه ی سه ردانه كه ی ســــه رۆكی حكومه ت بوو. رۆژی 17ی

مانگ دكتۆر به رهه م ســــاڵح ســــه رۆكی حكومه تی هه رێمی كوردســــتان و ره جه ب ته یب ئه ردۆغانی سه رۆك وه زیرانی توركیــــا له ئه ســــته نبوڵ كۆبو ونه وه ، لــــه كۆبو ونه وه یه كی دووقۆڵیــــدا كه نزیكــــه ی كاتژمێرێكی خایانــــد، هه ردووال جه ختیان له گه شــــه دان به په یوه ندییه كانی نێوان هه ولێر و ئه نقه ره كرده وه . هه روه ها باسیان له دوایین گۆڕانكارییه

هه رێمی و جیهانییه كان كرد و بیروڕایان ئاڵوگۆڕ كرد.ئێواره ی هه مان رۆژیش سه رۆكی حكومه تی هه رێم به یاوه ریی دكتۆر ئاشــــتی هه ورامی وه زیری سامانه سروشتییه كان و ســــینان چه له بی وه زیری بازرگانی بــــه ره وه ئه نقه ره به ڕێ

كه وت.له كۆشكی چانكای ، عه بدوڵاڵ گوڵی سه رۆك كۆماری توركیا پێشوازیی له سه رۆكی حكومه ت و وه فدی یاوه ری كرد، له كۆبو ونه وه یه كیشــــدا كه زیاتر له كاتژمێرێكی خایاند، تێیدا ســــه رۆك كۆماری توركیاو سه رۆكی حكومه تی هه رێم باسی پێشهاته كانی خۆرهه اڵتی ناوه ڕاســــتیان كرد. هه ردووالش به گرنگییه وه ته ماشــــای پێشخستنی په یوه ندیی توركیا و

هه رێمی كوردستانیان كرد. كۆبو ونه وه كه ، نزیكه ی سه عاتێكی خایاندووه و تیایدا باسی په یوه ندییــــه هاوبه شــــه كانی نێوان هه رێمی كوردســــتان و توركیا كراوه ، هه روه ها گۆڕانكارییه كانی ناوچه كه یه كێكی دیكــــه بوو لــــه و بابه تانــــه ی له كۆبوونه وه كــــه دا گفتوگۆی

له باره وه كرا. له ســــه ر هاوڕابــــوون هــــه ردووال هه رله كۆبو ونه وه كــــه دا، گه شــــه پێدان و په ره پێدانی په یوه ندییه كانی نێوان هه رێم و

توركیا له سه رجه م بواره كاندا. هه ر له میانه ی ســــه ردانه كه یدا بۆ توركیــــا، رۆژی 11-17 د.به رهه م ســــاڵح ســــه رۆكی حكومه تی هه رێمی كوردستان چاویكــــه وت بــــه ره جــــه ب ته یــــب ئــــه ردۆگان ســــه رۆك وه زیرانــــی توركیا. لــــەو دیدارەدا د.به رهــــه م و ئه ردۆگان دوا گۆڕانكارییه كانــــی ناوچه كه یــــان تاووتوێكــــرد له گه ڵ په یوه ندییه دوو قۆڵییه كانی نێوان هه رێمی كوردســــتان و توركیــــا، هه روه ها هه ردووال جه ختیان له ســــه ر پته وكردنی

په یوه ندییه كان كرده وه .جێی ئاماژه یه، رۆژی 16-11 د.به رهه م ســــاڵح ســــه رۆكی حكومه تی هه رێمی كوردســــتان به بانگهێشــــتێكی ره سمی به ره و واڵتی توركیا به ڕێكه وت بۆ به شداریكردن له سێیه مین

مونته دای ده ریای ره ش بۆ كاروباری وه زو ئابووری.

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

1011

ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011

دیموكراتــــی )دەتەكــــە( ئامانجی هاتنیان بــــۆ هەرێم و كۆبوونەوەیــــان لەگەڵ ســــەرۆك تاڵەبانی بەمشــــێوەیە روونكردەوە: »كۆبوونەوەكەمان لەگەڵ مام جەالل جێی بایەخ و ئەرێنی بوو، وێڕای قســــەكردن لەســــەر چەندین بابەتی گرنگ و هەنووكەیی پەیوەســــت بەپرســــی كورد، بڕیارێكی گرنگ درا، ئەویش بڕیاری بەستنی كۆنفرانسی نەتەوەیی كوردە لەســــاڵی نوێدا«. هەروەك گوتیشــــی: »بارودۆخــــی ئەمدواییەی توركیاو سیاســــەتی ئەو واڵتە بەرامبەر بەكوردانی باكوور و مەسەلەی شەڕ و پێكدادانی سەر ســــنوور و پێشــــهات و گۆڕانكارییەكانی رۆژهەاڵتی ناوین و ناوچەكە، پێویستی ئەوە دەخوازێت، كە ئێمەی كوردیش ئامادەیی سیاســــی و فیكریمان بەرامبەر هەبێت

و خاوەن بڕیاری دروستی خۆمان بین«.ئەحمەد تورك ئەوەشــــی خســــتەڕوو، كە ئەوان هەمیشە جەختیان لەسەر چارەســــەری ئاشتیانەی كێشەی كورد لەتوركیــــا و پارچەكانی تــــر كردۆتەوە. راشــــیگەیاند: »بەرلەوەی بێین بۆ باشــــووری كوردستان لەئیستانبوڵ

وەك هەوڵێــــك بۆ یەكخســــتنی گوتاری كــــوردی و خۆ ئامادەكــــردن بۆ ئەو گۆڕانكارییە ناوچەیی و ئیقلیمیانەی كە ڕوویانداوە، بڕیارە لەكوردســــتان كۆنگرەی نەتەوەیی كورد بە بەشــــداریی الیەنــــە سیاســــییەكانی هەر چوار

پارچەی كوردستان بەڕێوەبچێت.دەبێــــت چوارچێوەیــــەك كوردســــتانی كۆنفرانســــی بــــۆ كۆكردنــــەوەی هەموو حــــزب و گروپە سیاســــییە كوردســــتانییەكان و دانانــــی دەزگا و مەرجەعەتێكــــی نەتەوەیــــی و بەڕێوەبردنــــی سیاســــەتێكی نەتەوەیی بۆ ڕووبەڕووبوونــــەوەی رووداو و پەرەســــەندن و پێشــــهاتە

سیاسییەكانی داهاتوو. بەهاری عەرەبی و ئاڵوگۆڕ و پەرەسەندنە سیاسییەكانی ئەمدواییــــەی واڵتانــــی رۆژهەالتی ناویــــن و ناوچەكه و بەشداریی راســــتەوخۆ و ناڕاستەوخۆی زلهێزەكانی وەك ئەمریــــكا و ناتۆ و یەكێتی ئەوروپــــا، وایكرد كە واڵتانی دیكە هەنگاوی جیددی بۆ دانانی نەخشەڕیزی و پالنسازی بــــۆ هــــەر رووداوێك بگرنەبــــەر، هازەمان لــــەو نێوانەدا

چووینە دیداری مســــعود بارزانی و لەوێ گفتوگۆمان كرد لەبارەی میكانیزمی چارەسەری پرسی كورد و دۆزەكەی، پاشان هاتین بۆ ئێرەو بەرەو دیدەنی جەنابی مام جەالل چوویــــن، بەو ئامانجــــەی لەنزیكەوە گــــوێ لەبۆچوون و راســــپاردەكانی بەڕێزیان بگرین و ئاڵوگۆڕی بیروڕاكانمان

بكەین«.هەروەها ســــەاڵحەدین دەمیرتاش سەرۆكی پارتی ئاشتی و دیموكراســــی )بەدەپە( كە یەكێك بــــوو لەئەندامانی شــــاندەكە، دەربارەی كۆبوونەوەكە و رەوشــــی كوردانی توركیا و قسەكردن لەسەر باشترین میكانیزمی چارەسەری پرســــی كورد لــــەو واڵتە و دیدەنی ســــەرۆك مام جەالل دەڵێت: »بارودۆخی ئێســــتای جیهان گۆڕانكاریی گەورە بەخۆوە دەبینێت، نــــەك هەر لەڕۆژهەاڵتی ناڤین، بەڵكو لەسەر ئاستی واڵتانی زلهێز نەخشه و ئامادەسازی بۆ ئەو گۆڕانكارییە دەكرێت، بۆیە ئێمە پێمانوایە لەئێستادا یەك گوتاری و كۆدەنگی كوردان لەهەر چوار پارچە پێویستە

و دەبێت لەمڕووەوە خۆمانی بۆ ئامادەبكەین«.

گەلــــی كوردیش كەم تا زۆر دەكەوێتــــە بن باندۆری ئەم رووداوانــــەوە، هەر بۆیەش لەماوەی رابردوودا ترافیكێكی خێرایی ســــەردان و دیداری كەســــایەتی و سیاسییەكانی كورد لە پارچە جیاجیا كانی كوردستان دەستیپێكردووە، لەماوەی رابردووشدا بووینە شاهێدحاڵی سەردانی هەردوو شاندی بااڵی پارتە سیاسییەكانی باكووری كوردستان و رۆژئاوای كوردستاندا،كاتێك هاتنە هەرێمی كوردستان و لەنزیكەوە چوونە دیداری ســــەرۆك مام جەالل و سەرۆك

بارزانی تا لەنزیكەوە بیروڕاكانیان ئاڵوگۆڕ بكەن.ئەوەی لێرەدا جێی سەرنجی ئێمەیە، سەردانی شاندێكی باكووری كوردستان بوو، كاتێك لەكۆبوونەوەیەكدا لەگەڵ بەرپرسانی هەرێم بڕیاری بەســــتنی كۆنگرەی نەتەوەیی بە بەشــــداریی كوردانی هەموو پارچەكانی كوردســــتان درا، بۆئــــەوەی هەموو دید و تێڕوانینەكان كۆبكرێتەوە و كۆدەنگی و یەكهەڵوێســــتیی و یەك گوتاری كوردی تێدا

ڕەنگڕێژ بكرێت.لەمبارەیەوە، ئەحمەد تورك سەرۆكی كۆنگرەی كۆمەڵكای

سـاڵی داهـاتوو كــۆنفراسی نـەتـەوەیی بە بەشــــــــــــداریی هێز و الیەنەكانی كوردستان دەبەسترێتكۆنفرانسی كوردستانی؛ یه كخـــــــــستنی گوتاری سیاسیی كورد

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

1213

ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011

ئا: سیروان رەحیم

رەوشی توركیا لە هەموو ئاســـتەكاندا بابەتێكی سەرنجڕاكێشە بۆ ئێمە و دراوسێكانی ئەو واڵتە. بە تایبەتیش قسە كردن و ئاخافتن لەگەڵ رۆشنبیر و ئەكادیمیكارانی توركیـــا دا دەبێت بە مایەی رامان و خوێندنەوەی نوێ سەبارەت بەو وەاڵتە و دەربارەی ئەوەی چی لەو وەاڵتە دەگوزەرێت. لێرەدا ئێمە مەبەســـتمانە لە روانگەی رۆشـــنبیرانی تورك خۆیانەوە لە رەوشـــی لێكگەیشـــتن، بابەتی هزر و رامـــان و ئاوڕدانەوە لە بابەتی نزیكبوونەوەی گەالنی وەاڵتە لە توركیا تێبگەیت. هەروەها با بزانین لە روانگەی بۆچوونی

ئەو روناكبیرانەوە توركیا بەرەو كوێ مل دەنێت..توركیا واڵتێكی خۆش و هەڵكەوتەی سەرزەمینێكی فراوان و دەوڵەمەندە. كاتێك بە شـــێوەیەكی ئاســـایی تەماشـــای ئەو وەاڵتە دەكەین جوانی و پێشـــكەوتنی گەورەمان بەرچاو دەكەوێت. بـــەاڵم كاتێك لە هەلومەرجی دیموكراســـی و پێكەوەژیان ورد بینـــەوە، تێدەگەین كە كەموكوڕی گەورە و ترســـناك لە سیستەمی سیاســـیی توركیادا هەیە. بە جۆرێك پێویستە لەو وەاڵتە كاری گرنگ بۆ دروســـتكردنی گیانـــی لێبوردەیی و میكانیزمی پێكەوە ژیان بكرێت. ئەمە رای كۆمەڵێ رۆشنبیر و ئەكادیمیكاری ناسراوی وەاڵتەكەیە كە ئێمە لێرەدا لەگەڵ یەكێك لەو شارەزا و چاودێرانەدا قسەمان كردووە. پرۆفیســـۆر، دكتۆر مەسعود یەگەن، مامۆستا زانستگەی )شەهر ئونیڤێرسیتەسی(یە لە ئیستانبوڵ. ناوبراو لە دیدارێكی درێژدا كە ئێمە بە كورتاســـی ئەوەندەمان لێ هەڵبژاردووە، سەبارەت بە رەوشی وەاڵتەكە و

ئازادی چاپەمەنی و را دەربڕین وەها دەدوێت:

كاتێك باس دێتە ســـەر ڕژێمە داپلۆســـێنەرەكانی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست، دەتوانرێـــت بگوترێت ئازادیی ڕاگەیاندن )چاپەمەنی( لە توركیا باشـــترە لە ئازادیـــی ڕاگەیاندن لەو واڵتانە. بەاڵم ئەمە واتـــای ئەوە نییە ئازادیی ڕاگەیاندن لە توركیا گەیشتبێتە ئاستی ستاندارەكانی ئەوروپا یان باكووری ئەمریكا، كەنەدا یان واڵتانی تر. بەتایبەتی لەبەرئەوەی لە توركیا مەسەلەی هەســـتیار هەیە، وەك نموونە پرسی كورد، یەكســـەر تەگەرە بۆ ئازادیی ڕاگەیاندن پەیدا دەبێت. دوایین ڕەفتارەكان پێشـــانیان دا ئەو نووســـەر و پەیامنێرانەی بەتایبەت ســـەبارەت بە مەســـەلەی كورد دەنووسن و هەواڵ ئامادەكەن و سیســـتەم تووڕە دەكەن، ســـزا دەدرێن. دوایین نموونەیش ئیسماعیل بێشكچی بوو. بێشكچی دوای ماوەیەكی درێژ دووبارە سزای بۆ بڕدرایەوە. ئەو شـــتانەی ئەو سەبارەت بە پرسی كورد گوتوونی، لەالیەن سیستەمەوە پەســـەند نەكرا. گرنگ ئەوەیە لە ڕوانگەی چ ستانداردێكەوە تەماشـــا دەكەن. بەڵێ، ئەگەر لە ڕوانگەی ســـووریا یان میسرەوە تەماشا بكەن، لەوانەیـــە بە بەراورد لەگەڵ ئەواندا ئازادیـــی ڕاگەیاندن لە توركیا باشـــتر بێت، بەاڵم ئەگەر لەگەڵ ئێرە لەگـــەڵ ئەوروپادا بەراورد بكرێت،

بەداخەوە ئازادیی ڕاگەیاندن لە توركیا لە دۆخێكی باشدا نییە.ناو بەناو بانگەشـــەیەكی لەو جۆرەی توركیا دەبیســـتین. بەاڵم ئاشكرایە كاتێـــك توركیا لەم ڕووەوە لەالیەن ئەوروپاوە تەنگاو دەكرێت، بەگشـــتی داوا لە ئەوروپا دەكات دۆخی تایبەتی توركیا لەبەرچاو بگرێت. واتا دۆخی تایبەت چییە؟ بۆ نموونە، دەڵێت من هاوســـێی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستم، زۆر مەســـەلەی بنەڕەتیی وەك مەســـەلەی كوردم هەیە. خۆیان ناوبەناو ئەمە دووبارە دەكەنەوە و دەڵێن ئاســـتی ئازادیی ڕاگەیاندن یان بەشـــێوەیەكی

گشتی ئاســـتی دیموكراسی لە ژێر ستانداری ئەوروپاوەیە، بـــەاڵم بیانوویان بۆ ئەمە دۆخـــی تایبەتە. توركیا بەهۆی ئـــەو دۆخە تایبەتەوە داوای چەند جیاكاری و ئیمتیازاتێك دەكات. بۆیە ئەگەر گفتوگۆیەكی گەرم لەگەڵ لێپرسراوێكی ئاسایی دەسەاڵتدا ئەنجام بدەن، ئەویش پەسەندی دەكات كـــە ئازادیی ڕاگەیاندن لە توركیا زۆر لە دوای ســـتانداری

ئەوروپاوەیە. پاش ئەوەی ســـاڵی 1999 پااڵوتنی توركیا بۆ ئەندامەتیی یەكیەتیی ئەوروپا یەكالیی بووەوە، كۆمەڵێك چاكســـازی ئەنجام دا بۆ ڕاستكردنەوەی ئەم دۆخە، بەاڵم وا دەردەكەوێت توركیا ماوەیەكە ئارەزووی یەكیەتیی ئەوروپای لە دەست داوە. هـــەر لەبەرئەوەیشـــە وا دێتە بەرچـــاو وەك ئەوەی ویســـت و وزەی سەر ڕێگای پێشخســـتنی ستانداردەكانی دیموكراســـیی لە دەست داوە. بۆیە ئەو چاكسازییانەی كە لە ســـااڵنی 1999-2007 ئەنجام دران، دواتر درێژەیان پێ نـــەدرا. ئەو دیمەنەی ئەمڕۆ دەكەوێتە بەرچاو، تا ڕادەیەك بەمجۆرەیە: بەشـــێكی زۆری توركیـــا وێنەیەكی نزیك لە ســـتانداردەكانی یەكیەتیـــی ئەوروپا دەخاتـــە ڕوو، بەاڵم كاتێك كورد یان شـــارە كوردییەكان یاخود كوردســـتانی توركیـــا دێتەوە ئـــاراوە، لێرەدا تابلۆیەكـــی تر دەكەوێتە بەرچاو. بەتایبەت ناوبەناو بارودۆخی توركیا لەگەڵ سووریا و میســـردا بەراورد دەكرێت، بۆچوونی من ســـەبارەت بەو بەراوردكردنە ئەمەیە: توركیا بەگشـــتی، سیاسەتی توركیا و ئازادیی بیـــروڕا دەربڕین لە توركیا لە دۆخێكدا نییە كە لەگەڵ سووریا و میسردا بەراورد بكرێت. بەاڵم كاتێك قسە دێتە ســـەر پرسی كورد یان كوردســـتانی توركیا، توركیا وێنەی نزیك لە میسر و ســـووریا بەرهەم دەهێنێت. بۆیە

ناهاوسەنگی و نایەكسانی دێتە ئاراوە.وەك دەزانـــن لە توركیا ڕاســـتییەك یـــان جیاخوازییەكی هەیە پێی دەگوترێت ڕۆژهەاڵت یان ڕۆژئاوای فورات. ئەمە

ڕاستییەكی مێژوویییە. * * *

ئەمە بووە بە ســـنوورێك بۆ جیاكردنەوەی كورد و تورك لـــە جوگرافیای توركیادا. بۆیە بە واتایەكی تر، ڕاســـتیی دوو گـــەل و دوو نەتـــەوە هەیـــە و بەدرێژایـــی مێژووش هەبووە. كۆماریش لە مێژووی حەفتا هەشتا ساڵەی خۆیدا نایەكســـانیی نێوان ڕۆژهەاڵت و ڕۆژئـــاوای فوراتی قوڵتر كردەوە. لەوانەیە ئێستا بەتەواوی ژمارەم بیر نەكەوێتەوە، بـــەاڵم دەتوانم بڵێم لە ســـەروبەندی دامەزراندنی كۆماری توركیادا دیاربەكر لە ڕووی پێشـــكەوتنەوە شاری چوارەم یان پێنجـــەم گەورە شـــاری توركیا بووە، بـــەاڵم ئەمڕۆ پاشەكشـــەی كردووە بۆ ڕیزی چـــل و پەنجاكان. لە پێش شـــەڕی جیهانی یەكەم، وان بە هەبوونی ئەرمەنییەكانەوە یەكێـــك بووە لە مەترۆپۆڵە گرنگەكان. ئێســـتا ئەگەرچی هەوڵ دەدات خۆی گورج بكاتەوە، بەاڵم هێشتا پەرێشانیی زۆری پێوە دیارە. بە واتایەكی تر، كۆمار لە ماوەی حەفتا هەشتا ساڵ تەمەنی خۆیدا نایەكسانیی هەبووی زیاتر قوڵ كردووەتەوە. لێرەدا ڕەوشێكی ئیرۆنیك دێتە ئاراوە، چونكە

هەشتا ساڵە كۆمار پرسی كورد وەك كێشەی دواكەوتوویی و كەم پێگەیشتوویی لە قەڵەم دەدات. بۆیە دەیگوت تاكە ڕێگا بۆ نەهێشتنی پرسی كورد گەشەپێدانی هەرێمەكەیە، بەاڵم ئەگەر ئاوڕێك لە هەشـــتا ســـاڵی ڕابردوو بدەینەوە، دەبینین دەوڵەت لەبری ئەوەی گەشە بە هەرێمەكە بكات، دۆخەی هێندەی تر ئاڵۆز كردووە. چەندین لێكۆڵینەوە كە لـــەم ماوەیەی دواییدا ئەنجام دراون، پێشـــانی دەدەن كە توركیا لە ماوەی بیســـت ســـاڵی ڕابردوودا وای لێ هاتووە كوردبـــوون و هەژاربوون هەمان واتا دەبەخشـــن. یان لە دنیـــای كاردا كـــوردەكان بێ ئەزموونـــن و كەمترین كرێ وەردەگرن. ئێســـتا پرســـی كورد لە جاران زیاتر بووە بە پرسی هەژاری، بۆیە ئەو دوو شتەی كە بە چین و ئەتنیك ناو دەبرێن، زیاتر لە یەك نزیك دەبنەوە و لەوەدان لە یەك بدەن. بـــەاڵم جارێ ناتوانین بڵێین دۆخێكی هاوشـــێوەی ئاپارتایـــد لـــە ئارادایە. بەاڵم دەتوانیـــن بڵێین لە توركیا مەیلێك بەو ئاراســـتەیەدا هەیە. شتێكی تری گرنگ هەیە كە پێویســـت بە باس دەكات. لەم بارودۆخە ئابوورییەدا، واتا لە كاتێكدا كوردەكان تا دێت هەژارتر دەبن و لە مافە كولتوورییـــەكان بێبەش دەكرێن و لـــە ڕووی ئابوورییەوە مافـــی خۆیان پـــێ نادرێت، ڕووبەڕووی هـــەردوو حاڵەتی جیاكاریی ئەتنیكی و ئابووری دەبنەوە. واتا لەو شوێنانەی بۆ كار ڕووی تێ دەكەن، هەم كرێیەكی كەمیان دەدرێتێ و هەم سووكایەتیان پێ دەكرێت. تەنانەت لە هەندێك شوێن

كاریشیان نادەنێ. ئەگەر حەز دەكەن با ڕەوشی پێش گەیشتنی ئەردۆگان یان ئاكەپە بە دەسەاڵت ڕوون بكەمەوە. پرسی كورد لە توركیا تا ساڵی 1990 لەســـەر دوو ستوونی سەرەكی بنیاتنرابوو كە ئەوانیش بریتی بوون لە ئاسیمالســـیۆن و گوشار. واتا دەوڵەت تا ســـااڵنی نـــەوەد بە كوردی دەگـــوت )ببن بە تـــورك، ئەگەر نابن، ڕووبەڕووی گوشـــار دەبنەوە.( كاری بنەڕەتیی دەوڵـــەت بریتی بوو لە بـــە تورككردنی كورد. هەر كاتێكیش كورد بەرەنگاری ئەو سیاســـەتە بووبێتەوە، دەوڵـــەت بەتونـــدی بەســـەریدا چووە. بەاڵم لە ســـااڵنی نەوەد بـــەدواوە ئەو سیاســـەتەی دەوڵـــەت هێدی هێدی بەرەو كرانەوە ڕۆیشـــت. لەگەڵ گەشەسەندنی بزووتنەوەی كوردی و نەمانی شـــەڕی ســـارد و چەند فاكتۆرێكی تردا دەوڵەت ناچار بوو هێدی هێدی هەڵوێستی خۆی بگۆڕێت. سیاســـەتی ئاسیمالســـیۆن هەڵنەگیرا، بـــەاڵم ئەگەر بە شێوەیەكی ســـنوورداریش بێت، دەست كرا بە ئەنجامدانی ریفـــۆرم بە ئاراســـتەی قەبوڵكردنی ناســـنامەی كوردی. ئاكەپە لـــە قۆناغی كرانەوەی دوای ســـااڵنی نەوەد هاتە ســـەر دەسەاڵت. كاتێك ئاكەپە دەســـەاڵتی گرتە دەست، هەڵوێســـتی دەوڵەت لە بەرامبەر پرسی كورد ئەوە بوو كە دەیانگوت )ئێمە بە هەنگاوی بچووك ئەم كێشەیە چارەسەر دەكەیـــن.( جیاوازیی ئەردۆگان ئەوە بوو دەوڵەتی كەمێك میهرەبان كرد و كەمێك گۆڕانكاری بەسەر ئەو پەیوەندییە دژوارەدا هێنا كە پێشتر لە نێوان كورد و دەوڵەتدا هەبوو. بیرۆكراسییەكی نەرمتری گرتە بەر و ڕای وابوو بەو شێوەیە

رۆشنبیرانی تورك سەبارەت بە لێكگەیشتن

دەدەوێن

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

پرسی كورد لە توركیا تا ساڵی

1990 لەسەر دوو ستوونی سەرەكی

بنیاتنرابوو كە ئەوانیش

بریتی بوون لە ئاسیمالسیۆن و گوشار. واتا

دەوڵەت تا سااڵنی نەوەد بە كوردی دەگوت )ببن بە

تورك، ئەگەر نابن، ڕووبەڕووی گوشار

دەبنەوە.(

>>>

1415

ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011

بكەیتەوە، هەســـت دەكەیت لە پشت پەردەوە گوشارێكی زۆر هەیە. ئەمە ســـەبارەت بە میدیای ســـەرەكی. هەرچی گوشـــارەكانی سەر میدیای كوردیشـــە، تەنانەت ناكەوێتە چوارچێوەی تێڕوانینەكانی ئێمەیشـــەوە. گەیشـــتووینەتە ئاســـتێك نازانین داخۆ ڕۆژنامـــەی ئازادیا وەالت داخراوە، دەردەچێـــت؟ ئایـــا بەڕێوەبەری ئـــەو ڕۆژنامەیە دادگایی دەكرێت و داوای بەندكردنی دەكرێت، یاخۆ بەند كراوە؟ یان ئایـــا ئوێزگویر گویندەم داخراوە، دەردەچێت؟ ئەمانە هیچ نازانین. تەنانەت كەســـانی وەك ئێمەیش كە بەدواداچوون بۆ پرســـی كورد دەكەین، یـــان بەڕەچەڵەك چەپین، بەم شـــتانە نازانین. بەڕای من ئەمە ڕەوشێكی زۆر سەمەرەیە. ئەمە پێشـــانی دەدات كە سانسۆر چەند سەركەوتووانە و سیســـتماتیكانە ئەنجام دەدرێت. ئـــەو چاپەمەنییە، واتا چاپەمەنـــی كـــورد و كەمینەكانی تر تەنانـــەت ناكەوێتە چوارچێوەی تێڕوانینی ئێمـــەوە. تەنانەت بە چاپەمەنیش ناویان نابەین. وەك بڵێیت داخســـتنی ئوێزگویر گویندەم شتێكی ئاســـاییە. بۆچوونێكی وا دێتە ئاراوە وەك ئەوەی ئەو ڕۆژنامەیە ئۆرگانی ڕێكخراوێكی تیرۆریســـتی بێت. یان بەڕێوەبەری ئازادیـــا واڵت خراوەتە زیندانەوە لەبەرئەوەی گوایە پەیوەندی بە ڕێكخراوێكی تاوانكارەوە هەیە. هەڵبەتە من وا بیر ناكەمەوە. بەاڵم بەشێوەیەكی گشتی لە دەوربەری خۆم هەســـتم بەم شتە كردووە. شتێكی زۆر سەیرە. تازە بۆمان دەردەكەوێت گوشـــارەكانی سەر ئەوان زۆر ئاشكرا و زبر و خوێناوییە. بۆ نموونە، لە ڕێی فیلمی پرێس-ەوە. پێم وایە فیلمی پرێس ڕۆڵێكی زۆر ڕۆشـــنكەرەوەی هەیە. من لێرە و لەوێ چیرۆكەكانم دەبیست، بەاڵم بڕوام نەدەكرد توندوتیژی و گوشـــار و سانسۆرەكان هێندەی ئەوانەی ناو ئەو فیلمە ڕوون و بێ پەردە بن. شتێكی تریش ئەوەیە كە ڕژێمێكی دەسەاڵتسەپێن هێدی هێدی و هەنگاو بە هەنگاو میكانیزمێكـــی كۆنترۆڵكردنی نیوە نهێنی و نیوە ئاشـــكرا پێك دەهێنێت. وەك جاران بەشێوەیەكی توند و كێوییانە ســـانیۆر ناكات، بـــەاڵم پێم وایە زۆر قوڵتـــر و فراوانتر و چەپەڵتر ئەنجام دەدرێت. با شتێكی تریش بڵێم.. هۆیەكی تـــری ئەمە ئەوەیە خاوەن ڕۆژنامەكانی توركیا هیچ كاتێك نەبـــوون بە خاوەنی ڕاســـتەقینەی ڕۆژنامە. ئەمانە هەمان كات لە بوارەكانی تری كاردا وەبەرهێنانیان هەیە و ئەمەش بە دەســـەاڵتەوە گرێیـــان دەدات و كۆنترۆڵی دەســـەاڵت

بەسەریانەوە ئاسانتر دەكات.* * *

لەوانەیـــە چەند نموونەیەك كە بەســـەر خـــۆم هاتووە، بابەتەكـــە باشـــتر ڕوون بكاتەوە. بۆ نموونـــە، زۆر بانگی مـــن ناكەن بۆ بەرنامەكانی تەلەڤزیۆن. تەنیا مەگەر ئەگەر بابەتەكـــە ڕاســـتەوخۆ پەیوەندی بە مێـــژووەوە هەبێت و بیانەوێت لەو بابەتەدا دۆخەكە كەمێك بورووژێنن، ئەوســـا بانگم دەكەن. بەاڵم لە هەر بانگكردنێكیشـــمدا پەشـــیمان دەبنەوە و قســـەكانم لە دەممدا دەتاسێنن. یان كەسێكی ســـەر بە سیســـتم لە تەنیشـــتمەوەیە و بێدەنگم دەكات، یاخۆ پێشكەشـــكاری بەرنامەم قسەم پێ دەبڕێت. جارێك

ئەو كارە چارەســـەر دەكات. ئەوەی ڕاستی بێت ئەردۆگان لە سەرەتای دەسەاڵتگرتنە دەستدا بانگەشەی زۆری نەبوو بۆ چارەسەركردنی پرسی كورد. بگرە ئەركی سەرەكی ئەو بریتـــی بوو لەوەی كە پارتێكی پارێزگاری وەك ئاكەپە بە خەڵكی توركیا بە قەبوڵكردن بدات. ماوەیەكی درێژ خۆی لە قەرەی پرســـی كورد نەدا. تەنانـــەت لە 2002 تا 2005 هەڵوێستێكی ســـاكاری هەبوو سەبارەت بە پرسی كورد و دەیگوت »ئەگەر هەبێت، هەیـــە و ئەگەر نەبێت، نییە.« لە ســـاڵی 2005 بەدواوە، واتا پاش ئەوەی هەستی كرد كە پارتەكەی خۆی لە سیستمی دەوڵەتدا بە قەبوڵكردن داوە، ئەوسا هێدی هێدی ئاوڕی لە پرسی كورد دایەوە و دەستی كرد بە گوتنی شـــتی وەك »پرسی كورد پرسی ئێمەیە و

كێشەیەكی گەورەی توركیایە.« پاشـــان رووی دەمی پرسیارمان ئاراســـتەی دیرۆكناس و نووســـەری ناوداری توركیا لەڕۆژنامەی تەرەف-ی توركی د. ئایشـــە هور كرد، ناوبراو لـــە دیدارێكی درێژدا كە ئێمە بە كورتاســـی ئەوەندەمان لێ هەڵبژاردووە، ســـەبارەت بە رەوشـــی وەاڵتەكە و ئازادی چاپەمەنی و را دەربڕین وەها

دەدوێت: مـــن مێژووم خوێندووە. خۆم زیاتر بە مێژوونووش دەزانم،

نەك مێژووناس. كارمەندێكی پیشەیی ڕاگەیاندن نیم. واتا كەسێك نیم بچمە ڕۆژنامەیەك و ڕۆژی خۆم لەوێ بەسەر ببەم. كاتێك لە دوورەوە

لـــە پرۆگرامێكی كەناڵی خەبەر توركدا ڕەخنەم لە ســـوپا گرت. كەچی یەكســـەر هەموو میوانەكان و پێشكەشكاری بەرنامە بە گوتیان بەپێی یاساكانی )ڕتویك( تاوان ئەنجام دەدەیـــت و بەو جۆرە قســـەیان پێم بـــڕی. وەك ئەوەی ئەمەش بەس نەبێت، لە كاتی پشوودا بە پێویستیان زانی هۆشـــیارم بكەنەوە. )ئەمان ئایشـــە خانم، چۆن ڕەخنەی وا دەگرن؟! ئێســـتا سەدان ئیمەیلمان بۆ دێت و دەكەوینە بەر بۆردومانی ئیمەیل. ئێرە شـــوێنێكە لە تاكسیم. ئەگەر گرووپێـــك پەالمارمان بدات، نازانین چـــی ڕوودەدات؟(.. جارێكی تر بانگ كرام بۆ پرۆگرامێكی ڕەها موختار لە سی ئێن ئێن تورك ســـەبارەت بە كێشەی كورد. لە شوێنێكی پرۆگرامەكەدا شیكردنەوەیەكی لەم جۆرەم كرد: )ئەگەر پێ كاكا حزبێكی خاوەن ڕەگ و ڕیشەی ماركسی لینینی نەبوایە، ئەوا لەوانە بوو بۆرژوای ئێمە لە كاتی تەنگانەدا بیگوتبایە ’’ئێ چی بكەیـــن، با چاوێكمان بەو كەســـانە بكەوێت.’’ واتا ئەگەر لە ئاســـتی خۆیدا بیدیبایە و ئۆرۆســـتۆكرات و بۆژووایەكی كورد بوایـــە....( ئەمەم گوت و نەگوت، ڕەها موختار لەبەرچـــاوی كامێراكان شـــڵەژا و گوتی )تكایە، وشـــەگەلی ستایشـــكردنی پەكەكە بەكار مەهێنن، چونكە لەوانەیە ئەمە ببێت بەهۆی داخستنی كەناڵەكەمان.( ئیتر لەوە بەدواوە منی نەدواند. یان مافی قســـەی نەدەدا پێم، یاخۆ كاتێك من قسەم دەكرد، ئەو ڕووی دەكردە ئەوالوە. ئیتر وای لـــێ دێت كاتێك زمان هەڵدێنیتەوە و شـــتێكی

تەماشا دەكەم، لە گوشار زیاتر نەریتێكی خۆسانسۆركردن )ئەوتۆسانســـۆر(ی ئاشـــكرا الی ڕۆژنامەنووسانی تورك هەیە. بۆیە كارێكی دژوارە بزانرێت كام بەشـــی كارەكانیان لە سانۆســـەرەوە و چی لە خۆسانســـۆكردنەوە سەرچاوە دەگرێت. هەركەسێك هەوڵ دەدات زمانێكی گونجاو لەگەڵ ئـــەو گرووپ و ڕامـــان و ئایدۆلۆژیا و ڕێبـــاز و ڕۆژنامەیە بەكار بهێنێت كە لێوەیـــان هاتووە. جگە لەوە، نەریتێكی زۆر بەهێـــزی دەوڵەت هەیە. ئێمـــە تێڕوانێكی تایبەت بە دەوڵەتمان هەیە. هەموومان بە تاقیكردنەوەیەكی سەختدا تێپەڕێوین ســـەبارەت بەوەی داخـــۆ چی قەدەغەیە و چی نـــا. ئەمەمان لە ناخی خۆماندا هەڵگرتووە و كردوومانە بە خوو. بۆیە ئەگەر تەنانەت كەس هیچیشـــمان پێ نەڵێت، ئێمە هەوڵ دەدەین ئەو ســـنوورانەی قەدەغەكردن پێشێل نەكەین. بۆ نموونە، كەس بە ئاشـــكرا بە من ناڵێت ئەمە بنووسە و ئەوە مەنووسە، بەاڵم كاتێك خۆم هەندێك شت دەنووســـم، بیر لەوە دەكەمەوە داخۆ كاتی ئەوە هاتووە، یـــان ئایا تۆ بڵێیت كارمەندانـــی ڕۆژنامە زویر نەكەم، یان ئایـــا پێچەوانەی فاڵن بەش لـــە خوێنەرانم دەبێت؟ ئەمە بەمەرجێك من یەكێكم لە نووســـەرە هەرە ئازادەكان. سەر بە هیچ ڕۆژنامەیەك نیم، لە ناو هیچ گرووپێكەوە نەهاتووم و هیچ پەیوەندییەكم نییە. كەچی تەنانەت لەگەڵ ئەوەشدا قەدەغە دەخەمە ســـەر خۆم. ئەمـــە الیەنێكی كارەكەیە و الیەنێكی گرنگیشـــە بەڕای من. هەندێك كەسانی تر هەن لە ڕۆژنامەكاندا ترســـی لە دەستدانی دەستكەوتیان هەیە. پارەیەكـــی زۆر وەردەگرن، ئۆتۆمبیـــل و خانوویان هەیە، ســـتانداردی ژیانیان هەیە و چەندین دەوروبەریان هەیە كە بە هۆی كارەكەیانەوە بەدەســـتیان هێنـــاوە. ئەم مرۆڤانە بەشێكن لە خێزانگەلێكی زۆر گەورە. ئەگەری لە دەستدانی ئـــەو پێگەیەیان ئەگەرێكی بەهێزە. لـــەم ماوانەی دواییدا ئەوەمـــان دی. ڕۆژنامەنـــووس بیر لـــەوە دەكەنەوە داخۆ )بڵێـــم ئاك پارتی، یان ئاكەپە؟ ئایـــا بڵێم پەكەكە، یان ئەگـــەر بڵێم پێ كاكا كەس ڕەخنەم لێ ناگرێت؟ ئایا بڵێم جێ ها پە، یان جەهەپە؟ داخۆ بڵێم مســـتەفا كەمال یان ئەتاتورك؟( هەریەك لەمانە لە ڕۆژی ئەمڕۆماندا واتایەكی ئایدۆلۆژی هەیە. تەنانەت مرۆڤ وشـــەكانیش بە پارێزەوە هەڵدەبژێرێـــت. بەاڵم لەوەش گرنگتر، هەســـتمان كردووە دەسەاڵتی ئاكەپە لە پشـــت پەردەوە هەندێك پەیوەندیی لەگـــەڵ پاترۆنە گەورەكانی میدیای ســـەرەكی داناوە و لە ڕێی بەكارهێنانی گوشارەوە لەسەر ئەو كەسانە هەندێك لە نووسەرانی دوورخستووەتەوە. بەاڵم هیچ كاتێك بە ئاشكرا نەگوترا فاڵن كەس لەالیەن پاترۆنەوە دەكراوە، یان ئاكەپە گوتیبێتی دووری بخەنەوە. جونەید ئولسەڤەر لە ڕۆژنامەی حوڕییەت قاو درا. هادی ئولو ئەنگین كە نووسەرێكی نزیك لە دەســـەاڵتە، ژمارەی نووسینەكانی داگیرا بۆ نووسینێك لە هەفتەدا. ئەمین جۆالشـــانیان لـــە دنیای ڕۆژنامەگەری ســـڕییەوە. ئەگەرچی چووەتە ڕۆژنامەی »ســـۆزجوو«ی پڕفـــرۆش، بەاڵم ئیدی رۆڵی ورووژاندنی ڕای گشـــتیی لە دەســـت داوە. نموونەی لەم جۆرە زۆرە. ئەگەر ئاوەها بیر

هورشە

ئای د.

كیتور

ی ف-

ەرەی ت

امەۆژن

لەڕیا

وركی ت

دارناو

ی سەر

نوو و

اسۆكن

دیر >

>>

وڵتانب

یسە ئ

ە لی(ی

ەسسیت

ڤێرونی

ر ئشەه

( ەی

ستگ زان

ستاامۆ

، مەن

یەگود

سع مە

تۆر دك

سۆرۆفی

پر >>>

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

ڕۆژنامەكانی توركیا هیچ كاتێك نەبوون بە خاوەنی

ڕاستەقینەی ڕۆژنامە. ئەمانە

هەمان كات لە بوارەكانی تری كاردا

وەبەرهێنانیان هەیە و ئەمەش بە دەسەاڵتەوە گرێیان

دەدات

جیاوازیی ئەردۆگان ئەوە بوو دەوڵەتی

كەمێك میهرەبان كرد و كەمێك

گۆڕانكاری بەسەر ئەو پەیوەندییە

دژوارەدا هێنا كە پێشتر لە نێوان كورد و دەوڵەتدا

هەبوو

>>>>>>

1617

ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011

قســـەی نزیك لـــەوەی كردووە. من پێم وایـــە ئاكەپە لەم قۆناغی گۆڕانەدا، نەك لە ماوەی 8 ساڵ دەسەاڵتدا، بگرە لە 4 ساڵی داهاتوودا كێشەكان قورستر دەكات. پشوودرێژ نییە بەرامبەر بە ئۆپۆزســـیۆنی كوردی. كورد مێژوویەكی ڕەوای هەشـــتا نەوەد ســـەد ســـاڵی داواكردنی مافەكانی هەیە. ئێســـتا دەڵێت )با مافە مێژوویییەكان بدەینە الوە. ئێســـتا خاڵێكی گەردوونی هەیە كە مافەكانی مرۆڤی پێ گەیشـــتووە. تەنانەت ئەوەندە بەسە بەشێوەیەكی گونجاو لەگەڵ ئەو خاڵـــەدا ڕەفتار بكەیت. ئەمە بەمەرجێك مافی مێژوویمانیش هەیە و بەڵێنـــی مێژووییش هەیە كە پێمان دراوە. بەاڵم تۆ خۆت لە قەرەی جێبەجێكردنی هیچ كامێك لەوانە نادەیت.( كورد چ بە هێزی بەدەستهاتووی ئەنجامی شـــەڕی چەكداری و چ بە پشتبەســـتن بە ئەزموونەكانی تێكۆشـــانی سیاسیی یاسایی و چ بە سەركەوتن لە دانانی پەیوەندی لە نێوان ئەو دوو دۆخەدا زیاتر متمانەی بەخۆی هەیـــە و بە ئاماژە بـــۆ هەندێك لە مادەكانی یاســـاگەلی نێودەوڵەتـــی دەڵێن )ئێمە خـــاوەن مافـــی دیاریكردنی چارەنووسی خۆمانین. ئەگەر ئێوە زیاتر پێداگیری بكەن، ئێمە پەنا بۆ ئەو مافە دەبەین(. دەتوانین پێشبینی بكەین كە پەیوەنـــدی نێوان ئۆپۆزســـیۆنی بەخۆباوەڕی كورد و ئاكەپەی ناڕوون و خاوەن كڵێشـــەی كۆنی تۆز لێ نیشتوو پـــڕ لە گرژی و ناكۆكـــی دەبێت. لەوانەیـــە بڵێن دەچێت چی بقەومێت؟ پرســـیارەكە ئەوەیە ئایا ئاكەپە سیاسەتی خۆی لەسەر بنەمای ناڕوونی دادەڕێژێت، یاخۆ دەڵێت ئەو خەڵكە مافی خۆیانە و سیاســـەتێكی مرۆییتر و ئاشتیخواز و نموونەیی پەیڕەو دەكات؟ لێرەدا دەمەوێت ڕووی قســـەم لە سیاســـەتمەدارانی كوردیش بكـــەم: بێگومان لەوانەیە شتێكی باش لەو بارگرژییە بەدەست بهێندرێت. بۆ نموونە، ئەگەر داوا بكرێت، ئۆتۆنۆمی، فیدراڵی، لەوانەیە دەوڵەتی سەربەخۆیشی لێ بكەوێتەوە. بەاڵم من پێم وایە داهاتووی گەالن نەتـــەوە دەوڵەت نابێت و ئومێدیشـــم وایە نەتەوە دەوڵەت نەبێـــت. من زیاتر بیر لە دنیایەكی بێســـنوور و كۆزمۆپۆلیت دەكەمەوە. بۆیە پێم وایە ستراتیژیی بارگرژی لـــە خزمەتی ئەو ئامانجەدا نییە. ئـــەو هەنگاوەی ناوتانە، لەوانەیە زۆر ســـەنگین و واتادار بێـــت بێت بۆ كۆمەڵگای كـــورد و لـــە ئاســـتی هەســـتەكانیاندا بێت، بـــەاڵم ئەو كۆمەڵگایـــەی ئێوەی تێدا دەژین، گرووپی تریشـــی تێدایە و یەكێـــك لەوانە توركە كە هەر لە ســـەردەمی ئیتیحاد و تەرەقییەوە بە مێژوو و ئایدۆلۆژیایەكی فەرمی زۆر بەچڕی پەروەردە كراون و مێشـــكیان ژەنگـــی گرتووە. دەرەوەی ئـــەوە نابینێت. ئەو ژەنگگرتنە لە شـــێوەی دوژمنایەتیدا خۆی پێشان دەدات و پێم وایە سیاسەتمەدارانیش ئەوەیان دەوێـــت. ئەوان پێیان وایە ســـوپا و چـــەك و پۆلیس و ڕێكخراویـــان هەیـــە و لە بارگرژییەكی لـــەو جۆرەدا كورد سەركوت دەكەن. كەسانێكی زۆر هەن دەڵێن )چۆن 1915 ئەرمەنەكانمان لە ناوبرد، ئەمانیش لەناو دەبەین و كۆچیان پێ دەكەین.( كەســـانی وا لەســـەر ئاســـتی دەوڵەت و لە ناو ڕۆشـــنبیران و لە ناو خەڵكیشدا هەن. من لەم ڕووەوە

ڕادیكاڵ دەڵێیت، یەكســـەر گەمارۆ دەخەنە سەرت. ئیدی دەگەیتە ئاســـتێك كەمتر بانـــگ بكرێیت، چونكە ئەگەری ئەوە هەیە شتی مەترسیدار بڵێیت، یان تۆ ناتەوێت بڕۆیت، چونكە دەڵێیت وەك پێویست مافی قسەكردنم نادەنێ، یان شـــەرمەزارم دەكەن. تێڕوانینی سانسۆركار پەكخستنێكی

لەو جۆرە دەخوڵقێنێت. هەندێك كەس هەڵگری ســـایكۆلۆژیای كەســـی تاكڕەون و پێیان وایە هەر كارێك كە دەیكەن، ڕاستە و واتا و ڕەوایی هەیە. ئەو شتە بەشێوەیەكی بەهێز لە ئەردۆگانیشدا هەیە. ناڵێم مســـتەفا كەمالی دووەم، بـــەاڵم لەوانەیە بۆ نموونە ببێت بە مورادی چوارەم. دەیەوێت بە سیاســـەتمەدارێك كە لـــە هەموو بابەتێكدا خاوەن بیر و بڕیار بێت. لەوانەیە لە ســـەری ئەودا هارون ڕەشـــید و خەلیفـــەی دادپەروەر هەبێـــت.. نازانم.. ئەوەی لێ بـــەدی دەكرێت. دۆزینەوەی ئـــەو ناكۆكییە زۆر ئاســـانە. ئەم ڕێگایـــە ناگاتە هەموو شوێنێك. ئەو لە توركیا هەوڵ دەدات دەنگە جیاوازەكان، ئەو دەنگانەی ڕەخنەی لـــێ دەگرن، بێدەنگ بكات. بەاڵم هەمـــوو جارێك وا بـــڕوا بە خۆی دەهێنێـــت كە ئەمە بۆ بەرژەوەندی خەڵك و مانەوەی دەوڵەت و ســـوودی میللەت و ئومەتی ئیســـالم دەكات. ئەمە زۆر مایەی سەرسووڕمان نییە. كەســـایەتییەكی وای هەیە كە پێـــی وایە بەتایبەت هەڵبژێـــردراوە و ئەركێكـــی تایبەتی هەیە. شـــارەزایانی ئەمریكایـــی ئەمەیان لە بەڵگەنامەكانی ویكیلیكســـدا زۆر بەجوانی شی كردووەتەوە. گرووپێكی ڕاوێژكاریش، وشەی ڕاوێژكار دەخەمـــە كەوانەوە، بەدەوریەوەن كە هەمیشـــە دەڵێن )بەڵێ بەڕێزم، قســـەی هەرە ڕاست ئێوە دەیكەن.( بـــاوەڕ ناكەم هیـــچ ڕۆژنامە بخوێنێتەوە، پێـــم وا نییە لە ژیانیدا كتێبێكی تایبەت بە زانســـتی سیاسی و فەلسەفە و سۆســـیۆلۆژی خوێندبێتەوە. شێوازی كاری سیاسیی خۆی بەتەواوی لە سەرچاوە ئاینییەكانەوە بەرهەم دەهێنێت و بە كەمێك لە ئەزموونی هاوچەرخی جیهانەوە پیادەی دەكات. بۆیە من پێم وایە خۆیشـــی پێی نازانێت كە لە ناكۆكیدایە. بۆ نموونە، لەالیەك لەكن دنیا ئەندازیاری بە ســـفركردنی كێشـــەكانە لەگەڵ واڵتانی هاوسێدا و لەالیەكی تر كەسێكە كە لە ناوخۆی واڵت ئاشـــتی لەگەڵ كورد و ناموســـڵمانان و تەنانەت لەگەڵ عەلەوییەكاندا كە بەشێكن لە كۆمەڵگای ئیسالم، پێك نەهێناوە. ئەو هەست بەمە ناكات. پێم وایە ئەو هەســـتی پێ ناكات كە ئەگەر لە ناوخۆی واڵت ئاشتی و تەبایـــی نەبێـــت، ناتوانێت ئاشـــتی و تەبایی بۆ جیهان ببات. خۆی زۆر بە مافدار دەزانێت لەوەدا كە لە دافۆس بە سەرۆكی ئیسرائیلی گوت )ئێوە باش شارەزای كوشتنن(. باشـــە، با بڵێین مافدارە. كاتێك دەڵێم »ئێوە«، ئەوەی لێ دەردەهێنم كە ئەو بە شـــێوەیەكی ئەنتی سامیســـتی مەبەستی هەموو جووەكان بوو و وای دادەنێم كە ڕەخنەی لە سیاسەتەكانی ئیسرائیل گرتووە. بەاڵم ناتوانێت هەمان شـــت بە ئەسەد بڵێت، ئەمە بەمەرجێك ئەسەد ئەمڕۆ زۆر باش شارەزای كوشـــتنە. دەتوانێت تەقە لە سەدان كەس

بكات.

هەندێك نیگەرانم. جارێ ناتوانم پێشبینی بكەم كە ئاكەپە لە قۆناغی خۆگۆڕیندا پێویســـتی بـــە چ ڕووداوێكە، بەاڵم هەســـت دەكەم لە داهاتوویەكی نزیكدا لـــەم بارگرژییەدا

شتێك ڕوودەدات.وەك دەزانـــن هەڵبژاردن لەســـەر دوو بنەمای ســـەرەكی ئەنجام دەدرێت. یان بۆ دابینكردنی ســـەقامگیری، یان بۆ نوێنەرایەتیكردنی زۆرینە. بەپێی ئەوەش بەربەست یان بەرز دادەنرێت، یان نزم. سیســـتمی سیاسی لە توركیا هەر لە زووەوە لەسەر بنەمای دابینكردنی سەقامگیری بنیات نراوە. ســـەقامگیریش الی ئەوان یەك میللەت، یەك پارتی، یەك دەوڵەت و یەك زمان دەگەیەنێت. ئەم چەمكی یەكیەكانە مۆری خۆی لە قۆناغـــی ئەم دواییەش دا. ئاكەپە دەڵێت پارچەبوونی ناوێت. بۆچی نایەوێت؟ ناتوانێت وەاڵمی ئەو پرسیارە ڕوون بكاتەوە، چونكە بەپێی ئایدۆلۆژیای حزبەكە دەبێت یەكیەتی بە بناغە بگیرێت و ئەمەش لە تێڕوانینی ئومەتچییـــەوە دێت. ئەقڵییەتێك هەیە بانگەشـــە دەكات بۆ یەكگرتنەوە لەگەڵ عێراق، ســـووریا، ئێران، میســـر و واڵتانی بالكاندا بەمەبەستی زیندووكردنەوەی ئیمپراتۆریای عوســـمانیی كۆن. سەرنجڕاكێشـــە. ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ ســـەرەتای قســـەكانم، وەك گوتم چەمكی تێگەیشتن لە دەوڵـــەت ئەوانیشـــی دیل كردووە. دەڵێـــن )ئەگەر ئێمە سیســـتەمێك دابمەزرێنین كە دەنگی هەموو پێكهاتەكان بگەیەنێتـــە پەرلەمان، ئەوا توركیا دابەش دەبێت، چونكە بێگومـــان یەكێك لەو گرووپانە كـــورد دەبێت.( بەاڵم خۆ هەر كـــوردەكان دژ نین. جەهەپە و مەهەپەش ئاكەپەیان ناوێت.... لە ســـەری ئاكەپـــەدا توركیایەكی بێ هاوتا و گەورە هەیە و دەیەوێت پرۆژەی مۆدێرنكردنی توركیا زۆر خێـــرا و بێ تەگەرە ئەنجام بدات. لەو ڕووەیشـــەوە كورد و عیلمانییـــەكان و قەرەج و ســـریانی و ناموســـڵمانان و یەكیەتیـــی ئەوروپا لە چاوی ئەودا تەگـــەرەن. خەون و خەیاڵە داوای داگرتنی بەربەســـتی هەڵبژاردن لە پارتێكی خـــاوەن ئەقڵیەتێكی لەو جۆرە بكرێـــت. ئومێدمان وابوو یەكیەتیی ئەوروپا لەم ڕووەوە گوشـــارمان بۆ دەهێنێت، بەاڵم دادگای ئەوانیش ئەمەی بە مەســـەلەیەكی ناوخۆی توركیـــا دانـــا. بۆیە نە لە دەرەوە گوشـــارمان بینی و لە ناوخۆشدا گوشارێكی بەهەند هەبوو. دەكرێت لەم ڕووەوە ڕەخنە لە بزووتنەوەی كوردیش بگیرێت. ئەوانیش هێشتا نەیانتوانیـــوە بڕیار بدەن داخۆ لە ڕێی خەباتی سیاســـیی یاســـاییەوە دوای داواكانیان بكەون، یان لە ڕێی خەباتی چەكدارییـــەوە بنمیچـــی داخوازەكانیان بـــەرز بكەنەوە. ئەم هەڵوێســـتەی ئـــەوان تا ڕادەیەكـــی زۆر بوو بەهۆی ئاســـتەنگكردنی ڕەخنەگرتـــن لە سیســـتمی هەڵبژاردن. ماوەیەكی درێژ بەشـــداری هەڵبژاردن نەبوون. دوایی وەك پاڵێوراوی ســـەربەخۆ بەشـــدار بوون. بەشـــدار بین، یان نەبین؟ لە ڕاســـتیدا پێویســـت بوو بڕیاردەرانە بەشدار بن و كار لەسەر چارەســـەركردنی تەگەرەكان بكەن و ئەوسا پشـــتیوانیی توێژێكی بەرفراوانی كەسانی وەك ئێمەشیان

بەدەست دەهێنا.

یان دەزانێت ڕۆژئاوا باس لە نەوتی لیبیا دەكات، ڕاســـتە، لەوانەیە ڕۆژئاوا بڕێـــك بەرژوەندی ئابووری و بازرگانی لە لیبیـــادا هەیە. بـــەاڵم هەمـــان كات بەلێندەرانی توركیش بەرژوەندییـــان لە لیبیادا هەیە كە بە ملیۆنان دۆالر مەزەنە دەكرێـــت. ئەگەر لێی بپرســـیت ئایا بەرژوەنـــدی نەوتی نائەخالقییـــە و بەرژوەندی بیناســـازی ئەخالقییە، ئەگەر ئەوە هەیـــە لە وەاڵمدا كۆمەڵێك شـــت بڵێـــت. خاوەنی توانایەكـــی ژیرانە نییە بۆ هەســـتكردن بەو دووفاقییە. لە ڕووی كردەوەوە هەڵســـوكەوت دەكات و كەسێكە لەوانەی كە دەڵێت )ئەگەر من گوتم، دەبێت(. تەنانەت باوەڕی وایە مافـــی ڕووخاندنی پەیكەرێك كە یەكێك بوو لە پاشـــماوە سەرسووڕهێنەرەكان، بۆ ئەم مافێكە لەسەر ئاستی خواوەند ددانی پێدا نراوە. لەالیەكی تر، مەزارێكی موسڵمانان كە 30 ســـاڵ لەمەوبەر لەالیەن ڕژێمی كەمالیستەوە ڕووخێندراوە، ئەوانە دەیكەن بە كەرەستە بۆ مێژووی فەرمی. ئەم جۆرە دووفاقییانە زۆر بەئاسانی دەدۆزنەوە. نامۆش نییە. بەاڵم لەوانەیە بپرســـن ئەنجامی ئەمە بەكوێ دەگات؟ پێم وایە پێشـــهاتەكانی جیهان و هەندێك لە پێشهاتەكانی ناوخۆی واڵت وای لێ دەكەن بیر لە قســـەكانی بكاتەوە و پێشانی دەدات كـــە ژیان ئەوی بەهەڵەدا بردووە. بەاڵم نازانم ئەمە

كەی دەبێت؟ئەگەر ئەنجامی ڕاپرســـییەكان ڕاســـت بن، نزیكەی 50%ی دەنگەكان بەدەست دەهێنێت. جەهەپە نزیكەی 25%. باس لە ســـیناریۆی ئەوە دەكرێت كە لەوانەیە مەهەپە بە هۆی ڕووداوی كاسێتەكانی ئەم دواییەوە لە ژێر بەربەستی 10%دا بمێنێتەوە. ئەگەر مەهەپە لە ژێر بەربەســـتدا ببمێنێتەوە، ئەوا بـــەرەو ڕژێمێكی دوو پارتی دەرۆین كە تیایدا ئاكەپە زۆر بەهێز دەبێت. بەڕاســـتی ئەمـــەش مایەی نیگەرانییە، چونكە سەرەتا هەموو كەســـێك ئومێدی وابوو دەسەاڵتی ئاكەپە پرســـی كورد بەشێوەیەكی جیاواز دەگرێتە دەست و ناهێڵێت بخزێتە ســـەر هێڵی میللەتپەرستی. باوەڕ وابوو ئەمان لەبەرئەوەی وەك كەمالیســـتەكان جەخت لەســـەر میللەتپەرستی ناكەن و وەك پارچەیەك لە ئومەتی ئیسالم بۆی دەڕوانن، بەشـــێوەیەكی تر بۆ پرسی كورد دەڕوانن و وەاڵمی داخوازییەكانی كورد دەدەنەوە. من هەر لەسەرەتاوە ئەو ئومێدەم نەبوو، چونكە باوەڕم وایە لە توركیا دەوڵەت ئۆرگانیزمێكی ســـەربەخۆی دابڕاوە لە چینە ئیكۆنۆمی و كۆمەاڵیەتییـــەكان. نەریتێكی كۆنی هەیە، ئایدۆلۆژیایەكب ئیتیحادچـــی و كەمالیزمی هەیە كـــە ئەتاتورك و كەنعان ئەڤـــرەن دایانمەزراندووە. میكانیزمێكـــی تایبەت بەخۆی هەیە. تێڕوانـــی خۆیە هەیە بۆ كۆمەڵ و میللەت و ماف و دادپەروەری. دەوڵەت خـــاوەن چەقێكی وەهایە كە ئەگەر هەر پارتێكیش بێتە سەر دەسەاڵت، خاوەنی هێزی گۆڕینی ئەو میكانیزمە نییە. بـــە پێچەوانەوە، ئەو میكانیزمە ئەو دەگۆڕێت. ئەگەر ســـەرنج بدەن، تـــا دێت لە ناو ئاكەپەدا دەســـتەواژەی میللیەتچی هەموو كڵێشـــە كۆنەكانی خۆی بەدەســـت هێناوەتەوە. لەم نزیكانەدا دەستەواژەی »چەند بەختەوەرە ئەو كەسەی دەڵێت توركم«یش دەلێت، چونكە

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

لە سەری ئاكەپەدا توركیایەكی بێ هاوتا و

گەورە هەیە و دەیەوێت پرۆژەی

مۆدێرنكردنی توركیا زۆر خێرا

و بێ تەگەرە ئەنجام بدات. لەو ڕووەیشەوە كورد و عیلمانییەكان و قەرەج و سریانی و ناموسڵمانان و یەكیەتیی ئەوروپا لە چاوی ئەودا

تەگەرەن

هەندێك كەس هەڵگری سایكۆلۆژیای

كەسی تاكڕەون و پێیان وایە

هەر كارێك كە دەیكەن، ڕاستە و واتا و ڕەوایی هەیە. ئەو شتە بەشێوەیەكی

بەهێز لە ئەردۆگانیشدا هەیە

>>>

>>>

1819

ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011

ئەحمەد ئینسەل كە 13ی ئاداری 1955 لە ئیستانبول لەدایك بووە، ئەكادیمیست، نووسەر، ئابووریناس و رۆژنامەوانە.

خوێندنـــی ناوەندی لە گاالتاســـارای تـــەواو كردووە و لە بەشـــی ئابووریی زانكۆی ســـۆربۆن لە پاریس زانكۆی تەواو كـــردووە و هەر لەو زانكۆیەش

دكتۆرای ئابووری بەدەست هێناوە. لە ســـاڵی 1984ەوە لە زانكۆی سۆربۆن و فێركارییە. ئەندامی دەستەی گاالتاسارای لە ساڵی 2007ەوە لە زانكۆی گاالتاسارای،

سەرۆكی بەشی ئابوورییە.بابـــەت بیریكیمـــدا رۆژنامـــەی لـــە دەنووســـێت. هەروەها لە رادیكال 2دا كـــە رۆژانی یەكشـــەممە دەردەچێت،

دەنووسێت.لە 15ی كانوونی دووەمی 2008ەوە لەگەڵ باســـكن ئـــۆران، عەلی بایرامئۆغڵـــو، جەنگیز ئاكتار و زیاتر لە هەزار رۆشنبیری دیكە، كەمپەینـــی »داوای لێبوردن لە ئەرمەنییەكان دەكەین«ی دەست

پێ كردووە.خێزاندارە و باوكی دوو منداڵە.

توركیاناسی

»تا ئەوكاتەی پەكەكە چەكەكانی بێدەنگ نەكات، چاوەڕوانیی هەنگاوی ئاشتیانە لەالیەن دەوڵەت و

زۆرینەی كۆمەڵگە، ئیمكانی نابێت«

وتوێژی توركیاناسی لەگەڵ ئەحمەد ئینسەل لەزانكۆی سۆربۆن

توركیاناســـی: لەم ماوەیـــەی دواییـــدا پێكدادانەكان دەستیان پێ كردەوە، نازانین كە ئەو شەڕ و پێكدادانە بەرەو چ ئاقارێك دەچن، بەاڵم ئەوەی كە ئاشـــكرایە، ئەوەیە كە بەرەو پەرەســـەندن دەچـــن. لەم ماوانەدا مسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان سەردانی توركیای كرد و هەوڵی دروستكردنی هەندێك پەیوەندی درا. وەك رۆشـــنبیرێكی تورك، چۆن لە پرسی كورد

دەڕوانی؟ئەحمەد ئینسەل: دوو رێگەمان لەبەردەمە، یەكێكیان چارەكردنـــی دوای پێكدادانێكـــی خوێنـــاوی، بـــەاڵم دوای پێكدادانێكـــی خوێنـــاوی یـــان جیابوونـــەوەی لـــێ دەكەوێتـــەوە، یانیـــش دەبێتە ســـەرهەڵدانێكی شكستخواردوو. ئەگەری تێپەڕبوون بە رێگەیەدا كەمە، بەاڵم دوا پێشـــڤەچوونەكان بە داخەوە ســـووربوونی دەوڵەت و پەكەكە لەســـەر ئـــەم رێگەیە دەردەخات. لێرەدا دەبێ ئاماژە بەوە بدەم كە خەباتێكی چەكداری لە نێو خاكی توركیادا نە یاساییە و نە لە كۆمەڵگەیەكدا كە هەلومەرجی هەڵبژاردنـــی دیموكراتیك لە ئارادیە، شەرعییەتی سیاسی هەیە. لەم رەوشەشدا لە كاتێكدا كـــە پەكەكە لـــە پێناو مافەكانی كورددا دەســـتی بە خەباتی چەكداری كردووە، لە بەرامبەریدا كاردانەوەی چەكداریـــش دەبینێت، ئەمەش سروشـــتییە و لێرەدا الیەنی بەهێز دەیباتەوە، بەاڵم ئەمە نازانین كە پەكەكە بەهێزترە یان دەوڵەتی توركیا. لەم حاڵەتەدا یاســـای بەهێزەكە جێبەجێ دەكرێت، لە شوێنێكیش كە یاسای بەهێز جێبەجێ كرا، دیموكراســـی جێی نییە. بۆیەش لەو بڕوایەدام كە هەم پەكەكە و هەم دەوڵەت بە هۆی ئەوەی كە هەلومەرجێكیان رەخســـاندووە كە یاســـای بەهێز بااڵدەست بێت، بەرپرســـیارێتییەكی گەورەیان

دەكەوێتە ئەستۆ. هەرچی رێگـــەی دووەمە، بێدەنگكردنـــی چەكەكانی پەكەكەیە. هەتا ئەو كاتەی پەكەكە چەكەكانی بێدەنگ نـــەكات، چاوەڕوانیی هەنـــگاوی ئاشـــتیانە لە الیەن دەوڵەت و زۆرینەی كۆمەڵگە، ئیمكانی نابێت. هەڵبەتە تەنیا بێدەنگكردنی چەكەكانی پەكەكە چارەسەر نییە، بەڵكـــو هاوكات لەگـــەڵ ئەوە، دەوڵەتیش پێویســـتە زەمینەی یەكســـانیی كورد و تورك یان راستتر بڵێین یەكسانیی هاوواڵتیان پەیڕەو بكات. دووبارەش دەوڵەت نابێ تەنیا چاوەڕوانی بێدەنگكردنی چەكەكانی پەكەكە بكات، بەڵكو ئەگەر بڕوای بە دیموكراســـی هەیە، بێ ئـــەوەی گوێ بە چەكدانانی پەكەكە بدات، پێویســـتە ئەو هەنگاوانە بنێت. چونكـــە نابێ مامەڵە بە خەڵك بكرێت. لەم حاڵەتـــەدا هەندێك الیەن دەڵێن كە ئێمە ئـــەو مامەڵەیە لە رێگەی چەكـــەوە دەكەین، ئەمەش رێگەپێنەدراوە. نابێ رێگە بەمە بدرێت، مافە بنچینەیی

و ئازادییەكان مامەڵەیان پێ ناكرێت.

ئەگەر دەوڵەتی توركیا ئەوانەی چەكیان بە دەســـتە و خەباتی چەكداری دەكەن دەســـتگیر بكات و ســـزایان بدات، ئاســـاییە، بەاڵم كێشە ســـزادانی ئەوانە نییە، كێشـــەكە ئەوەیە كە لە ژێر نـــاوی دژایەتیی تیرۆردا، بێدەنگكردنی ئۆپۆزیســـیۆنی كوردییـــە. ئەمڕۆكە لە ژێر ناوی یاســـای دژە تیرۆردا، هێرش دەكرێتە ســـەر پارتی ئاشـــتی و دیموكراســـی، تەواوی ئەو كەسانەی راســـتەوخۆ و ناڕاستەوخۆ پەیوەندییان لەگەڵی هەیە، دەســـتگیر دەكرێت و لێپێچینەوەیـــان لەگەڵ دەكرێت كە ئامانجی ئەمەش، پەڕاوێزخســـتنی پارتی ئاشـــتی و دیموكراسی و وشـــككردنی دەوروبەریەتی، بەشێك لە ئۆپەراسیۆنەكانی كەجەكەش لەم چوارچێوەیەدان. رەنگـــە لە ماوەی داهاتـــوودا رەنگدانەوەكانی ئەمە لە كۆنگرەی پارتی ئاشـــتی و دیموكراسیدا ببینین. ئەم سیاســـەتە كە تەنیا بـــە مەبەســـتی بچوككردنەوەی پەكەكە بەڕێوە دەچێت، لە ســـاڵی 1990ەوە و لەگەڵ دامەزراندنی HEP دەستی پێ كردووە و رەنگە هەتا داخستنی پارتی ئاشتی و دیموكراسیش بڕوات، بەاڵم گەورەترین بـــراوەی ئەم سیاســـەتە پەكەكە دەبێت. چونكە پەكەكە لە جوگرافیای كوردیدا خۆی خســـتە حاڵەتێكـــی كاریگـــەرەوە، كۆمەڵێـــك خەڵك رێگەی سیاســـەتكردنیان لێ گیرا و ئیمكانی سیاســـەتكردنی سەربەخۆی ئەو كەسانە هەڵگیرا. ئەم سیاسەتە نەك تەنیا لە الیەن پارتی داد و گەشـــەپێدانەوە، بەڵكو لە ساڵی 1990ەوە هەلێكی باشی بۆ پەكەكە رەخساند و

پەكەكەش ئەو هەلەی بەكار هێنا. وەك الیەنـــی ســـێیەم، بـــە بـــڕوای مـــن هەرچەندە پەكەكـــە ئاماژە بـــە برایەتیی كورد و تـــورك بدات، دووركەوتنـــەوەی كـــورد و تورك لە لـــە درێژخایەندا لـــە بەرژەوەندیـــی پەكەكـــەدا دەبێت. بـــەاڵم دوران كاڵـــكان لە دوا گوتەكانیـــدا، زیادبوونی دووری كورد و توركـــی وەك رووداوێكی ئەرێنـــی لێك دایەوە. ئەم دووركەوتنەوەیە لـــە درێژخایەندا دەبێتە هۆی ئەوەی كوردەكان وەك تاكە رێگەچارە، ســـەربەخۆیی بخەنە رۆژەڤەوە. لە راستیشـــدا لە توركیایەكی دیموكراتدا، لە كاتی نەبوونـــی خەباتی چەكـــداری و پێكداداندا، داواكاریی جیابوونەوەش پێویســـتە یاســـایی بێت، بۆ ئـــەوەی ببینین كـــە لە نێوان كـــورد و توركەكاندا چ كەسێك لەبارەی جیابوونەوە چی دەڵێت. ئەمە ئێستا وەك ئەفسانەیەك سەیر دەكرێت، بەاڵم بیركردنەوە لە جیابوونەوە رێگەپێدراوە، داواكردنیشـــی رێگەپێدراوە، بـــەاڵم داواكاریی ئەمە لە رێگـــەی چەك و توندوتیژی رێگەی پـــێ نەدراوە. بـــەاڵم بە داخەوە لـــە توركیا ناتوانین گەنگەشەی ئەمانە بكەین، بۆیەش توركەكان پێیان وایـــە زۆربەی كوردەكان دەیانەوێ جیا ببنەوە. كوردەكانیش وای دەبینن كە توركەكان بە یەكســـانی

خەباتێكی چەكداری لە نێو خاكی توركیادا نە یاساییە و نە

لە كۆمەڵگەیەكدا كە هەلومەرجی

هەڵبژاردنی دیموكراتیك لە ئارادیە،

شەرعییەتی سیاسی هەیە

هەم پەكەكە و هەم دەوڵەت بە هۆی ئەوەی كە هەلومەرجێكیان رەخساندووە كە یاسای بەهێز

بااڵدەست بێت، بەرپرسیارێتییەكی

گەورەیان دەكەوێتە ئەستۆ

>>>

>>>

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

2021

ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011

لـــەوان ناڕوانن. بەاڵم ئەگەر بـــەدوای رێگەچارەیەكی بێخوێنـــدا بگەڕێن، باس لە ئاشـــتی ناكەم، دەتوانین ئاشتیش نەبینەوە، دەستی حكوومەت و پارتی ئاشتی و دیموكراسی بۆ سیاسەتكردن كراوەتر دەبێت و بەدەر لە هەموو مامەڵەیەك، رێگە بۆ داننان بە ناســـنامەی

كوردیدا دەكاتەوە. توركیاناسی: باس لە گفتوگۆ لەگەڵ پەكەكە دەكرێت، ئایـــا ئـــەم گفتوگۆیانە بـــەردەوام دەبـــن؟ داهاتووی ئـــەو گفتوگۆیانە چـــی دەبێـــت و چ ئەنجامێكیان لێ

دەكەوێتەوە؟ئەحمـــەد ئینســـەل: وا بزانم گفتوگۆكان وەســـتاون. ئەگـــەر لـــە الیەكەوە گفتوگـــۆ هەبێت و لـــە الیەكی دیكەوە پێكدادان، مرۆڤ دەخاتە گومانەوە. بەاڵم ئەو گفتوگۆیانە دەبێ بەردەوام بن. ئەو دانوســـتانانە بەم شـــێوەیە نین كە الیەنێك بـــراوە و الیەنێكیش دۆڕاو

بێت. توركیاناسی: رەوشـــی داهاتووی ناوچەكە بەپێی ئەم پێشڤەچوونانەی دوایی ناوچەكە چۆن هەڵدەسەنگێنی؟ بەتایبەت لە كاتێكدا كە بەشـــار ئەســـەد لە بەرامبەر

توركیادا هەڕەشـــەی ئەوەی كردووە كە ئۆتۆنۆمی بە كوردەدان دەدات. ئایا دەكرێ بڵێین رەوشەكە رێگە بە

سەربەخۆبوونی كورد دەدات؟ئەحمەد ئینسەل:رەوشەكە بە تەواوی روون نییە، بۆیە ناتوانین بڕیار بدەین. بەاڵم لەم كاتەدا گفتوگۆیەك كراوە و وازیان لە دژایەتیی ئەسەد هێناوە. ئەمە سیاسەتە، بـــەاڵم كوردەكان لە سیاســـەت زیانیـــان بینینوە. لە شەڕی ئێران و عێراقدا، كوردەكان پشتگیریی ئێرانیان كرد، بەاڵم لە ئەنجامدا كورد زیانی پێ گەیشـــت. ئەم سیاســـەتە بەداخەوە الیەنە بچوكەكـــە لەناو دەبات. بەاڵم رەوشی عێراق، گرینگترین پێشڤەچوونە، چونكە دەوڵەتێكـــی فیدراڵ دامەزراوە و بـــەرەو دواوەچوونی ئەمـــە ئیمكانی نییە. نازانین كە لـــە درێژخایەندا ئایا دەوڵەتێكی ســـەربەخۆی كوردی دادەمەزرێت یان نا. چونكـــە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لە حاڵی حازردا دژی داڕشتنەوەی ســـنوورەكانە، بۆ گۆڕینی ئەم سنوورانە

شەڕێكی جیهانی پێویستە. توركیاناسی: هەرچەندە جیاوازی هەبێت، ئاماژەكانی یەكیەتییەكـــی نەتەوەیـــی لـــە نێو كـــورددا بەرچاو دەكەوێت، ئەو یەكیەتییـــە نەتەوەییە تەنانەت ئەگەر وەك ئۆجەالنیـــش پێشـــنیار دەكات، یەكیەتییەكـــی نەتەوەیی بێ دەوڵەتیش بێت، دەوڵەتانی ناوچەكە چ

كاردانەوەیەكیان دەبێت؟ئەحمەد ئینسەل: ئەمە نیگەرانی دروست دەكات. چونكە هیچ شـــتێك نییە كە گرێنتی نەگۆڕانی ســـنوورەكان بكات. چونكە لـــە الیەكەوە دەوڵەتێـــك لە باكووری عێراق هەیە، یەكیەتییەك بەبێ دەوڵەت ئیمكانی نییە،

بۆیەش ئەمە نیگەرانی دروست دەكات. توركیاناســـی: وەك رۆشـــنبیرێكی تورك، باشـــووری

كوردستان چۆن دەبینی؟ئەحمەد ئینســـەل: لە الیەكەوە بـــاش و لە الیەكەوە خراپ. دەسەاڵتێكی سیاسیی وەك دەوڵەت و بە النی كەمەوە بەدامەزراوەیی بوون، ئەرێنی دەبینم. بەاڵم ئەو دەوڵەمەندیی نەوتەی هەیە، بە باش نابینم، هەرچەندە نەوت نیعمەتێكە، بەاڵم وەك ئابووریناسێك دەزانم كە ئەوەندەش بەاڵیە. هەموو كەس دەزانێ كە ئێســـتا لە كوردستان ئابووری پشـــتی بە نەوت بەستووە. ئەمە لە درێژخایەندا زۆر مەترســـیدارە. هەموو كەس پشت بە نەوت دەبەستێت، بۆیەش لە داهاتوودا ناچار دەبن كرێـــكار لە دەرەوە بهێنن، لە حاڵی حازریشـــدا ئەمە هەیـــە. ئەمە لە درێژخایەندا كۆمەڵگـــە لەناو دەبات. ئەمـــەش پەیوەندیی كوردەكان لـــە پارچەكانی دیكە لەگەڵ كوردەكانی باشـــووری كوردستان لەناو دەبات. ئەگەر وەك نۆروێژ بكەن كە بەشێك لە سەرچاوەكانی نەوتیان شاردووەتەوە بۆ ئەوەی لە كاتی نەمانی نەوتدا

بەكاری بهێنن، ئەو كاتە نەوت دەبێتە نیعمەت.

دووركەوتنەوەی كورد و تورك لە لە درێژخایەندا لە بەرژەوەندیی پەكەكەدا دەبێت.

بەاڵم دوران كاڵكان لە دوا گوتەكانیدا،

زیادبوونی دووری كورد و توركی

وەك رووداوێكی ئەرێنی لێك

دایەوە

ئەگەر وەك نۆروێژ بكەن كە بەشێك لە سەرچاوەكانی

نەوتیان شاردووەتەوە بۆ ئەوەی لە كاتی نەمانی نەوتدا

بەكاری بهێنن، ئەو كاتە نەوت دەبێتە

نیعمەت

>>>

>>>

»توركیا لە الیەكەوە پەیوەندییەكی ئابووریی بەهێزی لەگەڵ هەرێمی

كوردستان هەیە، لە الیەكی دیكەشەوە لە مەسەلەی پێكدادانی كورد هاوڕا

نین«

جەنگیز ئاكتار، ساڵی 1955 لە ئیستانبول لەدایك بووە. دوای تەواوكردنی ئامادەیی لە گاالتاســـارای، لە زانكۆی ســـۆربۆن درێژەی بە خوێندن دا. لـــە بواری ئابووریدا دكتۆرای وەرگرت. لە كۆلێژی ئابووری و كارگێڕیی زانكۆی باخچەشـــەهیر، ئەندامی دەســـتەی فێركارییـــە. كۆمەڵێك پەرتـــووك و بابەتی لەمـــەڕ یەكیەتیی ئەوروپا و ئەندامێتی توركیا باڵو كردەوە. لە نێوان ســـااڵنی 1989 و 1994دا لە چوارچێوەی نەتەوەیەكگرتووەكاندا كاری كرد و ســـەرۆكی دووەمی ئەو دامەزراوە راوێژكارییە بوو

كە لە چوارچێوەی سیاسەتی كۆچ و پەنابەریی یەكیەتیی ئەوروپادا لە نێوان دەوڵەتان پێك هێنرا. لە ســـاڵی 1994ەوە هەتا 1999 لە سلۆڤێنیا نوێنەری نەتەوەیەكگرتووەكان

بوو. ماوەیەكی كورت لە زانكۆی گاالتاسارای لە بەشی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان وانەی گوتەوە. هەروەها لە رۆژنامەی وەتەن گۆشەنووسە.

ســـاڵی 1999 لەگەڵ هرانت دینك هاوڕێیەتییەكی نزیكی دروست كرد و لە رۆژنامەی ئاگۆسدا وتاری نووسی.

خێزاندارە و باوكی دوو كچە. لـــە 15ی كانوونی دووەمی 2008ەوە لەگەڵ

باســـكن ئـــۆران، عەلـــی بایرامئۆغڵو، ئەحمەد ئینســـەل و زیاتر لە هەزار كەمپەینـــی دیكـــە، رۆشـــنبیری »داوای لێبوردن لە ئەرمەنییەكان

دەكەین«ی دەست پێ كردووە.

توركیاناسی

وتوێژی توركیاناسی لەگەڵ جەنگیز ئاكتار ئوستادی پێوەندییە نێودەوڵەتییەكان لەزانكۆی گەاڵتەسەرای

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

2223

ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011

توركیاناســــی: لەم ماوانەی داییــــدا الیەنی دەوڵەت تا رادەیەك توند بووە و رەوشەكە تا رادەیەك قەیراناوی

دیارە، ئەم رەوشە چۆن هەڵدەسەنگێنن؟جەنگیــــز ئاكتار: ئەم دەوڵەتە نزیكەی 100 ســــاڵە نە دەتوانێ رێگە لەوە بگرێت كە پرسەكان بەرەو پێكدادان نەچــــن، نە دەتوانێ پێكدادانەكان چارە بكات. چارەی پێكدادان چییە؟ لەم بارەیــــەوە بچوكترین بیرۆكەمان نییە، نە كۆمەڵگە و نــــە دەوڵەتیش ئەو بیرۆكەیەیان نییە. باس لە پرســــی كورد دەكەم، وەك نەخۆشــــیی كانكاریەنــــی لێ هاتــــووە و توركیا بــــەردەوام بەرەو خوارەوە جەبات. هەڵەكانی رابردوو دووبارە دەكرێنەوە. تەنانەت ئەگەر سەركردە هزرییەكانی واڵت، لیبڕاڵەكان و دیموكراتەكان سوور بن لەسەر ئەوەی كە پێكدادان لەگەڵ كورد بەم شــــێوەیە چارە ناكرێت و واڵت ناگاتە ئاشــــتییەكی بەردەوام، بەاڵم حكوومەت، بەتایبەتیش حكوومەتــــی دوای هەڵبژاردنەكانی 12ی حوزەیران، لە رادەبەدەر بڕوای بەخۆی هەیە، ئەم بڕوابەخۆبوونەش، بە داخــــەوە واڵت بەرەو ناســــەقامگیری دەبات. هیچ كەس كەمترین بیرۆركەی لەسەر شێوازی دەربازبوون لەم رەوشە نییە. ئەمەش لە كاتێكدایە كە بە بڕوای من ئەم واڵتە لە شــــەڕ و پێكدادان ماندوو بووە. كۆمەڵگە ئیتر كۆتایی ئەو رەوشــــەی دەوێت، سەقامگیرییەكی ئابووری و سیاسی بە ئاوات دەخوازێت. ئەم خواستەش لەوەوە ئاشــــكرا دەبێت كە توركیا بەرەو گەورەبوون و دەوڵەمەندبوون هەنگاو دەنێت، دەوڵەمەندیش نایەوێ بمرێــــت. عەقڵییەتێكی هاوبەش پێویســــتە، تەواوی پێكهاتە سیاســــییەكان دەبێ خۆ بدەنە بەر ســــەنگی رەوشەكە، ئەمەش ئەوەندە ســــانا نییە، بەاڵم غەیرە مومكینیش نییــــە. چونكە هەموومان بینیومانە كە لە

شوێنی دیكە رووی داوە.پەیوەندییــــە ئاســــتی لــــە ئەمــــە توركیاناســــی: نێودەوڵەتییــــەكان، وەك پەیوەندیــــی توركیا لەگەڵ

سووریا، ئێران و عێراق چۆن لێك دەدرێتەوە؟جەنگیز ئاكتار: توركیا لە ئاســــتی نێودەوڵەتیدا وەك مۆدێلێكی لێ هاتووە. ئەم واڵتە لە 1983وە بەرەو پێش دەچێت و ئەو پێشــــڤەچوونە لە لە 1999 و سەردەمی ئەندامێتیی لە یەكیەتیی ئەوروپادا خێرایی بەخۆیەوە گرتووە. هەروەها لە ســــەرهەڵدانەكانی ئەم ســــاڵەی دوایــــی واڵتانی عەرەبیــــدا وەك مۆدێلێك دەبیندرێت. ئەمە بە هۆی خواستی خۆیەوە نەبووە، بەڵكو بە هۆی پێشكەوتنەكانیەوە گەیشتووەتە ئەو ئاستە. بەاڵم بۆ سەرخســــتنی ئەمەش، توركیا پێویســــتە پرسەكانی ناوخۆی و لە سەرووشــــیانەوە پرسی پێكدادانی كورد چارە بكات، چونكە ئەو پرسە سەقامگیریی ناوخۆیی

و داهاتووی دیموكراسی ژەهراوی كردووە. پەیوەندیی لەگەڵ تەواوی دراوســــێكانیش دەبــــێ لەم روانگەیەوە

سەیر بكرێت. لێرەدا دەتوانین بڵێین شـــوێنێك كە ئاگری لێ نەبێت، دووكەڵی لێ بەرز نابێتەوە. سووریا كە لەسەر رووخاوە و ئێـــران كە كێشـــەی ناوخۆیی زۆر گـــەورەی هەیە، ئەو پێكدادانـــە بەكار دەهێنـــن، زانیارییەكی زۆر لەم پەیوەندەشـــدا باڵو دەكرێنەوە. ئەمانەش كاریگەرییان لەســـەر پەیوەندییە نێودەوڵەتییـــەكان و پەیوەندیی لەگەڵ واڵتانی دراوسێ دەبێت. با بێینە سەر باكووری عێراق، یان باشـــووری كوردســـتان یانیـــش هەرێمی كوردستان، توركیا لە الیەكەوە پەیوەندییەكی بەهێزی ئابووری لەگەڵ ئەم هەرێمە هەیە، لە الیەكی دیكەشەوە پێكدادانی كورد هەیە كە لەســـەری هاوڕا نین. كاتێك بارزانی لە ســـەردانەكەیدا بۆ توركیا رایگەیاند »من بە هیچ شـــێوەیەك لەگەڵ بژار و سیناریۆیەك كە چەك و پێكدادانی تێدا بێت رازی نیم. ئێمە بە هیچ شێوەیەك لە نێو سیناریۆیەكی لەم شـــێوەیەدا نابین«، لەمەوە ســـەرچاوە دەگرێت. واتە هەرچەندە توركیا و هەرێمی كوردستان پەیوەندییەكی ئابووریی پتەویشیان هەبێت، بەاڵم ئاشـــكرایە كە ناكۆكییەكی سیاســـی هەیە. واتە هەرچەندە ئەو پرسە وەك كارتێك لە دەستی ئێران و سووریادا بێت و ئەوان لە بەرژەوەندیی خۆیاندا بەكاری بهێنن، بۆ هەرێمی كوردســـتانیش بە هەمان شێوەیە. واتە هەتا ئەو پرســـە چارە نەكرێت، سەقامگیرییەكی سیاسی و ئابووری بەرقەرار نابێت. چارەكردنی پرسی كـــورد و كۆتاییهێنـــان بەم پێكدادانـــە، گرێنتیكردنی دیموكراســـیی توركیایـــە، بـــێ ئەمە ئیمكانـــی نییە. هەروەها قەناعەتی ئەوەم نییە كە بەو شـــێوازانەی لە الیەن دەوڵەتەوە گیراونەتە بەر، ئەوە ئیمكانی هەبێت. لەو بڕوایەدام ئەوەی لە ئۆپەراسیۆنەكانی دژی كەجەكە چـــاوەڕوان دەكرێـــت، ئەنجامێكی تـــەواو پێچەوانەی دەبێت. واتە ئاماژەی ئەوەی كە لەجیاتی كۆتاییهێنان بە شـــەڕ و پێكدادان، بەپێچەوانـــەوە گەورەتر دەبن،

بەرچاو دەكەوێت. ئەمە بەو شــــێوەیە نییە لە پڕ چارە بكرێت، هەروەها پرسێكیش نییە بە لەباوەشگرتن و ماچكردنی یەكتری چارە بكرێت، لێــــرەدا دەتوانین بڵێین دوژمنایەتییەك هەیە. هەرچەندە باســــی برایەتی و گۆشــــت و نینۆك بكەین، نابێت. كێشــــەیەك هەیە، كێشەیەكی دە ساڵە و تەنانەت سەد ساڵە. بۆ چارەكردنی ئەمانە پێویستە سەبر هەبێت، كار بكرێت، تەواوی شێوازە مۆدێرنەكانی گفتوگۆ تاقی بكرێنەوە و تەواوی كێشەكان بخرێنە سەر مێزی گفتوگۆ. لە راستیدا لە حاڵی حازردا خواستێكی

لەم شــــێوەیە لە الیەنی دەوڵەت و الیەنەكەی دیكەی ئەم پرسە، واتە سیاسەتی كوردیدا نابینم.

توركیاناســــی: باس لە گفتوگۆكانــــی ئیمرالی و دیدار لەگەڵ مســــتەفا قەرەسوو لە ئەوروپا دەكرێت. ئەمانە

چۆن لێك دەدەیتەوە؟جەنگیز ئاكتار: لە راســــتیدا نازانم كە ئەمانە تاكتیكن یان ســــتراتیژی. بــــەاڵم ئەوەی كە گرینگــــە، لەگەڵ ئاشــــكرابوونی ئەمانە، زۆر تابۆی لە توركیا شــــكاند. تابۆیــــەكان ئەمانە بــــوون؛ دەگوتــــرا گفتوگۆ لەگەڵ تیرۆریســــت ناكرێت، ئەم تابۆیە شكا. دەگوترا لەگەڵ كەسێك كە چەكی بە دەستەوەیە گفتوگۆ ناكرێت، ئەم تابۆیەش شكا. هەڵوێستێك هەبوو كە بۆ چارەكردنی پرسەكان، پێویستیمان بە ناوبژیوانێكی دەرەكی نییە، ئەمەش نەما. تابۆی چــــوارەم و گرینگترینیان، دوای ئاشــــكرابوونی گفتوگۆكانی ئیمرالــــی لەگەڵ عەبدوڵاڵ ئۆجــــەالن، كۆمەڵگــــە هیــــچ كاردانەوەیەكــــی نەبوو. ئەمەش بــــەو واتایەیە كــــە چاوەڕوانیــــی خەڵك، بە ئاراســــتەی كۆتاییهێنانی ئەم پرسەیە و بەڵگەیەكە بۆ

پشتڕاستكردنەوەی پێشبینییەكەم. توركیاناســــی: رۆشــــنبیرەكانی توركیــــا باشــــووری

كوردستان چۆن دەبینن؟جەنگیز ئاكتار: لە توركیادا هیچ كەس، مەبەستم رای گشتییە، نازانێ باشــــووری كوردستان چییە و چۆنە، بەاڵم لە بەرامبەر لە نێو نووسەر و خوێنەراندا سەرنجێك بۆ رژێمی بەعس و سەرهەڵدانەكانی بەرامبەری هەبوو و هەیە. لەوێ هەرچەندە ئەگەر بە گوشاری ئەمریكاش بێت، ئیدارەیەك هەیە، ئاماژەیەكی سەركەوتن هەیە. ئــــەوەی كــــە دوای كشــــانەوەی هێزەكانــــی ئەمریكا لــــە عێراق، لەوێ چــــی روو دەدات، وەك پرســــیار و نیگەرانییەك الی خەڵكی دروست بووە. جەالل تاڵەبانی و مەســــعود بارزانی كە پێشتر لە الیەن توركیاوە وەك عەشقیا دەناســــران، ئێســــتا بوونەتە دەوڵەتمەدار و پیاوانی دەوڵەت، ئەمــــەش گرینگییەكی زۆری هەیە. ســــەقامگیریی ئەوێ كاریگەریی لەسەر توركیا دەبێت، هەروەها بە پێچەوانەشەوە ســــەقامگیریی توركیا كار

دەكاتە سەر ئەوێ. هیــــوادارم الیەنەگان بگەنە خاڵێكــــی ناوەند كە ببێتە هۆی رەزامەندییان، ئەو ناوچانەی كە لێرە بە باشووری رۆژهەاڵت و باكووری عێراق دەناســــێندرێن، واتە ئەو شــــوێنانەی كورد لەوێ زۆرینــــەن، وەك هەرێمەكانی یەكیەتیــــی ئەوروپایــــان لێ بێت، واتە ســــنوورەكان نەمێنن، چونكە ئەم سنوورانە، سنوورێكی دروستكراون و خەڵكی ئەوروپا چۆن دەژین، خەڵكی ئەم ناوچانەش

بەم شێوەیە بژین.

»لەگەڵ ئاشكرابوونی گفتوگۆكانی

ئیمرالی، زۆر تابۆ شكا«

>>>

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

2425

ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011

»ئەردۆغان، كاتێك وەك جۆرج بوش دەڵێ )ئەوەی لە من نییە، لە دژی منە( جیاكارییەكی رەش و سپی هێنایەئاراوە«

وتوێژ لەگەڵ جەنگیز چاندار

لە كاتێكدا كە گفتوگۆ لەسەر نەخشەڕێیەكی نوێ بۆ چارەكردنی پرســـی كـــورد دەكرێت، ئەم دیدارە لەگەڵ رۆژنامەوان جەنگیز چاندار ئەنجـــام درا كە چاوی بە ســـەرۆكی هەرێمی كوردستان كەوت و لەبارەی ئۆپەراسیۆنەكانی كەجەكە و ســـەردانەكەی بارزانی پرســـیاری

ئاراستە كرا. بورجو بوڵوت/ ئاكشام گازێتەسی

دوا ئۆپەراسیۆنی كەجەكە كە تەنانەت پارێزەرەكانی ئۆجەالنیش دەگرێتەوە، چۆن دەبینیت؟

- بە بڕوای من كاریگەرترین ئۆپەراســــیۆنە كە تا ئێستا ئەنجام دراوە. دەوڵەت وای دەردەخات كە ســــوورە لەســــەر ئــــەوەی كە هیــــچ پەیوەندییەك لە نێوان ئیمرالــــی و قەندیلدا نەمێنێــــت. ئامانجی، بڕینی پەیوەندییە. ئەم شــــێوازە بە مەبەســــتی بەستنی دەستی پەكەكەیە بە شێوەیەك كە هەرگیز چاك نەبێتەوە.

لەو بڕوایەدام كە دوا ئۆپەراسیۆن، زیانی گەورە بە پەكەكە بگەیەنێت. روانگەیــــەك هەیە كە ئەگــــەر پەكەكە نەبووایە، پرســــی كوردیش قەبووڵ

نەدەكرا...- واز لە پرسی كورد بهێنن، تەنانەت بوونی خودی كوردیش لە توركیا قەبووڵ نەدەكرا. ئینكار كرا و سیاسەتی ئاسیمالسیۆن لەسەری پەیڕەو كرا. لەم خاڵەدا كــــە ئەمڕۆ پێی گەیشــــتووین، هەندێك دەڵێن كە بە هــــۆی خەباتی چەكداریی پەكەكــــەوە بوو، هەندێكیش دەڵێن ئەگەر خەباتی چەكداریشــــی نەكردبا، هەر دەبــــوو. هەرگیز نازانین كە دەبوو یان نا. چونكە بەرلە پەكەكە ســــەرهەڵدانی دیكەی كوردیش بوونیان هەبوو. شێخ سەعید، دێرسیم، چیای ئاگری، ساسۆن

و ...دێرسیم، هەنگاوێكی بەنرخە

بۆ گوتەكانی سەرۆك وەزیران لەمەڕ دێرسیم چی دەڵێیت؟- لە چوارچێوەی رووبەڕووبوونەوە لەگەڵ كوشــــتاری دێرسیم و الپەڕە تاڵەكانی مێژوومان، هەنگاوێكی مێژوویی بوو. سەرۆك وەزیران لە ئەرشیڤەكانەوە ئاماژەی بە تراژیدیای دێرسیم دا و وەك دەوڵەت، داوای لێبوردنی كرد. ئەمە هەنگاوێكی زۆر بەنرخە كە پێویستە بەرز بنرخێندرێت، بەتایبەتیش لە روانگەی چارەكردنی

پرسی كوردەوە. گوتووتــــە "ئەگەر لەجیاتی پەكەكە بووایەم، چەكــــم دانەدەنا". ئایا بەنیاز

بووی بە حكوومەت بڵێی "دەبوو ئیشەكەتان بە تەواوی بكەن"؟- ئەم دێڕەیان بە مووكێش دەرهێنا و خســــتیانە مەنجەڵی ســــیحربازەوە. ئەم دێڕە ســــەر و خواری هەیــــە. بێدەنگكردن و دانانی چــــەك، جیاوازییان هەیە. گوتــــم "ئەگەر ئەزموونی باكووری ئیرلەنــــدا وەك نموونە وەربگرین، لە ئیرلەندا چەكەكان بێدەنگ بوون و گەیشــــتنە رێككەوتن، بــــەاڵم دانانی چەك لە الیەن IRAوە، نۆ ســــاڵی خایاند". ئەم قســــەیەم چەواشە كرا و بە مەبەستی خراپ

بەكار هێندرا. ئــــەو رێگەیەی حكوومەت لە بەرامبەر پرســــی كــــورد گرتوویەتە بەر چۆن

دەبینیت؟- ئەردۆغــــان، كاتێك وەك جــــۆرج بوش دەڵێ "ئەوەی لە مــــن نییە، لە دژی منــــە"، جیاكارییەكی رەش و ســــپی هێنایە ئاراوە. بۆیــــەش وا بیر دەكاتەوە كە "ئەوەی لە دژی ئۆپەراســــیۆنەكانی كەجەكە بێت، خزمەتی تیرۆر دەكات". چونكــــە بۆ ئەو، كەجەكە یەكســــانە لەگەڵ پەكەكە. ئەمــــەش بەو واتایەیە كە یان لەگەڵ حكوومەت دەبیت، یانیش لە دژی دەبیت. ئەمەش هەڵســــوكەوتێكی هەڵەیە. بەمەوە توركیا هەنگاوێك پێش ناكەوێت. كەشی دیموكراسی ژەهراوی دەبێت و گوشــــار دەخرێتە ســــەر ئازادیی رادەربڕین، بەاڵم ئەو ئاراســــتەیەی ئێســــتای حكوومەت، لەگەڵ ئاراســــتەی بەڕێوەبەرایەتیی پەكەكە لە چیا، یەك

دەگرێتەوە.

»بارزانی بۆ ئەوە هاتە توركیا تا بە ئەردۆغان بڵێ ئامادەی

هەر هەوڵێكە بۆ چارەی پرسی

كورد لەدەرەوەی رێگەچارەی سەربازی«

>>>

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

2627

ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011

- تاڵەبانــــی و بارزانیــــش زیاتــــر لە پارتــــی داد و گەشــــەپێدانەوە نزیكــــن هەتــــا پارتی ئاشــــتی و دیموكراســــی. چونكە كاتێك لە خۆیانەوە ســــەیری توركیای ئەمڕۆ دەكەن، توركیا وەك هاوپەیمانێكی ستراتیژیك بۆ داهاتوو دەبینن. حكوومەتی ئێستای توركیا، لە ســــەردەمی دامەزراندنی كۆمارەوە تاكە الیــــەن بووە كە پەیڕەویی لە ئایدیۆلۆژیای كەمالیزم نەكــــردووە، ئەمــــەش هەلێكــــی گرینگــــی بۆ كورد

رەخساندووە. ئایا پرسی كورد لە هەولێرەوە چارە دەكرێت؟

- پرســــی كورد، پرســــێكە كە دەبێ لە ئەنقەرەوە چارە بكرێت، بەاڵم بە دڵنیاییەوە بە لەبەرچاوگرتنی هەولێر، تاران، شام و واشنتۆن دەبێ ئاراستەكەمان دیاری بكەین. كەسێكی دیكەش دەتوانێ ئەم پرسە چارە بكات، بەاڵم ئەو كات چارەســــەرەكە رەنگە بە

دڵی ئێمە نەبێت.بارزانی هات كە بڵێ بێ ئۆپەراسیۆن بێت

بارزانی چی لە باراندا بوو؟- ئەو رۆژەی ســــەرۆك وەزیران بارزانی بانگهێشــــت كرد، ئەو رۆژە بوو كە هێرشــــەكەی چوكورجا رووی دابوو. بارزانی لــــە نێوان ئەو رۆژەی داوەتنامەكەی پــــێ گەیشــــت و ئــــەو رۆژەی ســــەردانی توركیای كرد، ســــەردانێكی تارانیشــــی كرد و وێڕای زانینی چاوەڕوانییەكانی توركیــــا هات. ئەردۆغان دەیگوت كە سوپای توركیا دەكەونە هەرێمی كوردستانەوە و بە هاوبەشی ئۆپەراسیۆن ئەنجام دەدەن. بارزانی بۆ

لەناوبردنی ئەم چاوەڕوانییە هات. چۆن لەوە تێدەگەیت؟

- بارزانی رۆژێك بەر لە كۆبوونەوەی لەگەڵ ئەردۆغان، چوار رۆژنامەنووســــی بانگهێشــــت كرد. بە ئێمەی گوت كە بەزاندنی سنوورەكانی عێراق و ئەنجامدانی ئۆپەراســــیۆنێكی هاوبەش لەگەڵ هێزی پێشمەرگە، هەڵمەتێكی دروســــت نییە. بــــەر لە كۆبوونەوەكەی لەگەڵ ئەردۆغان، ویســــتی ئــــەو گوتانەی لە میدیا بــــاڵو بكرێتەوە. واتە بەم شــــێوەیە پەیامێكی دایە ســــەرۆك وەزیران كە "چاوەڕوانی هەنگاوێكی وەها لە من مەبە". ویستی بڵێ "بەدەر لەمە دەتوانین چ

جۆرە هاوكارییەك بكەین". ئایا بارزانی لەم كاتەدا رۆڵی ناوبژیوانی هەیە؟

- رۆژێك دوای گەڕانەوەی بارزانی، هاوسەرۆكەكانی پارتی ئاشتی و دیموكراسی و كۆنگرەی كۆمەڵگەی دیموكراتیك، چوونە سلێمانی بۆ كۆبوونەوە لەگەڵ

تاڵەبانــــی كە نزیكەی دوو ســــەعات لەگەڵ بارزانی كۆ بوونەوە. دەتوانین ئــــەو لێكدانەوەیە بكەین كە لە هەموو دەستپێشــــخەرییەكدا بۆ قەندیل و ســــەر پەكەكــــە، هەم بارزانــــی و هەم تاڵەبانی بەشــــدار

دەبن. دەستپێشخەرییەكی چۆن دەبێت؟

- بارزانــــی گوتی "پێویســــتە چەكــــەكان بێدەنگ بكرێن". دوای 24 ســــەعات، هاوسەرۆكەكانی پارتی ئاشــــتی و دیموكراســــی و كۆنگــــرەی كۆمەڵگەی دیموكراتیك، ســــەردانی تاڵەبانیــــان كرد. بۆیەش دەتوانیــــن بگەینــــە ئەو ئەنجامەی كــــە لەم كاتەدا دەستپێشخەریی "چەكەكان بێدەنگ بكەن" لە الیەن ســــەركردایەتیی كوردەكانی عێراق بەڕێوە دەچێت. بــــە دڵنیاییەوە ئەمە لە رێگــــەی دیالۆگەوە دەبێت

نەك بە شەڕكردن.بە دەستووری نوێ رەشبینم

بــــە بڕوای تۆ لە داهاتــــووی نزیكدا گەورەترین مەترسی بۆ سەر پرسی كورد چییە؟

- دەتوانن هێرشێكی نوێ و گەورە ئەنجام بدەن كە هیوادارم ئەمە روو نەدات.

ئەو كاتە دەتوانین بڵێین كە پەكەكە گوێڕایەڵی هەوڵەكانی بارزانی و تاڵەبانی كە پێتان وایە ئێستا

بەڕێوە دەچن، نەبووە؟- ئەگەر كۆ دەبنەوە، نازانین لەگەڵ ئێران و سووریا باســــی چیان كردووە. ئەوانیش دەتوانن بە پەكەكە بڵێن "واز بێنن، ئەم حیســــابانە بەم شێوەیە بكەن. لەو بڕوایەشدام كە پەكەكە بۆ گوێڕایەڵی ئامادەیە.

الیەنی مەترسیداریشی ئەمەیە. ئەگەر بوومەلەرزە لە دێنیزلی رووی دابا...

ئەگەر پەكەكە بدۆڕێ، چ كاریگەرییەكی لەسەر گەلی كورد دەبێت؟

- زەمینـــەی سیاســـەتكردنی كورد بەرتەســـك دەبێـــت. رووبەڕووبوونەوەی كـــورد و تورك روو لە زیادبـــوون دەكات. بواری هەناســـەدانی كورد بـــە ئەندامانی پەكەكـــە و ئەوانـــی دیكەوە كەم دەبێتەوە كە نیشانەكانیشی بەرچاون. یەكێك لە بەرچاوترین نیشـــانەكانی، بوومەلەرزەی وان بوو. ئەم بوومەلەرزەیـــە ئەگەر لە دێنیزلی رووی دابا، رەوشـــەكە بەم شـــێوەیە نەدەبوو. بوومەلەرزەی وان، لە هەوڵێكی مرۆڤانە بۆ رزگاركردنی هاوواڵتی دوور كەوتـــەوە و وەك ملمالنێیەكی سیاســـی لێ

هات.

بۆچی پەكەكە وا بكات؟- ئەم شــــەڕە بەرلە هەڵبژاردنەكان بڕیاری لەســــەر درابوو، پەكەكەش بوو دەســــتی پــــێ كرد. وای دا بنێیــــن كــــە پەكەكــــە چەكەكانی بێدەنــــگ كرد و پروپاگەندە بــــاڵو بووەوە كە "پەكەكــــە زیانی لەو بڕیارە پێ گەیشت". ئەمە هیچ گرینگ نییە، چونكە جارێــــك ئاماژەی ئەوە نیشــــان دەدات كە پەكەكە بــــێ هەلومــــەرج چەكەكانی بێدەنگ كــــردووە و بۆ چارەســــەری سیاسیانە خۆی ئامادە كردووە. ئەگەر

ئەمە نەكەن، شكست دەهێنن. ئایا چەكدانانی پەكەكە بە واتای تەسلیمبوونی

نایەت؟- كاتێــــك چەكەكانیــــان بێدەنگ بكــــەن، لە الیەن پەكەكــــەوە بە واتــــای تەســــلیمبوون نییە. چونكە بارزانــــی و تاڵەبانی هەم لەگەڵ ئەوان و هەم لەگەڵ حكوومەتی توركیا كۆ دەبنەوە. ئەوان كۆمەڵە شتێك دەڵێن كە ئەم بڕیارەی پەكەكە ســــوودبەخش بێت.

بەاڵم سەرەتا پێویستە ئەم بوارە رێك بخرێت. ئەگەر ئۆتۆنۆمیی دیموكراتیك دانی پێدا نرابا،

ئەمڕۆ پەكەكە چەكەكانی دادەنا؟- بە بڕوای من گفتوگۆ لەسەر ئۆتۆنۆمیی دیموكراتیك لەم كاتــــەدا، بە واتــــای گفتوگۆ لەســــەر رەگەزی فریشــــتەكانە. بنكەی بەشــــێكی زۆری كادیرەكانی سەركردەكانی ئەم بزووتنەوەیە لە دەرەوەی خاكی توركیایە. سەرۆكەكەشیان لە ئیمرالی و لە زیندانی هەتاهەتاییدایە. ئۆتۆنۆمیی دیموكراتیك بشــــدرێت، كــــێ بەڕێوەی دەبات؟ بە تەواوەتــــی داواكارییەكی

خەیاڵییە.پەكەكە ئەكتەرێكی سیاسییە

ئۆپەراســــیۆنەكانی كەجەكــــە چ واتایەكــــی بۆ حكوومەت هەیە؟

- پەكەكــــە ئەكتەرێكی سیاســــییە، بەاڵم لە توركیا وا دانــــراوە كــــە "پێكهاتەیەكــــی ســــەربازیی كــــە چاالكیی سەربازی تیرۆریســــتیانە ئەنجام دەدات و سەركردایەتییەكەی لە دەرەوەی سنووری توركیان و دیمەنە سیاسییەكەی لە توركیا، پارتی ئاشتی و دیموكراسییە. پەیوەندییەكی پتەو لە نێوان پەكەكە و بەدەپەدا هەیە. مێردەكە لە چیایە و ژنەكەشی لە پەرلەمان. باوك ســــەرۆكی شارەوانییە و كوڕیش لە چیا گەریالیە. كەواتە دەستگیركردنەكانی ئەندامانی كەجەكە یانیش وەك گوترا رێكخستنی شار، پارتی

ئاشتی و دیموكراسی دەگرێتەوە.

دوای كشــــانەوەی ئەمریكا لــــە عێراق چی روو دەدات؟

- كشــــانەوەی ئەمریكا لە عێراق و ئەو ئاراستەیەی رەوشی ســــووریا بەخۆیەوە دەگرێت، كاریگەرییان لەسەر یەكتری دەبێت، كاریگەری لەسەر توركیاش دەبێت. پەكەكە ئێســــتا یارمەتی لە ئێران و سووریا وەردەگرێت. وا دیارە لەو گۆڕەپانەدا گەمە دەكات، بەاڵم ئەم گۆڕەپانە بەرەو شكست دەچێت. كەوتنی پەكەكــــە بۆ نێو سیســــتمی سیاســــیی توركیادا بە

وێنەیەكی جیا لە هی ئەمڕۆ، زۆر گرینگە. دەڵێیت كە ئەگەر لەم شەڕەدا سووریا و ئێران شكســــت بهێنن، پەكەكەش هەرەس دەهێنێت. ئەم

رەوشە چ ئەنجامێكی لێ دەكەوێتەوە؟- پەكەكە تەنیا رێكخراوێك نییە، رۆحی زیندووترین كوردەكانی توركیاشە. ئەگەر پەكەكە بدۆڕێنێت، ئەم رەوشە پرسی كورد چارە ناكات و چارەسەریەكەشی دوا دەخات. بۆیەش پێویســــتە بە پەكەكە بگوترێت "چی دەكەی بیكە، بكەوە نێو سیستمی توركیاوە. ئەگەرنــــا نەك تەنیا خۆت، بەڵكــــو گەلی كوردیش

زیانێكی گەورەی پێ دەگات".ئاماژەكان بەرەو ئاكەپەن نەك بەدەپە

ئایــــا تاڵەبانی و بارزانی لــــە ماوەیەكی كورتدا بە مەبەســــتی بێدەنگكردنــــی چەكەكانی پەكەكە،

دەكەونە گفتوگۆوە؟- من لەو بڕوایەدام كە ئێستا دەكرێت. لە سەالحەددین كە شــــوێنی ژیانی بارزانییــــە، كۆبوونەوەیەك كرا. ســــەركردایەتیی پەكەكەش پەیامی "گوشــــارەكانی ســــەر ئۆجەالن هەڵبگیرێن و دووبــــارە میكانیزمی پەیوەندیی دروست بكرێتەوە" داوە بە توركیا. واتە دەتوانین بڵێین بارزانی لەگەڵ پەكەكە دەســــتی بە

پەیوەندیی كردووە. پەیوەندیی بارزانی و تاڵەبانی چۆنە؟

- لە نێو پێكهاتەی فیدراڵی عێراقدا، كۆمەڵێك پرسی چارەنەكــــراو هەیە. كۆمەڵێك بڕیار لە دەســــتووری عێراقدا لەمــــەڕ چارەكردنیان هەیە، بەاڵم جێبەجێ ناكرێــــن. لە رەوشــــێكی وەهادا، كــــوردەكان رێك كەوتوون كە ناكۆكییەكانی نێوانیان زەق نەكەنەوە. هەروەهــــا لەگەڵ تێپەڕبوونی كات، گەیشــــتوونەتە

خاڵێكی هاوبەش و نزیك بوونەتەوە. روانگەی ســــەركردایەتیی هەرێمی كوردستان بۆ پرســــی كورد، لە چ الیەكەوە نزیكترە؟ پارتی داد و

گەشەپێدان، یان پارتی ئاشتی و دیموكراسی؟

گفتوگۆ لەسەر ئۆتۆنۆمیی

دیموكراتیك لەم كاتەدا، بە واتای گفتوگۆ

لەسەر رەگەزی فریشتەكانە

سەرۆك وەزیران لە ئەرشیڤەكانەوە

ئاماژەی بە تراژیدیای دێرسیم

دا و وەك دەوڵەت، داوای لێبوردنی كرد. ئەمە هەنگاوێكی زۆر بەنرخە كە پێویستە بەرز بنرخێندرێت، بەتایبەتیش لە روانگەی

چارەكردنی پرسی كوردەوە

لە هەموو دەستپێشخەرییەكدا بۆ قەندیل و سەر

پەكەكە، هەم بارزانی و هەم تاڵەبانی بەشدار

دەبن

پەیوەندییەكی پتەو لە نێوان

پەكەكە و بەدەپەدا هەیە. مێردەكە لە چیایە و ژنەكەشی

لە پەرلەمان. باوك سەرۆكی شارەوانییە و

كوڕیش لە چیا گەریالیە

>>>

>>>

>>>

>>>

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

2829

ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011

هێشـتا لە ئـــــــــــەردۆغان هیوابڕ نەبوومەوتوێژی ئاكشام لەگـەڵ حەسەن جەمال

بە بڕوای حەسەن جەمال، ئۆجەالن لە ئیمرالییەوە ئاشتی دەوێت، چونكە ئەگەری ئازادكردنی لە ئارادایە. هەتا ئازادیش نەكرێت، داوای دابەزینی پەكەكە لە چیایەكان ناكات. هەروەها دەڵێ »ئەگەر بیبینم، دووبارە پرســـیاری ئاشـــتی دەكەم. چەندین ســـاڵ تێپەڕی، لێم دەپرســـی ئایا پیر بووین«، ئەو پێیوایە كە دوای

تێپەڕبوونی 12 ساڵ ئەو خااڵنەی لێی تێبگەن زۆر زیاترن.حەســـەن جەمال یەكێك لەو رۆژنامەوانانەیە كە زیاترین هەوڵی لە پێناو چارەی پرســـی كورددا داوە، دەڵێ كاتێك 12 ســـاڵ لەمەوبەر كە لە دۆڵی بیقاع ئۆجەالنی بینی، پرســـیاری ئاشـــتی لێ كرد، ئەگەر دووبارە لە ئیمرالی چاوی پێی بكەوێت، دووبارە ئاشـــتی لێ دەپرسێت. جەمال ئاماژە بەوە دەدات كە لەگەڵ پەرتووكە

نوێیەكەی »ئاگاداری ئاشتی بن«، هەندێك سەرەداوی نەخشەڕێگەی ئاشتی داوە.

ئەردۆغان دەڵێ لە نێوان دەوڵەت، ئیمرالی و پەكەكـــەدا هیچ پرۆتۆكۆلێك نییە، بەو دیدارانەی ئەنجـــام دراون دەڵێن پرۆتۆكۆل. كەواتە ئایا ئەو ســـێ پرۆتۆكۆلەی قەرەیاڵن باسی دەكات كە لە

23 ماددە پێك هاتوون، هەموویان درۆن؟- ئـــەو پرۆتۆكۆالنەی ئۆجەالن دەڵێ لە ئاســـتی نەخشەڕێگەدان، ئەو پرۆتۆكۆالنە نین كە دەوڵەت داویەتـــی بە ئۆجـــەالن. منیـــش ئەوەندەی لێ تێگەیشتووم. ئۆجەالن ساڵی 2010 نەخشەڕێگەی دایـــە دەوڵەت، موراد قەرەیاڵن ئەوەی پێ گوتم. ئایاری 2011 پوختەكەی دایە دەوڵـــەت و چاوەڕوانی بـــەاڵم بـــوو، وەاڵم دەڵێ دەوڵەت وەاڵمی لێرەدا نەداوەتـــەوە. تێگەیشتنێك بەهەڵە

هەیە.هەڵـــە بـــە كـــێ

تێگەیشتووە؟

- نازانم بەاڵم دانوســـتانێك ئەنجام دراوە بەاڵم وا دیارە دەوڵەت لەسەر پرۆتۆكۆل هاوڕا نییە.

ئەردۆغـــان دەڵێ نە پەكەكـــە و نە بەدەپە نوێنەرایەتیی كورد ناكەن. راستە؟ بە بڕوای ئێوە

كێ نوێنەری كوردە؟- ئەم قســـەیەی ئەردۆغـــان كەمیی هەیە. پارتی ئاشتی و دیموكراســـی، نزیكەی 3 ملیۆن دەنگی بەدەســـت هێناوە، ســـەرەڕای بەربەرستی سەدا 10، 36 پەرلەمانتـــاری هەیـــە، نزیكـــەی نیوەی دەنگەكانی كوردی بەدەســـت هێناوە. لە كاتێكدا كە پارتی ئاشـــتی و دیموكراســـی نوێنەرایەتیی نیوەی كورد بكات، پەكەكەش نوێنەری نیوەكەی دیكەیەتـــی. پەكەكـــە ئەگـــەر یارمەتیی كوردی نەبێـــت، ناتوانـــێ ئەم هەموو ســـاڵە لە چیاكان بمێنێتەوە. لە الیەكی دیكەوە پەكەكە رێكخراوێك نییە كـــە تەنیا چەك بـــەكار بهێنێت، لە هەمان

كاتدا لە نێو كۆمەڵگەشدایە.ئەردۆغان لە ئۆزال دەرباز بوو

كوردەكان، ئۆزالیان بە پێشـــكەوتنخوازترین كەســـایەتیی لە پرسی كورددا دەبینی. ئەردۆغان

چۆن دەبینین؟

- ئەردۆغان و پارتی داد و گەشەپێدان، بەشێكی زۆری دەنگـــی كوردەكانیان بەدەســـت هێنا. لەو بڕوایـــەدام كە ئەو كوردانەی دەنگیان پێ نەداوە، وەك دێمیرێـــل لێی ناڕوانن، بەاڵم هەندێك هزری

ناكۆك هەن. وەك چی؟

- ئەردۆغان ساڵی 2005 لە دیاربەكر گوتی »پرسی كورد هەیە، پرســـی هەموومانە، دەوڵەت هەڵەی هەیە«. لە كۆماری توركیادا ئەمە ســـەرەتایەك بوو، دواتریش قۆناخـــی كرانەوە. تەواوی ئەمانە بە واتای ئەوەن ئەردۆغان لە ئۆزال دەرباز بووە.

ئۆزال نەیتوانی ئەمانە بكات. لەبەرچی نەیتوانی بیكات؟

- بە بڕوای من تەمەن رێگەی پێ نەدا، بەاڵم هەم رەوشی سوپا و هەم دژایەتیی حیزبەكەی خۆی، رێگەیان بەم هەنگاوانـــە نەدا. زۆر خاڵیش هەیە

رەخنە لە ئەردۆغان بگرم. چ خاڵێك؟

- بۆ نموونە ئۆپەراسیۆنەكانی كەجەكە. هەندێك گۆڕانكاریی لە یاسای دژە تیرۆردا دەیتوانی هەم داوای كەجەكـــە چارە بكات و هەم ئەو شـــەش پەرلەمانتـــارەی بە هـــۆی داوای كەجەكەوە بەند كراون، ئازاد بكرێن و بەشـــداری دانیشـــتنەكانی پەرلەمـــان بكـــەن. هەروەهـــا زیادبوونی گوتەی رەگەزپەرســـتانە لـــە كاتـــی هەڵبژاردنەكانـــدا،

هەڵەیەكی دیكەیە. هۆكاری گوتەكان؟

- هێشـــتنەوەی پارتی بزووتنەوەی رەگەزپەرست لە ژێر بەربەستی سەدا 10 و بەپێویست نەزانینی ریفرانـــدۆم بـــۆ ئـــەو رێگەیەی بۆ سیســـتەمی سەرۆكایەتیی دەچێت. پارتی داد و گەشەپێدان،

حیزبێكـــی زۆر رەگەزپەرســـتە و ئـــەم دەمارە رەگەزپەرست-موحافەزەكارە، لە بەردەم هەڵگرتنی هەنگاوی جددی بۆ پرســـی كورد، ئاســـتەنگە. هەمان شـــت بۆ ئەردۆغانیشە، لە الیەكی دیكەوە دیدارەكانی ئۆســـڵۆ ئەوەمان پێ نیشـــان دەدەن كە ئەردۆغان راستیی پەكەكەی سەلماندووە. هەر

ئەمەشە هیوایەكی ئاشتیم پێ دەبەخشێت.دەمگوت »ئایا پیر بووین«

دوو رۆژ لەگەڵ ئۆجەالن بووی. ئەگەر ئەمڕۆ بچیتە ئیمرالی، باسی چیتان دەكرد؟

- دووبارە پرســـیاری ئاشتیم لێ دەكرد. هەروەها چەندین ســـاڵ تێپـــەڕی، دەمپرســـی »ئایا پیر بووین«. لەو بڕوایەدام كە زۆر خاڵ هەن كە لێیان

تێبگەین. ئایـــا هەلومەرجـــی ئیمرالـــی ئۆجەالنیـــان

نەگۆڕیوە؟- سەرەڕای ئەوەی ئۆجەالن 12 ساڵە بەند كراوە، هێشتا تەندروســـتە. دەوڵەت بۆ چۆكدادانی ئەو هەموو شتێكی كردووە. چونكە پێی وایە »ئەگەر ئەمە بە سەردەوتوویی بكەم، دەتوانم پەكەكەش پارچـــە بكـــەم«. بـــەاڵم ســـەركەوتوو نەبووە. ئەمڕۆ ئاپۆ لە ئیمرالییەوە لە مەســـەلەی ئاشتیدا

سوورە. ئایا لە بیقاع وا نەبوو؟

- شـــتێكی وەها ناڵێـــم بەاڵم ئەمـــڕۆ ئۆجەالن بە راســـتیش ئاشـــتی دەوێت، چونكـــە ئەگەری ئازادكرانی هەیـــە. هەتا لە زیندان ئازاد نەكرێت،

داوای دابەزینی پەكەكە لە چیاكان ناكات. پەیوەندیی پەكەكـــە و بەدەپە چۆن پێناس

دەكەیت؟- پەیوەندییەكـــی پتەو هەیە. ســـەرەتا پەكەكە

»ئەمڕۆ ئۆجەالن بەڕاستی

ئاشتی دەوێت، چونكە ئەگەری

ئازادكرانی هەیە، تا لەزیندان ئازاد نەكرێت، داوای دابەزینی پەكەكە لەچیاكان ناكات«

پەكەكە رێكخراوێك نییە كە تەنیا چەك

بەكار بهێنێت، لە هەمان كاتدا لە نێو كۆمەڵگەشدایە

>>>>>>

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

3031

ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011

دامـــەزرا، دواتریش بزووتنەوەی سیاســـی پێك هێنـــدرا. بۆیـــەش ناتوانن بە پارتی ئاشـــتی و دیموكراسی بڵێن وا بە پەكەكە بڵێ. پارتی ئاشتی

و دیموكراسی، باڵی سیاسیی پەكەكەیە. سوپا ناكاریگەر كراوە. ئەگەر سوپا البدرێت و كۆمەڵگەی مەدەنی بەهێـــز بكرێت، ئەم جارە

رژێمی سڤیل ناگاتە دەسەاڵت؟- ئەگەر گوێڕایەڵبوونی دەســـەاڵتی سەربازی بۆ دەسەاڵتی مەدەنی لە چوارچێوەی بەدیموكراتبوونی توركیـــادا نەبێت، ئیمكانی نییە. زۆر هەنگاو بەم ئاراســـتەیەدا نرا و ئەمەش لە سەردەمی رەجەب تەیب ئەردۆغاندا ئەنجام درا. بەاڵم ئەم دەسەاڵتە مەدەنییە دواتر دەكرێ لە پێویســـتیی دەوڵەتی

حقووق بڕەوێتەوە. بۆ نموونە چۆن؟

- ئەگەر هەندێك چاكسازی لە یاسای دژە تیرۆردا نەكەیت، هێشتا ئەوەندە رۆژنامەنووس لە زیندان دەبن، ئازادیی رادەربڕین كۆمەڵێك ســـنووری بۆ دابنرێت و ئۆپەراســـیۆنەكانی كەجەكە بەردەوام بێت، رێگـــەی چیاكان كـــراوە دەبێـــت. ئەگەر هەنـــگاوی ئەرێنی لە پێناو چارەكردنی پرســـی كورددا نەنرێت، رژێم ئەمجارە ئۆتۆریتەر دەبێت.

لە سەرۆك وەزیران هیوابڕ نەبووم ئەو كاسێتەی ئاشكرا بووە، نیشان دەدات كە دیدارەكانـــی پەكەكە و میت ئەرێنی بوونە، بەاڵم قەرەیـــاڵن بە تۆی گوتووە كە ئـــەم دیدارانەیان

نەویستووە و وەستاندوویانە. لەبەرچی؟- لە قەرەیاڵنم پرســـی »ئایا دەوڵەت دەرگایەكی بـــە رووی قەندیلـــدا كـــردەوە«؟ ئەویش گوتی »دەوڵەت نزیك بووەوە، بەاڵم دەرگامان داخست،

چونكە بۆ ئێمە تاكە بەردەنگ ئۆجەالنە«. بەاڵم دەرگای پەكەكە دانەخراوە.

- قەرەیاڵن نەیویست روونی بكاتەوە. پەیوەندیشی رەت نەكردەوە.

بەو پێیەی نەیویست روونی بكاتەوە، دەتوانین بڵێین ئەوەی هەواڵەكەی باڵو كردووەتەوە پەكەكە

نییە؟- ئەوەی گرینگە، كۆبوونەوەی الیەنەكانە. گوتەی »ئەگەر پێویست بێت دووبارە دیدار دەكەین«ی ئەردۆغـــان لـــە گەڕانەوەیدا لـــە مەكدۆنیا، زۆر

هیوابەخشە. باس لە ســـەركردەیەك دەكەیت كە جڵەوی

ئاشـــتی بە دەســـتەوە بگرێت. ئەم سەركردەیە ئەردۆغـــان بە نوێنەرایەتیی توركیا و ئۆجەالن بە

نوێنەرایەتیی كوردە؟- بۆ پەكەكە ئۆجەالن چی دەڵێت گرینگە، بەاڵم ئەگەر شتی نامومكین بڵێت، دەبێتە كاریزمایەك كە كاریگەری نامێنێـــت. بەاڵم هەڵبەتە لە الیەن توركیـــاوە ئەردۆغـــان ژمارە یەكەمە. ســـەدا 50 یارمەتیی لە پشـــتە، ئەگەر ســـەركردەیەك بەو پشـــتگیرییەوە بتوانێ ســـووربوونی خۆی نیشان بـــدات، ئاشـــتی بەرقـــەرار دەبێـــت و دەچێتە

مێژووەوە. لەو بڕوایەدای كە ئەردۆغان ئەو سووربوونەی

نیشان دەدات؟- لەم بـــوارەدا لە ئەردۆغان هیوابـــڕاو نەبوومە. ئەگەر لەو سووربوونەی سارد بێتەوە، توندوتیژی جێی دەگرێتەوە، رووداوەكانی ئێستا نموونەیەكی

ئەمەن.دەڵێ »ئێمە هێڵەكە دەستنیشان دەكەین«

كۆمەڵێك رۆشـــنبیری كورد هەن كە لە الیەن پەكەكەوە بە خائین دادەنرێن. ئەو ئاشتییەی لە نێوان پەكەكە و رۆشـــنبیرە كوردكاندا بەرقەرار

نابێت، بە چی دەبەستنەوە؟- رۆشـــنبیرە كـــوردەكان، زۆر خۆیـــان لە پێناو چارەكردنی پرسی كورد لە چوارچێوەی مافەكانی مرۆڤدا ماندوو كردووە و لە هەمان كاتدا ئازارێكی زۆریان چێشـــتووە. ئەگەر ئەو كەسانە كە پرسی كوردیان ناساندووە بە خائین دابنێن، زیانتان پێ

دەگات. پەكەكەش زیانبار دەبێت. پەكەكە ئەمە بۆچی دەكات؟

- پەكەكـــە دەڵێ »ئێمە لـــە چیاین و بە چەكی دەســـتمان خەبات دەكەین، رێزمان لێ بگرن«. رەخنەی ناوێت. دەڵێ »ئێمە هێڵ دیاری دەكەین، ئێـــوەش دەبێ گوێڕایەڵ بن«. مرۆڤی رۆشـــنبیر پرســـیار دەكات، هەموو كـــەس ناچار نییە وەك

ئۆجەالن و قەرەیاڵن بیر بكاتەوە. ئەمڕۆكە بۆ ئاشتی چی پێویستە؟

- بەرلە هەموو شـــتێك پەكەكـــە دەبێ ئاگربڕی بـــێ مەرج رابگەیەنێت. الیەنـــی حكوومەت دەبێ قەدەخەكردنـــی دیدارەكانی ئیمرالـــی البەرێت و دووبارە لەسەر مێز دابنیشێت. ئەگەر دەوڵەت بە روونی شـــتێكیش نەڵێت، ئۆپەراسیۆنەكان دەبێ

بوەستن.

دیدارەكانی ئۆسڵۆ ئەوەمان

پێ نیشان دەدەن كە ئەردۆغان

راستیی پەكەكەی سەلماندووە. هەر ئەمەشە هیوایەكی

ئاشتیم پێ دەبەخشێت

>>>

لە قەرەیاڵنم پرسی »ئایا دەوڵەت دەرگایەكی بە رووی قەندیلدا

كردەوە«؟ ئەویش گوتی

»دەوڵەت نزیك بووەوە، بەاڵم

دەرگامان داخست، چونكە بۆ ئێمە تاكە بەردەنگ

ئۆجەالنە«

>>>

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

3233

ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011

ئەو ناوبژیوانیەی كە هەوڵی دۆزینەوەی ئەقڵی هاوبەش دەدات لەنێوان ئۆجەالن و

دەوڵەتدا من دەیكەم

ئیلهامی ئیشــــك ماوەیەكــــە بەناوی باڵكچی )ماسیوان( خۆی بە خوێنەران ناساندووە، ئەمە یەكەمجارە كە رێگە بدات لــــە دیمانــــەی رۆژنامەوانیدا

وێنەی باڵوبكرێتەوە.

بۆچی ئیلهامی ئیشكباڵكچی بەوێنەوە قسەی كردلەم دواییانەدا توركیا دیســــان كەوتە نێــــو پێكدادانێكی چــــڕەوە، ئەوانەی نوێنەرایەتی رابردوو دەكەن و هەنگاو دەســــتیان هەڵناگرن، نوێبوونەوە بۆ كــــرد بە شــــڵەژاندنی توركیا. ئێمەش وەكــــو هەمــــوو قۆناخەكانــــی تــــری پێكدادان پرســــیاری ئەوەمان كرد، كە بۆچی جارێكی تر ئاگری شەڕ دەستی پرســــیارانەمان ئەو ئێمە پێكردەوە؟ ئاراســــتەی ئیلهامی ئیشــــك كرد كە هــــەم دەوڵــــەت و هــــەم بزووتنەوەی كوردی باش دەناســــێت و ماوەیەكیش لەنێوان ئیمرالی و دەوڵەتدا ناوبژیوانی كردووە و ســــەرەتاش بەناوی باڵكچی )ماسیوان( خۆی بەخوێنەران ناساند. ئیلهامی ئیشیق، كە یەكەمجارە بە وێنەوە دیمانەی رۆژنامەوانی ساز دەكات، ئەو رووداوانەی خســــتە ژێر تیشك كە لەم دواییەدا كۆمەڵگەی توركیای تووشــــی شــــۆك كرد، پرســــیارمان كرد: بۆچی لەكاتێكــــدا ئۆجــــەالن چاوپێكەوتــــن لەگەڵ دەوڵەتــــدا ئەنجامدەدا پەكەكە چاالكی سەربازی لەناوچەی )سلیڤان( ئەنجامدا؟ لێرە بــــەدواوە چی لەنێوان ئیمرالی و دەوڵەتدا روودەدات؟ بۆچی بە پەلە و بەبێ ئۆجــــەالن ئۆتۆنۆمی دیموكراتیان راگەیانــــد؟ ئەنجامەكانی ئۆتۆنۆمــــی دیموكراتی چــــی دەبێت؟ چۆنــــی چارەســــەرییەكی قەندیــــل گەرەكــــە؟ ئایا حكومــــەت و دەوڵەت ئێستا چی دەكەن؟ كۆتایی ئەم شەڕە

چۆن دەبێت؟ ئێمــــە جارێكی تر وەاڵمــــی زۆر گرنگ و بــــە نرخمان لە )ئیلهامی ئیشــــك(

وەرگرت.

نەشە دوزەل/ رۆژنامەی تەرەف-ی توركی

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

3435

ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011

ناوت چییە؟- ئیلهامی ئیشیق

چ كارێك دەكەیت؟- تا ساڵی رابردوو خەریكی كاری رستن و چنین بووم.

خەڵكی كوێی؟- باتمان.

لە چاوپێكەوتنەكانی ئۆجەالن و دەوڵەتدا ناوبژیوانیت كردووە؟

- بەڵــــێ، لە ســــاڵی 1996-1997 و 2010ش. من لە 17 ســــاڵی رابردوودا بەشــــێوەی راســــتەوخۆ و ناراستەوخۆ

ناوبژیوانی چاوپێكەوتنەكانیان بووم. چۆن ئۆجەالنت ناسی؟

- مــــن هیچ كاتێــــك نەبوومەتە ئەندامی رێكخســــتنەكانی پەكەكــــە. بەڵكو بەرپرســــیاری باشــــووری رۆژهەاڵت و رۆژهەاڵتــــی یەكێتی الوان بــــووم، خوێندكارانی ئامادەییم رێكدەخســــت، ئۆجەالنیــــش پێــــش 1980 بــــە ئامانجی رێكخســــتن هاتە باشــــووری رۆژهەاڵت، ئەوكاتە چاوی بە رێكخستنە جیاجیاكان دەكەوت، هەوڵیاندا منیش رێكخەن.

بەمشێوەیە ناسیم. لەو كاتەوەی لە ئیمرالیە هیچ جارێك بینیوتە؟

- پێــــش ئیمرالــــی و لەكاتــــی ئیمرالیش مــــن ناوبژیوانم. دەوڵــــەت چاوپێكەوتنەكانــــی لەگەڵ ئۆجــــەالن بەر لەوە كە بێتــــە ئیمرالی ئەنجامدا، خۆی لەخۆیدا مەبەســــتم لە چاوپێكەوتنی ناراستەوخۆش ئەوەیە كە باسم كرد. ئەمانە چاوپێكەوتنێكــــن كە ئەو كاتە ئۆجەالن لە ســــوریا بوو، من لە تەمموزی 2010 دووبارە كەوتمەوە نێو مەســــەلەی

چاوپێكەوتنەكان. ئەو شاندە دەناسیت كە لەئیمرالی چاویان بە ئۆجەالن

كەوتووە؟- بەڵێ.

چ جۆرە ناوبژیوانییەك دەكەیت؟- مــــن لەبارەی رووداو و پێشــــهاتە سیاســــییەكان و ئەو شــــتانەی لە ئاییندەدا روو دەدەن لەئاســــتی ستراتیژیدا ناوبژیوانیم كــــردووە، واتە ئــــەو ناوبژیوانیەی كە هەوڵی دۆزینــــەوەی ئەقڵی هاوبــــەش دەدات لەنێوان ئۆجەالن و دەوڵەتــــدا من دەیكەم. لەنێوان ســــااڵنی 1996-1999 بە سااڵنی زانیاری لە نێوان دەوڵەت و ئۆجەالندا گۆڕدرایەوە. لەســــاڵی 2010 دووبارە ناوبژیوانیمــــان لەمانگی تەمموزدا كرد و چەند مانگێكی خایاند. ئەوكاتە دەوڵەت راستەوخۆ دەســــتی بە چاوپێكەوتــــن لەگەڵ ئۆجەالن كــــرد. بۆیە

پێویستی بە ناوبژیوان نەما. بــــەر لەوكاتە دەوڵەت راســــتەوخۆ چاوی بە ئۆجەالن

نەدەكەوت؟- دەیبینــــی و چاوپێكەوتن هەبــــوو، بەاڵم ئەو كاتە وەكو ئێســــتا بە ڕێكوپێكی و ئەنجامبەخــــش نەبوو، بۆ نموونە رەمەزانی رابردووش ئاگربەستێكی زۆر جیددی راگەیەنرا،

ســــاڵی رابــــردوو ریفرانــــدۆم ئەنجامــــدرا و دوای ئەوەش هەڵبــــژاردن ئەنجامدرا. لەبیرتان بێت كــــە ئەو قۆناخانە بەردەوام و بێ شــــەڕ و ئاڵۆزی تێپەڕی. ئەمانە هەمووی چاوپێكەوتنی راســــتەوخۆن كــــە ناوبژیوانیكردن هێنایە

كایەوە. دەوڵەت دەیەوێ ئێوە چی بە ئۆجەالن بڵێن؟

- دەوڵەت گوتی »من دەگۆڕێم، من ســــەبارەت بە ماف و داواكارییەكانی كوردان خۆم دەگۆڕم. ســــەبارەت بە زوڵم لەرۆژهەاڵتی ناوین و پەیوەندییەكانم بە یەكێتی ئەوروپاوە دەگۆڕم. من پێشنیاری گۆڕان دەكەم. بەاڵم تەنها گۆڕانی من بــــەس نییە، الیەنی بەرامبەریش پێویســــتە بگۆڕێت. ئەگەر ئــــەو نەگۆڕێت گۆڕانی من كــــورت دەهێنێت. ئەم گۆڕانكارییە بە ئێش و ژان دەبێت«. ویستی ئۆجەالنیش ئەمە ببینــــێ. دەوڵەت بە ئۆجەالنی گوت )تۆش بگۆڕێ( پەیامــــی بنچینەیــــی ئەمــــە بوو، ئــــەوەی تــــر هەمووی

وردەكارییە. ئەی ئۆجەالن ویستی ئێوە چی بە دەوڵەت بڵێن؟

- ئەویــــش داوای كرد كە دەوڵــــەت دیموكراتیزە ببێت و سیاسەتی نكۆڵیكردن و تواندنەوەی كورد كۆتایی پێ بێت و ئۆپەراسیۆنەكان رابوەســــتێنێت. لەكاتی چاوپێكەوتنە ناڕاســــتەوخۆكانی ئۆجەالن و دەوڵەت زۆر شــــت روویدا، ئۆجــــەالن لەســــاڵی 1998یشــــدا ئاگربەســــتی راگەیاند. لەســــاڵی 1999شدا هێزە چەكدارەكانی رەوانەی دەرەوەی ســــنوور كرد. دەیانگوت ناوی پەكەكــــە لەنێو كۆمەڵگەدا دژە هەســــت دروست دەكات بۆیە ناوی پەكەكەی گۆڕی و كردی بە KADEK )كۆنگرەی ئازادی و دیموكراســــی كوردستان(. رایگەیاند كە چەك ئامرازێك نییە بۆ گەیشتن بە ئامانجەكان. ئۆجەالن هەموو شــــتێكی كرد بۆ ئەوەی خۆی و رێكخستنەكەی بگۆڕێت و چونكە ئەنجامدانی هەموو

ئەمانە پەیوەستە بە ئیرادەی گۆڕانكاری و وەرچەرخان. ئۆجەالن بەر لە هێرشــــەكەی )سلیڤان( گوتبووی لە مێژووی كورددا گرنگترین رێككەوتن ئەنجامدەدات. باسی

چ جۆرە رێككەوتنێكی كرد؟- گوتــــی لەگــــەڵ دەوڵەتــــدا رێككەوتنی ســــیانی هەیە، رێككەوتنی یەكەم دامەزراندنی كۆنســــەی ئاشتی. دووەم پەیوەســــتە بەالیەنی پاراستنەوە، واتە هێنانە خوارەوەی گەریالكان لەچیاكان. سێیەمیش ئەوەیە كە دەستوورێكی نوێ دابڕێژرێت. ســــەبارەت بەوەی چۆن گەریال لەچیاكان بهێنرێتە خوارەوە، رێككەوتنێكی مەبدەئیانە هەیە. خۆی لەخۆیدا لە یەكەمیــــن روونكردنەوەی ئۆجەالندا واهات كە وەك ئــــەوە وایە كە ئــــەم رێككەوتنە لەگەڵ دەوڵەت واژۆ كرابێــــت. دوای ئەوە كاتێك ئۆجەالن گوتی واژۆم نەكرد، هەندێك زۆر بە پەلە هەڵســــان بە راگەیاندنی )ئۆتۆنۆمی دیموكراتی( ئەمە لەكاتێكدا ئۆجەالن دەیویست دوو ساڵی

تریش ئۆتۆنۆمی دیموكراتی لە گفتوگۆدابێت.KCK )كۆما جڤاكی كوردستان( ویستی ئۆتۆنۆمی

دیموكراتــــی رابگەیەنرێــــت، بــــەاڵم DTK )كۆنگــــرەی كۆمەڵگــــەی دیموكراتی( رایگەیانــــد، دوای ئەوە زانرا كە ئەوانیش نەیانتوانی پێناســــەیەكی تەواو بۆ پرەنســــیبی »ئۆتۆنۆمــــی دیموكراتــــی« بكــــەن. بۆچــــی وا بەپەلە

رایانگەیاند؟- بۆیــــە وا بەپەلە رایانگەیانــــد چونكە لە رێككەوتنەكەی ئۆجەالنــــدا ئۆتۆنۆمــــی دیموكراتــــی نەبوو، بــــۆ ئەوەی رێككەوتنەكە جێبەجێ نەكرێت پەلەیان كرد. هەندێك خاڵی سەرەتایی و دەســــتپێكردن هەیە لە رێككەوتنی ئۆجەالن و دەوڵەتــــدا، بــــەاڵم هەندێك پێیانوایە ئــــەم رێككەوتنە ســــتاتۆیەكی سیاســــی بۆ كورد ناهێنێ. لە چیاكان دێنە خوارەوە خۆیان پرســــیاریان لەخۆیــــان كرد بۆچی تۆ لە چیا دێیتە خوارەوە. ئەو كاتە دەگوترێت ئێمە ئۆتۆنۆمی دیموكراتیمان بە دەســــتهێنا، ئێمە ستاتۆیەكمان بۆ كورد

فەراهەم كرد، بۆیە لە چیا دێینە خوارەوە. هاتنە خــــوارەوەی پەكەكە لە چیاكان بەم رادەیە بە

هەند وەردەگیرێت؟- لە روونكردنەوەكانی ئۆجەالندا ئەمە تێدەگەین، ئۆجەالن بــــە ئەردۆغانی گــــوت روونكردنەوەیەك بــــدەن لە ماوەی هەفتەیەك لە چیا دەیانهێنمەوە خوارەوە. قەندیلیش گوتی ئێمە دانەبەزینە شوێنێك كە ستاتۆیەكی سیاسیمان نەبێت. ئەوانەی لەچیان گوتیان بەڵێ بۆ ئازادی و مافی كوردان، هەســــتیان كرد كە رێككەوتنە سیاســــییەكەی ئۆجەالن و دەوڵەت ســــتاتۆیەكی سیاسی بۆ كوردان ناهێنێت بۆیە وا بیریان كردەوە كە دەوڵەت هەڵیاندەخەڵەتێنێ. لەبەرئەوە

بە پەلە ئۆتۆنۆمی دیموكراتیان راگەیاند. ئــــەی خودی ئۆجــــەالن نەبــــوو لەچاوپێكەوتنەكانی لەگەڵ پارێزەرەكانیدا سكااڵی ئەوەی كرد كە دەوڵەت ئەو

هەڵدەخەڵەتێنێ؟- راســــتە، بەاڵم ئەوەشــــی گوت، »ئیدی لە هەلومەرجی رێككەوتنداین، لە 15ی تەمموزەوە شــــەڕی شۆڕشگێڕنەی گەلمان لەئارادا نەهێشــــت«. سەیر بكەن لێرەدا پرسەكە ئەوەیــــە كە لەرێگەی چ ئامرازێكەوە ئۆتۆنۆمی دیموكراتی پێكدەهێنرێــــت، ئەمە لێرەدا گرنگــــە، ئەگەر تۆ دەتەوێت ئۆتۆنۆمی دیموكراتی لەرێگەی پرەنسیبەكانی دیموكراتی گفتوگــــۆ بكەیت و دەســــتوورێكی نــــوێ دابڕژیت و ئەو كوردانەش رازی بكەیت كە دەنگ بە BDP و توركەكانیش نادەن، پێكبێت، ئەوا لێرەدا هیچ كێشــــەیەك نییە، بەاڵم راگەیاندنی ئۆتۆنۆمی دیموكراتی لەســــایەی درێژەدان بە شەڕی شۆڕشــــگێڕانە و پێكهێنانی لەم رێگەیەوە ئەوا بە

مانای جیابوونەوەی كورد و تورك دێت. باشــــە پێتوایــــە ئۆتۆنۆمــــی دیموكراتی لــــە رێگەی

بنەماكانی دیموكراتیەوە راگەیەنراوە؟- نەخێــــر ئۆتۆنۆمــــی دیموكراتــــی لەســــایەی شــــەڕی شۆڕشــــگێڕانەی گــــەل واتــــە بەردەوامیــــدان بــــە مەرگ راگەیەنرا. تۆ تاكەكان دەكوژیت، ئەمە بە واتای ئەوە دێت

تاكەكانیــــش تۆ دەكوژن، ئەمە لــــە رووی تیۆرییەوە واتا شەڕی ناوخۆ، چانسی دامەزراندنی ئۆتۆنۆمی دیموكراتی لە رێگەی شەڕەوە سفرە. ئۆتۆنۆمی دیموكراتی لەرێگەی گفتوگــــۆ و رازیكردنەوە دەتوانرێت دابمەزرێنێت، بەاڵم لە رێگەی شــــەڕی شۆڕشگێڕانەی گەل هەم ژانێكی گەورە بۆ

واڵت دەهێنن و هەم بەردەوامیش نابێت. بۆچی بەردەوام نابێت؟

- ئەمــــە هۆكاری كۆمەاڵیەتی و سیاســــی خۆی هەیە، لە كۆدی چینەتیكــــی میزۆپۆتامیادا جیابوونەوە و دابڕان لە توركان بوونی نییە. كاتێك ســــەدام كوردەكانی بۆردومان كــــرد، كوردەكان نەچوونە ئێران یا واڵتێكی تری عەرەبی، هاتنە توركیا. دوێنێ كە ئەســــەد مرۆڤەكانی دەكوشــــت، مرۆڤــــەكان هاتنە توركیا. لەنێوان ســــااڵنی 1996-1992 كاتێك گوندی كوردەكان ســــوتێنران كوردەكان نەچوونە ســــوریا و ئێراق و ئێران، هاتنە الی توركەكان لەرۆژئاوای

توركیا. بۆچی؟

- سۆســــیۆلۆژیای غەریــــزەی ژیانی كــــوردەكان خۆی لە توركەكان جیا ناكاتەوە، ئەگەر ئێوە ئاراســــتەیەكی وەكو ئەوە دەگرنەبــــەر كە كوردەكان لە توركەكان جیابكەنەوە ئەوا كۆمەڵگەی كورد نایەوێــــت لەتوركەكان جیابێتەوە. بۆیــــە هەزاران مرۆڤیش بكوژرێن دیســــان كــــوردەكان لە

توركەكان جیا ناكاتەوە. ئۆتۆنۆمــــی دیموكراتــــی لەســــەر رێبــــازی پەكەكە، KCK، DTK، BDP راگەیەنــــرا، كــــە هەموویــــان ئۆجەالن دروســــتی كردوون. كێ لــــە بنەڕەتدا كاریگەری

لەسەر KCK هەیە؟- هەڵبەتە بەشــــێوەیەكی سروشــــتی قەندیــــل كاریگەری

لەسەر هەیە. ئۆجەالن گوتی »شــــەڕی شۆڕشگێڕانەی گەل كۆتایی پێهاتــــووە«، بــــەاڵم قەندیل لەمیانەی هێرشــــەكانی ئەم دواییە و هێرشەكەی سلیڤان شەڕی شۆڕشگێڕانەی گەلی

دەستپێنەكردۆتەوە؟- ئۆجەالن گوتی »ئیتر پێویست بە شەڕی شۆڕشگێڕانەی گەل ناكات و ئەمەمان لەئارادا نەهێشت«. بەاڵم رفاندنی هەندێك ســــەرباز و ئەنجامدانی هەندێك هێرش بۆ ســــەر بنكەكانی پۆلیس و ســــەرباز لەشــــارەكان و رووداوەكەی )سلیڤان( شوێن پێی شەڕی شۆڕشگێڕانەی گەلن، ئێستا جارێكی تر پێكدادانەكان بەخێراییەكی زۆرەوە دەســــتی

پێكردۆتەوە. ئۆجــــەالن گوتبــــووی رێككەوتنی ســــیانی لەئارادایە و لەگــــەڵ دەوڵەت گەیشــــتونەتە رێككەوتن بــــۆ دانانی »كۆنســــەی ئاشتی«، ئایا دوای شــــەڕی )سلیڤان( ئەم

رێككەوتنە بەردەوام دەبێت؟- بەشــــێوەیەكی تیــــۆری بەردەوامە، ســــەیركەن لەنێوان IRA و حكومەتــــی بریتانیا رێككەوتنێكی مێژوویی واژۆ

هەندێك زۆر بە پەلە هەڵسان بە راگەیاندنی

)ئۆتۆنۆمی دیموكراتی(

ئەمە لەكاتێكدا ئۆجەالن دەیویست

دوو ساڵی تریش ئۆتۆنۆمی دیموكراتی لە گفتوگۆدابێت

>>>لەكاتی

چاوپێكەوتنە ناڕاستەوخۆكانی

ئۆجەالن و دەوڵەت زۆر شت روویدا، ئۆجەالن لەساڵی 1998یشدا

ئاگربەستی راگەیاند. لەساڵی 1999شدا هێزە چەكدارەكانی

رەوانەی دەرەوەی سنوور كرد

>>>

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

3637

ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011

كرا، لەگەڵ راگەیاندنی ئاشتی لەالیەن هەندێ لەچەكدارانی IRA چاالكــــی هــــەرە دڕندانە ئەنجامــــدرا و بووە هۆی كوژرانــــی 29 كەس، بەاڵم ئــــەم رێككەوتنە ســــەرەڕای ئەمەش هــــەر بەردەوام بوو. چونكە ئەوانەی ئەو چاالكیە سەر سوڕهێنەرەیان ئەنجامدا دەیانویست پرۆسەی ئاشتی ئەنجامگیر نەبێت. لەهــــەردووالوە لە هەلومەرجی گفتوگۆ دوورخرانەوە، بۆیە پێویســــتە ئەو هەماهەنگییەی لەنێوان ئۆجــــەالن و دەوڵەتدا هەیە زیاتــــر بپارێزێت و بۆ ئەوەی بكەوێتە واری كردارییەوە هەوڵی زیاتر بدرێت. لەم واڵتەدا هەر كاتێك شــــتێكی باش پەیوەســــت بە مەسەلەی كورد دێتە ئاراوە ئەوكاتە شــــتی وا دێتە كایەوە كە بەڕادەیەك خراپن كۆمەڵگە تووشی شــــۆك دەكەن. ئەمە هیچ هەڵە نییە، ئۆجەالن لە 8ی تەمموز گوتی ســــەبارەت بە ســــێ بابەت لەگــــەڵ دەوڵەت رێككەوتووین، لــــە 14ی تەمموز رووداوی )ســــلیڤان( روویــــدا. ســــلیڤان رووداوێكی زۆر تایبەتە كە زیانی بە ئاشتی گەیاند. پێویستە ئەو رەوشە

لێكۆڵینەوەی لەسەر بكرێت. پەكەكە بەرپرســــیارێتی خۆی بەرامبەر هێرشــــەكەی )ســــلیڤان( نیشــــاندا و یەكێك لەگەورەترین سەركردەی پەكەكەش )جەمیل بایك( ئەو هێرشــــە بەباش دەزانێت. رووداوی )ســــلیڤان( دەبێت لە چ روویكەوە لێكۆڵینەوەی

لەسەر بكرێت؟- لەســــاڵی 1993 لەمانگی ئایار هەمان شــــت روویدا و لە بینگۆل 33 سەرباز كوژران. پەكەكەش بەرپرسیارێتی ئەم رووداوەی گرتە ئەســــتۆ، بەاڵم دواتر گوتیان )چەتەكان لەناو ئێمەدا ئەمەیان كرد(، پێویســــتە ئێمە وا نەكەین كە 3 ســــاڵی تر بڵێن چەتەكان لەناو ئێمــــە ئەو رووداوەیان ئەنجامدا. پێویستە قۆناخی ئاشتی بۆ ئینسافی كەسەكان بەجێ نەهێڵین، ئەگەر قۆناخی ئاشــــتی بەباشــــی بەڕێوە دەچێــــت بۆچــــی رووداوەكەی ســــلیڤان روویــــدا؟ ئەگەر رووداوی سلیڤان لەالیەن پەكەكەەوە لێپرسینەوەی لەسەر لــــێ نەكرێت ئەوا رێگــــە لەبــــەردەم رووداوی خراپتریش دەكاتەوە، پەكەكە دەڵێت »یەكە سەربازیەكان بۆ كوشتنی ئێمــــە دەهاتن. لەجیاتی ئەوان ئێمە بكوژن ئێمە ئەوانمان كوشــــتن«. هەڵبەتە رەوشــــێكی بەمجــــۆرە لەئارادانییە.

رووداوی سلیڤان ناكەوێتە چوارچێوەی پاراستنی رەوا. پەكەكــــە دەیتوانــــی چــــاو لــــەو یەكە ســــەربازییە

بپۆشێت؟- بەڵــــێ دەیتوانی، بوونی پەكەكە لەم شــــوێنانە ناچێتە چوارچێوەی پاراســــتنی رەوا. ئەمە یەكینەیەكی سەربازی وا نەبــــووە كە بتوانێت پەكەكە لەناو ببات و بارمتەكانیان لێ بســــەنێتەوە. ئەمە یەكینەیەكی تایبــــەت نەبوو، ئەم یەكینەیــــە هــــەر بەناو كۆماندۆ بوون و تەنها ســــێ مانگ پەروەردەیان بینی بــــوو، مەحاڵە پەكەكە ئەمە نەزانێت،

بۆیە پێویستە لێپرسینەوە لەم رووداوە بكات. هەروەكو لە راگەیاندنەكەی ئۆجەالندا بیستمان، دوای

ئەو رووداوە جارێكی تر لەگەڵ دەوڵەت دانیشــــتبوو، ئایا هیچ جارێكی تر چاوپێكەوتن ئەنجامدراوە؟

- بەڵــــێ دەكرێــــت، لەوانەیــــە لەنێــــو پەكەكــــە و لەنێو دەوڵەتیشدا كەســــی وا هەبن كە نەیانەوێت ئەم كێشەیە چارەسەر بێت، بەاڵم ئەمەش هەیە، ئۆجەالن كەسی هەرە كاریگەرە لەسەر پەكەكە. كەس نییە لەنێو پەكەكە وا بە

ئاشكرا رووبەڕووی ئۆجەالن بێتەوە. باڵی توندڕەو كە لەكەســــانی وەكــــو جەمیل بایك و مســــتەفا قەرەســــوو پێكهاتوون، ئەوانیش لەنێو گروپی

ئەنقەرەدان؟- هەموویان لەنێویدا هەن، لەنێو پەكەكە دا تا ئێســــتاش بااڵدەســــتی یەكەم ئۆجەالنە، هەركەســــێك شتێك بكات لەژێــــر ناوی ئەودا دەیكات، ئۆتۆنۆمــــی دیموكراتی لەژێر ناوی ئەو رادەگەیەنرێت. دەگوترێت »ئێمە لەســــەر ناوی

ئەودا لەچیاین«. بــــەاڵم بەڕێوەبەری هەرە بــــەرزی وەكو جەمیل بایك و مستەفا قەرەســــوو ناكۆكن لەگەڵ ئەو ئاگربەستەی كە ئۆجەالن رایگەیاند. ئۆجەالن دەڵێت شەڕی شۆڕشگێڕانەی گەل تەواو بوو، ئەوان دەســــتی پێدەكەن، هەموو ئەمانە ئامــــاژەی ئەوە نیــــن كە ئۆجەالن بااڵدەســــتە بەســــەر

پەكەكە؟- ســــەیركەن هەموو ئەو شتانەی كە دەیكەن بە رووداوی )سلیڤان(یشــــەوە لەمیانــــەی بەكارهێنانــــی ناوبانگــــی ئۆجەالنەوە دەیكەن. بە هەڵە تێمەگەن لەنێو دووكەوانەدا دەڵێم »چۆن ئەمڕۆ هەركەس لە توركیا ئەتاتوركیە و هەر كەس بەگوێرەی خۆی ئەتاتوركێكی هەیە، هەركەس لەژێر ناوی ئەتاتورك شتی جیاواز دەڵێت، ئاوەهاش هەر كەسە لەنێــــو پەكەكــــەدا بۆچوونی جیایان هەیــــە بۆ ئۆجەالن. هەركــــەس بەگوێرەی خــــۆی چاوەڕوانی شــــتێكە لەنێو پەكەكەدا. بۆیە هەركــــەس بە گوێرەی خۆی بۆچوونێكی هەیە ســــەبارەت بەوەی ئۆجەالن دەیڵێت و ناوبانگی ئەو

بەكاردەهێنێت. رفاندنی دوو ســــەرباز و هێرشی )ســــلیڤان( لەالیەن پەكەكەەوە چۆن كاریكردە ســــەر پرۆتۆكۆلی ئۆجەالن و

دەوڵەت؟- بە خراپە كاری تێدەكات. لەنێو دەوڵەتدا تا ئێســــتاش توێژێكــــی وا هــــەن باوەڕیــــان بەوە هەیە كــــە لەمیانەی ئۆپۆراســــیۆنەوە دەتوانــــن ئەنجامگیری بەدەســــتبخەن. بــــۆ نموونە چۆن لە گۆڕەپانی شــــەڕدا ئەو گەریالیانەیان كوشت كە نەمردبوون. بەهەمانشــــێوە لەنێو پەكەكەشدا هی وا هەن كە دەیانەوێت ئۆپەراسیۆنی سەربازی ئەنجام بدرێــــت و خێراتر بكرێت بۆ ئەمەش هانی ســــوپا دەدەن. تەعجیــــز دەكات، ســــەرباز دەڕفێنێــــت، چاالكی دەكات. كاتێك ئۆپەراســــیۆنیش دەكرێت دەڵێن »ســــەربازەكان بۆ لەناوبردنی ئێمە دێن، ئێمــــەش ناچارین لێیاندەین«. هەڵبەتە ئەمەش گوشــــارێك لەســــەر ئۆجەالن لە ئیمرالی

دروســــت دەكات. لەمــــەش بەدواوە پێگەیــــەك لەم ناوە دەخولێتەوە كە هەركەسێك پێی خۆشە.

ئەمە چییە؟- بێ چارەیی روویــــدا، بۆیە هەموو ئەمانەش روودەدەن. دەڵێن لەبەر بێ چارەیی »گەریال و سەرباز دەمرن«. نەخێر ئەمانە لەبەر بێ چارەیی روونادەن. لێرەدا هەڵوێستی بە ئەنقەست هەیە. كەسەكان دەیانەوێت ئۆپەراسیۆن بكەن و كەسی واش هەیە دەیانەوێت ئۆپەراسیۆن لە بەرامبەریان بكرێت. هەڵوێستێكی بەمشێوەیە بە ئەنقەست لەئارادایە. ئــــەم هەموو كوژران و مردنە دەڵێــــن با بێ چارەیی

بەردەوام بێت؟- ئەنجامەكان وا دەڵێن.

باشــــە ئیتر دەوڵــــەت وا بیردەكاتــــەوە كە ئۆجەالن كاریگەری لەسەر پەكەكە نەماوە؟

- نەخێر، بەمشــــێوەیە بیــــر ناكاتەوە. پێویستیشــــە وا بیرنەكاتــــەوە، چونكە راســــت نییە. ئۆجــــەالن خاوەنی ئــــەو زیرەكیەیــــە دەزانێت مەگەر لە رێگــــەی رازیكردن و ئیقناع كردنی توركەكان چارەســــەر بكرێت. كەسێكە كە توانیویەتی بڕیاری وا بدات كە هیچ كەســــێك چاوەڕوانی نەكــــردووە. ئۆجەالن بــــەردەوام كەوتۆتە پێش پەكەكە و

قەندیل. لێرەش بەدواوە هەر دەكەوێتە پێشیان. بۆچــــی پەكەكە لەكاتــــی چاوپێكەوتنــــی دەوڵەت و ئۆجەالندا دوو ســــەربازی رفاند و دوای ئەوەش هێرشــــی

»سلیڤان«ی ئەنجامدا؟- كاریگەری ئێران لەســــەر هەموو ئەمانــــە هەبوو، ئێران پیالنەكانی خــــۆی زۆر بە بوغزاویانە ئەنجامدەدات، ئێران ئێســــتا ئەوە لەنێــــو كوردەكانی عێراق بــــاڵو دەكاتەوە »لەئێرانــــەوە بڕۆ بۆ توركیا و لــــە قەندیل بدە«. ئەگەر وابێت تۆ وەكو پەكەكە چی دەكەیت؟ دەچیت لە بەرامبەر

دوژمنەكەی لەگەڵ ئێران دادەنیشــــیت و قســــە دەكەیت. دەڵێیــــت وەرە لە بەرامبەر ئەوانە یەكبگرن كە دەیانەوێت ئێمە دژی یەك بین. نزیكی ئێران دەبێتەوە. ســــەیربكەن لــــە 14ی تەممــــوزدا كۆنگــــرەی كۆمەڵگــــەی دیموكراتی )دەتەكــــە( ئۆتۆنۆمــــی دیموكراتی راگەیانــــد. لە هەمان رۆژدا لە »ســــلیڤان« بیســــت مرۆڤ مردن. تەنها دوای چەند ســــەعاتێك لەبەرەبەیانی 15ی تەمموزدا بەبیانووی PJAK كە ســــاڵێكە هیــــچ چاالكییەكــــی لەبەرامبەردا نەكردووە، ئێران دەســــتی بەهەوڵــــی داگیركردنی قەندیل كرد. باشــــە لــــەو هەفتەیەدا چی روویــــدا لەنێوان 8- 14

تەمموزدا لە توركیا چی بوو. چی روویدا؟

- ئایا توركیا ئۆپەراســــیۆنێكی گەورەی ئەنجامدا؟ لەدژی كوردەكان یاســــایەك دەرچوو؟ بــــە پێچەوانەوە هەوڵدرا بۆ دەســــتوورێكی دیموكراتیانە. پەیوەندی باش لەنێوان AKP و BDPدا دروســــتبوو بەمەبەستی گەڕانەوە بۆ پەرلەمان، ئۆجەالن گوتی ســــەبارەت بە دروســــتكردنی كۆنسەی ئاشــــتی لەگەڵ دەوڵەت رێككەوتین. چی روویدا مرۆڤ رفێنران؟ رووداوی ســــلیڤان روویدا؟ لە توركیا هیچ شــــتێكی خراپ رووینەدا، بەاڵم لــــەم هەفتەیەدا ئەمەریكا سەبارەت بە رۆیشتنی رژێمی ئەسەد لە سوریا هەڵوێستێكی یەكالكەرەوەی نیشاندا. توركیاش بە دەنگێكی بەرز هەمان هەڵوێستی نیشاندا. ئێرانیش هێرشی كردە سەر قەندیل و هەندێك بۆچوونی وای الی هەندێك توێژی كورد دروســــت كرد گوایە »قەندیل لەتوركیا دەدات« لەوكاتەشدا دوڕان كاڵــــكان روونكردنــــەوەی ئەوەیدا كە گوایە »لەراســــتیدا ئێران هێرش ناكاتە سەر ئێمە، توركیا هێرش دەكاتەسەر

ئێمە«. بە بۆچوونی ئێوە ئێران دەیەوێت چی بكات؟

ئەوانەی لەچیان گوتیان بەڵێ بۆ ئازادی و مافی

كوردان، هەستیان كرد كە رێككەوتنە

سیاسییەكەی ئۆجەالن و دەوڵەت ستاتۆیەكی سیاسی بۆ كوردان ناهێنێت

بۆیە وا بیریان كردەوە كە دەوڵەت هەڵیاندەخەڵەتێنێ.

لەبەرئەوە بە پەلە ئۆتۆنۆمی دیموكراتیان

راگەیاند

>>>

ئۆجەالن بە ئەردۆغانی گوت روونكردنەوەیەك بدەن لە ماوەی هەفتەیەك لە

چیا دەیانهێنمەوە خوارەوە.

قەندیلیش گوتی ئێمە دانەبەزینە

شوێنێك كە ستاتۆیەكی

سیاسیمان نەبێت

>>>

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

3839

ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011

كرد؟- كاریگــــەری بــــاش نەبوو، تەنانەت ئەو 33 ســــەربازەی لەســــااڵنی نەوەدەكان لــــە بینگۆڵیش كوژران، شــــتێك نەبوو كە ویســــتی ئۆجەالن بێت، بەاڵم ناچار بوو بەرگری

لێبكات. ئایا دەیانەوێت هێزی ئۆجەالن تێكبشكێنن؟

- هەڵبەتە ئەمەش رێی تێدەچێت. ئایا پەكەكە ویستی هێزی ئۆجەالن تێكبشكێنێت؟

- جــــاری وا هەیە نیەت ئەمــــە نییە، بەاڵم ئەو كارەی كە دەیكەیت ئەمەی لێدەكەوێتەوە.

باشە پەكەكە شكۆی ئۆجەالنی شكاند؟- بەبۆچوونی من شكاندی.

ئایا ئۆجەالن هێشتا موخاتیبی دەوڵەتە؟- بەڵێ

ئایا تا ئێستاش ئۆجەالن نوێنەری پەكەكەیە؟- هەڵبەتە. پەكەكە دەڵێت سەرۆكی ئێمەیە، تا ئێستاش ئۆجەالن نوێنەرایەتییەكی هەیە كە پەكەكەش تێدەپەڕێنێ. بۆیە بە پەرۆشــــەوە چاوەڕوانی ئــــەوە دەكرێت كە دوای

هەفتەیەك چی بە پارێزەرەكانی دەڵێت. لێــــرە بەدواوە چاوەڕوانی ئــــەوە دەكرێت كە پەكەكە گوێ لە ئۆجەالن بگرێت و ئەو شتانەی دەیڵێت جێبەجێی

بكات؟- تا ئێستا گوێ لەزۆربەی ئەو شتانە گیراوە كە گوتویەتی، لەقۆناغی ئێستادا ئەو رەوشەی كە هەیە بۆتە هۆی ئەوەی پێگەی الواز بكات و ســــەنگایی قســــەكانی كەم بكاتەوە،

بەاڵم. ئایا پەكەكــــە دەیەوێت خۆی پرۆتۆكۆلەكان بەردەوام

بكا؟- هەڵبەتە دەیەوێت، پەكەكە دەیەوێت راســــتەوخۆ لەگەڵ خۆیدا چاوپێكەوتن هەبێت و بۆچوونەكانی وەربگیردرێت.

بانگەوازی بەمشێوەیەشی كرد. ئایــــا كاتێك دەوڵەت لەگــــەڵ ئۆجەالن چاوپێكەوتنی

دەكرد لەگەڵ قەندیلیش چاوپێكەوتنی دەكرد؟- هەندێــــك كات چاوپێكەوتنی دەكرد. شــــیمانەی مەزن ئەوەیــــە كە ئەگــــەر راســــتەوخۆش نەبێت، بەشــــێوەی ناراســــتەوخۆ لەم دواییانەدا لەگەڵ قەندیل چاوپێكەوتنی

دەكرد. بۆچــــی قەندیــــل ویســــتی ئۆجــــەالن لەكارەكە دوور

بخاتەوە؟- لە دوورخستنەوەی ئۆجەالن زیاتر دەڵێت »من دەمەوێت لەم قۆناخەدا بەشــــدار بم. قەندیل رای وایە كە رەوشــــی ئەو بەتــــەواوی لە پرۆتۆكۆلەكــــەدا رەنگی نەداوەتەوە«. بەهــــۆی گومانی لەناوبردنەوە دەیەوێــــت خۆی بخاتە ژێر ســــەرنجەوە. باوەڕی وایە مەگەر بەمشــــێوەیە لە گومانی

لەناوبردن رزگاری دەبێت. قەندیل بەتەواوی چارەسەرییەكی چۆنی دەوێت؟

- لەڕاســــتیدا ئێران دەیەوێت قەندیل دەســــتەمۆ بكات و بیكاتــــە الیەنگــــری خۆی، ئــــەو رۆژەی ئۆجــــەالن گوتی »دەســــتمان لەشەڕی شۆڕشــــگێڕانەی گەل بەردا«، ئەو رۆژە ئێران كەوتــــە قەندیلەوە، ئەمە واتای هەیە، چونكە ئەو كاتەی كە ئۆجەالن گوتی هەماهەنگیمان كردووە بەوە دەگەیشتە ئەنجام كە گەریال بكشێتەوە دەرەوەی سنوور، ئێســــتا ئەگەر قەندیل لەژێر داگیركــــەری ئێراندابێت ئەوا

گەریال چۆن دەكشێنرێتە دەرەوەی سنوور؟لەگــــەڵ چاوپێكەوتنەكانــــی لــــەدوا ئۆجەالنیــــش پارێزەرەكانی نەیگوت كە توركیا لە پشــــت هێرشــــەكەی

ئێرانەوەیە؟- زانیــــاری ناتەواو بۆ ئۆجەالن دەچێــــت. خۆی لەخۆیدا كێشــــەش ئەمەیە. ئەگەر زانیاری راســــت بــــۆ ئۆجەالن

بچووبایە ئەوا بەو رادەیە هەڵوێستی توندی نەدەبوو. دەگوترێت كوتلەكەی جەمیل بایق و دوران كالكان لە

هێڵ و رێبازی ئێران نزیكن، ئەمە تا چەندە راستە؟- بەگشــــتی لە ئێرانەوە نزیك هەڵوەستە دەكەن. راستتر بڵێیــــن وەها دەزانرێت، ئەگەر رێكخســــتنێك لەنێو چەند دەوڵەتدا هەبێت ئــــەوا بتەوێت و نەتەوێت ئەو دەوڵەتانە لەنزیكــــەوە یا لــــەدەرەوە دەكەونە نێــــو پەیوەندییەوە. ســــەیركەن ئێران یەكەمین جارە دەكەوێتە قەندیل. نەك تەنها هەرێمەكانی PJAK بەڵكو دەكەوێتە هەرێمەكانی خواكوڕكی پەكەكەش. لەڕاســــتیدا ئێران دوای كشانەوەی ئەمەریكا دەیەوێت هەم لەناوچە شیعەكان بااڵدەست بێت و هەم دەیەوێت رێگە لەدەســــتێوەردانی سوریا بگرێت و هەم قەندیلیشی بە بارمتە بگرێت، ئەمەش لە رێگەی ئەو كەسانەوە دەكات لە خۆیەوە نزیكن. بە كوردی كاریگەری ئێران لەسەر هەموو ئەو رووداوانەدا هەیە كە لەماوەی ئەو هەفتەیەدا روویاندا و ئامــــاژەم پێدا. ئەگەر توركیا لەنێو خۆیــــدا لە ئاڵۆزییەكی گەورەدا بێت دەتوانێت بە ســــوریا و واڵتێكی تر بڵێت دیموكرات بە؟ ســــەیر كەن سوریا زۆر

گرنگە، ئەگەر سوریا بكەوێت ئەوا ئێرانیش دەكەوێت! ئۆجــــەالن لەدوا چاوپێكەوتنی لەگــــەڵ پارێزەرەكانی دەڵێــــت »هــــەردووال من بــــەكار دەهێنن، ئیتــــر من لە

مەسەلەكە دەكشێمەوە« لێرەدا ویستی بڵێت چی؟ - كشــــانەوە بە واتــــای ئەوە دێت، كە من ســــەرۆكایەتی كردنــــی خۆم ناخەمــــە گفتوگۆوە، ئۆجــــەالن باوەڕ بەوە دەكات كە بــــۆ ئەمڕۆ ئەوەی گوتویەتــــی و فەرمانەكانی بەالوە نراوە و ســــەرۆكایەتییەكەی كەوتۆتە ژێر پرسیار و گفتوگۆوە، نەك تەنهــــا دەوڵەت بەڵكو دەڵێت پەكەكە و KCKش ئەوەی كەوتۆتە سەرشانیان پێكیان نەهێناوە، نەبوونەتە هاوكار بۆی. گوتنی ئەوەی كە »ئێمە بەتەواوی پەیوەست بەســــەرۆكەكەمان هەڵوستە دەكەین« لەالیەن بزووتنەوەی سیاسی كوردەوە و لەالیەن ئۆجەالنەوە پشت

راست نەكراوەتەوە. هێرشــــی سلیڤان چۆن كاریگەری لە رەوشی ئۆجەالن

- ئێســــتا ئۆتۆنۆمی دیموكراتی دەوێت، قەندیل دەیەوێت سەبارەت بە ئۆتۆنۆمی دیموكراتی گفتوگۆ بكاتەوە. دەڵێن بۆ هەموو توركیا ئۆتۆنۆمــــی دیموكراتی. بەاڵم ئەگەر لە رووی ســــتراتیژییەوە ســــەیر بكەین ئــــەوا ئۆتۆنۆمییەكی جوگرافیانەی لێدەردەكەوێت. لەڕاستیدا قەندیل لە رەوشی

رۆحی چەپی كالسیكدا دەژیت. ئەمە رەوشێكی رۆحی چۆنە؟

- رەوشــــێكی رۆحی بااڵدەســــتە لە چەپە كالسیكییەكان و بەتایبەتیش چەپی ستالینیســــت »من كردم. من وەرم گرت، من وەردەگرم«. قەندیل لە رەوشی رۆحی ئەو دایە كە دەڵێت »من كوشــــتم، من نزیكــــەی 40 هەزار كوژرام داوە. من شــــەڕم كرد. من فیداكاری كردم. پێویستە من

سیاسەتی ئەمەش بكەم. پێویستە من بەڕێوەی ببەم«. واتا من مردم پێویستە من كوردان بەڕێوە ببەم؟

- هەڵبەتە هەڵوێست ئەمەیە، سەیركەن لە بەڕێوەبەرایەتی هێزێكی چەكداری دیموكراســــی دروســــت نابێت، ئەمە لە هەموو دنیادا وەهایە. دیموكراســــی بە سروشــــتی هێزی چەكدارییەوە ناكۆكە. چونكە بە فەرمی و نافەرمی هێزی چەكــــداری دوژمنی نەبێت ناژیــــت. دوژمنی نەبێت دوژمن دروســــت دەكات. بۆیە بەڕێوەبردنــــی كۆمەڵگە بۆ هێزی چەكداری بەجێ ناهێڵرێت. ئەگــــەر بەجێ بهێڵێرێت ئەوا ئیشــــی دێنیت و لەوباوەڕەشدام ئیشی هێناوە. ئەگەر ئەو هێزی چەكدارە تــــا بڵێی فیداكاری كردبێت و قارەمانێتی كردبێــــت و لەمرۆڤی باشــــیش پێكهاتبێــــت ئەمە هیچ لە

راستییەكە ناگۆڕێت. راگەیاندنی ئۆتۆنۆمی ئەنجامەكەی چی دەبێت؟

- ئێســــتا هیچ ئەنجامێــــك لە ئارادا نییە، كارەســــاتەكە ئەو كاتە دەســــت پێدەكات كە بگوترێــــت من ئۆتۆنۆمی دیموكراتی لەمیانی شەڕی گەلەوە مومارەسە دەكەم. ئێوە دەبینن پەرلەمانتارانی BDP لەپەرلەمان نەكشــــانەوە. شــــارەوانییەكان دەســــتیان لــــەكار نەكێشــــایەوە، واتا وەرچەرخان بۆ شــــتێكی تر. ئۆتۆنۆمــــی راگەیەنرا، بەاڵم لەهیچ دەزگایەك گۆڕانكاری نەكرا. لە باشووری رۆژهەاڵت شــــێوازێكی تری ئیدارە پێكنەهات. خۆی لەخۆیدا كاتێك شــــتێك رادەگەیەنرێت جاری وا هەیــــە پراكتیزەكردنی بە

سااڵن دەخایەنێت. بۆچی پەكەكە هانی پێكدادان دەدات؟

- پەكەكــــە بــــاوەڕی وایە كــــە دەوڵەت خــــۆی لەواتای فیزیكیــــدا پاكتاو دەكات و لەنــــاو دەبات. گومانی ئەوەی كە »ســــەرۆكایەتی من پاش دەخرێت و ئامادەكارییەكان

بەردەوام بۆ لەناوبردنی منن« گومانی راست نین. لەڕاســــتیدا پەكەكە لەوە دەترسێت كە كێشەی كورد

چارەسەر دەبێت، بەاڵم بەبێ ئەو؟ ئەمە راستە؟- كێشــــەی سەرەكی ئەوەیە. پێیوایە چارەسەری كێشەی كورد بێ ئەو واتە كێشەیەكی چارەسەرنەكراو، چونكە ئەمە رەوشــــێكە كە خۆی لەنێو چارەســــەریدا نیە. چارەسەری

بەگوێرەی ئەو ئەوەیە كە بێت سیاسەت بكات و كۆمەڵگای كوردی بەڕێوە ببات، ئەگەر پرســــیار بكەیت دەڵێن ئێمە بۆ سەیران نەچووینەتە چیا، ئێمە چیامان هەڵنەبژاردووە. بەبۆچوونی من پەكەكە لە میانی ئەقڵێكی ســــتراتیژییەوە دامــــەزرا، بەاڵم بە ئەقڵێكی ســــتراتیژی گــــەورە نەبوو، چەمكی توندوتیژی دەوڵــــەت و نیعمەتەكانی جوگرافیاكە ئەوی گەوری كرد، ئەگەر دەوڵــــەت بەم رادەیە توندوتیژ هەڵســــوكەوتی نەكرابایە ئەوا پەكەكە بەم رادەیە گەورە نەدەبوو. پەكەكە هەســــت بەمــــە دەكات. بۆیە پێكدادان پەكەكە بچووك ناكاتــــەوە، بەڵكو گەورەی دەكات. ئەمە

نابینرێت لەالیەن هەندێكەوە. قۆناخی چارەسەری پەكەكەی بچووك كردەوە؟

- هەڵبەتە لەهەر جێگەیەك چارەسەری دروست بوو چەك كاریگەری نامێنێ.

لەبەرئەمەیە چارەســــەری نزیك بۆوە رووداوی گەورە روویاندا؟

- بەڵــــێ لەهەمــــوو دنیادا بەم شــــێوەیە بــــوو، ماندیال و لینینیش كاتێك لەچارەسەری نزیك بوونەتەوە بەخیانەت تاوانبــــار كراون، ئەوانەی جێگایان لە قۆناخی ئاشــــتی و

چارەسەریدا نییە تووشی كاردانەوە دەبن. بۆ پەكەكە بەس نییە كە ئۆجەالن لە قۆناغی ئاشتی

و چارەسەریدا جێگە بگرێت؟- لەم رووە بەدواوە پێیانوایە بەس نییە، بە بۆچوونی من

پەكەكەش دەیەوێت جێگەی خۆی تێدا بگرێت. ئایا حكومەت و دەوڵەت ئێستا چی دەكەن؟

- من پێموانییە كە بەزهنیەتی سەربازی هەڵوەستە لەسەر كێشەكان بكەن. بە بۆچوونی من حكومەت خێرایی بەكاری دەستووری نوێ دەدات. تەنها سیاسەتی بەرگری پەیڕەو ناكات. خۆی لەخۆیدا دەوڵەت دەبێت خۆی لە دووبەرەكی كردنەوەی هەمان شــــت رزگار بكات. تــــا ئەمڕۆ دەوڵەت بەردەوام لە بەرامبەر پەكەكە لە رەوشــــێكی وادابووە كە لەرووی سەربازییەوە هەڵوەستە بكات. لە كودەتاوە بۆ باری نائاسایی لەكاری كوشــــتنی بكەر نادیارەوە بۆ سوتاندنی گوندەكان، هەموو شــــتێكی ئەنجامدا، پێویستە حكومەت ئەمانە ببینێ و، دەوڵەت پێویســــتە بە پێداگرییەوە درێژە بــــە پرۆتۆكۆڵ لەگەڵ ئۆجەالن بدات. پێویســــتە لە دۆزی KCK هەنگاوی گرنگ بنێت. دۆزی KCK بەمشێوەیە

ئێستا بەڕێوە ناچێت. ئایا لەوانەیە پێكدادانی گەورە رووبدات؟

- لە ئاستی ناوخۆیی لەوانەیە رووبدات. شەڕ وەكو پێشــــوو دەبێت یا رووداوەكەی )سلیڤان(

چوارچێوەی شەڕ دەگۆڕێت؟- ســــلیڤان شكاتێكی دروســــت كرد. رووداوی بینگوڵیش شــــكانێكی دروست كرد، چونكە ئەوكاتیش چاوپێكەوتنی ئاشتی لەسەردەمی ئۆزاڵ ئەنجامدەدران. لەكاتی هێرشەكەی )ســــلیڤان( چاوپێكەوتنەكان بۆ ئاشــــتی لەئاستی هەرە

پێویستە ئەو هەماهەنگییەی

لەنێوان ئۆجەالن و دەوڵەتدا هەیە زیاتر بپارێزێت و بۆ ئەوەی بكەوێتە واری كردارییەوە

هەوڵی زیاتر بدرێت

>>>

ئۆجەالن لە 8ی تەمموز

گوتی سەبارەت بە سێ بابەت

لەگەڵ دەوڵەت رێككەوتووین، لە 14ی تەمموز

رووداوی )سلیڤان( روویدا. سلیڤان رووداوێكی زۆر تایبەتە كە زیانی بە ئاشتی گەیاند. پێویستە ئەو رەوشە

لێكۆڵینەوەی لەسەر بكرێت

>>>

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

4041

ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011

- تەنها بەزۆری چەك نەخێر، بەاڵم بە رێگەی دیموكراسی و لەمیانی چارەسەری دەتوانێت بیداتە قەبوڵ كردن.

ئەگەر هەردووكیـــان نەتوانن داخوازییەكانیان بە زۆری چەك بەیەكتر بدەنە قەبوڵ كردن، بۆچی ئاگریی شەڕ خۆش

دەكەن؟- ئەگەر ئێوە بەڕێوەبەرایەتی بدەنە دەســـت ئەو كەسانەی كە چەكیان لەدەســـتە، ئەم ئەنجامەی ئێستا دەردەكەوێت، هێزێكی چەكدار ناچارە بۆخۆی دوژمنێك دروست بكات. ئەو توانا ماددی و نفوز و هێزەی كەوتۆتە دەستیان خۆپەرستی

و كوێرایەتییەكی هێناوەتە ئاراوە كە باوەڕ ناكرێت. پەكەكە چی لەشەڕ چاوەڕوان دەكات؟

- پەكەكە بە دەوڵەت دەڵێت »من رێكخراوێكی سیاســـیم و داواكاریـــم هەیە، تۆ دەرفەتی ئەوەت نەدا لەدەرەوەی چەك پارێزگاری لەداواكانم بكەم. دەمەوێت دەست لەچەك بەردەم وەكو ئامرازێك بەاڵم تۆ دەرفەتی ئەوەت نەڕەخساند«. ئەم

رەخنەیەش 10 ساڵ لەمەوبەر الیەنی حەقانیەتی زۆر بوو. ئێستا پەكەكە مافی ئەو رەخنەیەی نییە؟

- ئەمڕۆ وەها نییە. 10 ساڵ لەمەوبەر دەوڵەت جیاوازییەكی بنەڕەتی هەبوو لەگەڵ ئێســـتا. ئـــەو دەوڵەتەی كە كوردی ئینـــكار دەكـــرد و تاوانی بكـــەر نادیاری ئەنجـــام دەدا و گوندەكانی دەسوتاند و بە ئارەزووی خۆیان یاسایان پەیڕەو دەكرد و توندوتیژییەكـــی وەهایان پەیڕەو دەكرد كە باوەڕ ناكرێت، لەســـاڵی 2002 گۆڕا. بوو بـــە دەوڵەتێك وازی لە نكۆڵیكردن هێنا، بانگەشـــەی نەهێشتنی تواندنەوە دەكات، كەوتـــە قۆناخی ئەندامێتـــی لەیەكێتی ئەوروپـــا و بەدنیا دەڵێـــت دیموكراتیزە بن، تۆ ناتوانـــی لەبەرامبەر ئەم دوو شـــێوە دەوڵەتە هەمان هەڵوێســـتت هەبێت. بەاڵم ئەمانە دوژمنایەتی لەگەڵ AKP قوڵ دەكەنەوە. ئایا ئەردۆغانێك دەبێتە دوژمنی كورد كە وتاری ساڵی 2005ی دا، مەسەلەی خابوری پێكهێنا، بەر لەڕیفرانـــدۆم بەرگری لەچاوپێكەوتن

لەگەڵ ئۆجەالن دەكرد؟ ئـــەو كوردانـــەی دەنگیان بـــە AKP دا ئەوانیش بە

دوژمنی كورد دەبینن؟ AKP پەكەكە ئەو بۆچوونەی راســـت نییە، كە دەڵێت -دەیەوێـــت كورد لەناو ببات. دەتوانێـــت AKP لەبەرئەوە تاوانبـــار بكەیت كە زۆر ترســـنۆكانە هەڵســـوكەوتی كرد، كوردەكان تا رادەیەك پشتگیری ئەو هەڵوێست و بۆچوونە دەكـــەن كە رێپێوانت بۆ دەكات و پـــارەت پێدەدات، بەاڵم

پشتگیریت ناكات كاتێك دەڵێن هەموو ژیانت بگۆڕە. دەوڵەت چی لە شەڕ چاوەڕوان دەكات؟

- هەندێك كاتێك شەڕ دەبینن ئەوكاتە دەتوانن واڵت بەڕێوە ببەن. بـــەاڵم AKP دەتوانێـــت فۆرمۆڵەێكی مامناوەندی ببینێتـــەوە كە مـــاف و ئازادییەكان زیاد بـــكات و پەكەكە لە مەجرای سروشـــتی خۆیدا چارەســـەر بكات و كۆنسەی ئاشـــتی دەستڕۆیشـــتوو بكات و پەكەكە و ئیمرالیش لەنێو

ئەم كۆنسەیە دەبن.

بەرزدابوون. رووداوی ســـلیڤان هەستی هەڵخەڵەتێنەرانەی الی رای گشـــتی توركیا دروســـتكرد، لەوانەیە )ســـلیڤان( چوارچێوەی شەڕ بگۆڕێت و زەقتری بكات. ئەوەی دەتوانێ ئەمـــە رابگرێت بەتەنیا ئۆجەالنـــە و دەبێت بڕیارێك لەدژی ئەمە دەربكات. ئەمە دەتوانرێت ئاگربەســـتێكی هەمیشەیی بێت و ئەمەش بە كشـــاندنەوەی هێزەكان لەو شـــوێنانەی

شیمانەی شەڕی لێدەكرێت دەبێت. لەدوا چاوپێكەوتنی ئۆجەالن دوایی لەگەڵ پارێزەرەكانیدا

هیچ ئاماژەیەكی بەمشێوەیە هەبوو؟- بەڵێ هەبـــوو. لەچاوپێكەوتنی دواییـــدا بەگەریال دەڵێت »ئێوە گوێ لە فەرمانەكان مەگرن«. دەڵێت ئێوە گوێ لە فەرمانە ناتەندروست و نەشیاوەكان مەگرن. ئەمە نامەیەكی كـــراوەی منە بۆ ســـەرۆكوەزیران. من دەتوانم ئەم شـــەڕە رابگرم. پێویســـتە من بزانم ئـــەو زانیارییانەی بۆ من دێن كەمن یا زیادن. چییە و چی دەبێت.من لەكاتێكدا كاردەكەم بۆ ئەوەی ئاشتی بكەمە هەمیشەیی، پەكەكە و جەماوەر بە زۆری رادەگرم. پێویســـتە بزانم ئەمە هەڵەیە یا راستە. من تەنهـــا لە رێگەی پارێزەرەكانەوە ناتوانم لەمە تێبگەم. بۆیە

پێویستە رێگەم لە بەردەمدا بكرێتەوە. ئایا ئۆجەالن باس لە زیندانی ناو ماڵ دەكات؟

- ئەمـــە دەرفەتی ئەوەیە كە لەگەڵ هەركەســـێك بتوانێت چاوپێكەوتـــن بكات. دەبێت زیندانی نـــاو ماڵیش بێت. بۆ ئـــەوەی ئۆجەالن بە تەواوی دەستڕۆیشـــتوو بێت بەســـەر قۆناخەكەدا پێویستی بە گەیاندن و پەیوەندییە. بۆ ئەمەش پێویستە كەناڵەكانی پەیوەندی بكرێتەوە. لەراستیدا هێزی سیاســـی كورد لەهێزە سەربازییەكەی چەندین قات زیاترە. باشـــە بۆچی سیاســـەتی كورد هەوڵی خۆی نادات، هەوڵی ئەوە دەدات كە هێزی سەربازی دەستپێشخەری وەربگرێت؟ پێویســـتە سیاســـەتمەدارانی كورد ئەمە لەخۆیان بپرسن. پێویســـتە سیاســـەتی كورد لەدروســـتكردنی كێشە زیاتر هەوڵـــی دیپلۆماســـی و مەهارەی دۆزینەوەی چارەســـەری

نیشان بدەن. ئایا پەكەكە گوێ لە ئۆجەالن دەگرێت؟

- ئەگەر كارەكە بخرێتە ســـەر ناوی ئـــەو و بانگەوازییەكی روون بكات، ئەو كەســـەی پێچەوانەی بانگەوازییەكە وەاڵم بداتـــەوە ئەوا لەبەرچـــاوی كوردان دەكەوێـــت، ئیتر ئەمە هەركەسێك بێت. لەبەرەی كورددا ئەوەی بە ئاشكرا دژایەتی ئۆجەالن بكات ئەوا هێزی الواز دەبێت، من وا بیردەكەمەوە كە بانگەوازییەكی بەمشێوەیە بۆ ئاگربەستێكی هەمیشەیی لە رەمەزاندا دەبێت. ئێســـتا بـــێ چاالكی هەیە. دەتوانرێت

ئاگربەستی هەمیشەیی رابگەیەنرێت. گروپـــی ئەنقـــەرە كە جەمیل بایـــك و دوڕان كالكان و مستەفا قەرەسو لەنێویاندایە گوێ لەم بانگەوازییە دەگرن؟

- ناچارن گوێ بگرن. ئەوەی پەكەكە دەیەوێت، دەتوانرێت بە زۆری چەك بە

دەوڵەت بدرێتە قەبوڵكردن؟

دنیا سەبارەت بەو شەڕە بۆچوونی چییە؟- دنیا هیچ كاتێك ناڕازی نەبوو لەبەرامبەر مافەكانی كورد، بـــەاڵم چاالكییەكانی پەكەكە بـــەردەوام مافەكانی كوردی خســـتۆتە ژێر پرســـیارەوە. دنیا بە خراپی باسی پەكەكە دەكات، دنیا سیاســـەت و چەك بەیەكەوە پەسەند ناكات. ئەمە رێگرییەكی گەورەیە لەبەردەم چارەســـەری كێشـــەی

كورد. دنیا نایەوێت پەكەكە-یەكی چەكدار هەبێت. الفـــی )مۆدێلـــی قاعیدە( لـــەم ناوە دەســـوڕێتەوە، دەگوترێت كە ئەو ئۆپەراسیۆنەی لەدژی )بن الدن( كراوە، ئۆپەراسیۆنی لەمجۆرە ئەنجام دەدرێت. ئایا دەوڵەت پالنی

لەناوبردنی ئیدارەی پەكەكە دادەنێت لەقەندیل؟- ئەمەریكا ئەمساڵ كۆنسێپتی شەڕەكانی خۆزگەی گۆڕی و كۆنسێپتی نوێی هێنایە ئاراوە. لەگەڵ كوشتنی »بن الدن« كەوتە واری كردارییەوە. من ئەوە نازانم ئەگەر الی ئێمەش

كۆنسێپتێكی وای هەبێت. ئایـــا BDP دەتوانێـــت بۆ ئاشـــتی رۆڵێـــك بگرێتە

ئەستۆ؟- هەڵبەتە لەم بابەتەدا چانســـێكی زۆری هەیە. بەتایبەتی كە خاوەنی ســـەرۆكێكی وەكو )ســـەاڵحەدین دەمیرتاش(ە

لەرۆژهەاڵتی ناوین. كەسێك هەیە كە بتوانێت شەڕ رابگرێت؟

- هەڵبەتـــە ئەردۆغـــان دەتوانێت رایبگرێـــت. ئۆجەالنیش دەتوانێت رایبگرێت. ئۆجەالن بە ئەردۆغانی گوت »كێشەی كورد لەچوارچێوەی دەستووردا چارەسەر دەكەین و من ئەم شـــەڕە لە هەفتەیەكدا كۆتایی پێدەهێنم«. ئۆجەالن كاتێك لە كۆمەڵگەدا هەست بە دروستبوونی شەڕی كورد و تورك

بكات. موداخەلە دەكات. ئەنجامی ئەم شەڕە چی دەبێت؟

- ئەگەر ئەمڕۆ AKP لەدەســـەاڵتدا نەبووایە، پارتێكی تر لەدەســـەاڵتبووایە. ئەوا لەم رۆژانەدا توركیا لەنێو شـــەڕی ناوخۆیـــدا دەینااڵند. دابڕانێك هەیە لەنێوان كورد و تورك. پەكەكـــە توانای ئـــەوەی هەیە كە هانی شـــەڕ بدات بەاڵم

لەكۆتاییدا ئەمە بۆ پەكەكە-ش دۆڕانێكە. بۆچی؟

- شــــەڕی شۆڕشــــگێڕانەی گەل مەرگەســــاتە، ئەمڕۆ نە هەلومەرجــــی ناوچەكــــە و نە هەلومەرجــــی جیهانیش بۆ راگەیاندنی ئۆتۆنۆمی چەكدارانە لەبار نین، خۆی لەخۆیدا KCK پاش دوایین رەخنەی ئۆجەالن هەم قەندیل و هەمش بەخۆیاندا دەچنەوە. پێكدادان و شەڕی شۆڕشگێڕانەی گەل رادەوەســــتێت و دەكەونە قۆناغی دەستووری نوێ. دوای ئــــەو روونكردنەوانەی ئۆجەالن سیاســــەتی مەدەنی دەنگی زیاتر بەرز دەبێتەوە و ناكەوینە قۆناخێكی خراپ، وەكو تێیدەگــــەن بە پێچەوانــــەوە دەكەوینە پێڤاژۆیەكی باشتر. ســــەرەڕای هەموو شــــتێك پێڤاژۆی سیاسیی بە ئاراســــتەی كشــــاندنەوەی پەكەكە بۆ دەرەوەی سنووری

پێشدەكەوێت.

ئێران دوای كشانەوەی

ئەمەریكا دەیەوێت هەم لەناوچە

شیعەكان بااڵدەست بێت و هەم

دەیەوێت رێگە لەدەستێوەردانی سوریا بگرێت و

هەم قەندیلیشی بە بارمتە بگرێت، بۆیە ئێران دەیەوێت قەندیل دەستەمۆ

بكات

>>>

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

4243

ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011

بینینی راستیی پەكەكە

شاهین ئاڵپای

ساڵی 1983 بوو. بیرمە یەكێك لە یەكەم خوێنەرەكانی یەكەم وتاری حەســــەن جەمال بووم كە لە رۆژنامەی جومهورییەتدا باڵوی كردەوە كە خۆی سەرنووسەری

بوو.جەمــــال لەگــــەڵ ئــــەم نووســــینەی، بناغــــەی ئەو پەرتووكانەی داڕشــــت كــــە لە ســــاڵی 1970كانەوە پڕبایەخترین شایەتحاڵییەكانی سیاسەتی توركیا پێك دەهێنن. لە پەرتووكەكانی ئەودا كە ژمارەیان دەگاتە نــــۆ دانە، دەتوانن چیرۆكی دیموكراتێك كە بڕوای بە ئازادی هەیە و رۆژنامەنووسێك كە ناچارە چاودێریی رەوشەكە بكات، بدۆزنەوە. سێ دانە لە پەرتووكەكانی كە لەســــەر بنەمای گفتوگۆ لەگەڵ تەواوی الیەنەكان، لە سیاســــییەكانەوە هەتــــا هاوواڵتییەكی ئاســــایی زوڵملێكــــراوەكان نووســــراون، بۆ چاودێریی پرســــی كــــورد كە دایكی هەموو پرســــەكانمانە، گرینگییەكی تایبەتیان هەیە: »كوردەكان« كە ســــاڵی 2003 باڵو كرایەوە، »پرســــی سوپا لە توركیا« كە ساڵی 2010 بــــاڵو كرایەوە و پەرتووكە نوێیەكــــەی »روانگەیەكی

نوێ بۆ پرسی كورد: ئاگاداری ئاشتی بن«.وەك جەمــــال حەســــەن بەشــــداریی گرینگتریــــن رۆژنامەنووســــێك لە لێكنزیككردنــــەوەی الیەنەكانی پرســــی كورد، چوونی بۆ قەندیل لــــە مانگی ئایاری ســــاڵی 2009 و دوا جاریــــش حوزەیرانــــی رابردوو و وتووێــــژی لەگەڵ موراد قەرەیاڵن، ســــەرۆكی فیعلیی پەكەكە بوو. گوتەكانی قەرەیاڵن بۆ حەسەن جەمال لــــە 25ی حوزەیرانــــی 2011 و دوای هەڵبژاردنەكان،

ئاماژەیەكن بۆ ئەو خاڵەی پەكەكە پێی گەیشتووە:»توركیا ئیتر ئاشــــتی دەوێت، چارەسەریی دەوێت. كۆمەڵگە وەك مۆتەكە لە پرســــی كــــورد ناڕوانێت. توركیا گەیشــــتە ئەم خاڵە.. ئێمە چیتر نامانەوێ بە توندوتیژی پرســــەكە چارە بكەیــــن. دەمانەوێ چەك پەڕاوێــــز بخەین.. نامانەوێ توركیــــا دابەش بكەین.. ئەگەر پەرلەمانی توركیا بەرلە داخرانی هەڵوێستێكی ئەرێنی لەمەڕ پرسی پەرلەمانتارەكان و دەستووری نوێ وەربگرێت، قۆناخی ئاشتی قووڵتر دەبێت، بەردەوام دەبێت.. ئۆجەالن مانگێــــك لەمەوبەر لە ئیمرالییەوە ســــێ پرۆتۆكۆلی دایە دەوڵەت.. ئەو نەخشەڕێگەیەی لــــەو پرۆتۆكۆالنەدا خراوەتە روو، كرانەوەیەكی نوێیە بۆ پرســــی كورد. دەستپێكردنی قۆناخی چارەسەریی دەستووریی دیموكراتیانە و وەالوەنانی توندوتیژی، لە

روانگەی ئاشتییەوە زۆر گرینگن...«.قەرەیاڵن لە رێگەی حەسەن جەمالەوە ئەم پەیامەی

بۆ ئەردۆغان نــــارد: »كردنەوەی دەرگای ئاشــــتیی كۆمەاڵیەتی، لە دەستی ئەردۆغاندایە. هەم چارەكردنی قەیرانی پەرلەمانتارەكان، هەمیش كردنەوەی دەرگای چارەیەكی بنەڕەتی لەمەڕ پرســــی كورد، لە دەستی دەسەاڵتی پارتی داد و گەشەپێداندایە. توركیا ئەمڕۆ پێویستیی بە سەركردایەتییەكی مێژوویی لەم شێوەیە هەیە. ئەو سەرۆكەی ئەمە بكات، دەچێتە مێژووەوە. ئەو خاڵەی ئەمڕۆ توركیا پێی گەیشتووە، پێویستیی بە دەســــتوورێكی كراوە و ئاشتییەكی عاداڵنە هەیە. لەگەڵ ئاشــــتی و دیموكراسی، ئابووری توركیا زیاتر گەشــــە دەكات و دەوڵەمەند دەبێت، هەروەها دەبێتە نموونەیەك بۆ رۆژهەاڵتی ناوەڕاســــت.. پرسی كورد دەســــتی توركیا دەبەســــتێت. ئەگەر چارەی بكات،

زیاتر پێش دەكەوێت«.گوتەكانــــی قەرەیاڵن، ئومێدی ئەوەی زیندوو كردەوە كە رێگەی ئاشــــتی كراوەتەوە. بــــەاڵم )بەو پێیەی دواتر روون بووەوە، بە هۆی نەگەیشــــتن بە ئەنجامی گفتوگۆكانــــی پەكەكە و دەوڵــــەت( تەنیا دوو مانگ دواتر، گوتی: »لە دژی گەریالكانمان ئۆپەراســــیۆن ئەنجام دەدەی، سیاســــەتوانە كوردەكان بێ ئەوەی دوو وشە لە دەمیان بێتە دەرەوە دەستگیر دەكەین.. پارتی داد و گەشەپێدان بڕیاری داوە پرسی كورد بە توندوتیژی چارە بكات، واتە شەڕ هەڵبگیرسێنێت«. دیــــدارە نهێنییەكانــــی پەكەكــــە و میــــت لــــە 14ی ئەیلوولــــی 2011 كە لە ئینتەرنێتــــدا دەنگێكی زۆری دایــــەوە و دوابەدوای ئەوەش راگەیاندنی وتەبێژەكانی حكوومەت لەمەڕ دیدارەكان، دووبارە ئومێدی ئاشتی ژیاندەوە. بە هۆی رووداوەكانەوە، ناكرێت لەگەڵ ئەو ئەنجامانەی حەســــەن جەمال پێیان گەیشتووە هاوڕا نەبین: »هەلومەرجەكانی ئاشــــتی دەستەبەر بوونە، هەردوو الیەنیش لەمێژە هەست بەوە دەكەن.. هەردوو الیەنیــــش دەزانن كە خەباتی چەكــــداری بە الڕێیاندا دەبات.. پرســــی كورد و پرســــی پەكەكە، گرێدراوی یەكتریــــن و لێك جیــــا ناكرێنەوە.. بــــێ چارەكردنی پرسی پەكەكە، پرســــی كوردیش بەرەو چارەسەریی هەنگاو نانێت.. دەوڵەت ناچارە دوای راستیی كورد، راستیی پەكەكەش ببینێت.. لەگەڵ كێ لە شەڕدای، ئاشتیش هەر لەگەڵ ئەو دەكرێت، واتە ئاشتی لەگەڵ دوژمنەكــــەت دەكرێــــت. یەكەم هەنــــگاوێ ئەوەش، كێشــــانەوەی پەنجەكان لەسەر پەلەپیتكە و دانیشتن

لەسەر مێزی دانوستانە...«. * نووسەر لەرۆژنامەی زەمان-ی توركی

پێم خۆشە بزانم ئاپۆ كە سلێمان دێمیرێلی بە »لە رادەبەدەر ترســـنۆك و لە رادەبەدەر موحافەزەكار« وەســـفكردبوو و پێیوابـــوو ئەردال ئینۆنوی بـــە »هەڵخەڵەتاندنی رای گشـــتی حوكمی دەكرد«، ئەمڕۆ ســـەرۆك وەزیران چۆن

دەبینێت؟!ئۆجەالن كە مەسعود یڵماز بە »پارێزەری رەوشی حاڵی حازر و دەوڵەتچی و ســـتاتۆپارێز« لـــە قەڵەم دەدات و بەرامبەر دێنیز بایكاڵیش دەڵێ »دەیەوێ شـــتێك بكات، بـــەاڵم ئەوەندەی لەدەســـت دێت«، ســـووكایەتیی بەو ســـەركردانە دەكات كـــە ماوەی 93 ســـاڵە واڵت بەڕێوە

دەبەن. )حەسەن جەمال، كتێبی »كوردەكان«(لە كاتێكدا كە پرسی كورد »تۆپی ئاگرین« بوو و هەموو كەسی دەســـووتاند، تورگوت ئۆزاڵ زیاترین رادە وشەی كوردی دەهێنایە ســـەر زمان و ئۆجەالن بە ســـەرۆكێكی دادەنێت كە دەیتوانی پرســـی كورد چارە بكات بەاڵم بەو دێڕە هەڵیســـەنگاندووە »وا دیارە هێزەكەی لە بەرامبەر

سوپادا بەشی نەكرد«...سەردەمێك لە توركیا...

پرسی كورد »تۆپی ئاگرین« بوو و كەسانێك هەبوون كە دەیانویست بەم شێوەیە بمێنێت.

وەبیرهێنانەوەی 92-93 ســـاڵ لە كاتێكدا ئێســـتا زۆر لە ئاشـــتی نزیك بووینەتەوە و دووبارە قەیرانی توندوتیژی

سەری هەڵداوەتەوە، لەخۆڕا نییە...***

ئەو 92-93 ساڵە جیاوازییەكی ئەوەندەی لەگەڵ كرانەوەی دیموكراتیك هەیە كە وەك سەرەتایەك لەگەڵ دەسەاڵتی

پارتی داد و گەشەپێدان بەراورد ناكرێن...ئیرادەیەكی سیاســـی كە ئەزموونێكی زۆری لە رابردوو و ئیمكانیاتێكی زۆری لەمەڕ چارەســـەری هەیە و لەوبەری هەموو شـــتەكانەوە لـــە قۆناخی چارەســـەریدا »لەگەڵ زیادبوونـــی تیـــرۆر و توندوتیـــژی واز ناهێنێت« بەدی

دەكرێت.بەاڵم بۆ روونتركردنی ئەم قۆناخە، پێویســـتە تەمی سەر

ئەم 93 ساڵە البدرێت.لـــە كۆی ئـــەو 70 راپۆرتەی لەمەڕ چارەكردنی پرســـی كورد ئامادە كراون، چوار دانەیان لە ســـەردەمی تورگوت ئۆزالدا بوونە. ئەگەر لە مانگی نیســـاندا گیانی لەدەست نەدابـــا، بەڵكو ئەو ژمارەیە زیاتریش بووبا. چونكە ئۆزال ســـەركردەیەك بوو كـــە لەكاتی ســـەرۆكایەتیی كۆماردا چارەكردنی پرســـی كوردی وەك ئەركـــی خۆی دەزانی. ئەگـــەر تەمەن رێگـــەی پێ دابا، ئەمڕۆ لـــە توركیایەكی

جیاوازدا دەژیاین.هەڵبەتە تەنیاش ئەو نییە، راپۆرتی »پرسی كورد چۆن

چارە ناكرێت« كە لە ســـەردەمی عەدنان قاهڤەجیدا كە زیاتریـــن خوێن بە هۆی كردەوەكانـــی بكەری نادیار رژا، هێشـــتا نوێبوونی خۆی دەپارێزێـــت و وامان لێ دەكات كە بڕوا نەكەین كە دوای خوێندنەوەی راپۆتەكە ئەجەلی

هاتبێت.خوالێخۆشبوو قاهڤەجی دەڵێ »كۆمەڵگەی توركیا دەبێ ئەوە قەبووڵ بكات كە بەدیموكراتبوون هەرچییەك هەیە، خواستی جیابوونەوە كۆتایی نایەت. نابێ بە بیركردنەوەی »سەیر بكەن ئەو مافەشـــمان دا بەاڵم تیرۆر نەوەستا« لە بەدیموكراتبوون بڕوانین. هەڵەیە ئەگەر پێمان وا بێت بە البردنی قەدەخەكاری لەســـەر زمانی كوردی، خواستی جیابوونـــەوە كۆتایی پێ دێت« و جەخت لەوە دەكاتەوە كـــە »بە چارەســـەریی ســـەربازی هیچ واڵتێـــك ناگاتە

ئەنجام«.ســـێ مانگ دوای ئەم راپۆرتـــە عەدنان كاهڤەجی كۆچی دوایی كرد. ئەگەر مەرگەكەی پەیوەندیی بە ئامادەكردنی راپۆرتەكـــەی لەمەڕ كـــوردەوە هەبێت، دەبێ ئاشـــكرا

بكرێت...جێی سەرســـوڕمانە یەكێك لـــەو ناوانەی زۆر لە تورگوت ئۆزالەوە نزیك بوو، ئاســـاڵن گونەرە كە لەو سەردەمەدا

پلەی كۆلۆنێلی هەبوو.ئاساڵن گونەر كە لەو سەردەمەدا فەرماندەی سەربازگەی ئەنقـــەرە بـــوو، 19ی ئەیلوولی 2007 بـــۆ ئەوەی لەگەڵ خەیرونیســـا گویل تووشی شـــەڕ نەبێت، چووبووە پشت پرۆتۆكۆلەكـــە و بەو وێنانەی ئاوڕی دابۆوە لە میدیاكاندا

دەركەوت.ئاســـاڵن گونـــەر، یەكێك لەو ناوانەیە كە لە ســـەردەمی

ئۆزالدا راپۆرتی لەمەڕ پرسی كورد ئامادە كردبوو.دەیگوت »ئەو پرســـە زۆر زیاتر لە دیاردەیەكی ساكاری تیـــرۆرە و رووبەڕووی پرســـێكی كۆمەاڵیەتیی زۆر قووڵ دەبێتەوە. ئەو پرسە نەتەوەپەرستیی كوردی بەئەنقەست پێـــش دەخات« و ئەویش لە راپۆرتەكەیدا ئاماژەی بەوە

دا كە مەسەلەكە تەنیا پرسی تیرۆر نییە.یەكێكـــی دیكە لـــەو ناوانەی راپۆرتی بۆ ئـــۆزال ئامادە كردبـــوو، كەمال یاماك-ە. یامـــاك كە ئەركی فەرماندەی هێزە وشكانییەكان و سكرتێری گشتیی سەرۆك كۆماری وەســـتۆ گرتووە، وێڕای ئاماژە بەوەی كە »پرسی كورد تەنیـــا بە پەكەكەوە پەیوەســـت دەكرێـــت« و رەخنەی لـــەوە دەگرت كە »بۆ بیرۆكراســـیی ئاسایشـــی حەواڵە دەكرێت«. بەاڵم كەمال یاماك دواتر لە بیرەوەرییەكانیدا كە بە ناوی »ئەوانەی لە سێبەردا ماون«، بە شێوەیەكی سەرسوڕهێنەر هیچ باسێكی لە راپۆرتی كورد نەكردووە.* نووسەر لەرۆژنامەی ستار-ی توركی

گرنگیی ئەم 93 ساڵە لە پرسی كورددا

ئەلیف چاكر*

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

4445

ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011

ئەم خاكانە خۆیــــــــان پڕ لە ئـازارن حەسەن جەمال*

جەمال كۆســـە كە باوكـــی هەشـــت منداڵە و هاوســـەرەكەی لە بوومەلەرزەدا لەدەست داوە: بەم تەمەنەوە چی بكەم؟ كارگە نییە، پیشەســـازی نییە، دۆزینەوەی كار لە رۆژهەاڵت زۆر ئەســـتەمە..

باخێكی میوەم هەبوو، واز لە ئەویش دەهێنم.هـــارون ئیلەری: لە غوربەت، لە كراچـــی كاری گەچكاریم دەكرد. ماڵەكەمان كە بەرهەمی پێنج ســـاڵ كاركردن بـــوو، رووخا، تێدا چوویـــن. جا ئێمـــە كەی لە ماڵـــی خۆمان بووین، بـــەردەوام لە

غەریبین.گوندی جانیك، وان

لە ناوەراســـتی بەتااڵییەك، لە دەشتی جانیك، بەیانیی زوو وەڕێ دەكەوێن.

نیوەی شەو، دەرگای حەمام پێكدا درا، وەخەبەر هاتم، لە هۆتێلی مەرت لە كەناری دەریاچەكە.

دەرگا و پەنجەرەش كراوە نەبوون، بۆچی پێكدا درا؟دووبارەش هەژاینەوە؟

وا بوو، سەعات یەكی شەو بوومەلەرزەیە بە هێزی 4.4 لە دەرگای دابوو، من خەوتبووم.

دەچینـــە گونجی جانیك كـــە بەهێزترین بوومەلـــەرزە لێی دا. لە دووڕیانێك نووسراوە گوندی گەدیكبواڵك.

جانیكە یان گەدیكبواڵك؟پێدەكەنێ:

»ناوی خۆی جانیكە، فەرمییەكەی گەدیكبواڵكە...«ژێر پێم بەردەوام دەلەرزێ

ئاسەوارەكان ناخی مرۆڤ دەڕووخێنن.

ئاســـەواری داڕمـــاو، خێوەت و ســـۆبەیەك كە لە هـــەوای ئازاددا دۆكەڵكێشـــەكەی دووكەڵ دەكات، مەنجەڵێكی گەورە لەســـەری،

پەتاتەی وەسەر نراوە.یەكەم پرسیاری جەمیلە تەیزە:

»پزیشكی لێیە؟ منداڵەكان نەخۆشن...«باس لە ئازارەكەی دەكات:

»هاوسەرەكەم كۆچی دوایی كرد. كوڕەكەم دەچێتە سەربازی. من چیم بەســـەر دێت؟. ئێمەش هاوواڵتیی ئەم واڵتە نین، با دەوڵەت

مووچەم بۆ ببڕێتەوە«.جەمیلە تەیزە بەردەوام دەبێت:

»هـــەر خولەكێك ژێر پێم دەلەرزێت، لەمـــە رزگار نابم. كوڕەكەم خانـــووی خۆی كـــرد، جامی لە پەندەرەكان گرت، ســـواغی كرد،

بوومەلەرزەیەك هات و هەموو شتێك رۆیشت«.لە هەر هەنگاوێكدا هەمان داواكاری:

شوێنێكی گەرم بۆ مانەوە!دەڵێ:

»بـــە خێوەت نابێ، رۆژبەڕۆژ هەوا ســـارد دەبێت. ئەو خانووانەی

مانگی ســـوور دابەشی كردوون، هەموو شەوێك سەهۆڵ دەبەستن. لەگەڵ هەاڵتنی رۆژ دەســـت بە توانەوە دەكات، هەموو شـــەوێنێك

دەخووسێت«.و لە هەر هەنگاوێكدا هەمان پرسیار:

»چ كاتێك كۆنتێنەر دەگات؟«رێك لەو كاتـــەدا، لۆرییەكی گەورە كە پارچەی كۆنتێنەری لێ بار كراوە، بە ناو گوندی جانیكدا تێدەپەڕێت و لەســـەری نووســـراوە

شارەوانیی بەیئۆغڵو.بە هۆی هێواش بەڕێوەچوونی دامەزراندنی كۆنتێنەر، گلەیی دەكەن.

رۆژانە تەنیا 5 دانە دروست دەكرێت، ئەمەش بەش ناكات...»لـــە گوندەكانـــی وان، جانیك لـــە هەموویان زیاتـــر تێكچوو. 9 گیانلەدەســـتدان و ژمارەیەكـــی زۆر بریندارمـــان هەیە. نێوان دەربەندەكانـــی مامادیك و گۆندەرمە رەشـــەبا، بەفر و ســـەرما دوای پانـــزە بیســـت رۆژی تـــر، وای لێ دەكەن مـــرۆڤ بەرگەی

ناگرێت...«هەموویان شـــتێكم لێ دەخوازن. نیگا بێچارە و پڕلە ئازارەكانیان

لە من دەبڕن. نیگام دەدزمەوە.

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

4647

ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011

»لە بوومەلەرزەدا سەدان منداڵمان لە دەست دەدا«سەرحەد، سێ سااڵنە.

دەسووڕێتەوە، لە نێو قوڕدا.سەرحەد هەتیو بووە، مانگێك لەمەوبەر دایكی مردووە، رۆژی هەینی

23ی تشرینی یەكەم.لە باخچە بوونە. دایكی بۆ هێنانی شتێك چووەتە ژوورەوە و لە ژێر

ئاسەواردا ماوە...جانیـــك، گوندێكی دوو هەزار كەســـییە. دوای بوومەلەرزە، 30 ماڵ كۆچیان كـــردووە. دەڵێن »بۆ شـــوێنە گەرمـــەكان«، »ئەنتالیا،

مێرسین، ئیزمیر، ئیستانبول، ...«یەكـــەم كۆنتێنەر دراوە بە خێزانی ســـەرحەد. دووەمیش، بە ژن و

مێردێك كە قاچیان لە بوومەلەرزەدا شكاوە... »رۆژی هەینـــی بـــوو و كەشـــێكی خۆش بوو. ســـێ زەماوەند لە گوندەكەمان هەبوو.. ئەگەر بوومەلەرزەكە ناوەڕاســـتی هەفتە بوایە، حاڵمان جوان دەبوو بەڕێز! ســـەیری ئەو قوتابخانەیە بكەن. ســـێ نهۆمی بـــوو، لەگەڵ زەوی رێك بوو. ســـەدان منداڵمان لەدەســـت

دەدا«. مزگەوتیـــش وەك قوتابخانـــە لەگەڵ زەوی رێك بـــووە. تەنیا نیوە منارەیەك لەســـەر رووخـــاوەكان ماوە. خانوویەكـــی رووخاوی دوو نهۆمی. چاكەتێك و قەمســـەلەیەك بە دیوارەوە هەڵواسراون.. بەاڵم

وا دیارە كەس نەیوێراوە بچێ و قەمسەلە و چاكەتەكە بهێنێت...جەمال كۆسە، 57 ساڵی تەمەنە.

شۆفێرە.نەعلی پالستیكی لە پێدایە.. هەشت منداڵی هەیە، لە بوومەلەرزەكەدا

هاوسەرەكەی لەدەست داوە. جەمـــال دەڵـــێ »ژیانم رەش بوو، دنیاكـــەم رەش بوو«، بەردەوام

دەبێـــت »دوای ئەم تەمەنە ئیتر چیم پێ دەكرێـــت؟ نازانم.. دنیا بـــوو بە زیندان. كارگە نییە، پیشەســـازی نییە، دۆزینەوەی كار لە رۆژهـــەاڵت زۆر ئەســـتەمە.. باخێكی میوەم هەبـــوو، واز لە ئەویش

دەهێنم«.ئەوەی لە الیەتی رووم تێدەكات:

»كچێكی منداڵ لەو ماڵەدا مرد، لەم ماڵەشدا بووكێك.. مامەپیرەیەكی 80 سااڵن هەبوو، ئەویش لەو ماڵەدا لەسەر بەرماڵ گیانی دا«.

»زەویت هەیە، ناتوانین مووچە بدەین«پیرەمێردێكی سەر و ریش سپی، قیت و قۆز:

ئەیوب ئیلەری، تەمەنی 73 سااڵنە.»كەرەمی براگەورەم، ئەلیفی بووكم، هەوانووری نەوەم، هەرســـێكیان لـــە بوومەلەرزەدا رۆیشـــتن.. من لـــە بەردەم ماڵەكە دانیشـــتبووم. حەیوانەكانیشم لە ژێر پاشماوەدا مانەوە. دەواجنمان دامەزراند. پەنجا دۆنم زەویم هەبوو. بە گشـــتوگۆڵ دەژیاین. سااڵنە گەنم و جۆ.. تەنیا شـــەڕی مان و نەمانە، هەر ئەوەندە.. داوای مووچەم لە دەوڵەت كرد چونكە پیر بوومە، گوتیان زەویت هەیە و رەتیان كردەوە،. پێنج كوڕ

و چوار كچم هەیە. هەموویان خێزاندارن و لە وانن...«یەكێكی دیكە ئازارەكانی ریز دەكات:

»ئاودەست پێویســـتە، حەمام پێویستە. نانیش بەش ناكات. لە 24 سەعاتدا، یەك نان بۆ یەك كەس. من رۆژانە سێ نان دەخۆم«.

ئۆزجان تۆكەر، جێگری ســـەرۆكی شارەوانیی بەیئۆغڵو لە تەنیشتمە، لە ئیستانبولەوە هاتووە، زانیاری دەدات:

»نانەواخانەیەكـــی نوێمان كردەوە، نان زیاد دەكات. ســـەیر بكەن، دەستمان بە دروستكردنی چۆرەگ كرد، ئێستا دابەشی دەكەن«.

چـــۆرەگ پچڕ پچـــڕ دەڕوات، منداڵـــەكان لە ســـەرەدان. پارچەیەك دەپچڕنەوە و دەیدەن بە منیش.

شـــارەوانیی بەیئۆغڵوی ئیســـتانبول، رۆژانە دوو ژەمی گەرم دروست دەكەن، بەاڵم گلەییەكی زۆر لە كەمبوون و چۆنیەتییەكەی دەكرێت.

جێگری سەرۆكی شارەوانی، دەڵێ كە لە ئیستانبولەوە گرووپی یارمەتی دێن و هـــەر خێزانێكی ئەم گوندە 250 ماڵییە، یەك كۆنتێنەریان پێ دەدرێت. منداڵەكان، بە قاپە پالستیكییەكانی دەستیان، ماكارۆنی و

بازالیان بۆ ماڵەوە دەگوازنەوە، فڕاوین...»هەر نەبێ بورسێك بۆ كوڕەكەم«

محەممەد ئەمین، هەشت ساڵ و نیوە، هیچ لێم جیا نابێتەوە. جارێك قۆڵی گرتم و پرسی:

»مامە، كەی قوتابخانە دەكرێتەوە؟«شاهین جیدال باوكیەتی:

»دكتۆر!«باوكی دێتە پێشەوە:

»زەوییەكی چوار دۆنمیم هەیـــە. بێ وەرگرتنی هیچ یارمەتییەك، بە سیستەمی ئاودێریی دڵۆپەیی، سەوزەم دەچاند و لە وان دەمفرۆشت. ئێســـتا چـــی دەبێت، ئەگەر شـــوێنی گوندەكە بگۆڕێـــت، دەبێ چی

بكەم؟یەكێك بۆ كوڕەكەی كە لە زانكۆی كارس دەخوێنێت، داوای بۆرســـی

خوێندن دەكات:ئێمە نەمانخوێند، با كوڕەكەمان بخوێنێت، بەاڵم ئێســـتا حاڵمان باش نییە. لەم نێوەندەدا كچەكەشـــم خۆی بـــۆ زانكۆ ئامادە دەكات. هەر

نەبێ بۆرسێك بۆ كوڕەكەم...«ناخم ئازار دەكێشێت.

لێی دوور دەكەومەوە...گەنجێكی الواز، كاڵو لەســـەری، كراس لە بەری. لەسەر ئاسەوارەكان

كەوتووە.

ئەو كێیە؟»ناڕاحەتـــە، لـــەو ماڵە دەژیا. دایكی مرد، دایكـــی ئاگای لێی بوو..

ئێستا نازانێ لە ئاسەوارەكان جیا ببێتەوە«.خۆ ئێمە بەردەوام لە غوربەتدا ژیاین

»ئەم خاكانە پڕ لە ئازارن!«سەرم دەسووڕێنم.

پیاوێكی گەنج ئەو قسەیەی كرد.هێشتا تەمەنی 20 سااڵنە.

هارون ئیلەری.قەدەر لەسەر ناوچاوانی نووسراوە.

هارون دەڵێ »كاك حەسەن تێدا چووین« و بەرەوام دەبێت »باپیرم، ژنخوشـــكم، كچی مامم، هەموویان لە ژێر ئاسەواری خانووەكاندا مان. زەمـــزەم، كچە چوار مانگییەكەی هەتیو بوو. خانوویەكمان دروســـت

كردبوو كە بەرهەمی رەنجی پێنج ساڵم بوو، ئەویش رۆیشت«.»تۆ چ ئیش دەكەی؟«

لە كراچی بووم. چەند ســـاڵە ئیشی گەچكاری دەكەم. كاك حەسەن، لە غوربەت بووم«

هاروون بەردەوام دەبێت:»جا ئێمە كەی لە ماڵی خۆمان بووین، بەردەوام لە غەریبین، بەردەوام

لە غوربەت ژیاین. ئیم خاكانە پڕ لە ئازارن.سبەیش لە خاكە پڕ ئازارەكانەوە بەردەوامی

لەو نانەواخانەیەی شـــارەوانیی بەیئۆغڵو دروستی كرد، چۆرەگەكان پچـــڕ پچڕ دەڕۆن. محەممەد ئەمین كە لەســـەرەوەش ئاماژەم پێ دا، لە هەموو كەس زیاتر دەیپرســـی قوتابخانە كەی دەكرێتەوە. چونكە

دەیەوێ ببێتە پزیشك. بۆ خوێندنیش پێی خۆشە ببێتە پزیشك. * نووسەر لە رۆژنامەی میللیەت-ی توركی

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

4849

ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011

ئــــەو شۆڕشــــە جەماوەرییەی ئەمــــڕۆ جیهانی عەرەبی بەخۆیەوە دەبینێ 70 ســــاڵ پێش ئێستا بەشێكی زۆر لە واڵتانــــی ئەوروپای گرتبۆوە، ئەگەر چی ئێســــتاش نــــاوە ناوە لە ئەوروپا خۆنیشــــاندان ئەنجام دەدرێ جا خۆنیشــــاندانی قوتابیان بێ یــــان كرێكاران بەاڵم داوا و سروشتی ئەو خۆنیشاندانانە زۆر جیاوازە لەوەی ئێستا لــــە جیهانی عەرەبیــــدا روودەدا، چونكە ئــــەوان داوای گۆڕینی سیســــتمی حكومڕانی ناكەن بەڵكە كێشــــەیان لەگــــەڵ حكومەتە و زۆرجار دەتوانــــن حكومەت ناچار

بكەن دەستلەكاربكێشێتەوە.هەموومــــان دەزانیــــن نهێنی ســــەركەوتنی رۆژئاوا لەو سیســــتەمە دیموكراســــییەیە كە لە نێوخۆیدا پەیڕەوی دەكات بــــەاڵم ئەوە مانای ئەوە نییە كە لەسیاســــەتی دەرەكیشــــدا هەمان گوتار دەخوازێ، سیاسەتی رۆژئاوا لەســــەر بنچینــــەی بەرژەوەندییەكانی وەســــتاوە لەم رووەوەش نموونــــە زۆرە، زۆرن ئەو واڵتە تۆلیتارییانەی كە رۆژئاوا لەســــەر بنەمــــای بەرژەوەندی ئابووری وەك نەوت یان پشــــتگیریكردنیان لە ئیســــرائیل،یارمەتی و

ئاسانكاریان پێشكەش دەكات.نووســــەری ناوداری تورك )عەبدوڵاڵ ئایگوڵ( دەڵێت: »عــــەرەب تەنهــــا لە ئاســــتی حوكمڕانی و سیســــتمی سیاسیدا ئازادی و دیموكراســــیان بزر نەكردووە بەڵكە لەســــەر ئاســــتی هەڵبژاردنی شارەوانیەكانیشــــدا، ئەو بارودۆخەش وەنەبێ هەر تەنها پەیوەســــت بێ بە هێزە عیلمانییەكان بەڵكە تەیاراتی ئیسالمیشی گرتۆتەوە«.

لــــە توركیــــا رەوتێكــــی پێچەوانــــە دەبیندرێــــت، لە پێوەندییەكی تەلەفۆنی نێوان ســــەرەك ئۆباما و تەیب ئەردۆگاندا ئۆباما بەروونی ستایشی مۆدێلی هەنووكەیی توركیای كرد و رایگەیاند كە بەهێزی توركیا لەسیستەمە

دیموكراسیەكەیدایە .لەنێــــو دێڕەكانی ئــــەو گوتەیەی ئۆبامــــادا موفارەقە و جیاوازیــــی دەخوێندرێتــــەوە، لەرابــــردوودا ئەمریكا پاڵپشــــتێكی گــــەورەی عەســــكەرەكانی توركیا بوو، ســــەرجەم ئەو كودەتا ســــەربازییانەی لەماوەی 1960 تــــا 1997روویاندا هەموویان بــــە موبارەكەوە ئاگاداری ئەمریــــكا بــــوون، بــــەاڵم كاتێــــك گەلــــی توركیا لە

هەڵبژاردنەكانــــدا ئیرادەی خۆی فەرز كرد و دەنگی بە پارتێك دا كە دەیەوێ ریفــــۆرم ئەنجامبدا و پەراوێزی ئازادییەكان فراوان بكات، ئیدارەی ئەمریكاش ناچاربوو لەگەڵ تەیاری نوێی توركیا هاوئاهەنگ بێ و پشــــت لە

عەسكەر بكات.الی كەس شــــاراوە نییــــە كە ئەمریــــكا داكۆكیكارێكی سەرسەختی نیزامی زەینلعابدین بن عەلی بوو بەاڵم كاتێك زانی سەردەمی بەســــەرچووە و گەل ناڕازییە زیرەكانە هاتە بەرەی گەلی تونســــی و كەوتە پاڵپشــــتیكردنیان و ئاڕەســــتەكردنیان وەك ئــــەوەی خــــۆی دەیەوێــــت، لەمیســــریش هەمان ســــیناریۆی دووبارە كردەوە، بەاڵم بێئــــەوەی نیزامی حوكمڕانی گۆڕانی بەســــەردابێ، واتە تەنهــــا داوای گۆڕینی موبارەكی كرد، لێرەوە بەشــــێكی زۆر لەچاودێرانی سیاسی پێیانوایە كە هەنووكە ئەمریكا لە هەوڵــــی ئەوەدایە هەمان مۆدێلــــی توركیا بە بااڵی میسردا ببڕێ و دووبارەی بكاتەوە. بەاڵم بەشێكی دیكە لەچاودێران ئەو تەرحە بە تەرحێكی سەقەت وەسفدەكەن و پێیانوایە زەحمەتە ئەو ســــیناریۆیە بۆ میسر گونجاو بێ چونكە توركیا لەرووی بارودۆخی مێژوویی و سیاسی و دیمۆگرافییەوە تەواو لە میســــر جیاوازە، سیستەمی حوكوكڕانیشــــی تێكەڵەیەكە لە عیلمانیەت و عەسكەر و

بەشێك لە ویسایەی دەرەكی. لەراســــتیدا گەر هــــەر واڵتێك بیەوێــــت هەمان مۆدێل دووبارە بكاتەوە، یەكەم شــــت كــــە هەنگاوی بۆ دەنێ رێگەدانــــە بە جەماوەر بە ئازادانە و بێ سانســــۆر رای خۆی دەرببڕێ، دواتر هەوڵی چەسپاندنی عەدالەت بداو ئینجا پارێزگاری لە ناســــنامەی نەتەوایەتی و نیشتمانی

میللەتەكەی بكات.و ئازادییــــەكان چەســــپاندنی و رووە هەنگاونــــان دیموكراسی روویەكی دیكەی پارێزگاریكردنە لە ناسنامە و بەرژەوەندییە نیشتیمانییەكان و ئاشتبوونەوە لەگەڵ خود. توركیای داد و گەشەپێدان رێك ئەوەی ئەنجامدا هەر واڵتێكی عەرەبیش مۆدێلی توركیا بكاتە نەخشــــە رێگەی داهاتووی پێویســــتە ئەو راســــتیانە لەبەر چاو

بگرێ وەك خۆی پڕاكتیزەیان بكات.سەرچاوە: ئاژانسەكان

وركیی ت

ۆدێلی م

ردنپیك

كۆ

اندابەك

ەرەی ع

مڕانحوك

ستمی ەسی

ل

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

5051

ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

سەركیس نەعوم

ئەوانەی داوای گۆڕانـــكاری لەجیهانی عەرەبی دەكەن، دان بەوە دەنێن كە بەدیهاتنی گۆڕانكاری )ئیخوانـــی بەهێزترینیـــان ئیســـالمییەكان، موســـلمین( لە زیاتر لـــە دەوڵەتێكی عەرەبی دەگەیەنێتە دەسەاڵت، كۆمەڵگای نێودەوڵەتی لەپێش هەمووشـــیانەوە ئەمریكا كە پاڵپشتی گۆڕانكاری دەكات دان بە هەمان راستی دەنێت، ئەوەی هانی هـــەردوو دانپێدانانەكەش دەدات ئەو ئەزموونە سەركەوتووەی- بەالیەنی كەم تا ئەم ساتەوەختە- ئیســـالمیەكانی توركیایە بە )AKP( ڕێبەرایەتی پارتی داد و گەشەپێدانكە بەئامرازی دیموكراســـی گەیشتە دەسەاڵت و پارێـــزگاری لـــەو دیموكراســـیەتە كردوە و لەسایەشـــیدا لەگەڵ سیستمی عەلمانی ژیاون كە دامەزرێنەری توركیای نوێ مستەفا كەمال ئەتاتورك بنیادی نـــاوە. هەروەها هاندەرێكی

دیكە، یان پاڵپشتیەكی دیكە ئەو روانینە پۆزەتیڤەیە لەئاســـتی واڵتانی ئیسالمی و عەرەبی و نێودەوڵەتی بۆ ئەزموونی توركیا، بەتایبەتیش دوای تێپەڕبوونی

زیاتـــر لە 10 ســـاڵ بەســـەر هەروەها دەســـپێكردنی، ئـــارەزووی بەهێزیان بۆ

ئیلهامـــی ئـــەوەی وەربگیرێ لـــێ

لە پرۆســـەی

گۆڕانـــكاری كە گەالنـــی عـــەرەب لەپێناویدا تێدەكۆشن.

ئایا سەركەوتنی ئەزموونە ئیسالمیەكەی توركیا واتای ئۆتۆماتیكی ســـەركەوتنی هاوشـــێوەیە لەدەوڵەتانـــی دیكە، بەتایبەتیـــش لەجیهانی عەرەبی؟ واتا بەكورتیەكەی ئایا ئەزموونەكەی

توركیا دەشێ كۆپی بكرێ؟چاودێرانـــی بارودۆخـــی توركیـــا و ناوچەكە دەمێكە بڕوایان وایـــە كە كۆپیكردن مەحاڵە، هەروەها ســـەركەوتنی ئۆتۆماتیكیش مەحاڵە، پاساوی ئەمەش بە كورتە ڕاڤەیەك دەدەنەوە بـــەوەی لەتوركیـــادا روویـــداوە و دەڵێن ئەو پارتە ئیســـالمیانەی پێش AKP لە توركیا دامەزران، بەرچاوترینیشان پارتی )فەزیلە( كە نەجمەددین ئەربەكان دایمەزراند، سەرەڕای ئەو جەماوەرە زۆری هەیبوو نەیتوانی لە گۆڕەپانی سیاســـیدا بمێنێتـــەوە، هـــۆكاری ســـەرەكی ئەوەش ئەو رادیكالیەتـــە توندەی هەیبوو كە هەڕەشەیەكی راستەوخۆ بوو بۆ سەر سیستمی عەلمانی و دامەزراوەی ســـەربازی كە بەرگری لە عەلمانیـــەت دەكرد، هەروەهـــا هۆكارێكی دیكـــەش ئەوە بوو كە بەشـــێكی زۆری گەلی توركیا بڕوای بە سیستمی عەلمانی هەبوو و پشتگیری لێدەكرد. ئەو هەڕەشەیە بە گەیاندە ئەربەكانی كاردانەوەیەك وەكو پارتەكـــەی و زینـــدان دیكە پارتەكانـــی هەڵوەشـــانەوە، چـــی ر هەتنی و كە ر ســـەو ئەردۆغان

دامەزرێنەری پارتی میسرییە ئازادیخوازەكان )نەجیب ساویرس( ڕایگەیاند: »ئەو یەكەم كـــەس دەبێت بەدەنگی بـــەرز دەڵێت بژی ئیســـالم ئەگەر هاتوو ئیخوان موســـلیمنی میســـر هەمان مۆدێلی توركیای لەسیاسەت

و حوكمڕانیدا پەیڕەوكرد«.هەروەها ســـاویس لەمیانـــەی ئامادەبوونی لەشـــاری لەندەنی پایتەختـــی بریتانیا بۆ بەشـــداریكردن لـــە كۆنگـــرەی پارتەكەی ئەوەشـــی گوت كـــە 4 - 5 مانگی داهاتوو بەس نیە بۆ دروستبوونی بنكەی جەماوەری حزبێـــك و ئـــەو ماوەیە ئێجـــگار كورتە، هەروەهـــا گەورەتریـــن ڕكابـــەر و تەحەدا لەبەردەم پارتەكەی نەیاری ئیســـالمییە كە

ئیخوان موسلمین نوێنەرایەتی دەكات.ســـاویرس لەدرێژەی قسەكانیدا ئاماژەی بۆ ئەوەش كرد كە هەڵبژاردنە چاوەڕوانەكەی میســـر ملمالنێیەكـــی توند لەنێـــوان هێزە تەقلیدییەكان و هێزە ئسوڵییەكان بەخۆیەوە دەبینێ، پارتی میسرییە ئازادیخوازەكانیش پارتێكی ئیســـالمی ڕەوت نییە و سەرجەم چیـــن و توێـــژە جیاجیاكانـــی كۆمەڵگەی

میسری لەخۆدەگرێت. شـــیاوی باســـە نەجیب ســـاویرس یەكەم ســـەرمایەداری میســـری بوو كە پشتیوانی خۆی بۆ شۆڕشـــەكەی 20ی یەنایر ڕاگەیاند و نەیارێكی دیـــاری ڕژێمەكەی موبارەكیش

بوو.

لەگەڵیشدا گەورە سەركردەكانی AKP لەپێش هەمووشیانەوە عەبدوڵاڵ گویلی سەرۆك كۆمار و ئەحمەد داود ئۆغڵۆی وەزیری دەرەوە، بە بۆچوونی ئەوانە بـــەوە بە دیهاتووە كە ئەوان )پراگماتیكـــن( لە كاری مەدەنی و سیاســـیدا، ئەگەر بیانەوێ پارتە ئیسالمیەكەیان بژیت و ئیسالمیەكانیش وەكو الیەنێكی سەرەكی لە واڵت لەگەڵ عەلمانیەكان دیار و بەرچاو بن.

واتە سیســـتمەكە و رێســـاكانیان پەســـند كرد و گەیشـــتنە دەسەاڵت و تائێســـتا-بەالیەنی كەمەوە- هەوڵیان نەداوە بیگـــۆڕن. لەگەڵ ئەوەی بەردەوام هەوڵیانداوە ئیسالمیەتەكەیان لەناوخۆ بەدیار بخەن، بەاڵم بەبێ هەڕەشەكردن و ئیستیفزازكردن، لەدەرەوەش لە رێگەی بایەخدانی زیاتر بە جیهانی ئیسالمی و هەوڵدان بە گێڕانی رۆڵێكی گرنگ لە بەڕێوەبردن و

چارەسەركردنی كێشەكانی ئیسالمیەكەتەی خۆیان زەق كردۆتەوە.ئاستی پراگماتیكی الی ئیسالمیەكانی توركیا گەیشتۆتە رادەیەك هەندێ لە كادیـــرە پایە بەرزەكان پارتەكەیان وەكو پارتێكی پارێزگار وەســـف بكەن، هەندێكی دیكەشـــیان ئیسالمیەتیش بۆ ســـیفەتە پارێزگارییەكە وەســـف دەكەن، ئەم ئەزموونەی توركیا ســـەرنجی خودی چاودێرانیش راكێشاوە لە جیهانی عەرەبی، ئیسالمیەكانی جیهانی عەرەبی نەیتوانیوە مۆدێلێكی وەها پێشكەش بكەن، یان دەكرێ بڵێین رێگەیان پێ نەداون، بۆیە گرەوكردن لەســـەر ئەو گۆڕانكاریانەی ئێســـتا لە تونس و میســـر ئەنجامدەدرێن، ئەزموونێكی فەرمانڕەوایی، یان سیســـتمێكی هاوشێوەی ئەزموونی ئیسالمیەكەی توركیای لێدەكەوێتەوە، رەنگە لە شوێنی خۆیدا

نەبێت.رەنگە ئەزموونی تونس لە توركیا نزیك بێ، نەك ئەوەی میســـر، ئەمەش بۆ چەندین فاكتەر دەگەڕێتەوە، بەرچاوترینیان: لیبراڵ و دیموكراتەكانی تونس هێزێكی گرنگن ســـەرەڕای الوازی رێكخســـتنەكانیان، ئەمە جگە لەوەی رێبەری ئیسالمیەكان )راشد ئەلغنوشی( لە رۆژئاوای نزیك تونس

ژیاوە، بۆیە بە بیر و هزری رۆژئاوا كاریگەر بووە. هەرچی ئیســـالمیەكانی میسریشـــە، ئەوا بارودۆخی واڵتەكەیان لەدەیان ســـاڵی رابردوو رێگەی نەداوە لەنێو ئەزموونێكی سیاســـی دەوڵەمەند و درێژخایەندا بژین، تا هانیان بدات لە قۆناخی گۆڕانكاری ئێستا وێنەیەكی دەقا و دەقی )ئیســـالمیەتەكەی توركیا( بن، جگە لەمەش میســـر هیچ رۆژێـــك دەوڵەتێكی عەلمانی نەبـــووە، هەروەها سوپاكەشـــی عەلمانی نەبـــووە، یان ملمالنێ و كێبڕكێ رۆژێك بێ بگاتە ئاســـتی هاوســـەنگی یان بگاتە ئاســـتی ئەزموونێكی نوێ كە ســـەرجەم الیەنە بەهادارەكانی كۆمەڵگا و دەوڵەت لەچوار دەوری خۆیدا كۆبكاتەوە. رەنگە ئەوەی روویدا لەكاتی پێشوازیكردنی سەرۆكی حكومەتە ئیسالمیەكەی توركیا )رەجەب تەیـــب ئەردۆگان( لەالیەن گەلی میســـر، بەدەستنیشـــانكراویش لەالیەن »ئیخوانەكان« و ئیســـالمیەكان دەرخەری جیاوازی نێوان ئیسالمیەكانی میســـر و توركیایە، چونكە ســـەرەتا وەكو »خەلیفە«یەكی موســـڵمان پێشوازیان لێكرد، بەاڵم كاتێك داوای لێكردن چاو لە ئەزموونی پارتەكەی بكەن، واتا بە پێكەوەژیانی حكومەتێكی ئیســـالمی لەگەڵ سیســـتمێكی عەلمانی )وەكو ئەوەی ئاماژەیەك بدات بۆ دەوڵەتێكی عەلمانی لە میسر(

بە توندی رەخنەیان لێ گرت و هێرشیان كردە سەری.سەرچاوە: رۆژنامەی )النهار(ی لوبنانی.

ئەزموونە ئیسالمیەكەی توركیا ناشێ كۆپی بكرێ!

چەپڵە بۆ ئیسالمی سیاسی لێدەدەم گەر

ئیخوان موسلیم توانی مۆدێلی توركیا لەمیسر دووبارەبكاتەوە

دامەزرێنەری پارتی میسرییە ئازادیخوازەكان:

5253

ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011

خەونی توركـیــــــــــــــا دوای 12 ساڵ د.محەمەد سەعد ئەبو ئەلعەزم )*(

»وا دەكەم هەموو توركیاییەك هەست بە شانازی بكات..كاتێك پاسپۆرتەكەی هەڵدەگرێ و دەبینی دەوڵەتانی جیان بەخێرهاتنی دەكەن و بەو پەڕی رێزوخۆشەویستییەوە دەرگای بۆ دەكەنەوە بەبێ

ئەوەی پێوستی بە ڤێزا هەبێ«.ئەمانە وشـــەكانی ئەحمـــەد داود ئۆغڵو وەزیری دەرەوەی توركیان كـــە كورتكراوەی دیدی ئەوە بۆ ئـــەو پێگە نێودەوڵەتییەی توركیا كۆششـــی بۆ دەكات و رادەی كاریگەری بەســـەر هاوواڵتی توركیا كەوای لێهاتووە هەر لێدوانێكی حكومەت بـــە جیدی وەربگرێ، بۆیە هەموو الیەك ئێتســـا خۆی ئامـــادە دەكات و بە ســـەبر و ئارامییەوە چاوەڕێی ســـاڵی 2023 دەكەن، ئەو ساڵەی كە بەڵێنەكـــەی »ئۆغڵو« بەدی دێـــت بەوەی كە توركیـــا بچێتە رێـــزی دەوڵەتە زلهێـــزەكان كە

سیاسەتەكان دادەڕێژن و رووداوەكانی تر جیهان دەبزوێنـــن، تا ببێتە چوار یاریزانە

گەورەكە لەسەر ئاستی جیهان. كاتێك د. ئەحمەد داود ئۆغڵو قسە

دەكات پێویســـتە هەموومان گوێی بۆ بگریـــن، ئەوە ئەو

پیاوەیـــە كە دارێـــژەر و ئەندازیاری سیاســـەتی دەرەوەی توركیایە دوای ئەوەی AKP دەسەاڵتی گرتە دەست، لە سایەی سیاسەتەكانی ئەو پیاوە توركیا توانی لە چەند ســـاڵی رابردوو شوێنێكی نێودەوڵەتی بەرچاو بەدەست بێنێ و لە زۆربەی كـــوڕ و بۆنەكاندا ئامادەیـــی هەبێ، ئەم پێگەیە بە رێككەوت نەهاتـــووە، بەڵكو بەرهەمی هەوڵ و كۆششێكی درێژخایەنە و »ئۆغڵو« سااڵنێكی درێـــژی تەمەنی بۆ ئەمە تەرخـــان كرد و تا لە ا ییـــد تا كۆپەرتوكـــی یـــی اڵ قو «ســـتراتیژی« لـــێ بەرهـــەم ئـــەو هـــات، كە پەرتوكەی تێیدا بە نایابی و دیـــدگا ی ز ا شێو

خۆی خســـتۆتەڕوو، بەشێوەیەك بۆتە رێبەرێكی كردرای بۆ هەر دەوڵـــەتێك كە بیەوێ پێگەیەكی نێودەوڵەتی هـــــەبێ. بەشیكردنەوەیەكی وردی واقیعی سیاسی ئێستا دەستی پێكرد، دواتر ئەو نەخشە رێگەیەی داڕشـــت كە بەهۆیەوە توركیا دەتوانـــێ كاریگەری بخاتە ســـەر ئـــەو واقیعە، كاتێك ئەو شـــیكارە دەخوێنێتـــەوە، ئەوا بەبێ وشیاری خۆت دەبینیەوە بەراوردكاری دەكەی و لە پێگـــە ونبووەكەمان دەگەڕێی، هەروەها چۆن دەكرێ ئەو سیاســـەتانە بگوازینەوە بەشێوەیەك

كە لەگەڵ واقیعی هاوچەرخمان گونجاو بێت.كاتێك لەنێـــو نەتەوەكاندا لەخـــۆت دەگەڕێی، دەگەیتـــە ئەنجامێـــك ئەویش ئەوەیـــە كە ئێمە لەبەردەم چوار گروپـــی دەوڵەتان داین: یەكەم، دەوڵەتی سیاسەتە زۆرەملێیەكان )ناچارییەكان(، ئەمـــەش ئـــەو دەوڵەتەیـــە كـــە كێشـــەكانی دیـــاری دەرەوەی سیاســـەتی رەهەندەكانـــی

لەمـــە ناتوانێ دەكات، جگـــە

ئاوڕ لەكێشـــەیەكی دیكـــە بداتـــەوە، نموونەی ئەمەش كێشـــەی دارفۆر لەســـودان، كێشـــەی دارفور ئاراســـتەكانی ســـودان دیاری دەكات و سەرجەم توانســـتە جوگرافی و مێژووییەكان بۆ چارەســـەركردنی ئەو كێشـــەیە تەرخان دەكات، گروپی دووەمیش ئەو جۆرە دەوڵەتانەن كە دەكرێ بە دەوڵەتی سیاسەتە سەرەكییەكان پێناسەیان بكەین، ئەم جۆرە دەوڵەتانە سیاسەتی دەرەوەیان بەپێی ریزبەندی پرسە سەرەكییەكان )اولویات( دادەڕێژن، توركیا لەسەردەمی شەڕی سارد لەنێو ئەم گروپە دابـــوو، دواتر بـــەرەو ئەندامێتی لە پەیمانـــی ناتۆ هەنگاوی هاوێشـــت تا بچێتە ژێر ئەو چەترە ئەمنییە، هەڕەشەی نەتەوەیش گرژی نێوان خۆی و یۆنان بوو، ئەمەش وای لێكرد پاڵ بنێ بەسیاســـەتەكانی لە رۆژهەاڵتی ناوین دوور لـــەو دەوڵەتانەی كە نزیكبـــوون لەیۆنان یان لە لەكاتێكدا ســـۆڤیەت، یەكێتی لەو دەوڵەتانە نزیك بێتەوە كە لەگەڵ نزیكیان پەیوەندی ئەمەریـــكا و ناتۆ هەبوو،

چوارچێوەی بۆیە

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

5455

ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011

دەكرێ رێگە خۆشـــكردن، هانـــدان و ناوبژیوانی كردنە، سەرجەم ئەو رۆاڵنەش پێویستی بەوە هەیە كە چوست و چاالك و كارابێت، ئەندامێتی توركیا لە ئەنجومەنی ئاسایش زەق دەبێتەوە، هەروەها لە كۆمەڵەی دەوڵەتانی بیست، لە دامەزراوەكانی رۆژئاواش پێگەیەكی باشی هەیە، ئەمەش ئاماژە بۆ كارایی سیاســـەتی دەرەكی تـــەواوكار، جگە لەمەش توركیا هاوبەشێتییەكی ستراتیژی لەگەڵ ئەنجومەنـــی هاوكاری كەنداو دروســـت كردووە، لەگەڵ كۆمكاری دەوڵەتانی عەرەبیش كۆڕبەندی توركـــی- عەرەبـــی دامەزرانـــدووە، لەیەكێتـــی ئەفریقیاش بۆتە هاوبەشـــێكی ستراتیژی، لەسەر خاكی خۆشـــی لوتكەی دەوڵەتانی قســـەكەری بە توركی رێكخســـتووە، هەموو ئەمانە ئەنجامی

بەرچاوی سیاسەتێكی دەرەكی فرە رەهەندە.هەرچی گروپی چوارەمیشـــە كە پەیوەســـتە بە كۆمەڵـــەی دەوڵەتە گەورەكان كە ســـتراتیژییە جیهانییـــەكان پەیڕەو دەكـــەن وەك ئەمەریكا، روسیا و چین، »ئۆغڵۆ« بەراشكاوی هەوڵدەدات توركیـــا بباتە ریزی ئـــەو دەوڵەتانە، ئەویش لە رێگەی رێكخستنی ریزبەندی پرسە سەرەكییەكان بەپێـــی بنەمـــا و پێوانەی نـــوێ، ئەمە جگە لە كارلێكـــی زیاتری لەگەڵ جوگرافیای دەوروبەری،

سیاســـەتەكانی دەرەوەی سنووردار بوون، بەاڵم ئێســـتا توركیا هەوڵدەدات لەنێـــو ئەم گروپەی دەوڵەتـــان بێتـــە دەرەوە، ئەویش لـــە رێگەی پێداچوونەوەو گفتوگۆكردن بـــەو ئاكامانەی كە

ئەو سیاسەتە دەرەكییە دروستی كردووە.جۆری سێیەم، دەوڵەتی سیاسەتە تەواو كارەكان )متكامل(ن، ئەو دەوڵەتانەی ناچارن گۆڕەپانی هەمـــە الیەنی سیاســـەتی دەرەوەیـــان لە یەك تابلـــۆدا كۆبكەنەوە، دەتوانـــن هێزەكانی خۆیان بەشـــێوەیەك كۆبكەنەوە و بخەنە سەر یەك كە ســـەركەوتن و مانۆڕی سیاســـیان بۆ دەستەبەر بـــكات، توركیا دەوڵەتێكـــی رۆژهەاڵتی ناوینی، ئاســـیای بەلقانـــی و قەوقازیە، ســـەرجەم ئەو پێناسانە راســـتن، ئەمە جگە لەویە دەوڵەتێكە ئینتمیـــای بۆ دەریای رەشـــە، هەروەها دەریای ناوەڕاســـت و دەریای خەزەر هەیە، لەســـەر ئەو بنەمایـــە دەكرێ بگوترێ كە ماوەی سیاســـەتی دەرەكی پشـــت بەســـتوو بە ریزبەندكردنی شتە سەرەكییەكان بۆ توركیا كۆتایی هاتووە، چونكە ئـــەو تایبەتمەندییـــە جوگرافـــی و مێژووییانەی هەیەتـــی دەرفەتـــی پێدەدات كە لەیـــەك كاتدا پەیوەندی لەگەڵ سەرجەم ئەو ناوچانەدا ببەستێ. ئەگەر ســـەیری ئەدای سیاسەتی دەرەكی توركیا

تا وەكو ئەم قەڵەمبازەش بەدی دێت پێویســـتە سیاســـەتی »تیروكەوان« وەكـــو بنەمایەك بۆ سیاسەتەكانی دەرەوەی بە بنەما بگرێ، چونكە بە رادەی توندكردنی كەوانەكەی بەرووی ئاسیا، ئەوا كاریگەری هێز و ئاراســـتەی تیرەكەی بەرەو

ئەوروپا و رۆژئاوا زیاتر دەبێ.كاتێك دادود ئۆغڵۆ نەخشـــە رێگا دەكێشـــێ و ئامانجـــی هاوبـــەش دەخاتە بەردەم ســـەرجەم توركەكان بەوەی توركیا بەهاتنی ســـاڵی 2023 ببێتە ئەو یاریزانـــە نێودەوڵەتییەی كە زۆرترین كاریگەری هەبێـــت، ئەوا خزمەتێكـــی مێژوویی پێشكەش واڵتەكەی دەكات، بەو شێوەیە ئێستا یەك خەون سەرجەم تاكەكانی گەل كۆدەكاتەوە، كەســـایەتی توركـــی بـــە شـــێوەیەكی بەرچاو گۆڕانـــكاری بەســـەرداهاتووە، هەســـتكردنی بە كەرامەت و ســـەرفرازی زیاتر بووە، ئارەزووی بۆ بەدیهێنانی سەركەوتن و دەسكەوتی زیاتر پەرەی سەندووە، ئەمەش ئەو گیراوە ئەفسووناویەیە كە دەبێ لـــە رێگەیەوە توركیا لـــە كۆتاییدا هەموو

ئامانجەكانی بەدی بێنێت.

• سەرۆكی ئەنجومەنی كارگێڕی سەنتەری قاهیرە بۆ توێژینەكانی توركیا

بكەین لە میانەی ئەم هەشـــت ســـاڵەی دوایی، بۆمان دەردەكەوێ كە هەوڵەكانی توركیا بۆ ئەوە بووە سیاســـەتێكی دەرەكی تەواوكەر )متكامل( بەرهـــەم بێنێ. لەرێگەی كارلێـــك بوونی توركیا لەگەڵ كۆمەڵێك رووداوی گرنگ دەكرێ بە روونی لەو سیاســـەتە تێبگەین، بۆ نموونە دەبینین كە رووداوەكانی »گورجستان« كاردانەوەی جیاوازی هەریەك لە یەكێتی ئەوروپا، ئەمەریكا و روسیای لێكەوتەوە، كەچی توركیا بووە گرنگترین یاریزان لەهێوركردنـــەوەی بارودۆخەكـــە و بووە قیبلەی سەرجەم سیاسییەكان لەكاتی قەیرانەكەدا. ئەمە جگـــە لەوەی كە لە مەســـەلەی قەوقازدا توركیا كۆڕبەندی دەستپێشخەری خســـتەڕوو، چەندین هـــاوكاری لـــە پێنـــاو ســـەقامگیری قەوقاز بە رێبەرایەتی توركیا دامەزرێنرا، سەرەڕای ناكۆكی مێژوویی لەنێوان توركیا و ئەرمەنســـتان كەچی پەیوەندی هەردووال بەرەو باشـــتر چوو، ئەمەش لە چوارچێوەی ئەو ســـودانەی بەهۆی ئاسایشی وزە ســـەبارەت بەیەكێتـــی ئەوروپا بەدەســـتی دەگات. توركیا ئەو دەوڵەتەیە كە لە دەوڵەتانی دیكە توانای زیاتری هەیە بۆ كاریگەری خســـتنە ســـەرجەم ئەو ناوچانە، لە پێش هەمووشیانەوە ناوچەی رۆژهەاڵتی ناوین. ئەوەی لە توركیا داوا

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

5657

ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011

)AKP( ســـەركەوتنی پارتی داد و گەشەپێدانلـــە بوژاندنەوەی ئابـــووری توركیا لەســـەردەمی فەرمانڕەوایەكەیدا لەســـاڵی 2002 ەوە تا ئێســـتا بـــە یەكێك لـــە گرنگتریـــن فاكتـــەری زیادبوونی ئاشـــتی جەماوەری ئەو پارتـــە دادەنرێ، هۆكاری هەرە لەپێشـــی بااڵدەســـتی ئەو پارتەیە لەســـەر راپرسیە گشتیەكاندا كە بەم دواییە سەنتەرەكانی لێكۆڵینـــەوە لە توركیا ئەنجامیانداوە، لەوانەشـــە هۆكاری ســـەرەكی بـــێ لە بردنەوەی ئـــەو پارتە بـــۆ جاری ســـێیەم، كە توانـــی 50%ی دەنگەكان بەدەســـتبهێنێ لەو هەڵبژاردنـــە پەرلەمانیەی كە

لەمانگی حوزەیرانی رابردوودا سازكرا.رەوشـــی داتەپیوی ئابووری و داڕووخانی بازرگانی و دارایی توركیا بە تەحەددای یەكەم و ســـەرەكی بـــەردەم AKP دادەنـــرێ لەوەتـــەی 8 ســـاڵ گرتۆتەدەســـت، فەرمانڕەوای جڵـــەوی لەمەوبەر ئەو پارتە دوای ئەوەی دەســـەاڵتی گرتە دەســـت بەســـەرۆكایەتی ئەردۆغانـــی ســـەرۆك وەزیران و بەهاوكاری سەرۆك كۆمار عەبدوڵاڵ گویل لە رێگەی سیاسەتێكی چاكســـازی ئابووری، توانی ئابووری توركیا ببوژێنێتەوە كە ئەوەش بە نیمچە موعجیزە دادەنـــرێ و رەنگدانـــەوەی پۆزەتیڤـــی هەبووە لە روانینی گەلی توركیا بـــۆ ئەو پارتە، بەتایبەتیش دوای دەیان ســـاڵ گەندەڵی و بەرتیل و داتەپینی دارایی و ئابووری كە توركەكان لەسایەی حكومەتە عەلمانـــی و نەتەوەییە یەك لەدوای یەكەكان پێیدا

تێپەڕبوون.قەیرانی ئابووری پێش فەرمانڕەوایی

دادوگەشەپێدانئابووری توركیـــا لەرابردوو، بەتایبەتیش لەكۆتایی حەفتاكان بەهۆی زنجیرەیەك حكومەتی ئیتیالفی و سیاســـەتی الوازی ئابووری بەدۆخێكی خراپ و ناهەمـــوار تێپەڕی، توركیا بەئاراســـتەی ئابووری بازاڕ لەســـاڵی 1999 و لەژێر چاودێری ســـندوقی نێودەوڵەتی دراو كۆمەڵێك چاكســـازی ئەنجامدا،

ئەم چاكســـازیانە كە هاوتەریـــب لەگەڵ هەبوونی چەندین كێشـــە و گرفتی ئابووری ئەنجامدرا بووە هۆی الوازكردنی ئابووری توركیا كە لەساڵی 2001 بـــە قەیرانێكی قوڵ كۆتایی هات، ســـیماكانی ئەو

قەیرانە بریتی بوو لە:دابەزینی تێكڕایی گەشەكردن، زیادبوونی تێكڕایی هەڵئاوســـان، بەرزبوونەوەی كورتهێنان )عجز( لە خەزینەی دەوڵەت، بەرزبوونەوەی نرخی ســـوود، دابەزینی كـــۆی بەرهەمی نەتەوەیی واڵت بەڕێژەی

9/5 لەساڵی 2001.كاتێك AKP بە سەرۆكایەتی ئەردۆغان سەرۆك وەزیرانی ئێستای توركیا و سەرۆك عەبدوڵاڵ گویل گەیشتە دەسەاڵت، رەوشـــی ئابووری لە سەرجەم بوارەكاندا گەیشـــتبووە نزمترین خاڵ، بەشێوەیەك رێژەی گەشـــەكردن تەنیا 3% بوو، ئەم رێژەیە بە جێگیری مابۆوە لەسەرەتای نەوەدەكانەوە تا 2002، داهاتـــی مامناوەندی تاك لەســـاڵێكدا تەنیا 3000 دۆالر بـــوو، كۆی بەرهەمـــی ناوەخۆش 3000 ملیار دۆالری تێپەڕ نەدەكرد، پارتەی دادو گەشـــەپێدان رووبـــەڕووی ئەم هەموو تەحەددایـــان ببۆوە، ئەم جگـــە لە داتەپینی نرخی لیرەی توركی كە 70%ی

بەهاكەی لەدەستدابوو. موعجیزەیەكی ئابووری

بەگەشـــبینی AKP بە دەســـەاڵت، ئەردۆغان و هاوڕێیەكەی عەبدوڵاڵ گویل، ئەو دوو سەركردە بە ئەزموونە كە خاوەنی رەگوریشـــەیەكی ئیسالمین، دەســـتیان كرد بە چارەســـەركردنی باری ئابووری و ئامانجێكـــی دوورمەودایـــان دیاریكرد، بۆئەوەی توركیا بگەڕێتـــەوە بۆ هێز و ئەو پێگەیەی كە 90 ساڵ لەمەوبەر هەیبوو كاتێك وەكو ئیمپراتۆریەتێك حوكمڕانی 3 كیشوەری دەكرد، پێویستە ئابووریەكی

بەهێزی هەبێت.بەڕاســـتیش ئەو بوژانەوە ئابووریەی AKP لە 8 ساڵ بەدیهێنا زۆر لەوە زیاتر بوو كە حكومەتەكانی توركیـــا لەســـەردەمی كۆمار لـــە 1923 تا 2002

بەدەســـتیانهێنابوو، ئەمـــەش بـــە موعجیزەیەكی ئابووری وەسفدەكرێ.

ئاماژەكانی پێشـــكەوتنی ئابووری توركیا دەكرێ بەم شێوەیە بخرێتەڕوو:

• كۆی بەرهەمی نەتەوەیـــی لەنێوان 2008-2002 لە 300 ملیـــار دۆالرەوە بۆتە 750 ملیار دۆالر، بە

تێكڕایی گەشەكردنی %6/8• تێكڕایی داهاتی تاكی هەر هاوواڵتیەك لە هەمان ماوە لە 3300 دۆالرەوە گەیشتۆتە 10 هەزار دۆالر.• لـــە دابەشـــكردنی بەرهەم )دەســـكەوت(ەكان

ئاستێكی بەرچاو تۆماركراوە.• دەوڵەت تاڕادەیەكی زۆر گرفتەكانی كورتهێنان و

هەڵئاوسانی تێپەڕكردووە.• كەشـــوهەوای وەبەرهێنان پێشكەوتنی بەرچاوی تۆمار كردووە، توركیا یەكێكە لەو دەوڵەتانەی كە

وەبەرهێنانی دەرەكی راكێشاوەتە ناوخۆی.• توركیـــا لـــە ریزبەندی ئابووریە گـــەورەكان لە ئاستی جیهانی پلەی 16ی بەدەستهێناوە، لەئاستی ئەوروپاش گەیشـــتۆتە پلەی شەشەم، بەمەش بۆ یەكەم جار لەنێوان تێكڕایی گەشـــەكردنی توركیا لەگـــەڵ تێكڕایی گەشـــەكردنی واڵتانـــی ئەوروپا

جیاوازیەكی ئەوتۆی نەماوە.• قەبـــارەی هەناردەكردن لە 33 ملیار بەرزبۆتەوە

بۆ 130 ملیار دۆالر لەكۆتایی ساڵی 2008.• لەمـــاوەی نێـــوان 2002- 2008 بە شـــێوەیەكی زۆر تێكڕایی هەڵئاوســـان و نرخی سوود دابەزیوە، هەروەهـــا دراوی توركیا ســـەقامگیربووە، هاوكات قەرزەكانی حكومەت بۆ زیاتر لەئاستی چاوەڕوانكراو

دابەزیوە.• كەرتـــە جیـــاوازە ئابوورییەكان پێشـــكەوتن و گەشـــەكردنێكی زۆری بەخۆوە دیـــوە، بۆ نموونە لە كەرتی كشـــتوكاڵدا توركیا یەكێكە لەو دەوڵەتە كەمانـــەی كـــە توانیویەتـــی لە بـــواری خۆراكدا بەشـــی خۆی )ئیكتیفـــای زاتـــی( بەرهەمبێنێ، هەروەهـــا لە كەرتـــی پیشەســـازیدا دوای رزگاری ئابـــووری و بەرزكردنەوەی ئاســـتی بەرهەمهێنان بۆ پێوانە جیهانیەكان توانیویەتی گەشـــەكردنێكی لـــە رادەبەدەر تۆمار بكات، ئەمـــەو لەپەیوەندییە ئابووری و بازرگانییەكان لە ئاســـتی هەرێمایەتی و جیهانی، توركیا پێشكەوتنی باشی بەدەستهێناوە، كۆمپانیا توركییەكان لە رێگەی باڵوبوونەوەیان لە چەندین بازاڕی جیهان توانیویانە گەشـــەكردنێكی

ناوازە تۆمار بكەن.توركیا ئەم دەســـكەوتانەی لە سایەی گرتنەبەری پالنێكی داڕێژراو و بەرنامەیەكی سیستماتیك كراو كە AKP دایناوە، بەدەستهێناوە، ئەو پارتە چەندین ســـاڵ هەوڵیدا ئەم بەرنامەیە لـــە كەرتی تایبەت، كەرتـــی فێركردن و كەرتـــی كۆمەاڵیەتی جێبەجێ بكات، بێگومـــان واقیعبوون و خۆگونجاندن لەگەڵ بارودۆخی ســـەردەم، لەگەڵ گرتنەبەری كرانەوە و دیالۆگ و پاراستنی بەرژەوەندی ئابووری سەرجەم توێژەكان هاوكار بووە بۆ سەركەوتنی بەرنامەكە، ئەمە جگە لە پاراســـتنی پالنەكانی گەشـــەپێدانی

پەیوەندییە ئابوورییەكانی توركیا- ئەوروپا.پرۆسەی سەرلەنوێ داڕشتنی پەیكەری ئابووری و بەرزكردنەوەی توانای كێبڕكێكردن لەســـەر ئاستی نێودەوڵەتی لەم چوارچێوەیەدا بووە، ئەمە جگە لە سەركەوتنی حكومەت لە چاككردنی بودجەی گشتی و پارێزگاریكردن لەســـەقامگیریەكەی، ئەمەش لە پێناو بەدەستهێنانی متمانەی وەبەرهێن و دامەزراوە نێودەوڵەتیەكان، كە ئەوەش هێز و تەندروستیەكی

باشی بە ئابووری توركیا بەخشیوە.حكومەتی توركیا شێوازیكی جیاكەرەوە و چاودێری لەبواری بەتایبەتیكردن )خصخصە( پەیڕەوكردوە، هەروەهـــا كردنـــەوەی دەرگاكانـــی وەبەرهێنان و البردنی كۆســـپەكان و كردنـــەوەی چەندین بازاڕ لەبـــەردەم كااڵی توركی، هاندانی دروســـتكردن و هەناردەكردنـــی بە بنەما گرتوە، ئەمەش لەمیانەی پشـــتگیركردنی وەبەرهێنـــەران و هەناردەكاران لە رێگـــەی رێككەوتنامەی هەمەالیەنـــە بەتایبەتیش لەگەڵ دەوڵەتانی دراوســـێ و دەوڵەتانی عەرەبی، هەروەها حكومەت لە دانانی پالنەكانی گەشەپێدان و چاودێریكردنی و كەمكردنەوەی رادەی گەندەڵی لەنێو دامەزراوە كارگێڕی و ئابووریەكاندا شێلگێرانە

كاری كردووە.ئەو هۆكارە ســـەرەكیانەی كـــە یارمەتیدەر بوون تا ئابووری توركیا بەو ئاســـتە بگەشـــێتەوە، ئەو رێوشوێنانەن كە حكومەتی AKP گرتویەتیە بەر

كە لەمانەدا خۆی دەبینێتەوە:• چاكسازیە بانكییەكان، سەرلەنوێ بنیاتنانەوەی كەرتی دارایی دوای قەیرانە بانكیە خۆجێیەكان كە

لە 2001 روویدا.• ئەو چاكسازیانەی لە پەیكەری ئابووری ئەنجامدرا زەمینـــەی بۆ دامەزراوە و بـــازاڕە جۆراوجۆرەكان

موعجیزەی ئابووری توركیا!

فاتن نەسار*

ریوو

ـــــــبــــــ

ــــاـــــــ

ئـــــ

ئـــــــــــــــابـــــــــــــــــــووریئـــــــــــــــابـــــــــــــــــــووری

5859

ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011

خۆشـــكرد كە لەســـەر بنەمایەكی تەندروست كار بكەن.

• سەقامگیری سەرتاپای كەرتی ئابووری، هەروەها سەقامگیری سیاسی.

• پێكهاتەی گەنجی دانیشتوان، ئابووری چاالك.• چاكســـازیەكانی دراو كە لـــە 2002 ئەنجامدران، واڵت ســـەركەوت لـــە البردنی 6 ژمـــارە لە دراوی

توركیا.• دەستپێشـــخەریە بازرگانیەكان كە لەو رێگەیەوە واڵت توانـــی پەرە بـــە پەیوەندییەكانـــی لەگەڵ ســـەرجەم دەوڵەتانی رۆژهەاڵتی ناوین، ئەفریقیا و

ئەمەریكای التین بدات.• دروستكردنی كارگێڕی پەرەپێدانی نیشتەجێبوون كە شوێنی نیشتەجێبوونی كەم خەرجی بۆ زیاتر لە

ملیۆنێك هاوواڵتی توركی دابین كردووە.• چاكســـازیەكانی بیمـــەی كۆمەاڵیەتی كە بەپێی ئەوە سیســـتمێكی یەكگرتووی بیمەی كۆمەاڵیەتی بۆ هەموو ئەوانە جێبەجێكرد كە لە پیشەی ئازاددا كار دەكەن، بـــە جێبەجێكردنی ئەو رێكارانە یەك كرێكار نەما كە لەسیســـتمی بیمەی كۆمەاڵیەتیدا

تۆمار نەكرابێ.• چاكسازی چاودێری تەندروستی كە خزمەتگوزاری چاودێـــری تەندروســـتی لەسەرانســـەری واڵت بۆ

بەسااڵچووان بەخۆڕایی دابین كردوە.• كرانـــەوە بەڕووی جیهانی دەرەوە و پەرەپێدانی پەیوەندیـــە بازرگانی و ئابوورییـــەكان لەگەڵیدا، ئەمـــەش خـــۆی دەبینێتـــەوە لـــە واژۆ كردنـــی رێككەوتنامەكانی بازرگانی ئـــازاد، قەدەغەی دوو

باجی، هاندانی وەبەرهێنانی دووالیەنە.• بەهێزكردنـــی رۆڵـــی كۆمەڵگـــەی مەدەنـــی و دامەزراوە خۆبەخشەكان لە بەدیهێنانی گەشەپێدانی

ئابووری.دیدێكی ئاییندەیانە

پارتی داد و گەشەپێدان ئامانجێكی ئابووری داناوە هەوڵـــدەدات بەهاتنـــی2023 - بەبۆنەی100 ســـاڵ تێپەڕبوون و بەســـەر دامەزراندنی كۆماری توركیا- بەدیبهێنێ، ئەویش ئەوەیە كە توركیا ببێتە یەكێك

لەو دەوڵەتەی جیهان لەڕووی ئابووری.ئەگەر ئەو گۆڕانكاریانـــە دوورمەودایانە لەبەرچاو بگرین كە بەســـەر نەخشـــەی ئابـــووری جیهاندا دێت و رۆڵی گەشـــەكردنی توركیا لەســـەر ئاستی نێودەوڵەتـــی، ئەوا پێشـــبینی دەكـــرێ، توركیا

لەئاســـتی جیهانی پێگەیە گرنك بەدەستبهێنێ و سەركەوتوو بێ لەو ئامانجەی دەستنیشانی كردووە،

ئەمەش لەبەر ئەم هۆیانەی خوارەوە:• پێكهاتـــەی دانیشـــتوانەكەی گەنجە )بەتایبەت ئەگەر بە پێكهاتەی دانیشتوانی دەوڵەتانی یەكێتی ئەوروپا بەراوردبكرێ(، ئابووریەكەشـــی زیندوو و

چاالكە.• هێزی كاری بە رێژەیەك كەم خەرجیە.

پیشەســـازییە ئەزموونەكانـــی، دەرەنجامـــی •دێرینیەكانی )پیشەســـازی ئۆتۆمبێل، رســـتن و چنین، كەرســـتەی بیناســـازی و ئەوانی دیكەش( ئامادەیە بۆ راكێشانی دەرفەتی زیاتر وەبەرهێنان.

و ئابووریەكـــەی ســـەرتاپای ســـەقامگیری •سەقامگیری سیاسی كە یارمەتیدەر بوون بۆ نزیك

پەرەپێدانی ژینگەی وەبەرهێنان.• هەلـــی چوونـــی بـــۆ نـــاو یەكێتـــی ئەوروپا، چاكســـازییەكانی لە بـــواری پەیكەری ئابووری كە هەموویـــان پێكەوە ژینگەی وەبەرهێنان و ئابووری

باشتر كردووە. • خاوەنی كەرتێكی بانكی بەهێز و زیندووە.

پێگە ستراتیژیەتەكەی• نزیـــك لە بـــازاڕە تـــازە گەشـــەكردوەكان كە وای لێـــدەكات ببێتـــە ســـەنتەری بەرهەمهێنان و

خزمەتگوزاری گواستنەوە و گەیاندن.• پردی گواستنەوەی وزیە لەنێوان بەرهەمهێنەرانی

رۆژهەاڵت و بەكاربەرانی رۆژئاوا.بـــەو پێیەی كۆماری توركیا هاوســـنوورە لەگەڵ رۆژهەاڵتی ناوین لەالیەك و ئەوروپا لەالی دووەم، ئەوا بەجۆرێك بۆتە ســـەنتەری گواســـتنەوەی و گەیاندنی نەوت و گازی سروشتی، چونكە كەوتۆتە نێوان دەوڵەتانی بەرهەمهێنەری گازی سروشـــتی

لە رۆژهەاڵت و دەوڵەتانی بەكاربەر لە رۆژئاوا.لەكۆتاییـــدا دەتوانین بڵێین، ئەگـــەر ئەزموونی AKP لەبواری سیاســـی دەكرێ وەكو مۆدێلێك دەوڵەتانی ناوچەكە چاوی لێ بكەن، ئەوا ئەزموونە ئابووریەكەشـــی چی لە ئەزموونە سیاســـییەكە كەمتر نییە، دەكرێ وەكو نەخشـــە رێگەیەك بۆ هەر دەوڵەتێك كە چاوی لە پێشكەوتنی ئابووری و ئاســـتێكی بـــەرزی خۆشـــگوزەرانی گەلەكەی

بێت.* توێژەرێكی سیاسی پسپۆرە لەكاروباری توركیا-

قاهیرە.

ئەو ژمارە فەرمیانەی كە بەم دواییە راگەیەنراون بە دیاری دەخات كە ئابووری توركیا لە چارەگی یەكەمی ئەمســــاڵ بەڕێژەی %11 گەشــــەكردنێكی زۆری بەخۆوە دیوە، ئەم ژمارەیە بەڕای زۆربەی پسپۆران و چاودێران واتای زاڵبوونێكی ئاشكرایە بەسەر گەشەی ئابووری چین كە چەندین ســــاڵە بە نموونــــە دەهێنرێتەوە، كە زۆربەی دەوڵەتە پیشەسازییە زەبەالحەكان نەیانتوانیوە كێبركێ

لەگەڵدا بكەن و لەسنووری خۆیدا بیوەستێنن.ئەو ژمارانەی لە ئەنقەرە راگەیەنران دەڵێن توركیا بە گەیشتنی بەو ئاستە توانای خۆی لەدرێژەدان بە سیاسەتی كێبركێی ئابووری و بازرگانی لەســــەر ئاستی نیشتمانی و هەرێمایەتی و نێودەوڵەتی سەلماندووە، لەكاتێكدا كە ئابووری جیهانی رووبەڕووی داتەپین

و پاشەكشێ و چەقبەستنێكی بەرچاو بۆتەوە.تەنیا ئەوەندە بەســــە دە ســــاڵ بگەڕێینــــەوە دواوە تا قەبارەی تەنگوچەڵەمە ئابــــووری و داراییەكانی توركیا ببینین كە پێوەی دەینااڵند، كە نەك تەنیا هەڕەشــــەی لــــە ئابوورییەكەی دەكرد، بگرە هەڕەشــــەی لە دراوەكەشــــی دەكرد كە بەهــــا و متمانەی خۆی لەدەســــتدابوو، هەروەها پەیوەندیە بازرگانی و داراییەكانی لەگەڵ دەوڵەت و دامەزراوە زەبەاڵحەكان و سەنتەرە ناودارەكانی چاودێری ئابووری كە بەردەوام توركیای دەخســــتە چوارچێوەی ئەو ناوچە ســــوورانەی كە هەڕەشــــەیان لەسەر بووە و پێویست بووە بە وردی مامەڵەی لەگەڵدا بكرێ، قەبارەی قەرزە ناوخۆیی و دەرەكییەكان و پەیوەندییە بەردەوام ئاڵۆز و گرژەكانی لەگەڵ بانكــــی نێودەوڵەتی، ئەوەی گوترا لەكاتی خۆی ســــەبارەت بە سەپاندنی پسپۆری ئابووری نێودەوڵەتی توركی كەمال دەروێش بەســــەر حكومەتە ئیئتیالفییەكەی بولەنت ئەجەویدی چەپگر تا ببێتە دوا دەرفەت بۆ دەرخســــتنەوەی توركیا لە لێواری مەرگ. ئەمانە بەشــــێكن لەو وێنــــە و دیمەنانەی مێــــژووی هاوچەرخی ئابــــووری توركیــــا كە بەزەقــــی دەردەكەون كاتێك باســــی ئەو

سەردەمە دەكەین.ئەمــــڕۆ بــــە دیاریكراوی و لەمیانــــەی گفتوگۆكردنــــی رژدبوونی دەنگدەری توركیا لەسەر پێدانی دەرفەتی سێیەم بە حكومەتەكەی رەجەی تەیب ئەردۆگان كە ئێتسا بەهیچ پارتێكی سیاسی توركی نەدراوە، بۆمــــان رووندەبێتەوە كە هاوواڵتی توركی بەم بڕیارەی لەڕێگەی گەڕانی بەدوای ســــەقامگیری سیاســــی، یەكەم شــــت بەدوای ســــەقامگیری ئابووری و دارایی دەگــــەڕا كە حكومەتی AKP لەم ســــااڵنەی دوایی دەســــتەبەری كردووە. ئەو ژمارەی لەبەردەســــتمان دایە دەڵێ كە ژمارەی بەرهەمی پوختی خۆجێی لە چارەگی یەكەمی ئەمساڵ 285 ملیار لیرەی توركی بووە، واتا دوو ئەوەندەی ئەو ژمارانەیە كە لەســــااڵنی پێشوو هەبووە، واتا ئەوەی لەچارەگی ئەمســــاڵ بەدیهاتــــووە دوو ئەوەندەی تەواوی

ساڵێكی رەبەقی پێشووترە.پێش چەند ســــاڵێك دەماننووسی و رەخنەمان لە سیاسەتەكانی AKP بە ئاراستەی بەتایبەتكردن )خصخصە( دەگرت كە »تەڕ و وشكی فرۆشت و خســــتیە بەردەستی دامەزراوە و كۆمپانیا و خاوەن ســــەرمایەی بیانی«، ئەمڕۆ بایەخ و گرنگی و ســــوودی

بڕیــــارە چارەنووسســــاز و یەكالكەرەوەكانی بەو جــــۆرە بەدیار دەكەوێ و پێویستە حكومەت بوێری و سەركێشی وەرگرتنی ئەو

جۆرە بڕیارانەی هەبێ.داڕێژەرانی سیاســــەتە ئابوورییەكان لە حكومەتی AKP دەڵێن ئەوان رووبەڕوبوون لە بەگژداچوونەوەی زۆری و زەحمەتییەكان، هەروەها پەسند كردنی رەچەتەی سەخت و درێژخایەن، ئەویش لەڕێگــــەی خواردنی دەرمانی تاڵ بۆ چەندین ســــاڵ بە ســــەبر و ئارامــــی، بــــەاڵم دەیانزانی كە جددییەت و پاشەكشــــێ نەكردن دەیانگەیەنێتە ئەو ئامانجــــەی هەوڵی بۆ دەدەن. حكومەتەكەی ئەردۆگان، ســــەرەڕای هەموو ئەو شــــتانەی دەگوترێ دەربارەی تایبەتمەندییەكانــــی ئابووری ناوخۆی توركیا كە بە دەوڵەمەندی و ســــامانە سروشــــتییەكان لە زۆربەی دەوڵەتانــــی ناوچە جیا دەكرێتەوە بەرادەیەكی زۆر ســــەركەوت لە جێبەجێكردنی پالنە درێژخایەنەكانی بەشــــێوەیەكی عەقاڵنی و جــــددی و واقیعیانە، بــــە پلەی یەكەمیش پشــــتی بــــە بەهێزكردنــــی بەرهەمهێنان و هەناردەكردن، راكێشانی ســــەرمایەی بیانی، كردنەوەی دەرگای فراوان لەبەردەم وەبەرهێنان لەتوركیا بەســــت. سەرەڕای ئەوەی تــــا ئەم كاتژمێــــرە نەیتوانیوە جیــــاوازی نێــــوان هەناردەكردن و هاوردەكــــردن كەم بكاتــــەوە، بەاڵم لە زیادكردنــــی قەبارەی هەناردەكردن ســــەركەوتوو بــــووە، لەماوەیەكی كــــەم قەبارەی هەناردەكردنــــی دوو ئەوەندە زیاد كردووە. حكومەتی AKP بە پلەی یەكەم پەرۆشی ئەوەبوو خشتەبەندی قەرزە دەرەكیەیكانی بكات و لەكات و شوێنی خۆی ئەوەی دەبێ بیداتەوە، بیداتەوە. لەم رێگەیەشەوە توانی بەشێكی زۆری قەرزەكانی بداتەوە، پالنی دووەمیشی داڕشتنی سیاسەتی ســــەرلەنوێ دانانەوەی ئابووری نیشــــتمانی بوو لە شــــوێنی خۆی، وەكو دیاریشە بە ئاراستەی

دروستدا دەڕوات.لەگەڵ ئەمانەشــــدا ئەو پرســــیارە هەر دەمێنــــێ، ئایا حكومەتە نوێییەكەی ئەردۆگان ســــەركەوتوو دەبێ كە ســــتراتیژییەتەكان لەسەر بنەمای ســــەقامگیری سیاسی و ئەمنی ناوخۆ و تۆڕێكی بەرفراوانی پەیوەنــــدی ئابووری و بازرگانــــی لەگەڵ دەوڵەتانی دراوسێ داڕشــــتووە، بەم شێوەیە ســــادەیە قەیرانەكانی ناوخۆ تێپەڕ بكات كە بەم دواییە سەریانهەڵداوە، هەروەها بە كەمترین زیان لە دەرهاویشتەكانی تەنگژە و قەیرانە نێگەتیڤەكانی بەهاری عەرەبی دەربچێ؟ بەشی یەكەمی وەاڵمی پرسیارەكەی لە رۆژانی داهاتووی حكومەتی چاوەڕوانكراو و هەوڵەكانی عەبدوڵاڵ گویلی سەرۆكی توركیا بۆ دەربازكردنی واڵت لە تەگژەی سوێندخواردنی دەســــتووری و پەكخستنی كارەكانی پەرلەمان هەڵبژێردراوە بەر لــــە 3 هەفتــــە دەكەوێتــــەڕوو، هەرچی وەاڵمی بەشــــی دووەمی پرسیارەكەشــــە ئەوا لەالی سەرۆكی دیپلۆماســــییەتی توركیا و بڕیاربەدەســــتەكانە، ئەحمەد داود ئۆغڵو هەر لەســــەرتاوە گوتی ئەوەی بەســــەر هەر پایتەختێكی عەرەبی و ئیسالمیدا بێت، ئەوا ئێمەش بە دەرنجامە نێگەتیڤ و رەنگدانەوەكانی كاریگەر دەبین. ئــــەو دەڵێ كە دەزانێ هەموو گوڵەكان ناچارن بەســــەر پەتێكی دڕكاوی تێپەڕ ببن و پەنجەكان ڕووبەڕووی سەركێشی ببەنەوە.

گەشەی ئابووری توركیا بەردەوام دەبێ؟

سەمیر ساڵحە

ئـــــــــــــــابـــــــــــــــــــووریئـــــــــــــــابـــــــــــــــــــووری

6061

ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011

»لەبەر ئەوەی سەبارەت بە لـەیـال زانـا بێ دەنــگ بــــووم ئازار دەچێژم«

كولتــــــــــــــــــــــــــــووریكولتــــــــــــــــــــــــــــووری

بەڕێوەبەری پەخشی HURRIYET.COM.TR

فاتیح چەكیرگە: هەندێـــك جار لۆژیكـــی هەڵپەی تیراژ و ســـەركەوتن، دەبێتـــە ئەولەوییەت و مرۆڤ لـــەكار دەخات. تاكە هەڵەیەكم ئەوە بوو كە لە بەرامبەر ئەوەی بەسەر

لەیال زانادا هات دەنگمان نەكرد.

ئایا فاتیح چەكیرگە دەناسیت؟ بەڵێ. چەندین ساڵ لە ئەنقەرە نوێنەرایەتیی

رۆژنامەی حورییەتی كردووە. دوای ئەوە بەڕێوەبەری نووسینی رۆژنامەی

ستار بووە كە یەك ملیۆنی لێ دەفرۆشرێت. ئێستاش بەڕێوەبەری

نووسینی )HURRIYET.COM.TR(ە. هەم شیعر دەنووسێت هەم

چاالكوانێكی بواری ئافرەتانە و مێشكی خۆی زۆر پێوە خەریك

دەكات. بە هۆی پەرتووكی شیعری بە ناوی رێبواری باكوور كە تازە باڵو كراوەتەوە، چاوپێكەوتنێكمان لەبارەی

پرسی ئافرەت لەگەڵ سازدا. ئەزگی باشەران

ئەزگی باشەران: پیاوی نموونەیی كێیە؟فاتیـــح چەكیرگـــە: ئەو پیـــاوەی بتوانێت ســـەیری ئاوێنەیەكی روچاڵ بكات و رێز لە خۆی بگرێ، دەبێتە پیاوێكـــی نموونەیـــی. بۆ ئەوەی لـــە ژن تێ بگات، پێویســـتە پیاو ســـەرەتا رووبەڕووی خۆی ببێتەوە. دوای ئەوە ئەمە ئەزموونەكانی ژیانی دیاری دەكات. مەبەســـتم لە ژیان، ژنە. بۆ من خۆی لەخۆیدا ژیان، ژنە. ئەو كەسەی ئەوەی بوێت، ئەوەی خۆشەویستی

بوێت، ئەوەی دایكی، بوێت ئەوەی قیبەلە.....ئەزگی باشـــەران: ئەوەی میدیـــا بەرهەمی هێناوە،

پیاوی نموونەیی تێدا دەبینی؟فاتیح چەكیرگە: نە لە میدیا و نە لە سیاســـەت و نە لە كۆاڵنیشـــدا رێز لە ژن ناگیرێت. ئەمە دوو هۆكاری هەیە: پاشماوەی ڤیوتالیزم و ئەو دەقە ئایینیانەی بە هەڵە شرۆڤە كراون و خاڵێكی تریش پیاوی لۆمپەنە كە بە ناهەق پارە و دەســـەاڵتی بەدەســـت هێناوە. لە رابردوودا پرســـیاری ئـــەوە دەكرا كە چەند ژن لە رۆژنامەكاندا كار دەكەن؟ كە پرسیارێكی بێ واتایە.

ژمارەی ژنان نا، بەڵكو كاریگەریان گرینگە.ئەزگی باشەران: ئەگەر داوای رەخنە لەخۆگرتنت لێ

بكەم؟فاتیـــح چەكیرگە: بوومەتە قوربانـــی ئەم چەمكە و ئازارەكەیم چەشتووە، ئێستاش هەوڵی بۆ دەدەم. تا رادەیـــەك زاتم كرد. هەوڵم دا رێگە لەوە بگرم كە ژن

وەك ئامرازێكی سێكسی بەكار بێت.ئەزگی باشەران: بەاڵم تا ئێستاش هەیە، ئەو هەموو

وێنەیە...فاتیح چەكیرگە: لە الپەڕەی یەكەمدا نابینیت، بەاڵم ئەگەر بچیتە بەشـــەكانی ماگازین، پەپولە و وێنەی گەلەری ئەوە راســـتی دێیت. لۆژیكـــی من ئەوەیە؛ چۆن لە كاتی ســـەیركردنی تەلەڤزیۆندا كۆنتڕۆلمان لە دەســـتە و ئەو شوێنەی بمانەوێت دەیخەینە سەر، بیرم كردەوە كە لەئەنتەرنێتیشدا ئەوانەی دەیانەوێت ســـەیری ماگازین بكـــەن، ئەو بەشـــە كلیك بكەن، دەتوانن بیبینن. وێنەی بەشـــەكانیش پۆرنۆگرافیك

نییە.ئەزگی باشەران: چییە؟

فاتیح چەكیرگە: بۆ نموونە جێنۆفەر لۆپێز لە شەش رێوڕەســـمی ئۆســـكاردا، ئەوەی لەبەر كـــردووە ریز كـــراون. ئەوەی پێی خۆی بێت ســـەیری بكات، ئەوا كرتە لەسەر ئەو بەشە دەكات، بەاڵم من دژی ئەوەم كە ژن وەك شـــتێكی خراپ بخرێتە الپەڕەی یەكەم.

ئەوەی لە دەستم بێت دەیكەم.ئەزگی باشەران: گەلەری بەتەواوی هەڵدەگرێت. وەاڵمی پرسیارێكی وەها: لەڕۆژێكدا هەواڵی دەستگیركردنی

6263

ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011

رۆژنامەنووســـێك زیاتر دەخوێندرێتەوە یا ماگازین؟ هەڵبەتە ماگازینە.

فاتیـــح چەكیرگە: هـــۆكاری هەرە ســـەرەكیی ئەمە رۆژنامەنووسەكانمانن. میدیا چەندین ساڵ ماگازینی زۆر باش بـــەكار هێنا، بـــەاڵم كاریگەرییەكەی كەم دەبێتەوە. ســـەیركە لە رابردوودا تەلەڤۆل هەبوو كە نەما. واتە هێواش هێواش لە قورسایی كەم دەبێتەوە. ماڵپـــەڕەكان بەیەكەوە بەســـتراون. دنیای وەرزش، دنیای سیاســـەت، دنیای ماگازیـــن، ئەگەر حەزت لە

گەلەری نەبێت ناچیتە ناویەوە.لـــە دەرەوەی ئەمە كەس چاوەڕوانـــی لەمن نەكات هێلی ســـوور دابنێـــم. بائەمەش بڵێم كە بانگەشـــە دەكەم كە لە پیاوان زیاتر ژنان سەیری ئەم گەلەرییە دەكەن. توێژینەوە لەسەر قامەت و پرچ و ئیستاتیكا

دەكەن.ئەزگی باشـــەران: ئێوەی پیاو كە دێنە الی یەكتری،

گاڵتەی خراپ لەسەر ئافرەت ناكەن؟فاتیـــح چەكیرگـــە: موبالەغە مەكـــە! هەڵبەتە روو دەدات. لـــە بنچینەی ئەو گاڵتـــە و گەپە خراپانەدا )یاال بابێنین و .. بەمامەكانت نیشان بدە( هەیە. لە

ژێنێتیكی ژیانی باواندماندا ئەمە هەیە.ئەزگی باشەران: ئەوەی پیاوان بۆ خۆیان بە حەاڵڵی دەزانـــن بۆ ژنان بە حەرامی دادەنێن. بەردەوام ئەمە

پەیڕەو كراوە، ئایا پەسندی دەكەیت؟فاتیح چەكیرگە: پەسندی دەكەم، بەاڵم با زانیارییەكی گرینگت پێ بدەم؛ لەم دواییەدا پیاوان لە نێو خۆیاندا گفتوگۆی ئەوە دەكەن، شـــەڕ دەكات، دەچەمێتەوە، دادەنیشێت راســـت دەڵێت. ئەگەر پیاو بیكات، ئەوا لە الیەن ژنەكەیەوە هەڵخەلەتێنراوە، بەاڵم ئەگەر ژن

بیكات، بێ ئابڕووە.ئەزگی باشـــەران: ئەمە گوزارشت لە گشت بۆچوونی

پیاوان ناكات؟.فاتیـــح چەكیرگە: هەیە وا بیر بكاتەوە، ســـینەمای توركیا لە ســـاڵی 1960ەكان ئەم زەهنیەتەی بەرهەم هێنـــا، بەاڵم لـــە هەلومەرجی نوێدا ئەمـــە نییە. بۆ نموونە یەكێك بنووســـێت »كچانی چەپ خراپن«، یەكســـەر وەك سەری دوومەڵ ناو دەر دەكات. نە لە نێو پیاواندا و نە نە لە نێو میدیاشـــدا پێشوازی لێ

ناكرێت.ئەرشیف بگەڕێ،15 ســـاڵی یەكەم كە ژن دەكوژرا، نێردراوی پۆلیس بە شێوەیەكی ئۆتۆماتیكی پرسیاری

دەكرد. برا ئەمە فاحیشە بوو؟ئێســـتا ئاســـتەمە كوشـــتنی ژن بەو چاوە سەیری

بكرێت؟ئەزگی باشەران: گەورەترین هەڵەت سەبارەت بە ژن

چی بووە؟فاتیـــح چەكیرگە: یەكیان ئەوەیـــە زاتی ئەوە ناكەم ژن بێنمەوە. دووەمیان زۆر عاشـــقی هاوســـەرەكەم بووم، بـــەاڵم نەمتوانی ئەم پەیوەندییە بخەمە بواری

جێبەجێكردنەوە.ئەگـــەر بێینە ســـەر هەڵەكانم لە میدیـــادا، جارجار لۆژیكی هەرەسی تیراژ و سەركەوتن بەسەر مندا زاڵ دەبێـــت، ئەمە مرۆڤ كوێـــر دەكات. تاكە هەڵەیەكم هەیە كە لەناخمدا پەنگ دەخواتەوە، ئەوەی بەرامبەر لەیال زانا كرا، لە كورسی پەرلەمان هێنرایە خوارەوە و بە پەشـــۆكاوییەوە خستیانە نێو ئۆتۆمبێلەوە، ئەو كاتـــە بێ دەنگ بووین. تەنانەت گوتمان »شـــایەنی ئـــەو مامەڵەیە بوو«. دەبوایـــە بەرگریم لە لەیال زانا كردبا. دەبوایە هەستم بەو ئازارەی ناخم كردبا، بەاڵم

نەمكرد. ئەمە لە مندا بوو بە برین.ئەزگی باشـــەران: لە رۆژێكدا هـــەم كاری خۆمم كرد و هەم ددانیشم كێشـــا، جگە لە نووسینی كتێبێكی لەم شـــێوەیە، من سەرم سوڕ ما كە تۆ بە شیعریش

پەیوەندیدار دەبیت.فاتیح چەكیرگە: زانیم وا دەڵێیت. چونكە هەســـتێك پەیوەســـت بە منەوە هەیە. لەبەر ئەوەی لە ئەنقەرە بەردەوام لە بواری سیاســـەت نووسیومە و سەبارەت بە پیاوانی دەوڵەت هەواڵم دروســـت كردووە، وا بیر دەكرێتەوە كـــە ژیانێكی بەرتەســـكم هەبووە. بەڵێ ئەمانە بەرتەســـكن بەاڵم من ژیانێكی تریشـــم هەیە. هەموو رۆژێك لە الیەك كاری خۆم دەكرد و لە الیەكی دیكەشـــەوە ددانی خۆم دەكێشا. ئەوەی منی بەخێو كرد، ئەو گرمۆلەبوونەیە. رۆحم خستە سەر كورسیی

حەكیمی ددان، ژیانێكە بە شیعر خنكاندوومە. یەكەم نووسینم لە گۆڤاری بەرەی ئەدەبیات دەرچوو. كاتێك باڵو كرایەوە بیرم نایەت لە پاركی ئۆردەك چۆن رێم دەكـــرد، بە هەر حاڵ بوومە ئـــۆردەك. ئەوانەی من دەناسن، ئاتیلە ئیلهان، ئێجە ئیلهان، ئەنیس باتور،

هەستی من بۆ شیعر دەزانن.ئەزگی باشـــەران: هیچ كاتێك لە كۆڕ و كۆبوونەوەدا

شیعرت خوێندووەتەوە؟فاتیح چەكیرگە: تۆ چی دەڵێیت. لە كاتێكی شەودا دەڵێن دەی فاتیح. تێدەگەم یەكســـەر لە گیرفانمەوە شیعرێك دەربێنم. لەهەر شوێنێك كارتی كرێدیەكەم لە جانتا راوەســـتا، بەردەوام دەبێتە شیعر، )كارتی كرێدی - پوسەلەی متمانەداری پارە وەرگێر( دەزانن لە هەموو ئـــەو كارتانە بەنرختـــرە. چونكە كرێدیی

ژیانی من ئەو شیعرەیە. ئیتر كامەی بێت ئەوە.ئەزگی باشەران: گەڕانی باكوور كتێبێكی چۆنە؟.

فاتیـــح چەكیرگە: دەتوانم بڵێم مرۆڤێك هەناســـەی خـــۆی رابگرێت و نوقمـــی مێژووەكەی بێت، چەندی نوقمی جێگایەك بووی كە لە قواڵییدا رووناكی نەما،

ئەوەندە تەنیا دەبیت.ئەزگی باشەران: ئەوەی لەو كتێبە تێگەیشتم ئەوەیە

كە ئێوە هەست بە دڵنیایی خۆتان ن اكەن؟.فاتیح چەكیرگـــە: هەر هیچ. من هەســـتی دڵنیا بە خانووچكەیەك دەچوێنم. گـــەڕان لە دڵنیایی مرۆڤ

پیر و بێ هیوا دەكات.ئەزگی باشـــەران: لەبەر ئەوە ژیانی خێزانی پێكەوە

نانێیت؟فاتیح چەكیرگە: لەوانەیـــە وا بێت. كەوتنە دڵنیایی

بـــۆ من، واتە كەمكردنەوەی هەموو ئەو گفتوگۆیانەی مێشـــك و هزر دەكەنەوە، نامەوێت. ئەوەی تا ئەمڕۆ لە هەموو شتە جوانەكان داهێنراوە، ئەو داهێنراوانەن لە نێو نەبوونی دڵنیایی و بێ باوەڕی مرۆڤەكان بەدی هاتوون. مـــن دەمەوێت خوێنـــی دەمارەكانم بخەمە رســـتەوە. لەبەر ئەوە بۆ خۆم رەوشـــی بێ دڵنیایی

دەخوڵقێنم.ئەزگی باشـــەران: لەگـــەڵ كوچوك ئەســـكەندەری

شاعیریش بووی بە دۆستێكی زۆر باش؟فاتیـــح چەكیرگە: لەتیفە تەكین بە ئێمەی ناســـاند. یەكســـەر رێك كەوتین. چونكـــە هەردووكمان دڵنیا نین. ئـــەوم زۆر خۆش ویســـت. رۆژێـــك بە فڕۆكە دەڕۆیشـــتین، ئەســـكەندەر بە دەنگێكی بڵند قسەی دەكـــرد. ئافرەتە خزمەتكارەكە هات گوتی »گەورەم هەموو كـــەس دەخەوێت« ئاگاداری كردەوە، وەاڵمی ئەســـكەندەر ئەوە بوو »لێیان گەڕێ با بخەون، من دەبمە خەونی هەموویان«. ئێســـتا مرۆڤێكی ئاوات

چۆن خۆش ناوێت.ئەزگی باشەران: كاتێك كتێبەكەتم خوێندەوە، هەستم

كرد كێشەیەكتان لەگەڵ ئایین هەیە؟.فاتیح چەكیرگە: راســـتە. بە درێژایی مێژوو، مرۆڤ لە سایەی باوەڕەكانەوە یەكتریان بڕیوەتەوە. كاتێك باســـی باوەڕەكان دەكەم، مەبەستم تەنیا ئایینەكان نییـــە. من لەگەڵ هەموو باوەڕێـــك كە بووەتە قالب و جەمسەر حســـابی خۆم كردووە. چوار پێنج ساڵە زۆر ئاســـوودەم. چونكە خۆم لە هەموو جەمسەرێك

داماڵیوە.ئەزگی باشەران: جەمسەری وەك چی؟

فاتیـــح چەكیرگـــە: فكـــری هەمیشـــەیی و باوەڕی كۆنكرێتی. بۆ نموونە لەو باوەڕەدا بووم ئەو كچانەی سەرپۆشیان پێوەیە، خراپە بەرامبەر خۆیان دەكەن. یاخـــود دەمگوت چ مانایەكی هەیـــە واڵت لەقەیراندا بێت. ئێســـتا دەگەڕێمەوە ســـەیری ئەو هەســـتانەم دەكەم، ژیانێكی پێگەیاندووم. كوێر بوون لە بەرامبەر داوای ئەوانەی بە من ناچن و وەك من بیر ناكەنەوە،

لە راستیدا منیان لە ناو بردبوو.ئەزگی باشەران: ئەمە یەكسەر چۆن دروست بوو؟

فاتیـــح چەكیرگە: نازانم! مـــن مرۆڤێكم كە زۆرترین شـــەڕ لەگەڵ ناخم دەكەم. چەندین ساڵ لەمەوبەر لە رواڵەتیشدا بەم شێوەیە دابڕابووم. كاتێك سەیرم كرد وەك ئەوەمان لێهاتووە كە ســـروود دەڵێین و هەست بە نۆتەكانـــی ناكەین. دوور كەوتمـــەوە. لەخەیاڵدا چوومە ســـەر لوتكەی قەاڵیەك و خـــۆم هەڵدا، ئەو پەرەشووتەی كردمەوە، رۆحم بوو. باوەڕم بە رۆحی

خۆم كرد و فڕیم.

كولتــــــــــــــــــــــــــــووریكولتــــــــــــــــــــــــــــووری

6465

ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011

تێــــــ

ـــررتـــ

ـــۆـــــــ

پــــــ

نەجات حەمید

ئەوانەی لە خۆشەویستیدا تەمەنیان ون كرد ویستیان لە گۆرانیدا بیدۆزنەوەبەاڵم ئەوان تا مردن نەیانزانی

مردن بە لەنجەی ژیان بزر بووەبۆیە زەوی هەموو ئازارەكان لە ناخیدا هەڵدەگرێ

لە بیری مرۆڤێكی بێ دەوار تەنهـــا دەرفەتێك بۆلـــە بیركردنی ژیان عاشـــق

بوونە))لە ناخمدا سێ عەشقی گەورە هەبوون

جارێك بۆ كتێب.جارێك بۆ شیعروجارێكی دیش بۆگۆرانی((.

* * *هەرسێكیان هاوارەكانی كوژراوێك بوون

بوونـــە تارمایـــی و دەشـــتەكانیان بـــە خوێنی شەڕكەران سوور كرد

هبچ شتێك وەكو گۆرانیدەروونمان بە خەمی شكستی بەتاڵ ناكاتەوە چونكە ژانی مردنیش وەكو ژانی گۆرانیەك وایە

جیاوازیەك نیە لە نێوان زەویەكی شەقاروهەناوی سوتاوی غەریبێك

هەردوك ئەو برینانەن بەیانیان زەوی لە خەو هەڵدەستێنن

دوو ئەستێرە بەرەو من دێنیەكێكیان دڵمی لە دەستەو ئەوی دیش ڕوحم

لە سەر خۆبە ئەی ئاوازی ترساوی تاریكیبێدار لە مردن، لە سەر باڵە تیژەكانت

بەرەو ئەستەمبووڵ بمبەو پـــەڕی گـــول دەبارێنـــم بـــە ســـەر پەنجەرەی

یارەكەمدالە ســـەر خۆبە وبـــە هێمنی كەمەنـــدت لە ناخم

گیركەئەوەتانێ گیانم لە جەستەدا نەماوە

ئەوەتا وا لە نێو ووشەكانی گۆرانیەكەمدایەمـــن وتـــۆ هەردوكمان بـــە دوو باڵنـــدەی كێوی

دەچینگۆرانـــی ناخـــی هەردوكمانـــی بە ئـــاواز ڕەش

كردۆتەوە ئازادیمـــان لـــە نێـــو هێالنەیەكـــی لـــە خۆمان

بچووكتردایەهی من لە نێو شێت بوونی دەنگە

هی تۆش لە نێو گەشتی پایزی مرۆڤئەوان ڕاستیان نەگوت وایان زانی

عاشق بوون لەزەتی جەستەیە

چونكە جەستە بەندیخانەی مردنەبە هێمنی دەست لە ملم كە

دڵم ئەوەندە ناسكە بە سروەیەك شەق دەبائەم ساتە ڕاچڵەكاوانە دەناسمەوە

هەمان ڕەنگی ئەو سۆزە گوناهبارانەیان هەیەكە لە هەناوی ئاسمان پچڕان و

ئادەم وحەوایان خستە ترس و گریانەوەهەمـــان نووزەی هابیل وقابیلـــن كە خوێنی مۆریان

لێ دەتكا ولە جێی هەر دڵۆپە خوێنێك سوارێك

لە جێی هەر ناڵەیەك ئاسكێكهەڵدەستانەوەو دەســـت وخوێنیان تێكەڵ بە یەك

دەبوون))ڕۆژگار دێـــن ودەرۆن شـــتێكی ئەوتـــۆم لە دنیا

نەدەویستشووشەیەك پێكێك گۆرانیەك ((.

* * *چیتر گۆرانیەكانی دەمەو بەیان تۆم بیر ناخەنەوە

گەورەترین ترسەكانم هاتنە دی جیا بوونەوەی جۆش لە سەمای ئاوازوەكو جیا بوونەوەی ئاسمان لە زەوی

چنگم لە هەناوم گیر كرد وەكو ئەو تەورە ڕەشانەی

سنگی نەهەنگە كانیان لە كەنارێكی خوێناویدا شەق دەكردوئەوانیش لە گەڵ دنیا دا

تەنها چاوێكی زەقیان دەمایەوە تاكو ئەو دەستە خوێناویانە ببینن

كە لە گەڵ بارانی خوێندا شل دەبووندواجاریش دنیایان پڕكرد لە تارمایی

چەند جار منبش گۆرانی دەروونمی لەت كرد؟ ئەوەتـــا منیش لە گەڵ دنیـــا درزێكی باریكمان لە

بەینەبە بەر دەرگاكەتانا وەكو جاران تێپەڕ دەبمەوە

لە شەرمی بینینت سوور دەبمەوەگوێم لە نەغمەی بولبولەكانی بەر پەنجەرەكەمە

چریكە ماندوەكانیان دەناسمەوەهەمـــان گەرمیـــی فرمێســـكەكانی دایكمیـــان لێ

نیشتووەئەو ساتەی لێوی بە ڕوومەتم نەگەیشت و

ئەوەی بۆمی جێ هێشت تەنها دوو دڵۆپە فرمێسك بوون

بێ هودە..بێ گوناه بەڕووی خودادا ڕژان وكەوتنە سەر نێوچەوانم

كێ دەزانێ فرمێسكی دایكم خوێنی پێغەمبەرەكانەیا ڕوحی ڕووبارەكانە؟

* * *دەنگێك لە ناخمدا بانگم دەكات

چیتر بەرگەی خۆخواردنەوەی تەنیایی نەگرم منداڵەكانی گەڕەك یەكەمین الپەڕەی ســـەرگەردانی

خۆیان دەنووسنەوە تاكو بەرگەی چیرۆكەكانی دنیا بگرن

كۆچ كردنیش وەكو هەڵكێشانی سەری نێرگزێكەئێستا ناتوانم یەك گۆرانی بڵێم

خوێنی خۆم لە نێو ئاوازەكاندا دەبینمەوەئەی خودا ئەگەر گەردوون بۆ مانەوە ئاوازێك با

بۆچـــی نەمریت بەو داو وڕوحی منیشـــت دایە دەم با؟

ئەگەر تۆ لە بەهەشتی حۆت دەرمانت كرددەبێ خاك چیی لە دەست بێ بۆ ڕوحێكی شەیدا؟

چـــۆن شـــەرم نەیگرێ لە تـــاو كرمـــێ بوونی ئەو لێوانەی

هەزاران گۆرانیی خۆشەویستیان دایە دەم سەبا ؟ئەوەتانێ گۆرانی سەمای دڵمی كوشت و

ئازادی تەنیابوونم لە هەستدا نەمادنیا لە بەرچاوم بە دەفرێك لە ڕۆشنایی دەچێت

فریشـــتەی ڕەنـــگاو ڕەنگیان لێوە دێتـــە دەروپێم دەڵێن

لەودیوی خەون وبێداریەوە گەردوون بە كوشتنی ئاواز كەڕ بووە

بە لەنجەی چریكەكانی نائومێدی لەنگ بووە شكستی تەنیابوونم لە خۆشەویستیەكدایە

ناتوانێ وێنەی دەم وچاوی دایكم نیشان داتەوە ))بەفریش وەكو من بە جارێك دەگریا((

بۆهێشتنەوەی شوێن پێی ئەو بكوژانەیڕێیان بە مردن نیشان دا

تاكوعاشقان لە سەرەرۆیی زەویدا خامۆش كەنچیتر پێویستیم بە كیتابێك نیە لە سەر شانم

خودایە گەورەترین دان پێدا نانەكانم لەگۆرانیەكانمدا دركاند.

* * *من هەر بە قەد كەوتنە خوارەوەی فرمێســـكێك لە

سەفەر دەترسمهەر گۆرانیەك دەتوانێ بمكوژێ و زیندووم كاتەوە

وەرە هۆش بەرەكەی تەنیابوونمڕاستیەكی دیكە لەودیوی ئەو گۆرانیانەوە نیە

كـــە بتوانـــێ دەرگای ئومێدێكی گومـــڕا بە ڕووی شكستیدا بكاتەوە

خۆشەویستیەكی دیكە لەودیوی دڵەوە نیەكـــە یەكەمیـــن دڵۆپەكانی خوێنی ســـۆز بە ڕووی

مەستیدا بكاتەوە

خۆشەویستی وڕاستی ووشەی شەپۆڵێكی سەرەڕۆنلە كەنار دەریاكانی جیا بوونەوەدا خۆیان دەكوژن

وەرە دەستی سوورت بە هێمنی بخە ڕوحمەوە خودا كە فووی ژیانی بە خاك وگۆشتدا كرد

فووی گۆرانی وئازاریشی كرد بە دڵدا گۆرانی لە ناخم چۆڵ كەی

ڕوح تێكـــەڵ دەبێتـــەوە لە گەڵ دوا هەناســـەكانی سەحەردا.

* * *ئەو پەنجەرانەم لێ بكەوە ))ئەمشەو شەوی منە((

دەمەوێ ژیان لە یەك ڕستەدا چڕكەمەوە خۆشەویستیەكانم لە یەك ساتدا كورت كەمەوە

دەمەوێ گۆرەكەم لە نێو شكاوترین دڵی دنیادا بێبڕوانە زەوی چەندێك بە نۆتەیەكی بازنەیی دەچێت لەوێشدا قەدەر دوا ژانی خۆی دەكاتە ملوانكەیەك و

دەیخاتە ملی سەرگەردانێكەوە لەو دیوی تەلبەنـــدی تاریكـــی وغەریبیەوە بانگت

دەكەم دایەگەر ژیانێكی دیكە بوونی هەبێت

دەمەوێ لەوساتەدا بێتەوە كە منت ڕادەستی مردن كرد

گۆرانیەكانم تەنها گێڕانەوەی تاریك بوونی زەوینبە دوا هەناسە كانی تەنیایی تۆ

نەمردن ونەژیان كۆتایی ئازارەكان نینئەو گوڵەی لە لقێك دەكرێتەوە

خوێنـــی چـــرۆكان هەتا هەتایە لە گـــەڵ خۆیدا بۆ نەبوون دەباتەوە

گوڵەكانی هەموو دنیاش بە ســـەرهاتی ڕەنگەكانی مردنن

گۆرانیەكانی منیش بە سەرهاتی بەخشینی ڕوحن هەر جارەو بە مردنێك.

* * *فریـــو نەدرێی ئەی دۆســـت بە پێكەكانی مەســـت

بوونبە پێكەنینە بێ گوناهە سەرگەردانەكان

ئەو ساتانە ژەهرێكن لە خۆ وون كردنی دڵ وسوتانی مێشك

گۆرانی ختووكەیەكی ڕوحە لە سەرەمەرگدامـــرۆڤ ئەوەنـــدە گۆرانیی گـــوت ئاســـمان بووە

پارچەیەك لە ناڵە بەاڵم دەبینی

مانگ بزر دەبێ لە نێو ڕەشایی سنگی گەواڵە خۆشەویستی تەفرەمانی دا لە نێو كەالوەی فیكر

جەستە پڕ دەكا لە لەرزی ترس وپەشۆكانی سیحربە چی چوون ئەو ساتانەی كە ناتوانین

یەك چركەی لە گەڵ خۆماندا بەرین بـــەرەو ئـــەو واڵتەی بـــە هەشـــتێكە لـــە نەمانی

حەسرەت

منیش چی لەو بەهەشتە بكەم كە نەتوانێ تامەزرۆیی و شاگەشكە بوونی دڵ

بخاتەوە نێو چاوەڕوانیی ئەو بەیانەی شەیدا بوبوو لەتاوهەڵهاتنی خۆر

هەمـــوو بەیانیەك تیشـــكەكانی لـــە خوێنی مرۆڤ هۆنراوەتەوە

هەموو شەوێك تاڵە موەكانی تاریكیی لە ڕەشایی دڵێكی نائومێددا چنراوەتەوە گەردوون یەك پارچە هۆنینەوەو چنینی

هاواری خوێنینی ئەو پەڕگەندانەن كەكە س بە دەنگیانەوە نەهات و

تەنیا بوون...گەردوون سەری پێیان نایەوە.* * *

عاشق بوون نەفرەتێكی خودایە لە مرۆڤتاكو نەگاتە ئەو نیشتیمانەی

یەكەمین گوڵی دنیا چرۆی تێدا كردتاكو بەو ساتانە ئومێدەوار نەبێتەوە

ڕوحی بە ڕوحی دەست لێ وەشاوێكدا شاد بێتەوە ئەمەیە ئەی دۆست خەمبارترین

بە سەر هاتی ئەوانەی نەیانزانی بۆچی مرۆڤ دەبێ خوێنی برژێ و

ئاوڕ لە جەستەی خۆی نەداتەوە كە نەیانزانی

بكوژترین گریان ئەو ناڵەیەی دڵەكە چاو فرمێسكی پێدا نەیەتە خوارەوە

هەموو گۆرانیەكانم بەتاڵ كردنەوەی جەستەو ڕوحن لە ناخێكی گرفتارەوە

واش تێدەگەم دروست بوونی مرۆڤبەخشینی نیشتیمانێكی بێ ناسنامەیە

بۆ ئەو الشە ڕزیوەی لە تاو بۆنی خۆی سەری بەرز كردەوە.

* * *كاتێك گۆرانی دەڵێم

وەكـــو هەنـــاوی ڕووبار خـــۆم لە دڵـــی زەوی وون دەكەم

نامۆترین ساتەكانی تەنیایی ئەو ساتانەن

كە بە خەوێك كەڕو كاس دەبین ونازانینژیان وخەون كامیان لەوی تر درست كراوە

نازانیـــن چـــی بـــەم دەوارە شـــیش بەندەمانی بەستاوەتەوە

تەنها لە وە دڵنیامگۆرانـــی گوتـــن هەاڵتنێكـــی هەمیشـــەییە لەو

چەپۆكانەی بە نێو چەوانی حەوادا كێشران.* * *

))ژیانم ئاوا هات وئاواش ڕۆیی((كـــە دەچمە ســـەر شـــانۆ خـــۆم وەكـــو بووكە

شووشەیەك دێتە بەرچاوكـــە كیژانی گـــەڕەك هەرجـــارەو كراســـێكی بۆ

دەدوورنكە دێمە خوارەوە دڵم الی ئەوخۆشەویستانەیە

كە هەمیشە لێم دوورنچۆن ڕەوایە تاكو كامەران بین

دەبێ هەتا هەتایە خوێنی یەك بڕێژین؟گۆرانی وكتێب وعەشق جەستەیەكن

هـــەر ڕۆژەو بە دەمی خەنجەرێكی ســـوور دەیان نێژین

ئێســـتا كە هەنگاوێك لەو دیـــوی دنیاوە لە خۆم دەڕوانم

توانای بیركردنەوەم لە دەست داوەوا تێدەگـــەم دنیـــاش چیتر توانـــای گوێ گرتنی

نەماوە.* * *

*ڕستەكانی ناو كەوانەكان لە گۆرانیەكانی زەكی مۆران وەرگیراون.

زەكی مۆران؛ لە درزی دەرگاوە سەیری دنیا دەكات

كولتــــــــــــــــــــــــــــووریكولتــــــــــــــــــــــــــــووری

6667

ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011

دیاربەكر... پایتەختی مەعنەوی كوردستان

ئامەد.. شاری سیحر و فەنتازیادیاربەكر )ئامەد(، یەكێكە لەگەورەترین شارەكانی باشووری ڕۆژهەاڵتی ئەنادۆڵ و گەورەترین شاری كوردستانیشە. ئەم گەورەییـــە تەنها لەڕووی فیزیكیـــەوە نییە، ڕووباری دیجلە خاكێكی فراوان و بەپیت ئاو دەدات، لەڕووی كولتووریشەوە شـــارێكی ئێجگار زەنگینـــە و هەوای كراوەی ئەم شـــارە ڕوخساری مۆزەخانەیەكە كە دەیان شارستانیەت و هەزاران كولتووری لەئامێز گرتووە، بە پۆتانســـێڵی گەشـــتیاری و نفـــوزە الوەكەی و پاشـــخانە مێژووییە ئەم شـــارە جوانە مۆزائیكێكی دەوڵەمەند و ســـازانێكی باشووری ڕۆژهەاڵتی

لەگەڵ ئەنادۆڵ دروستكردووە.ســـەڕەڕای ئەم جوانیە سەرنجڕاكێشـــە، ئەم شارە لەڕووی ئابوورییـــەوە كێشـــەی گـــەورەی هەیـــە و پێویســـتی بە چارەسەرە، لەسەرووی هەمووشیان كێشەی وەگەڕخستنی هێزی كاری هەیـــە. دیاربەكر خاوەنی گرنگیەكی ژیانیە بۆ چاالكی ژنان و ئەسنافە بچووكەكان، ئەمەش سەرچاوەكەی دەگەڕێتەوە بۆ متمانەیەكی ورد لەم شـــارەدا. ئەم شـــارە پێویســـتی بە ژێرخانێكی پیشەســـازی گەورە هەیە كە كار بۆ جەماوەرێكی فـــراوان فەراهەم بكات، بەتایبەتی كە ئەو شارە بەدرێژایی مێژوو ڕێگەی بازرگانی ڕۆژهەاڵت و ڕۆژئاوا، باشـــوور و باكوور دەبڕێت، بە زیادەوە شـــایانی ئەوەیە و مافی ئەوەی هەیـــە كە ببێتە ناوەندێكی سەرنجڕاكێشـــی

ناوچەكە.خەاڵتەكانی دیجلە

ڕووباری دیجلە هۆكاری هەرە گرنگی پاشخانە مێژووییەكەی دیاربەكر پێكدەهێنێ، بەچەشنێك ئەو شارە بۆتە كۆنترین شوێنی نیشتەجێبوون. دیجلە برای دیاربەكرە. ڕووباری دیجلە دەشـــتەكانی دیاربەكر تێر ئاو دەكات. خاكی میزۆپۆتامیا بەو ئاوە ســـاڵی دووجار بەرهەمدەدات، هەموو جۆرەكانی دانەوێڵە، ســـەوزە، میوە و.. تد بەزیـــادەوە پێدەگەیەنێت بەاڵم هێشتا بەرهەمە كشتوكاڵیەكان لەدواوەن. كەشوهەوای دیاربەكر بۆ بەخێوكردنی ئاژەڵیش زۆر لەبارە، لەوەڕگاكانی بەڕادەیـــەك دەوڵەمەندن ئـــەو ڕانە مەڕانە تێـــر دەكا كە لەناوچەكـــەدا هـــەن، بەاڵم لـــەم ڕووەوەش ڕادەی بەرهەم بەشـــێوەیەكی پێویست نییەو هێشتا پێویستی بە هاوكاری هەیە بۆ بەخێوكردنی ئاژەڵ، بەشێوەیەك لەتوانایدا هەبێت

شیر و بەرهەمەكانی تر زیاد بكرێـت.گەشتیاری.. كولتوور و باوەڕی

بـــۆ گەڕان و ناســـینی شـــوێنە كولتووریەكانـــی دیاربەكر پێویســـتە بە ڕۆژان تێیدا بمێنیتەوە، كولتووری ســـەر بە هەر ســـێ ئایینە ئاســـمانیەكە وایكردووە كە گەشتیارانی كولتـــوور و باوەڕییەكان زۆر بن و پۆتانســـێلێكی بەهێزی گەشتیاری لەناوچەكەدا دروستكردووە. مزگەوت و كڵێسەی كۆنترین ئایینەكانی ئەنادۆڵ و شـــوێنەواری )ئامد قۆینڵو(

ەكان بەرچاودەكەون. دیاربەكری دڵی مێژوو و بێشـــكەی ژیان، بە تایبەتمەندییە پیرۆزەكانـــی شـــوێنە لەوانـــە ســـەرهوڕهێنەرەكانی، كریســـتیانەكان و مزگەوتەكان و مۆزەخانەكان و پردەكانی

ـیـــــــ

ســـــنـــا

ارـــــــ

ـــــــشــــــ

كولتــــــــــــــــــــــــــــووریكولتــــــــــــــــــــــــــــووری

6869

ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011

خاوەن توانایەكی موگناتیســـی گەشتیارییە بەاڵم وەكو هەرشوێنێكی دیكە كەموكوڕییەكانی ناساندن و مامەڵە

بەرچاو دەكەون.خاك و بەردی گەورە

خاكی دیاربەكری سەركەش لەڕووی كانزاكانیشەوە گەلێ دەوڵەمەندە و ئێســـتاش لەنێـــوان دیاربەكر و باتمان و شـــارۆچكەی بســـمڵ بڕێكی زۆر نـــەوت دەردەهێنرێت، هەروەك لەشـــارۆچكەی )ئەرغەنی( مسێكی زۆر هەیە و لەشـــارۆچكەی )هەزرۆ(ش خەڵوزی بەردین بەڕادەیەكی

زۆر هەیە.گۆڕینی دیاربەكر: شاری تەكنەلۆژیای دیجلە

شـــاری تەكنەلۆژیایی ئەو ناوەندانەن كە ســـەرچاوەی تەكنەلـــۆژی پێشـــكەوتوویان هەیـــە یان ســـەرچاوەی تەكنەلۆژیـــای نوێیـــان هەیە، ئەمەش بـــە هەماهەنگی كۆلیژەكان و كاری پیشـــەیی یان پیشەســـازی فەراهەم

دەبێت.چاودێرانـــی ئابـــووری پێیانوایە دیاربەكـــر بە هەبوونی بەها ئابووریەكان و تواناكانی پێویســـتە ببێتە شارێكی پێشـــەنگ لەڕووی كولتووری و ئابووریەوە. بەاڵم كاتێك

زیادكردنێكیش لەسەر ئەمە دەتوانێت لەڕووی چاندنی و بەخێوكردنی ئاژەڵیشەوە چاالكی بنوێنێ و بەرهەمەكانی بەرزبكاتەوە. شـــارە تەكنەلۆژییەكان بۆ خوڵقاندنی هەل و تەشـــویوق كردنی وەبەرهێنان ڕادەی باج دادەبەزێنن

بەمەش دەرفەتی هەنگاونان زیاتر فەراهەم دەكەن.زانكـــۆی دیجلە بۆئـــەوەی شـــاری تەكنەلۆژیای دیجلە بگەیەنێتە بەرزترین ئاســـتەكانی، دەتوانێت كار و هەوڵ و كۆششـــێكی گـــەورە ئەنجامبدا، بەمـــەش دەتوانرێ پیشەسازی بچووك دروست بكرێ، هەر بەمەش دەتوانرێ

هێنانی پیشەسازی گەورە بۆ ناوچەكە بكاتە ئامانج. توانســـتی وەبەرهێنانـــی ســـەرنجڕاكێش كە پشـــت بە پێشـــبڕكێ ببەســـتێت دەبێتـــە هۆی هەنـــگاوی گەورە لەڕووی ئابووری و ئەمەش ڕۆلی كلیل دەبینێ لەئابووری دیاربەكردا. هەروەها بە نەهێشتنی ڤیزە لەهاتوچۆ لەگەڵ واڵتانی ڕۆژهەاڵتی ناویندا شـــاری تەكنەلۆژیای دیجلە لە هەناردەكردندا دەتوانێ ڕۆڵێكی گرنگ ببێنێ، ئەم ڕۆڵەش

زیاتر بكات.ئەگەر توانســـتی گەیشـــتن لەدیاربەكر بەرەوپێش بچێت ئەوا لەڕووی ئابووریەوە دەبێتە ناوەندێكی پیشەســـازی

ســـەیری بنەمـــا ئابووریەكانی ئەم شـــارە دەكەین ئەوا دەبینیـــن لەڕووی بەرهەمهێنـــان و زیادكردنی بەرهەمی زیـــادە لەتەنگەتاویـــدا دەژیـــت. بۆ دەربازبـــوون لەم ڕەوشەش كرانەوەی زانكۆی دیجلە ڕۆلێكی گرنگ دەبینێ

لەدروستكردنی شارێكی تەكنەلۆژیا.شـــاری تەكنەلۆژیای دیجلە بە كۆكردنـــەوەی كۆمپانیا ناوخۆیـــی و نێودەوڵەتیەكان لـــە مەیدانی تەكنەلۆژیا و كردنـــەوەی زانكۆی دیجلـــە دەبێتە هـــۆی پەرەپێدانی وزە و فەراهەمكردنـــی ئەمەش دەكاتـــە ئامانج. هاندانی خەڵكێكی زۆر لەبـــواری تەكنەلۆژیا و هاوكاری كردنیان دەتوانرێت لەبواری پیشەسازی و كشتوكاڵیشدا هەنگاوی گرنگ بنێرێ، بەتایبەتی بـــواری چاندنی نوێ بكرێتەوە و لەبـــواری پیشەســـازی و تەكەنەلۆژیاشـــدا هەوڵدەدا پێشكەوتن لەناوچەكەدا بكاتە ئامانج. بەمەش دیاربەكر دەتوانێت پەرەپێدان لەڕووی ئابوورییەوە فەراهەم بكات، ئەمەش لەپێشخستنی بەرهەمی زیادەدا خۆی دەبینێتەوە، هەروەك لەڕووی بەرزكردنەوەی بەكارهێنانیش. هەروەها لەهـــاوكاری تەكنیـــك و ژێرخانیش یەكێكـــن لەئامانجە لەپێشـــینەكانی شـــاری تەكنەلۆژیـــای دیجلـــە. وەك

و گەشتیاری، بەپێشـــكەوتنی ئەمەش شارەكە بەخێرایی دەگاتە ئەو ئاستەی كە شایەنیتی.

وێنەكان1. شـــوێنی دیاربەكر. كەشـــوهەوای چاندنی مســـۆگەر

پێشكەوتنی بەرهەمی سەوزەو میوە زیاد دەكات.2. كاری دەســـتی و مســـگەری یەكێكـــە لەكارەكانـــی

دیاربەكر.3. پردێكی جوانی مێژوویی لەسەر ڕووباری دیجلە.

4. كاتێك شـــاری تەكنەلۆژیـــای دیجلە بكەوێتە كار ئەوا هەناسەیەكی خێرا دەداتە دیاربەكر.

پێنج وێنەكەی تر1. لەناوەوەی سنوری دیاربەكر خانەی مێژوویی عیبادەت

و بازاڕەكان.2. شـــوێنی حەسەن پاشا خان لەپشت مزگەوت بۆ كڕین

و فرۆشتن دیمەنێكی جوانی داوە بەشارەكە.3. دیمەنی ناوەوەی خانوویەكی نەریتی دیاربەكر.

4. هەموو ڕۆژێك كـــە دەربازدەبێت ڕۆژی دواتر دەتوانن بگەنە بە ماركەی نوێتر.

5. دیاربەكر شارێكە كە بەردەوام فراوان و گەورەدەبێت.

بەدرێژایی مێژوو كاتێك

ڕێگەی بازرگانی ڕۆژهەاڵت و ڕۆژئاوا،

باكوور- باشوور دەبڕێت، دیاربەكر بەزیادەوە شایان و مافی ئەوەی هەیە لەنوێوە

بێتە ناوەندێكی سەرنجڕاكێشی

ناوچەكە

كاتێك شاری تەكنەلۆژیای دیجلە بكەوێتە كار ئەوا هەناسەیەكی خێرا

دەداتە دیاربەكر

>>>

>>>

كولتــــــــــــــــــــــــــــووریكولتــــــــــــــــــــــــــــووری

7071

ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011

دؤســــــــــــــــــــــــــيـــــــــــــــــــــةدؤســــــــــــــــــــــــــيـــــــــــــــــــــة

ره زا عه لی پوور

باوك، ره نج و جوانیخوێندنه وه ی فیلمی مێگه ل ) 1978- یڵماز گۆنای(

هـــــــــــــــــــــــــــونةریهـــــــــــــــــــــــــــونةری

هەر جارەی فیلمێك

یه كێك له و به رهه مه پش������ت گ������وێ خراوانه ی یڵماز گۆنای وا كه متر به ختی دیتن و ناس������اندنی بووه ، فیلمی مێگه له ، ك������ه هه ندێ بواری ئام������اژه ی كۆمه الیه تی و ره خنه گری������ی كۆمه الیه تی و پوتانس������ییه لێكی گه وره ی تێدای������ه ، به الم ئه مه به و مانایه نیی������ه ره هه ندی هونه ری نه دی������و گیرابێت. ل������ه هه رحاڵدا فیلمی مێگ������ه ل له پاڵ یۆلدا له ش������اكاره كانی گۆنایه ، با له تێكته نرانی فۆڕم و ناوه رۆكه وه ده س������ت پێبكه ین كه مه رجی سه ره كیی هه موو به رهه مێك������ی هونه رییه و ئه م تێ������ك ته نرواییه له فیلمی مێگه لدا بۆی بگه ڕێی������ن له فیلمی مێگه لدا كه ڵكه ڵه یه ك ئاماده یه كه فوڕم و ناوه رۆك به باالنس بگه ن، به ش������ێكی فیل������م له میزانس������ێنانێكی تاراده یه ك داخ������راو و دژوار و ئاڵۆزدا كه شوێنی كاتیی ژیانی عه شیره تێكه تێده په ڕێت، لێره دا به ش������ێكی به رچاوی شۆته كان نیشانده ر و ده رخه ری میزانسێنه كانن و بۆ خۆیان گرنگیی ئه وتۆیان نییه ، واته ئه مه ك������رده و جووڵه ی ناو كادره كه گرنگه ، ش������ۆته كان به دوو به ش دابه ش������ده بن، ئه وانه ی وا ناسێنه رن و ئه وانه ی وا هه م ناسێنه ری میزانسێنه كه ن، هه م ده رخه ری پێوه ندییه ئاڵ������ۆز و قه یراناوییه ك������ه ی ناو میزانس������ێنن، واته له وێدا كامێ������را و مونتاژ ته نها ره وایه تی ئه و دۆخه ناكه ن، به ڵكو له جووڵه خێراكانه وه ، به حه ره كه ت و كادره ناهاوس������ه نگ و جووڵه داره كانه وه و به ش������ێوه ی كه ت CUT كردنه تیژو هه ندێجار له ناكاوه كانه وه ، ئ������ه و دۆخه قه یراناوییه ناوه كی ده كه نه وه و ده یك������ه ن به تایبه تمه ندییه كی فوڕمیك. ئه مه تا ئه و ش������وێنه ی كه ئه گه ر كه سێك ئاگاداری ماجه را و زمانی فیلمه كه ش نه بێت و ته نانه ت هه ندێ سێكانس������ی وه ك لێ������دان و ش������ه ڕكردنه كان البب������ات و ته نها س������ه رنج به ره فتاری كامێراو میزانس������ێن و ش������ێوه ی مونتاژ بدات به ش������ێكی به رچاوی ماجه را، یان النیكه م قه یراناویبوونی دۆخه كه ی بۆ ده رده كه وێت، له پاش ئه م كۆمه ڵه میزانسێنه راوه ستاوه ، ده ڕۆینه ناو میزانسێنانێكی جووڵه دارو بگۆڕه وه ، واته ش������ه مه نده فه ڕ، ئه گه ر به ش������ێكی فیلمه كه له ده شت و فه زایه كی عه ش������یره ییدا روو ده دات به ش������ێكی دیكه ی فیلمه كه ب������ه ره و فه زایه كی به ته واوه ت������ی جیاواز ده ڕوات، واته ئه م به ش������ه به رچاوه سه ر به فیلمی جاده ییه و له رێگه دا ده گوزه رێت، وه ك یه كێ������ك له تایبه تمه ندییه كانی ئه م ژانره ، وا بڕیاره جاده و س������ه فه ر كۆمه ڵێك گۆڕانكاری به س������ه ر كه س������ه كاندا بهێنێت كه ئه وه ده گه ڕێته وه بۆ رۆیشتنه ناو ش������وێنه جیاوازه كان و هاتنه سه ر رێی ماجه را جیاوازه كان، لێره وه ئه م قاڵبه )واته فیلمی جاده یی( له دژایه تی له گه ڵ میزانسێنی ده ش������تدا، له گه ڵ ناوه رۆكی فیلمه كه دا ته با و كۆك دێته وه ، ئه ویش كاتێك كه بزانین به شێكی ناوه رۆكی فیلمه كه ترازانه له باوكس������االری و سیسته می پاتریاركیی دامه زراو له س������ه ر ئاژه ڵداری، كه به ته واوه تی دژ به شار

و ژیانی ش������ارییه و ش������اریش رێگ������ه ی به رهه مهێنانه وه و دامه زراندنی ئه و سیس������ته مه نادات، ئه م كۆنتراس������ته له نێوان شار و عه شیره تدا، به دوو چه شنه میزانسێنی جیاوازو دوو فوڕمی نواندنی جیاوازه وه ته عبیری لێكراوه و بۆ ئه و گۆڕانه ش یه كێك له باش������ترین رێگه كانی ته عبیر لێكردن

هه مان فوڕمی جاده ییه كه له و فیلمه دا هه ڵبژێردراوه .دیاره ئه و گۆڕانه له ژیانی باوكس������االریی عه ش������یره ییدا به مانه وه له ش������وێنێكی داخراوداو ب������ه خێرایی روو نادات، پێویستی به تێپه ڕینی كات، یاخۆ فه زاو كۆنتێكستی دیكه هه یه ، ئ������ه م روانینه به ته واوه تی ماركسیس������تییه واده كات كه گۆن������ای مێژوو ته رجه م������ه ی جوگرافی������ا بكاته وه و به هه ڵكه ندنی باوك له به ستێنێكی دواكه وتوو و ناردنی بۆ شار، هه موو ده س������ه الت و تواناییه كه شی بگۆڕێت، به الم گرنگی له وه دایه ئه م ش������وێن گۆڕین������ه هه رگیز به مانای دروس������تكردنی دوو ش������وێنی دژ به ی������ه ك نییه ، راس������ته هه ركامیان كاركرد و رۆڵێك������ی تایبه تیان هه یه ، به الم له دوو فیلمی یۆڵ و مێگه لدا، نه زیندان به ته واوه تی ره شه ، نه ده ره وه مانای ئازادی و ژیانێكی ئاس������ووده ی هه یه ، له فیلمی مێگه لیش������دا هه رگیز شار به مانای شارستانییه ت و پێش������كه وتن نییه ، وه ك چۆن له هی������چ حاڵه تێكدا ژیانی الدێش س������تایش ناكرێت و ده رهێنه ر به پێچه وانه ی زۆربه ی هه ره زۆری ده رهێنه رانی دیكه وه ، شیفته ییه كی رۆمانسیی بۆ الدێ و جوانییه كانی سروش������ت نییه . جگه له و روانینه گش������تییه له فیلمی مێگه لدا به رده وام كۆمه ڵێك نیشانه ی وێنه ی������ی و ته نانه ت كۆمه ڵێك نیش������انه ی گه وره تر هه یه كه دیس������ان ستراكتۆری فیلمه كه ده چنن؛ بۆ وێنه له نێوان نه خۆشكه وتنی مه ڕه كان و له ده ست چوونی به رده وامیاندا نه خۆش������یی ژنه كه ش زیاتر ده بێت و دوو كوڕه كه شی لێی دوورتر ده كه ونه وه ، هه ر بۆیه كاتێك مه ڕه كان خه ریكه له ده ست ده چ������ن، بووكه كه ی ده مرێت و پاش������ان هه ردوو كوڕه كه ی له ده ست ده دات و كاتێكیش مه ڕه كانی نامێنی خۆیشی بێ شوناس ده بێت. ئه گه رچی ئه مه واده رده كه وێ ره هه ندێكی ناوه رۆكییه ، به الم هاوكات الیه نێكی فوڕمیكیشه چونكه به مونتاژی ته ریب و دابڕ، به چه ندین Cut له مێگه له وه بۆ بووك و كوڕه كان و دیس������ان بۆ مێگ������ه ل، ئه و نزیكییه نیش������ان دراوه ، لێره وه مێگه ل جگه له وه ی دالێكه بۆخودی مێگه له كه ، ئاماژه ش������ه بۆ ژی������ان و كۆمه ڵگای مێگه لی و له ده س������تدانی مێگه لیش مانای له ده ستدانی بنه ماڵه یه ، به الم له وه گرنگتر سێكانسی ئێجگار دژواری مێگه له له cut ناو ش������اردا، تێكه ڵبوونی مێگه ل به شار و به رده وامخواردن له مێگه له وه بۆ ئاپۆره ی خه ڵك، واده كات ره خنه ی یه ڵماز گۆنای به رینتر ببێته وه و بڵێین ته نها مه به س������ت له مێگه ل و كۆمه ڵگای مێگه لی عه شیره تێك نییه و ته نانه ت

له شاریشدا ئه م حاڵه ته ده بینرێت.

7273

ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011

سانایه كۆمه ڵێك تایبه تمه ندیی سینه مای نێئۆ رێئالیزمی ئیتالیایی له به رهه مه كان������ی یه ڵماز گۆنایدا ببینینه وه ، كه جگه له هه ندێ تایبه تمه ندیی فوڕمیك و ش������ێوازی نواندن و فه زاس������ازی، به رای م������ن گرنگترینی������ان ده گه ڕێته وه ب������ۆ ئاوڕدانه وه له ژیانه په راوێزی و حاش������ییه یه كان، واته ئاوڕدانه وه له ژیانی ئه و كه س������انه ی كه شوناس������ێكی لێڵ و ناروونیان هه ی������ه و به میكانیزمی جیاواز له الیه ن گوتاره سه نته رییه كانه وه )چ سیاسی و چ كۆمه الیه تی( خراونه ته په راوێز، هه روه ها ئه م كاریگه رێتی وه رگرتنه له سیناریۆوه بۆ كه ڵ������ك وه رگرتن له ناو ئه كت������ه ره كان و جووڵه ی كامێرا درێژ ده بێته وه ، به ده ر له وه ش ئه خالقی بوونی ئه و سینه مایه واده كات زیات������ر له نێئۆ رێئالیزم نزیكی بكه ینه وه ، به الم وه ك بینیمان یه ڵماز گۆنای كۆمه ڵێ������ك تایبه تمه ندیی دیكه ی هه یه كه تایبه تی خۆیه تی بۆ وێنه جیاوازییه كی فیلمه كانی گۆنای له وه دایه كه راسته وخۆ له واقیعییه ت ده دوێت، واته له پاڵ هه م������وو ره هه نده هونه رییه كه دا، هه میش������ه هێڵێكی سه ره كیی راسته وخۆ هه یه كه بۆی ده گه ڕێته وه جگه له وه له كاتی قه بالندنی واقیعییه تیش������دا هێن������ده واقێع نوێنانه ده جووڵێته وه كه بینه ر هه س������ت ن������اكات زێده ڕۆیی ده كات، ئه مه ش ده گه ڕێت������ه وه بۆ فوڕمی ده ره كیی فیلمه كان، واته هه مان ش������ت كه هه ندێجار به چنراو، یان ستراكتۆری فیلم ده ناسرێت. هه روه ها خاڵێكی جیاوازی گۆنای ده گه ڕێته وه بۆ هێنانه ئ������ارای چه ندین تێم و مانای به ربالو، له باتیی ئه مه له نێئ������ۆ رێئالیزمدا زیاتر چه ندین مۆتیڤ هه یه له ژێر تێمێكدا، له پاڵ ئه وه ش������دا مونتاژی دیالێكتیكیی یۆڵ و مێگه ل ئه وه مان بۆ ده س������ه لمێنێ كه گۆنای ئاگاداری ته واوه تی������ی س������ینه مای چه پ������ه و به س������ێلێكت كردنێك له ئیمكاناتی ئه و چه ش������نه مونتاژه ، له گ������ه ڵ ئاوڕدانه وه له كاركردی نیش������انه دیداریی������ه كان، ده گات به نموونه یه كی لۆكاڵ له س������ینه مای ئه خالقی و هه ڵوێستدار. به نیسبه تی سینه مای گۆنایه وه سیاس������یبوون، ئایدیۆلۆژیك نابێته وه ، بۆ نموون������ه به پێچه وانه ی ماركس������یزمی ئورتۆدۆكس له س������ینه مای گۆنایدا چین و توێ������ژه رووت و په راوێزییه كان ئه ونده به كێشه كانی خۆیانه وه گیرۆده ن كه به هیچ شێوه یه ك پوتانسیه لی شۆڕش������كردنیان تێدا نییه ، له الیه كی دیكه وه روونكردن������ه وه ی ژیانی په راوێز به ته نها له خۆیدا نامێنێته وه و هه ر ئاراس������ته یه كی ئه م روونكردنه وه یه ده رخه ری به ش������ێك له كێش������ه كانی ناوه ند و سه نته ریش������ه ، بۆ وێنه له مێگه لدا له رێگه ی نمایش������كردنی ژیانی بنه ماڵه یه كی ئاژه ڵداره وه ، ده ست ده خرێته س������ه ر كۆمه ڵێك دیارده ی شوناسی ناوه ندو ش������ار وه ك به رتیلگرتن، دزیكردنی باندی، له شفرۆش������یی ئاراسته كراو، كالو له سه رنان و بێموباالتی له هه مبه ر ژیانی مرۆڤ������ان..، ئه مانه پێكه وه كۆمپۆزیس������یۆنێك پێكدێنن كه له هه موو دوان������ه لێكدژییه ك دوورمان ده خاته وه ، نه ش������ار به ته واوه تی جێگه ی پێش������كه وتنه نه ده ش������ت و دێ جوان و

خاوێن، نه الدێیی س������ه میمییه ، نه ش������اری به پره نسیپ. لێ������ره وه ئه گه ر باس له مرۆڤناس������یی گۆنای بكه ین، ده بێ له ش������وێنكاتدا س������ه رنجی بده ین، چونكه له كۆی فیلمی یۆڵ-دا به رده وام جه خت له س������ه ر ش������وێن ده كرێت و كاتیش به ئاماده بوونی به رده وامی میلیشیا له شه مه نده فه ڕو رێگه و...دا، ته ئكید له س������ه ر قۆناغێكی تایبه تی توركیا ده كات كه ژه نه ڕاڵه كان 1980كوده تایان كردووه ، بۆیه به راش������كاوی ده توانین ره نگدان������ه وه ی ئه م وته یه ی ماركس بدۆزینه وه كه ده ڵێ ئه مه ئاگایی كه س������ه كان نییه كه ژیان و هه ستییان دیاری������ده كات، به ڵكو ئه مه هه س������تی و ش������وێنكاتیانه كه ئاگایی������ان دیاریده كات، گه ڕانه وه بۆ س������ینه مای گۆنای پێمانده ڵێ دۆخێكی ناله باری سیاسیی له و چه شنه بێگومان مرۆڤانێكی له و چه شنه شی تێدا په روه رده ده بێت، لێره دا وزه ره خنه گرانه كه ی گۆنای مانای سیاس������ی و ه رده گرێت بێ

ئه وه ی ئایدیۆلۆژیك بێته وه .سینه مای گۆنای، س������ینه مایه كی پڕ مانایه ، واته ته نها به مانا ئاش������كراكانه وه ناوه س������تێت و به رده وام له رێگه ی نیش������انه دیداری و ده نگییه كان������ه وه ، له رێگه ی چه مك و دیارده دژ به یه كه كان و ته نانه ت له رێگه ی شۆت و كادره لێكچووه كان������ه وه ، ماناگه لێكی پاڵه كی و ش������اراوه ئاماده ده بن، به الم هه میش������ه له رایه ڵه یه كی فوڕمیكه وه پێچراون، بۆیه سه ره ڕای تاڵبوونی ئه و س������ینه مایه ، ده توانین بڵێین له باری هونه رییه وه هه ڵگری جوانییه ، جوانییه ك كه راسته ته نها چێژ به خش نییه ، به الم دیس������ان جوانییه و هاوكات ره خنه گرانه ش������ه ، ئه گه ر الیه نی ستاتیكیی ئه و دوو فیلمه بخه ینه به ر باس یه كه م ش������تێك كه به رجه س������ته ده بێته وه ، جوانیییه كی تێكه ڵ به ره نج������ه له مانا به ربالوه كه یدا، واته هه رگیز ئێمه له س������ینه مای گۆنای������دا جوانیمان به ته نها و له به ر جوانی و بێ ره نج نییه ، له فیلمی مێگه لدا، جوانیی كادر و قاپه كانی ژیان������ی الدێ ناوه رۆكێكی تاڵی هه یه ، له پشت جامخانه و تابلۆ جوانه كانی ئانكاراوه ، وه ك ئادۆرنۆ ده ڵێ وه حش������یگه رییه ك هه ی������ه كه به زه یی به مردووش������دا نای������ه ت و بێ هیچ حورمه تێك دێهاتی و ش������اری فڕێی ده ده ن، وه ك چۆن له سێكانس������ی ناسراوی به فری یۆڵدا كه چه ندین ئێكس������تریم النگ شۆتی تێدایه ، جوانیی به فر و كادره هونه رمه ندانه كانی ناو ئه و سێكانس������ه ، چه نده جوانه هاوكات كوشنده ش������ه ، واته ئه و سێكانس������ه ئه گه رچی پڕه له ش������ۆتی جوان و كارت پۆس������تاڵی، به الم به ناوه رۆكێكی ئێجگار تراژیك بارگاوی كراوه . به گشتی یه ڵماز گۆنای له س������ه ر سنووره ، سنووری نێوان كوردو تورك، نێوان ره نج و جوانی، فوڕم و ناوه رۆك، شارو دێ، رۆژئاوا و رۆژهه الت، زیندان و رێگاو..هتد، ئه م س������یمایه سه رمایه یه كی پێداوه كه تا ئێس������تاش ده رهێنه رانی پاش خۆی له كوردس������تان و توركی������ادا ناچارن بگه ڕێنه وه بۆی و هه ركامیان الیه نێكی

هه ڵده بژێرن.

له س������ینه مای یه ڵماز گۆنایدا، س������نوور و جیاوازیی نێوان دیارده و حاڵه ته لێكدژه كان به ته واوه تی كه م و كاڵ ده بێته وه ، هه ر ئه مه ش واده كات كه س������ه ره ڕای هه ڵوێس������تداربوونی، ئایدیۆلۆژی������ك نه بێت، له نێوان خۆشه ویس������تی و نه فره تدا، مێهر و توندوتیژیدا، سته مگه ر و چه وساوه دا، دواكه وتوویی عه شیره ت و ش������اری بریقه دار و پێشكه وتوودا مه ودایه كی گه وره نییه و هه میش������ه س������نوورێك و هێڵێكی ناس������ك و هه ندێجاریش تێكه ڵ هه یه و هه موویان لێك نزیك و ئه مدیو ئه ودیوی سككه یه كن، واته له سینه مای گۆنایدا به م خاڵه هاوكات ستاتیكی و مه عریفه تییه ده گه ین كه زۆر الیه نی نێگه تیڤی هاوبه ش له نێوان دیارده ، شوێن و ته نانه ت كه سه له رواڵه تدا لێكده ژه كاندا هه یه ، درێژ كردنه وه ی ئه م دیده بۆ ناو كاره كته ره كان واده كات كه سایه تییه كان چه ندین ره هه ند په ی������دا بكه ن و حه جم و بارس������تایی وه ربگ������رن، بۆیه ئێمه له گه ڵ كه سانێكی یه ك سیفه ته دا به ره وڕوو نابین، كه سی قات������ڵ )ئه وه ی وا به رگ������ه ی ئازادبوونه كه ی ون كردووه ( هاوكات عاش������ق و ته نانه ت كۆمیكیشه ، باوكی رۆحانیی زینه ی ژنی سه ید، دڵره ق و كوشنده یه ، یاخۆ باوك � ساالری ناو فیلمی مێگه ل كه له ده شتدا به زه یی به كه سدا نایه ته وه و جه خت له سه ر سنووری عه شیره یی و ره سه نایه تی و شوناس ده كاته وه ، له ش������اردا خۆی جێگ������ه ی به زه ییه و الواز و بێ شوناس������ه . ره نگه بتوانین بڵێین ته نها خاڵێكی هاوبه ش������ی نێوان هه موو ئه و كاراكته رانه تراژیك بوونی دۆخه كه یانه ، هه ر لێره وه به تایبه تمه ندییه كی دیكه ی س������ینه ما گۆنای ده گه ین كه بریتییه له نیشاندانی مرۆڤانی تراژیك له دۆخ و هه لومه رجی تراژیكدا، بۆیه جۆرێك له ره شی و تاریكی ل������ه ناو دنیای یه ڵماز گۆنای������دا ئاماده یه كه پێش ئه وه ی بریتی بێت له نیگای په سیڤ، روانینێكی ره خنه گرانه یه ك������ه هیچ ك������ه س و الیه نێك به ده ر نییه ل������ه و نیگایه ، له فیلمی مێگه ل و یۆڵیشدا هیچكام له كه سه كان به ته واوه تی س������پی نین و هیچكام له كه س������ایه تییه كانیش له تاوان و دڵره قی به ری نین، ته نانه ت ش������وێنیش كه له و دوو فیلمه و ته نانه ت له فیلمی دیواریش������دا گرنگه ، به ته واوه تی یه ك مانا، یان كۆمه ڵه مانایه كی هاوبه ش������یان نییه و هه ڵگری كاركردێك������ی زاڵ نین، له س������ینه مای گۆنایدا تاوان له هه موو كه س ده وه شێته وه و كه س نییه بڵێین وه ها داڕێژراوه كه تاوانباریی پ������ێ نه كه وێ، وه ك چۆن قوربانی بوونیش هه روه هایه ، وه ك گوترا ئه و روانینه پێش ئه وه ی ره ش������بینی بێت، ره خنه گرییه ، ئه م ره خنه گرییه كاتێك تێكه ڵ به رێئالیزم ده بێت س������ینه مای یه ڵماز گۆنای له هه ڵوێس������تداربوون و سیاسیبوونه وه هه ڵده كشێنێ به ره و رێئالیزمێكی ره خنه گرانه و س������ینه مایه كی ئه خالقی، ته نانه ت هه ندێجار به رینتر و فوڕمیكتر له و رێئالیزمه ره خنه گرانه ی وا جۆرج لووكاچ

باسیده كات.

هـــــــــــــــــــــــــــونةریهـــــــــــــــــــــــــــونةری

7475

ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011

چاوى گورگ-ى جه میل تۆران

ئا: توركیاناسی

راوه گورگدا یه كێك له دێڵه گورگه كان چاو ده بڕێته چـــاوى و وه كو هێمـــاى پاڕانه وه ، كـــه چیتر به و شێوه یه راویان نه كه ن و نه كوژرێن. دانیاال له پاش ئه وه ، كـــه ده چێته وه ماڵه وه بڕیار له ســـه ر ئه وه ده دات، چیتر به شدارى هیچ راوه گورگێك نه كات. له پاش ئه مه وه دانیاال گۆڕانێكى ریشـــه یى به سه ر بیركردنه وه یـــدا دێت له راوكردنى گورگدا. بۆیه ئه م به شه كه له الپه ڕه )235(دایه وه ك وه رچه رخانێك ده بینرێت له رۆمانه كه دا، بۆیه شـــایه نى گرنگییه و هه ڵبژاردنى )چـــاوى گورگ(یش كارێكى گرنگه كـــه رۆمانـــووس ئـــه وه ى هه ڵبـــژاردووه ، چونكه جوانكارى و هێمائامێزییه كـــى زۆرى به رۆمانه كه به خشـــیوه و هاوكات بۆته خاڵـــى وه رچه رخانى بیركردنه وه ى )دانیاڵ(ى پاڵه وانى رۆمانه كه . واته ئه و به شه ى ناونیشـــانه كه ى لێوه وه رگیراوه وه ك خاڵى وه رچه رخانى فیكرى له رۆمانه كه دا ســـه یر

ده كرێت.یه كێـــك له و خاالنه ى كه له م رۆمانه دا ســـه رنجى راكێشام ئه وه بوو، كه نووسه ر ئاماژه ى به و هه ستى توركچێتییه كردووه ، ئه م هه سته له هه ناو و دڵى منداالندا ده چێنرێت و یه كێك له رسته دیاره كان، كه ده بێت به رده وام بوترێته وه ئه م رسته یه یه : )من به خته وه رم كه توركم(، ئه م رســـته یه له هه ناوى فاشـــییه تى توركییه وه سه رچاوه ى گرتووه له برى ئه وه ى نه وه كان له خوێندنگه فێرى پێكه وه ژیان و رێزگرتن لـــه جیاوازییه كان بكرێن و رێز له و كه مه نه ته وانه ى بگرن كه له یه ك نیشتیماندا له گه ڵیاندا ده ژین، كه چى فێرى ده مارگرژى توكچێتى ده كرێن، ئه گه رچى ئه م خاڵه له رۆمانه كه دا به شـــێوه یه كى تیژتێپه ڕ ئاماژه ى پى دراوه ، به الم الموایه به شێكى زۆرى فیكرى ئه م رۆمانه له ســـه ر ئه م خاڵه به نده و نووســـه ر له هه ناوى رۆمانه كه دا ئه م رسته یه ى

ته وزیف كردووه . خاڵێكـــى تـــرى گرنگ لـــه م رۆمانـــه دا راگرتنى هاوســـه نگییه له نێوان هه ردوو نه ته وه ى كورد و توركدا. ئه گه رچى وه كو له سه رتاشـــدا ئاماژه م بۆ

یه كێك له ئاســـته نگه كانى به رده م رۆمانووسانى كورد له توركیـــا نه بوونى ئازادى و فه راهه مبوونى كه شێكى ئازاد بۆ بالوكردنه وه ى نووسینه كانیان، بۆیه به شێك له رۆمانووسه كورده كان نه یانتوانیوه به زمانـــى توركى و له نێو توركیادا به رهه مه كانیان بالو بكه نه وه و ناچاربوون به زمانى تر بنووســـن، )جه میل تۆران( یه كێكه له و نووسه ره كوردانه ى به هۆى كوردبوونییه وه تووشـــى چه ندین كێشـــه بۆته وه زیندانى كـــراوه و دواجار ناچار بووه ئه و والته به جێبهێڵێت و له والتى یۆنان نیشـــته جێ بێت. ئه م نووسه ره پاش فێربوونى زمانى یۆنانى به رهه مه كانى به و زمانه نووسیوه و بالوكردۆته وه . فـــه زاى رۆمانه كانى )تـــۆران( زیاتر له فه زایه كى واقیعییه وه ســـه رچاوه یان گرتـــووه ، به الم خاڵى

یـــا نییـــه له ز فه نتا

و وێنـــه ى جـــوان و هونـــه رى. هـــاوكات له گه ال ئه وه شدا به شـــێكى زۆرى كاراكته رى رۆمانه كانى كوردن، ئه مه بێجگه له وه ى رووداوه كان له ناوچه

كوردنشینه كاندا رووده ده ن.یه كێـــك له و رۆمانانـــه ى له م رۆژانـــه دا به رچاوم كه وت و خوێندمه وه رۆمانى )چاوى گورگ(ى ئه م نووسه ره بوو كه )عه لى حسێن( له ئینگلیزییه وه كردویه تى بـــه كوردى و )ســـه ددره دین عارف( پێداچوونـــه وه ى بـــۆ كـــردووه و ده زگاى چاپ و په خشى سه رده م بالویكردۆته وه . له م نووسینه دا ته نهـــا ده مه وێـــت چه ند ســـه رنجێكى زۆر كورت له سه ر رۆمانه كه بنووسم، نه ك هه موو الیه نه جۆر به جۆره كانى بخوێنمه وه و قسه یان له سه ر بكه م.ئه گه ر ســـه ره تا له ســـه ر )ناونیشان(بكه یـــن. قســـه رۆمانه كـــه ى ده بینین ناونیشان له م رۆمانه دا پێگه یه كى گرنگ و دیارى هه یه به و پێیه ى یه كێك له به شه كانى ناونیشـــانى بـــه رۆمانه كـــه واته ناونـــراوه . رۆمانه كـــه وه ناونیشانى بڵێین راســـتتره به شـــه ى له و رۆمانه كـــه وه رگیراوه . رۆمانه كـــه به راى من ئه و به شه ى گرنگترین رۆمانـــه به الم نییه ، به ش یه كێكه له به شـــه بـــه و گرنگـــه كان پێیـــه ى )دانیاال-كه سه ره كى كاراكته رێكى رۆمانه كه یـــه ( لـــه كاتى

كرد، كه به شـــێكى زۆر له فیگۆره سه ره كییه كانى رۆمانه كه كـــورده ، به الم له كۆتایـــى رۆمانه كه دا هه ســـت به راگرتنى ئـــه و پارســـه نگه ده كرێت و نووسه ر ئه و په یامه كه به شێوه یه كى هونه رى جوان تێكـــه ال به فه زاى گێڕانه وه كـــه ده كات. له كۆتایى رۆمانه كه دا )زیالن( خێزانى دانیاال به هۆى ئه وه ى كـــه دادگا له به رانبه ر كوشـــتنى هاوســـه ره كه یدا خه مســـارد ده بێت و ئه م كاراكته ره )مه به ســـت زیالنه ( له رووداوێكى كوشتنه وه ده گلێت و وه خته كه ســـزاى له سێداره دانى به ســـه ردا بسه پێنرێت، به الم ئه فســـه رێكى تـــورك به رگرى لـــه خوێنى بـــه ناهـــه ق رژاوى )دانیـــاال( ده كات و هاوكات هه مان به رگرى ده بێتـــه هۆى ئه وه ى )زیالن(یش له ســـێداره دان ببه خشـــرێت. لێـــره وه تێده گه ین ئه گه رچى سیستمى سیاسى و حزبه فه رمانڕه واكان بیانه وێت دووبه ره كى و فاشـــییه ت بچێنن له نێوان نه ته وه كاندا به الم ئه وه تـــا مرۆڤه كان به جیاوازى نه ته وه یشـــه وه به رگـــرى له یه كتـــرى ده كه ن و ئامـــاده ن له پێناو چه ســـپاندنى عه داله تدا ژیانیان

بخه نه مه ترسییه وه .ئه گـــه ر ته نهـــا ئـــه م دوو خاڵه وه كـــو ناوه ڕۆكى ســـه ره كى ئه م رۆمانه ى )تۆران( ســـه یر بكه ین و تـــه واوى الیه نه كانـــى تر وه ال بنێیـــن، ئه وان ئه م رۆمانه شایســـته ى خوێندنه وه یـــه ، ئه گه رچى من تێبینینـــم زۆره له ســـه ر رووداوه كان و شـــێوازى گێڕانه وه كه ى، كه شێوازێكى زۆر ساده یه هاوكات به شێكى زۆرى به شـــه كانى رۆمانه كه ته نها پشتى به دیالۆگ به ستووه ، كه من الموایه ئه م گرنگیدانه زۆره ى نووســـه ر به دیالۆگ له م رۆمانه دا زیانێكى زۆرى به الیه نـــى هونه رى تێكســـته كه داوه ، به الم ره نگه ئه مه شـــێوازێكى تایبه تـــى )تۆران( بێت، به هه رحاال ئـــه م رۆمانه یه كێكه له و رۆمانانه ى كه گرنگییه كى تایبه تى هه یه بۆ ناساندنى ئه زموونى ئه م رۆمانووسه به خوێنه رى كورد و ده ستخۆشى بۆ وه رگێڕى رۆمانه و مامۆستا )سه ددره دین( كه

پێداچوونه وه ى بۆ كردووه .

خوێندنه وه ی/ئارام سدیق 2011/6/23

بكتێ

ی ـــــــ

ــــــــــــــ

انــران

كــــــــــــتـــــــــيـــَبكــــــــــــتـــــــــيـــَب

7677

ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011

پێشەكی وەرگێڕ))كە دەس������تم ب������ە وەرگێڕانی ئ������ەم كتێبەی دكتۆر ئەحم������ەد داوود ئۆغلۆ ك������رد، دەمێك بوو، ئەو پیاوە لە گۆڕەپانی سیاس������ەتی توركیاو خۆرهەالتی ناوەڕاست و جیهانیشدا، وەك داهێنەری سیاسەتی نوێی توركیاو، داڕێژەری س������تراتیژی كرانەوە بە رووی ناوخۆو دەرەوەداو، بادانەوە بەالی خۆرهەالت و، بە سفركردنی كێش������ەكانی توركیا لەگەڵ دراوسێكانی، ناسرا بوو، سەبارەت بە هەرێمی كوردس������تانیش، دووجار وەك وەزیری دەرەوەی توركیا س������ەردانی هەولێری پایتەختی كردبوو، هەربۆیە لە پێناسەكردنی ئەو زاتەدا زۆر ماندوو نەبووم، بەالم هێشتا هەستم دەكرد لە تێگەیشتنی ئەم رۆڵە نوێیەی توركیادا، تەموومژێك مابوو، بە تایبەتی لە تەماش������ەكردنی توركیا، لە س������ۆنگەی هاوكێش������ەكانی سەردەمی عوسمانییەكان و سەفەوییەكان و، تێنەگەیشتن لە رۆڵی كارو نوێی ئابوری، لە س������ەرلەنوێ داڕشتنەوەی هاوكێشە تازەكانی، دەیەی یەكەمی سەدەی بیس������تویەكەمین و، بەكارهێنانی مێژوو كەڵچەری هاوبەش و جوگرافیاو هاوس������ێتی و خزمایەتی مرۆڤ������ەكان، لە پتەوكردنی پەیوەندییە سیاس������یەكاندا، بۆ زیاتر رۆش������ن كردنی ئەو تێگەیش������تنە نوێیە، تەرجەمەكردن������ی ئەم كتێبەم بە ب������اش زانی. كە س������ەنتەری ئەلجەزیرە بۆ

دیراسات، لە توركییەوە بۆ زمانی عەرەبی وەریگێڕاوە. دكتۆر ئەحم������ەد داوود ئۆغل������ۆ، وەزیزی دەرەوەی توركی������او، ئەندازیاری سیاس������ەتەكانی دەرەوەی ئ������ەو والتە، لە زانكۆی بۆس������فۆردا، لە زانس������تە سیاس������یەكان و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكاندا، دكتۆرای هێناوە، وەك سەرۆكی بەش������ی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان لە زانك������ۆی »بایكنت« كاری كردووە، بەرلەوەی بكرێتە راوێژكاری سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران، پاش ئەوەی س������اڵی 2002 پارتی دادو گەش������ەپێدان، كابینەی حكومەتی گرتە دەست. ئەم كتێبەش������ی كە دەس������تمان بە وەرگێرانی كردووە ل������ە زمانی عەرەبییەوە، بریتیی������ە لە خس������تننە رووی دیدە نوێیەك������ەی داود ئۆغلۆ بۆ پێگەو رۆڵی توركیایەكی نوێ، كە بە وتەی زۆربەی چاودێران و كارناسان، ئەم كتێبەی داوود ئۆغلۆ زەمینەی س������ەرەكی داڕشتنی سیاس������ەتی نوێی توركیایە لە جیه������ان و ناوچەكەش، هەربەو هۆیەوە بوو، كە تێڕوانینی توركیا بۆ یەكێتی

ئەوروپاو بۆ والتانی خۆرهەالتی ناوەڕاس������تیش گۆڕانی ریش������ەیی بەسەردا هات، و بێگومان سیاس������ەتی كرانەوەش بەس������ەر دۆزی ك������ورد لە توركیاو لەبەرانب������ەر هەرێمی كوردس������تانی عێراقیش هەرلەم س������ونگەیەوە بوو، لەم كتێبەیدا ئەحم������ەد داوود ئۆغلۆ دەیەوێت دەریبخات كە، لە دەیەی یەكەمی س������ەدەی بیس������تویەكەمدا، توركیا سیاس������ەت و تێڕوانینی خۆی بە جۆرێك گۆڕی تا لەگەڵ پێش������هات و رووداوەكانی سەدەی بیستویەكەمیندا بێتەوە، هەوڵێكی زۆریش������یدا تا ئەو تێڕوانینە نوێیە لە سەر زەمینەیەكی پتەوو قایم گەاڵلە بكات، بە نمونەیترین ش������ێوە، میرات و كەڵچەرو مێژوو جوگرافیای خۆی بۆ بخاتەگەڕ، بۆ ئەوەی توركیا بتوانێت سیاسەتێكی دەرەكی ئیجابی و كاریگەر جێبەجێ بكات، پێویس������تە بە شەش پرانس������یپەوە پێ بەند بێ�ت، یەكەمیان: لە نێوان ئازادی و ئاس������ایش دا، هاوسەنگییەكی دروست بكات. دوەمیان: لەگەڵ والتانی دراوس������ێیدا، كێش������ەكان بە س������فر، یەكسان بكات. سێیەم: لەس������ەر هەرێمە ناوخۆیی و دەرەكیەكان، دەوڵەت كاریگەری هەبێت. چوارەم: گرتنەبەری سیاس������ەتێكی دەرەكی فرە رەهەند. پێنجەم: گرتنەبەری پرانس������یپی دیبلۆماسێتی هاودەنگ. هەرچی شەش������ەمین پرانسیپ و دوا

یەمینیانە بریتییە لە: گرتنەبەری شێوازی دیبلۆماسێتی نوێ. بۆ ماوەیەكی دورودرێ������ژی مێژوو، جیهان وەك پردێك لە دەوڵەتی توركیایان دەڕوان������ی، كە خودان هیچ پەیامێك نیەو، قبوڵێت������ی لە نێوان الیەنە بەهێزو زەبەالحەكان������دا، رێڕەوێك بێت و ب������ەس، بەبێ ئەوەی لە نێو ئەواندا چاالك و بەگوڕ بێت، هەربۆیە، توركیا، لەالی خۆرئاوایەكان، دەوڵەتێكی خۆرهەالتی ب������وو، لەالی خۆرهەالتییەكانی������ش، دەوڵەتێكی خۆرئاوای ب������وو، لەبەر ئەو هۆكارانە، پێویست بوو نەخشەیەكی نوێ بۆ توركیا بكێشرێت، تا وایلێبكرێت، بۆ بینینی رۆڵێكی سەنتڕاڵی، پاڵیوراو بێ�ت و، لە گۆڕەپانەكانی خۆرهەالت و س������ەكۆكانیدا، دەوڵەتێك بێت، بتوانێ چارەسەریی و دیدو بۆچوون، بەرهەم بهێنێ������ت، دوور لە بێزاركردن، ناس������نامە خۆرهەالتییەك������ەی بەرزبكاتەوەو، لەڕێگ������ەی تێڕوانینە ئەوروپییەكەش������یەوە، لە ناو گۆرەپان و س������ەكۆكانی

ئەوروپاشەوە، لەسەر ئایندەی ئەوروپا، باس وخواس بكات((.وەرگێڕ: نەریمان تاڵیب

نوسینی : ئەحمەد داوود ئۆغلۆ وەرگێرانی: نەریمان تاڵیب

بەشی چوارەم چوارچێوە چەمكی و مێژووییەكان

فەسڵی یەكەم 3. زیهنێتی ستراتیژی و ناسنامەی كەلتووری

زیهنێتی ستراتیژی هەر كۆمەڵگەیەك، بەرهەمی هۆشیارییە كەڵەكەبوە مێژویییەكەیەتی، كە لە ناوەخننی خۆیدا جیهانی كەلتووری و دەرونی و بەهـــا كۆمەالیەتییەكانـــی هەڵگرتووە، كە لـــە پانتاییە جوگرافییە دیاریكراوەكانـــدا رەنگ دەداتـــەوە، هەروەها بەرهەمی شـــێوازی ئەو تێڕوانینەیە كە تەواوی رەوشـــی ئەو كۆمەڵگەیـــە لە هەمبەر تەواوی جیهـــان، رەنگ پێدەداتەوە، كـــە لەم روانگەیەوە تەماشـــا دەكەین، دەبینیـــن لە نێـــوان زیهنێت و ســـتراتیژێتی ناوچەكـــە دا پەیوەندی هەیـــە، لەوێ ئەو كاریگەری و ئینتیباعاتانەی مەكانین و پشـــتیان بە پێدراوە جوگرافییەكان بەســـتبووە، یەكتری دەبڕن لەگەڵ كاریگەرییە زەمەنیەكان كە پشـــتیان بە هۆشـــیاری مێژووی بەستووە، جیاوازی نێوان گۆشەنیگا ســـتراتیژییەكانی كۆمەڵگەكان، دەرەنجامی جیاوازی جیهانـــی تێڕوانینەكانە، كە پشـــتی بە هەردوو رەهەنـــدی مەكانی و

زەمانی بەستووە. تێڕوانینـــە مەكانییەكانی كۆمەڵگە، بە تەوەرە جوگرافییەكەشـــیەوە، لەگەڵ تێڕوانینـــە زەمەنییەكان، كە ئەزموونـــە مێژووییەكان تەوەری ئەون، ئەو ژێرخانە زیهنێـتەش پێكدەهێنن، كە لەســـەر ئاڕاستەكانی و پێكهاتەی سیاســـەتی دەرەكی دەوڵەتێـــك كاریگەر دەبێت، ئەگەر چەمكی میللەت مان وەك گوزارشتكردنێك لە یەكێتی سیاسیی بەردەوام حســـابكرد، یان وەك چەمكێك بێت، بۆ گوزارشت كردن لە كۆمەڵێكی مرۆیی كە ناكرێت لە ناكاودا بگۆڕدرێت، یان وەك بەرهەمی قۆناغێكی مێژووی جێگیر، یان وەك یەكەیەك لە چوارچێوەی قۆناغێكی مێژووی درێـــژ پێك هاتبێت، تێیدا زیهنێتی ســـتراتیژی كۆمەڵگە دەردەكەوێت و ســـەرلەنوێ لە كاروانێكی مێژوویـــی وادا پێكدەهێنرێتەوە، كە ئەو هۆشـــیارییە بەو ناســـنامەیە پێیـــدا تێپەڕدەبێت،ئەوا ئـــەو زیهنێتە بەردەوامێتییەكـــی درێژخایەنی وای دەبێت، كە شـــەپۆلە سیاســـیە راگوزەرەكان تێدەپەڕێنێت، نموونەیەك لەو بارەیەوە، دەبینین زیهنێتی ســـتراتیژی ئەڵمانیا بەرهەمی هۆشیارییەكی مێژووییە كە ریشاڵەكانی بۆ سەدەی نۆیەمی ئیمپراتۆرێتی رۆمای جێرمانی پیرۆز درێژدەبێتەوە، لەگەڵ بنەما فەلسەفییەكانی دەوڵەتی نوێی نەتەوایەتی، كە لەگەڵ ئەو راســـتییە مێژووییانەدا یەكدەگرێتەوە كە بەدرێژای سەدەی نۆزدەیەم هەبووە، كە بە هۆی ژێرخانە ئایدۆلۆژییەكەیەوە بۆی دروست بووە، ئەم هۆشیارییە لەگەڵ خۆیدا كەڵەكەبوونێك لە توخمەكانی دەرەبەگایەتی ئاینی ســـەدەی ناوەڕاستیشی هەڵگرتووە، شیكاری مێژووی كە هیگل ریشە مێژووییەكانی هۆشیاری ئەڵمانی تێدا روون كردبۆوە، كە هاوشانە لەگەڵ چەمكەكانی “ رایخی سێیەم”ی هیتلەر، بەرهەمی درێژەپێدانی

ئەو زیهنێتە ستراتیژییەیە . بەردەوامبوونی ئەولەویاتی ستراتیژی رووسیای قەیسەری ئەرسۆدۆكسیی

و هاوڕابوونی لەگەڵ ئەولەویاتی ســـتراتیژی یەكێتی سۆڤێتی جارانی بێ دین، مەودای كاریگەری پێدراوە جێگیرەكانی وەك مێژوو جوگرافیا لەســـەر زیهنێتی ســـتراتیژی كۆمەڵگەكان دەردەخـــات، وێڕای بوونی ئەو هۆشـــیارییەی كە ناسنامەی رووسیی بوون هەڵیگرتووەو، تەواوی ئایدۆلۆژیا سۆسیالیستەكانی تریش لە سەر ئاستی جیهانیش هەڵگری بـــوون، كەچی ماركســـیزمە كۆنەكان لە پاش جەنگی ســـاردەوە، لە رێگەی ســـەرلەنوێ بەرهەمهێنانەنەوەی خۆی و ناســـنامەی سیاسیی لە شێوەی رەوتی ناسیۆنالیســـتی،بوونی خۆیان پاراست، ئەوەش بە كاری خۆی بەردەوامێتی دایە ئەو زیهنێتە ســـتراتیژییەی باسمان كرد، دیارترین نموونە لەو بارەیەوە مەســـەلەی ســـەرۆكی پێشووی سربیا میلۆســـۆڤیچ ە، كە لە بنەما سیاســـییە سۆشیالیستییەكانی خۆیەوە لە پاش بڕانەوەی جەنگی ســـاردەوە، بووە رێبەرێكی ناسیونالیســـتی

توندڕەوی نەژادی سربی. ئەگەر لەســـەر مێژووی توركیاش لەوبـــارەوە نموونەیەك باس بكەین، دەكرێت باســـیی ئەو دەوڵەتۆكەیە بكەین كـــە توركمانە رەوەندەكان لە دەوروبەری ناوچەی “ ســـویۆت” دایانمەزراند كـــە بە تێپەڕبوونی كات وا فـــراوان بوو، تـــا تەواوی ئاوەدانیـــی و دەڤەرەكانی جیهان و شارستانی كۆنی گرتەوە، دواتریش گۆڕا بۆ زەمینەسازییەكی سیاسیی كـــە بە درێژای مێـــژوو تێكچڕژاوتریـــن و مۆزایكتریـــن پێكهاتە بوو، دەرەنجامیش لێیەوەو لە باوەشـــیەوە دەوڵەتی عوسمانلی پێك هات، ئەو النكە مێژووییە وەك رەگەزێكـــی بنەڕەتی لەگەڵیدا بەردەوام بوو وەك هۆشیارییەكی زەمانی و مەكانی كە دواتر بنەماو ژێرخانی زیهنێتە ســـتراتیژەكەی چنی، ئەو زیهنێتە ســـتراتیژییە پاڵنەرێكی بەهێزی بە دەوڵەتی عوســـمانی دا، بۆ زامن كردنی ســـەقامگیری رژیمەكەشـــی پشـــتیوانی بوو، چەمكـــی “ كۆن” كە بە رابردووەوە پەیوەســـتە، هەروەها دەستەواژەی “ دەوڵەتی ئەبەدی” كە بانگەشە بۆ ئەو دەكات رەســـمی دیمەنی داهاتوو دەكێشـــێت، كە رەنگدەرەوەوی ناســـنامەو هۆشـــیاری مێژووییـــە، ناوەڕۆكی ئەو زیهنێتە ســـتراتیژییە دەچنێت، بایەخدارترین گۆڕەپانی پشێویی كە زەمانی هەڵوەشانەوەی دەوڵەتی عووسمانللی دەردەخست یان لە قۆناغی دەركەوتنی كۆماری توركیاوە، هەمان ئەو گۆڕەپانانەی پشـــێوی دەرونین كە هۆشـــیاری ناسنامەی لەالی گەالن بەدەرخســـت، كە دەرەنجامی ئەو جیاوازییانە بوو كە لە نێوان توخمە بەردەوامەكانی هۆشـــیاری ســـتراتیژی و، ئەو رەوشەدا هەبوو كە پارســـەنگی هێزە نێودەوڵەتییەكانی ئەوكات سەپاندبوویان، هەربۆیە گرنگە دەرگای وتوێژ لەبەردەم هەردوو مەسەلەی بەردەوامێتی و گۆڕان دا بكەینەوە كە بە هۆشیاری ستراتیژی عوسمانللی توركیەوە

پەیوەستن. ســـەرلەنوێ بیناكردنەوەی ناســـنامە بە ئاگایی زەمـــان و مەكان، لە چوارچێوەی كەڵەكەبوونێكی مێژوویی راستییەكانی ئێستادا، بە یەكێك لەو مەرجانە دادەنرێت كە لە پێناوی دەركەوتن لە سەر شانۆی مێژوو، بەشـــداری كردن لە كەڵەكەكردنی مرۆڤایەتیدا، ناكرێت دەستبەرداری ببین، زیهنێتی ستراتیژییەك كە پشت بە نیەتێك بۆ سەلماندنی بوونی خۆی نابەســـتێت، ناشتوانێت خۆی لەو سلبییەتە رزگاربكات كە تێیدا دەژی، هەربۆیـــە ئـــەو كۆمەڵگەیانەی زیهنێتی ســـتراتیژی جێگیریان

قوواڵیی ستراتیژیپێگەی توركیاو، رۆڵی لە گۆڕەپانی نێودەوڵەتیدا

كــــــــــــتـــــــــيـــَبكــــــــــــتـــــــــيـــَب

7879

ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011

هەیـــە، كە چەمك و ئامرازو بـــواری نوێ بەپێی رەوشـــە گۆڕاوەكان و پەیوەســـت بە و زیهنێتەوە بەرهەم دەهێنـــن، دەتوانن لە پێوانەی هێزە نێودەوڵەتییەكاندا قوورسایی خۆیان بسەپێنێت، لە بەرانبەریشدا ئەو كۆمەڵگەیانەی لە هۆشـــیاری خۆی بۆ ناسنامەكەی دادەشۆرێت لە رێگەی تێشكانێكی رادیكاڵییەوە لە زیهنێتە ستراتیژیەكەیدا، موجازەفە بە هێزی بوونە مێژوویەكـــەی دەكات، لەكاتێكا ئەو كۆمەڵگەیانەی بە زیهنێتێكی چەق بەســـتوەوە مامەڵە دەكـــەن و كۆمەڵگەكانی تر رەت دەكەنەوە، لە هۆشـــیاری هاوبەشی مرۆڤی بوون دادەشۆرێن و ئەوانی

تر رەفز دەكەن. 4- پالندانانی ستراتیژی و ویستی سیاسیانە

هەریەك لە زیهنێتی ســـتراتیژی و پالندانانی ســـتراتیژی پەیوەندییان بەیەكـــەوە هەیە لە رووی شـــێوەو ناوەڕۆكـــەوە، چونكە دەكرێت ئەو شـــوێنەوارانە ببینین كە زیهنێتی ستراتیژی لە خۆی دەگرێت و بەهۆی پێـــدراوە جێگیرەكانەوەو لە رێگـــەی پالندانانی ســـتراتیژی پێدراوە گۆڕاوەكانەوە دروســـت بوون، كە بە پلەی یەكەم پشت بە تەسەورێكی عەقڵی دەبەســـتێت، ستراتیژ زان كارلفۆن كالوسفتز پەیوەندیی نێوان تەكتیك و ستراتیژ بەم شێوەیە دیاری دەكات: “ تەكتیك بۆ رێكخستنی پرۆســـەی شـــەڕی یەكە ســـەربازییەكان بەكاردێت، بەالم ستراتیژێت ئەو هونەرەی شـــەڕكردنە كـــە لە پێناوی كۆتایی هێنان بەشـــەڕەكە بەكاردێـت، رەوشی یەكە سەربازییەكان لە رووی جۆری یەكە شەڕكەرە بەكارهاتووەكان و، ئەو پێوانانەش كە تێدا بەكاردێت، لەبەر رۆشنایی ئامانجی كۆتایی شـــەڕەكە دیاری دەكات، پەیوەنـــدی نێوان ئەم دوو مەســـەلە یەش پەیوەندییەكی بەرانبەرێنە، بەو واتایەی ئەو سوپایەی لە رێگەی پرۆسەی شەڕكردنی دەستنیشان كراوو سەربەخۆ لەیەكەوە ســـەركەوتن بەدەست دەهێنێت، بەبێ دەستنیشان كردنی ستراتیژێت، بەو مانایە نییە كە توانیوێـتی چارەنووســـیی كۆتایی تەواوی پرۆســـە جەنگییەكە دەستنیشـــان بكات، لەهەمان كاتدا ئەو سوپایەشـــی كە بونیادی ژێرخانی تاكتیكی بۆ ئۆپەراســـێۆنێكی جەنگیی دەستنیشان كراوو رەنگ رێژ نەكردبێت، ناتوانێت ســـەركەوتن بەدەســـت بهێنێت، تەنانەت ئەگەر بۆ ئاڕاستە كردنی ستراتیژەكەشی، تێورەی دانابێت.

سروشـــتی ئەو پەیوەندییانە لە بواری دیبلۆماسیشـــدا ناگۆڕێت، بەالم دەكرێت لەو ئامرازانەی بۆ گەیشـــتن بـــەو ئامانجە بەكاردێت جیاوازی هەبێــــت، چونكە ئەو هەنـــگاوە تاكتیكیانەی لە كـــۆی هەموویدا لە چوارچێـــوەی ئاڕاســـتەكارییە ســـتراتیژییەكاندا نـــاڕوات، دواجار بە تێپەڕبوونی كات لە ماناو دەرەنجامەكانی ئەو ئاڕاســـتە ستراتیژیانەدا، گۆڕانكاری مەزن دروســـت دەكات، ئەو دیبلۆماسیانەی لە ژێرسێبەری ئەو هەنـــگاوە تاكتیكیانەدا رێ دەكەن، هەنگاوە تاكتیكیەكانی خۆیان وەك ئامانجی ســـتراتیژی دێتەبەرچاوو، ئەو هەڵســـەنگاندنەی یەكێك لە ئەفســـەرەكانیش دەیكات و ئۆپەراسێۆنە ســـەربازییە دەستنیشان كراوەكـــەی یەكـــە سەربازییەكەشـــی وەك ســـتراتیژێك بـــۆ تەواوی ئۆپەراسێۆنە سەربازییەكە دێتەبەرچاوو، ئەمەش ئاڕاستەو دەرەنجامی هەڵەی لێ دەكەوێتەوە، كە دواجار لەســـەر ستراتیژی كۆتایی شەرەكە بە ســـلبی دەكەوێتەوە، دیســـان ئەو دیبلۆماســـییەی وادەكات رێگاو ئامرازە تاكتیكییەكانی ببێتە تەوەری سیاسیەتی دەرەكی دەوڵەتەكەی،

وادەكات لەم الیەنەوە هەڵەی جدی بكەوێـتەوە، رۆشـــنترین نموووونە لەو بارەوە شكســـتی سوپای عوسمانللی بوو لە كاتی جەنگی یەكەمی جیهانیـــدا، وێڕای ئەو ســـەركەوتنانەی كە لە چەندین بەرەی شـــەڕدا بەدەســـتی هێنا، سوپای عوسمانلی ئەوكات رێنمایی ستراتیژی نەبوو، بەڵكو پشتی بە ستراتیژێتی ئەڵمانی بەستبوو، كە بەشێوەیەكی كتوپڕ لەسەر سیاســـیی و بەرپرسە سەربازییەكانی عوســـمانللی كاریگەری نەماو، وایكرد دەرەنجامەكانی شـــەڕەكە لە دژی دەوڵەتی عوسمانللی

بكەوێتەوە. مەرجی سەرەكی بۆ سەركەوتنی هەنگاوە تەكتیكیە كورتەكان لە هەر رێكەوتنامەیەكدا كە پشتی بە بەرژەوەندی كاتییەوە بەستبێت، ئەوەی بە پێكهێنانی بونیادێكی هاوشـــان بە هێزە دینامیكێكەوە پەیوەستە، ئەویش بەدیهێنانی هاوسەنگێتییە لە نێوان دەستنیشانكراوە ستراتیژییە دوور مەوداكان و تەكتیكە كورت مەوداكان، ئەو دەوڵەتانەی وادەكەن بونیادی هاوسەنگیی هێزەكانیان لەگەڵ گۆڕانكارییە دینامێكێتییەكاندا هاوڕا و هاوشـــان بن، لـــە وەرچەرخانی ئامانجە ســـتراتیژییەكان بۆ تاكتیكی كورت و قۆناغبەندی، دەســـتڕەنگین و خێرابەدەســـت دەبن، دەشـــتوانن پلەی مەزن لە بواری پێشكەوتندا بەدەست بهێنن، ئەمەش دەخوازێت بڕیارە دیبلۆماســـیەكانی نەرم بێت، بەبێ ئەوەی لە بواری ئامانجە ستراتیژییە جۆربەجۆرەكانیدا تووشی تەنگەتاوی ببێت، بەبێ ئەوەی پەنا بـــۆ بڕیاری رەهاو حەتمیانە ببات، ئـــەو دەوڵەتانەی كە بەم شـــێوەیە هەوڵ دەدەن گۆڕەپانی بزاوتـــی خۆیان فراوانتر بكەن، دەتوانن لە پرۆســـەی وەرچەخانی هاوسەنگێتی هێزە باس كراوەكاندا، قۆناغ و ماوەی درێژتر فراوان بكەن، لەو بارەیەوە دەســـكەوتی نەرێنی باش بەدەســـت دەهێنن، تێبینی ئەوە دەكرێـت تەوەری قۆرغكاریانەی ئەمریكا، كە هاوشان بوو لەگەڵ ماوە زەمەنییە دەستنیشان كراوەكان لە بواری پەیوەندی نێودەوڵەتی، تێبینی دەكەین لە پاش كۆتایی شەڕی یەكەمی جیهانییەوە، لە هاوسەنگێتی كردنی هێزەكاندا خێراتر دەبێت، دەبینین قوورساییەكی زیاتریش نیشان دەدات، ئەمەش وایكرد هەندێك لـــە دەوڵەتە ئیقلیمییەكان كە بەو رەوشـــەیان زانی بەرەو گرتنەبەری سیاسەتێكی بەدیل و جۆراوجۆرو دیبلۆماسێتی نەرم بچن، لە رەوشێكی وادا، ئەگـــەر ئیرادەی سیاســـیی كە هەموو ئەو هەنـــگاوە تاكتیكیانە رێكدەخات، تەواوی یەكە ســـەربازیی و دیبلۆماسیەكان بەشێوەیەكی گونجاوو و هاودەنگ لەگەڵ یەكتردا لەژێر سەركردایەتی بەك مایسترۆدا كۆنتڕۆڵ نەكات، ئەوا ســـەركەوتنە تاكەكەسیەكان لە كۆتایدا ناتوانێت شـــەڕەكە بباتەوە، بۆ دەرخستنی بڕی ئەو متمانەیەی كە دەوڵەت بە خۆی هەیەتی و فراوانی ئاسۆی داهاتووی، خشتەی كارە زەمەنییەكانی لە بـــواری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكانـــدا، دەكرێتە پێوانە، هەروەها رەوشی ســـایكۆلۆژی و توانستی بۆ دەسپێشـــخەری لە كاتی وتوێژە نێودەوڵەتییەكاندا دیسان دەكرێتە پێوانە، ئەو دەوڵەتانەی ئاسۆیەكی فراوانیـــان بۆ ئاواتەكانی داهاتوویان هەیە نابنە دیلی خشـــتەی كاری ئەولەویاتی سیاسیی دیاریكراوەوە، بەڵكو ئەجیندای خۆیان بەو جۆرە دادەڕێژن كە بۆی گونجاوە، بەوەش لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكانیدا لەگەڵ دەوڵەتانی تردا دەبێتە توخمێكی كاریگەر، تەنانەت ئەگەر ئەو

دەوڵەتانە سەر بە جیهانی سێش بن.

ئەو قسەیەی شــــاعیر و تراژیدیانووسی گریگ ئەسخیلۆس »525- 426« بۆ هەموومان ئاشنایە كە گوتویەتی:

» راستی یەكەم قوربانییە لە شەڕدا.« ئەگەر لە شــــەڕی لەشكری زلهێزەكاندا راستی جارێك بێتە كوشــــتن، ئەوا لــــە ناوچە نەگبەتەكەی ئێمە، شــــەڕ خۆی مەكینەیەكی ترســــناكە بۆ كوشتنی راستی. الی ئێمە شەڕ بــــەر لەوەی مرۆڤەكان بكوژێت، دەســــت بە هاڕینی هەموو راســــتییەكان دەكات. الی ئێمە شەڕ مرۆڤ بە جۆرێكی بێ ئامان دەهاڕێت، بەاڵم شــــەڕ بۆ گیانی راستی لە مرۆڤ بێ

ئامانترە. ئەم بەســــەرهاتەی ئێستە باســــی دەكەم، بەشێكی بچوكە لە زنجیــــرەی تاوانەكانی ئەو لەشــــكرە بەرانبەر بە مرۆڤ

دەیكەن. ئەمجارەیــــان بەرانبەر بە ســــەربازەكانی خۆیــــان دڕندانە

دەجوڵێنەوە. ئەمجارەیان كۆمیتانی ئەو لەشكرە دەبێـت بەهۆی كوشتنی سەربازانی خۆی، بەاڵم بێ ئەوەی كەمترین غەمیان لە كن

دروست بكات. مێژوو: 27.5.2009 لە چوكورجە لە ئەنجامی تەقینەوەی میندا 7 ســــەرباز گیان لە دەســــت دەدەن. میدیا و هەموو الیەنــــەكان لەو دەمەدا وایان لــــە قەڵەمدا كارەكە لە الیەن پەكەكــــەوە كراوە. بەاڵم ئێســــتە بە بەڵگە ئاشــــكرا بوو كە كۆمیتانێكی ئەو لەشــــكرە بە دەســــتی خۆی ئەو مینە

داناوە. نــــاوی ئــــەو كۆمیتانــــەی ئــــەو كارەی كــــردووە » زەكی

ئێس«ە. كاتێك راســــتی باڵوبوەوە هەمووان »جگە لە بەرپرســــانی دەوڵەت!« شــــۆك بــــوون، تەنهــــا بەرپرســــانی دەوڵەت شۆك نەبوون، ئەگەر شــــۆك بونایە چیتر ئەو لەشكرەیان

نەدەخستە شەڕەوە. ئایا ئــــەو حكومەتە بە پاڵپشــــتی ئەو لەشــــكرە باس لە

پاراستنی وەاڵت و تەنهاهی مرۆڤەكان دەكات؟ لەشــــكرێك كوشــــتنی ســــەربازانی خــــۆی، بە دەســــتی

كۆمیتانەكانی خۆی پێ »گرنگ!« نییە.ئایا لەشكری وەها متمانەی هیچی پێدەكرێت؟

لە ئاشكراكردنی ئەم ریسوایی و تاوانە گەورەیەدا رۆژنامەی »تەرەف«رۆڵێكی گرنگی هەبوو. كاتێك ئەو رۆژنامەیە لە رۆژی 20ی تەمــــوزدا )2011( بە مانشــــێتی گەورە و روون

دەنووسێت: ژەنەراڵەكان تەماشای كوشتنی سەربازەكانیان دەكرد. ئیتر

كەس گومانی لە راستی رووداوەكە نەما. چكورجە ئاواییەكی بچوكی كوردستانە »باكور«. دەكەوێـتە باشــــوری جۆلەمێرگ »هەكاری«یەوە و نزیكەی پتر لە 7

هەزار كەسی لێ دەژی.

ئــــەوەی لەوێ قەوماوە، رووداوێكە كارەســــاتێكی گەورەی بــــە خۆڕا هەڵگرتووە. مین بە كۆمەڵێ ســــەبازی دەوڵەتدا

دەتەقێتەوە و 7 سەربازیان دەكوژێت. كاتێــــك رووداوەكە دەقەومێــــت، كۆمیتانــــی بەرپرس لە ناوچەی چوكورجە »زەكی ئێس«، بە بێ تەل قسە لەگەڵ بەرپرســــی ســــەرووی خۆی، كۆمیتــــان »گویربویز كایا« دەكات. كۆمیتانــــی یەكەم لە قســــەكانیدا بــــەوەی دووەم

دەڵێت: »ئەو مینەی تەقییەوە و 7 سەربازی خۆمانی كوشت، مینی

ئەوان نییە. من دامنابوو. بە دەستی خۆم نابوومەوە«. پــــاش ئــــەو راگەیاندنە روونــــە، لە بری ئــــەوەی كۆمیتان »گویربویز كایا« بپەشــــۆكێت، كەچی یارۆی كۆمیتان بێ

خەمانە و بە دەنگێك پڕ لە بێباكی دەڵێت:» هیچ گرنگ نییە. شتێك نییە نەفرەتی لێبكرێت«.

كۆمیتانێك كە بەرپرسە لە گیانی سەربازگەلی لەشكرەكەی، بەم جۆرە بەرانبەر بە مردنی ئەو سەربازانە بێ پەروا بێت، ئایا دەبێت لە كوشتن و كوژرانی »كورد« دا چ هەستێكی

هەبێت ؟ ئایــــا بــــۆ كەســــێكی وەهــــا كوشــــتنی مــــرۆڤ واتایەك

دەبەخشێت؟ شایستەی ئاماژەیە، لە هەمان ئەو دیمەنانەدا كە سەبارەت بەو بابەتە ئامادەكراوە، دیمەنی ســــەردانی سەرۆكوەزیران رەجــــەب تەیب ئــــەردۆگان هەیە بۆ ناوچــــەی جۆلەمێرگ

»هەكاری«. ماوەیەك دوای ئەو رووداوە ئەردۆگان سەردانی ئەو ناوچەیە كردووە و لە یەكێك لە بەرزاییەكانی ئەو دەڤەرەوە، لەگەڵ هەمان كۆمیتــــان، واتە گویربویز كایا، رەوشــــی ناوچەكە

بەسەردەكاتەوە. دیمەنی ئەردۆگان و ئەو كۆمیتانە، هەوروەها راپۆرتێك بە زمانی توركی دەربــــارەی هەمان بابەت لە وارگەی یوتیوب لــــە ئینتەرنێتدا دانــــراوە و بواری بینیــــن بابەتەكە روونتر

دەكاتەوە*. هــــەردوو كۆمیتــــان »گویربویز كایــــا« و » زەكی ئێس« ئێستایش لە هەمان لەشكردا بە هەمان پلەوە كار دەكەن. لەشــــكرێك كە هــــی كۆمــــاری توركیایــــە و دووەم هێزی

ناتۆیە. لەشــــكرێك زۆرجــــاران خــــۆی دەخاپێنــــێ و لــــە هەوای رزگاركردنی تەواوی ناوچەكەدا دەژی، یان كاربەدەســــتانی توركیا ئەو لەشــــكرە وەكو فریادڕەســــی گەالنی چەوساوە

پێشان دەدەن. * بۆ تەماشــــاكردنی ئەو راپۆرتە دەربارەی بابەتەكە، ئەم

لینكە لە یۆتوپ دا ببینن:https://www.youtube.com/watch?v=bBKVlme6y4Q&f

!#eature=player_embedded

راستی.. یەكەم قوربانی لە شەڕدا

سیروان رەحیم- ئەڵمانیا

بیـــــــــــــرورِای ئــــــــــــــــازادكــــــــــــتـــــــــيـــَب

80

ساڵی دووەم ژمارە )13( 30ی تشرینی دووەمی 2011

بیـــــــــــــرورِای ئــــــــــــــــازاد

کــــورد و تورک په یوه ندیه کــــی ئاڵۆزیان هه یه. ئــــه م ئاڵۆزیه ره گی له مێژوو و سیاســــه ت و باوه ری هه ردوو گه لدا داکوتاوه به رامبه ر یه كتری. به جۆرێک ده توانرێت بوترێت که ته مومژێک باڵی به ســــه ر هه ر جۆره له یه ک گه یشــــتن یان هه وڵ بۆ له یه ک گه یشتندا کێشــــاوه، که وه های لێئه كات به ئاسانی نه توانرێت

بنه ما راستیه کانی ببینرێت.بومه له رزه که ی ئه م دوایــــه ته نها زه وی ناوچه ی وانی نه هه ژاند به ڵکو له گه ڵ خۆیدا سه رباری قوربانیه کانی له دوو ره هه نده وه گرنگیه کی زۆری هه یه: ره هه ندی یه که م له ئه نجامی هه ژاندنی ناوچه که راستی باردودۆخی پڕ له ئازاری ناوچه که ده رکه وتن. به جۆرێک که چیدی له رێگای شاردنه وه و رێگا پێنه دانی میدیاوه ناشــــارێته وه. ناوچه ی وان ده رکــــه وت که زۆر هه ژاره و ره وتی گه شــــه ی دیموگرافی ئه وه مان پێده ڵێت که که له بیست ساڵی رابووردودا به شێوه یه كی زۆر خێرا گه شه ی کردوه. به جۆرێک له شــــارێکی چه ند ســــه د هه زاریه وه بووه به شارێکی ملیونی. ئه م گه شه ی خێرایه چه ند راســــتیه كی سیاسی و کۆمه اڵیه تی ئابوریمان پێده ڵێت. یه که م راســــتی، ئه م گه شــــه ی خێرایه له ئه نجامــــی شــــه ره وه یه، که واته ئه وانه ی هاتونه ته شــــار دژ به خواستی خۆیان هاتوون و به هیچ شێوه یه ک ئاماده نه بوون بۆ کۆچ. دوو، له به ر ئاماده نه بوونیان بۆ کۆچ ئه م خه ڵکه گوندیانه ناچارده بن له په راوێزی شــــاردا بــــه دوای جێگایه کی هه رزاندا بگه رێن و ببنه که ســــانێکی پارێزه ر دژ به به هاکانی شار. ئه مه وه ها ئه کات له رووی بیناسازیه وه وان و ده وروبه ری ناوچه یه ك بن که پڕبن لــــه خانوی خراپی بونیاد الواز که له گه ڵ یه که م

له رزیندا نیشته جێبوانی ده بنه قوربانی.که واته ئه وه ده رئه نجامی شــــه ری تورکیایه بۆ ســــه ر کورد که وه ها ئه کات کاتێک بوومه له رزه رووئه دات بڕێکی هێنده زۆر له خه ڵكی ببنه قوربانی. که واته وانه ی یه که م ئه وه یه که وه ستانی شه ر، چاره سه رکردنی کیشه سیاسیه کان، گه شانه وه ی ئابوری ناوچه که ده بێته هۆی که مکردنه وه ی زیانی بوومه له رزه له کاتی

روودانیا.ره هه ندێکــــی تــــری بوومه له رزه کــــه بریتیه له هه ژانــــدن. ئایا بوومه له رزه کــــه ده بێ ته نها زه وی ژێــــر باڵه خانه کان بهه ژێنێت یان له هه مانکاتدا بیر و هۆش و دید و تێگه یشــــتنی تورک و کورد به رامبه ر یه كتر بهه ژێنێت. ئایا ئه مه ســــاته وه ختێک نیه بۆ ئه وه ی له گه ڵ رووخانی باڵه خانه کاندا باوه ره ئه فســــانه یی و ره گه زپه رســــتی و نکوڵیکــــه ره کان دابروخێــــن. به اڵم پێش رووخان هه ژان رووئه دات. که واته هه تا تێگه یشتنه کان دیده کان نه هه ژێــــن مه حاڵه بروخێــــن. هه ژان چه مکێکــــی درێدایانه یه. ده قێک له میانه ی پرۆسه ی هه ڵوه شانیا شاراوه و په نهانه کانی ده رئه کــــه ون، بوومه له رزه كه هه مان شــــتی به شــــاری وان و مامه ڵه ی حکومه ت و مێژووی ناوچه که و هه ڵوێستی حکومه ت

و ده زگاکانی کرد.که واتــــه رووداوی بوومه له رزه که ی وان، ســــه رباری ئه وه ی که رووداوێکی سروشتی بوو، به اڵم پاشهاتی سیاسی و کۆمه اڵیه تی

و فه رهه نگی ده بێت. بــــه اڵم ئــــه م رووداوه نابێته رووداوێکی سیاســــی که پچرانێک بهێنێتــــه ئاراوه له گه ڵ چه ق به ســــتوو و ره گ داکوتاو و زاڵدا ئه گــــه ر نه گوێزرێتــــه وه بۆ پانتایی ئاگایی و تێگه یشــــتن. ئه م کاره ش ته نها له رێگای لێکۆڵینه وه و باڵوکردنه وه و بانگه شــــه و کاری فیکــــری سیاســــیه وه ده بێت. که واتــــه بومه له رزه که ی وان ده بێــــت ببێته کانگای سیاســــه ت و بیری نوێ له میانه ی

په یوه ندی نێوان کورد و تورک له وواڵتی تورکیادا.له مێژووی بیری رۆشــــنگه ری ئه وروپا بومه له رزه یه ک روویداوه کــــه له ئه نجامدا بووه هۆی روودانی پچرانێکی ئیپســــتمۆلۆژی لــــه گه ڵ بیری بااڵی ئــــه و رۆژگاره دا. لــــه رۆژی یه كی مانگی یانزه ی ســــاڵی 1775 بومه له رزه یه ک و پاشــــان تسونامیه کی )هه ســــتانی شه پۆلی ده ریا و هاتنی بۆ سه ر ووشکانی( گه وره شاری لیشبۆنه ی پایته ختی پورتوگالی وێرانکرد. ئه و رۆژگاره ئه وروپا له ســــاته وه ختێکی گواستنه وه دا ئه ژیا. رۆژگارێک بوو که رۆشنگه ری وه ك پرۆژه یه كی گه وره له سه ره تایدابوو. کانت ته مه نی بیســــت و چوار ســــاڵ بوو. بیــــره ئاینیه کانی لیبتنیز بااڵده ست بوون. ڤۆلتێر به دوای رووداوێکدا ئه گه را هه تا یاخی

بوونه کانی خۆی پێ ده ربرێت.ســــه رباری کوشــــنده ییه که ی بومه له رزه که ی لیشــــبۆنه له زۆر

رووه وه خزمه تی بیری عه لمانی و مرۆگه رایی کرد. ئایا وه ك چۆن بومه له رزه که ی لیشــــبۆنه بوه هۆی ر ه خساندنی زه مینــــه بــــۆ ره گ داکوتانی بیری زانســــتی و رۆشــــنگه ری، بوومه له رزه که ی وان ده توانێت رۆشــــنایی و عه قڵ بهێنێته نێو پانتایی په یوه ندی نێوان کــــورد تورکه وه. ئه م په یوه ندیه. به تایبه ت له الیه ن تورکه وه له ســــه ر بنه مای کۆمه ڵیک ئه فسانه بونیادنــــراوه کــــه زۆر پێویســــتیان به هه ڵوه شــــاندنه وه یه کی درێدایانه یــــه. له ئه نجامدا ده توانین بڵیین بوومه له رزه كه ی وان هه ژانێکی دروســــتکرد له شــــێوازی حکومکــــردن و په یوه ندی نێوان کورد و تــــورک له تورکیا. بوومه له رزه که زۆر به قووڵی له وه ئــــاگاداری کردینه وه که ئه م په یوه ندیه به شــــێوه یه كی راســــته وخۆ کاریگه ری هه یه له سه ر سه رجه م بواره کانی ژیان. بۆیه له کاتێکا که تورکیا و کوردوســــتان هه ردوو که وتوونه ته ناوچه ی بوومه له رزه وه ده توانرێت رووداوی بوومه له رزه بکرێته ئه و بنه مایه که چۆنێتی په یوه ندی و سیاسه تکردن و ئابووری و بیرکردنــــه وه لــــه وواڵت و نه ته وه و حکومکردن و ئابووری و بیناســــازی و ســــه رجه م بواره کانی تر به له به رچاوگرتنی ئه م رووداوه سروشــــتیه بونیادبنرێت. له ئێســــتادا بوونی شــــه ر و وێنای خراپ و نه بوونی گه شــــه ی ئابووری و هه ژاری و الوازی حکومه ت هه موو کۆمه ڵه هۆکارێکه که رووداوی بوومه له رزه كه هێنده ی تر کوشــــنده ده کــــه ن. له دوو روانگــــه وه ده توانرێت رووداوی بوومه لــــه رزه بکرێته بنه ما: الیه ک چۆن له زیانه کانی که مبکرێته وه به پیاده كردنی سیاسه تێکی نوێ وه چۆن ده بێته مایه ی هه ژان و شــــه ق پێربردنی ئه و باوه ر و دید و تێگه یشتنه

باوه هه اڵنه ی که هه ن.

په یوه ندی پاش بوومه له رزه که

سەردار عەزيز

خوێندنەوەیەكی تر