Dr. Filipova Sne`ana

Tekst za Proekt Turski spomenici vo Skopje realiziran

1999 g.

SKOPSKO KALE

Lokalitetot Kale - Skopje le`i vo centarot na gradot, pokraj

leviot breg na rekata Vardar. Ima forma na triagolnik, odgore e

zaramnet, so izrazit pad kon jug. Se izdiga do 45 m. nad nivoto na

Vardar. Zapadnata strana mu e najvisoka i re~isi vertikalna. Ju`nata e

poniska i pomalku strmna, a dolnata severo-isto~na strana e najniska i

lesno pristapna, zatoa na taa strana vo site periodi bile gradeni najsilni

odbrambeni zidovi. Vaka prirodno za{titeno, mestoto bilo pogodno za

smestuvawe na utvrdena naselba. Kaleto za prv pat bilo naseleno vo

docniot Neolit, na preminot od 4-ot vo 3-ot mileum pred n.e. So

arheolo{kite iskopuvawa prevzemeni vo tekot na 1953 i 1967 godina

se konstantirani tragi od ova vreme, so obele`ja na kulturata Salkuca-

Bubaw-Hum. "Vnatre{niot zid" otkrien vo celost pri iskopuvawata vo

1967 godinane se gleda odnadvor. Toa e vsu{nost glavniot gradski zid

vo site etapi od postoeweto na Skopje, skrien od pogledite so

dominantniot nadvore{en zid so golemi neramni povr{ini graden vo

docnoturski opus, koj bil samo pomo{en fortifikacionen element -

predzid.1

Kaleto povtorno e zaposednato nekade vo 7 - 6 v. pred n.e., i

ovaa naselba traelea se do preminot od 4-ot vo 3-ot vek pred n.e. Vo

postarata faza naselbata se {irela preku celoto plato zavzemaj}i

povr{ina od okolu 2 ha. Vo pomladata faza, obnovena verojatno vo

klasi~niot period, vo sredinata ili vo doceniot 5 i 4 vek pred n. e. ,

zidovite se povle~eni samo okolu najvisokiot del (okolu severnata

polovina). Ovoj zid e graden vo nova tehnika, prifatena od Egeja i

1 Ivan Mikul~i}, Skopje so okolnite tvrdini, Skopje 1982, 120.

1

helenskiot svet. Povtorno }e bide zaposednato duri vo 10 v. kako

srednovekoven vizantiski grad.2 Sepak ima i poinakvi mislewa, spored

koi tvrdinata e obnovena za vreme na vizantiskiot car Justinijan.

Spored zastapnicite na ova mislewe, gradskiot bedem dolg 121 m.,

izgraden od golemi blokovi kamen najverojatno nastanal vo tekot na 6

i 7 vek, vo vreme na kontinuiranite vojni na Vizantija so Pe~enezite,

Uzite, Kumanite, Normanite, Bugarite i Slovenite.3 Ostatocite od

za~uvanata kru`na severo - isto~na kula se od 11 v. ^elniot

"kiklopski" zid so monumentalnata faza so golemi kamewa e od 11 v.

Pod nego e zabele`liva postara faza so zid od kr{en kamen. Zapadnata

kula e od 13-14 v., i vo nea se najdeni ostatoci od freski.

Od srednovekovnite ostatoci, najmarkanten e severo-isto~niot

gradski zid, za~uvan vo severnata polovina na nekoga{niot poteg. Toa

e ~elniot zid, postaven na najlesno pristapnata strana. Prednata strana

2 Od naseluvaweto na Slovenite pa se do krajot na 10 v. gradot Skopje ne se spomnuva vo izvorite, a nemame ni arheolo{ki naodi od podra~jeto od ovoj period. Negovata istorija po~nuva so vladeeweto na carot Samoil, vo ramkite na ~ie carstvo Skopje pretstavuvalo edna od pova`nite strategiski to~ki-tvrdini-gradovi. Po sudirot so vizantiskata vojska kaj Skopje, gradot bil predaden na Vasilij Vtori vo 1014 godina Od 1018 godina koga Vizantija kone~no go pobedila carot Samoil i negovite naslednici, Skopje e obnoveno i stanuva sedi{te na edna pogolema teritorijalna upravna vizantiska edinica - tema. 11 vek. e mnogu buren period za gradot, koga se organizirani dve vostanija (v0 1040 i 1072 godina ), zavzemawe od strana na normancite vo 1082 godina -1088 godina , i pak vo 1097 godina , pusto{ewe (1093 ra{kiot `upan Vukan). Vo tekot na 12-ot vek vladee dolg mir, a od krajot na ovoj vek i niz celiot 13 v. centralnata vizantiska vlast e razni{ana {to ja koristat sosedite Srbi i Bugari pa Skopje preminuva od srpski vo bugarski race, potoa despotot od Epir i Bugarite naizmeni~no vladeat so nego, a istotaka i carevite od Nikeja, naslednici na centralnata vizantiska vlast, ne propu{tile da go stavat svojot pe~at. Od 1282 se do doa|aweto na Turcite vo 1391 godina gradot e vo sklop na Srpskata dr`ava.

3 Blago na putevima Jugoslavije (Enciklopedisko-turisti~ki vodi~), Jugoslavija Pablik, 1983, 562.

2

e oblo`ena so mnogu stotina spolii, travertinski kvaderi, izvle~eni

delumno od urnatinite na Skupi, rimski steli, ari i arhitektonski delovi

od rimski period, vo "kiklopski stil". Upotrebenite blokovi formiraat

pravilni vodoramni nizi vo tehnika na opus kvadratum. Najstarite

elementi od 10 v. se konstatirani na severo-isto~niot i ju`niot zid. Na

mestoto na najstarata fortifikacija prvobitno se nao|ala kula so ovalna

osnova, a po nejzinoto urivawe e izgradena kru`na kula, ~ij ~elen zid e

vovle~en za 0, 85 m. navnatre od postarata. Dijametarot na kulata

za~uvana vo visina od 11,45 m. iznesuva 9 m., vnatre{nata prostorija

ima dijametar od 3,10 m., zidovite se debeli 2,95 m., a sekako so

pokrivnata drvena konstrukcija imala plus okolu 3-4 m. Vnatre{niot

prostor na kulata bil podelen na 3 kata. Zidi{tata pred kulata se

pro{ireni i formiraat ~etvrtesta prostorija, koja bila zasvodena, ~ii

vnatre{nost bila malterisana i ukrasena so freski na sveti voini,

verojatno patroni na gradot. Zatoa Bo{ko Babi} smetal deka mo`ebi

severo-isto~nata kula bila slu`ben stan na zapovednikot na gradot.4

Prvobitnite gr~ko-vizantiski natpisi na svetcite podocna bile prekrieni

so staroslovenski imiwa, verojatno vo tekot na 13 v.

Za~uvani se i dve triagolni kuli i edna kula so kvadratna osnova

na severo-isto~niot zid, dodeka kulata na jugo-isto~niot agol na gradot

ima nepravilna sedumagolna osnova, a vo turskiot period bila

razurnata i zameneta so kru`na topovnica. ]e ja spomneme i kulata na

severniot zid koja ima trapezna osnova.

Komnenovskiot period (12 v.) opfa}a delovi od severo-zapadniot

i ju`niot ziden poteg. Pred zidot na severo-zapadniot poteg e izgradena

i nova kula so ~etvrtesta osnova postavena isto~no od starata.

Vo severo-zapadniot agol na gradot e otkriena golema prostorija,

{to po funkcija i forma potsetuva na sobornite ili prestolni (vite{ki) sali

od toa vreme. Na nejzinata ju`na strana se nadovrzuvale drugi

prostorii, mo`ebi glavnata gradba vo gradot. Od 1953 godina ovde bil

4 Boško Babić, Ivan Mikulčić, "Kale, Skopje", A P 9, 1967, 48-50.

3

smesten Arheolo{kiot Muzej i Republi~kiot Zavod za za{tita na

spomenicite na kulturata, no zemjotresot vo 1963 celosno ja razurnal

muzejskata zgrada, a vo 1965 godina pri ras~istuvawe na terenot na

ova mesto so bageri bil sramnet i zapadniot gradski zid na toj sektor.

So toa sosema se uni{teni srednovekovnite sloevi.

Delovite od ju`niot gradski zid poteknuvaat od 13 i 14 v.

Najvpe~atliv e zidot okolu ju`nata porta, izgradena na zapadniot kraj

od ovoj zid, kade stojat 3 kuli.

Takanare~enata {ahta za protivnapad-ispadna porta e vkopana

7, 3 m. pod nivoto na me|ubedemskiot prostor. Koga neprijatelot

juri{al i nasleguval vo odbrambeniot rov pred predzidot, branitelite po

drveni skali sleguvale od me|ubedemskiot prostor vo {ahtata, ja

otvarale portata i so nenadeen ispad vo rovot vnesuvale zabuna me|u

napa|a~ite.

Predzidot (nadvore{niot zid) e visok od 6-12 m. Toj dobil

pogolema funkcija vo turskiot period, koga glavniot gradski zid ja

zagubil svojata dotoga{na uloga. Toga{ e zazidana i ispadnata porta.

Na 60 m. ju`no od toga{ postavenite mali poterni, pred nekoga{nata

porta e izgradena nova porta, gore zasvodena i so podvi`en most

preku rovot. Taa stanala glaven vlez na Kaleto vo turskiot period.

Predzidot nemal kuli. Duri vo docnoturskiot period namesto jugo-

isto~nata kula-topovnica bila izgradena golema kru`na kula so

topovski otvori na jugo-isto~niot del od predzidot. Na zapadniot kraj na

predzidot, kade nekoga{ izleguval zid kon dolniot grad, sega bila

oformena mala polukula da go kontrolira vlezot od ju`nata strana na

Kaleto.

Skopskiot goren grad (Kale) vo turskiot period po~nuvaj}i od

osvojuvaweto na gradot vo 1392 godina s# do 1951 godina slu`el za

smestuvawe na gradskiot garnizon. Na tvrdinata vo 1699/1700 godina

bil postaven natpis, koj denes e izvaden i e dosta o{teten, na koj mo`e

da se pro~itaat poslednite zborovi, a se odnesuvaat na gradewe

4

(obnova) na tvrdinata vo navedenata godina. Za izgledot na gradot i

tvrdinata iscrpen opis so voodu{evuvawe od izgledot dava patepisecot

Evlija ^elebija. "..Tolkava prefinetost i umetnost vo obrabotkata na

kamenot ne mo`e da se vidi vo nitu eden drug grad." 5

Kao {to rekovme pogore, na isto~nata strana na Kaleto se nao|a

porta kon koja se pristapuva preku drven most, a vo lakot na portata e

vgraden natpis {to se odnesuva na vremeto koga e obnovena kapijata,

koj go spomenuva i ^elebija: "Murad sin na Mehmed-han vo godinata

850", (odnosno 1446 godina spored pravoslavnoto smetawe na

vremeto). Me|u objektite koi bile izgradeni vo sklop na tvrdinata se

nao|ala i upravnata zgrada i stanot na H’vzi-pa{a, posledniot upravnik

(nazir) na Skopskiot sanxak. Evlija ^elebija naveduva duri 70 bastioni

koi postoele pri negovata poseta na gradot, tri visoki kapii svrteni na

jugo-isto~nata strana so predvorja ~uvani od mnogu stra`ari, dvojni

bedemi, drven most na ~ekrk.6

5 Lidija Kumbaraxi- Bogoevi}, Osmanliski Spomenici vo Skopje, Skopje 1998, 224-5.6 Kumbaraxi- Bogoevi}, Osmanliski Spomenici vo Skopje, 224-5.

5

Ekonomskiot podem na naselenieto na Balkanot od krajot na 18,

a osobeno vo prvite decenii na 19 v. i ostanatite politi~ki okolnosti

sozdale mo`nosti za pojava na prerodbata. Zapo~nal proces na

podigawe novi crkvi, koi trebalo da dobijat vnatre{na dekoracija. Toa

baralo anga`irawe na pove}e majstori, zografi, ikonopisci i rezbari {to

se organizirale vo tajfi spored disciplinite. Vo tie tajfi -rabotilnici

zanaetot se predaval od koleno na koleno, a brojot na majstori se

zgolemuval spored potrebite. Vo 15-16 v. postoi centar na rezbarskata

aktivnost vo Prilepsko-slep~anskiot kraj. Od krajot na 16 v. i vo 17 v.

na Sveta Gora monasite intenzivno rabotat na drvorezot i vo 18 v. taa

stanuva glaven centar na sakralnoto rezbarstvo. Vo 2/2 na 18 v.

rabotele tajfi na rezbari, graditeli, zografi i konopisci od malorekanskiot

kraj, a vo celiot 19 v. rezbarstvoto vo Makedonija se vrzuva za

mija~kite rezbari. Eden od najstarite rodovi koi se zanimavale so ovoj

zanaet bil rodot Renzovci-Zografski od s. Treson~e.

CRKVA SVETI SPAS

Isto~no od skopskata tvrdina se nao|a eden od najzna~ajnite

spomenici na kulturata na gradot Skopje, trobrodnata pravoslavna

crkva Sv. Spas vo Skopje. Najverojatno e izgradena kon krajot na 17

ili po~etokot na 18-ot v., po golemiot po`ar od 1689 godina. Dene{niot

izgled go dobila vo 19-ot v. Ima mala visina, kako i site hristijanski

gradbi od toa vreme na ova podra~je, {to e rezultat na toga{nata

zabrana na turskite vlasti da se podignuvaat visoki hristijanski objekti,

odnosno objekti {to gi nadvi{uvaat muslimanskite duhovni hramovi.

Ima mnogu ednostaven izgled, sredniot brod e zasveden, a na

zapadnata strana e podignata galerija za `enite verni~ki. Gradena e od

kameni blokovi kombinirani so cigla, za da se dobie dekorativen izgled.

6

Spored edno predanie, prenesenio od posledniot sega pokoen

klisar na crkvata, ~i~ko \or|i, `itelite na toga{noto Kuri maalo pod

tvrdinata, dene{nata crkva ja gradele tajno, 2 m. pod zemja, koristej}i

gi tajnite hodnici na tvrdinata izleguvale do rekata Lepenec i od tamu

go nosele kamenot za da ja obnovat crkvata. Dene{nata kambanarija e

izgradena vedna{ po zaminuvaweto na Turcite posle Balkanskite vojni.

Golemiot ikonostas e eden od najubavite i najdobri primeri na

makedonskiot umetni~ki drvorez vo 19 v., plod na dolgogodi{na

rabota na bra}ata Petar (Garkata) glaven majstor i Marko Filipovski(i~)

i Makarie Fr~kovski od Gali~nik od 1812-1824 godina . Za ova

doznavame od natpisot na ikonostasot koj podocna bil uni{ten, izpi{an

vrz lenta nad nivnite likovi. Toj glasel : "Pervi majstor Petre Filipovi~ od

Gari.. Makaria od Gali~nik Marko od Gari Debrani od Mala Reka 1824."

Sprotivno na crkovnite kanoni, me|u religioznite sceni se vmetnati i

kompozicii od profan karakter. Vo eden agol na filigranski raboteniot

ikonostas dolg 10, visok 4,5 (vo sredi{niot del krstot so Hristovoto

Raspetie koj go nadvi{uva dostignuva 7 m.) i {irok 6 m. (zavr{en vo

1824 godina ) ovie majstori go izvajale svojot kolektiven avtoportret.

Po svojata konstrukcija ikonostasot se deli na 5 horizontalni dela.

Prvo se pravoagolnite tabli, }itabii, potoa malite }itabii, dekorirani so

sceni od Boblijata. Tretiot del go so~inuvaat prestolnite ikoni, ~etvrtiot

prazni~nite ikoni i posledniot Raspetieto so Bogorodica, Sveti Jovan i

zmejovite vo negovoto podno`je.

Sovremeni na ikonostasot se i pove}eto ikoni koi se ~uvaat vo

crkvata, a del od prestolnite ikoni se izraboteni vo 1867 godina

Spored klisarot \or|i, vo 1926 godina Angli~anite ponudile 200

000 funti da go prenesat vo Anglija za da go prezentiraat vo nekoi

muzei kako remek delo vo umetni~ka izrabotka na drvo.

Po 1963 godina pri vr{ewe na hidroizolacija na ju`niot zid koj bil

delumno razurnat, pod nego e pronajden drug zid od postara mala

crkva ili paraklis na golema crkva, pogolema i od dene{nata, koja

7

verojatno izgorela vo golemiot po`ar od 1689 godina predizvikan od

avstriskiot general Pikolomini. Pri toa se otkrieni 4 kvadratni metri od

fresko`ivopis (od 16 v.)7 Denes tie se gledaat samo vo dolniot del,

bidejki se zatskrieni so drvenata konstrukcija na galerijata.

Bugarskata vlast vo 1943 godina go demontirala i spakuvala vo

sandaci ikonostasot so namera da go prenese vo Bugarija. Dolgo

vreme sandacite stoele vo trezorite na Narodnata Banka vo Skopje od

kade kri{um se zemeni i zasolneti vo ku}ata na Papateodosi, a po

1945 godina e vraten i montiran ikonostasot vo crkvata. Vo dvorot na

crkvata e polo`en kameniot kov~eg na Goce Del~ev.

Sceni i kompozicii: vo pravoagolni poliwa - skutevi pod

prestolnite ikoni se pretsaveni slednite bibliski temi: Sozdavaweto na

svetot, Sozdavaweto na sonceto i mese~inata, Gospod mu vdahnuva

du{a na Adam, Adam i Eva vo rajot, Prviot Grev, Pla~ot pred rajskite

porti, Legenda za hananskiot grozd, @rtva Avramova, Ro`destvo,

Blagove{tenie, Vovedenie, Gozba na carot Irod, Tancot na Saloma,

Begstvo vo Egipet, Vleguvawe vo Erusalim i drugi.

Vo religioznite sceni majstorite vnesuvaat elementi od narodniot

`ivot i ambient, pretstavuvaj}i nekoi bibliski li~nosti vo narodni nosii

od mija~kiot kraj. Na primer, vo @rtva Avramova, slugata na Avram

{to go dr`i kowot nosi mija~ka nosija. Saloma koja igra na Irodovata

Gozba, isto taka nosi vakva nosija, so {amov~e v raka, kako {to e

voobi~aeno vo na{ite narodni ora. Isto takva obleka nosat i lu|eto {to

rabotat na lozjeto vo kompozicijata Gospodovoto lozje. Na nekoi drugi

kompozicii se izvajani svira~i so tapani i zurli. Ova me{awe na bibliski i

narodni elementi vnesuva sve`ina, originalnost i lokalna boja vo

makedonskata rezba.

Ikonostasot e i vrvno dostigawe vo tvore{tvoto na Garkata,

osnova~ na prvata mija~ka rezbarska tajfa, i negovite sorabotnici.

7 Ve~er, 7 i 8 februari 1998 g, reporta`a "Sitna za oko, krupna po vrednost".

8

Golemata umetni~ka vrednost se sogleduva vo ne`nosta na liniite, vo

izvedenata plasti~nost na formite, majstorstvoto vo izrabotkata na

~ove~kite figuri i vo nivnoto komponirawe, dinamika i barokna

razigranost. Retki se drugi mija~ki rezbari koi se nafatile na

komponirawe sceni, i koi glavno se zadovoluvale so izrabotka na

floralni i motivi od faunata. Vo oblikuvaweto na figurite Garkata e

nedosti`en. Kaj Makarie tie se izdol`eni i bez ona dvi`ewe {to go

sre}avame kaj Garkata. Floralnata ornamentika e raznovidna i

realisti~na.

Vlijanieto na Atos vo rezbata e najizrazeno po~nuvaj}i od 17 v.

Od 18 i 19 v. po~nuva da se ~uvstvuva i zapadno vlijanie preku italo-

kritski zografi koe gi zafatilo ju`nite delovi na Balkanskiot poluostrov.

Se smeta deka ova tvore{tvo e stilski srodno u{te od 17 v. i e varijanta

na isto~no pravoslavnata umetnost ~ii majstori rabotat vo duhot na

docnovizantiskata umetnost, barokizirana vo duhot na t.n. italo-kritski

rabotilnici. Silnoto vlijanie na italijanskata barokna umetnost, ~ii

majstori rabotele vo Grcija, silno se ~uvstvuva kaj mija~kite rezbari koi

bile narekuvani i teladuri- rezbari na italijanski.

Od Atoskite majstori na{ite majstori gi prevzele kako motiv

akantusovite i lozovi lisja, smokvi, kalinki, rozi i ptici, a od italijanskite

nau~ile da ja izrabotuvaat ~ove~kata figura posebno i vklopena vo

kompozicii. Ova e karakteristi~no samo za prvite mija~ki rezbarski

tajfi.8

So golemo majstorstvo i virtuoznost oreovoto drvo e izrezbareno

vo dlabok reqef i isten~ena a`urna rezba, koja dava vpe~atok na

prefineta filigranska izrabotka.9 Ona {to makedonskata rezba ja

oddeluva od obi~en dekorativen zanaet i ja izdignuva na stepen na

umetnost e vmetnuvaweto na `ivotinski, ~ove~ki i pti~ji figuri so

8 Dimitar ]ornakov, Makedonskata rezba, 2-ro izdanie, Skopje 1994, 27.

9 Umetni~ko Bogatstvo na Makedonija, Skopje 1984, Zoe Li~enoska, " Makedonskata rezba od 18-19 vek"295.

9

golemina od 15-25 sm. (eleni, srni, kozi, ovci i dr.) izvajani so mnogu

smisla za nabquduvawe na nivnite oblici i dvi`ewa. Scenite se logi~no

komponirani, figurite sigurno iscrtani i plasti~no ekspresivno izvajani,

so edna mala doza na nesvesen primitivizam {to im dava osobena

privle~nost.

Vladi~kiot tron i celivalno za ikoni e izraboteno vo 1867 godina

Istite majstori rezbari ostavile vredni dela vo u{te nekolku makedonski

manastiri i gradbi nadvor od zemjata (Sv. Jovan Bigorski, Sv. Nikola,

Pri{tina, kade isto taka gi izrabotile svoite avtoportreti, potoa vo

Lesnovo, Sv. \or|i vo Prizren).

Arhitekturata vo site islamski zemji bila najrazviena umetni~ka

granka, {to se dol`i pred s# na verskiot propis za zabrana na slikarsko

i vajarsko pretstavuvawe na bo`estvoto i drugite `ivi su{testva.

Vladarskiot dvor, a mnogu pove}e institucijata vakuf pretstavuvale

glavni nositeli na arhitektonskite aktivnosti.10

10 Hustref Redzich, Islamska Umetnost, edicija Umetnost na tlu Jugoslavije, zaednicko izdanie, 1982, 39

10

MUSTAFA PA[INATA XAMIJA

Najubavata i najimpozantna skopska xamija Mustafa Pa{inata

Xamija podignata e vo 1492 godina vo blizina na tvrdinata Kale. Se

nao|a na mesto koe dominira so okolinata. Nejzin legator e Mustafa

Pa{a, zapovednik na Skopje i vezir na Selim I. Toj zavzemal visoka

pozicija vo Osmanliskata dr`ava vo vremeto na sultanot Bajazit II

(1481-1512) i Selim I (1512-1520). Umrel vo 1519 godina i e pogreban

vo turbeto izgradeno pokraj severniot zid na xamijata, kako {to e

ozna~eno na natpisot na turbeto. Nad vlezot vo xamijata e za~uvan

natpisot vo proza na arapski jazik koj zboruva za vremeto na

izgradbata.

Vo sklop na kompleksot na xamijata imalo pove}e objekti, koi

denes ne postojat, kako medresa i imaret, za koi se pretpostavuva

deka se nao|ale pokraj ju`nata i zapadnata strana od dvorot na

xamijata, za~uvani samo vo urnatini. Vo 1933 godina vrz postar

{edrvan e izgraden postoe~kiot.

Arhitekturata na Mustafa Pa{inata Xamija e ednostavna i

skladna, so harmoni~ni proporcii na formite i e izraz na

ranocarigradskiot stil. Ovoj stil ozna~uva jasno izrazena tendencija za

golemi prostori vo koi blago po~nuva da se naglasuva tendencijata za

tektonsko ras~lanuvawe. Pri toa ukrasot e {rt i podreden na dejstvoto

na samiot prostor. Iako vo ovoj stil preovladuva longitudinalen

molitven prostor, kako na primer vo [arenata xamija vo Tetovo i Gazi

Isa Begovata xamija vo Skopje, ovde toa ne e slu~aj. Kvadratniot

molitven prostor preku pandantifi preminuva vo dvanaestostran

tambur. Monumentalnata kupola postavena vrz nego ima dijametar od

16, 30 m. {to sporedeno i so istovremenite gradbi vo Carigrad

pretstavuva golem konstruktiven uspeh.11 @ivopisniot izgled na

11 Ibid, 76.

11

xamijata e postignat so toa {to yidovite, kako i tamburot se izvedeni so

naizmeni~ni redovi na kamen i cigla. Vkupnata visina do temeto na

kupolata iznesuva 26, 10 m.

Pred centralniot del na xamijata po celata {irina (18, 80 m.) e

podignat otvoren trem so tri ostri laka, od koi sredniot se nao|a tokmu

nasproti glavniot vlez. Tremot izraboten vo celost od mermer e

zasvoden so tri mali kupoli postaveni na niski tamburi noseni od 4

stolba. Kapitelite na stolbovite se so stalaktitni ukrasi karakteristi~ni za

klasi~niot period od razvojot na osmanliskata arhitektura. Otvoreniot

trem nasproti zatvorenata glavna arhitektonska masa pretstavuva

efekten kontrapunkt. Dvata sredni stolba od tremot vo delot nad bazite

imaat dekorativni metalni obra~i, ukraseni so rastitelni motivi nalik na

slikanata zidna dekoracija vo vnatre{nosta.

Od desnata strana na xamijata e postaveno vitko i inzvonredno

proporcionalno minare visoko 47 m., koe pretstavuva vertikalen akcent

na celiot objekt. Vo negoviot goren del se nao|a izdadeno {erefe pod

koe se ni`e dekoracija so stalaktitni ukrasi. Okolu ovaa galerija e

postavena bogato perforirana kamena ograda. Vo sklop na minareto se

izraboteni 138 spiralno postaveni skali.

Portalot na xamijata pretstavuva bogato profilirana mermerna

pravoagolna ramka koja postepeno se vovlekuva navnatre. Vo gornata

polovina e izraboten nadvore{en ostar lak so tipi~en troen prevoj, a vo

dolnata polovina nad vratite mal polukru`en lak. Levo i desno od

dovratnicite na vlezot vo ramkite na krajnoto vdlabnuvawe na ramkata

na portalot se izraboteni po eden poligonalen polu-stolb, ~ij dolen i

goren zavr{etok li~i na peso~en ~asovnik. Vkupnata visina na

portalot e 10 m., a na vrvot e izrabotena dekoracija od formi koi

potsetuvaat na polu-snegulki. Vo prostorot me|u dvata laka e postaven

spomenatiot natpis koj zboruva za vremeto na podignuvawe na

xamijata.

12

Drvenite porti bile izraboteni vo posebna reqefna tehnika

nare~ena kündekâri. Nivniot dene{en izgled vo golema mera go izgubil

prvobitniot efekt zaradi naknadni prema~kuvawa so masna boja.

Vo pravoagolnite poliwa na gorniot kraj se izdlabeni zapisi od

kuranot, pa edna re~enica napi{ana dva pati vo dvete poliwa mo`e da

se ~ita 4 pati vo razni pravci.

Vo vnatre{nosta na xamijata, nasproti vlezot se nao|a mihrabot,

~ija ni{a e smestena vo profilirana pravoagolna ramka od mermer,

koja na vrvot zavr{uva so venec od ornamenti vo vid na 4 laka

dekorirani so listovi. Vo gorniot del vdlabnatinata na ni{ata zavr{uva

so stalaktitni ukrasi, a nad nea levo i desno se izraboteni dve

dekorativni rozeti. Dolnata polovina od levata i desnata strana na

ni{ata zavr{uva kako i portalot so po eden tenok polu-stolb, ~ij dolen i

goren zavr{etok li~i na peso~en ~asovnik.

Minberot e istotaka izraboten od mermer i e postaven na

voobi~aenata strana desno od mihrabot. Gelenderot i plo~ite {to ja

formiraat ogradata na gornata platforma, kako i po edna plo~a pod

platformata se ukraseni so ednostaven geometriski reqef od

isprepleteni krugovi, odnosno mali poligonalni formi.

Konstrukcijata na dene{niot mahvil e drvena, postavena na {est

stolb~iwa. Ne e poznato kako izgledal prvobitniot mahvil.

Vnatre{nosta na xamijata e osvetlena od pove}e la~ni prozori so

tranzeni, {to doveduva mnogu svetlina i ventilacija.

Vo enterierot na xamijata e zastapena pred se floralna

ornamentika. Slikanata dekoracija, vo najgolema mera zastapena na

pandantifite e od ponovo vreme, izvedena prete`no za vreme na

popravkata vo 1933 godina Slednata golema popravka e izvr{ena vo

1968 godina zaradi o{tetuvawata nastanati pri zemjotresot vo 1963

godina Pri toa, na severo-isto~niot i jugoisto~niot pandantif e otkriena

postarata slikana dekoracija koja ima razli~na ornamentika i kolorit od

postoe~kata, i za koja se smeta deka e prvobitnata od vremeto na

13

gradeweto na objektot. Tehnikata vo koja e izrabotena dekoracijata e

t.n. malakâri, koja se sostoi od reqefno izraboteni i potoa naslikani

ornamenti. Zasega ova e edinstven orientalen spomenik vo koj e

primeneta ovaa tehnika. Ormanetite so~inuvaat arabeska na

isprepleteni i stilizirani gran~iwa. Samite rastitelni motivi se predadeni

vo stilot rumi. Nad pandantifite po rabot na tamburot se izraboteni tri

friza vo malakari tehnika, sostaveni vo prviot red od sinxir ispolnet so

ornamenti, vo vtoriot od palmeti-drvca i tretiot cvet so dva dolgnavesti

lista, a nad ovaa zona se triagolni zapci, istotaka ukraseni so cvetna

dekoracija.

Ubavo izraboteniot sarkofag koj go odbele`uba grobot na Umi,

edna od ~etirite }erki na Mustafa Pa{a, se nao|a vo dvorot na

xamijata, vo blizina na turbeto na tatko $. ^etirite strani na sarkofagot

se dekorirani so mnogu plitko izraboten reqef so floralna ornamentika.

Po sredinata na dvete podolgi strani te~e natpis na persiski jazik.

Turbeto na Mustafa Pa{a se nao|a pokraj jugoisto~nata strana

na xamijata. Toa e {estostrano i pripa|a na tipot na zatvoreni turbiwa

so kupola, postavena vrz nizok osumstran tambur. Sekoja strana ima

otvor (prozor) koj zavr{uva so tipi~en ostar lak, vramen vo

pravoagolna ramka. Od nadvore{nata strana e oblo`eno so mermer.

Nad vlezot se nao|ala plo~a so natpis. Vo vnatre{nosta e negoviot

sarkofag, istotaka dekoriran so rastitelna ornamentika.

Xamijata opustela po 1912 godina. Bila o{tetena i vo nea ne se

slu`ela slu`ba. Vo eden period slu`ela i kako voen magacin.

14

KAMENIOT MOST

Vo centarot na Skopje rekata Vardar ja premostuva star most

nare~en Kamen Most. Toj e eden od najva`nite urbanisti~ki motivi na

Skopje koj so svojata imponzatnost i ubavina stana i eden od simbolite

na gradot. So vekovi Kameniot Most ja ovozmo`uval komunikacionata

vrska na najprometnoto mesto vo Skopje, denes plo{tadot Makedonija

i Starata ^ar{ija. Izgraden e so inzvonredna grade`na tehnika, pa i

pokraj pove}eto nepogodi vo oblik na zemjotresi i poplavi koi go

zafa}ale gradot, se odr`al do den denes. Od 1971 godina so izgradbata

na sosedniot most Goce Del~ev, Kameniot Most e rastovaren od

masoven soobra}aj i stana isklu~ivo pe{a~ki most.

Kameniot Most gi ima site elementi na osmanlisko-turski most,

so o~igledni arhitektonski i dekorativni elementi {to se karakteristi~ni

za turskoto graditelstvo, no i pokraj toa se sre}avaat kontradiktorni

mislewa za datiraweto koe ne se baziraat na nau~no sogleduvawe ili

istra`uvawe, tuku samo mislewe. Za Lidija Kumbaraxi e neprifatlivo

deka najstarata faza e od Rimski period, odnosno od epohata na

Justinijan Veliki, a nitu od periodot na srpsko vladeewe, spored koja

pretpostavka go dobil i epitetot Du{anov Most. Se sre}ava duri i ideja

deka mostot e izgraden od Krali Marko, kako {to nekoi srednovekovni

zidini se imenuvaat so Markovi Kuli (na pr. vo Prilep). Pri arheolo{kite

ispituvawa prevzemeni od Zavodot za Za{tita na spomenicite na

kulturata na grad Skopje vo 1972-3 godina ne se pronajdeni dokazi ili

indicii za postoewe na postara gradba na ova mesto.

Nedostigaat konkretni istoriski izvori za to~noto vreme na

gradeweto. Spored L. Kumbaraxi, na~inot na gradewe, stilskite

osobenosti i karakteristi~nite dekorativni elementi uka`uvaat deka se

raboti za periodot na golemoto osmanlisko graditelstvo od 15-16 v. ,

koga i Skopje do`ivuva najgolema urbanizacija.

15

Mostot za prv pat se spomenuva vo izvori vo 1469 godina vo

dokument {to e vakafname na zadu`bini na Isa - beg vo Skopje, zna~i

mo`e da bil graden vo periodot od osvojuvaweto na gradot od Turcite

vo 1392 - terminus post quem non se do 1469 godina- terminus ante quem non.

Patepisecot Evlija ^elebija spomnuva deka mostot go izgradil sultanot

Mehmed Osvojuva~, a spored plo~a koja bila postavena vo 1909

godina vo ni{ata na mostot po pro{iruvaweto na istiot, mostot go

izgradil sultanot Murat Vtori. Zna~i pribli`na data bi bila sredinata na

15 v. Spored dokumenti doznavame deka Huma [ah Sultan, li~nost so

najvisoko blagorodni~ko poteklo, koja vo 15 v. `iveela i po~inala vo

Skopje (pogrebana e vo blizina na mostot), ktitorka na mnogu objekti

vo gradot, mnogu se gri`ela za ispravnosta na mostot i zave{tala

mnogu golem imot za negovo odr`uvawe, mo`no e da bila i graditel na

mostot. So ova mislewe se slo`uva i L. Kumbaraxi.12

Vasil Iqov smeta deka mostot e rekonstruiran od 1444-1446

godina, vo vremeto koga sultanot Murat II se povlekol od prestolot vo

korist na svojot sin Mehmed Osvojuva~ot, zaradi {to i nastanala

kontradiktornosta vo izvorite za graditelot na mostot.13

Spored Iqov, od najstarata faza, odnosno od periodot na 6 v. po

zemjotresot od 518 godina poteknuvaat semite i sintagmatsklite celini

na dvata krajbre`ni stolba, izvedeni so obloga od grubo obraboteni

blokovi od travertin spojuvani so varov malter vo opus quadratum, kakov

{to e primenet na "Kiklopskiot zid" od Kaleto (koe Ivan Mikul~i} go

datira vo 11 v.). Temelite na ovie stolbovi izraboteni od siten re~en

kamen i delumno travertinski blokovi so varov malter se visoki od 0,70-

0,80 m., a vo odnos na fasadnite platna na rampite se izdadeni za 0,

32 m. Spored Iqov, na ovaa faza i pripa|a i del od originalniot temel na

stolbot broj 12, pronajden na okolu 4 m. dlabo~ina vo kosa polo`ba,

12 Kumbaraxi- Bogoevi}, Osmanliski Spomenici, 206.

13 Vasil Iqov, "Kameniot Most vo Skopje vo svetlinata na najnovite prou~uvawa", Kulturno Nasledstvo, 1986, 123-147.

16

iskoristen naknadno kako temel vo edna od podocne`nite fazi. Od ovoj

period se i masivnite pravoagolni temeli vo potegot od 1-8 stolb.

Najmonumentalen e sredi{niot 8-mi stolb. Od 1896 godina -

1897 godina pa se do denes mostot ima samo 11 laka, 7 jugozapadno

(desno) i 4 severoisto~no (levo) od stolbot br. 8 (centralniot so ni{ata).

Do 1971 godina od jugo-zapadnata strana bil celosno zasipan samo

eden svod (lak), a od severo-isto~nata strana i den denes se

poluzasipani samo 2 svoda (laka).

Zna~i, Kameniot Most spa|a vo grupa na kameni mostovi so

pove}e laci (13) {to se potpiraat na stolbovi, vtemeleni vo koritoto na

rekata. Prose~nata {irina me|u ~elnite zidovi na stolbovite e 6, 30 m.

so postojano zgolemuvawe na rasponot na arkite kon sredinata na

objektot od 4, 05 do 13, 48 m. Upotrebeni se masivni pravoagolni

temeli, stolbovi i klunovi, koi vo horizontalniot presek formiraat

triagolnici ili poliagolnici. Najgolemata visina na mostot po~nuvaj}i od

gornata povr{ina na temelite zavr{no so portalot iznesuva 11, 75 m.

Vo 1905 godina mostot e pro{iren taka {to na `elezni traverzi

(nosa~i) se izgradeni pe{a~ki pateki.14

Osnovnata koncepcija e sli~na so pove}eto osmanliski kameni

mostovi gradeni na pove}e laci. Ritamot na lacite od kraevite raste kon

sredinata so goleminata na rasponite i po visina, so {to se sozdava

visinska linija koja na sredinata se prekr{uva. Standardnite

arhitektonskite elementi od koi e komponiran mostot bile prisposobeni

na terenot, taka {to mostot ja dobil svojata specifi~na fizionomija.

Konstrukcijata na mostot le`ela na 13 stolba vo rekata i na dva bre`ni

zida. ^elnite zidovi od mostot vo visina na kolovozot zavr{uvaat so

profiliran kamenen venec, nad koj, kako za{tita na minuva~ite bila

postavena ograda izrabotena od vertikalno postaveni kameni plo~i. Na

stolbovite od dvete strani vo visina od temelite pa skoro do sredinata

se nao|aat kako kontrafori izdadeni napred delovi od kamen, t.n.

14Blago na putevima Jugoslavije, 563.

17

mamuzi na mostot, koi slu`ele da go {titat mostot od urivawe. Nekoi

od niv imaat forma na basamaci (skali) i za niv se smeta deka go

opredeluvale nivoto na vodata pri nadojduvaweto i povlekuvaweto.

Sredi{niot stolb na mostot e osobeno interesen so plasti~nata

razrabotenost i zavr{nite detali. Nad nego, od dvete strani na mostot

bile izgradeni ni{a za postavuvawe na natpisi vo forma na mihrab koj

se nadvi{uva nad stolbot i nivoto na kolovozot, kako i balkon kade

umornite minuva~i mo`ele da sednat i da se odmorat. Ni{ata e

postavena od nizvodnata strana na mostot pod koja se nao|a bogata

dekoracija od stalaktitni ukrasi, karakteristi~ni za osmanliskata

dekorativna plastika. Balkonot bil postaven nasproti ni{ata i denes ne

postoi. In situ se nao|aat samo 8 kameni konzoli (ednata od niv e

o{tetena pri pro{iruvaweto na mostot).

Vo vnatre{nosta na centralniot stolb postojat dve mali prostorii,

otkrieni pri arheolo{kite istra`uvawa vo 1972/3 godina , oddeleni po

dol`ina so pregraden zid. Tie imaat po dva otvori-pu{karnici, ednata od

nizvodnata strana, a drugata od sprotivnata strana. Spored ^ulpan,

ovie prostorii slu`ele za za{tita na mostot i na slu`benite lica koi go

~uvale, a pokraj toa i kako zasolni{tite na minuva~ite vo slu~aj na

opasnost. Na mamuzata od ~etvrtiot stolb od sprotivvodnata strana

(klun br. 5 spored V. Iqov) e pretstavena reqefna rozeta, motiv {to

~esto se sre}ava na golem broj islamski objekti vo gradot, star

dekorativen motiv poznat u{te od egipetskata umetnost., a na {estiot

lak od nizvodnata strana i {estiot, petiot i ~etvrtiot lak od

sprotivvodnata strana i drugi dekorativni elementi vo forma na disk,

pe~ati i t.n., karakteristi~ni za osmanliskata umetnost vo 15 i 16 v.15

Na ~elniot zid na stolbot br. 6 od nizvodnata strana se nao|a proekcija

na ptica vo let, kako i drugi `ivotni, no i java~ na kow, ~esto zastapeni

na pove}e mostovi od 17-18 v.16

15 Kumbaraxi- Bogoevi}, Osmanliski Spomenici, 208.16 Ibid., fusnota br. 28.

18

Vo tekot na svoeto postoewe mostot bil o{tetuvan od prirodni

nepogodi i drugi faktori. No, zaradi svojata va`nost postojano bil

odr`uvan i popravan, {to vo golema mera vlijaelo na promenata na

negoviot izgled. Od dokumenti i zapisi poznati ni se nekolku popravki -

vo 2/2 na 16 , poto~no vo 1579 godina ; 1734 i 1817/18, i 1890

godina. Nekoi od popravkite se izvr{eni za vreme na velikiot sultanov

glaven graditel Hoxa Siann (1489-1588).17 Po zemjotresot vo 1963

godina se urnala ni{ata so plo~ata so natpis od 1909 godina.

Vo tek se konzervatorsko-restavratorski intervencii na mostot koi

me|udrugoto predviduvaat i vra}awe na avtenti~nata kamena ograda

na mostot.

17 Iqov, "Kameniot Most", 131, fusnota 26.

19

KUR[UMLI AN

Kur{umli An se nao|a vo starata skopska ~ar{ija i spa|a vo

najimpozatnite objekti na starata islamska profana arhitektura. Ima

pravoagolen oblik, so vnatre{en dvor, prizemje i sprat. Spored

odredeni izvori e graden so sredstva na nekoj Mula Musledin Hoxa, koj

bil sin na poznatiot turski nau~nik Abdul Gani (1550 godina ). Lidija

Kumbaraxi naveduva deka negovoto ime e Muslihudin Abdul Gani

poznat kako Muezin -oxa Al-Ma 'dini. Anot bil del od golemiot vakaf na

ovoj legator koj imal svoi zadu`bini vo pove}e mesta na Rumelija, a

zaedno so ostanatiot negov imot vo Skopje, anot bil zave{tan za

xamijata podignata od nego, poznata kako Du}anxik xamija. Vo

po~etok slu`el kako karavan saraj.

Zna~i, Kur{umli An e izgraden kako kompleks vo koj spa|ale i

Kazanxilar - Du}anxik xamijata, podignata od kazanxiite-baakrxii, koja

e urnata i [en|ul \ur~iler amam, od koj e ostanat samo eden del.

Imeto na legatorot, Muezin, upatuva deka bil muezin i profesor

vo nekoja carska xamija vo istambul, a se naveduva deka bil vo slu`ba

kaj sultanot Selim Vtori. Vtoriot del od imeto, Al Madini, uka`uva deka

bil rudar, odnosno sopstvenik na golemite rudnici vo Makedonija i na

Kosovo. Abdul Gani pak vo prevod zna~i rob na najbogatiot, odnosno

na Alah.18

Anot pleni so svoite proporcii, estetika, funkcionalnost,

monumentalnost, no i cvrstina. Toa e edna od retkite gradbi vo Skopje

koja celosno odoleala na golemiot po`ar predizvikan od Pikolomini vo

1689 godina.

Ne e poznata to~nata godina koga anot e podignat, no vo

dokumentot -vakafnameto na Muezin oxa koe e legalizirano vo

1549/50 godina anot se spomnuva kako ve}e izgraden. Vo nego

18 Danilo Kocevski, Tajnata na najpoznatiot an, Nova Makedonija.

20

maaloto vo koe e izgraden objektot se nareluva Tanri Vermi{, a

Kazanxilar xamijata kako xamija na Bakrxiite. Svoeto sega{no ime

anot koj bil imenuvan kako an na Muezin oxa go dobil vo 19 v. zaradi

olovniot pokriv so koj bil pokrien.

Anot, kako i drugite nemu srodni objekti ima dva dela. Edniot

imal namena za smestuvawe na trgovcite-patnici i nivnata stoka, a

drugiot go so~inuvala {talata i pomo{nite prostorii (za slugite i t.n.)

Glavniot vlez se nao|a od stranata na ~ar{ijata, a vo {talata i

pomo{nite prostorii mo`elo da se pristapi od isto~nata strana na anot,

kako i od dvorot na glavniot del. Nad glavniot vlez se nao|ala prostorija

nameneta za anxijata, koj odovde imal uvid nad posetitelite na anot.

Denes, za `al, vnatre{nosta na ovaa soba e modernizirana za da slu`i

kako kancelarija i nalepena so nutifeder po zidovite, odnosno tapison

na podot, pa ne mo`e da se dolovi originalniot izgled. Niz golemata

porta se vleguva vo anskiot dvor. Vo desnoto krilo na portata e

vklopena edna pomala vrata (yavru kapi) niz koja mo`e da vleze ili

izleze samo eden ~ovek. Ovaa vrata se upotrebuvala osobeno koga

anot }e se zatvorel nave~er, bidej}i ovozmo`uvala kontrolirano

vleguvawe vo vnatre{nosta na objektot.

Glavniot arhitektonski del na anot ima skoro pravilna kvadratna

osnova so prizemje i kat. Vo vnatre{nosta e vklopen kvadraten dvor

opkru`en so 4 trema na arkadi koi se otvaraat na dvata sprata.

Svodnata konstrukcija na tremovite se potpira na masivni stolbci koi se

superponirani i kako i kaj ostanatiot del od anot e sostavena od

ednostavni ~etiridelni krstesti svodovi, koi na pravite agli na spratot

preminuvaat donekade vo izdol`eni polucilindri~ni svodovi.

Prostoriite nameneti za odsednuvawe na gostite vo anot se

izgradeni vo niza okolu celiot objekt i toa 28 vo prizemjeto i 32 na

katot. Sekoja prostorija imala svoj kamin, kako i mali ni{i vo zidovite za

ostavawe na gazija, pomali predmeti, bokali i sl. Postoela i edna tajna

soba so vnatre{ni skali koi izleguvale nadvor od objektot, od kade anot

21

mo`el nezabele`ano da se napu{ti pri opasnost vo pravec kon

parkingot na dene{niot Muzej. Na katot se pristapuva preku strmni

ednokraki kameni skali od ju`nata strana levo i desno od vlezniot

koridor, kako i na severnata strana, desno pokraj vlezot za

ekonomskiot del na anot. Na izdignatite povr{ini so koi zavr{uva podot

na tremovite kon nadvore{nata strana, namesto ograda, koi sekako

slu`ele za sedewe vrz poslani kilimi, se izdlabeni po nekolku {iroki

otvori na vnatre{nata strana.

Vo dvorot se nao|a fontana- {adrvan so ubavo izrabotena

kamena ~a{a. Vodata vo nea, kako i za {adrvanot na Du}anxik

xamijata se doveduvala preku vodovodot {to go izgradil istiot Muezin

oxa.

Kur{umli An odigral va`na uloga vo razvojot na trgovskiot `ivot

vo Skopje, preku koj minuvale mnogu karvani. Izgradbata na vakov

objekt vo ovoj del na gradot jasno zboruva za intenzivnoto {irewe na

Skopskata ~ar{ija vo 16 vek. Imeto go dobil spored turskiot zbor

kur{um {to zna~i olovo od koj bil izraboten pokrivot. Nekade se

spomnuva i kako Sinxirli an, zatoa {to portite nave~er se zatvarale so

golemi sinxiri. Angliskiot arheolog Artur Evans, koj prestojuval vo

Skopje vo 185 godina naveduva deka na zidovite na anot mo`ele da se

vidat ispi{ani so crveni bukvi imiwata na mnogubrojni trgovci od

Dubrovnik. Interesno e deka Evlija ^elebija ne go spomnuva ovoj an.

Prvobitniot oloven pokriv na anot bil simnat vo tekot na Prvata Svetska

Vojna i upotreben za voeni celi, a potoa anot bil prepokrien so

keramidi. Vkupnata povr{ina na anot iznesuva 2800 kvadratni metri.

Otkako prestanal da se upotrebuva kako an, objektot dobival

razli~ni nameni, kako na primer vo 2/2 na 19 v., koga bil pretvoren vo

vilaetski zatvor, a edno vreme vo nego bile smesteni i }ur~iite, koga

nivniot an nastradal vo po`ar.

Vo po~etokot na 20 vek povtorno slu`el kako an, po Prvata

Svetska Vojna slu`el kako magacin za oru`je, a od 1924 godina stanal

22

lapidarium na Muzejot na Ju`na Srbija. Vo 1955 godina vo nego e

otvoren lapidarium na Arheolo{kiot Muzej na Makedonija, a od 1976

godina, koga vo blizinata e podignata zgradata na Muzei na

Makedonija, slu`i kako depo na kameni spomenici od antikata do

islamskiot period.

Pred i po Vtorata Svetska Vojna, kako i po zemjotresot od 1963

godina, vrz Anot se prevzemeni pomali konzervatorsko-restavratorski

intervencii.

Denes Kur{umli An slu`i povremeno i kako scena -koncerten

podium na manifestaciite Skopsko kulturno leto i Mlad Otvoren Teatar.

23