tyszkiewicz - slowianie i awarowie_s_7-18

5/14/2018 Tyszkiewicz - Slowianie i Awarowie_s_7-18 - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/tyszkiewicz-slowianie-i-awarowies7-18 1/12

Wstęp

Niniejszy tomik stanowi jakby kontynuację poprzednio opublikowanegozbioru dawniejszych prac Barbarzyńcy w Europie, Wrocław 2007.

O ile jednak w opublikowanym wcześniej zbiorze mamy do czynienia z jednej strony z przybyłym do Europy ze wschodu w 375 r. koczowniczym lu-dem Hunów, to w obecnym raczej z żyjącymi na naszym kontynencie co

najmniej od 558 r. innymi koczownikami – z greckiego języka nomadami – Awarami, których dzieje i stosunki z Cesarstwem Bizantyńskim najle- piej przedstawili Menander Protektor, Teofilakt Simokatta ( Miracula sancti

Demetrii), Chronicon Paschale ( Kronika Wielkanocna) i w końcu TeofanesHomolegata (Wyznawca), w historiografii zaś zachodnioeuropejskiej tzw. Kronika Fredegara. Daleko nie wszystko, co zostało przedstawione w wy-mienionych pomnikach historiograficznych, znajduje się w przedkładanymobecnie zbiorze rozrzuconych po różnych wydawnictwach artykułach i re-feratach niżej podpisanego. Większość bowiem znalazła swoje odzwiercied-

lenie w monografii Słowianie w historiografii wczesnego średniowiecza od połowy VI do połowy VII wieku (Wrocław 1991). Za to w niektórych tu dru-kowanych ponownie pracach zwrócono baczniejszą uwagę na fakt, iż znanaw literaturze fachowej, zwłaszcza niemieckiej, teza o odwiecznej niewoliSłowian u nomadów turecko-mongolskich może doprowadzić do konkluzji,że właśnie Słowianie byli beneficjentami tego rzeczywiście ciężkiego i uwła-czającego dla nich stosunku zależności. Zostali bowiem przez Awarów niejako rozprowadzeni po Europie środkowej i na Bałkanach aż po Peloponez przez tych koczowników, którzy następnie, jak pisał najstarszy kronikarz

ruski Nestor, pogiboša aki Obre – Wyginęli jak Obrzy, tj. w języku słowiań-skim Awarowie.

Jednak największa część prac w przedstawianym tu zbiorze to praceo strukturze organizacyjnej Słowian, a mówiąc ściślej – o ich organizacji plemiennej w czasach, gdy tylko pojawili się na arenie historycznej. Odnosisię to nie tylko do Śląska, choć przede wszystkim, ale także do Słowian ser- bołużyckich, a nawet do małopolskich Wiślan. Jest to zrozumiałe na tle sto- jących do dyspozycji historyków źródeł, w głównej mierze tzw. Geografa



bawarskiego, a następnie kronik i dokumentów, ale gdy chodzi o Wiślan – Konstantyna Porfirogenety. Dla innych dzielnic Polski piastowskiej mamy

mało lub zgoła nie mamy takich źródeł, wyjąwszy Nestora Powieść minio-

nych lat .Obierając takie dwa główne tematy niniejszego zbioru prac na temat dzie-

jów stosunków awarsko-słowiańskich i organizacji plemiennej pierwotnychSłowian, autor ma nadzieję zapoznać Czytelnika z najdawniejszymi zagad-nieniami historii Słowian i ich pierwotną strukturą polityczną.

Wstęp



I

Przyczyny i początki

pierwszej migracji Słowian

nad dolny Dunaj

Stwierdzenie pobytu Słowian nad dolnym Dunajem przez Jordanesa orazProkopa z Cezarei w pierwszej połowie VI w., poświadczonego następnie przez całą obfitą historiografię bizantyńską VI–VII stulecia, stanowi przełom, polegający na przejściu od niepewnych, a czasem wręcz mglistych relacji naich temat historyków i chorografów starożytnych, do opartej na konkretnychźródłach pisanych historii.

O ile jednak stwierdzenie samego faktu jest proste, o tyle jego genezai chronologia nadal muszą budzić wiele wątpliwości. Powinniśmy sobie

bowiem zdać sprawę, skąd tu przybyli i kiedy, a o tym wspomniani wiel-cy historycy VI w. nie podają żadnych wiadomości, z czego można wno-sić tylko tyle, że Słowianie od początku VI w. uważani byli nad Dunajemza lud z dawna zasiedziały, a ich siedziby były wszystkim dobrze znane,stąd brak, zwłaszcza w dziele Prokopa z Cezarei, bliższych danych1. Co prawda Jordanes podaje także w dalszych partiach Getyki wcześniejszeinformacje o siedzibach i dziejach Słowian w drugiej połowie IV w., kie-dy zostali oni podbici najpierw przez króla Ostrogotów Hermenaryka2,

1 Iordanis, De origine actibusque Getarum (cyt. dalej jako Getica), wyd. T. Mommsen,„Monumenta Germaniae Historica. Auctores Antiquissimi”, t. V, Berlin 1882, cz. 1, t. V, rozdz.34–35, s. 62–63. Zob. L. Tyszkiewicz, Słowianie w historiografii antycznej do połowy VI w.,„Acta Universitatis Wratislaviensis”, Historia LV, Wrocław 1991, s. 132 nn.; Procopius, De

bello Gothico, ks. II, rozdz. 15, fragm. 1–4, [w:] Procopii Caesariensis Opera omnia, wyd.J. Haury, t. 2: De bellis libri V–VIII , Lipsk 1963, ks. VI, s. 214–215. Zob. L. Tyszkiewicz,Słowianie w historiografii wczesnego średniowiecza od połowy VI do połowy VII wieku,

„Acta Universitatis Wratislaviensis”, Historia LXIII, Wrocław 1994, s. 7 nn.; W.H. Fritze, Die Bedeutung der Awaren für die slawische Ausdehnungsbewegung in frühen Mittelalter ,

„Zeitschrift für Ostfoschung” 1979, R. 28, z. 2, s. 515.2 Iordanis, dz. cyt., cz. 1, t. XXIII, rozdz. 119–120, s. 88–89.



10 I

a następnie ich odłam wschodni, Antowie, pokonany został przezWinitara3.

Wszystko to jednak działo się półtora wieku przed potwierdzonym pobytem Słowian nad Dunajem i w dużej odległości przestrzennej, na stepachnadczarnomorskich, wskutek czego trudno jest znaleźć więź terytorialnąi chronologiczną między opisanymi przez Jordanesa wypadkami z IV w.a pobytem Słowian nad Dunajem choćby od samego początku VI w.

W obu wcześniejszych relacjach historyka Gotów znajdujemy zatem jakby fragment topogenezy Słowian, ale pozostaje kwestią otwartą sprawaczasu i okoliczności ich przybycia ze stwierdzonych w IV stuleciu siedzib pierwotnych nad dolny Dunaj.

Tymczasem etno- i topogeneza ma swoją niejako odwieczną historię, sta-nowiącą problem dyskusyjny już dla pisarzy wczesnego średniowiecza. I tak Geograf z Rawenny (VII–VIII w.) podał pochodzenie Sklawinów ze Scytii4,

a parę wieków później w latopisie Nestor uznał kraje naddunajskie za praoj-czyznę Słowian5.

Oczywiście bardziej interesują nas poglądy na topogenezę Słowian badaczy nowożytnych i to zarówno tzw. autochtonistów, którzy odP.J. Szafarzyka uznawali pobyt Słowian czy ich przodków w Europieśrodkowej już od trzeciego tysiąclecia p.n.e., jak i allochtonistów, dla

których plemiona słowiańskie były przybyszami na tych ziemiach dopie-ro od VI–VII stulecia n.e. Nie ma tu miejsca na omówienie bogatej litera-tury przedmiotu i znanej powszechnie argumentacji stron. Wspomnijmytylko o paru najnowszych pracach, wnoszących do starej dyskusji nowe poglądy. I tak hydronimię środkowoeuropejską wykorzystał ostatnioJ. Udolph6, dochodząc do trudnego raczej do przyjęcia wniosku o pod-karpackich jedynie siedzibach Prasłowian. Najciekawszą jednak hipotezę

3

Tamże, cz. 2, t. XLVIII, rozdz. 247–249, s. 121–122; Ammianus Marcellinus, Rerum ge-

starum libri qui supersunt , oprac. W. Seyfarth, wyd. 2, Berlin 1978, „Römische Geschichte”,t. IV, ks. XXXI, rozdz. 3, fragm. 1–3, s. 250.

4 Sexta ut hora noctis Scitharum est patris, unde Sclavinorum exorta est prosapia

(Ravennatis Anonymus, Cosmographia, [w:] Itineraria Romana , wyd. J. Schnetz, t. II, Lipsk 1941 s. 11). Zob. G. Labuda, Okres wspólnoty słowiańskiej w świetle źródeł i tradycji histo-

rycznej, „Slavia Antiqua” 1948, t. I, s. 186 nn.; L. Tyszkiewicz, Słowianie w historiografii

antycznej…, s. 18 nn.5 Povest’ vremennych let , wyd. D.S. Lichačev, Moskwa–Leningrad 1950, s. 50.6 J. Udolph, Studien zu slawischen Gewässernamen und Gewässerbezeichnungen,

Heidelberg 1979, s. 43.



11przyczyny i początki pierWszej migracji słoWian nad dolny dunaj

przedstawił Z. Gołąb7. Na podstawie rekonstrukcji języka prasłowiańskiego,zwłaszcza hydronimii, doszedł on do wniosku, że Prasłowianie przesuwali się

w najdawniejszych czasach z północnego wschodu na południowy zachód. Zamałą praojczyzną Słowian opowiedział się w oparciu o zabytki kultury material-nej K. Godłowski, który jednak ostatnio jakby skorygował swoje poglądy8.

W tej skomplikowanej sytuacji nie mamy właściwie innego wyjścia, jak zająć się pierwotnymi siedzibami i przesuwaniem się Prasłowian w oparciuo źródła historyczne starożytności i wczesnego średniowiecza. Jest to tym bardziej uzasadnione, że wszyscy badacze z jakiegokolwiek okresu i o ja-kichkolwiek poglądach, czasem wbrew własnym zapowiedziom, i tak z tejkategorii źródeł korzystali.

W historiografii starożytnej pierwsze miejsce, jak zawsze, zajmuje relacjaHerodota o ludach żyjących na północ od Scytów, wśród których Neuroi i Bo-udinoi byli od dawna uznawani za prawdopodobnych przodków Słowian9.Wspomniany J. Udolph w oparciu i na podstawie hydronimii, zawierają-cej pierwiastki nur i nor , wyznaczył realny w świetle innych danych, choć przez niego samego nie w pełni uznawany, zasięg Neurów tak nad Dniestrem jak na Podlasiu, gdzie nazw rzecznych pochodzenia neuryjskiego spotyka-my wielką obfitość10. Nie mamy jednak w sprawie Neurów, a tym bardziejBudynów, żadnej pewności i obydwa ludy mieszkające na północny wschód

od Herodotowych Scytów pozostaną nadal kwestią dyskusyjną.Inaczej zgoła przedstawia się sprawa Wenetów, których nazwa przetrwała

do epoki nowożytnej – die Wenden11. Nazwa ta znana od czasów Pomponiusza

7 Z. Gołąb, Stratyfikacja słownictwa prasłowiańskiego a zagadnienie etnogenezy Słowian,

„Rocznik Slawistyczny” 1977, t. XXXVIII, s. 15; tenże, Etnogeneza Słowian w świetle języ-

koznawstwa, [w:] Studia nad etnogenezą Słowian i kulturą Europy wczesnośredniowiecznej,

red. G. Labuda, S. Tabaczyński, t. I, Wrocław 1987, s. 71 nn.8 K. Godłowski, Z badań nad zagadnieniem rozprzestrzeniania Słowian, Kraków 1970;

tenże, Ziemie polskie w okresie wędrówek ludów. Problem pierwotnych siedzib Słowian,

„Barbaricum” 1989, Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, s. 12 nn., gdzie ob-serwujemy znaczne złagodzenie i urealnienie poglądów w stosunku do źródeł i innych ba-daczy.

9 Herodotus, Historia, wyd. H. Stein, Berlin 1883, ks. IV, rozdz. 21, 51, 97, 125, s. 23, 52,97; L. Tyszkiewicz, Słowianie w historiografii antycznej…, s. 30 nn., zwłaszcza s. 36.

10 J. Udolph, dz. cyt., s. 378–381; L. Tyszkiewicz, Słowianie w historiografii antycznej…,

s. 207.11 Por. F. Sławski, G. Labuda, Wenedowie, [w:] Słownik starożytności słowiańskich: ency-

klopedyczny zarys kultury Słowian od czasów najdawniejszych, t. VI: T–W , Wrocław 1977–1980,

s. 373 nn.; Z. Gołąb, Etnogeneza Słowian…, s. 76; H. Łowmiański, Początki Polski, t. I,

Warszawa 1963, s. 182; K. Müllenhoff, Deutsche Alterthumskunde, t. II, Berlin 1906, s. 33 nn.



12 I

Meli12, a zwłaszcza Pliniusza Sekundusa13, Tacyta14 i Ptolemeusza15, zachowałasię w pewnym źródle, jakim jest Getyka Jordanesa, który podaje ich zasięg

w połowie VI, a także w drugiej połowie IV w.16, tj. w czasie podboju Sklawinów przez Teodoryka Wielkiego oraz walk z królem Antów Winitarem 17. Informacjena temat wielkości ich zasięgu u Pliniusza, Tacyta i Ptolemeusza wskazują,że już wtedy byli oni przodkami Słowian. W IV w. siedzieli nad Dniepremi Dniestrem, a w połowie VI ich zachodni odłam, Sklawinowie, mieszkał jużnad dolnym Dunajem. W międzyczasie zatem musiało się dokonać przesu-nięcie siedzib Wenetów (lub Wenedów) ze starych siedlisk nad dolny Dunaj,co potwierdza słuszność hipotezy Z. Gołąba o ciągłości zmian geograficznych praojczyzny Słowian. Chodzi teraz już tylko o ustalenie, z jakich przyczyn

doszło do tej ekspansji Wenetów i kiedy ona nastąpiła.Wydaje się, że na podstawie ogólnie znanych ruchów plemion barba-

rzyńskich ku granicom imperium, tak na zachodzie nad Renem, jak i nawschodzie nad Dunajem, najłatwiej będzie odpowiedzieć na pierwszą część postawionego pytania. Bowiem ludy pozostające poza granicami cesarstwaszukały z oczywistych powodów kontaktów ze światem grecko-rzymskim,co im dawało korzyści w postaci choćby przyśpieszenia rozwoju ich własnejcywilizacji i kultury. Od dawna też historiografia zajmowała się sprawą ba-riery stworzonej dla Słowian przez ludy stepowych nomadów, tj. pierwotnie

przez Herodotowych Scytów, później Sarmatów, a następnie też Germanów,Gotów, odgradzającej Słowian od imperium18. Wskutek tego ich kontakty,np. językowe odbywały się dopiero za pośrednictwem Germanów19. Istnieje

12 Pomponius Mela, De chorographia libri tres, wyd. G. Parthey, Berlin 1867, ks. III,rozdz. 33, s. 69, Por. komentarz.

13 Plinius Secundus, Naturalis Historia libri XXVII , wyd. G. Mayhoff, Stuttgart 1967,t. I, ks. IV, rozdz. 96–97, s. 345; L. Tyszkiewicz, Słowianie w historiografii antycznej…,

s. 63 nn., zwłaszcza s. 65.14 Tacitus, Germania, wyd. E. Fehrle, Monachium 1935, rozdz. 46, s. 56.15 Claudius Ptolemaeus, Geographia, wyd. C. Müller, Paryż 1883, ks. III, rozdz. 5, fragm.

8–9, s. 421–425. Por. J. Strzelczyk, Ptolemaeus, [w:] Słownik starożytności słowiańskich…,

t. IV: P–R, Wrocław 1979, s. 414 nn.; L. Tyszkiewicz, Słowianie w historiografii antycznej…,

s. 75 nn.; Z. Gołąb, Etnogeneza Słowian… , s. 74 nn.16 Iordanis, dz. cyt., cz. 1, t. V, rozdz. 34–35, s. 62–63.17

Tamże, cz. 1, t. XXIII, rozdz. 119–120, s. 88–89; cz. 2., t. XLVIII, rozdz. 248–249, s. 121–122.18 Zob. m.in. H. Łowmiański, dz. cyt ., t. I, s. 33, t. II, s. 202; L. Tyszkiewicz, Słowianie

w historiografii antycznej…, s. 30 nn.19 A. Stender-Petersen, Slawisch-germanische Lehnwortkunde. Eine Studie über die

ältesten germanischen Lehnwörter im Slawischen in sprach- und kulturgeschichtlichen

Beleuchtung , Hildesheim–Nowy Jork 1974, s. 340 nn., 350, passim.




spór w nauce co do czasu przełamania owej bariery i dojścia Słowian na te-reny zamieszkiwane z całą pewnością nad Dunajem co najmniej od początku

VI stulecia.A z pomocą mogą nam przyjść źródła. Najbardziej wątpliwym zaś wśród nich są relacje na temat konfliktu we-

wnątrz Sarmatów nad Dunajem w 334 r., kiedy to Sarmatae servi, douloi,

przepędzili z dotychczasowych siedzib swoich panów, domini, despotai, przyczym pierwszych znamy też pod nazwą Sarmatae Limigantes, a drugich od- powiednio – Arcaragantes20. Oprócz naturalnego uznawania całego zdarze-nia za konflikt wewnętrzny samych Sarmatów nie brak tak w historiografii polskiej, czeskiej, jak i niemieckiej poglądów, iż Sarmatae Limigantes to być

może podbici Słowianie21. Oczywiście cała sprawa jest bardzo wątpliwa wo- bec braku jaśniejszych określeń obydwu skłóconych ludów.

Nie wydaje się natomiast, ażeby takim zagadkowym źródłem była tzw.Tabula Peutingeriana, czyli pochodząca z IV w. przeróbka mapy cesarstwa,sporządzonej przez zięcia Oktawiana Augusta, Wipsaniusza Agryppę22.W segmencie VIII, 1–2 tej mapy wymieniono na północy duży lud o na-zwie Venadisarmatae, co nie budzi wątpliwości, gdyż jest zgodne z dotych-czasowymi informacjami na temat położenia Wenetów. Tymczasem jednak nazwa tego ludu pojawia się na mapie jeszcze raz w zupełnie innym otocze-

niu geograficznym. Oto między wyraźnie zaznaczoną deltą Dunaju a rzekąo nazwie Agalingus, obojętne czy chodzi tu o Prut czy Dniestr, mamy znowunazwę ludu Venedi. Nie można uniknąć dyskusji z powstałą z tak bardzo praktycznych pobudek informacją na temat położenia tego ludu i uznać dru-gą wzmiankę za „zagadkową”, jak to uczynił H. Łowmiański23, lecz trzebazgodnie z drugą wzmianką Tabula Peutingeriana uznać obecność na północ-ny wschód od delty Dunaju Wenedów, będących przodkami Słowian. Jest

20 Ammianus Marcellinus, dz. cyt., t. I, ks. XVII, rozdz. 12, fragm. 18–20, s. 242; Eusebiustou Pamphilou, Eis ton bion tou makariou Konstantinou tou basileos, [w:] Eusebius, Werke,

wyd. I.A. Heickel, Lipsk 1902, s. 119 nn.; Hieronimus, Chronicon, wyd. R. Helm, Berlin1956, ad ann. 334, s. 233.

21 P.J. Schafarik, Slawische Alterthümer , t. I, Lipsk 1843, s. 250; L. Niederle, Manuel

de l’antiquite slave, t. I, Paryż 1923, s. 53; J. Peisker, The Expansion of ihe Slavs,

[w:] Cambridge Medieval History, red. H.M. Gwatkin, J.P. Whitney, t. II, Cambridge 1926, s.432; L. Tyszkiewicz, Słowianie w historiografii antycznej…, s. 108 nn.

22 Por. F. Gisinger, [w:] Realenzyklopädie der Klassischen Wissenschaften, Pauly– –Wissowa (dalej: RE), t. XIX, col. 1405–1411; P.J. Schafarik, dz. cyt., t. I, s. 125 nn.; L. Niederle, dz. cyt ., t. I, s. 54; H. Łowmiański, dz. cyt ., t. I, s. 176–193.

23 H. Łowmiański, dz. cyt., t. I, s. 181.



14 I

to zgodne z informacjami Jordanesa w Getyce (ks. XXIII, rozdz. 119, s. 120oraz ks. XLVIII, rozdz. 248, s. 249).

W innym wymiarze, choć pod tym samym kątem należy omówić spra-wozdanie z poselstwa do chagana Hunów Attyli w 448 r., pochodzącez zachowanych fragmentów sięgającej aż po 470 r. znakomitej historii pió-ra Priskosa z Panion24. Jest bowiem rzeczą oczywistą, iż władztwo Attyliobejmowało dziesiątki ludów i nieraz bardzo odległych krajów podbitych przez nomadów w różnych okresach ich ekspansji, a tylko centrum, do któ-rego posłował od Teodozjusza II zwierzchnik Priskosa, Maximinus, leżałona stepach nad Dunajem i Cisą25. Świadczą o tym wyspy oceanu Priskosa, jak również groby arystokratów huńskich w Jakuszowicach w Kieleckiem

i Jędrzychowicach pod Oławą oraz pieśń pochwalna, śpiewana przez Hunówna pogrzebie Attyli26.

W swoim sprawozdaniu, pisanym wyraźnie na żywo w formie pamiętni-ka, skrupulatny historyk bizantyński wyróżnia dwa rodzaje barbarzyńcówspotykanych przez poselstwo. Mianowicie z jednej strony mamy przewod-ników określanych jako barbaroi Skytlai, będących ze względu na rangę poselstwa niewątpliwie rodowitymi Hunami, a obok nich zwykłych miesz-kańców przemierzanych terenów, określanych nieprecyzyjnie jako prosoi-

kountes, ‘mieszkający w pobliżu’, także Skythai, przy czym samo określenie

kogoś Scytą niczego nie znaczyło, poza zakwalifikowaniem go do mieszka- jących na północ od naddunajskiej granicy barbarzyńców27. Ta to miejsco-wa ludność, odróżniana od przewodników, dostarczała poselstwu żywnościw postaci prosa oraz napoju zwanego przez pisarza bizantyńskiego medos,

podczas gdy towarzyszący słudzy (hyperetai) też jedli proso, ale pili kamos.

24 Priscus Panita, Fragmentum 8, [w:] Fragmenta historicorum Graecorum, wyd.C. Müller, t. IV, Paryż 1868, s. 83; tenże, Fragmentum 8 , [w:] Excerpta de legationibus , wyd.C. de Boor, Berlin 1903, s. 124 nn.

25 Por. m.in. F. Altheim, Geschichte der Hunnen, t. I, Berlin 1959, s. 347 nn. 364, t. V,Berlin 1962, s. 243, 267; H. Łowmiański, dz. cyt., t. II, s. 228; K. Dąbrowski, Hunowie eu-

ropejscy, [w:] K. Dąbrowski, T. Jangrodzka-Majchrzyk, E. Tryjarski, Hunowie europejscy,

Protobułgarzy, Pieczyngowie , Wrocław 1975, s. 27–44; G. Moravcsik, Bizantinoturcica, t. I,Berlin 1958, s. 56 nn.; L. Tyszkiewicz, Słowianie w historiografii antycznej…, s. 115.

26 Iordanis, dz. cyt., cz. 2, t. XLIX, rozdz. 257, s. 124. Zob. też Priscus Panita, dz. cyt.,

s. 90 (wyd. C. Müller), s. 140 nn. (wyd. C. de Boor). Por. E. Demougeot, La formation de

l’Europe et les invasions barbares, t. II: De l’avènement de Dioclétien (284) à l’occupation

germanique de l’Empire romain d’Occident (début du VI e siècle), Paryż 1979, s. 258;L. Tyszkiewicz, Słowianie w historiografii antycznej…, s. 117.

27 Priscus Panita, dz. cyt., s. 83 (wyd. C. Müller), s. 131 (wyd. C. de Boor).




W dodatku oczywiście ludność miejscowa przeprawiała posłów przez licz-ne przeszkody wodne na łodziach zwanych monoksyloi – jednodrewki. O te

właśnie łodzie, a zwłaszcza termin medos, podobnie jak Jordanesa określenieuczty pogrzebowej Attyli jako strava28, rozgorzała polemika, przy czym ba-dacze słowiańscy przyjmowali słowiański charakter określeń29, a niemieccy

z K. Müllenhoffem i T. Mommsenem30 opowiedzieli się za pochodzeniemgermańskim; z wyjątkiem tych, którzy byli zwolennikami odwiecznej nie-woli Słowian u Turkotatarów31. Ich poglądy w tym wypadku są nie do po-gardzenia, gdyż zakładają zabranie do nowej naddunajskiej ojczyzny przezHunów Słowian, w oczywisty sposób uzależnionych od tych koczownikówna obszarach nadczarnomorskich jeszcze w połowie IV w., co wynika jasno

z relacji Jordanesa tak o podbojach Hermanaryka, jak i późniejszych walkachWinitara z królem Antów Bozem32. Słowianie, choć może w charakterze za-leżnej od Hunów pozbawionej zwykłej struktury plemiennej masy, zostalizepchnięci nad Cisę i Dunaj tak samo jak później Kutrigurowie i Utigurowie,także tylko częściowo, przez Awarów, którzy nawet wykorzystywali ich siłydo walk z innymi nieprzyjaciółmi w 568 r.33

Huńska świta poselstwa cesarskiego używała miejscowej ludności do przepraw przez rzeki na jednodrewkach, które choć znane innym licznym lu-dom, były jednak na tym obszarze przez całe wieki specjalnością Słowian34.

Świadczą o tym bowiem bardzo liczne i cenne źródła bizantyńskie od

28 Iordanis, dz. cyt., cz. 2, t. XLIX, rozdz. 258, s. 124.29 Por. L. Niederle, dz. cyt ., t. I, s. 52 nn.; T. Lehr-Spławiński, O pochodzeniu i praojczyź-

nie Słowian, Poznań 1946, s. 115; K. Dąbrowski, dz. cyt., s. 114.30 K. Müllenhoff,dz. cyt ., t. IV, s. 343; E. Schwarz, Die Frage der slawischen Landnahmezeit

in Ostgermanien, „Mitteilungen des Instituts für Österreichischen Geschichtsforschung”1929, R. 43, s. 187 nn.; T. Mommsen, Indeks, [do:] Iordanis Getica, s. 198.

31 J. Peisker, dz. cyt., s. 423, 428, 432; H. Preidel, Die Anfänge der slawischen Besiedlung

Böhmens und Mährens, t. I, Grafeling bei München 1954, s. 24, 27, 52.32 Iordanis, dz. cyt., cz. 1, t. XXIII, rozdz. 119–120, s. 89–90; cz. 2, t. XLVIII, rozdz.

247–248, s. 121; Ammianus Marcellinus, dz. cyt., t. IV, ks. XXXI, rozdz. 3, fragm. 1–3,s. 250; L. Tyszkiewicz, Słowianie w historiografii antycznej…, s. 121, 153 nn.

33 Menander Protector, Fragmenta 27–28 , [w:] Fragmenta historicorum Graecorum , wyd.C. Müller, t. IV, Paryż 1868, s. 233; tenże, Fragmenta 27–28 , [w:] Excerpta de legationibus,

wyd. C. de Boor, Berlin 1903, s. 196, 458. Por. Theophylactus Simocatta, Historiae, wyd.C. de Boor, Stuttgart 1972, ks. VII, rozdz. 4, fragm. 1–4, s. 251; G. Moravcsik, dz. cyt.,

t. II, s. 171 nn., 219 nn.; tenże, Zur Geschichte der Onoguren, [w:] tenże, Studia Byzantina,

Budapeszt 1967, s. 107–108.34 Priscus Panita, dz. cyt., s. 83 (wyd. C. Muller), s. 124 nn. (wyd. C. de Boor);

L. Tyszkiewicz, Słowianie w historiografii antycznej…, s. 118.



16 I

Teofilakta Simokatty po Konstantyna Porfirogenetę35. Z drugiej strony wie-my, że sami nomadzi nie potrafili, z wyjątkiem okresu zimowego zamarza-

nia, pokonywać rzek, co potwierdza ad ann. 578 tak znakomite źródło jak Menander Protektor 36. Argumentu jednodrewek zatem nie należy odrzucaćw ustalaniu pobytu Słowian nad Dunajem już w V w.; choć nie przyjął tegoH. Łowmiański37, to jednak dla innych badaczy, jak M. Comsa38, możliwośćtakiej wcześniejszej migracji jest w ograniczonym sensie do przyjęcia. Stajesię to prawdopodobne tym bardziej, że historycy, którzy z całą pewnościąwymieniają Słowian nad Dunajem, jak Jordanes i Prokopios z Cezarei, nigdynie wspominają o ich przybyciu, lecz traktują Słowian jako lud zasiedziałyna tym obszarze, a Awarowie, przybywając na Nizinę Panońską, wszędzie

zastawali już Słowian39.Z rozpatrywanych zaś dat wcześniejszej wędrówki Sklawinów na te

ziemie, jak się przyjmuje, po klęsce Hunów nad rzeką Nedao w 455 r.40,

trzeba wziąć pod uwagę także czas opuszczenia ziem naddunajskich przezOstrogotów w 488 r.41

W niniejszym szkicu, poświęconym problemowi przybycia Słowiannad dolny Dunaj, przedstawiono na wstępie tylko najnowsze hipotezy do-tyczące pierwotnej praojczyzny, czyli, jak mówimy, topogenezy tego ludu.

35 Theophylactus Simocatta, dz. cyt., ks. VI, rozdz. 3, fragm. 9, s. 226; ks. VI, rozdz. 4,fragm, 4, s. 226; ks. VI, rozdz. 9, fragm. 6, s. 237; ks. VI, rozdz. 9, fragm. 11–12, s. 238;Chronicon Paschale, wyd. L. Dindorf, „Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae”, t. II, Bonn1832, s. 720; Miracula sancti Demetrii, wyd. i przekł. P. Lemerle, „Le Monde Byzantin”,Paryż 1979, rozdz. 179–180, s. 175. Por. H. Łowmiański, dz. cyt ., t. II, s. 45; ConstantinusPorphyrogenitus, De administrando imperio, wyd. G. Moravcsik, przekł. R.J. Jenkins,Waszyngton 1967, rozdz. 9, s. 56 nn.

36 Menander Protector, Fragmentum 48, s. 252 (wyd. C. Müller), s. 208–210 (wyd. C. deBoor). Komentarz: P.J. Schafarik, dz. cyt., t. II, s. 155; H. Łowmiański, dz. cyt., t. II, s. 388;B. Zasterova, Les Avares et les Slaves dans la Tactique de Maurice , „Rozpravy Československéakademie věd” 1971, R. 81, z. 3, s. 62; W.H. Fritze, dz. cyt., s. 520; A. Kollautz,Völkerbewegungen an den unteren und mittleren Donau im Zeitraum von 558/572 bis 582

(Fali von Sirmium), „Zeitschrift für Ostforschung” 1979, R. 28, z. 3, s. 467; L. Tyszkiewicz,Słowianie w historiografii wczesnego średniowiecza…, s. 50.

37 H. Łowmiański, dz. cyt., t. II, s. 253; L. Tyszkiewicz, Słowianie w historiografii wczes-

nego średniowiecza…, s. 121.38 M. Comsa, Einige Betrachtungen über die Ereignisse 6–7 Jh. an der unteren Donau ,

„Slavia Antiqua” 1974, t. XXI, s. 66.39 W.H. Fritze, dz. cyt ., s. 515.40 Iordanis, dz. cyt., cz. 2, t. L, rozdz. 259–263, s. 125.41 H.W. Haussig, Historia kultury bizantyńskiej, przekł. Warszawa 1969, s. 129.




Następnie zaś, uwzględniając postulat takich uczonych, jak J. Udolph czyZ. Gołąb, domagających się osobnych badań filologicznych, archeologicznych

i historycznych i dopiero później dochodzenia do syntezy, dokonano prze-glądu najważniejszych źródeł pisanych od Herodota do Jordanesa i Prokopaz Cezarei. Inaczej mówiąc, od czasów najdawniejszych do momentu, kiedy pobyt Słowian nad Istrem nie budzi żadnych wątpliwości.

Jednak obok stwierdzenia samych pierwotnych siedzib Pra- lub Presłowian – jak Neurów, a po tym Wenedów, nie mniej, a nawet bardziej istotną kwestią była ich ciągła wędrówka na zachód i południowy zachód, określona na pod-stawie zasobu słownictwa przez Z. Gołąba już dla III i II tysiąclecia p.n.e.,a poświadczona, moim zdaniem, dla czasów późniejszych przez historyków

i chorografów greckich i rzymskich. Chociaż aż do V w. p.n.e. hamowała ichw tym marszu bariera nomadów i Germanów.

Dla zbadania tego procesu w testimoniach starożytnych rozpatrzono pokolei zasięg Wenedów w Tabula Peutingeriana, a także znacznie słabszyi bardziej wątpliwy ślad w źródłach dotyczących konfliktu między Sarmatamiw 334 r., jak podają: Euzebiusz z Cezarei, Hieronim ze Strydonu i przedewszystkim Ammianus Marcellinus. Najistotniejszym jednak punktem dys-kusyjnym w odniesieniu do wcześniejszego pobytu Sklawinów nad Dunajem jest sprawozdanie z poselstwa do Attyli w 448 r. Priskosa z Panion. Jeżeli

rozróżnienie przez tego skrupulatnego autora przewodników huńskich i miej-scowej ludności, na czym się oparłem, jest uzasadnione i jeżeli ta ludnośćmiejscowa ( prosoikountes) mogła w oparciu o pewne zwyczaje w zakresieżywności (medos) i budownictwa jednodrewek (monoksyloi) być uznanaza Słowian, to możemy wśród niej doszukiwać się mieszkających u ujściaDunaju, już według Tabula Peutingeriana, Słowian naddunajskich. Jestto tym bardziej prawdopodobnie, że podlegali oni Hunom na stepach nad-czarnomorskich już w drugiej połowie IV w., a więc, zgodnie z poglądamiwielu uczonych, musieli być jako użyteczna masa sług, jak później befulci

u Awarów, wymienieni w tzw. kronice Fredegara (IV, 48), zapędzeni przezkoczowników na Nizinę Panońską.

Otrzymujemy w ten sposób możliwość uznania obecności, choćby tyl-ko niezorganizowanej w plemiona masy Słowian nad Dunajem przed klę-ską Hunów nad rzeką Nedao w 455 r.42 i następnie katastrofą ich imperium.Podbudowują to również obszerne wywody Jordanesa i Prokopiosa z Cezarei

42 Zob. Iordanis, dz. cyt., cz. 2, t. L, rozdz. 260–263, s. 125; H. Łowmiański, dz. cyt., t. II,s. 236 nn., passim.



1 I

na temat zasięgu Słowian, o których przybyciu na zajmowane od początkuVI w. obszary nie ma u obydwu autorów najmniejszej nawet wzmianki.

Hipoteza ta, zgodna z poglądami starszej literatury slawistycznej odP.J. Szafarzyka po K. Tymienieckiego, stoi jednak w wyraźnej sprzeczności z po-glądami literatury historycznej ostatnich czasów, że wymienię H. Łowmiańskiego. Niemniej i wśród historyków współczesnych nie brak takich, którzy, jak H. Preidel i M. Comsa, skłonni są przyjąć ograniczony ilościowo i struktural-nie pobyt Słowian na obszarach naddunajskich jeszcze przed upadkiem impe-rium huńskiego. A ustalenie takiego pobytu ma wielkie znaczenie, gdyż z tej, jak błędnie sądził Nestor, naddunajskiej praojczyzny wyruszyli oni w kierunku północno-zachodnim na tereny, na których znajdujemy ich już w VI (Czechy,

Morawy), a na pewno od początku VII w., Surbi Fredegara (IV, 58).

tyszkiewicz - slowianie i awarowie_s_7-18

Documents