tytułowa tom 3 ok - nph.uni.lodz.plnph.uni.lodz.pl/adamczewski/pieczecie_3.pdf · wydawca –...

Recenzent: dr hab. Zenon Piech, prof. UJ skład i łamanie tekstu – Marek Adamczewski opracowanie redakcyjne – Marek Adamczewski projekt okładki – Marek Adamczewski Na okładce pieczęć wójta piotrkowskiego (?) Mikołaja Sokowskiego (XVII w.) ze zbiorów Archiwum Państwowego w Piotrkowie Trybunalskim Praca habilitacyjna wykonana w Instytucie Historii Uniwersytetu Łódzkiego © Copyright by Marek Adamczewski, 2010 wydruk z płyty CD ISBN 978-83-931499-0-2 Wydawca – Marek Adamczewski [email protected] Zgierz 2010

Spis treści

Część pierwsza (I) Pieczęcie władz kościelnych do połowy XX wieku

Spis treści......................................................................................................................3 Wykaz skrótów.............................................................................................................4 Wstęp............................................................................................................................6 Pieczęcie władz diecezjalnych na obszarze Polski centralnej....................................13 Pieczęcie kapituł kolegiackich i kolegiów niższego kleru.........................................30 Pieczęcie dekanatów i dziekanów..............................................................................78 Pieczęcie kościołów parafialnych............................................................................117 Pieczęcie klasztorów................................................................................................170 Zakończenie.............................................................................................................194 Bibliografia..............................................................................................................195 Ilustracje część I

Część druga (II) Pieczęcie sądów szlacheckich do 1793 roku

Spis treści......................................................................................................................3 Wykaz skrótów.............................................................................................................4 Pieczęcie starostów i pieczęcie urzędów grodzkich.....................................................5 Pieczęcie sądów ziemskich.........................................................................................41 Pieczęcie trybunału głównego koronnego w Piotrkowie............................................89 Pieczęcie sądów ziemiańskich i sądów konfederackich 1792 roku..........................118 Pieczęcie komisji porządkowych cywilno-wojskowych...........................................128 Zakończenie Ilustracje część II

Część trzecia (III) Pieczęcie władz miejskich do 1950 roku

Spis treści......................................................................................................................3 Wykaz skrótów.............................................................................................................4 Pieczęcie samorządu miejskiego do 1793 roku............................................................5 Pieczęcie sądów miejskich do 1793 roku ..................................................................63 Pieczęcie sądów miast wolnych w latach 1791-1792.................................................76 Pieczęcie miast w okresie okupacji pruskiej (1793-1806)..........................................92 Pieczęcie miast w okresie Księstwa Warszawskiego (1807-1815)..........................106 Pieczęcie miast Królestwa Polskiego (1815-1915)...................................................127 Ankiety sfragistyczno-heraldyczne z lat 1846-1904.................................................152 Pieczęcie miast w okresie od 1915 do grudnia 1927 roku........................................194 Pieczęcie miast w okresie od grudnia 1927 do 1939 roku........................................233 Pieczęcie miast w okresie okupacji hitlerowskiej (1939-1945)................................288 Pieczęcie miast w okresie od 1945 do 1950 roku.....................................................296 Zakończenie..............................................................................................................302 Ilustracje część III

Wykaz skrótów (obejmuje skróty stosowane w częściach I-III)

AAGniezno- Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie AAŁódź – Archiwum Archidiecezjalne w Łodzi AAPoznań – Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu AD – Akta dekanatu ADWłocławek – Archiwum Diecezjalne we Włocławku AG – Akta gminy AGAD – Archiwum Główne Akt Dawnych AM – Akta miasta AMŁódź – Archiwum Miejskie w Łodzi AP-G – Archiwum Piłsudskich Giniatowiczów APKalisz – Archiwum Państwowe w Kaliszu APKonin – Archiwum Państwowe w Koninie APKraków – Archiwum Państwowe w Krakowie APKutno - Archiwum Państwowe w Kutnie APLublin – Archiwum Państwowe w Lublinie APŁęczyca – Archiwum Państwowe w Łęczycy APŁódź – Archiwum Państwowe w Łodzi; ze zbiorów Archiwum Państwowego w Łodzi APPiotrków – Archiwum Państwowe w Piotrkowie APPoznań – Archiwum Państwowe w Poznaniu APSieradz – Archiwum Państwowe w Sieradzu APTomaszów – Archiwum Państwowe w Tomaszowie APToruń – Archiwum Państwowe w Toruniu APZielona Góra – Archiwum Państwowe w Zielonej Górze AWGniezno – Akta wizytacji kanonicznych dawnej archidiecezji gnieźnieńskiej C i K – cesarski i królewski; cesarsko-królewski CIP – Corpus inscriptionum Poloniae Dz. rkps. – Dział rękopisów

KKP – Kancelaria kościoła parafialnego KRPiS – Komisja Rządowa Przychodów i Skarbu KRSW – Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych KRSPiD – Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych i Duchownych KRSWiP – Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych i Policji KZSzt. – Katalog zabytków sztuki MAŁódź – Muzeum Archidiecezji Łódzkiej MK – Metryka Koronna MKiS – Ministerstwo Kultury i Sztuki MPPPGniezno – Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie MRPS – Matricularum Regni Poloniae. Summaria MSW – Ministerstwo Spraw Wewnętrznych MSWiA – Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji MSZ – Ministerstwo Spraw Zagranicznych MWRiOP – Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego RGKaliski – Rząd Gubernialny Kaliski RGPiotrkowski – Rząd Gubernialny Piotrkowski RM – Rada Miejska s.s. lub (s.s.) – stary styl SPKonin – Starostwo Powiatowe w Koninie SPSłupca – Starostwo Powiatowe w Słupcy USC – Urząd Stanu Cywilnego UWŁódzki – Urząd Wojewódzki Łódzki VL – Volumina legum WA – Wydział Administracyjny WP – Wydział Prezydialny WPKalisz – Wydział Powiatowy w Kaliszu WPŁódzki – Wydział Powiatowy Łódzki WPPiotrków – Wydział Powiatowy w Piotrkowie WPSieradz – Wydział Powiatowy w Sieradzu WS – Wydział Samorządowy ZM – Zarząd Miejski

Pieczęcie samorządu miejskiego do 1793 roku

rawne, polityczne oraz ekonomiczne przyczyny lokowania miast w Polsce przedrozbiorowej, jak również struktura podzielonej władzy miejskiej zostały

omówione w setkach publikacji, tj. w artykułach, monografiach poszczególnych ośrodków, a także w ogólnych syntezach problematyki miejskiej1. Zainteresowani fenomenem miasta przedrozbiorowego byli historycy prawa i ustroju2. Losami swych miejscowości zaciekawieni są mieszkańcy miast, jak również lokalne władze. Z ich inspiracji i za ich pieniądze powstają kompetentne monografie. W pracach tych aktywnie uczestniczą historycy Uniwersytetu Łódzkiego. Bibliografia opracowań przygotowanych przez łódzkich historyków (wpieranych także przez geografów, historyków sztuki, pedagogów oraz miłośników regionu) jest długa3 i z każdym rokiem powiększa się. W monografiach miast zazwyczaj odnajdujemy rozdziały lub podrozdziały o pieczęciach i herbach lokalnych wspólnot.

Sieć miast Łęczyckiego i Sieradzkiego ukształtowana została w średniowieczu. W okresie nowożytnym (do końca XVIII w.) od podstaw powstało zaledwie kilka miejscowości. Były to Bełchatów, Frydrychsztat (Sokolniki), Kępno, Pławno oraz Złoczew. Do tej krótkiej listy dodać możemy ośrodki, które w wyniku powtórnej lokacji odtworzyły swój podupadły status miejski (np. Błaszki).

Pod pojęciem miasto, czy też gmina miejska rozumieć należy grupę ludzi obdarzonych przez właściciela gruntu prawem do podejmowania samodzielnych decyzji w sprawach administracyjnych oraz gospodarczych dotyczących lokalnej społeczności. Za zgodą posesora mieszczanie organizowali autonomiczny wymiaru sprawiedliwości, przed którym sądzeni byli przestępcy naruszający ład prawny w mieście. Koncesje na rzecz gminy miejskiej (określane zwykle przez właściciela) zatwierdzał monarcha dokumentem lokacyjnym. W miejskich ośrodkach monarszych w procesie lokacji władca występował jednocześnie jako właściciel gruntu oraz suweren zatwierdzający nadanie.

Prawo do samodzielnego zarządu gospodarczo-administracyjnego, jak również zakres uprawnień sądowych władz miejskich ograniczała wola właściciela oraz ustawy miejskie sformułowane zarówno w przepisach ogólnych, jak i aktach prawa miejscowego, tj. w dokumentach lokacyjnych i w ordynacjach miejskich. Stopień podporządkowania gminy właścicielowi oraz zakres władzy jego namiestnika (dziedzicznego wójta) uzależniony był od siły ekonomicznej i politycznej dwóch umawiających się stron i wraz z ich wahaniami podlegał zmianom. Mieszczanom zależało na ograniczeniu władzy wójta, a tym samym na powiększeniu katalogu spraw, w których decydowali samodzielne. Tworzyli i rozbudowywali instytucje

1 Np. M. Bogucka, H. Samsonowicz, Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, Os-solineum 1986, ss. 673. 2 Np. J. Bardach, Historia państwa i prawa Polski, t. I Do połowy XV wieku, Warszawa 1964, s. 202-222, 400-417; Z. Kaczmarczyk, B. Leśniodorski, Historia państwa i prawa Polski od połowy XV w. do r. 1795, pod red. J. Bardacha, Warszawa 1957, s. 58-74. 3 Np. Brzeziny, Głowno, Konstantynów, Łask, Łódź, Piotrków, Praszka, Uniejów, Zgierz. Trwają prace nad monografiami Kutna i Wielunia.

P

6 Pieczęcie władz miejskich do 1950 roku

samorządowe, wykupywali wójtostwa dziedziczne i przekształcali urząd namiestnika w organ samorządowego, miejskiego wymiaru sprawiedliwości. Mieszczanie z miast królewskich zabiegali o uwolnienie swego sądownictwa spod nadzoru starostów.

O rozwoju miast i o pozycji politycznej mieszczaństwa polskiego zdecydowała rywalizacja sławetnych z urodzonymi. Zakończyła się ona zwycięstwem tych ostatnich i odsunięciem przedstawicieli miast od realnego wpływu na politykę państwa. Wojny, przemarsze wrogich armii oraz kryzysy gospodarcze doprowadziły do zmniejszenia także i gospodarczej siły mieszczan.

Samorządne gminy miejskie powstawały na podstawie przywilejów lokacyjnych. Wyłączały one przyszłych mieszczan spod działania prawa monarszego (immunitet sądowy) i po części spod władzy urzędników królewskich. Zarząd nad gminą przejmowały władze samorządowe. Gminy miejskie otrzymywały prawo wykonywania czynności publicznych związanych z funkcjonowaniem korporacji. Dla sprawnego wykonywania obowiązków nałożonych na zarząd miejski powstawały wyspecjalizowane urzędy oraz ich kancelarie. W miastach tworzono sądownictwo miejskie, rady miejskie oraz powoływano burmistrzów. Początkowo decyzję o nominacji na urząd miejski podejmował właściciel miasta. Z czasem ukształtował się zwyczaj przedstawiania posesorowi kilku kandydatów wstępnie wybranych przez mieszczan, z których pan wybierał (według własnych kryteriów) najlepszego (por. s. II/43).

W toku administracyjnego zarządzania gminą miejską, a także w czasie wyrokowania sądowego władze gminne zobowiązane były do sporządzania pisemnych oświadczeń w formie zapisów w księgach czynności urzędowych (księgi rady, księgi wójtowskie, księgi sądu ławniczego itd.). Niektórym produktom kancelarii miejskich adresowanym do innych samorządów miejskich, do urzędów kościelnych lub do władz zwierzchnich nadawano formę dokumentów „w sensie ścisłym”. Samoistne pisma otrzymywały pełny walor prawny dopiero w momencie uwierzytelnienia ich odciskiem właściwej pieczęci. Pieczęć świadczyła o zdolności do wykonywania czynności prawnych. Była (obok autonomicznego wymiaru sprawiedliwości oraz samorządowych organów władzy) zewnętrzną oznaką stanu społecznego4.

Generalnie – choć rzecz nieco upraszczamy – samorząd miejski ukształtowany w średniowieczu przetrwał do końca XVIII w. Konstytucja sejmowa z 18 kwietnia 1791 r. Miasta nasze królewskie wolne w państwach Rzeczypospolitej zmieniła zasady funkcjonowania samorządu w miastach królewskich. Pierwsze artykuły przywołanej konstytucji głosiły, iż z dniem wejścia w życie ustawy miasta królewskie stawały się ośrodkami wolnymi5. Ustalenia z unormowania Miasta nasze

4 S. Russocki, Średniowieczne kondycje i stany, [w:] Społeczeństwo Polski średniowiecznej, t. III, pod red. S. K. Kuczyńskiego, Warszawa 1985, s. 216. 5 Z prawno-ekonomicznego punktu widzenia różnica pomiędzy miastami wolnymi, a miastami lokowanymi w dobrach prywatnych wynikała z charakteru własności ziemi, na której je fundowano. Monarcha przekazywał miastom królewskim pełne prawo do gruntu. Dziedzic miasta prywatnego mógł również doprowadzić do powstania miasta wolnego. W tym celu musiał „instrumentem lokacyjnym”

Pieczęcie samorządu miejskiego do 1793 roku 7

królewskie… potwierdziła konstytucja 3 maja 1791 r. Zapisy konstytucyjne z dnia 18 kwietnia prawodawca sprecyzował 30 czerwca 1791 r.6 w konstytucji Urządzenie wewnętrzne miast wolnych w Koronie i w Wielkim Księstwie Litewskim.

Nową władzę w miastach wolnych stanowić miały magistraty utworzone z czterech lub z pięciu osób (wójt oraz trzech lub czterech radnych). W konstytucji czerwcowej z 1791 r. magistrat nazwano „najwyższym urzędem w mieście”. Prawodawca w czternastu punktach opisał administracyjne kompetencje magistratu, jak również uprawnienia „prezydującego w magistracie”7. Pierwszym obowiązkiem magistratu było przestrzeganie całości praw i funduszów miejskich. W konstytucji wzmiankowano też o uprawnieniach magistratu do sprawiedliwego dzielenia podatków. Wymieniono i inne powinności magistrackie. Na przykład zarząd miejski troszczyć się miał o sieroty, wdowy i o ubogich.

Zapisy prawa miejskiego, a także nowożytna praktyka sfragistyczna wskazują, że lokacje miast, a ślad za nimi ukształtowanie się urzędów miejskich prowadziły do stworzenia pieczęci władz samorządowych i stempli sądów miejskich. Pojedyncze i dobrze datowane pieczęcie z XIV, czy też z XV w. władz małych ośrodków miejskich (Koniecpol, Orłów, Praszka i Żychlin) świadczą, iż zarówno samorządy, jak i wymiar sprawiedliwości lokowanych miast zabiegały o możliwie szybkie wykonanie tłoków pieczęci. Licznie reprezentowane są pieczęcie, które wykonano dla władz z miast monarszych w pierwszych latach po ich średniowiecznej lokacji (np. Brzeźnica, Łęczyca, Sieradz oraz Wieluń). Pieczęcie stanowiły wyposażenie kancelarii w średniowiecznych miastach kościelnych (np. Turek).

Nie dla wszystkich ośrodków miejskich lokowanych w średniowieczu udało się nam odnaleźć ich najstarsze pieczęcie8. Często jedynymi świadectwami, które potwierdzają funkcjonowanie pieczęci miejskich z XIII-XV w. są sformułowania wprowadzone do koroboracji zachowanych dokumentów. Te okazały się trwalsze niż przywieszone do nich pieczęcie. Na ich podstawie wnioskujemy o kancelaryjnym użyciu nieznanych nam średniowiecznych pieczęci miejskich.

Dla badań sfragistycznych znaczenie ma rozbieżność pomiędzy ilością lokacji miejskich zakończonych zorganizowaniem miasta, a liczbą ujawnionych pieczęci9. Liczba udanych lokacji, czyli de facto miast jest wyższa od liczby rozpoznanych pieczęci miejskich. Jeśli poważne potraktujemy zapisy prawa miejskiego i praktykę działania kancelarii staropolskich, to zgodzimy się, iż dla wszystkich ośrodków miejskich stworzono w przeszłości urzędowe pieczęcie. Odnalezienie brakujących stempli i wprowadzenie ich do dyskusji naukowej jest prawdopodobne, ale nie jest

nadać samorządowi prawo posiadania ziemi. Takie nadanie ziemi (przeprowadzone przez posesora) potwierdzane było przez króla „za prośbą dziedzica” – VL, t, IX, Petersburg 1889, s. 215. 6 VL, t, IX, Petersburg 1889, s. 291-297. 7 Tamże, s. 294-295. 8 M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich do końca XVIII wieku, Warszawa 2000, s. 489-498; tegoż, Analiza statystyczna zespołu staropolskich pieczęci miejskich z obszaru Wielkopolski, [w:] Pieczęcie w dawnej Rzeczypospolitej. Stan i perspektywy badań, pod red. Z. Piecha i in., Warszawa 2006, s. 311-337. 9 Tegoż, Analiza statystyczna…, s. 328.


przesądzone. Badania prowadzone w zespołach odległych chronologicznie od okresu staropolskiego poszerzają naszą podstawę źródłową i pozwalają na odnalezienie staropolskich pieczęci, które – jak sądzono – były bezpowrotnie zaginione. Na przykład w dwudziestowiecznej dokumentacji ujawniona została pieczęć miejska Bełchatowa z XVIII w.10, a wśród dokumentów dziewiętnastowiecznych znaleziony został stempel mazowieckiej Kiernozi11 (fot. nr III/1) o wyobrażeniu innym od wzorca, który stał się podstawą do stworzenia współczesnego herbu gminnego.

Dla skuteczności pracy historyka-sfragistyka ważne są wysiłki archiwistów. Nowe uporządkowanie zbiorów sfragistycznych i dokumentowo-aktowych pozwala na wykrycie nieznanych dotąd źródeł lub na ujawnienie tych, które pojawiły się już w literaturze i następnie – z powodu niedokładnego aparatu naukowego – czasowo zniknęły z pola widzenia badaczy. Za przykład mogą tu posłużyć pieczęcie władz miejskich wielkopolskiego Lądku. Podczas tworzenia wkładek ilustracyjnych z herbami do pracy Miasta polskie w Tysiącleciu ich autorzy znali oraz uwzględnili pieczęć miejską z wyobrażeniem św. Stanisława. Nie została ona ujawniona w toku kwerend prowadzonych przed 1998 r. na potrzeby opracowania o herbach miast wielkopolskich. Dziś po uporządkowaniu krakowskiego zbioru Wiktora Wittyga wiemy, że samorząd Lądku w okresie przedrozbiorowym posługiwał się dwiema pieczęciami, tj. średniowieczną z wyobrażeniem świętego biskupa lub opata12 oraz osiemnastowieczną z postacią św. Stanisława13. Kwerendy źródłowe doprowadziły też do odkryć, które mogą zmusić nas do rewizji dotychczasowych ustaleń heraldycznych. Uwaga ta dotyczy m. in. sfragistyki i heraldyki Łowicza14 oraz Brzeźnicy.

Pieczęcie tworzono dla dysponentów uprawnionych do podejmowania decyzji zmieniających lub potwierdzających istniejący stan prawny. Tym samym sfragistykę miejską badać należy zawsze w powiązaniu ze zmianami miejskich instytucji samorządowych i miejskiego wymiaru sprawiedliwości15. Ten słuszny postulat może być realizowany tylko w odniesieniu do dużych ośrodków, a przede wszystkim do tych, których archiwalia pozwalają na kompleksowe studia. Zachowane źródła do dziejów miast środkowopolskich nie przynoszą odpowiedzi na wiele węzłowych pytań. Nie znamy np. chronologii powstawania urzędów miejskich. Nie znamy osób sprawujących władzę. Mało wiemy o sposobie zorganizowania i o funkcjonowaniu kancelarii w miastach Polski centralnej. W wielu przypadkach ujawnione odciski

10 APPiotrków, WPPiotrków, sygn. 1443; M. Adamczewski, A. Kupski, Adam i Ewa w raju, czyli o herbie miejskim Bełchatowa w latach 1737-1997(2005), [w:] Bełchatów. Szkice z dziejów miasta, pod red. D. Roguta, Piotrków Trybunalski 2005, s. 47. 11 APKutno, AM Kutna, sygn. 42, k. 53v. 12 Odcisk z 1571 r. – MNKraków, Dz. rkps., sygn. 558 NI 118724. 13 Odcisk z 1781 r. – MNKraków, Dz. rkps., sygn. 558 NI 118723. 14 A. Szweda, Nieznana czternastowieczna pieczęć Łowicza, [w:] Heraldyka i okolice, pod red. A. Ra-chuby i in., Warszawa 2002, s. 255-263. 15 M. Trojanowska, Pieczęcie miasta Lublina od roku 1317 do 1811, „Archeion”, 1974, t. LX, s. 83-89; P. Dymmel, System sfragistyczny średniowiecznego Lublina. Próba rekonstrukcji, [w:] Pieczęcie w Polsce średniowiecznej i nowożytnej. Zbiór studiów, pod red. P. Dymmela, Lublin 1998, s. 194-214.


pieczęci z XIV, czy z XV w. są jedynymi świadectwami istnienia zorganizowanej władzy miejskiej.

Pieczęcie miejskie pojawiły się w przestrzeni publicznej wypełnionej już stemplami korporacji kościelnych (kapituł, zgromadzeń klasztornych), pieczęciami władców i typariuszami hierarchów kościoła. Twórcy pierwszych stempli miejskich wzorowali się na już istniejących i sprawdzonych rozwiązaniach sfragistycznych, a właściwych dla instytucji i władz dużo starszych niż miejskie16.

Szczególnie bliskie dla projektujących pieczęcie miejskie, jak również dla burmistrzów i ich współpracowników były obrazy, którymi wypełniano stemple instytucji kościelnych. Duchowni i mieszczanie doceniali walor religijnych skojarzeń i wykorzystywali je w sfragistyce. Tak samo potrzebowali oni świętego protektora, który wobec Najwyższego zabiegał o pomyślność dla gminy miejskiej lub korporacji duchownych. Wyobrażenie świętego patrona na polu średniowiecznej pieczęci było szczególną formą kultu religijnego. Wyrażało szacunek dla miejscowego patrona, a także oczekiwanie, że otoczy on opieką swych wyznawców.

Dla właścicieli miast szczególnie atrakcyjne były natomiast takie rozwiązania ikonograficzne, które nawiązywały do szeroko pojmowanej symboliki władzy. Przez obraz właściciela, jego symbol, czy też przedstawienie miejsca, z którego zarządzał dobrami tak zbudowana pieczęć miejska przypominała mieszczanom o właścicielu gruntu i o jego niezbywalnych prawach własnościowych i uprawnieniach sądowych.

Na pieczęcie władz miejskich wprowadzane był symbole oryginalne, czyli stworzone wyłącznie dla samorządów miejskich. Do takich zaliczyć możemy przedstawienia topograficzne, obrazy przedmiotów, które związane były z wiodącą aktywnością zawodową mieszczan oraz wyobrażenia, które stanowiły czytelne odniesienia do nazwy ośrodka. Szczególne znaczenie w symbolice miejskiej miały wyobrażenia budowli, czyli murów obronnych, baszt i bram. Symbolizowały one idealne miasto, a także granice funkcjonowania prawa miejskiego.

Sposób ustanowienia pieczęci miejskiej, a także zasięg jej urzędowego funkcjonowania określało prawo miejskie, czyli zbiór przepisów ogólnych oraz postanowienia szczegółowe zawarte w jednostkowych aktach lokacyjnych oraz w ordynacjach miejskich wydawanych przez właścicieli17. Regulacje ogólne, czyli miejskie prawo chełmińskie18, czy też magdeburskie akcentowały udział właściciela 16 H. Seroka, Herby miast małopolskich do końca XVIII wieku, Warszawa 2002, s. 33. 17 W niektórych ośrodkach (np. w Michowie) podstawy prawne funkcjonowania miast, jak również procedury postępowań urzędowych (np. sposoby użycia pieczęci) i zawarte były w oddzielnych kodeksach miejskich oraz w poszytach praw i zwyczajów – H. Seroka, Herby miast małopolskich..., s. 256. 18 „…(pieczęcie) wszystkich miast są przystojne, słuszne i ważne…”, „…miasta także mają mieć pieczęć za pozwoleniem i dopuszczeniem Pana. Ale jeśliby je miały bez pozwolenia i dopuszczenia Pana swego, tedy żadnej mocy nie mają, chyba w ich własnych sprawach…” – P. Szczerbicz, Ius municipale to jest prawo miejskie magdeburskie nowo z łacińskiego i niemieckiego na polski język z pilnością i wiernością przełożone przez Pawła Szczerbicza natenczas syndyka lwowskiego cum gratia et privilegio SRM, Lwów 1581 (Poznań 1610, Warszawa 1646) – cytat za: H. Seroka, Herby miast małopolskich…, s. 66; „…miasta zaś powinny mieć pieczęć za zgodą i zezwoleniem panującego, a jeśli miałyby bez jego zgody (pieczęcie ich – M. A.) nie mają żadnej mocy, chyba tylko we własnych ich


miasta w procesie powstawania pieczęci. Posesor wyrażał zgodę na stworzenie pieczęci. Przy tej okazji zapewne wpływał na treść wyobrażenia pieczętnego. Wskazywał na te symbole, które – jego zdaniem – powinny współtworzyć przekaz sfragistyczny19. Zapis o udziale właściciela w tworzeniu pieczęci miejskiej pojawił się w szesnastowiecznych redakcjach prawa miejskiego.

Prawo miejskie w większym stopniu niż wyobrażeniem stempla interesowało się siłą dowodową, z jaką stempel mógł uwierzytelniać dokumenty. Dla porządku prawnego istotne były ustalenia dotyczące posiadania pieczęci, zakresu jej stosowania oraz skutków prawnych wynikających z jej użycia. Odciśnięcie pieczęci miejskiej dla potwierdzenia lub stworzenie nowego stanu prawego podlegało reglamentacji. Podstawa prawna (zgoda monarchy lub właściciela) do wykonania takich czynności musiała być opisana lub wypowiedziana. Siła dowodowa pieczęci miejskiej wynikała z woli wystawcy dokumentu lokacyjnego lub twórcy ordynacji miejskiej.

Skodyfikowane prawo miejskie dostrzegało dwa typy pieczęci miejskich. Do pierwszego typu należały tłoki stworzone za zgodą panów gruntowych. Takie stemple wyposażone były w moc uwierzytelnienia zarówno dokumentów miejskich, jak i oświadczeń spisanych przez innych wystawców. W niektórych dokumentach lokacyjnych tłoki takie nazywano sigillum publicum20. Drugi typ tworzyły pieczęcie miejskie wyrzeźbione bez zgody pana gruntu. Te wykorzystywane były wyłącznie „we własnych sprawach” miasta. Tym samym zwrotem w kodyfikacjach praw miejskich określono kompetencje kancelaryjne pieczęci osób prywatnych21.

Regulacje prawne dotyczące pieczęci i herbu miejskiego wprowadzone zostały do konstytucji Urządzenie wewnętrzne miast wolnych… . Prawodawca stwierdził w niej, iż władze miast wolnych posługiwać się będą pieczęciami magistrackimi z herbem miasta22. Konstytucyjnie wyznaczone zostały także osoby odpowiedzialne za użycie pieczęci i za zabezpieczenie typariuszy miejskich przed nieuprawnionym zastosowaniem. Opiekunem pieczęci magistrackiej został pisarz magistratowy, wybierany przez magistrat „przez wota sekretne”. Prawodawca w tej sprawie

czynnościach…” – Rewizja nowomiejska prawa chełmińskiego 1580 (1814) zwana także Ius Culmense emendatum lub Ius Culmense polonicum, Toruń 1993, art. 18, s. 51; „…miasta powinny także mieć pieczęcie jednakże za zgodą swoich panów. A jeżeli mają je bez zgody swoich panów, to nie posiadają one żadnej mocy (prawnej – M. A.). Nie mają one także żadnej mocy prawnej jak tylko we własnych sprawach miasta…” – Prawo starochełmińskie 1584 (1394), Toruń 1985, art. 64, s. 181; B. Groicki, Porządek sądów i spraw miejskich prawa magdeburskiego w Koronie Polskiej, Warszawa 1953, s. 142. 19 Np. w lokacji Nowego Tomyśla z 1786 r. czytamy, że magistrat: „…znak albo pieczęć… taką iaką mu w. dziedzic naznaczy mieć y używać będzie…” – AGAD, MK, Księgi kanclerskie, ks. LXXX, cz. 2, k. 25-31; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr A 10. 20 Np. w akapicie heraldycznym lokacji Kępna z 1660 r. – APPoznań, AM Kępna, sygn. I/1, I/4-I/5 (kopia: AGAD, MK, Księgi kanclerskie, ks. XXXV, k. 185); M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr A 6. 21 „…inszych ludzi pieczęcie nie mają żadnej mocy, oprócz ich własnych spraw…” – cytat za: H. Seroka, Herby miast małopolskich…, s. 66. 22 VL, t. IX, Petersburg 1889, s. 294.


zaakceptował rozwiązania znane z przeszłości. Przed 1791 r. również na pisarzach miejskich spoczywał obowiązek troski o tłoki pieczętne.

Podstawową funkcją pieczęci miejskiej, co wynika m. in. z akapitów sfragistyczno-heraldycznych lokacji, było uwierzytelnienie miejskiej produkcji kancelaryjnej23. W lokacjach miejskich z XVIII w. kancelaryjny zakres użycia pieczęci opisywała zazwyczaj ustalona formuła. Znamy ją z wielu dokumentów lokacyjnych. Sens formuły zawierało zdanie, że „znak zaś albo pieczęć… do stwierdzania aktów, listów i spraw miejskich” używana będzie24. Znamy także przykłady innych zastosowań tłoków pieczęci miejskich. Zostały one opisane w innej publikacji25.

W lokacjach wcześniejszych także możemy odnaleźć stwierdzenia określające funkcje pieczęci miejskiej. W materiale niegdyś analizowanym, a opisującym sfragistykę i heraldykę miast Wielkopolski najpełniej rzecz tę ujął akapit heraldyczny z dyspozycji dokumentu lokacyjnego Rakoniewic z 1662 r.26 Prawodawca wyraził w nim zgodę, aby herb miejski (umieszczony na polu pieczęci) władze samorządowe wykorzystywały do pieczętowania wszystkich prawnych czynności publicznych i prywatnych, a dotyczących spraw sądowych i gospodarczych miasta27.

W 1660 r. wystawiony został dokument lokacyjny dla Kępna. Wydał go Jan Kazimierz. Lokacja Kępna z 1660 r. była potwierdzana przez kolejnych władców Polski w 1669, 1752 i w 1767 r.28 Król Jan Kazimierz w akapicie poświęconym „herbowi, czyli pieczęci” miejskiej nadał magistratowi Kępna prawo posługiwania się pieczęcią publiczną w celu uwierzytelnienia dekretów, dokumentów, interesów oraz wszelkich spraw miejskich o charakterze sądowym tudzież handlowym29.

Unormowania nowożytne zwracały uwagę na wykorzystanie pieczęci miejskiej głównie do uwierzytelnienia dokumentów własnych wystawcy. W średniowieczu władze miast współpieczętowały ważne dokumenty o znaczeniu międzynarodowym

23 Np. M. Trojanowska, Pieczęcie miasta Lublina od roku 1317 do 1811…, s. 89. 24 Np. AGAD, Dokumenty pergaminowe, sygn. 4305 (Izbica Kujawska); AGAD, MK, Księgi kanclerskie, ks. 80 nr 2, k. 27 (Nowy Tomyśl); AGAD, MK, Księgi kanclerskie, ks. 80, nr 2, k. 37-41, APPoznań, Księgi grodzkie gnieźnieńskie (Rel.), ks. 232, k. 804v (Radzimin); APPoznań, AM Rostarzewo, sygn. I/3 (Rostarzewo); APPoznań, Księgi grodzkie kcyńskie (Rel.), ks. 143, k. 172v (Szamocin); APPoznań, Księgi grodzkie gnieźnieńskie (Rel.), ks. 223, k. 13v (Żydowo). 25 M. Adamczewski, Funkcje użytkowe herbu miejskiego do końca XVIII wieku, „Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego”, 1999, t. IV (XV), s. 67-99. 26 APPoznań, AM Rakoniewice, sygn. I/1. 27 „… in omnibus actionibus suis publicic et priuatis videlicet in iudiciis suis, omnes causa et decreta, tum etiam in litteris quibususi, quam et mercibus, rebusque alijs omnibus, signandis et sigillandis, magistratus Ac tota communitas oppidi huius, libere sigillabit et utetur…” – APPoznań, AM Rakoniewice, sygn. I/1; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr A 17. 28 APPoznań, AM Kępna, sygn. I/1, I/4-I/5 (kopia: AGAD, MK, Księgi kanclerskie, ks. 35, k. 185); M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr A 6; J. Kurzawa, S. Nawrocki, Dzieje Kępna, Kalisz 1982, s. 209-211. 29 „…insigne autem seu sigillum publicum civitatis illius quo magistratus in obsignandis decretis, litteris et mercimoniis ac circaquavis negotia civitatem suam concernentia utetur…” – APPoznań, AM Kępna, sygn. I/1, I/4-I/5 (kopia: AGAD, MK, Księgi kanclerskie, ks. 35, k. 185); M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr A 6.


np. traktaty pokojowe. Występowały wówczas w sprawach wykraczających poza kompetencje samorządu miejskiego. Władze miejskie stawały się w takich okolicznościach gwarantami ładu publicznego. Ranga polityczna średniowiecznych miast wynikała z ich pozycji ekonomicznej i często militarnej.

Dla twórców norm prawa przedrozbiorowego, ale także (co zostanie wykazane dalej) dla autorów regulacji prawnych z 1. poł. XX w. (zob. s. III/233 i następne) ważne były przepisy dotyczące funkcjonowania pieczęci miejskich. Znaki miejskie (godła) wzbudzały zainteresowanie prawodawcy tylko przy okazji rozważań na temat stempli i ich funkcji kancelaryjnych. W oderwaniu od pieczęci znak miejski był decorum nieistotnym dla prawodawcy polskiego. Ta obserwacja każe nam zadać pytanie, czy podczas tworzenia współczesnego polskiego prawa sfragistyczno-heraldyczne nie popełniony został poważny błąd. Wbrew tradycji staropolskiej, a także w opozycji do doświadczeń sfragistyczn-heraldycznych II Rzeczypospolitej współczesne unormowania heraldyczne uznają herb za zjawisko istotniejsze niż pieczęć. Stempel stał się miejscem (jednym z wielu) do manifestowania herbu. Problem z punktu widzenia prawa oraz stosowania znaków samorządowych wydaje się błahy, ale nie zmienia to faktu, że obecne ustawodawstwo sfragistyczno-heraldyczne w Polsce oderwane zostało od swych staropolskich i międzywojennych korzeni.

Szlachetnymi wytworami kancelarii miejskich były dokumenty „w sensie ścisłym”. Spisywane je często na pergaminach30, bogato zdobiono i uwierzytelniano pieczęciami woskowymi. Odciski pieczęci przywieszano do dokumentów na barwionych sznurach lub na taśmach. Przy użyciu takich oświadczeń burmistrzowie i rajcy miejscy rozstrzygali spory prawne pomiędzy podmiotami prawa miejskiego. Przykładem takiego dokumentu może być opieczętowany wyrok z 1435 r., który wydali rajcy Kalisza, Sieradza, Ostrzeszowa, Krzepic i Kłobucka w sprawie zatargu szewców wieluńskich z samorządem Wielunia31. W woskowe pieczęcie miejskie Brzeźnicy zaopatrzone zostały dwa dokumenty z 1399 r.32 W obu potwierdzono przybycie do Brzeźnicy burmistrza i ławników z Wielunia, którzy mieli stawić się na posiedzenie sądu. Pierwszy dokument z pieczęcią Brzeźnicy wystawił Jan Długosz (młodszy), burgrabia brzeźnicki, a drugi władze miejskie Brzeźnicy. Na skórze spisywane były nadania miast dla instytucji kościelnych. Znamy np. dokument potwierdzający darowiznę dla kościoła w Grabowie nad Prosną, który wystawiony został przez władze miejskie Grabowa w 1630 r.33

Obok dokumentów pergaminowych w kancelariach miejskich powstawały oświadczenia skromniejsze. Spisano je na papierze34 i uwierzytelniano odciskami pieczęci wyciskanymi na dokumencie w cieście lub w wosku przez papier (pieczęcie

30 J. Grabowski, Zbiory sfragistyczne Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie, [w:] Zbiory pieczęci w Polsce, pod red. Z. Piecha, W. Strzyżewskiego, Warszawa 2009, s. 56-57. 31 AGAD, Dokumenty pergaminowe, sygn. 3479. 32Tamże, sygn. 3400-3401. 33 AAPoznań, Dokumenty. Zbiór ogólny. Dokumenty pergaminowe, sygn. 156. 34 J. Grabowski, Zbiory sfragistyczne Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie…, s. 57.


opłatkowe, suche). Pod dokumentami papierowymi niekiedy odnajdujemy pieczęcie tłoczone bezpośrednio w papierze. Silne uderzenie tłokiem w papier powodowało, iż na jego powierzchni pozostawał przestrzenny ślad wyobrażenia napieczętnego. W XVIII w. pieczętowano lakiem i tuszem.

Część dokumentów miejskich trafiała do właścicieli ośrodków. Mieszczanie prosili w nich o zmniejszenie podatków i wyjaśniali, iż nie mogą podołać nałożonym powinnościom z uwagi na straty wywołane np. klęskami elementarnymi. Skarżyli się na krzywdy, których doznawali z rąk właścicieli i ich administratorów. Na przykład władze miejskie Grocholic w 1566 r. zwróciły się do kapituły gnieźnieńskiej z prośbą o obronę przed niesprawiedliwymi decyzjami abpa Jakuba Uchańskiego35. Mieszczanie z arcybiskupiego Turku w 1566 i w 1567 r.36 wyliczali kanonikom kapituły przykrości, jakie dotknęły ich za sprawą posesorów. Władze miejskie Grzegorzewa poprosiły kapitułę gnieźnieńską o przywrócenie przywilejów nadanych miastu przez króla37.

Formę dokumentu nadawano pełnomocnictwom do wykonywania określonych czynności prawnych. Władze Wielunia w 1610 r. wystawiły np. upoważnienie do przejęcia kamienicy w Wieluniu z rąk kapituły gnieźnieńskiej38.

Dużą grupę zachowanych dokumentów miejskich stanowiły tzw. listy dobrego urodzenia, względnie dobrego urodzaju39. Nadawano im często formę ozdobnych dyplomów40. Wydawane były one przez władze miasta, z którego mieszczanin wyprowadzał się. Odbiorca listu dobrego urodzenia przedkładał go w nowym miejscu zamieszkania i tym sposobem poświadczał swój mieszczański status, pochodzenie z legalnego związku i ogólną uczciwość. Tego typu dokumenty trafiały ostatecznie do władz miasta lub cechu, do którego członkostwa aspirował podróżnik. Duża liczba listów dobrego urodzenia zachowała się do dnia dzisiejszego. Uniknęły one zagłady, gdyż włączono je do dokumentacji aktowej miast lub cechów. Odnajdujemy je wśród pism pozostawionych przez korporacje zawodowe oraz przez samorządy atrakcyjnych ośrodków miejskich np. Poznania i Torunia.

Pieczęcie miejskie, co wiemy dzięki zbiorom krakowskim Wiktora Wittyga41 i warszawskim Piłsudskich Giniatowiczów42, często powiązane były z dokumentacją skarbową. Na małych skrawkach papieru władze miejskie poświadczały fakt wywiązania się z ciężarów podatkowych, czy też szerzej podatkowo-skarbowych. 35 AAGniezno, Listy staropolskie, sygn. 704. 36 Tamże, sygn. 4015-4016. 37 Tamże, sygn. 736. 38 Tamże, sygn. 4345. 39 W. Sobociński, Formuła „listu urodzaju” i zwolnienia z poddaństwa z XVI wieku, „Czasopismo Prawo-Historyczne”, 1953, t. V, s. 272; I. Radke, Kancelaria miasta Poznania od XIII-XV wieku, „Roczniki Historyczne”, 1961, r. XXVII, s. 182; J. Adamus, O herbie miasta Wilna, Łódź 1996, s. 29; A. Szweda, Nieznana czternastowieczna pieczęć Łowicza…, s. 256. 40 APPoznań, Świadectwa cechowe i czeladnicze, sygn. 29. 41 D. Otwinowska, Zbiory pieczęci w Muzeum Narodowym w Krakowie i w Bibliotece XX Czartoryskich w Krakowie, [w:] Zbiory pieczęci w Polsce, pod red. Z. Piecha, W. Strzyżewskiego, Warszawa 2009, s. 159-160. 42 J. Grabowski, Zbiory sfragistyczne Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie…, s. 58-59.


Poświadczenia najczęściej zawierały datę czynności, nazwisko osoby wpłacającej pieniądze, a także identyfikowały osobę, która przyjmowała podatek43. Duża liczba zachowanych poświadczeń pochodzi z 1. poł. XVI w. Były one uwierzytelnione odciskami wykonanymi tłokami średniowiecznymi i szesnastowiecznymi.

Do kancelarii skarbu koronnego wpływały opieczętowane poświadczenia wykonania różnych czynności urzędowych. W marcu 1790 r. urząd miasta Biłgoraja informował o odebraniu uniwersału „względem licytacji dóbr dawnego biskupstwa krakowskiego i księstwa siewierskiego”44. W lutym 1778 r. władze miejskie Błaszek wydały opieczętowane oświadczenie. Stwierdzono w nim m. in., iż rada Błaszek powiadomiona została o wprowadzeniu papieru stemplowego45. Podobną deklarację wydał samorząd miejski Brzezin w styczniu 1778 r.46 W 1777 r. rada miejska Grabowa nad Prosną pieczęcią oraz podpisem burmistrza potwierdziła przyjęcie uniwersału w sprawie tabaki i tytoniu47. Burmistrz Grabowa udzielił w tej sprawie dodatkowych wyjaśnień pod pieczęcią miejską. Stwierdził, iż uniwersał „tabaczny” mieszczan grabowskich nie dotyczy, gdyż kramów z tytoniem w Grabowie nie było48.

Na potrzeby skarbowo-podatkowe władze miejskie wystawiały opieczętowane dokumenty poświadczające straty wywołane klęskami elementarnymi. W 1789 r. burmistrz Błaszek i „urząd wójtowski” tychże w dokumencie miejskim wspólnie opisali pożar, który zniszczył dom Berka Dawidziaka49.

Pieczęcie władz samorządowych w niektórych miastach wykorzystywane były do uwierzytelnienia pozwów przed lokalny wymiar sprawiedliwości. Taki obraz rysuje treść „regulaminu” władz miejskich Michowa50. Praktyka, jaką my znamy z dokumentacji pozostawionej przez np. sąd miejski w Gnieźnie, wskazuje, iż do uwierzytelnienia pozwów gnieźnieńskich wykorzystywano pieczęć sądową. Część pozwów gnieźnieńskich (zob. s. III/80-81), a przechowywanych dziś w dokumentacji miejskiej nie ma pieczęci. Były to kopie opieczętowanych oraz dostarczonych oryginałów. Kopie pozostawały w archiwum urzędu. Zamiast pieczęci zazwyczaj znajdujemy na nich adnotacje o sposobie doręczenia oryginałów51.

43 MNKraków, Dz. rkps., sygn. 550 NI 112433 (Baranów), sygn. 550 NI 112465 (Będków), sygn. 550 NI 112489 (Bielawy). 44 MNKraków, Dz. rkps., sygn. 550 NI 117502. 45 „…daię niniejszy dokument, jako uwiadomienie z prześwietnej komissyji ekonomicznej Rzepli Skarbu Koronnego wydane względem używania papieru stemplowego odebrało miasteczko… błasz-kowskie…” – MNKraków, Dz. rkps., sygn. 550 NI 117517. 46 Tamże, sygn. 550 NI 117647. 47 Tamże, sygn. 553 NI 118064. 48 Tamże, sygn. 553 NI 118098. 49 Tamże, sygn. 550 NI 117516. 50 „…pozwy pisane ma wydawać pod pieczęcią miejską pisarz…” – H. Seroka, Herby miast mało-polskich…, s. 256. 51 „…przytomny i opatrzny Józef Majewski, woźny przysiągłszy, iż on sam pozew autentyczny podobny tu w Gnieźnie w domu na stole przy żonie pozwanego położył i zostawił…” – APPoznań, AM Gniezna, sygn. I/118.


W zachowanych archiwaliach miejskich natrafić możemy na testamenty mieszczan. W zbadanych zespołach występowały one w trzech postaciach (w formie dokumentów „w sensie ścisłym”, wpisów do ksiąg miejskich i ekstraktów z ksiąg miejskich). Znamy samoistne testamenty mieszczan zgierskich z 2. poł. XVIII w.52, a także ostatnią wolę mieszkańca Łasku z 1727 r.53 (zob. s. III/41). Przywołane oświadczenia uwierzytelnione zostały odciskami pieczęci miejskich. Znamy też testamenty mieszczan, które pierwotnie wpisane zostały do zgierskich ksiąg miejskich, a następnie zostały wydobyte z tychże. Ekstrakty testamentów zgierzan uwierzytelnione zostały odciskami pieczęci miejskich oraz podpisami burmistrza Zgierza54. Z ksiąg sądowych Łasku wyjęte zostały dwa testamenty z 1752 oraz z 1770 r.55 One również uwierzytelnione zostały pieczęciami miejskimi.

Podstawowym produktem przedrozbiorowych kancelarii miejskich były księgi. Ich treść dostosowana była do struktury władzy samorządowej i sądowej w mieście. Księgi miejskie podzielić możemy na burmistrzowskie, radzieckie, a także księgi miejskich władz sądowych i miejskich urzędów gospodarczych. Wpisów w księgach zazwyczaj nie uwierzytelniano odciskami pieczęci. Moc dowodową adnotacji zapewniała powaga księgi, a także podpisy uczestników postępowania urzędowego. Nie znaczy to, że w archiwach nie możemy odnaleźć ksiąg miejskich o stronach oznaczonych odciskami pieczęci. Dobrym przykładem są tu „Xsięgi wieczyste obywatelstwa łódzkiego miasteczka Łodzi”56. Tom zachowany w zbiorach Archiwum Państwowego w Łodzi57 obejmuje wpisy od 1775 do 1816 r. Odciski pieczęci Łodzi z datą 1577 (fot. nr III/22), a utrwalone w „Xsiędze…” stały się podstawowym źródłem do zrekonstruowania herbu miejskiego Łodzi w ostatnich latach XIX w. i na przełomie 1933 i 1934 r. (fot. nr III/97). Na jednej stronie „Xięgi…” czasami możemy oglądać nawet trzy odciski.

Treść księgi obywatelstwa łódzkiego stanowią głównie testamenty spisywane w domach mieszczan, a także w dworach szlachty z dóbr ulokowanych wokół Łódź. Do „Xsięgi…” wpisywane były także inne teksty, które uznawano za ważne oraz godne zabezpieczenia w księdze wiary publicznej. Były to transakcje, potwierdzenia i darowizny. Do „Xsięgi…” wpisano np. list Antoniego Ostrowskiego, biskupa włocławskiego (1763-1776), który zaadresowany został do podsędka łęczyckiego.

Kwerendy ujawniły także inne księgi miast z Polski centralnej, w których znajdowały się odciski pieczęci władz miejskich. Znamy opieczętowaną księgę sieradzką z okresu 1781-1806. Teksty z lat 1792-1793 uwierzytelniano w niej za pomocą dwóch tłoków Sieradza58. Wiemy, że wpisom w księdze miejskiej Praszki

52 APŁódź, AM Zgierza, sygn. 1, k. 14; Muzeum w Zgierzu. 53 AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 62, bez paginacji. 54 APŁódź, AM Zgierza, sygn. 1, k. 11. 55 AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 69, bez paginacji. 56 APŁódź, AM Łodzi, Xięgi wieczyste obywatelstwa łódzkiego miasteczka Łodzi, bez sygn. 57 Pod koniec lutego 1926 r. „Xięgi wieczyste…” do zbiorów łódzkiego archiwum miejskiego przekazał prof. Jan. K. Kochanowski (dedykacja na pierwszych stronach „Xięgi…”) – APŁódź, AM Łodzi, Xięgi wieczyste obywatelstwa łódzkiego miasteczka Łodzi, bez sygn. 58 AGAD, Księgi miejskie Sieradza, ks. 63.


(rozpoczętej w 1779 r.) towarzyszyły odciski wykonywane tłokiem z XVII w.59 Stronę tytułową przywołanej księgi praszkowskiej zdobił rysunek, którego głównym motywem uczyniono barwne godło miejskie wzorowane na wyobrażeniu z pieczęci miejskiej Praszki60.

Decyzje władz miejskich formułowane w toku postępowania urzędowego „do księgi” niekiedy otrzymywały postać ekstraktów. Ekstrakty wystawiano na żądanie zainteresowanych stron. Wypisy z ksiąg miejskich (jako samoistne dokumenty o specyficznej formie) wykorzystywane były w innych postępowaniach sądowych lub gromadzone w prywatnych archiwach. O ekstraktach z ksiąg miejskim wiemy, że włączano je niekiedy do ksiąg publicznych innych niż miejskie. Odpisy z ksiąg miejskich znajdujemy w dokumentacji rejentów oraz notariuszy. Akty notarialne niekiedy wsparte były materiałem dowodowym w postaci ekstraktów wyjętych z miejskich ksiąg sądowych i z miejskich ksiąg radzieckich oraz burmistrzowskich. Czas powstania hipoteki w naturalny sposób promował dokumentację z okresu okupacji pruskiej (1793-1806), ale obok tejże znajdujemy też staropolskie ekstrakty z przedrozbiorowymi pieczęciami. Uwierzytelnione wypisy z piotrkowskich ksiąg wójtowsko-ławniczych i z ksiąg urzędu miejskiego w Piotrkowie wielokrotnie były przedkładane jako dowody w sprawach majątkowych mieszczan piotrkowskich61. Z dziewiętnastowiecznej dokumentacji notarialnej pochodzi np. odcisk pieczęci piotrkowskiego sądu pierwszej instancji62 (fot. nr III/28). Znamy także ekstrakty miejskie, które w przeszłości złożono w dokumentacji cechowej63.

Ekstrakty z ksiąg sądowych z miast obszaru Polski centralnej uwierzytelniano zazwyczaj stemplami ogólnomiejskimi64. Wiemy, że ekstrakty z piotrkowskich ksiąg wójtowskich pieczętowane były odciskami wielkiej pieczęci Piotrkowa z datą 169965 (fot. nr III/4). Także w Sulejowie ekstrakty z ksiąg wójtowskich66, które opisywały np. czynności odbyte przed sądem miejskim w 1792 r., uwierzytelniała pieczęć ogólnomiejska. Możemy przywołać też przykłady przeciwne. Wiemy, że ekstrakty z ksiąg wójtowskich Wolborza pieczętowane były pieczęcią wójtowską. Obserwacje zilustrowane tymi przykładami świadczą o płynności reguł kancelaryjnych oraz o bardzo swobodnym stosowaniu pieczęci formalnie przypisanych do konkretnych kancelarii.

59 AGAD, Księgi miejskie Praszki, ks. 6. 60 Tamże, k. 1. 61 APPiotrków, Hipoteka miasta Piotrkowa, sygn. 123 (nr hipoteczny 155), k. 37v; sygn. 123 (nr hipo-teczny 166), k. 29v-31v; sygn. 137 (nr hipoteczny 177), k. 3, 6. 62 APPiotrków, Hipoteka miasta Piotrkowa, sygn. 137 (nr hipoteczny 178). 63 APPiotrków, Cech kupców w Piotrkowie, sygn. 4, k. 2. 64 Np. odpis (ekstrakt) czynności prawnych wpisanych do ksiąg wójtowskich i ławniczych miejskich uniejowskich w 1789 r. uwierzytelniony został odciskiem pieczęci miejskiej – APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 231, k. 302-303. 65 APKraków, Varia civitates et villae, sygn. IT 276; APPiotrków, Hipoteka miasta Piotrkowa, sygn. 123 (nr hipoteczny 155), k. 37v; sygn. 137 (nr hipoteczny 177), k. 3, sygn. 137 (nr hipoteczny 187), k. 6. 66 „…z protokołu stemplowego akt miejskich sulejowskich wójtowskich…” – APPiotrków, AM Sulejowa, sygn. 1.


W ścisłym związku z zawartością ksiąg miejskich pozostawały zestawienia ich ważniejszych wpisów. Rejestry sporządzane były przez władze miejskie na polecenie państwowych władz skarbowych. Odciski pieczęci miejskich odnajdujemy pod tabelarycznymi wykazami wszystkich transakcji, które przyjęte zostały w ciągu roku obrachunkowego do akt miejskich67.

Pieczęcie miejskie z okresu przedrozbiorowego odnajdujemy w dokumentacji aktowej z przełomu XVIII i XIX w. oraz w archiwaliach z pierwszych lat XIX w. Pominięcie w toku dotąd podejmowanych badań heraldycznych archiwaliów z lat 1793-1815 oraz ścisłe powiązanie wcześniejszych kwerend źródłowych z cezurami politycznymi dziś uważamy za błąd. Staropolskie pieczęcie miejskie stanowiły (obok pieczęci z orłem pruskim i z herbem Księstwa Warszawskiego) pełnoprawny środek uwierzytelnienia dokumentów „w sensie ścisłym” i innych pisemnych oświadczeń przynajmniej do 1815 r. (zob. od s. III/106, od s. III/127).

Na pocz. XIX w. na burmistrzów i na prezydentów miast nałożono obowiązki urzędników USC. Urzędnicy USC wystawiali dokumenty, które upoważniały ich odbiorców do korzystania z niektórych praw cywilnych oraz religijnych. Świeccy urzędnicy USC (podobnie jak proboszczowie w parafiach – zob. s. I/117) wydawali dowody potrzebne do zawarcia związku małżeńskiego, tj. alegata, na podstawie których inny urzędnik USC lub proboszcz poznawał stan cywilny oraz religijny interesantów. Podobne do alegat były akty znania68. Do 1815 r. w ciągłym użyciu pozostawały staropolskie pieczęcie np. Bielaw, Działoszyna, Krośniewic, Łęczycy, Parzęczewa, Piątku oraz Strykowa. Znamy je z oświadczeń, które przygotowano w miejskich USC. W dokumentacji USC, a wytworzonej po 1815 r. znajdujemy także odciski przedrozbiorowych pieczęci miejskich. Należały one np. do władz Grocholic, Koniecpola, Pławna, Strykowa i Zgierza.

Przedrozbiorowe pieczęcie miejskie znajdujemy pod protokołami wizytacji miejskich kościołów parafialnych. Odciski ze staropolskich tłoków miejskich obok pieczęci wizytowanego kościoła, stempla wizytatora, sygnetów kolatorów i innych osób i urzędów związanych z obszarem parafii gwarantować miały wiarygodność protokołów. W materiałach powizytacyjnych, a pochodzących z końca XVIII oraz pocz. XIX w. odnalezione zostały odciski staropolskich pieczęci miejskich. Należały one do władz Bolesławca, Brzeźnicy, Grabowa nad Prosną, Kamieńska, Mikstatu, Pabianic oraz Pławna.

Tłoki pieczętne oraz odciski pieczęci z okresu staropolskiego były trzy razy w XIX w. i kilka razy w 1. poł. XX w. wykorzystane do rekonstrukcji herbów oraz wyobrażeń pieczęci miast Polski centralnej. Po odrodzeniu polskiego samorządu gminnego w 1990 r. dawne pieczęcie miast stały się przedmiotem pogłębionych studiów. W zabytkach z przeszłości po raz kolejny poszukiwano zapomnianych znaków miejskich.

Legendy pieczęci miast województw łęczyckiego oraz sieradzkiego do 1793 r. formułowano w dwóch językach. Zazwyczaj napisy tworzono w jednym języku, 67 MNKraków, Dz. rkps., sygn. 550 NI 117552. 68 Np. w dokumencie z 1815 r. z Koniecpola – APŁódź, USCKoniecpol, sygn. Alegata 1815/1816.


choć możemy w zgromadzonym materiale wskazać przypadek odmienny. Legenda pieczęci Frydrychsztatu (Sokolnik) z 1791 r. wykonana została w dwóch językach69. Treść identyfikującą dysponenta pieczęci zredagowano w języku polskim, a jego uzupełnienie w formie pobożnego motta w języku łacińskim.

Pieczęcie miejskie z XIV-XVII w. i z 1. poł. XVIII w. miały zazwyczaj legendy w języku łacińskim. Tłumaczymy to dominacją łaciny w polskim postępowaniu kancelaryjnym. Z XVIII w. pochodzą pieczęcie władz miejskich z legendami zredagowanymi w języku polskim. Wiemy, że np. w 1. poł. XVIII w. wykonano dla władz miejskich Bełchatowa pieczęć z legendą polskojęzyczną70. W większej ilości napisy polskie pojawiły się na pieczęciach miejskich w ostatnich latach XVIII w. (por. s. II/121). Wiązać to należy z uznaniem polszczyzny za język postępowania urzędowego.

Prawodawca w ostatnich latach I Rzeczypospolitej sformułował wzorcowy tekst polskiej legendy otokowej dla pieczęci miast wolnych oraz wpisał go do konstytucji. Władze samorządowe niektórych miejscowości w latach 1788-1792 wymieniły pieczęcie. Na części z nich znajdujemy legendy polskie. Tak zbudowane zostały napisy pieczęci Frydrychsztatu (Sokolnik), Inowłódza, Łęczycy, Radomska i Sieradza. Wyjątkiem jest tu łacińska legenda pieczęci Zgierza z datą 1792.

Pieczęcie miast z obszaru województw łęczyckiego i sieradzkiego wyposażane były w napisy71, dzięki którym piśmienni identyfikowali dysponentów stempli, określali typ pieczęci72 i szacowali ich siłę uwierzytelnienia pisemnych oświadczeń. Na podstawie brzmienia legend otokowych, czyli na podstawie kryterium dysponenta pieczęci możemy wyróżnić dwie zróżnicowane grupy stempli. Są to pieczęcie ogólnomiejskie i stemple wyodrębnionych organów władzy miejskiej73. 69 PIECZĘĆ MIEISKA IEGO K M FRIDRICHSTADU R.P. 1791 | OCULI OMNIUM IN TE SPERANT DOMINE – MNKraków, Dz. rkps., sygn. 598 NI 119910; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, B 626. 70 APPiotrków, WPPiotrków, sygn. 1443; M. Adamczewski, A. Kupski, Adam i Ewa w raju…, s. 47. 71 W toku kwerend ujawnione zostały pieczęcie bez napisów. Pieczęcie wykorzystywane przez władze miejskie Działoszyna (MNKraków, Dz. rkps., sygn. 552 NI 117963; W. Wittyg, Pieczęcie miast dawnej Polski, Kraków 1905-1914, s. 62; T. Olejnik, Pieczęcie i herby miast ziemi wieluńskiej, Łódź 1971, s. 41-42; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 133) oraz Kamiona i Toporowa (MNKraków, Dz. rkps., sygn. 555 NI 118286; W. Wittyg, Pieczęcie miast…, s. 102; T. Olejnik, Pieczęcie i herby miast ziemi wieluńskiej…, s. 45-46; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielko-polskich…, nr B 228) nie zawierały tekstu z uwagi na miniaturowe rozmiary typariuszy. W napis nie została wyposażona duża pieczęć Błaszek (MNKraków, Dz. rkps., sygn. 550 NI 117516; W. Wittyg, Pieczęcie miast…, s. 19; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 18). 72 Problem klasyfikacji pieczęci był przedmiotem dyskusji naukowej podczas III seminarium sfragistycznego (Kraków, grudzień 2008 r.). W jego trakcie przedstawiony został stan badań, a także sposoby klasyfikowania pieczęci miejskich odnotowane w literaturze w języku polskim (np. M. Haisig, Studia nad legendą pieczęci miejskiej, Wrocław 1953; E. Rimša, Pieczęcie miast Wielkiego Księstwa Litewskiego, Warszawa 2007, s. 101-102, 204-227) i w językach obcych (np. T. Diederich, Prolegomena zu einer neuen Siegel-Typologie, „Archiv für Diplomatik Schriftgeschichte Siegel und Wappenkunde”, 1983, Bd. XXIX, s. 242-284). 73 Przez niektórych badaczy (np. E. Rimša) wszystkie pieczęcie samorządowych władz miejskich zaliczane zostały do grupy znaków „magistrackich”, choć wewnętrznie podzielonych na „uniwersalne pieczęcie miejskie” i „pieczęcie rajców lub rady”.


Wśród pieczęci ogólnomiejskich występowały znaki, których teksty zbudowane były tylko z nazwy miejscowości. Nazwy miast i pobożne motta odnajdujemy na pieczęciach Grocholic, Grzegorzewa, Piątku, Turku i Uniejowa, czyli na stemplach stworzonych w 1. poł. XVI w. dla ośrodków miejskich kościoła gnieźnieńskiego. Samą nazwę miasta spotykamy także na szesnastowiecznych pieczęciach Łodzi74, Parzęczewa75 i Widawy76. Krótkim ci lvtoltov została wypełniona górna część, czyli głowica tarczy herbowej na pieczęci Lututowa z XVI w.77

W najbardziej pospolitej formule (ukształtowanej w XV w.78) legendy pieczęci ogólnomiejskich posiadały strukturę tekstu złożoną zazwyczaj z trzech określeń. Legendy rozpoczynało słowo pieczęć (najczęściej łacińskie sigillum lub jego skrót, czyli S). Następnie pojawiało się określenie identyfikujące w sposób ogólny dysponenta pieczęci, czyli civitas lub oppidum79. Napis otokowy zazwyczaj kończyła nazwa własna ośrodka.

Wyróżnić możemy kilka odmian gramatycznych tego typu legend. Wyrażały one tą samą treść, ale były popularne w różnym czasie. Dla czternastowiecznych legend pieczętnych80 charakterystyczne było słowo CIVIVM, a dla stempli jeszcze wcześniejszych81 typowe były zwroty sigillum burgensium. Ten ostatni zapis znajdujemy np. na pieczęci Inowłódza z XV w.82 Może to świadczyć o wiernym 74 AGAD, AP-G, sygn. 369; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 556 NI 118871; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 379. 75 MNKraków, Dz. rkps., sygn. 561 NI 119296; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 471. 76 AGAD, AP-G, sygn. 677; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 567 NI 162801; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 746. 77 MNKraków, Dz. rkps., sygn. 568 NI 118826; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 351. 78 M. Haisig, Studia nad legendą…, s. 86. 79 W literaturze odnajdujemy stwierdzenia sugerujące iż na podstawie słów civitas i oppidum możemy określić rangę ośrodka. Słowo civitas przysługiwać miało większym ośrodkom, a oppidum mniejszym. Warto pamiętać, iż miasta IV kategorii w XVI w. np. Łódź i Zgierz wykorzystywały pieczęcie ze słowem oppidum, a inne np. Wieruszów i Lututów z określeniem civitas. Wskazać możemy też miejscowości, których władze używały obu pojęć wymiennie. Znamy dwie pieczęci Praszki – piętnastowieczną ze słowem civitas (MNKraków, Dz. rkps., sygn. 562 NI 119460; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 517) i siedemnastowieczną z oppidum (AGAD, AP-G, sygn. 515-518; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 562 NI 119458-119549; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 518). Z ustaleń słownikowych (A. Jougan, Słownik kościelny łacińsko-polski, Poznań i in. 1958, s. 112, 468) wiemy, iż zarówno oppidum, jak i civitas oznaczały miasto. Miasteczko kryło się pod określeniem oppidulum. Różnica w znaczeniu obu przywołanych terminów dotyczyła zjawisk charakterystycznych dla miasta. Oppidum koncentrowało uwagę na miejscu, miejscu warownym, umocnieniach, a civitas akcentowało aspekt prawny funkcjonowania miasta. Wskazywało na prawa obywatelskie, na gminę i wspólnotę obywateli. 80 Np. Wieluń – SIGILLVM CIVIVM DE WELIN – AGAD, Dokumenty pergaminowe, sygn. 3406, 3456; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 755; Łęczyca – S CIVIVM LACICIENSIVM – S. K. Kuczyński, Pieczęcie i herby miasta Łęczycy i ziemi łęczyckiej, Łęczyca 1984, nr I/1. 81 M. Haisig, Studia nad legendą…, s. 83-84. 82 MNKraków, Dz. rkps., sygn. 553 NI 118154; MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Gotyckie pieczęcie, sygn. 1509, nr 96.


skopiowaniu napisu z nieznanej nam pieczęci Inowłódza, a pochodzącej z okresu czternastowiecznej lokacji miasta.

Szczególne zainteresowanie budzą legendy tych pieczęci ogólnomiejskich, które swą treścią w sposób istotny odbiegały od rozwiązań najbardziej popularnych. Najczęściej takie napisy umieszczano na stemplach w XIII i w XIV w. W legendach najstarszych pieczęci miejskich utrwalone zostały sformułowania, które opisywały żywą i przekształcającą się strukturę średniowiecznego samorządu. O społeczności miejskiej, czyli o wspólnocie obywatelskiej83 informowały np. piętnastowieczne pieczęcie Bielaw84 i Rozprzy85. Nie wiemy, w jaki tekst otokowy wyposażona została średniowieczna pieczęć Soboty. Marian Gumowski zaproponował odczyt, który wskazywał na jej radziecki charakter86. Po analizie tej samej podstawy źródłowej my jednak wstrzymamy się od wyrażenia opinii.

Pieczęciom ogólnomiejskim ilościowo ustępowały te, które w tekstach swych legend miały słowa lub zwroty określające rodzaj władzy miejskiej. Na obszarze województw łęczyckiego oraz sieradzkiego zarządy miejskie posługiwały się pieczęciami radzieckimi87, stemplami burmistrzowskimi88, a także typariuszami magistrackim89.

Do legend pieczęci miast Polski centralnej sporadycznie wprowadzane był zwroty pozwalające na identyfikację posesora ośrodka. O związkach właścicielskich łączących miasto z królem Polski świadczyła legenda szesnastowiecznej pieczęci Warty90. O przynależności miasta do domeny królewskiej w XVII w. informował skrót SRM lub zbliżony do niego i wskazujący na święty majestat królewski. Takie dopełnienie legendy odnajdujemy na pieczęciach m. in. Bolesławca91, Dąbrowic92

83 M. Haisig, Studia nad legendą…, s. 92. 84 s. comune ciuitat bielawy – MNKraków, Dz. rkps., sygn. 550 NI 112489; M. Adamczewski, Heral-dyka miast wielkopolskich…, nr B 11. 85 s oppidi rozpensis comunita – MNKraków, Dz. rkps., sygn. 563 NI 119650; M. Adamczewski, Heral-dyka miast wielkopolskich…, nr B 569. 86 S CIVES CONSVLVM SOBOTA – M. Gumowski, Najstarsze pieczęcie miast polskich XIII i XIV wieku, Toruń 1960, nr 402. 87 Np. SIGILLVM CONSVL CIVITATIS LASKO – AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 66; AGAD, AP-G, sygn. 363-365; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 558 NI 118857-118859; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 361; MIASTA PAIECZNA IKM RADZIECZKA – MNKraków, Dz. rkps., sygn. 561 NI 119288-119289, sygn. 561 NI 119291; M. Adamczewski, Heral-dyka miast wielkopolskich…, nr B 465. 88 Ostrzeszów – MNKraków, Dz. rkps., sygn. 561 NI 119251; M. Adamczewski, Heraldyka miast wiel-kopolskich…, nr B 454. 89 Np. Pabianice – SIGILLVM PRAETORIVM CIVITATIS PABIAN CAP CRAC – Muzeum w Pabianicach, sygn. MP /33/ H; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 463 – gdzie pieczęć ta zgodnie z ustaleniami Mariana Haisiga (M. Haisig, Studia nad legendą…, s. 102) uznana została za znak sądu ławniczo-wójtowskiego. 90 SIGILLVM OPIDI REGI WARTA – MNKraków, Dz. rkps., sygn. 567 NI 162765-162766; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 737. 91 SIGILLVM CIVITATIS SAC REG MA BOLESLAVIENS – ADWłocławek, AWGniezno, ks. 133, k. 630; AGAD, AP-G, sygn. 48-49; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 34. 92 SIGIL CIVI SAC REG MAI DOBROVICENSIS – APKutno, AM Kutna, sygn. 2, k. 44, 47, 65.


oraz Piotrkowa93. W legendzie pieczęci burmistrza Ostrzeszowa z 1642 r. nazwa miasta poprzedzona został odwołaniem do króla94. W XVIII w. w tekstach legend polskojęzycznych w miejsce łacińskiego SRM wprowadzony został skrót IKM. Tak swojego posesora tytułowały władze Frydrychsztatu (Sokolnik)95 oraz Radomska96.

Sformułowania, zwroty, czy też skróty identyfikujące posesorów występowały także w legendach pieczęci miast kościelnych. Władze dwóch miejscowości kościoła krakowskiego, tj. Pabianic oraz Rzgowa posługiwały się pieczęciami o legendach zawierających skróty, które wiązały oba miasta z kapitułą krakowską97.

W kancelariach miast, w których pieczęcie tworzyły system sfragistyczny, dla rozróżnienia typu pieczęci w teksty legend pieczęci wprowadzane były określenia wartościujące. Były to słowa maius, minus lub secretum. Materiał sfragistyczny wytworzony przez miasta z województw łęczyckiego oraz sieradzkiego pozwala dostrzec tylko zarys problemu. W wielu miasteczkach środkowopolskich (kondycją zbliżonych do wsi) w służbie kancelaryjnej pozostawał zazwyczaj tylko jeden tłok pieczętny, który po zużyciu zastępowano nowym.

Złożone systemy sfragistyczne (co wynika z legend pieczęci) wytworzono zapewne w Bolesławcu, Pajęcznie i w Piotrkowie. Wiemy, że od XV w.98 dokumenty władz miejskich Piotrkowa konsekwentnie uwierzytelniane były odciskami pieczęci wielkich (fot. nr III/3-4). Nawet piotrkowskie pieczęcie władz sądowych z okresu okupacji pruskiej99 powtarzały słowo MAIVS100 (fot. nr III/30). Obok pieczęci wielkiej władze Piotrkowa posługiwały się pieczęcią małą, której odlew przed wrześniem 1939 r.znajdował się w zbiorach Zakładu Nauk Pomocniczych Historii Uniwersytetu im. Jana Kazimierza we Lwowie101.

93 Np. pieczęć z 1674 r. – APToruń, Listy cechowe, Katalog III, sygn. 2696, 4878ab, 5257, 5792, 5831; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 481. Odwołanie do majestatu królewskiego zawarte zostało także w legendzie piotrkowskiej pieczęci z 1699 r. – APKraków, Varia civitates et villae, sygn. IT 276; APPiotrków, Hipoteka miasta Piotrkowa, sygn. 123 (nr hipoteczny 166), k. 29-31v; sygn. 123 (nr hipoteczny 155), k. 37v; sygn. 137 (nr hipoteczny 177), k. 3; sygn. 137 (nr hipoteczny 187), k. 6. 94 SIGIL PROCONS CIVI REG OSTRZESZOW 1642 – MNKraków, Dz. rkps., sygn. 561 NI 119251; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 454. 95 MNKraków, Dz. rkps., sygn. 598 NI 119910; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 629. 96 AGAD, Dokumenty papierowe, sygn. 2702; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 541. 97 Pabianice – SIGILLVM CIVIATIS PAB CAP CARAC 1646 – ADWłocławek, AWGniezno, ks. 135, k. 957; AGAD, AP-G, sygn. 464-466; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 561 NI 119276; Muzeum w Pabianicach, sygn. MP /33/ H; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, B 463; Rzgów – Sig oppidi Rzgow CAPituli crac – AGAD, AP-G, sygn. 577-579; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 563 NI 119692; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 585. 98 AGAD, AP-G, sygn. 481; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 561 NI 119333; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 480. 99 APPiotrków, Hipoteka miasta Piotrkowa, sygn. 137 (nr hipoteczny 178), k. 15v. 100 Wprowadzenie słowa maius do legendy pruskich pieczęci władz sądowych świadczy, iż na pewnym etapie rozwoju sfragistyki piotrkowskiej za pomocą maius nie rozróżniano typu kancelaryjnego stempla. 101 M. Haisig, Herb Piotrkowa Trybunalskiego w świetle dokumentacji archiwalnej, k. 1 (maszynopis).


Wiemy, że piętnastowieczne pieczęcie Bolesławca102 i Pajęczna103 – zgodnie z brzmieniem ich legend – nazywane były sekretnymi. Dotychczasowe kwerendy nie doprowadziły do ujawnienia wielkich pieczęci Bolesławca i Pajęczna. Przy takim stanie wiedzy otwarte pozostaje pytanie o sens wartościowania stempli władz miejskich Bolesławca i Pajęczna za pomocą przymiotników dodanych do tekstów ich legend.

W miejskich systemach sfragistycznych o kancelaryjnej odmianie typariusza świadczyć mogła średnica pieczęci. W średniowiecznej Łęczycy w czynnościach kancelaryjnych równolegle wykorzystywane były pieczęcie o różnych rozmiarach. Znamy tłoki o średnicach 55 mm i 29 mm104. W ich legendach nie znajdujemy słów MAIVS lub MINVS. O randze, a także zapewne o wartości kancelaryjnej stempli łęczyckich zaświadczały tylko ich rozmiary.

Na pieczęciach miast Polski centralnej sporadycznie umieszczane były daty. Zdecydowana większość dat – jak dziś sądzimy – informowała o czasie wykonania typariuszy. Ponieważ wprowadzenie identyfikatora chronologicznego do legendy lub na pole pieczęci miejskiej nie wynikało z przepisów prawnych, to otwarte pozostaje pytanie o powody, dla których je jednak umieszczano. Wykonanie nowej pieczęci zazwyczaj pozostawało w związku ze zdarzeniami dotyczącymi całej wspólnoty, czyli gminy miejskiej. Mogły to być odbudowa miasta i odtworzenie wyposażenia kancelarii po klęsce elementarnej, powtórna lokacja, czy też objęcie władzy przez nowego posesora i (w następstwie tegoż) narzucenie gminie innego wyobrażenia pieczętnego. Nie możemy także wykluczyć szczególnej aktywności burmistrzów, którzy objęcie władzy w mieście zapragnęli upamiętnić ufundowaniem nowego typariusza. W takich przypadkach data z typariusza zawierałaby dwa komunikaty. Pierwszy dotyczyłby historii tłoka, a drugi dziejów ośrodka. Do takich wniosków prowadzi przykład Łodzi i jej pieczęci z datą 1577. Wiemy, że połowa domów w Łodzi spłonęła w pożarze w 1572 r., a w 1576 r. władze miasta zobowiązane zostały do zapłacenia podatku z pięciu domów, gdyż pozostałe zniszczył ogień105. Przypuszczamy więc, iż część ulgi podatkowej z 1576 r. przeznaczono w Łodzi na wykonanie nowego tłoka pieczętnego.

W XVI w. w element chronologiczny wyposażone zostały typariusze Widawy (1562), Łodzi (1577), Łęczycy (1581) i Sulejowa (1594). W następnym stuleciu daty pojawiły się na pieczęciach miejskich Burzenina (1611 lub 1631), Dobrej (1627 – zob. s. III/42-43), Ostrzeszowa (1642), Pabianic (1646) i Piotrkowa (1674 i 1699). Udało się odnaleźć trzy też pieczęcie osiemnastowieczne z datami. Dwie z nich wykorzystywane były przez samorządy miast prywatnych, tj. Dobrej (1785) i Łasku 102 M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 32. 103 AGAD, AP-G, sygn. 469-471; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 561 NI 119287; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 464. 104 S. K. Kuczyński, Pieczęcie i herby miasta Łęczycy…, nr I/1-I/2. 105 A. Walawender, Kronika klęsk elementarnych w Polsce i krajach ościennych w latach 1450-1586, cz. II Zniszczenia wojenne i pożary, Lwów 1935, nr 1789, 1803; R. Rosin, Miasto Łódź i wsie podłódzkie od początku XV do schyłku XVI w., [w:] Łódź. Dzieje miasta, pod red. R. Rosina, t. I Do 1918 r., pod. red. B. Baranowskiego, J. Fijałka, Warszawa-Łódź 1980, s. 97.


(1729). Pieczęć Dobrej z Junoszą Gałeckich powstał sześć lat po zmianie właściciela, tj. po sprzedaży Dobrej przez Mączyńskich Gałeckim (zob. s. III/43). Ten przykład (przy pewnych dodatkowych założeniach) dowodzi, iż stemple miejskie mogły powstawać z dużym opóźnieniem w stosunku do zmieniających się uwarunkowań własnościowych. Pieczęć miejska szlacheckiego Łasku z Junoszą powstała wraz z przejęciem dóbr łaskich przez Załuskich. Trzecia osiemnastowieczna pieczęć z datą zapewne 1754 należała do królewskiego Sieradza106.

Daty wprowadzano na pieczęcie w okresie reform Sejmu Wielkiego. Rok 1791 odnajdujemy na pieczęciach miejskich Frydrychsztatu (Sokolnik), Łęczycy oraz Zgierza, a datę 1792 zobaczyć możemy na stemplach Pajęczna oraz Piotrkowa. Odniesienia chronologiczne w ujawnionych tu źródłach z końca XVIII w. pojawiły się na pieczęciach niektórych miast wolnych. W tych zaś przypadkach informację o czasie wykonania tłoka możemy uznać także za formę zamanifestowania zmian prawnych wywołanych ustawodawstwem miejskim sejmu polskiego (zob. s. III/6-7).

W kręgi legend otokowych lub na pola niektórych pieczęci miast Polski centralnej wprowadzane były słowa lub zwroty, które możemy uznać za manifestację religijności, wiary i pobożności posesorów lub mieszczan. W motto z łacińsko-greckiego słowa ZELO107 lub TELO108 wyposażone zostały szesnastowieczne pieczęcie miast kapituły gnieźnieńskiej (Grocholice, Grzegorzew, Piątek, Turek oraz Uniejów). Na kopiach naśladowczych tychże typariuszy z XVI w., a wykonanych w XVII oraz w XVIII w. rytownicy powtarzali litery napisu bez zrozumienia tekstu lub (z uwagi na zmianę stylu pieczęci np. Uniejów) rezygnowali z motta. Przykład wykorzystania sentencji religijnej pochodzi z XVIII w. Z woli Augusta II oraz Stanisława Augusta na pieczęciach władz miejskich Frydrychsztatu (Sokolnik) umieszczone zostało zdanie „oczy wszystkich zwrócone są na Pana” lub „oczy wszystkich oczekują Pana”109. Było ono związane z częścią wyobrażenia, tj. z Okiem Opatrzności Bożej (zob. s. III/29).

106 APSieradz, AM Sieradza, sygn. 1, k. 75. 107 Kochać gorąco, oddawać się czemuś żarliwie – A. Jougan, Słownik kościelny…, s. 745. 108 Motto zunifikowanych pieczęci miast kościoła gnieźnieńskiego możemy odczytać jako TELO lub ZELO. Dwoistość wynika z dwóch powodów. Pierwszym jest stanu zachowania większości zabytków, a drugim zastosowany kanon pisma. Poszerzone obserwacje poprowadzić możemy na materiale wytworzonym w Turku. Analiza liter kapitały protorenesansowej o charakterystycznych łukach (wybrzuszeniach) w połowie długości prostych odcinków liter i podobieństwo litery T w szesnasto-wiecznym napisie TVREK do pierwszej litery motta sugerują, iż cały napis odczytać należy jako TELO. Jednakowoż w XVII w. na wzór pieczęci szesnastowiecznej powstała pieczęć władz miejskich Turku, w której litery kapitały protorenesansowej zastąpione zostały kapitałą. W tym przypadku wykonawca pieczęci z całą pewnością w górnych przestrzeniach pieczęci umieścił napis ZELO. Wątpliwości nie budzi tekst z szesnastowiecznej pieczęci Grocholic (fot. nr III/5). Z całą pewnością jej twórca umieścił napis TELO. O takim odczycie przesądza litera Z w nazwie miejscowości. Z kolei napisy umieszczone na dwóch pieczęciach Uniejowa z 1. poł XVI oraz z końca XVI lub pocz. XVII w. skłaniają do sformułowania opinii, iż pierwsza pieczęć uniejowska otrzymała napis w brzmieniu TELO, a późniejsza ZELO. 109 OCULI OMNIUM IN TE SPERANT DOMINE – MNKraków, Dz. rkps., sygn. 598 NI 119910; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 626.


Konstytucja sejmowa z dnia 18 kwietnia 1791 r. zmieniła podstawy prawne funkcjonowania miast królewskich w Rzeczypospolitej. Zapisy ustaw miejskich sejmu wpłynęły na wyobrażenia pieczęci władz administracyjnych oraz sądowych, a także odmieniły i ujednoliciły brzmienie ich legend. Najbardziej czytelna zmiana dotyczyła nazwy dysponenta pieczęci. Nowe tłoki wykonywane od 1791 r. dla miejskich władz administracyjnych były własnością magistratów miejskich110. Do tekstów legend z ostatnich lat XVIII w. wprowadzone zostały także sformułowania wskazujące na położenie miast w granicach wydziałów lub też opisujące status wydziałowy miasta111.

Pieczęcie miast polskich powstawały w środowiskach uporządkowanych oraz zorganizowanych według tych samych norm prawnych, społecznych i religijnych. Z tego powodu wyobrażenia pieczęci miejskich cechuje powtarzalność motywów. Analiza wyobrażeń pieczęci doprowadziła do wyodrębnienia kilku wiodących rozwiązań obrazowych. Stały się one punktem wyjścia do sformułowania kryteriów przydatnych dla klasyfikacji pieczęci miejskich112. O doborze motywów wyobrażeń pieczęci miejskich w niewielkim stopniu decydował charakter własności. Uwaga ta dotyczy – co zrozumiałe – zjawisk generalnych, a nie rozwiązań szczegółowych. Za generalia uważamy występowania wiodących typów wyobrażeń, takich jak sceny religijne, symbole posesorskie, budowle miejskie oraz tzw. znaki mówiące. Motywy takie odnajdujemy na pieczęciach miast królewskich, kościelnych oraz prywatnych.

110 „…pieczęć magistratu będzie herb miasta…” – VL, t, IX, Petersburg 1889, s. 294. Pieczęcie magistrackie wykonano dla Łęczycy (S. K. Kuczyński, Pieczęcie i herby miasta Łęczycy…, nr I/9); Pajęczna (MNKraków, Dz. rkps., sygn. 561 NI 119290; MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 49712; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 466); Radomska (APŁódź, RG-Piotrkowski, WA, sygn. 2177, k. 32; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 541); Sieradza (AGAD, Księgi miejskie Sieradza, sygn. 63; APSieradz, AM Sieradza, sygn. 1, k. 23, 28; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 599). 111 Miasta wydziałowe: Łęczyca – PIE MAGISTRATU MIASTA WYDZIAŁOWEGO ŁĘCZYCY | 17-91 (S. K. Kuczyński, Pieczęcie i herby miasta Łęczycy…, nr I/9); Sieradz – MAGISTRAT MIASTA WYDZIAŁOWEGO SIERADZA (AGAD, Księgi miejskie Sieradza, sygn. 63; APSieradz, AM Sieradza, sygn. 1, k. 23, 28; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 599); miasta należące do wydziałów: Pajęczno – MAGISTRAT MIAST PAJECZNAA (tak Or.) DO WYDZIALU SIERADZKIEGO NALEŻĄC | 17-92 (MNKraków, Dz. rkps., 561 NI 119290; MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 49712); Radomsko – MAGISTRAT MIASTA RADOMSKA DO WYDZIAŁU SIERADZKIEGO NALEŻĄCY (APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 2177, k. 32; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 541). 112 Marian Haisig (M. Haisig, Sfragistyka ogólna, [w:] Sfragistyka, opr. M. Gumowski, M. Haisig, S. Mikucki, Warszawa 1960, s. 155-156) opracował klasyfikację pieczęcie według wyobrażeń napie-czętnych. Pieczęcie miejskie zostały sklasyfikowane jako pieczęcie obrazowe (topograficzne, przed-miotowe, fantastyczne, hagiograficzne), pieczęcie herbowe oraz pieczęcie pismowe. Toni Diederich zbudował inny system (T. Diederich, Prolegomena zu einer neuen…, s. 242-284). Znajdujemy w nim pieczęcie portretowe założycieli (względnie posesora miasta), pieczęcie portretowe rady miejskie, pieczęcie idei miast (abstrakcyjny mur obronny), pieczęcie idei miasta z patronem, pieczęcie urbanistyczno-topograficzna (realnie istniejące budynki), pieczęcie aktywności zawodowej, pieczęcie okrętowe, pieczęcie narracyjne, pieczęcie hagiograficzne, pieczęcie herbowe, pieczęcie symboliczne, pieczęcie literowe i pieczęcie napisowe.


W ramach rozwiązań generalnych powstawały symbole o treściach obrazowych, które indywidualnie i szczegółowo identyfikowały gminę miejską.

Władze miejskie wspólnie z posesorem (zob. s. III/9-10) określały treści znaku miasta, ale decyzje podejmowane w tej sprawie nie były w pełni autonomiczne. O konkretnych rozwiązaniach decydowały osobiste upodobania, fascynacje religijne, przeczytane lektury, czy zachwyt nad krajobrazem. Niejednokrotnie wybór własnego znaku polegał na świadomym przejęciu rozwiązań zaakceptowanych wcześniej przez inne samorządy miejskie. Szczególnie łatwo przyjmowano znak zaprzyjaźnionego miasta np. partnera handlowego, czy też wyroczni prawnej. Nie możemy wykluczyć także udziału zawodowych heroldów w procesie tworzenia znaków wspólnot samorządowych. Wiemy o ich udziale w kreowaniu nowożytnych godeł miejskich. Być może ich poprzednicy, a działający w średniowieczu także projektowali znaki miejskie. Nie sposób z rozważań nad genezą godeł miejskich wykluczyć grawerów wykonujących zamówione stemple. To oni nadawali ostateczny kształt pomysłom zrodzonym w głowach posesorów miast i urzędników miejskich. Od ich umiejętności warsztatowych zależała estetyka wyobrażenia i część rozwiązań szczegółowych.

Otwarte pozostaje pytanie o zakres, w jakim właściciel miasta wpływał na treści miejskich wyobrażeń napieczętnych. Symbole władzy posesorskiej, które znajdujemy na polach pieczęci samorządów miejskich – naszym zdaniem – jednoznacznie świadczą o przesądzającym wpływie właścicieli na ostateczny przekaz sfragistyczny. Być może za zgodą panów gruntowych powstawały także obrazy pieczętne, których dziś nie identyfikujemy jednoznacznie z władzą zwierzchnią. Chodzi tu o postacie świętych, znaki mówiące, symbole topograficzne, literowe, a także niektóre mury obronne. Symbole te były opisywane w monarszych dokumentach lokacyjnych i sporadycznie opisom tychże towarzyszyły objaśnienia wskazujące na udział posesora w ich projektowaniu (zob. s. III/10).

W naszych badaniach analizujemy znaki miejskie, czyli godła herbów lub wyobrażenia napieczętne utworzone często w odległej przeszłości. Tworzyli je ludzie, dla których kreowany symbol ściśle związany był z istotnymi zdarzeniami z dziejów społeczności. Obraz napieczętny stanowił dla nich czytelne dopełnienie znanej rzeczywistości. Nie wymagał komentarza i był zrozumiały.

Nasze wnioskowanie o treściach znaków miejskich w większości przypadków oparte jest na kruchych przesłankach, a często tylko na skojarzeniach. Zazwyczaj nie wiemy, czy nasz tok wnioskowania oraz wyprowadzone z niego konkluzje są zgodne z intencją nadawcy komunikatu. Zazwyczaj nie mamy szansy na skonfrontowanie ich z zapisem myśli twórców znaków miejskich. Odczytujemy przesłanie obrazowe (czasami mylimy się już na etapie rozpoznania motywu) i usiłujemy tę obserwację połączyć z rozpoznanymi faktami z dziejów poszczególnych miejscowości.

Nasze wnioskowanie opiera się o ciągle niepełny zasób źródeł sfragistycznych. Bez trudu wykazać możemy ośrodki, których dzieje sfragistyczne oświetla zaledwie jeden i to często także źle zachowany odcisk pieczęci. Możemy też wyodrębnić grupę miejscowości, dla których procesy niszczenia źródeł okazały się na tyle łaskawe, że zachowane odciski równomiernie oświetlają kilkusetletnią przeszłość.


Gdy na ułomność sfragistycznej podstawy źródłowej nałożymy niepełną wiedzę o przeszłości miast, a szczególnie o okolicznościach lokacji i o pierwszych strukturach władz miejskich otrzymujemy diagnozę ograniczeń poznawczych.

Sceptycyzm i brak wiary w możliwość pełnego i przede wszystkim pewnego poznania treści znaków miejskich wynika z doświadczeń związanych z kreowaniem współczesnych herbów gminnych, powiatowych i wojewódzkich. Dziś wiemy, że treści znacznej części współczesnych herbów samorządowych nie uda się odczytać w przyszłości w sposób jednoznaczny bez konfrontacji rysunku z uzasadnieniem merytorycznym.

Wykład o wyobrażeniach pieczęci miast Polski centralnej otworzą rozważania na temat znaków o charakterze religijnym. W dalszej kolejności przedstawimy symbole posesorskie, wyobrażenia zbudowane z motywów architektonicznych oraz znaki mówiące. W części przeznaczonej na wyobrażenia architektoniczne (budowle) przedstawimy podobizny kościołów oraz wież kościelnych. Mamy świadomość, iż obrazy świątyń przekazywały komunikat religijny. Informowały one o patronach, których czcigodne partykuły spoczywały na ołtarzach. Fragment pracy poświęcony wyobrażeniom pieczęci miejskich zamkniemy uwagami na temat obrazów, które stanowią dla nas zagadkę.

Dla uhonorowania i spopularyzowania miejscowego kultu religijnego na pola pieczęci miast wprowadzano wyobrażenia świętych, sceny ilustrujące chwałę patronów lub też ich atrybuty. Symbolika religijna była typowa dla pieczęci kapituł, domów zakonnych, dekanatów i parafii. Literatura przedmiotu wiąże występowanie wyobrażeń świętych na polach pieczęci ze średniowiecznym zwyczajem prawnym, wg którego faktycznym właścicielem dóbr ziemskich np. instytucji kościelnych był patron miejsca lub zgromadzenia113. Z naszych obserwacji wynika, iż wybór patrona miejsca nie był obojętny także dla właściciela ośrodka. Opiekunem gminy stawał się niejednokrotnie święty emocjonalnie związany z fundatorem kościoła parafialnego, czy też z właścicielem miasta.

Wyobrażenia patronów odnajdujemy na polach pieczęci miejskich Rzgowa114 (własność kapituły krakowskiej) i Złoczewa115 (własność szlachecka). Pomimo, że lokacje wymienionych miast, a w konsekwencji powstanie ich pieczęci dzieliły dwa wieki116, a także charakter własności, to w tych dwóch przypadkach zastosowano dokładnie ten sam sposób budowania narracji sfragistycznej. Symbolem Rzgowa stało się wyobrażenie św. Stanisława117, patrona kościoła krakowskiego, a znakiem

113 J. Szymański, Herb Poznania, [w:] Materiały do polskiego herbarza samorządowego , z. 1, pod red. H. Seroki, K. Skupieńskiego, Lublin 1995, s. 152. 114 AGAD, AP-G, sygn. 577-580; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 563 NI 119692; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 585-586. 115 MNKraków, Dz. rkps., sygn. 568 NI 163057; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 827. 116 Lokacja Rzgowa – XV w., lokacja Złoczewa – XVII w. 117 A. Chmiel, Pieczęcie miasta Krakowa, Kazimierza, Kleparza i jurydyk krakowskich do końca XVIII w., Kraków 1909, s. 94-96; Z. Piech, Święty Stanisław szafarzem korony Królestwa Polskiego. Ze studiów nad średniowieczną sfragistyką miasta Krakowa, „Rocznik Krakowski”, 1991, t. LVII, s. 7-9.


Złoczewa postać św. Andrzeja, imiennika właściciela miasta i fundatora parafii, czyli Andrzeja Ruszkowskiego. Warto w tym miejscu przypomnieć, iż pieczęć parafii złoczewskiej pw. św. Andrzeja otrzymała wyobrażenie utworzone również z obrazu patrona (zob. s. I/158).

Wyobrażenia dwóch postaci związanych z kultem religijnym odnajdujemy w symbolice Bełchatowa, miasta lokowanego w 1737 r. Obraz z osiemnastowiecznej pieczęci miejskiej Bełchatowa118 (zob. s. III/229-230), czyli Adam i Ewa pod rajską jabłonią o pniu oplecionym przez węża-szatana119 (scena biblijna) nie nawiązywał do wezwania kościoła bełchatowskiego120. Najprawdopodobniej na wybór motywu wpływ miał Franciszek Rychłowski, posesor Bełchatowa, człowiek głęboko religijny oraz finansowo zaangażowany w prace przy wznoszeniu kościoła klasztornego w Bełchatowie (zob. s. I/183-185). Porównanie pieczęci franciszkańskiego konwentu bełchatowskiego (fot. nr I/87) i stempla samorządu miejskiego Bełchatowa prowadzi nas do sformułowania wniosku o wykonaniu obu tłoków pieczetnych w jednym zakładzie grawerskim.

W zastępstwie figuratywnych wyobrażeń świętych lub postaci biblijnych jednoznacznie kojarzonych z kultem religijnym na pola pieczęci miast mogły być wprowadzone atrybutu świętych. Symbole posłużyły do stworzenia herbowej pieczęci Burzenina w 1. poł. XVI w.121 Połamane, tj. niepełne koło egzekucyjne znajdujemy w godle miejskim Burzenina. Upamiętniało ono patronkę kościoła, czyli św. Katarzynę. Drugi przedmiot z godła miejskiego, czyli wyobrażenie Świętego Krzyża odwoływało się również do patronatu burzenińskiej świątyni122. Bliską analogię do rozwiązania, które przyjęto w Burzeninie w 1. poł. XVI w., odnajdujemy w konstrukcji herbowych pieczęci kościołów parafialnych w Dmeninie (fot. nr I/82, zob. s. I/166-168) i w Drochlinie.

Otwarte pozostaje pytanie o sposób odczytania przesłania pieczęci miejskich Burzenina z XVII w.123 Stan zachowania znanych nam zabytków pozwala na sformułowanie przynajmniej dwóch wykluczających się opinii. W pierwszej dowodzić możemy, że znak szesnastowieczny w niezmienionej postaci (pod względem treści) przeniesiony został na tłok z XVII w. W drugiej upierać się możemy, iż siedemnastowieczny znak Burzenina został zbudowany z odmienionego Poraja, tj. róży pozbawionej części płatków oraz Świętego Krzyża. Róża Poraja wskazywałaby na posesorów Burzenina, tj. na Burzeńskich i Pstrokońskich oraz na 118 APPiotrków, WPPiotrków, sygn. 1443. 119 P. Gołdyn, Symbolika religijna i kościelna w herbach miast polskich do końca XX wieku, Warszawa 2008, s. 32 – autor nie zauważył publikacji M. Adamczewskiego oraz A. Kupskiego, w której problem genezy herbu Bełchatowa został opisany na podstawie osiemnastowiecznego źródła. 120 M. Adamczewski, A. Kupski, Adam i Ewa w raju…, s. 44-49. 121 AGAD, AP-G, sygn. 70-72; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 551 NI 117668; W. Wittyg, Pieczęcie miast…, s. 34; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 70. 122 M. Adamczewski, Centaur znad Neru i Poraj znad Warty, czyli w sprawie współczesnych herbów gminnych Lutomierska i Burzenina, „Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego”, 2003, t. VI (XVII), s. 84. 123 AGAD, AP-G, sygn. 73-74; APKraków, Varia civitates et villae, sygn. IT 270; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 71-72.


św. Wojciecha, który wyznaczony został na patrona parafii burzenińskiej w 1642 r. podczas konsekracji nowej świątyni124 (zob. s. I/146). Święta Katarzyna, patronka średniowiecznej fary przeniesiona została w katalogu patronów na dalsze miejsce. Wyżej cenieni byli (oprócz wspomnianego św. Wojciecha) święci Stanisław, Ignacy, Franciszek, a także święte Barbara, Rozalia, Teresa i Anna.

Z wezwania kościoła parafialnego (zob. s. I/148) wyprowadzony został symbol szlacheckiego Kamieńska. Dwa skrzyżowane klucze wskazywała na św. Piotra, czyli na jednego z dwóch patronów parafii kamieńskiej (świętych Piotra oraz Pawła125 – fot. nr I/61). Klucze Piotrowe umieszczone zostały bezpośrednio na polu pieczęci miejskiej z XV w.126 Od XVI w. układano je na tarczach herbowych127. W ostatnich latach XVIII lub na pocz. XIX w. na polu pieczęci Kamieńska pojawił się szlachecki Prus posesora miasta128.

Motyw pelikana karmiącego pisklęta własną krwią utoczoną z piersi rozerwanej dziobem129 wprowadzony został na pieczęcie miejskie Grabowa nad Prosną130 (fot. nr III/26). Pelikany pojawiły się na polach pieczęci także i innych ośrodków miejskich. Oprócz Grabowa nad Prosną pelikana karmiącego odnajdujemy np. na typariuszu kaliskiego Szubina131. Interesujący jest też przypadek wykorzystywania obrazu pelikana lub dwóch pelikanów w sfragistyce Łowicza. Na przedrozbiorowych pieczęciach władz samorządowych tegoż umieszczano dwa pelikany zwrócone do siebie grzbietami i rozdzielone rośliną. Na pieczęciach łowickich władz sądowych

124 S. Librowski, Repertorium akt wizytacji kanonicznych dawnej archidiecezji gnieźnieńskiej, cz. 4 Indeks geograficzno-historyczny, z. 1. Indeks do części 1 (zasób włocławski), „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 1978, t. XXXVII, s. 81. Zakładamy, iż wybór Poraity, tj. św. Wojciecha na patrona parafii w Burzeninie związany był z przynależnością Burzeńskich i Pstrokońskich do rodu Porajów. 125 S. Librowski, Repertorium akt wizytacji kanonicznych dawnej archidiecezji gnieźnieńskiej, cz. 4 Indeks geograficzno-historyczny, z. 1. Indeks do części 1 (zasób włocławski)…, s. 103. 126 AGAD, AP-G, sygn. 184; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 555 NI 118309; W. Wittyg, Pieczęcie miast…, s. 104; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 224. 127 AGAD, AP-G, sygn. 185; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 555 NI 118308; M. Gumowski, Pieczęcie i herby miejscowości województwa lubelskiego, Lublin 1959, s. 44-45; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 225-226; H. Seroka, Herby miast małopolskich…, s. 173. 128 ADWłocławek, AWGniezno, ks. 136, k. 585, 587; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielko-polskich…, nr B 227. 129 P. Dudziński, Alfabet heraldyczny, Warszawa 1997, s. 136; S. Kobielus, Bestiarium chrześcijańskie w symbolice i interpretacji. Starożytność i średniowiecze, Warszawa 2002, s. 255-257; P. Gołdyn, Symbolika religijna i kościelna…, s. 40-41. 130 Pieczęć miejska Grabowa z XV w. – MNKraków, Dz. rkps., sygn. 553 NI 118062; MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Gotyckie…, sygn. 1509, nr 81; W. Wittyg, Pieczęcie miast…, s. 81; M. Gumowski, Pieczęcie i herby miast wielkopolskich, Poznań 1932, s. 88; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 172. W następnych wiekach motyw piętnastowieczny prze-noszony był do wyobrażeń kolejnych pieczęci (AAPoznań, Biskupi poznańscy, Acta visitationum, sygn. AV 47, k. 363; AAPoznań, Dokumenty, Zbiór ogólny, Dokumenty pergaminowe, sygn. 156; AGAD, AP-G, sygn. 150-154; APKraków, Varia civitates et villae, sygn. IT 271; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 553 NI 118063-118066; MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 49591; W. Wittyg, Pieczęcie miast…, s. 81; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 173-174). 131 APPoznań, Poznań cechy, sygn. 99, k. 37; APPoznań, sygn. T. IX. 223; M. Adamczewski, Heral-dyka miast wielkopolskich…, nr B 668.


zobaczyć możemy natomiast pelikana w gnieździe z pisklętami132 (fot. nr III/33, III/35).

W obrazach pelikanów zaszyfrowana została opowieść o Chrystusie i o jego ofierze. Motyw pelikana karmiącego występował w ikonografii średniowiecznej. Fascynował ówczesnych twórców i odbiorców sztuki głębią przekazu, ekspresją sceny, a także wieloznacznością treści. Wyobrażenia pelikana z pisklętami oglądać możemy np. w klasztorze w Lądzie nad Wartą. Umieszczono je na niektórych zwornikach sklepień, ale także nad wejściem do kaplicy św. Jakuba133.

Symbol religijny – Oko Opatrzności Bożej w otoczeniu znaków królewskich – wprowadzony został do godła miejskiego królewskiego Frydrychsztatu (Sokolnik). Herb Frydrychsztatu (Sokolnik) stworzony został w 1726 r. przez Augusta II134. Godło miejskie współtworzyły cztery przedmioty ułożone na błękitnym polu. Były to Oko Opatrzności Bożej otoczone promieniami słonecznymi, które przechodziły przez obłoki oraz Orzeł Biały z rozpostartymi skrzydłami. W 1766 r. Stanisław August potwierdził dokument lokacyjny z 1726 r. W nowym przywileju akapit heraldyczny został rozbudowany. Znak miejski Frydrychsztatu (Sokolnik) od 1766 r. współtworzyły Oko Opatrzności Bożej, promienie słoneczne, obłoki, Orzeł Biały oraz jeleń135. Sądzimy, że do opisu herbu z 1766 r. wkradł się błąd i rodowy Ciołek Poniatowskich (widoczny na pieczęci miejskiej z datą 1791136) nazwany został jeleniem. Sądzimy, że pomyłka spowodowana została rozdzieleniem pracy nad dokumentem pomiędzy dwóch profesjonalistów o wąskich specjalizacjach. Projekt wyobrażenia napieczętnego w postaci rysunku (bez opisu) trafił do osoby układającej tekst dokumentu, a ta rogate zwierzę ze szkicu (Ciołka) nazwała jeleniem.

Poprzez połączenie symbolu o charakterze religijnym, tj. kielicha mszalnego z dwiema różami powstało wyobrażenie szesnastowiecznej pieczęci miejskiej królewskiego Dąbia137. Kielich z Hostią nad krawędzią naczynia liturgicznego wykorzystywany był w poł. XV w. do manifestowania ważnych treści religijnych oraz politycznych138. Religijne wyobrażenie napieczętne Dąbia nie nawiązywało do

132 APŁowicz, Zbiór W. Tarczyńskiego, sygn. 37, k. 16, 23, 78; sygn. 38, k. 36, 38; sygn. 402, k. 32, 34. 133 O programie heraldycznym kaplicy św. Jakuba w Lądzie – J. Łojko, Fryz heraldyczny z kaplicy klasztornej Św. Jakuba z Lądzie nad Wartą, „Studia Źródłoznawcze”, 1977, t. XXII, s. 125-150. 134 AGAG, MK, Księgi kanclerskie, ks. XXVIII, s. 746-755; AGAD, Archiwum Skarbu Koronnego, Oddział XLVI, nr 112, s. 12-13; J. Goldberg, Frydrychsztat-Sokolniki. Problemy osiemnastowiecznego miasteczka w ziemi wieluńskiej, „Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza”, 1959, t. V, s. 84-88; T. Olejnik, Pieczęcie i herby miast ziemi wieluńskiej…, s. 55-56; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr A 20. 135 „…in campo caeruleo de super oculi s Providentiae Dei radios minans e nubibus infra aquila in caelum prospiciens extensis alis ad colatum prompte, a cervo tamen trici…” – AGAD, MK, Księgi kanclerskie, ks. XXVIII, s. 753. 136 MNKraków, Dz. rkps., sygn. 598 NI 119910; T. Olejnik, Pieczęcie i herby miast ziemi wie-luńskiej…, s. 55-58; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 626. 137 MNKraków, Dz. rkps., sygn. 552 NI 117884; W. Wittyg, Pieczęcie miast…, s. 49; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 105. 138 Symbol kielicha z Hostią wykorzystywany był np. w celu propagowania koncepcji religijnej, która akceptowała prawo świeckich do przyjmowania komunii pod dwiema postaciami.


wezwania miejskiego kościoła parafialnego pod tytułem św. Mikołaja139. Nie potrafimy w sposób jednoznaczny wytłumaczyć także znaczenia róż flankujących kielich. W różach dostrzec możemy zdwojone godło Poraja oraz ostrożnie możemy przypisać je Kurozwęckim140, którzy czasowo administrowali królewskim Dąbiem. Równie poważne argumenty przemawiają za zakwestionowaniem takiej identyfikacji i podpowiadają, aby róże Dąbia związać z symboliką św. Wojciecha lub z NMP.

Pieczęć Dąbia z kielichem i różami zapewne w XVII w. zastąpiona została inną o niezidentyfikowanym dziś wyobrażeniu141 (fot. nr III/2). Tą nową pieczęć znamy z dziewiętnastowiecznych odcisków. Jeden z odcisków uwierzytelniał np. dokument z 1806 r.142 Czytelność komunikatu w tym przypadku zmącona została materiałem pieczętny użytym do wykonania odbitki. Tusz zniekształcił odcisk typariusza, który przystosowany był do wyciskania odbitek w materiałach miękkich. Być może obraz z tej pieczęci poprawnie zinterpretowali w poł. XIX w. eksperci heroldii Królestwa Polskiego (Kongresowego), którzy zaproponowali dla królewskiego Dąbia herb utworzony z dębu i korony królewskiej (zob. s. III/162).

Program obrazowy, w którym główną rolę odgrywał kielich zapewne mszalny, znajdujemy na polu szesnastowiecznej pieczęci miejskiej kościelnego Kazimierza nad Nerem143. Miejscowość ta należała do kanoników regularnych z Trzemeszna144. Obok kielicha mszalnego na polu pieczęci zobaczyć możemy jeszcze jeden przedmiot. Został on przez nas w innym miejscu uznany drzewo z gałęzią lub drzewo z pastorałem. Być może w naczyniu liturgicznym z pieczęci Kazimierza dostrzec należy kielich św. Wojciecha lub inny puchar równie cenny, a przechowywany w skarbcu klasztoru trzemeszeńskiego145. Komunikat z pola pieczęci Kazimierza nad Nerem odczytany został w zgodzie z hipotetycznymi preferencjami właściciela ośrodka. Nie mamy jednak pewności, czy przedstawiona tu propozycja odpowiada prawdziwym intencjom twórcy znaku.

Naturalnym sposobem budowania wyobrażeń pieczęci miejskich było użycie już istniejących symboli właścicieli. Od posesorów zależał los lokalnej społeczności. Posesorzy definiowali zakres swobód mieszczan. Podejmowali również decyzje

139 S. Librowski, Repertorium akt wizytacji kanonicznych dawnej archidiecezji gnieźnieńskiej, cz. 4 Indeks geograficzno-historyczny, z. 1. Indeks do części 1 (zasób włocławski)…, s. 86. 140 S. M. Zajączkowski, Jarosław Łaski, [w:] Polski słownik biograficzny, t. XVIII, pod red. B. Leśnio-dorskiego, Warszawa i in. 1973, s. 244. 141 APKutno, AM Dąbrowice, sygn. 2, k. 43v. 142 Drugi odcisk ze zbiorów kutnowskich (APKutno, AM Dąbrowice, sygn. 2, k. 45) użyty został do zamknięcia korespondencji. Jego dwa zachowane (lakowe) fragmenty też nie pozwalają na odczytanie treści wyobrażenia. 143 MNKraków, Dz. rkps., sygn. 555 NI 118343; W. Wittyg, Pieczęcie miast…, s. 110; M. Adamcze-wski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr 238. 144 Pieczęć użyta została do uwierzytelnienia dokumentu, w którym wystawca określony został opisowo „…obywatele miasta Kazimierza spod Lutomierska do opactwa trzemeszeńskiego należący…” – MNKraków, Dz. rkps., sygn. 555 NI 118343. 145 Literatura wymienia dwa kielichy mszalne ze zbiorów trzemeszeńskich z XII w. Są to kielichy Dąbrówki (1170-1180) i królewski (ok. 1180 r.) – Najstarsze skarby chrześcijańskiego dziedzictwa Polski. Łódź 20 XII 1999 – 31 I 2000. Katalog wystawy, Łódź 2000, s. 29.


o ustroju miejskim oraz wyrokowali w niektórych sprawach poddanych. Znaki posesorskie odnajdujemy na pieczęciach ośrodków królewskich, kościelnych oraz prywatnych.

Orły Białe koronowane, Orły Białe niekoronowane, a także Orły odmienione tworzyły lub współtworzyły wyobrażenia pieczęci tych ośrodków, które należały do władcy Polski. W części znaków miejskich Orły Białe stanowiły główny motyw wyobrażenia, a w innych dopełniały złożoną narrację. Orzeł Biały w sfragistyce lub w heraldyce miast książęcych, a następnie królewskich symbolizował monarchę, czyli rzeczywistego posesora. O takim sposobie odczytania komunikatu przesądzają monarsze prawo własności, a także sformułowania niektórych legend otokowych pieczęci miast królewskich (zob. s. III/20-21).

Ważną przesłankę do wnioskowania na temat osobistych relacji łączących króla z jego miastem stanowią wyobrażenia pieczęci miast królewskich, które utworzono z osobistych lub rodowych znaków monarchów. Znamy władców, którzy przekazali swoim ośrodkom miejskim uprawnienia do posługiwania się w sfragistyce oraz w heraldyce cyfrą królewską, tj. koronowanym inicjałem lub monogramem imienia władcy. Szczególnie charakterystyczne były kompozycje zbudowane z królewskiej litery K Kazimierza Wielkiego (zob. s. III/34-36). Wiemy też, że nie tylko ostatni z kujawskiej linii Piastów promował to rozwiązanie146.

Literatura przedmiotu pokazuje liczne przykłady wykorzystania rodowych herbów władców (np. hybryda kujawskiej linii Piastów, lilie Andegawenów, krzyż Jagiellonów147) do budowania godeł miast królewskich. Do osobistych symboli władców, atrybutów ich funkcji zaliczyć możemy otwarte korony królewskie, które także wprowadzane były na pola pieczęci niektórych miast królewskich148. W tych rozważaniach szczególną wymowę ma nadanie Kazimierza Jagiellończyka dla samorządu Gdańska z 1457 r.

Na pieczęciach miast królewskich województw łęczyckiego i sieradzkiego Orła Białego spotykamy rzadko. Tylko wyjątkowo widzimy go w roli samodzielnego motywu wyobrażenia pieczętnego. Częściej występował w opowieściach złożonych, gdzie współtworzył wielowątkową narrację symboliczną. Do złożonych obrazów pieczętnych Orzeł Biały wprowadzony został późno. Na pieczęciach np. Pajęczna, Sieradza i Zgierza pojawił się w XVII lub w XVIII w. W tych ośrodkach wczesne pieczęcie miejskie pozbawione były herbowego godła posesorskiego.

Orzeł Biały koronowany wykorzystywany był przez cały okres staropolski przez władze miejskie królewskiego Tuszyna. Znamy pieczęć miejską Tuszyna149 z XVI w. Jej pole wypełnione zostało wyobrażeniem Orła Białego koronowanego, 146 H. Seroka, Herby miast małopolskich…, s. 111-122. 147 Tamże, s. 109-110, 128-129. 148 MRPS, t. I, wyd. T. Wierzbowski, Warszawa 1905-1915, nr 421; M. Gumowski, Herb i pieczęcie, [w:] Gdańsk. Przeszłość i teraźniejszość, pod red. S. Kutrzeby, Gdańsk i in. 1928, s. 332; A. Januszajtis, „Koroną herb twoją ozdobiono…”. Rzecz o herbie Gdańska, Gdańsk 1997, s. 27-28; H. Seroka, Herby miast małopolskich…, s. 126. 149 AGAD, AP-G, sygn. 655; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 566 NI 162685-162686; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 721.


czyli (jeśli poprzestaniemy na takim opisie) Orła, który wiernie powtarzał godło królewskie. Jednak (przy dokładniejszym badaniu źródła) dostrzegamy odmienny zwrot orlej głowy. Wzorzec monarszy kierował koronowaną głowę w heraldyczną stronę prawą, podczas gdy Orzeł Biały tuszyński miał ukoronowaną głowę zwróconą w heraldyczną lewą.

Dla wytłumaczenia odmienność obu tych prezentacji możemy zbudować dwa uzasadnienia wyprowadzone z różnych przesłanek. Możemy dowodzić, iż zwrot tuszyńskiego Orła (błędny heraldycznie) był konsekwencją pomyłki rytownika pracującego w oparciu o wzorzec pozytywowy. Takie wnioskowanie podważa (choć nie wyklucza) wysoka jakość typariusza, a przede wszystkim – jak to oceniamy – perfekcyjnie uproszczony rysunek Orła Białego, który (pomimo małych rozmiarów pieczęci) zachował wszystkie cechy groźnego drapieżnika. Świadczy to o dużych umiejętnościach warsztatowych wykonawcy. Jeśli uznamy natomiast, że każdy element analizowanego wyobrażenia stworzony został świadomie, to tym samym przyjąć musimy, iż heraldycy średniowieczni i wczesnonowożytni odmieniali znaki także poprzez różnicowanie ich zwrotów.

W 1767 r. władze miejskie Tuszyna wyposażone zostały w nowy typariusz150. Znak Orła Białego koronowanego został powtórzony, ale jego forma odpowiadała estetyce epoki stanisławowskiej, a zwrot głowy regułom heraldycznym.

W Piotrkowie Orzeł Biały – początkowo jedyny symbol miasta – poddany został przekształceniom, po których stał się on w ostatnich latach I Rzeczypospolitej jednym z kilku składników złożonego godła. Sfragistykę i heraldykę Piotrkowa podzielić możemy na trzy lub nawet na cztery okresy. W pierwszym na polu pieczęci niepodzielnie panował Orzeł Biały niekoronowany (fot. nr III/3). W 1674 r. piotrkowski Orzeł Biały z pieczęci miejskiej otrzymał koronę. W 1699 r. Orła piotrkowskiego poddano gruntownej modernizacji i na jego pierś wprowadzono herb panującego monarchy (fot. nr III/4). Rodowe godło królewskie na piersi Orła piotrkowskiego zmieniane było zgodnie z wynikami kolejnych wolnych elekcji. Na ostatnim etapie przedrozbiorowego rozwoju znaku Piotrkowa ranga Orła Białego została zmniejszona. W godle piotrkowskim z 1792 r. Orzeł Biały o niewielkich rozmiarach z rodowym Ciołkiem Stanisława Augusta na piersi wkomponowany został w wyobrażenie murów miejskich.

Orzeł Biały w symbolice Piotrkowa pojawił się w XIV w. Marian Gumowski zapewne widział czternastowieczną pieczęć Piotrkowa przy dokumencie z XIV w., przechowywanym w Archiwum Państwowym w Toruniu151. Dostrzegł na jej polu Orła Białego niekoronowanego. W toku naszych kwerend nie udało się potwierdzić toruńskich ustaleń M. Gumowskiego. Ujawnione przez nas źródła pozwalają kompetentnie omówić sfragistykę Piotrkowa dopiero od XV w. Wówczas powstała pieczęć wielka z napisem wykonanym minuskułą gotycką (fot. nr III/3). Jej wyobrażenie tworzył Orzeł Biały niekoronowany w sześciołuku wkomponowanym

150 AGAD, AP-G, sygn. 656; APŁódź, AM Tuszyna, sygn. 42, k. 20v; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 722. 151 M. Gumowski, Najstarsze…, nr 338.


w pole pieczęci152. Pieczęć gotycka wykorzystywana była w piotrkowskiej kancelarii miejskiej także w XVI w. W literaturze przedmiotu odnotowano też występowanie średniowiecznej małej pieczęci Piotrkowa z Orłem Białym (zob. s. III/21-22).

Od 2. poł. XVII w. w kancelarii miejskiej Piotrkowa pieczętowano dokumenty za pomocą kolejnej pieczęci miejskiej. Jej typariusz wykonano w 1674 r. Stempel otrzymał wyobrażenie Orła Białego koronowanego153. Na dokumentach z XVIII w. (1777 i 1779 r.) na polu pieczęci z datą 1674 dostrzec możemy Orła Białego koronowanego z tarczą z Ciołkiem Stanisława Augusta na piersi154. Z cała pewnością pieczęć z XVII w. została przerobiona w 2. poł. XVIII w., tak aby jej wyobrażenie przekazywało treści aktualne. Data koronacji Stanisława Augusta, tj. 25 listopada 1764 r. wyznacza czas wprowadzenia opisanych poprawek aktualizujących pieczęć siedemnastowieczną. Kolejna zmiana obrazu pieczęci z datą 1674 miała miejsce po 1793 r. (zob. s. III/96). Usunięto wówczas Ciołka, a w jego miejsce wprowadzono budowlę wolnostojącą.

Wprowadzenie rodowego Ciołka Stanisława Augusta na pierś Orła Białego piotrkowskiego z pieczęci z 1674 r. nie było rozwiązaniem oryginalnym. Zmiana piotrkowskiego godła miejskiego, czyli upodobnienie go do znaku królewsko-państwowego przeprowadzona została po raz pierwszy w 1699 r.155 Wówczas typariusz pieczęci Piotrkowa wypełniony został Orłem Białym z herbem sasko-marszałkowskim Augusta II. Pieczęć Piotrkowa z godłem Wettinów w niezmienionej postaci wykorzystywana był do śmierci Augusta III, czyli do października 1763 r. Po koronacji Stanisława Augusta pieczęć piotrkowsko-saska z datą 1699 został zmodyfikowana. Miejsce na piersi Orła Białego, które do tej pory zajmował znak Wettinów, zajął Ciołek Stanisława Augusta (fot. nr III/4). Uaktualnienie treści obrazowej nie pociągnęło za sobą zmiany daty z pola pieczętnego (1699)156. Ponieważ część badaczy sądziła, iż pieczęć z Ciołkiem Stanisław Augusta i z datą 1699 była produktem czasów stanisławowskich, to naturalną konsekwencją tego przekonania były ich złośliwe (choć chybione) komentarze na temat umiejętności warsztatowych jej rytownika157.

Ostatnie lata I Rzeczypospolitej przyniosły kolejną zmianę piotrkowskiego godła miejskiego. Orzeł Biały koronowany z Ciołkiem Stanisława Augusta stał się

152 AGAD, AP-G, sygn. 481; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 561 NI 119333; M. Haisig, Herb Piotrkowa…, k. 2; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 480. 153 APToruń, AM Torunia, Katalog III, Listy cechowe, sygn. 2696, 4878ab, 5257; M. Adamczewski, Geneza murów obronnych we współczesnym herbie Piotrkowa Trybunalskiego, „Rocznik Łódzki”, 1996, t. XLIII, s. 238-240; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 481. 154 AGAD, AP-G, sygn. 482-484; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 561 NI 119334; MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 49718; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 482. 155 APKraków, Varia civitates et villae, sygn. IT 276; APPiotrków, Hipoteka miasta Piotrkowa, sygn. 123 (nr hipoteczny 155), k. 37v; sygn. 123 (nr hipoteczny 166), k. 29v; sygn. 137 (nr hipoteczny 177), k. 3; sygn. 137 (nr hipoteczny 187), k. 6; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 484. 156 APPiotrków, Hipoteka miasta Piotrkowa, sygn. 123 (nr hipoteczny 166), k. 30v-31v. 157 „…rytownik wzorując się na pieczęci sprawionej w 1699 r. powtórzył bezmyślnie te same cyfry roku…” – M. Haisig, Herb Piotrkowa…, k. 3.


tylko częścią złożonej kompozycji. Z okresu reform Sejmu Wielkiego, a dokładnie z 1792 r. pochodzą dwie pieczęcie. Na potrzeby władz administracyjnych Piotrkowa powstała pieczęć wielka158 z wyobrażeniem budowli wolnostojącej z przejazdem, w którym umieszczono literę P. Nad linią pieczętnego muru obronnego górowały trzy wieże równej wysokości. Nad wieżami umieszczono Orła Białego w koronie z insygniami władzy królewskiej, czyli z berłem, jabłkiem oraz z tarczą na piersi z Ciołkiem Poniatowskich. Identyczne wyobrażenie umieszczone zostało na polu pieczęci piotrkowskiego sądu pierwszej instancji (zob. s. III/85-86, fot. nr III/28).

Informacje o posesorze językiem heraldycznym przekazywano także poprzez wprowadzenie do symbolu miejskiego fragmentu godła właściciela. Orla głowa od XV w. była godłem Ostrzeszowa159. Elementem poszerzającym przekaz główny były trzy gwiazdy w narożnikach ostrzeszowskiej tarczy herbowej. Otwarte pozostaje pytanie, czy zawierały one istotny komunikat, czy też były wypełnieniem pustych przestrzeni. Symbol Ostrzeszowa stworzono przez uszczerbianie herbu monarszego. Uszczerbienie polegało na ujęciu części znaku władcy. Możemy wskazać przykłady innych godeł miejskich zbudowanych według tego schematu. Przez ujęcie dolnej części Orła Białego w październiku 1395 r. stworzony został herb Kołomyi160. Znamy także godła miejskie, które utworzono z połowy orła161 lub tylko z orlich skrzydeł i orlich szponów162.

Piętnastowieczna pieczęć służyła ostrzeszowskim władzom miejskim zapewne przez cały XVI w. Dopiero w 1642 r. powstała pieczęć burmistrzowska, a w 1785 r. wykonano stempel urzędu wójtowskiego Ostrzeszowa (zob. s. III/73). Obie pieczęcie powtarzały znak miejski ukształtowany w średniowieczu, choć przekaz z pieczęci urzędu wójtowskiego (być może w celu odróżnienia znaków różnych agend władzy miejskiej) wzbogacony został o dwie gałązki roślinne163.

Literowe symbole monarsze, czyli inicjały, monogramy, tzw. cyfry (zazwyczaj z koronami królewskimi) wskazywały na osobiste zainteresowanie monarchy losami samorządu. Wśród miast królewskich z Łęczyckiego oraz z Sieradzkiego prawo do posługiwania się ukoronowaną literą K164 Kazimierza Wielkiego otrzymały władze

158 M. Haisig, Herb Piotrkowa…, k. 4. 159 AGAD, AP-G, sygn. 460; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 561 NI 119248; MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Gotyckie…, sygn. 1509, nr 193; W. Graf, Ostrzeszów. Herb miasta i jego dzieje, „Zeszyty Ostrzeszowskie”, 1992, z. 1, s. 4-6; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 453. 160 Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej z archiwum tak zwanego bernar-dyńskiego we Lwowie, t. III, Lwów 1872, nr 59. 161 Wiktor Wittyg (MNKraków, Dz. rkps., sygn. 551 NI 117667; W. Wittyg, Pieczęcie miast…, s. 34) znał pieczęć o wyobrażeniu utworzonym z połowy Orła Białego (zapewne) niekoronowanego oraz z majuskułowej litery B. Sądzimy, że pieczęć ta należała do Buska nad Bugiem. 162 H. Seroka, Herby miast małopolskich…, s. 130. 163 AGAD, AP-G, sygn. 461; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 561 NI 119249, sygn. 561 NI 119251; MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 49709; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielko-polskich…, nr B 454, B 458. 164 O pieczęciach miast małopolskich z wyobrażeniem majuskułowej litery K – H. Seroka, Herby miast małopolskich…, s. 112-118.


miejskie Radomska. W XIV w. powstała pierwsza pieczęć miejska Radomska165. Wzorem dla wyobrażenia pieczęci radomszczańskiej była gotycka majuskułowa litera K o formie zbliżonej do litery R166. Inicjał Kazimierzowski na polu pieczęci Radomska zaświadczał o osobistym udziale Kazimierza Wielkiego w kształtowaniu ustroju tego ośrodka167.

W XVI w. gotycka majuskułowa i ukoronowana litera K na pieczęci miejskiej Radomska przekształcona została w majuskułową ukoronowaną literę R. Odcisk pieczęci z tak zmienionym wyobrażeniem napieczętnym znamy m. in. z dokumentu z 1566 r.168 W 1. poł. XVII w. wykonany został nowy typariusza pieczęci miejskiej Radomska169. Jego odciski znamy z dokumentów z lat 1777-1779. Literę R ujęto tym razem w ramy tarczy herbowej, a korona (dotąd wieńcząca inicjał) stała się częścią górnej krawędzi tarczy.

W 1791 lub w 1792 r. powstała pieczęć magistratu Radomska z wyobrażeniem utworzonym z muru obronnego, trzech wież obronnych blankowanych (środkowa najwyższa), pachołka w wolnym przejeździe bramy i Orła Białego ukoronowanego nad budowlą170. Jej powstanie wiązać należy z reformami Sejmu Wielkiego. Oprócz pieczęci władz administracyjnych w tym samym czasie wyrzeźbiono także tłok dla sądu miejskiego miejscowego w Radomsku (zob. s. III/87).

W systemie sfragistycznym Radomska zapewne w ostatnich latach XVIII w. znalazł się jeszcze jeden tłok. Jego wyobrażenie tworzyła owalna tarcza herbowa w kartuszu z godłem w postaci muru miejskiego z pachołkiem umieszczonym w przejeździe. Nad tarczą położono koronę herbową z klejnotem utworzonym z trzech blankowanych wież. Mur miejski o trzech wieżach z pachołkiem zbrojnym w bramie z pieczęci Radomska kojarzony jest z godłem Grzymały171. Dla naszych 165 M. Gumowski, Najstarsze…, nr 369; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 538 – gdzie przypisano pieczęć Radomska z XIV w. samorządowi Radomia; H. Seroka, Herby miast małopolskich…, s. 117-118 – gdzie zidentyfikowane i rozróżnione zostały pieczęcie Radomia oraz Radomska; M. Antoniewicz, O najdawniejszej formie i ewolucji herbu miasta Radomska, [w:] Z dziejów Polski XIX i XX wieku. Księga jubileuszowa ofiarowana profesorowi Ryszardowi Szwedowi, pod red. T. Dubickiego, T. Paneckiego, Częstochowa 2004, s. 24-25. 166 B. Trelińska, Gotyckie pismo epigraficzne w Polsce, Lublin 1991, s. 34, 37. 167 M. Antoniewicz, O najdawniejszej formie …, s. 33-34. 168 MNKraków, Dz. rkps., sygn. 562 (Radomsko); M. Antoniewicz, O najdawniejszej formie …, s. 34-35. 169 APPiotrków, Cech kupców w Piotrkowie, sygn. 4, k. 2; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 562 (Rado-msko); M. Antoniewicz, O najdawniejszej formie …, s. 35. 170 APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 2177, k. 32; M. Antoniewicz, O najdawniejszej formie…, s. 38-39. 171 Marceli Antoniewicz (M. Antoniewicz, O najdawniejszej formie…, s. 26, 39-40), idąc za ustaleniami Stanisława Sankowskiego (S. Sankowski, Z dziejów miasta Radomska do 1939 r., Radomsko 1995, s. 44-46, 49), dostrzegł w budowli radomszczańskiej godło szlacheckiej Grzymały, choć jednocześnie wyraził zdziwienie z powodu takiego rozwoju znaku miejskiego („…wypada odnieść się do paradoksu, z którym mamy do czynienia w związku z recepcją herbu Grzymała do znaków miejskich Radomska, przypadku nieznajdującego precedensu w całej heraldyce municypalnej w Polsce. Oto miasto królewskie, miasto nigdy i w żadnym fragmencie nienależące do jakiejkolwiek rodziny szlacheckiej, w okresie ożywienia aspiracji mieszczaństwa, rozbudzonych uchwałami Sejmu Wielkiego, przywłaszcza sobie herb szlachecki, zarzucając godło wyraźnie symbolizujące przynależność do dóbr koronnych!...”).


rozważań ważne jest porównanie omawianego w tym miejscu znaku Radomska z osiemnastowiecznymi symbolami Sulejowa i Szadku. Tam również dawne znaki miejskie (mury obronne) odmieniono pod koniec XVIII w. w ten sposób, że pachołka miejskiego umieszczono w przejazdach bram miejskich.

Pieczęć Radomska z murem oraz z pachołkiem w przejeździe nie jest łatwa do interpretacji. Przede wszystkim nie wiemy kiedy ona powstała. Jej datowany odcisk pochodzi z 1810 r. z dokumentu wystawionego przez magistrat policji miasta Radomska172. Pozostałe jej przekazy są kolekcjonerskimi odciskami lakowymi bez odniesień chronologicznych. W 2000 r. sądziliśmy173, że tłok interesującej nas tu pieczęci zrobiony został w XVII w. Tym samym zakwestionowaliśmy dawny pogląd M. Gumowskiego o jej osiemnastowiecznej genezie174. Marceli Antoniewicz na podstawie cech stylowych zabytku (głownie kanonu pisma legendy) w 2004 r. stwierdził, iż tłok omawianej tu pieczęci opuścił warsztat grawera w XVIII w. równocześnie z pieczęcią magistracką175. Sądzimy, iż w dyskusji nad chronologią tego stempla nie zostało wypowiedziane jeszcze ostatnie słowo.

Na obszarze dawnych województw łęczyckiego oraz sieradzkiego władze ośrodków miejskich należących do różnych instytucji kościoła wykorzystywały symbole swych posesorów. Czyniły to za ich zgodą lub nawet na ich żądanie.

Miasta kapituły gnieźnieńskiej Grocholice (fot. nr III/5), Grzegorzew, Piątek, Turek i Uniejów w 1. poł. XVI w. otrzymały pieczęcie zunifikowane w formie i zapewne narzucone przez posesora. Z modelowego rozwiązania właściwego dla ośrodków kościoła gnieźnieńskiego wyłamuje się sfragistyka dwóch miejscowości sieradzkich, tj. Kamiona i Toporowa. Władze tychże posługiwały się w czynnościach prawnych wspólnie (!) jedną pieczęcią sygnetową z lilią podwójną176. Dwie miejscowości z obszaru objętego naszymi badaniami należały do kapituły krakowskiej. Pabianice przyjęły herb kapituły krakowskiej, a Rzgów otrzymał znak hagiograficzny (zob. s. III/26), który możemy odczytać również jako komunikat posesorski.

Ośrodki kapituły gnieźnieńskiej posługiwały się pieczęciami, których głównym motywem uczyniono trzy lilie z herbu kapitulnego. Pieczęcie miejskie miały formę koła lub owalu podzielonego na cztery poziome strefy wypełnione krzyżem łacińskim, trzema liliami i dwoma napisami, tj. nazwą miejscowości i mottem ZELO lub TELO (zob. s. III/23).

Zunifikowane pieczęcie wprowadzone zostały do kancelarii miast kapituły gnieźnieńskiej w pierwszej poł. XVI w. Chronologię powstania pieczęci wyznaczają daty dokumentów uwierzytelnionych ich odciskami (np. Grocholice 1566 r.177, 172 APŁódź, USCPiotrków, sygn. 3. 173 M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 541. 174 MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Kartoteka pieczęci i herbów miejskich w układzie alfab-etycznym, zawierająca szkic pieczęci, jej opis oraz różne notatki, sygn. 1485. 175 M. Antoniewicz, O najdawniejszej formie …, s. 37-38. 176 „…nos consules camyen et thoporow…” – MNKraków, Dz. rkps., sygn. 555 NI 118286; W. Wittyg, Pieczęcie miast…, s. 102; T. Olejnik, Pieczęcie i herby miast ziemi wieluńskiej…, s. 45-46. 177 AAGniezno, Listy staropolskie, sygn. 704; MPPPGniezno, sygn. MPPPG / 174 / Kopie.


Grzegorzew 2. poł. XVI w.178, Turek 1566 r.179). Najwcześniej zunifikowane pieczęcie miast kapituły gnieźnieńskiej użyte zostały w Piątku oraz w Uniejowie. W 1534 i w 1535 r. pieczęcią zunifikowaną uwierzytelnione zostały dwa dokumenty przygotowane w uniejowskiej kancelarii miejskiej180. Z 1535 oraz z 1553 i z 1572 r. pochodzą dokumenty władz Piątku też opieczętowane stemplami zunifikowanymi181. Daty dokumentów piątkowskich oraz uniejowskich korespondują z potwierdzonym użyciem gotyckiej pieczęci z wyobrażeniem tura (zob. s. III/59-60). Odcisk pieczęci tej znajdujemy na dokumencie sporządzonym w Turku w 1533 r. Być może – jak obecnie sądzimy – było to ostatnie użycie w Turku pieczęci o średniowiecznej metryce oraz o wyobrażeniu mówiącym.

Powstanie zunifikowanego wzoru pieczęci miast kapituły gnieźnieńskiej rozpatrywać należy w powiązaniu z naszą wiedzą o heraldyce182, a przede wszystkim o sfragistyce kapituły gnieźnieńskiej183. W ramach podjętych badań interesują nas pieczęcie kapituły gnieźnieńskiej z 1. poł. XVI w. W toku kwerend ujawnione zostały dwie pieczęcie kapitulne z okresu kształtowania się zunifikowanych pieczęci miast kościoła gnieźnieńskiego. Większa pieczęć kapitulna z XVI w.184 wyposażona została w wyobrażenie św. Wojciecha zasiadającego na tronie o skomplikowanej konstrukcji architektonicznej. Święty trzymał w rękach pastorał i palmę męczeństwa. U stóp św. Wojciecha (częściowo w kręgu legendy otokowej) umieszczona została tarcza z trzema liliami w układzie dwa i jeden. Pieczęć ujawniona w wyniku naszych kwerend współuwierzytelniała dokument z 1511 r.185 Drugi stempel pod pismem z 1511 r. odcisnął abp Jan Łaski. Badania Pawła Stróżyka ujawniły m. in. dokumenty z 1532 oraz z 1583 r. opatrzone odciskami większej pieczęci kapituły oraz stemplami arcybiskupów Macieja Drzewickiego i Stanisława Karnkowskiego.

Dla naszych rozważań istotne znaczenie ma też epigrafika pieczęci kapitulnej. Tekst legendy tworzyły litery kapitały protorenesansowej. Niektóre litery (np. litera A) w legendzie pieczęci kapitulnej i w napisach z pieczęci miejskich były podobne.

Dla naszych rozważań nad genezą zunifikowanych typariuszy miast kapituły gnieźnieńskiej istotna jest także mniejsza pieczęć kapituły gnieźnieńskiej. Pochodzi ona z poł. XVI w.186 Wiemy, że wykorzystywano ją przynajmniej od 1552 r.187 Paweł

178 AAGniezno, Listy staropolskie, sygn. 736. 179 Tamże, sygn. 4014-4015; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 566 NI 162677. 180 AGAD, AP-G, sygn. 666-667. 181 Tamże, sygn. 474-475; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 561 NI 119308. 182 P. Dymmel, Herby kapituł w „Klejnotach” Jana Długosza, [w:] Polska heraldyka kościelna. Stan i perspektywy badań, pod red. K. Skupieńskiego, A. Weissa, Warszawa 2004, s. 105-106. 183 P. Stróżyk, O pieczęciach kapituły gnieźnieńskiej z wyobrażeniem św. Wojciecha, „Roczniki Histo-ryczne”, 2007, t. LXXIII, s. 180, 182. 184 AAGniezno, Dyplomy, sygn. 1217; MPPPGniezno, sygn. MPPPG / 148 / Kopie; P. Stróżyk, O pie-częciach kapituły gnieźnieńskiej…, s. 180. 185 Trzynastowieczna pieczęć kapituły z obrazem tronującego św. Wojciecha, biskupa użyta została do uwierzytelnienia dokumentu z 1506 r. Druga pieczęć przywieszona do tego dokumentu należała do abpa Andrzeja Boryszewskiego – MAŁódź, Dokumenty pergaminowe, sygn. 7. 186 APŁódź, Archiwum Potockich i Ostrowskich z Maluszyna, sygn. III/99; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 4, k. 110; APPiotrków, Akta parafii Skórkowice, sygn. 2, k. 12;


Stróżyk zna szesnastowieczną pieczęć mniejszą kapituły z dokumentu z 1558 r.188 Jej wyobrażenie napieczętne tworzyła postać stojącego św. Wojciecha biskupa w stroju pontyfikalnym z prawicą wzniesioną w geście błogosławienia. Tuż przy lewej nodze patrona (częściowo w kręgu legendy otokowej) ułożona została tarcza z trzema liliami kapitulnymi w układzie dwa i jeden.

W 1. poł. XVI w. średniowieczny herb kapituły gnieźnieńskiej wprowadzony został do sfragistyki kościoła gnieźnieńskiego189. Ten fakt – naszym zdaniem – przyczynił się do powstania zunifikowanych pieczęci miejskich z liliami kapituły. Co ciekawe, ośrodki kościoła gnieźnieńskiego z Wielkopolski właściwej (np. Żnin) zapewne przez cały okres staropolski posługiwały się pieczęciami z wyobrażeniami, które opracowano w średniowieczu190.

Zunifikowane typariusze z liliami kapitulnymi z 1. poł. XVI w. w trakcie eksploatacji ulegały powolnej destrukcji. Sukcesywnie zastępowano je nowymi, które nie zawsze powtarzały rozwiązania wzorcowe. Dla władz Turku w XVII w. powstała pieczęć okrągła, która wiernie odtwarzała układ, formę przedmiotów heraldycznych i treść tekstów. Grawer zmienił tylko stylizację obrazów oraz liter (zob. s. III/23). Nadał im cechy właściwe dla epoki produkcji191. Dla samorządu Grocholic powstała pieczęć owalna o zniekształconym napisie. Znamy ją z dwóch dokumentów z 2. poł. XVIII w.192 Pod koniec XVI lub na pocz. XVII w. powstała nowa pieczęć miejska Uniejowa. Powtarzała ona wiernie układ obrazów oraz napisów z tłoka z pocz. XVI w.193 Zmiany do wyobrażenia pieczęci Uniejowa wprowadzono dopiero w XVIII w.194 Z pola pieczętnego usunięte zostały linie wyznaczające strefy poziome, a samo wyobrażenie napieczętne, czyli trzy lilie oraz krzyż (w gałązkach palmowych) nabrało cech heraldycznych. Być może wyobrażenie z pola pieczęci Skierniewic, miasta kościoła gnieźnieńskiego było również przetworzoną wersją obrazu z szesnastowiecznej pieczęci ośrodków miejskich kapituły gnieźnieńskiej195. Pieczęć Skierniewic znamy z odcisku pod dokumentem z 1777 r. Uwaga o wymianie zniszczonych stempli nie dotyczy Piątku.

APPiotrków, Zbiór szczątków akt kościelnych, klasztornych i związków wyznaniowych, sygn. 7; MPPPGniezno, Kolekcja odlewów gipsowych pieczęci ks. L. M. Formanowicza, sygn. MPPPG / 147 / Kopie; P. Stróżyk, O pieczęciach kapituły gnieźnieńskiej…, s. 182. 187 APŁódź, Archiwum Potockich i Ostrowskich z Maluszyna, sygn. III/99. 188 P. Stróżyk, O pieczęciach kapituły gnieźnieńskiej…, s. 182. 189 W 1. poł. XVI w. herb kapituły gnieźnieńskiej wprowadzony został na czteropolową tarczę herbową na pieczęci abpa Macieja Drzewickiego (1531-1535) – AAGniezno, Kolekcja odlewów gipsowych pieczęci ks. L. M. Formanowicza, bez sygn. 190 AAGniezno, Listy staropolskie, sygn. 4622-4623. 191 MNKraków, Dz. rkps., sygn. 566 NI 162678. 192 AGAD, AP-G, sygn. 155; W. Wittyg, Pieczęcie miast…, s. 82. 193 MPPPGniezno, Kolekcja odlewów gipsowych pieczęci ks. L. M. Formanowicza, sygn. MPPPG / 167 / Kopie. 194 AGAD, AP-G, sygn. 668; AGAD, Dokumenty papierowe, sygn. 2724; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 231, k. 303; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 566 NI 162705; MNWar-szawa, Gabinet monet i medali, sygn. 49786. 195 AGAD, AP-G, sygn. 605.


Jego władze na pocz. XIX w. (1809 r. – zob. s. III/17) posługiwały się ciągle pieczęcią o szesnastowiecznym rodowodzie196.

Szesnastowieczne pieczęcie z symbolem kapitulnym nie były pierwszymi stemplami używanymi przez samorządy miast kościoła gnieźnieńskiego. Świadczą o tym zarówno przesłanki pośrednie, jak i twarde dowody. Pieczęcie władz miejskich powstawały równocześnie ze strukturami miejskiej władzy samorządowej i były wykorzystywane przez jej funkcjonariuszy do bieżących czynności urzędowych. Miasta kościoła gnieźnieńskiego w Łęczyckim oraz w Sieradzkim lokowane były w średniowieczu. Zapewne od chwili lokacji, aż do wymiany pieczęci, tj. do momentu utworzenia zunifikowanych pieczęci z liliami kapitulnymi, samorządy miast kościoła gnieźnieńskiego posługiwały się stemplami o różnych wyobrażeniach. Wiemy, że średniowieczne władze Turku posługiwały się dwiema pieczęciami samorządowymi z wyobrażeniem tura (zob. s. III/59), który dopiero w 1. poł. XVI w. ustąpił miejsca liliom kapitulnym. Pieczęć Grzegorzewa z XVI w. z wyobrażeniem muru miejskiego197 jest – naszym zdaniem – także dowodem na posługiwanie się przez władze tegoż miasta znakiem o średniowiecznym rodowodzie przed przyjęciem zunifikowanego stempla szesnastowiecznego. W XVIII w. powstała nowa pieczęć Grzegorzewa, której wyobrażenie nawiązywało do pierwszego znaku miejskiego, tj. muru z dwiema wieżami198 (fot. nr III/6). Otwarte pozostaje pytanie, czy pieczęć osiemnastowieczna wyrzeźbiona została po zmianach posesorskich, które przeprowadzone zostały z inspiracji władz pruskich (zob. s. III/101). Rezygnacja z trzech lilii kapituły gnieźnieńskiej oraz zastąpienie ich w XVIII w. w Grzegorzewie murem z dwiema wieżami, była zapewne odpowiedzią samorządu tegoż na nową sytuację prawną ośrodka.

Godłem właściciela, czyli trzema koronami kapituły krakowskiej posługiwał się samorząd miejski Pabianic. Z XVI w. pochodzą trzy pieczęcie Pabianic. Jedna z nich (najprawdopodobniej najstarsza) zachowała się w bardzo złym stanie. Znamy ją tylko z dokumentu władz miasta z 1535 r. Jej wyobrażenie tworzyła tarcza herbowa wypełniona jedną koroną199. Obok pieczęci z jedną koroną, czyli z odmienionym godłem kapituły krakowskiej w 2. poł. XVI w. w kancelarii miejskiej Pabianic wykorzystywano dwie inne pieczęcie z wyobrażeniami trzech koron. Jednej z nich nadano formę heraldyczną200, a druga miała korony umieszczone bezpośrednio na polu pieczęci201. Pieczęcie renesansowe używane były w Pabianicach do 1645 r.,

196 APŁódź, USCGłowno, sygn. 4; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 561 NI 119309; MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 49715. 197 MNKraków, Dz. rkps., sygn. 553 NI 118090; W. Wittyg, Pieczęcie miast…, s. 85. 198 APKutno, AM Dąbrowice, sygn. 2, k. 47v. 199 AGAD, AP-G, sygn. 462; M. Adamczewski, Pieczęcie i herby Pabianic w okresie staropolskim (XVI-XVIII w., „Pabianiciana”, 1993, t. II, s. 5; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 459. 200 AGAD, AP-G, sygn. 463; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 561 NI 119275; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 460. 201 AGAD, Dokumenty papierowe, sygn. 2694; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 461.


czyli do chwili powstania kolejnego typariusza posesorskiej pieczęci herbowej. Używano go jeszcze w 1. poł. XIX w.202 W 2. poł. XVIII w. powstał kolejny tłok urzędu miejskiego z herbem kapituły krakowskiej203 (fot. nr III/7).

Herby szlacheckie (lub ich godła) były naturalnym tworzywem, z którego budowano w przeszłości wyobrażenia pieczęci miast prywatnych. Znaki szlacheckie w symbolice miejskiej pełniły różne funkcje. Herby rodowe na pieczęciach miejskich przede wszystkim były znakami własnościowymi, tj. wskazywały na ród heraldyczny posesora. Tak rozumiany znak miejski był nośnikiem komunikatu o treściach nietrwałych oraz przemijających wraz z każdą zmianą stosunków własnościowych. Ujawnione źródła pokazują, że przynajmniej niektóre symbole szlacheckie podarowane samorządom przetrwały jednak zmianę właściciela miasta i pomimo zdezaktualizowanej treści były wykorzystywane dalej w nowych warunkach posesorskich204. Po zbyciu dóbr i po przejęciu ich przez nowego właściciela dawny posesorski znak miejski upamiętniał lokację miasta oraz honorował współtwórcę samorządnej gminy. W tych przypadkach godła posesorskie manifestowały treści prawne, tj. określały źródło pochodzenia miejscowego prawa, czyli de facto wspominały koncesję udzieloną grupie osadników przez właściciela gruntu.

Herby szlacheckie (lub godła tychże) na polach pieczęci miast województw łęczyckiego oraz sieradzkiego występowały w dwóch rolach. Były samodzielnymi znakami identyfikacyjnymi, a także były symbolami, które współtworzyły przekazy złożone. Najwcześniejsze pieczęcie miejskie z Łęczyckiego i Sieradzkiego z herbami szlacheckim pochodzą z XV w. W XV w. tworzono obrazy napieczętne harmonijnie łączące szlachecką symbolikę posesorską z symboliką miejską (np. Koniecpol, Lututów, Praszka). W XVI-XVIII w. powstawały wyobrażenia zbudowane tylko z herbów właścicieli. W pierwszej kolejności omówimy wyobrażenia napieczętne utworzone z samodzielnych godeł szlacheckich, a w dalszej części przedstawimy znaki złożone z godła rodowego posesora i z innych przedmiotów.

W XVI w. w kancelarii miejskiej Strykowa wykorzystywana była pieczęć z wyobrażeniem Korabia Łaskich205. Powstanie pieczęci z Korabiem Łaskich logicznie wpisuje się w szesnastowieczne dzieje miasta. Jan Łaski kupił Stryków w 1505 r. od Kurozwęckich herbu Poraj. W 1515 r. miasto posiadał Jarosław Łaski. Uzyskał on w 1520 r. od Zygmunta I zwolnienia podatkowe z powodu częściowego zniszczenia miejscowości.

Herb Łaskich usunięty został z pieczęci Strykowa być może w poł. XVII w. W 1678 r. dokument władz miejskich (!) Strykowa opieczętowany został pieczęcią

202 ADWłocławek, AWGniezno, ks. 135, k. 957; AGAD, AP-G, sygn. 464; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 561 NI 119276; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 462. 203 Muzeum w Pabianicach; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 463; R. Ada-mek, T. Nowak, 650 lat Pabianic. Studia i szkice, Łódź-Pabianice 2004. 204 Stwierdzenia takie formułować należy ostrożnie. Ujawnione odciski pieczęci władz miejskich, czyli de facto tylko te, które szczęśliwie przetrwały do czasów współczesnych, mogą fałszować obraz miejskiej sfragistyki przedrozbiorowej. Źródła oświetlają tylko wycinek zjawiska (zob. s. III/41-42). 205 MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Kartoteka…, sygn. 1491; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 638.


Stanisława Bykowskiego herbu Gryf206 (zm. 1624 r.). Rozpoznane dzieje miejscowości nie łączą Stanisława Bykowskiego ze Strykowem. Z cała pewnością związek musiał istnieć. Przesądził bowiem o powstaniu dwóch typariuszy miejskich z Gryfem Bykowskich. Pieczęć siedemnastowieczną wykonano z godła Gryfa207 (fot. nr III/8), a do zbudowania pieczęci w XVIII w. wykorzystano Gryfa w kartuszu herbowym208 (fot. nr III/9).

Przynajmniej trzy herby szlacheckie wprowadzone zostały do sfragistyki Łasku. Ich ujawnienie pozwoliło nam na zweryfikowanie dotychczasowej opinii o względnej trwałości raz ukształtowanego znaku miejskiego samorządu łaskiego209. Stwierdzenie o niezmienności znaku Łasku wyprowadzone zostało z obserwacji jednakowych w treści odcisków pieczętnych pod dokumentami miejskimi z XVI oraz z XVIII w. Szesnastowieczne oświadczenia władz miejskich Łasku uwierzytelniały pieczęcie z Korabiem Łaskich umieszczonym na tarczy renesansowej210. Pieczęć szesnastowieczna w XVII w. zastąpiona została nowym stemplem także z Korabiem Łaskich w owalnej tarczy herbowej w kartuszu211. Odciski pieczęci z XVII w. odnajdujemy na dokumentach od 1663 aż do 1780 r.

Ostatnie kwerendy ujawniły dwie pieczęcie, które odmieniły obraz sfragistyki łaskiej. Z 1 poł. XVIII w. pochodzą dwa dokumenty, tj. testament spisany przed wójtem łaskim oraz ekstrakt wójtowski. Oba dokumenty uwierzytelnione zostały odciskami pieczęci z Jastrzębcem212 (fot. nr III/10). Odciski te mają częściowo zatarte legendy. Z tego powodu nie wiemy, czy stempel z Jastrzębcem należał do samorządu, czy też do miejscowej władzy sądowej. W poł. XVIII w. urząd wójtowski w Łasku posługiwał się następną pieczęcią. Tym razem pole pieczęci wypełniała rozbudowana kompozycja herbowa utworzona wokół szlacheckiej Junoszy213 (fot. nr III/11). Tłok z Junoszą był własnością samorządu miejskiego.

Wyobrażenia nieznanych dotąd pieczęci Łasku pozostawały w ścisłym związku z heraldyką kolejnych posesorów miasta. W 1632 lub w 1635 r. zmarł Jan Olbracht, ostatni z Łaskich214, a majątek przejęła wdowa po nim, tj. Anna z Wierzbowskich herbu Jastrzębiec. W 1660 r. dobra łaskie przypadły w spadku po śmierci Anny Hieronimowi Wierzbowskiemu, czyli bratu zmarłej Anny. Wraz z ręką Ludwiki

206 AGAD, AP-G, sygn. 628. 207 M. Adamczewski, Ze studiów nad heraldyką miejską Powiatu Zgierskiego, czyli o herbach Aleksandrowa, Głowna, Ozorkowa i Strykowa, „Zgierskie Zeszyty Regionalne”, 2009, t. IV, s. 113-114; APŁódź, USCGłowno, sygn. 17; APŁódź, USCSobota, sygn. 11; APŁódź, USCStryków, sygn. 9, 11. 208 APKutno, AM Kutna, sygn. 70; APŁódź, USCGłowno, sygn. 28; APŁódź, USCStryków, sygn. 9. 209 M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 360-361. 210 AGAD, Dokumenty papierowe, sygn. 2680-2681; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 558 NI 118855; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 360. 211 AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 66, bez paginacji; sygn. 69, bez paginacji; AGAD, AP-G, sygn. 363-365; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 558 NI 118857-118859; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 361. 212 AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 69, bez paginacji. 213 Tamże. 214 B. Baranowski, Łask w XVII i XVIII w., [w:] Łask. Dzieje miasta, pod red. J. Śmiałowskiego, Łask 1998, s. 110.


Wierzbowskiej215 Łask stał się własnością Hieronima Załuskiego herbu Junosza i od tego momentu pozostawał on w posiadaniu Załuskich aż do pocz. XIX w.

W rytmie kolejnych transakcji kupna-sprzedaży zmieniało się godło miejskie na pieczęciach Krośniewic. Niestety, wiedza o tych przemianach pochodzi z drugiej ręki, czyli z ustaleń poczynionych przed II wojną światową i przed zagładą dużej części źródeł krośniewickich216.

Rozpoznane źródła pozwalają nam prześledzić przeobrażenia godła miejskiego Krośniewic od 1. poł. XVI w. W 1534 oraz w 1535 r. dokumenty krośniewickie uwierzytelniały odciski o wyobrażeniu utworzonym (jak opisał to ich odkrywca) z łódki z trzema wiosłami. Zgadzamy się z opinią wyrażoną w monografii miasta, iż tak blazonowane godło było częścią herbu Godzięba Dąbskich. Wśród posesorów Krośniewic z XVI w. literatura wymienia Hieronima Dąbskiego, który zarządzał Krośniewicami należącymi wówczas do jego żony Ewy Szczwińskiej217. Późniejsze poświadczenia wykonanych czynności skarbowych i podatkowych z 1563 i z 1578 r. uwierzytelnione zostały odciskami pieczęci z obrazem Prawdzica Szczawińskich218. Z 1565 r. pochodził kwit skarbowy opatrzony odciskiem z łękawicą Awdańca219. W literaturze przedmiotu odnajdujemy stwierdzenia, iż współrodowcy Awdańców byli właścicielami dóbr krośniewickich na przełomie XIV i XV w.220 Krośniewicką pieczęć z Awdańcem z XVII w. zbadał w zbiorach toruńskich M. Gumowski221.

Zmiany posesorów doprowadziły do wymiany pieczęci samorządu miejskiego Dobrej. Sfragistykę miejską Dobrej badać możemy dopiero od 1627 r.222 Powstały wówczas dwa tłoki z wyobrażeniem odmienionego herbu Świnka. Godło miejskie (położone na polu tarczy herbowej) tworzyła głowa dzika i jego przednie łapy223. W 1624 r. miasto przeszło w ręce Mączyńskich herbu Świnka i ten fakt zdecydował o wykonaniu (z opóźnieniem) pieczęci z odmienioną Świnką. W 1779 r. Aleksander Mączyński, kasztelan sieradzki sprzedam dobra sieradzkie (w tym miasto Dobra) Ignacemu J. Gałeckiemu herbu Junosza224. W 1785 r. wykonana została pieczęć 215 Tamże, s. 114. 216 Piotr Stasiak (J. Józefecki, P. Stasiak, Krośniewice. Dzieje miasta i okolic (Od Średniowiecza do 1945 r.), Krośniewice 2005, s. 46, 323) wymienił Ignacego Kurskiego, który poszukiwał pieczęci krośniewickich i kilka z nich odnalazł. Jego badania (z uwagi na zniszczenie oryginałów w latach 1939-1945) ocaliły pamięć o przedrozbiorowych pieczęciach Krośniewic. 217 J. Józefecki, P. Stasiak, Krośniewice…, s. 47. 218 Tamże, s. 324. 219 Tamże, s. 323. 220 Tamże, s. 42. 221 MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Kartoteka…, sygn. 1485; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 319. 222 W krakowskim zbiorze Wiktora Wittyga w jednej teczce obok pieczęci Dobrej z Sieradzkiego znajdują się odciski pieczęci Dobrej z Mazowsza. 223 ADWłocławek, Dokumenty, sygn. 2225; AGAD, AP-G, sygn. 107; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 552 NI 117908; W. Wittyg, Pieczęcie miast…, s. 53 (błędnie uznał tłok z 1627 r. za produkt z 1622 r.); M. Gumowski, Herby miast województwa warszawskiego, Warszawa 1938, s. 17 (błędnie uznał tłok za produkt z 1622 r.); M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 113-114. 224 APŁódź, Archiwum Leopoldów z Rzepiszewa, sygn. 64a, k. 1-3 – ekstrakt z ksiąg grodzkich sieradzkich z 1810 r. (transakcja z 1779 r.).


miejska Dobrej, która swym obrazem poświadczała kolejną zmianę posesora225. Świnka Mączyńskich (z opóźnieniem pięciu lub nawet sześciu lat) zastąpiona została Junoszą Gałeckich.

W ostatnich latach XVIII w. lub w pierwszym roku XIX w. (przed wrześniem 1801 r.) powstała pieczęć miejska samorządu w Błaszkach226. Jej obraz upamiętniał Lipskich, właścicieli miasta z przełomu XVIII i XIX w. Wyobrażenie pieczęci miejskiej tworzyła owalna tarcza herbowa z Grabiami Lipskich wkomponowana w trójkąt równoboczny227.

Pieczęć z Grabiami Lipskich wyparła tłoki, które używane były w latach 1778-1789 przez władze miejskie Błaszek. Ich wyobrażenia być może związane były ze szlachecką Grzymałą228. W 1778 r. burmistrz Błaszek Szymon Cieszelski potwierdził przyjęcie „uwiadomienia” w sprawie stosowania papieru stemplowego. Obok jego własnoręcznego podpisu wiarygodność oświadczenia potwierdzał odcisk sygnetu z godłem podobnym do szlacheckiej Grzymały oraz z literami K-L po obu stronach godła. Cechy odciśniętej pieczęci każą widzieć w niej pieczęć szlachecką, tj. sygnet rodowy, ale koroboracja dokumentu miejskiego wskazywała, iż do uwierzytelnienia dokumentu użyto pieczęci miejskiej229. Mimo sformułowań koroboracji sądzimy jednak, iż w 1778 r. burmistrz Szymon Cieszelski wykorzystał stempel, który – przynajmniej w chwili swych narodzin – nie był związany z samorządem błaszkowskim.

W 1789 r. dokument miejski Błaszek uwierzytelniał odcisk z innego typariusza. Jego wyobrażenie tworzył fronton budynku (świątyni230) wsparty na kolumnach oraz postać (zapewne mężczyzny) w przestrzeni pomiędzy kolumnami. Obraz pieczęci znanej nam z 1789 r. nie przypominał szlacheckiej Grzymały, choć nie możemy wykluczyć tak głębokiej przeróbki tematu. O związku tej pieczęci z samorządem Błaszek również świadczyła koroboracja dokumentu miejskiego z jej odciskiem231.

Dla części miast dysponujemy materiałem oświetlającym zaledwie punktowo historię ich znaków. Braki w podstawie źródłowej są szczególnie kłopotliwe 225 MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 49572; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 115. 226 APPoznań, Poznań cechy, sygn. 100, k. 15; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 19. 227 Otwarte pozostaje pytanie, czy w trójkącie z błaszkowskiej pieczęci dostrzec należy figurę, która porządkowała pole, czy też doszukiwać się należy w nim treści symbolicznych. Wymowa trójkąta był i jest złożona (W. Kopaliński, Słownik symboli, Warszawa 1990, s. 431). Trójkąt jest nośnikiem treści m. in. religijnych i wolnomularskich. 228 AGAD, AP-G, sygn. 31; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 550 NI 117516-117517; W. Wittyg, Pieczęcie miast…, s. 19; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 17-18. 229 „…na co się dla tym lepszej wiary z stwierdzeniem pieczęci zwykłej miejskiej własną podpisuję się ręką…” – MNKraków, Dz. rkps., sygn. 550 NI 117517. 230 Kościół w Błaszkach zbudowano w 1741 r., a konsekrowano w 1759 r. (S. Librowski, Repertorium akt wizytacji kanonicznych dawnej archidiecezji gnieźnieńskiej, cz. 4 Indeks geograficzno-historyczny, z. 1. Indeks do części 1 (zasób włocławski)…, s. 77). Być może uroczystości związane z zakończeniem budowy kościoła przyczyniły się do powstania pieczęci z wyobrażeniem frontonu świątyni. 231 „…dla lepszej wiary y ważności przy wyciśnieniem miasteczka naszego pieczęci…” – MNKraków, Dz. rkps., sygn. 550 NI 117516.


w przypadków badania sfragistyki tych ośrodków, które często zmieniały swoich szlacheckich posesorów. Wiemy, że niekiedy na podstawie takich jednostkowych i jednak przypadkowo zachowanych źródeł budowane są współczesne herby gminne. Mamy poważne wątpliwości, czy ten sposób rekonstruowania symboliki dawnych miast jest w pełni poprawny.

Pojedyncze zabytki informują nas o znakach miejskich Bratoszewic i Lututowa. W 1532 r. użyta została szesnastowieczna pieczęć Lututowa232. W tym przypadku do stworzenia godła miejskiego wykorzystano pełną postać herbu Wieruszowa, założycieli i posesorów miasta233. W XVI w. postała pieczęć Bratoszewic. Jej odcisk znamy z kwitu wystawionego po opłaceniu przez miasto czopowego w 1566 r.234 Pole pieczęci bratoszewickiej wypełniało godło Sulimy Bratoszewskich, właścicieli miasta.

Zebrany materiał dowodzi, iż w niektórych miastach Polski środkowej herby szlacheckie skutecznie wyparły wcześniejsze znaki o już utrwalonej pozycji oraz o średniowiecznej metryce. Proces zastępowania znaków starszych przez herby lub przez godła szlacheckie wiążemy z zakończeniem rywalizacji pomiędzy urodzonymi, a sławetnymi. Osłabienie ekonomicznej pozycji miast oraz zmniejszenie ich roli politycznej przyczyniły się do zmiany zwyczaju sfragistycznego. W miejsce symboli miejskich, które manifestowały niezależności stanową miast (np. budowle miejskie), wprowadzane zostały godła świadczące o dominacji szlacheckich posesorów.

Zapewne w XVIII w. wykonano dwie pieczęcie szlacheckich Bielaw. Znamy je z odcisków pod dokumentami z pocz. XIX w. Wyparły one średniowieczną pieczęć miejską z murem obronnym oraz z wieżami235. Obie osiemnastowieczne pieczęcie samorządu Bielaw otrzymały wyobrażenia o identycznym motywie głównym. Było nim zapewne godło herbu Pilawa (półtrzecia krzyża). Różnice pomiędzy dwiema osiemnastowiecznymi pieczęciami Bielaw są drugorzędne i sprowadzają się jedynie do sposobu zakończenia belek krzyża oraz do występowania (lub nie) elementu dekoracyjnego, czyli przewiązanych gałęzi palmowych236. Obrazy z obu pieczęci stanowią dla nas zagadkę. Nie możemy ich połączyć z rozpoznanymi w literaturze posesorami Bielaw237.

232 MNKraków, Dz. rkps., sygn. 558 NI 118826; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 351. 233 T. Olejnik, Pieczęcie i herby miast ziemi wieluńskiej…, s. 48; T. Grabarczyk, T. Nowak, Dzieje Lututowa do połowy XVI wieku, [w:] Sześć wieków Lututowa. Studia i materiały, pod red. T. Olejnika, Wieluń 2007, s. 14-21. 234 APKraków, Varia civitates et villae, sygn. IT 270; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielko-polskich…, nr B 38. 235 MNKraków, Dz. rkps., sygn. 550 NI 112489; MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Gotyckie…, sygn. 1509, nr 9; W. Wittyg, Pieczęcie miast…, s. 16. 236 APŁódź, USCBielawy, sygn. 7a; APŁódź, USCSobota, sygn. 6. 237 Marian Gumowski przyjął założenie, iż Pilawa z pieczęci Bielaw należała do Potockich, „…do których widocznie chwilowo [miasto – M. A.] należało…” – M. Gumowski, Herby miast województwa warszawskiego…, s. 4.


Władze miejskie królewskiego Inowłódza najprawdopodobniej w XIV w. dysponowały własną pieczęcią238. Jej pole było zatarte, ale M. Gumowski przyjął, iż wypełniały je trzy wieże wzniesione na murze obronnym. O sposobie identyfikacji zatartego znaku zdecydował obraz z piętnastowiecznej pieczęci Inowłódza239. Tworzył go mur miejski o trzech wieżach nakrytych dachami. W XVI w. (przed 1564 r.) powstał nowy stempel Inowłódza240 o polu wypełnionym murem miejskim z basztą nad przejazdem. Baszta nakryta była spiczastym dachem z chorągwią. Wzdłuż zewnętrznych ścian baszty na podporach wzniesione zostały wieżyczki nakryte spiczastymi dachami z chorągiewkami.

W XVIII w. (przed 1777 r.) powstał nowy znak Inowłódza. W miejsce budowli wprowadzona została strzała dwukrotnie przekrzyżowana. Znajdujemy ją na dwóch pieczęciach241. Rogacinę podwójnie przekrzyżowaną z Inowłódza w literaturze uznano za godło odwróconego Lisa. Taka interpretacja (wyprowadzona z kształtu znaku) nie znajduje potwierdzenia w rozpoznanych dziejach Inowłódza. Od 1726 do 1793 r. dzierżawcami dóbr inowłodzkich i starostami inowłodzkimi byli Moszyńscy (Mosińscy) herbu Łodzia242.

Problem z odczytem późnego znaku Inowłódza mieli w poł. XIX w. również eksperci heroldii Królestwa Polskiego (Kongresowego). W 1847 r. uznali bowiem, iż znakiem miejskim Inowłódza w XVIII w. była kotwica (zob. s. III/158).

Budowle, tj. wieże obronne, mury, a także bramy były częstym motywem obrazowym sfragistyki miejskiej. Pojawiały się jako samodzielne wyobrażenia, a także jako części rozbudowanych kompozycji, w których zazwyczaj pełniły one funkcję konstrukcyjną. Umożliwiały logiczne rozplanowanie innych przedmiotów, np. znaków władzy, postaci świętych, czy też liter. Mury oraz bramy w sfragistyce i w heraldyce miejskiej mogły (w Polsce rzadko) wiernie odzwierciedlać faktycznie istniejące umocnienia i budynki.

Popularność budowli wynikała przede wszystkim z treści symbolicznych, których były one nośnikiem. W budowlach (głównie obronnych) skumulowane były wszystkie cechy idealnego miasta. Krąg obwarowań, czyli de facto granica miasta wyznaczała zasięg działania prawa miejskiego. Brama miejska z ufortyfikowanymi wieżami gwarantowała bezpieczeństwo, a przynajmniej dawała szansę na podjęcie skutecznej walki z przeciwnikiem. Przekroczenie granicy miasta, tj. przejście przez bramę miejską w realnym świecie było aktem prawnym. Herby przytwierdzone do 238 M. Gumowski, Herby miast województwa warszawskiego… s. 23; tegoż, Najstarsze…, s. 96. 239 MNKraków, Dz. rkps., sygn. 553 NI 118154; MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Gotyckie…, sygn. 1509, nr 96; W. Wittyg, Pieczęcie miast…, s. 90; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 184. 240 MNKraków, Dz. rkps., sygn. 553 NI 118153; W. Wittyg, Pieczęcie miast…, s. 90; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 185. 241 MNKraków, Dz. rkps., sygn. 553 NI 118155; MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 49596; W. Wittyg, Pieczęcie miast…, s. 91; M. Gumowski, Herby miast województwa warszawskiego…, s. 23; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 186-187. 242 T. Nowak, Inowłódz w świetle źródeł pisanych (do końca XVIII w.), [w:] Problemy badawcze średniowiecznego Inowłódza. Materiały konferencji w Inowłódzu w dn. 2-3 maja 1980 r., Łódź 1984, s. 22.


ścian bramy informowały podróżnych o wkroczeniu w przestrzeń uporządkowaną według woli posesora gruntu, a opisanego eksponowanym herbem. Projektujący pieczęcie miejskie zapewne znali obrazowe prezentacje idealnego miasta, w tym niebiańskiej Jerozolimy. Nie obca była im także religijna symbolika wież i baszt obronnych243.

Budowle znajdujemy na polach pieczęci miast monarszych, kościelnych oraz szlacheckich. Charakter własności nie decydował więc o akceptacji lub o odrzuceniu tego modelu wyobrażenia. Zestawienia ilościowe wskazują, iż w Łęczyckim oraz w Sieradzkim po ten sposób budowania znaku sięgano chętnie. Wydaje się, iż motyw murów miejskich cieszył się szczególnym uznaniem przede wszystkim wśród twórców średniowiecznych pieczęci miejskich244, choć też nie zapominano o nim podczas tworzenia godeł miejskich w czasach nowożytnych.

Obok miejskich murów obronnych z basztami, które uznajemy za ogólny symbol miasta, czyli za obraz, który informował o prawie miejskim i był de facto wyróżnikiem stanowym, w zebranym materiale odnajdujemy też budowle o zupełnie innym charakterze. Musimy je zakwalifikować do oddzielnej kategorii zamków, fortalicji posesorskich oraz monarszych strażnic. W tych przypadkach powinniśmy budowle obronne, a związane z panem gruntu lub monarchą połączyć z szeroko rozumianą symboliką władzy. Na pieczęciach miejskich fortalicje, strażnice oraz zamki posesorskie identyfikowały miejsca, w których przebywali właściciele. To w siedzibie posesora zapadały decyzje dotyczące dóbr, a także wyroki sądowe w sprawach należących do kompetencji właściciela gruntu.

Na części pieczęci odnajdujemy budowle związane z kultem religijnym, czyli kościoły, wieże kościelne oraz dzwonnice. Murowana świątynia była najcenniejszym i często najbardziej okazałym obiektem średniowiecznego lub wczesnonowożytnego miasta. Komunikatu, który zawarty był w odwzorowaniu świątyni nie należy łączyć z prawem miejskim, czy też z ideą miejskiej samorządności. Wyobrażenie kościoła na polu pieczęci miejskiej (czasem wzmocnione postacią lub atrybutem świętego) stanowiło wypowiedź o charakterze religijnym. Wskazywało na patrona i na miejsce przechowywanie jego czcigodnych partykuł. Zapewne o odwzorowaniu miejscowego kościoła na pieczęci miejskiej współdecydowały przesłanki religijne, estetyczne oraz prestiżowe. Gromadzenie relikwii, a także publiczne ich prezentowanie należało do typowych zachowań religijnych ludzi średniowiecza.

Zdrowy rozsądek podpowiada nam, że znaki miejskie zbudowane z wyobrażeń architektonicznych powinny być trwałe. Założenie teoretyczne skonfrontujemy tu z przekazami źródłowymi. Materiał z obszaru dawnych województw łęczyckiego oraz sieradzkiego w tej kwestii nie jest jednoznaczny. Część przekazów świadczy 243 Wiersz na herb Pleszewa – APPoznań, AM Pleszewa, sygn. I/13; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr C 31; K. Murawska, Turris sapientiae, „Rocznik Historii Sztuki”, 1992, t. XIX, s. 65-100. 244 Występowanie murów miejskich na czternasto-, a przede wszystkim na piętnastowiecznych pieczęciach miejskich część badaczy tłumaczyła „manierą symboliczną”, której istotą było manifestowanie miejskich praw stanowych (M. Antoniewicz, Herby miast województwa często-chowskiego, Częstochowa 1984, s. 35; H. Seroka, Herby miast małopolskich…, s. 47-48).


o trwałości znaków architektonicznych. Inna część źródeł ilustruje ich zmienność. W tym przypadku przez zmienność motywu rozumiemy całkowitą zmianę tematu wyobrażenia, a nie jego korektę stylistyczną.

Miejskie budowle obronne w niezmienionym kształcie przetrwały w symbolice szlacheckiego Będkowa245 (fot. nr III/12), szlacheckich Brzezin246, szlacheckiego Łąkoszyna247, szlacheckiej Soboty248, królewskiego Szadku249 oraz szlacheckiej Widawy250. Obok murów obronnych tworzywem do kreowania znaków miejskich były wieże. Także i one wprowadzone na pola pieczęci miejskich mogły trwać na nich do końca okresu staropolskiego. Stwierdzenie to dotyczy pieczęci szlacheckiego Szczercowa251, królewskiego Wielunia252 oraz kościelnego Wolborza253.

Podczas naszych badań natrafiliśmy na miasta, których przeszłość sfragistyczną dziś oświetlają tylko pojedyncze pieczęcie miejskie z motywami architektonicznymi. Taka podstawa źródłowa nie pozwala nam na przeprowadzenie kompetentnego wnioskowania na temat zmienności znaku, czy też na temat jego trwałości. W jednostkowych przypadkach (pomimo słabej podstawy źródłowej) możemy przedstawić naszą opinię. Sądzimy, że trwały okazał się motyw architektoniczny zaprojektowany dla pieczęci szlacheckiego Ujazdu. Z XVI w. pochodzi stempel miasta z murem i z trzema wieżami. Wykorzystywano go jeszcze w 1792 r.254 245 AGAD, AP-G, sygn. 14; APŁódź, USCBędków, sygn. 2, 9; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 550 NI 112465; W. Wittyg, Pieczęcie miast…, s. 12; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 9-10. 246 AGAD, AP-G, sygn. 61; W. Wittyg, Pieczęcie miast…, s. 32; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 56. 247 AGAD, AP-G, sygn. 366-367; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 558 NI 118850-118851; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 1509; MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Kartoteka…, sygn. 1486; M. Gumowski, Herby miast województwa warszawskiego…, s. 31; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielko-polskich…, nr B 363-364. 248 AGAD, AP-G, sygn. 614; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 565 NI 119895-119897; M. Gumowski, Najstarsze…, nr 409; tegoż, Herby miast województwa warszawskiego…, s. 55; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 624-625. 249 AGAD, AP-G, sygn. 633-639; AGAD, Dokumenty papierowe, sygn. 2718; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 565 NI 162528-162529; MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 49777, sygn. 49778; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 651-653; M. Adamczewski, Herby i pieczęcie miasta Szadek, „Biuletyn Szadkowski”, 2003, t. III, s. 12-15. 250 AGAD, AP-G, sygn. 678; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 567 NI 162801-162802; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 746-747. 251 MNKraków, Dz. rkps., sygn. 565 NI 162544, sygn. 565 NI 162656; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 661-662. 252 AAGniezno, Listy staropolskie, sygn. 4344-4345; AGAD, AP-G, sygn. 684-690; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 566 NI 162827; MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 49803; A. Chmiel, Materiały sfragistyczne. Pieczęcie miejskie, „Wiadomości Numizmatyczno-Archeologiczne”, 1899-1902, t. IV, szp. 485-486; M. Gumowski, Najstarsze…, nr 491; T. Olejnik, Pieczęcie i herby miast ziemi wieluńskiej…, s. 22, 24-25; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 755, B 757-758; T. Olejnik, Wieluń – dzieje legendarne, nazwa i herb miasta, „Rocznik Wieluński”, 2005, t. V, s. 33-36. 253 AGAD, AP-G, sygn. 706-708; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 568 NI 162861, 568 NI 162979; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 774-776. 254 AGAD, Księgi miejskie Sieradza, sygn. 63; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 566 (Ujazd); M. Adamcze-wski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 723.


Najstarsza pieczęć miejska z wyobrażeniem budowli obronnej, którą możemy zakwalifikować do grupy zabytków punktowo oświetlających lokalną sfragistykę, należała do samorządu szlacheckiego Żychlina255. Wykonano ją w XIV w. Pieczęć tę widzieliśmy pod dokumentami z 1535 oraz z 1556 r. Nie znamy godła Żychlina z XVII i z XVIII w. Otwarte pozostaje też pytanie o treść symboliczną, którą manifestowało wyobrażenie średniowiecznej pieczęci żychlińskiej. Możemy przyjąć, że w budowli ze stempla zawarta została idea miasta, ale nie możemy wykluczyć, iż w konstrukcji (odmiennej od tradycyjnego muru miejskiego z wieżami) zobaczyć należy zamek Żychlińskich, właścicieli miasta.

W średniowieczu (zapewne w XIV w.) powstała pieczęć miejska królewskiego Orłowa256. Znamy ją z dokumentów z 1534 i z 1535 r. Pole pieczęci orłowskiej wypełniały trzy blankowane wieże obronne nakryte dachami. Wieże skrajne otrzymały dachy czterospadowe z poziomą kalenicą. Środkowa wieża nakryta została dachem spiczastym. W tym przypadku też nie wiemy, czy znane nam wyobrażenie średniowieczne przetrwało do czasów nowożytnych.

Kwerendy ujawniły jedną pieczęć szlacheckiej Rozprzy z XV w.257 Starsze badania wskazywały, iż prawa miejskie Rozprza otrzymała od Leszka Czarnego. Najnowsza literatura przedmiotu przedstawia także i inne scenariusze jej lokacji258. Pole piętnastowiecznej pieczęci Rozprzy wypełniała wieża obronna o ażurowej (belkowanej) podstawie, która przekształcała się w górnych kondygnacjach w trzy oddzielne wieżyczki nakryte dachami. Według M. Gumowskiego wyobrażenie rozpierskiej pieczęci przedstawiało umocnienia obronne grodu książęcego lub wieżę obserwacyjną. Pieczęć o tak skonstruowanym wyobrażeniu wykorzystywana była przez władze miejskie Rozprzy także w XVI w. Późniejsze losy stempla oraz jego wyobrażenia nie są nam znane. Przyjęcie założenia, że tłok z XV w. użytkowany był przez cały okres staropolski jest – jak sądzimy – ryzykowne259.

Z XV w. pochodzi pieczęć miejska szlacheckiego Osjakowa. Jej wyobrażenie zbudowano z wieży o szczycie w kształcie galerii nakrytej dachem o poziomej 255 MNKraków, Dz. rkps., sygn. 568 NI 163109-163110; M. Gumowski, Najstarsze…, nr 555; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 838. 256 MNKraków, Dz. rkps., sygn. 560 NI 119205-119206; M. Gumowski, Najstarsze…, nr 325; tegoż, Herby miast województwa warszawskiego…, s. 40; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielko-polskich…, nr B 440. 257 MNKraków, Dz. rkps., sygn. 563 NI 1119650; MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Gotyckie…, sygn. 1509, nr 225; MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, W sprawie herbu m. Rozprzy, sygn. 1570, s. 1-3; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 569. W opracowaniu dostępnym w Internecie (M. Turlejska, Trzy herby Rozprzy – wydruk w posiadaniu M. A.) podawane są błędne informacje o dwóch piętnastowiecznych pieczęciach Rozprzy. Stwierdzenia te są konsekwencją pomyłki M. Gumowskiego. Profesor Gumowski jedną z dwóch pieczęci Sulejowa uznał za stempel Rozprzy i zbudował (w oparciu o tę identyfikację) opowieść o rywalizacji dwóch ośrodków władzy, tj. „ratusza” oraz „grodu pańskiego”. W wyniku rywalizacji ośrodków władzy powstać miały dwie pieczęcie Rozprzy o różnych wyobrażeniach. 258 S. M. Zajączkowski, Studia nad najdawniejszymi dziejami Rozprzy, „Rocznik Łódzki”, 1961, t. V, s. 202; J. Szyszka, Gród w Rozprzy i najdawniejsza struktura własnościowa opola rozpierskiego, „Rocznik Historyczny”, 2007, t. LXXIII, s. 59-63. 259 M. Turlejska, Trzy herby Rozprzy…, (s. 2).


kalenicy260. Najprawdopodobniej twórca stempla osjakowskiego w ten sposób przedstawił fortalicję posesorską. Nie wiemy, czy w kolejnych stuleciach motyw architektoniczny z pieczęci piętnastowiecznej wykorzystywany był w Osjakowie.

Zapewne z XVII w. pochodzi pieczęć miejska królewskich Dąbrowic261. Jej wyobrażenie tworzyła budowla wolnostojąca (może brama miejska) o otwartym przejeździe i o trzech wieżach zwieńczonych kulami. Trzy kule położono nad wieżą środkową, a po jednej nad wieżami skrajnymi (fot. nr III/13). W 2. poł. XVII lub w XVIII w. wykonano pieczęć miejską dla szlacheckiego Pławna262. Jej pole wypełniała barokowa tarcza herbowa nakryta koroną. Godłem herbu miejskiego uczyniono budowlę wolnostojącą o trzech wieżach, z których środkowa była najwyższa.

Możemy dowodzić, że omówione wyżej dwie pieczęcie (siedemnastowieczna Dąbrowic i zapewne osiemnastowieczna Pławna) powtarzały wyobrażenia stworzone dla tychże samorządów w średniowieczu. Jednakowoż przed wnioskowaniem na temat długiego trwania motywów z późnych pieczęci miejskich powstrzymują nas dwa dobrze rozpoznane przykłady. Średniowieczne znaki miejskie zostały zmienione w czasach wczesnonowożytnych w Brzeźnicy i w Łowiczu.

W Łowiczu budowle (trzy wieże) ze średniowiecznej pieczęci263 zastąpione zostały pod koniec XV w. wyobrażeniem dwóch pelikanów. Natomiast w Brzeźnicy mury wyparły z pieczęci miejskiej herb o średniowiecznej metryce. W średniowieczu (przynajmniej od XIV w.) herbem Brzeźnicy były trzy lilie heraldyczne na tarczy. Znamy je z pieczęci odciśniętej pod dokumentem z 1399 r.264 Czternastowieczne lilie Brzeźnicy wiążemy z symboliką Andegawenów265, ale dostrzegamy także i inne możliwości interpretacyjne. W poł. XVI w. powstała nowa herbowa pieczęć miejska Brzeźnicy. Godło herbu miejskiego tworzył mur z przejazdem oraz trzy wieże równej wysokości266. Samorząd Brzeźnicy wykorzystywał opisany tłok do 1797 r.

Historycy, którzy do tej pory omawiali średniowieczną pieczęci Brzeźnicy267, powtarzali jej opis sformułowany przez M. Gumowskiego268 na podstawie złego

260 M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 441. 261 APKutno, AM Kutna, sygn. 42, k. 44, 47, 65; MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Kartoteka…, sygn. 1484; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 106. 262 ADWłocławek, AWGniezno, sygn. 136, k. 841; APŁódź, USCDziałoszyn, sygn. 34; M. Adamczew-ski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 488. 263 A. Szweda, Nieznana czternastowieczna pieczęć Łowicza…, s. 255-262. 264 AGAD, Dokumenty pergaminowe, sygn. 3401; M. Adamczewski, Od „jakby trzech gór” do trzech lilii heraldycznych, czyli o ikonografii czternastowiecznej pieczęci miejskiej Brzeźnicy, [w:] Miasta. Ludzie. Instytucje. Znaki. Księga jubileuszowa Profesor Bożeny Wyrozumskiej w 75. rocznicę urodzin, pod red. Z. Piecha, Kraków 2008, s. 789-811. 265 Lilie Andegawenów występowały w herbach Pilzna i Dębowca – H. Seroka, Herby miast mało-polskich…, s. 108, 128-129. 266 ADWłocławek, AWGniezno, ks. 93, k. 29; AGAD, AP-G, sygn. 62-65; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 551 NI 117649, 551 NI 117652; W. Wittyg, Pieczęcie miast…, s. 32; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 60. 267 M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 59; M. Antoniewicz, O najdawniejszej formie…, s. 30-31.


odcisku269. W badaniach nad wyobrażeniem najstarszej pieczęci Brzeźnicy przełom nastąpił w pierwszych latach XXI w. Odkryty został dobrze zachowany odcisk tejże. Historia odkrycia pieczęci brzeźnickiej każe nam wierzyć, iż w przyszłości rozszerzymy wiedzę także o inne średniowieczne pieczęcie miejskie z Łęczyckiego i Sieradzkiego.

Dwa omówione wyżej przykłady (brzeźnicki oraz łowicki) świadczą – jak sądzimy – o indywidualnym, o autonomicznym kształtowaniu poszczególnych herbów miejskich. W Brzeźnicy średniowieczny znak o charakterystycznej budowie został odrzucony. Zastąpił go pospolity mur miejski z wieżami. W Łowiczu wieże (symbolizujące zapewne zamek arcybiskupi) ustąpił miejsca pelikanom. Możemy jednak przyjąć, iż (pomimo odmiennego efektu obrazowego) oba przekształcenia miały wspólną genezę. Być może w Brzeźnicy oraz w Łowiczu władze miejskie poszukiwały znaków samorządowych w treści, a tym samym odrzuciły symbole zwierzchników. Pelikany o religijnym przesłaniu wygrały z zamkiem arcybiskupim w Łowiczu, a miejskie umocnienia zwyciężyły z liliami Andegawenów w Brzeźnicy.

Władze samorządowe (w porozumieniu z posesorem) mogły zmienić, czy też przekształcić formę obrazową symbolu architektonicznego utworzonego w chwili lokacji ośrodka. Mogły także odrzucić go i w jego miejsce przyjąć wyobrażenie inne. Znamy przypadki, gdy budowle miejskie zastąpione zostały godłami lub herbami szlacheckimi. Zjawisko to uchwytne jest w materiale z np. Bielaw, Inowłódza oraz Grzegorzewa. Przykłady te omówiliśmy w innych miejscach (zob. s. III/39, III/44-45). Tu skoncentrujemy się na zmianie formy wyobrażeń architektonicznych.

Szczególnie interesujące wydaje się przejście od świątyni do budowli miejskiej. Dobry przykład pochodzi z królewskiego Radziejowa270 (Wielkopolska właściwa). Fasada kościoła farnego i głowa św. Jana Chrzciciela z czternastowiecznej pieczęci miejskiej w XVIII w. ustąpiły miejsca budowli wolnostojącej z trzema wieżami oraz z Orłem Białym niekoronowanym w wolnym przejeździe. Z obszaru województw łęczyckiego oraz sieradzkiego pochodzą dwa przykłady, które zapewne ilustrują podniesiony tu problem. Pierwszy związany jest ze sfragistyką Sulejowa, a drugi Zgierza.

Już od XV w. możemy śledzić przeobrażenia znaku miejskiego Sulejowa271, miasta cystersów sulejowskich. Z XV w. pochodzą dwa typariusze, które różniły się szczegółami272. Na polu pierwszego stempla umieszczono trzy wieże nakryte

268 „…w trójkątnej tarczy jakby trzy góry w ten sposób ułożone, że 2 są na górze, a 1 na dole…” – M. Gumowski, Najstarsze…, nr 31. 269 „…pieczęć znalazła się w dokumencie bez daty…, do tego w tak fragmentarycznych resztkach, że ani napisu, ani wyobrażenie środkowe nie jest pewne i wyraźne…” – M. Gumowski, Najstarsze…, nr 31. 270 M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 545-550. 271 Tegoż, Kręte ścieżki współczesnej heraldyki miejskiej w Polsce centralnej, czyli o niektórych herbach naznaczonych skazą, „Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego”, 2005, t. VII (XVIII), s. 80-83. 272 MNKraków, Dz. rkps., sygn. 565 (Sulejów); MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Gotyckie…, sygn. 1509, nr 261; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 642.


spiczastymi dachami z krzyżami kawalerskimi na szczytach. Zwieńczenie wież pozwala dostrzec w budowlach konstrukcje wzniesione dla celów religijnych, czyli wieże kościołów lub też – co mniej prawdopodobne – dzwonnice. Z wyobrażeniem trzech wież związany jest przedmiot, który umieszczony został poniżej środkowej budowli. W starszych opracowaniach zgodnie nazywany był on literą S lub bardziej poprawnie odwróconą literą S z dłuższą linią podstawy, którą poprowadzono poziomo, tak że wykraczała ona poza prostokąt obrysu litery. W konsekwencji takiej identyfikacji stwierdzono więc, iż litera S była inicjałem nazwy miejscowości. Nie kwestionujemy dotychczasowych ustaleń. Mamy jednak wątpliwości. Pytamy, dlaczego domniemaną literę S wykonano odwrotnie oraz dlaczego nadano jej formę inną od gotyckich liter S z tekstu legendy otokowej tej samej pieczęci. Być może w intencji twórcy stempla owa podwójnie skręcona forma obrazowa imitować miała oranta lub pobożnego fundatora. Warto tu także przypomnieć, iż orant lub pobożny fundator wystąpił na średniowiecznej pieczęci konwentu cysterskiego z Sulejowa (zob. s. I/180, fot. nr I/85).

Druga piętnastowieczna pieczęć miejska Sulejowa273 otrzymała wyobrażenie także utworzone z trzech wież nakrytych spiczastymi dachami z krzyżami. Wieża środkowa górowała rozmiarami nad budowlami skrajnymi. Twórca wyobrażenia nowej pieczęci zrezygnował z odwróconej litery S lub z postaci oranta. Nie wiemy dlaczego właściciel lub władze miejskie Sulejowa podjęły decyzję o wykonaniu w tym samym czasie, tj. w XV w. dwóch podobnych i jednocześnie innych tłoków.

W roku 1594 powstała kolejna pieczęć miejska Sulejowa274 (fot. nr III/14). W miejsce trzech wież kościelnych na pole nowej pieczęci wprowadzona została tarcza herbowa z blankowanym murem z otwartą bramą i z trzema blankowanymi wieżami równej wysokości. W 1707 r. do użycia wprowadzona została następna pieczęć miejska Sulejowa275. W części powtarzała ona obraz znaku miejskiego z 1594 r. Istotna zmiana polegała na tym, że w wolną przestrzeń otwartej bramy (przejazdu) wprowadzone zostało wyobrażenie pachołka miejskiego.

Kościelno-religijna treść znajduje się zapewne na polu pieczęci królewskiego Zgierza. Najstarsza znana nam pieczęć Zgierza pochodzi dopiero z pocz. XVI w.276 (fot. nr III/15). Na jej polu (za ustaleniami M. Gumowskiego) dostrzegano trzy smukłe wieże zakończone trójkątnymi dachami. Nie bez znaczenia dla sposobu odczytania treści szesnastowiecznego znaku Zgierza były symbole tego miast z XVII i z XVIII w.

273 MNKraków, Dz. rkps., sygn. 563 NI 119651; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 643. 274 Tłok pieczętny w zbiorach Krzysztofa Bojarczuka. 275 APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 55, k. 26; APPiotrków, AM Sulejowa, sygn. 1; M. Adamcze-wski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 644. 276 MNKraków, Dz. rkps., sygn. 568 NI 163055-163056; MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Gotyckie…, sygn. 1509, nr 309; M. Adamczewski, Herb i pieczęcie, [w:] Zgierz. Dzieje miasta do 1988 roku, pod red. R. Rosina, Zgierz-Łódź 1995, fot. 1; tegoż, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 824.


Dokładna analiza szesnastowiecznego wyobrażenia pieczęci Zgierza nie prowadzi nas już do tak jednoznacznych wniosków277. Zakwestionować należy przede wszystkim stwierdzenie, iż znak zgierski tworzyły trzy wieże. W tym przypadku mówić należy o kościele (może o ratuszu miejskim) z wysoką wieżą o dachu spiczastym i silnie wydłużonym w iglicę. Wieża z iglicą przesunięta została w lewo w stosunku do osi pionowej bryły budowli. Na podstawie zachowanych odcisków nie do końca czytelny jest przekaz obrazowy zakodowany w dwóch przedmiotach po obu stronach opisanej budowli. Nie możemy wykluczyć, że odczyt M. Gumowskiego w tej części był poprawny i że budowlę główną flankowały dwie wieżyczki. Pragniemy jednak zwrócić uwagę na bardzo charakterystyczną skośną podstawę prawej wieży, a także niewielką (również skośną) wypukłość poniżej trójkątnego zwieńczenia figury. Możemy uznać, iż wskazane miejsca (odbiegające od klasycznego sposobu odzwierciedlenia wieży) nie powinny prowadzić do rewizji dotychczasowych ustaleń. Argumentować możemy, że odstępstwa w prezentacji wież były konsekwencją naturalnego zniekształcenia odcisku, które wywołane zostało fakturą grubego papieru. Opisane wyżej szczegóły – jak sądzimy – są jednak istotne. Podejrzewamy, iż szesnastowieczna pieczęć miejska Zgierza zbudowana została z wyobrażenia kościoła i z klęczących orantów. Takie stwierdzenie burzy dotychczasowy porządek sfragistyki i heraldyki zgierskiej.

Nasze przekonanie (wyprowadzone tylko z obserwacji wyobrażenia pieczęci) skonfrontować musimy z rozpoznanymi już dziejami Zgierza, a przede wszystkim z losami zgierskiego kościoła farnego. Odciski szesnastowiecznej pieczęci Zgierza uwierzytelniały dokumenty z 1534 i z 1535 r. Zatem tłok pieczętny musiał powstać przed 1534 r. Wiemy, że kościół parafialny w Zgierzu został gruntownie przebudowany w 1. poł. XVI w.278 Świątynia po przebudowie otrzymała murowane prezbiterium, zakrystię i skarbiec. Drewniana była nawa główna. Nad prezbiterium wznosiła się murowana wieża przykryta dachówką279. Fundatorką nowego kościoła w Zgierzu była zapewne Bona (1518-1557). Świadczy o tym zapis z wizytacji kanonicznej parafii na temat prawa patronatu, a także informacja z tejże, iż od chwili fundacji na belce tęczowej kościoła zawieszony był obraz kobiety. W XVIII w. uważano, iż przedstawiał on Bonę280.

Hipotezę o udziale Bony i Zygmunta Starego (1506-1548) w przebudowie kościoła możemy zaakceptować. Zgierz był własnością króla i do niego też należało prawo patronatu nad kościołem oraz nad parafią zgierską. Przyjęcie założenia, iż

277 „…rysunek równie dobrze może ukazywać kościół… z towarzyszącymi mu… wysmukłymi dzwonnicami, jak trzy wysokie wieże miejskie…” – M. Adamczewski, Herb i pieczęcie (Zgierza)…, s. 14; tegoż, Pieczęcie i herby miejskie Zgierza (XVI w.-1945 r.), „Prace i Materiały Muzeum Miasta Zgierza”, 2010, t. VII, s. 95-97. 278 M. Wierzbowski, A. Zamojski, W cieniu zgierskiej Fary (szkice z dziejów kościoła i parafii św. Kata-rzyny w Zgierzu), z. 1, Zgierz 1999, s. 47. 279 Tamże, s. 50. 280 „…od kogo lub kiedy fondowany, żadnego na to nie masz dowodu. Tradycja mówi, że przez królową Bonę…” – zapis z wizytacji kanonicznej kościoła zgierskiego z 1791 r. – cytat za: M. Wie-rzbowski, A. Zamojski, W cieniu zgierskiej Fary…, s. 48.


wyobrażenie z pieczęci zgierskiej z 1. poł. XVI w. przedstawiało scenę fundacji kościoła, prowadzi nas do stwierdzenia, iż dwa przedmioty flankujące budynek z wieżą symbolizowały parę królewską.

W XVII w. szesnastowieczny znak Zgierza, a raczej (jeśli dobrze odczytujemy przekaz) okolicznościowy obraz pamiątkowy został usunięty z pieczęci miejskiej281. Zastąpiły go mury miejskie z przejazdem wypełnionym zapewne Orłem Białym. Nad linią zgierskiego muru miejskiego górowały trzy wieże, z których środkowa była najwyższa. Ostatnia (do 1793 r.) zmiana formy wyobrażenia napieczętnego Zgierza miała miejsce w 1791 r.282 (fot. nr III/16). Obraz nowej pieczęci tworzyła budowla wolnostojąca z trzema wieżami blankowanymi, z których środkowa była najwyższa. W przejeździe bramy umieszczony został Orzeł Biały koronowany.

W rozważaniach nad zmiennością motywów architektonicznych w sfragistyce szczególną uwagę zwrócić musimy na pieczęcie tych samorządów, dla których zaprojektowano w średniowieczu wyobrażenia utworzone z obrazów rezydencji posesorskich. Podejrzewamy, iż proces zamiany wyobrażenia siedziby posesorskiej (zamek, fortalicja, dwór) w samorządową budowlę miejską (mur obronny, wieża) powiązać należy z rosnącą w 2. poł. XV oraz w 1. poł. XVI w. pozycją ekonomiczną miast i potrzebą artykułowania (poprzez symbol) stanowej odrębności mieszczan.

Z 1. poł. XIV w. pochodzi wielka (zob. s. III/22) pieczęć królewskiej Łęczycy. Jej wyobrażenie tworzyły trzy wieże wzniesione na potrójnym wzgórzu porośniętym roślinnością. Dwie skrajne wieże nakryte zostały spiczastymi dachami, a następnie zwieńczono je obrazami ptaków. Środkowa wieża otrzymała formę blankowaną z trębaczem pomiędzy zębami blankowania283. Stefan K. Kuczyński w 1984 r. uznał, iż w opisanym wyobrażeniu powinniśmy dostrzec królewski zamek w Łęczycy284. Pieczęci wielkiej Łęczycy towarzyszyła pieczęć o mniejszych rozmiarach (zob. s. III/22), a także o nieco uproszczonym wyobrażeniu285. Twórca pieczęci mniejszej usunął z wież przedmioty drugorzędne, tj. trębacza i ptaki oraz ujednolicił rysunek trzech wież na heraldycznym wzgórzu. Wszystkie trzy wieże (dwie skrajne niższe oraz środkowa wyższa) otrzymały identyczne dachy wzniesione powyżej blankowanych galerii. Uproszczony znak miejski z XIV w. powtórzony został na kolejnym typariuszu łęczyckim z 1. poł. XVI w.286

281 APŁódź, AM Zgierza, sygn. 1, k. 14; Muzeum w Zgierzu. 282 APŁódź, AM Zgierza, sygn. 1, k. 11, 48; APŁódź, USCBrzeziny, sygn. 15. 283 MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 10710; F. Piekosiński, Pieczęcie polskie wieków średnich, cz. 1 Doba piastowska, Kraków 1899, s. 211, nr 362; M. Gumowski, Najstarsze…, s. 142, nr 261; S. K. Kuczyński, Pieczęcie i herby miasta Łęczycy…, nr I/1. 284 „…W przedstawieniach obwarowań miejskich… do wyobrażenia baszt… dodawano… fragment oblankowanych murów obronnych oraz bramę miejską. Brak tych elementów, jak też umieszczenie trzech wież na wzgórzach, zdaje się przesądzać, że na pieczęci Łęczycy umownie przedstawiony jest zamek, chociaż nie wyłącza to skojarzeń… z basztami obwarowań miejskich…” – S. K. Kuczyński, Pieczęcie i herby miasta Łęczycy…, s. 9. 285 APToruń, AM Torunia, Katalog III, Listy cechowe, sygn. 4566; M. Gumowski, Najstarsze…, s. 142, nr 262; S. K. Kuczyński, Pieczęcie i herby miasta Łęczycy…, nr I/2. 286 S. K. Kuczyński, Pieczęcie i herby miasta Łęczycy…, nr I/3.


Radykalną zmianę godła Łęczycy przyniosła pieczęć z datą 1581287. W miejsce trzech wież na potrójnym wzgórzu pojawił się mur miejski z otwartą bramą i trzema wieżami górującymi nad murem. Godło miejskie umieszczono na polu tarczy herbowej. Mur miejski z trzema wieżami wykorzystywany był przez władze miejskie Łęczycy288 aż do 2. poł. XVIII w. W 1791 r. wykonana został nowa pieczęć miejska. Jej pole wypełniała budowla wolnostojąca o otwartym przejeździe z trzema wieżami, z których środkowa była najwyższa289.

Przeobrażenia obrazów z pieczęci władz miejskich Łęczycy badać należy równolegle do zmian, które zachodziły w sfragistyce miejskiej Sieradza. Najstarsza pieczęć królewskiego Sieradza powstała w 1. poł. XV w. (przed 1435 r.290). Jej pole wypełniały trzy wieże obronne nakryte spiczastymi dachami. Środkowa wieża nieznacznie przewyższała swoją wysokością dwie wieże skrajne. Sądzimy (przez analogię do rozwiązania łęczyckiego), że wieże z piętnastowiecznej pieczęci sieradzkiej również symbolizowały zamek królewski291. W 2. poł. XV w. zamek sieradzki usunięty został z miejskiej pieczęci. Zastąpiono go murem z otwartą bramą i trzema wieżami górującymi nad linią sieradzkich umocnień. Środkowa wieża była nieco wyższa od skrajnych292. Nowy stempel miejski Sieradza wykorzystywany był do pieczętowania dokumentów miejskich także w 1. poł. XVI w.

Gotycką pieczęć Sieradza z murem miejskim w poł. XVI w. (przed 1565 r.) zastąpiono nowym stemplem o złożonym wyobrażeniu293. Jej odciski uwierzytelniały dokumenty sieradzkie w XVII i w XVIII w. Przekaz obrazowy pieczęci tworzył herb miasta, czyli tarcza z ceglanym murem miejskim o przejeździe przesłoniętym do połowy kratą i trzema blankowanymi wieżami równej wysokości. Na wolne pole nad górną krawędzią tarczy herbowej wprowadzony został Orzeł Biały zapewne niekoronowany. W nowym znaku miejskim jego twórca połączył ogólny symbol miasta (mur obronny) z godłem króla polskiego (Orzeł Biały).

W poł. XVIII w. (może w 1754 r.) powstała burmistrzowska pieczęć Sieradza294 (fot. nr III/18). Jej wyobrażenie uznać należy za logiczny rozwój ikonografii szesnastowiecznej pieczęci sieradzkiej. W miejsce muru obronnego pojawiła się budowla wolnostojąca z otwartym przejazdem o trzech wieżach

287 Tamże, nr I/4. 288 Tamże, nr I/5-8. 289 APŁódź, USCŁęczyca, sygn. 1; S. K. Kuczyński, Pieczęcie i herby miasta Łęczycy…, nr I/9. 290 AGAD, Dokumenty pergaminowe, sygn. 3479; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielko-polskich…, nr B 595. 291 Wyobrażenie znane z piętnastowiecznej pieczęci Sieradza (w nieporadnej stylizacji) odnajdujemy na tłoku pieczętnym z 2. poł. XVI lub z pocz. XVII w. (fot. nr III/17 – tłok w zbiorach Jarosława Frątczaka). Na jednym krążku metalu umieszczono po jednej stronie pieczęć miejską, a po drugiej stempel cechowy. Omawiany tu tłok wymaga dokładnej analizy, a nawet badań autentyczności. 292 AGAD, AP-G, sygn. 593; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 563 NI 119769; MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Gotyckie…, sygn. 1509, nr 243-244; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielko-polskich…, nr B 596. 293 ADWłocławek, Dokumenty, sygn. 1378; AGAD, AP-G, sygn. 594; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 563 NI 119772; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 597. 294 AGAD, Księgi miejskie Sieradza, sygn. 63 (liczne odciski); APSieradz, AM Sieradza, sygn. 1, k. 75.


równych oraz nakrytych spiczastymi dachami. Królewski Orzeł Biały bez korony wprowadzony został na pole tarczy i stał się integralną częścią godła herbowego. Przestrzeń nad herbem miejskim wypełniła otwarta korona. Pieczęć z tak ukształtowanym herbem Sieradza wykorzystywana była jeszcze na pocz. 1792 r. Być może już wówczas w użyciu znajdował się kolejny stempel Sieradza, a wykonany według ustaw miejskich Sejmu Wielkiego295 (fot. nr III/19). Samorząd Sieradza w 1791 lub w 1792 r. zaakceptował wyobrażenie budowli wolnostojącej o trzech wieżach bez Orła Białego.

Przez ponad dwieście lat władze miejskie Sieradza posługiwały się pieczęciami, które harmonijnie łączyły znak królewski z symbolem samorządowym. Symbolika ta została odrzucona w 1791 lub w 1792 r. Odejście od rozwiązań wcześniejszych możemy tłumaczyć, choć dla wyjaśnienia tegoż zbudujemy tu jedynie robocze hipotezy. Możemy dowodzić, iż twórca osiemnastowiecznego znaku sieradzkiego dążył do stworzenia symbolu odpowiadającego najdawniejszej tradycji sfragistycznej miasta, co – w naszej ocenie – wydaje się mało prawdopodobne. Możemy tę zmianę powiązać z funkcjonowaniem miejskich pieczęci sądów apelacyjnych o ściśle określonym wyobrażeniu, które łączyło Orła Białego koronowanego z herbem miejskim (zob. s. III/89). W związku z tym w niektórych ośrodkach (np. w Sieradzu) mogło dojść do stworzenia znaku sądowego podobnego do herbu miejskiego. Jednakowoż wskazać możemy przykłady lekceważenia tegoż przepisu (np. pieczęć Radomska z okresu Sejmu Wielkiego). Możemy wreszcie założyć, iż usunięcie Orła Białego z pieczęci sieradzkiej w 1791 lub w 1792 r. pozostawało w ścisłym związku z ustaniem dawnych relacji właścicielskich. Miasta królewskie od konstytucji sejmowej z dnia 18 kwietnia 1791 r. były wolne. Tej ostatniej interpretacji przeczy przykład Pajęczna. W Pajęcznie w okresie reform z końca XVIII w. wprowadzono Orła Białego na pole pieczęci miejskiej.

Przeobrażeniom formy podlegały znaki miejskie utworzone z obrazów wież obronnych. Z XIV w. pochodzi pieczęć szlacheckiego Stawu296. Na jej wyobrażenie napieczętne wybrano wieżę o charakterystycznej konstrukcji złożonej z wąskiej podstawy i z szerokiej galerii ze strzelnicami. Górna galeria wieży nakryta została czterospadowym dachem z poziomą kalenicą. Być może w ten sposób przedstawiono fortalicję (donżon) wzniesioną w Stawie przez Stawskich. Średniowieczna pieczęć Stawu w XVI w. została wycofana z użycia297. Pole nowej pieczęci wypełniała tarcza z trzema wieżami nakrytymi spiczastymi dachami.

Z XVI w. pochodzi pieczęć miejska królewskiej Kłodawy298 Na jej polu umieszczono tarczę herbową, a w niej pojedynczą basztę z dachem. W 1778 r. samorząd kłodawski posługiwał się pieczęcią z budowlą, ale o konstrukcji innej niż 295 AGAD, Księgi miejskie Sieradza, sygn. 63 (liczne odciski); APSieradz, AM Sieradza, sygn. 1, k. 23, 28. 296 APToruń, AM Torunia, Listy cechowe, Katalog III, sygn. 4129; M. Gumowski, Najstarsze…, nr 416. 297 AGAD, AP-G, sygn. 623-624; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 565 NI 119961; M. Adamczewski, He-raldyka miast wielkopolskich…, nr B 632. 298 MNKraków, Dz. rkps., sygn. 555 NI 118407-118408; W. Wittyg, Pieczęcie miast…, s. 117.


ta, którą my znamy z XVI w. Wyobrażenie nowej pieczęci tworzył mur miejski oraz dwie wieże nakryte dachami. Wieże zbudowane zostały z nałożonych na siebie prostokątów o zmniejszających się wymiarach299. Sądzimy, iż omawiany tu stempel powstał przed 1720 r., czyli przed wystawieniem przez Augusta II dokumentu, w którym monarcha potwierdził przywileje miasta, a także pośrednio ustanowił herb Kłodawy300. Na stronie przedtytułowej królewskiego dokumentu z 1720 r. umieszczony został rysunek godła herbowego Kłodawy z napisem objaśniającym sigillum civitatis Kłodawa. Godło miejskie tworzył ceglany i blankowany mur miejski z otwartą bramą sklepioną od góry łukiem wspartym na dwóch kolumnach. Oprócz muru i bramy znak miejski Kłodawy z 1720 r. tworzyły jeszcze dwie blankowanych wieże nakryte dachami z kulami i z chorągiewkami. Rysunek znaku miejskiego z dokumentu Augusta II stał się wzorem dla wszystkich kolejnych godeł Kłodawy (zob. s. III/173, III/224, III/274).

Z XVI w. pochodzą dwie pieczęcie miejskie szlacheckiego Parzęczewa301. Na każdej zobaczyć możemy pojedynczą wieżę obronną z przejazdem o otwartych wrotach i o skośnym dachu z chorągwią. Wyobrażenia obu stempli różniły się kątem nachylenia dachów oraz sposobem zaznaczenia ich pokrycia. W XVIII w. (przed 1777 r.) w służbie kancelaryjnej w Parzęczewie znajdowała się trzecia pieczęć302. Jej twórcy zerwali z rozwiązaniami z XVI w. Na pole pieczętne wprowadzili trzy budowle, z których dwie skrajne uznać możemy za wysmukłe wieże z dachami. Identyfikacja środkowej części obrazu nie jest jednoznaczna. Na prostokątnej budowli z przejazdem umieszczono wąską konstrukcję z kopułą o rozmiarach nieproporcjonalnie dużych w stosunku do wielkości środkowej kondygnacji budowli. Być może (z uwagi na występowanie kopuły) w wyobrażeniu parzęczewskim zobaczyć należy kościół parafialny.

Pojedyncza wieża tworzyła wyobrażenie pierwszej pieczęci szlacheckiego Działoszyna303. Jej przekaz obrazowy nie poddaje się prostej interpretacji. Miasto należało m. in. do Kobylańskich herbu Grzymała. Z tego powodu pojedyncza wieża mogła być uszczerbioną formą Grzymały. Późniejsza pieczęć miejska, którą my znamy z odcisków z XVIII i z pocz. XIX w.304 wypełniona została ceglanym murem obronnym oraz trzema wieżami nad murem. Budowlę tę możemy ostrożnie wiązać z Grzymałą, ale równie dobrze możemy dowodzić, iż była ona symbolem miejskim. 299 MNKraków, Dz. rkps., sygn. 555 NI 118406; W. Wittyg, Pieczęcie miast…, s. 117. 300 AGAD, Dokumenty pergaminowe, sygn. 3022. 301 MNKraków, Dz. rkps., sygn. 561 NI 119295-119296; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielko-polskich…, nr B 471-472. 302 MNKraków, Dz. rkps., sygn. 561 NI 119297; APŁódź, USCSobota, sygn. 4; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 473. 303 MNKraków, Dz. rkps., sygn. 552 NI 117963; MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Gotyckie…, sygn. 1509, nr 46; W. Wittyg, Pieczęcie miast…, s. 62-63; T. Olejnik, Pieczęcie i herby miast ziemi wieluńskiej…, s. 42; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 133. 304 AGAD, AP-G, sygn. 122, 123; APŁódź, USCDziałoszyn, sygn. 23; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 552 NI 117964-117966; MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 49580; W. Wittyg, Pieczęcie miast…, s. 63; T. Olejnik, Pieczęcie i herby miast ziemi wieluńskiej…, s. 41; M. Adamczewski, Heral-dyka miast wielkopolskich…, nr B 134.


Na uwagę badaczy pieczęci miejskich zasługuje także sposób, w jaki stare motywy architektoniczne przemieniane były w nowe w okresie reform miejskich Sejmu Wielkiego. Pieczętne mury obronne w ostatnich latach XVIII w. (szczególnie w miastach wolnych) wypierane były przez budowle wolnostojące o trzech wieżach. Problem ten został już dostrzeżony i omówiony na przykładach z Łęczycy, Sieradza oraz ze Zgierza.

Przejście od muru obronnego z wieżami do osiemnastowiecznej budowli wolnostojącej z trzema wieżami badać możemy także na podstawie materiałów wytworzonych przez władze Pajęczna. Pierwszą pieczęć miejską Pajęczna wykonano zapewne w 2 poł. XV w.305 Jej obraz tworzył mur obronny oraz trzy wieże nakryte dachami306. Prawdopodobnie w XVII w. powstał nowy stempel Pajęczna307. Jego wyobrażenie tworzył mur obronny z otwartą bramą i trzema wieżami zwieńczonymi koronami otwartymi. Dla naszych rozważań znaczenie ma pieczęć z 1792 r.308 Samorząd Pajęczna odmienił wówczas wyobrażenie swoich stempli. W miejsce muru obronnego pojawiła się budowla wolnostojąca o trzech wieżach, z których środkowa była najwyższa. Powyżej budowli umieszczono Orła Białego.

Twórcy średniowiecznych pieczęci miejskich niekiedy budowali wyobrażenia o skomplikowanej formie oraz o złożonych treściach. Robili to łącząc jednorodne motywy obrazowe w kompozycje złożone. Na przykład w jednym znaku zestawiali budowle miejskie z herbami właścicieli. Tak ukształtowane wyobrażenia opowiadały o złożonym charakterze korporacji miejskiej, w której uprawnienia samorządowe ścierały się z wolą posesora. Ten sposób tworzenia obrazu pieczętnego znali twórcy pieczęci miast królewskich i szlacheckich. Znamy też pieczęć kościelnego Ślesina, na której połączono mur obronny z kluczem Piotrowym. Wspominamy tu o kaliskim Ślesinie z uwagi na jego związek z województwem łódzkim utworzonym w 1919 r. (zob. s. III/225-226).

W XV w. ukształtowane zostało wyobrażenie pieczęci miejskiej królewskiego Bolesławca. Łączyło ono budowlę obronną z tarczą wypełnioną Orłem Białym niekoronowanym309. Obraz ten wykorzystywany był przez cały okres staropolskich. Widzimy go na kilku późniejszych pieczęciach Bolesławca310.

305 M. Gumowski, Najstarsze…, nr 334; M. Antoniewicz, Herby miast województwa częstocho-wskiego…, s. 77; J. i K. Pach, Pajęczno poprzez wieki, Częstochowa 2002, s. 33. W publikacjach Mariana Gumowskiego i Marcelego Antoniewicza przywołana tu pieczęć Pajęczna uznana została za produkt z XIV w. 306 AGAD, AP-G, sygn. 469-471; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 561 NI 119287; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 465. 307 MNKraków, Dz. rkps., sygn. 561 NI 119288-119291; MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 49711; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 465. 308 MNKraków, Dz. rkps., sygn. 561 NI 119290; MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 49712; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 466. 309 W. Wittyg, Pieczęcie miast…, s. 25; M. Gumowski, Najstarsze…, nr 16; M. Adamczewski, Heral-dyka miast wielkopolskich…, nr B 32. 310 ADWłocławek, AWGniezno, sygn. 133, k. 630; AGAD, AP-G, sygn. 48; APKraków, Varia civitates et villae, sygn. IT. 270; W. Wittyg, Pieczęcie miast…, s. 25; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 33-34.


W 1. poł. XVI w. powstała pieczęć królewskiej Warty. Jej obraz tworzył mur o trzech wieżach oraz Orzeł Biały niekoronowany ułożony bezpośrednio na murze miejskim311. W 1557 r. w służbie kancelaryjne znajdowała się nowa pieczęć Warty. Jej wyobrażenie wiernie powtarzało znak z przeszłości312. Pod koniec XVI lub na pocz. XVII w. władze miejskie Warty miały do dyspozycji następny stempel313. Jego wyobrażenie również tworzył znak znany nam z 1. poł. XVI w. Tłok tej ostatniej pieczęci wykorzystywany był w Warcie już do końca XVIII w.

Na przełomie XIV i XV w. powstały dwie pieczęcie miejskie, na których grawerzy umiejętnie połączyli motywy architektoniczne z odmienionymi godłami szlacheckich posesorów miast. Stemple te wykonano dla Koniecpola i dla Praszki. Podobieństwo konstrukcji wyobrażeń obu przywołanych tu pieczęci pozwala nam doszukiwać się ich wspólnej genezy. Pod pojęciem wspólna geneza rozumiemy tu nawiązanie do modelu godeł średniowiecznych oraz wczesnonowożytnych, który zakładał harmonijnie współwystępowanie treści samorządowych i posesorskich.

Pole pieczęci miejskiej Praszki314 wypełnione zostało dwiema blankowanymi i zadaszonymi wieżami, które wzniesiono na dwóch fragmentach muru obronnego. Pomiędzy wieże i częściowo w wolną przestrzeń pomiędzy dwoma odcinkami muru wkomponowano uszczebione godło herbu Wieruszowa, tj. przednią część kozła. Powstanie gotyckiej pieczęci Praszki łączymy z lokacją miasta w 1392 r. oraz z Piotrem Wieruszem, tj. sprawcą lokacji. W XVII w. samorząd Praszki miał do dyspozycji nową pieczęć. Jej odciski pochodzą m. in. z końca XVIII w.315 Obraz z nowożytnej pieczęci różnił się od średniowiecznego symbolu jednym szczegółem. W miejsce odmienionego znaku posesora w XVII w na pole pieczęci wprowadzone zostało całe godło herbu Wieruszowa i realistycznie umieszczono je na kładce pomiędzy fragmentami umocnień miejskich.

W poł. XV w. powstała gotycka pieczęć Koniecpola (lokacja 1443 r.), którą władze miejskie tegoż używały przez cały okres I Rzeczypospolitej (fot. nr III/20), a także w 1815 oraz w 1831 r.316 Wyobrażenie średniowiecznej pieczęci Koniecpola 311 AGAD, AP-G, sygn. 670; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 736. 312 AGAD, Dokumenty papierowe, sygn. 2725; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 738 – gdzie błędna data użycia pieczęci (1597 zamiast 1557). 313 APKraków, Varia civitates et villae, sygn. IT 280; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 567 NI 162763-162766; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 737. 314 MNKraków, Dz. rkps., sygn. 562 NI 119460; MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Gotyckie…, sygn. 1509, nr 214; M. Adamczewski, Herb i pieczęcie, [w:] Nad górną Prosną. Monografia Praszki, pod red. T. Krzemińskiego, Łódź 1999, s. 256; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 517. 315 AGAD, AP-G, sygn. 515-518; AGAD, Księgi miejskie Praszki, sygn. 6 (liczne odciski); MN-Kraków, Dz. rkps., sygn. 562 NI 119458-119459; T. Olejnik, Pieczęcie i herby miast ziemi wieluńskiej…, s. 51-53; M. Adamczewski, Herb i pieczęcie (Praszki)…, s. 257; Z. Szczerbik, Herb miasta Praszki, [w:] Herby miast polskich w okresie zaborów (1772-1918). Materiały sesji naukowej Włocławek 5-6 grudnia 1996 r., pod red. S. K. Kuczyński, Włocławek 1999, s. 201, 203; M.Adamczew-ski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 518. 316 AGAD, AP-G, sygn. 231; APŁódź, USCKoniecpol, sygn. Alegata 1815/1816; APPiotrków, AM Rozprzy, sygn. 34; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 555 NI 118442; MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Gotyckie…, sygn. 1509, nr 116; MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 49625; W. Wittyg,


tworzyła połowa godła Pobóg Koniecpolskich317 (Przedbora Koniecpolskiego) oraz ceglana blankowana wieża obronna o spiczastym dachu z kulą na szczycie.

W okresie wczesnonowożytnym powstawały wyobrażenia pieczęci, na których cały symbol posesora łączono z motywami architektonicznymi. Pełna postać godła herbu Wieruszowa obok smukłych wież (zapewne wież kościelnych) wprowadzona została w 1. poł. XVI w. na pole pieczęci szlacheckiego Wieruszowa318. Pieczęć z pocz. XVI w. wykorzystywano w kancelarii wieruszowskiej pod koniec XVIII w. na zmianę ze stemplem z XVII w.319 Nowy tłok powtarzał motyw wcześniejszy, choć zmieniony w ten sposób, że w miejsce wież kościelnych wprowadzony został realistyczny obraz świątyni klasztornej wzniesionej w Wieruszowie w pierwszych latach XV w. za pieniądze Bernarda Wierusza. Kościół przebudowano w 1676 r. Przebudowa świątyni wyznacza czas wykonania siedemnastowiecznego typariusza miejskiego Wieruszowa.

Godło Wieruszowa, czyli miejscowości o nazwie tożsamej z określeniem herbu (Wierusz, Wieruszowa) możemy uznać za specyficzną odmianę znaku mówiącego. Znaki mówiące były swoistymi rebusami z ukrytym komunikatem. Poprawne nazwanie przedmiotu, który tworzył lub współtworzył godło miejskie, przynosiło odpowiedź na pytanie o nazwę miejscowości.

Z uwagi na niejednoznaczność przekazów obrazowych znak mówiący niekiedy można było odczytać lub zrozumieć opatrznie. Na przykład wyobrażenia mówiące (głowa młodzieńca lub głowa „staropolskiego wąsacza”) z pieczęci szesnasto- oraz siedemnastowiecznej szlacheckiego Głowna320 z ziemi rawskiej (fot. nr III/21) przyczyniły się do zbudowania współczesnej symboliki miejskiej z obrazu głowy św. Jana Chrzciciela. Takiej intencji zapewne nie mieli w przeszłości twórcy pieczęci tego ośrodka (zob. s. III/246).

Znakiem mówiącym posługiwał się w XIV w. samorząd Turku, miasta kościoła gnieźnieńskiego. Pierwsza pieczęć miejska tegoż321 wyposażona została w obraz wspiętego tura o rozwidlonym ogonie. Przypominał on nieco kwiat lilii. W XV w. pieczęć czternastowieczna zastąpiona został mniej okazałym stemplem. Na jego polu

Pieczęcie miast…, s. 121; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 266; M. Kaga-niec, Herby miast województwa śląskiego, Katowice 2007, s. 97-98. 317 O herbie Koniecpolskich – W. Zawitkowska, O herbie Pobóg w XV wieku. Na marginesie badań nad dziejami Koniecpolskich w późnym średniowieczu, „Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego”, 2005, t. VII (XVIII), s. 15-30. 318 MNKraków, Dz. rkps., sygn. 567 NI 162839; T. Olejnik, Pieczęcie i herby miast ziemi wie-luńskiej…, s. 60; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 761. 319 AGAD, AP-G, sygn. 691; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 567 NI 162838; T. Olejnik, Pieczęcie i herby miast ziemi wieluńskiej…, s. 60; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 762. 320 KKP Głowno, Acta historica res gestas ecclesiae parochialis S. Jacobi in Glowno illustrantia; APKutno, AM Kutna, sygn. 42, k. 92, 94; APŁódź, USCGłowno, sygn. 4, 9, 13; M. Adamczewski, Ze studiów nad heraldyką miejską Powiatu Zgierskiego…, s.102-103; tegoż, Pieczęcie i herby miasta Głowna, [w:] Głowno. Dzieje miasta, pod red. M. Nartonowicz-Kot, Łódź 2010, s. 447-479. 321 M. Gumowski, Najstarsze…, nr 481.


umieszczone było także wyobrażenie tura322. Odcisk piętnastowiecznej pieczęci znamy z dokumentu z 1533 r. (zob. s. III/37).

Do grupy godeł mówiących zaliczamy także symbol Łodzi, miasta kościoła włocławskiego. Autorzy wcześniejszych opracowań błędnie wiązali łódkę Łodzi z herbem Łodzia. W toku kwerend udało się odnaleźć odciski pieczętne wykonane za pomocą trzech typariuszy samorządu łódzkiego. Wyobrażenie pierwszej pieczęci323 przedstawiało łódkę o kadłubie wykreślonym regularnym łukiem i wiosło z lewej do prawej piórem w dół. W 1577 r. powstała kolejna pieczęć miejska Łodzi324 (fot. nr III/22). Jej pole wypełniała renesansowa tarcza herbowa, na której położono łódź o płaskim dnie i o kadłubie z wysokim dziobem i z wysoką rufą. Wiosło ułożone zostało na kadłubie łodzi tym razem z heraldycznej strony lewej do heraldycznej strony prawej piórem w dół.

Nie wiemy w jakich okolicznościach wykonana została trzecia pieczęć Łodzi z nazwą miejscowości oraz z krzyżem i ślimacznicami na polu stempla 325. Pieczęć tę stosowano przed powstaniem typariusza z datą 1577 oraz w trzydzieści lat po potwierdzonym użyciu pierwszej pieczęci z łódka Łodzi. Dostrzegamy pewne podobieństwo w sposobie budowy napisowej pieczęci Łodzi ze stemplami ośrodków miejskich kościoła gnieźnieńskiego. Być może zwierzchnicy kościoła włocławskiego w 1. poł. XVI w. wykorzystali doświadczenia sfragistyczne kanoników kapituły gnieźnieńskiej (zob. s. III/36) i zaprojektowali własne zunifikowane wyobrażenie dla pieczęci włocławskich ośrodków miejskich.

Ograniczony zasób symboli, które obrazowo opisywały nazwy miejscowości, spowodował, iż niekiedy za pomocą tych samych przedmiotów identyfikowano różne miejscowości. Z takim problemem zetknęliśmy się podczas analizowania źródeł wytworzonych przez samorządy Baranowa326 sieradzkiego oraz Baranowa327 sandomierskiego. Władze obu wykorzystywały pieczęcie z wyobrażeniem głowy barana.

Najstarsza pieczęć szlacheckiego Baranowa z województwa sieradzkiego wykonana została w 1. poł. XVI w. Znamy ją z oświadczenia podatkowego datowanego na 1535 r.328 O powiązaniu tej pieczęci z Baranowem z Sieradzkiego

322 MNKraków, Dz. rkps., sygn. 566 NI 162566; MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Gotyckie..., sygn. 1509. 323 AGAD, AP-G, sygn. 368; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 558 NI 118870. 324 APŁódź, AM Łodzi, Xięga wieczysta obywatelstwa łódzkiego miasteczka Łodzi, bez sygn. (liczne odciski). 325 AGAD, AP-G, sygn. 369; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 558 NI 118871. 326 A. F. Vossberg, Wappenbuch der Städte des Grossherzogthums Posen, Berlin 1866, nr 2; O. Hupp, Die Wappen und Siegel der deutsche Staedte, Flecken Und Dorfer nach amlichen Und archivalisch Quellen bearb von…, Frankfurt aM Man 1898, s. 31; J. Kobierzycki, Przyczynki do dziejów ziemi sieradzkiej, cz. 1, Warszawa 1915; M. Gumowski, Pieczęcie miast wielkopolskich…, s. 10-11. 327 M. Gumowski, Pieczęcie i herby miast województwa lubelskiego…, s. 18; H. Seroka, Herby miast małopolskich…, s. 221. 328 MNKraków, Dz. rkps., sygn. 550 NI 112433; W. Wittyg, Pieczęcie miast…, s. 12.


zaświadcza tekst dokumentu, w którym wymieniono Przedbórz i ziemię sieradzką329. Otto Hupp odnalazł osiemnastowieczną pieczęć Baranowa i ta posłużyła mu do odtworzenia herbu miasta w XIX w.330 Ponieważ O. Hupp badał herby miast niemieckich i pruskich, to nie mógł zainteresować się Baranowem sandomierskim, a tylko Baranowem z Wielkopolski. Sądzimy, że pieczęć miejska z dokumentu z 1780 r. także należała do Baranowa z Sieradzkiego331.

Odmianą znaku mówiącego było godło, które ustanowił w 1660 r. dla Kępna Jana Kazimierza332 (zob. s. III/11). Prawodawca nadał miastu białego łabędzia na zielonej kępie. Zielona kępa – w intencji twórcy herbu – miała imitować nazwę miejscowości. Na podstawie treści akapitu sfragistyczno-heraldycznego dokumentu lokacyjnego z 1660 r., a przede wszystkim w oparciu o jego dopełnienie obrazowe powstały pieczęcie władz miejskich Kępna333. Na niektórych stemplach pojawiał się herb miasta z zewnętrznymi elementami334.

Komunikaty zaszyfrowane w wyobrażeniach napieczętnych prawie wszystkich pieczęci miast z Łęczyckiego i z Sieradzkiego zostały odczytane. Pozostała jednak nieliczna grupa stempli, których obrazy są dla nas czytelne w warstwie obrazowej, ale ich treść symboliczna stanowi w dalszym ciągu zagadkę.

W XVI w. powstała pierwsza pieczęć szlacheckiego Lutomierska335. Jej pole wypełniał centaur (hippocentaur) w galopie. Godło herbu zapewne zaproponowali Lutomierscy, posesorzy miasta. Byli oni ludźmi wykształconymi i zafascynowanymi Renesansem oraz mitologią antyczną. Otwarte pozostaje pytanie, które z wielu przesłań symbolicznych skrytych pod postacią centaura (hippocentaura) uznali oni za najważniejsze. W XVIII w. w Lutomiersku porzucono centaura (hippocentaura), a godłem miejskim stała się Diana z łukiem336.

Nie wiemy, jaki przekaz zawierało w sobie wyobrażenie lilii z królewskiego Mikstatu. Wyobrażenie znane z siedemnastowiecznej pieczęci miejskiej utworzono

329 Pieczęć została błędnie uznana za własność Baranowa sandomierskiego – H. Seroka, Herby miast małopolskich…, s. 221. 330 O. Hupp, Wappen Und Siegel…, s. 31. 331 MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 49536; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielko-polskich…, nr B 6. 332 „…insigne autem seu sigillum publicum… utetur erit olor seu cignus albi in campo ceruleo viridi insula vulgo na zieloney kempie (a qua denominatur) insistens…” – APPoznań, AM Kępna, sygn. I/1, I/4-I/5 (kopia: AGAD, MK, Księgi kanclerskie, ks. XXXV, k. 185); M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr A 6. 333 Np. AGAD, AP-G, sygn. 201-202, 204; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 555 NI 118353-118354; MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 49613-49614; W. Wittyg, Pieczęcie miast…, s. 111; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 244-245. 334 AGAD, AP-G, sygn. 203; W. Wittyg, Pieczęcie miast…, s. 111; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 246. 335 AGAD, AP-G, sygn. 353-354; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 558 NI 118827-118829; M. Ada-mczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 349; M. Adamczewski, Centaur znad Neru i Poraj znad Warty…, s. 73-80. 336 APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 55, k. 38v; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 558 NI 118830; MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 49669.


z kwiatu lilii o nierozdzielonych płatkach w części górnej i dolnej337 (fot. nr III/23). Poprawna lilia heraldyczna pojawiła się na polu pieczęci miejskiej Mikstatu dopiero w XVIII w.338 Heraldycy niemieccy pewnie wiązali ją z Gozdawą339. Interpretację tę powtarzali regionaliści340. Heraldycy (np. M. Gumowski) wypowiadali się ostrożnie i tylko zgadzali się z tym, że godło Mikstatu było podobne do Gozdawy341.

337 AAPoznań, Biskupi poznańscy, Acta visitationum, sygn. AV 47, k. 222, 224v, 228; AGAD, AP-G, sygn. 395-396; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 559 NI 118971; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 406. 338 MNKraków, Dz. rkps., sygn. 559 NI 118972; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 408. 339 F. A. Vossberg, Wappenbuch der Städte …, nr 71; O. Hupp, Die Wappen Und Siegel…, s. 38. 340 E. Callier, Powiat ostrzeszowski w XVI stuleciu. Szkic geograficzno-historyczny, Poznań 1888, s. 33; F. Ruszczyński, Historia miasta Mikstata w zarysie i „Towarzystwa Pożyczkowego Mikstat” zapisanej spółki z nieograniczoną poręką z okazji 50-letniego jubileuszu bankowego 1869-1919, Poznań 1919, s. 5; S. Karwowski, Grabów w dawnej ziemi wieluńskiej…, s. 5; R. Szczepaniak, Mikstat herbu Gozdawa, „Ziemia Kaliska”, 1959, nr 8, s. 6; tegoż, Mikstat z lilią w herbie, „Południowa Wielko-polska”, 1963, r. II, nr 8, s. 2. 341 M. Gumowski, Pieczęcie i herby miast wielkopolskich…, s. 198-199.

Pieczęcie sądów miejskich do 1793 roku

miastach lokowanych na prawie niemieckim stworzony został stanowy wymiar sprawiedliwości. Jego sędziowie wyrokowali głównie w sprawach mieszczan.

Struktura sądu, skład zespołu orzekającego, podległość organizacyjna sądów, a także drogi apelacji od wyroków miejskich sądów pierwszej instancji w długim trwaniu ulegały przeobrażeniom. Wpływ na sposób zorganizowania miejskiego wymiaru sprawiedliwości miał przede wszystkim posesor, a czynnikiem istotnym dla tegoż była fizyczna obecność właściciela w mieście i realna możliwość podejmowania przez niego czynności sądowych. Z tego powodu inaczej organizowano sądownictwo w miastach królewskich, kościelnych oraz w ośrodkach prywatnych (szlacheckich).

W okresie staropolskim wyróżnić możemy trzy etapy rozwoju sądownictwa miejskiego. Możemy wskazać na okres od lokacji do wykup przez samorząd miejski1 wójtostwa dziedzicznego, możemy wymienić okres funkcjonowania samorządowych (burmistrzowskich, radzieckich) sądów miejskich, a także krótki czas, w którym wyrokowały sądy ukształtowane według konstytucji miejskich z czasów Sejmu Wielkiego (zob. s. III/76 i następne).

Miejski wymiar sprawiedliwości był systemem współwystępowania kilku sądów o określonych, choć płynnych kompetencjach. Funkcjonowały one w ramach immunitetu sądowego, mocą którego gmina miejska (za zgodą monarchy) uwolniona była od nadzoru urzędników królewskich2. Zakres kompetencji poszczególnych sądów oraz sędziów, jak również prawo wyrokowania w sprawach różnych grup ludności miejskiej, określał przywilej lokacyjny odwołujący się do generaliów prawa miejskiego. Od właściciela gruntu zależało, w jakie kompetencje sądowe wyposażeni zostaną wójt, ławnicy oraz burmistrz. Część spraw rozstrzygał osobiście posesor.

W miastach lokowanych w XIII w. sądownictwo pierwszej instancji należało do wójta, który działał w imieniu dziedzica3 i powołanej przez niego ławy sądowej. Sprawy sądowe rozstrzygane były w imieniu właściciela miasta. Z uwagi jednak na podstawę prawną wyrokowania, czyli na reguły niemieckiego prawa miejskiego, sądy formalnie właścicielskie uznawane są dziś za instytucje miejskie4.

Literatura przedmiotu wyróżnia trzy rodzaje sądów ławniczych5. Były to sąd wielki sprawowany kilka razy w roku przez właściciela miasta, a pod jego nieobecność przez landwójta albo wójta dziedzicznego, sąd ławniczy obsługujący bieżące sprawy i obradujący pod przewodnictwem wójta lub jego zastępcy oraz sąd nadzwyczajny. Ten ostatni sądził w ciągu doby przestępców złapanych na gorącym uczynku (sąd kryminalny), rozstrzygał problemy przybyszów, tj. mieszkańców innych miast lub cudzoziemców (sądy gościnne) oraz wyrokował w sprawach osób 1 A. Gąsiorowski, Wójt i starosta. Ramię monarsze w Polskim mieście średniowiecznym, [w:] Ars historica. Prace z dziejów powszechnych i Polski, Poznań 1976, s. 439; S. M. Szacherska, Wójtowie dziedziczni Starej Warszawy w XV i XVI wieku, [w:] Społeczeństwo Polski średniowiecznej. Zbiór studiów, t. I, pod red. S. K. Kuczyńskiego, Warszawa 1981, s. 291. 2 A. Gąsiorowski, Wójt i starosta…, s. 437. 3 Tamże. 4 J. Bardach, Historia państwa i prawa Polski, t. I Do połowy XV w., Warszawa 1964, s. 213, 276. 5 Tamże, s. 276-277.

W


opuszczających miasto z powodu pełnionej służby, wyprawy handlowej albo pielgrzymki (sąd potrzebny).

Równolegle do wymiaru sprawiedliwości zorganizowanego przez właścicieli funkcjonował system wyrokowania oraz rozstrzygania wywiedziony z uprawnień samorządu miejskiego6. Sąd samorządowy sprawowany był przez burmistrza i przez radę miejską. Zakres spraw, w jakich mógł on orzekać obejmował trzy obszary życia oraz aktywności mieszczan. Podczas posiedzeń sądowych rady miejskiej radni rozstrzygali kontrowersje wywołane aktywnością gospodarczą, omawiali kwestie porządkowe, tj. naruszenia prawa i regulaminów ustanowionych przez radę miejską oraz analizowali sprawy obywatelskie, tj. np. przyjęcia do stanu miejskiego.

Zmianę jakościową warunków funkcjonowania sądownictwa miejskiego łączyć należy z procesem wykupu wójtostwa dziedzicznego. W konsekwencji transakcji handlowej uprawnienia sądowe, a przysługujące wójtowi dziedzicznemu z mocy przywileju lokacyjnego przejmował samorząd miejski, czyli de facto rada miejska z burmistrzem. Zakres uprawnień do orzekania, a także granice wolności sądowej mieszczan po przejęciu kompetencji wójtowskich przez samorząd w zasadzie nie powiększał się. Prawo do nadzoru nad miejskim wymiarem sprawiedliwości pozostawało w dalszym ciągu przy posesorze7.

Po przejęciu przez miejskie władze samorządowe uprawnień sądowych wójta najważniejszym ogniwem wymiaru sprawiedliwości w mieście był sąd rady miejskiej. Jego sędziami byli rajcy, a przewodził im burmistrz. Sąd rady miejskiej miał prawo rozstrzygania we wszystkich sprawach karnych i cywilnych. Jednakowoż zazwyczaj wyrokował on tylko w procesach ważnych, a bieżącą troskę o ład prawny w mieście przekazywał innym sądom (np. sądom ławniczym).

Sądy miejskie były instytucjami uprawnionymi do zmiany istniejącego stanu prawnego. Ich sędziowie podejmowali decyzje, które dotykały wolności, zdrowia i życia przestępców. Orzeczenia sądów trwale zmieniały stan majątkowy mieszczan. Czyniły to zarówno w postępowaniu pozbawionych cech sporu prawnego, jak również podczas rozpraw wywołanych kłótniami, czy też zwykłymi czynnościami gospodarczymi. Do skutecznego prowadzenia postępowania sądowego (np. pozew), a także do zgodnego z prawem publikowania wyroków (np. w formie ekstraktów sądowych) miejskie władze sądowe były wyposażone we własne pieczęcie, których legendy, a także często wyobrażenia napieczętne odpowiadały urzędowi.

Pieczęcie władz sądowych miast Wielkopolski były już przez nas analizowane. W dotychczasowych badaniach skoncentrowaliśmy się na wyobrażeniach miejskich pieczęci sądowych i na ich związkach ze znakiem lub z godłem miasta8. 6 Tamże, s. 278. 7 Nadzór nad miastami, w tym nad sądownictwem miejskim sprawował posesor. Czynił to osobiście albo przez urzędników do tego delegowanych. Ważną rolę w postępowaniu nadzorczym wobec władz miast królewskich pełnili starostowie (zob. s. III/76) – A. Gąsiorowski, Wójt i starosta…, s. 439-444; J. Łosowski, Kancelaria grodzka chełmska od XV do XVIII wieku. Studium o urzędzie, dokumentacji, jej formach i roli w życiu społeczeństwa staropolskiego, Lublin 2004, s. 64-65. 8 M. Adamczewski, Pieczęcie instytucji sądowych miast wielkopolski do końca XVIII w. a heraldyka miejska, „Acta Universitatis Lodziensis”. Folia historica, 1999, t. LXIV, s. 49-63.

Pieczęcie sądów miejskich do 1793 roku 65

Nasze kwerendy źródłowe doprowadziły do ujawnienia niewielkiej liczby wyspecjalizowanych pieczęci sądowych z miast województw łęczyckiego oraz sieradzkiego. Znamy pieczęcie sądowe z Ostrzeszowa (dwie), Pajęczna, Radomska, Rzgowa, Szczercowa, Ujazdu i z Wielunia. Do tej grupy dodać możemy stemple wójtów. Wiemy dziś, że wójtowie z Brzeźnicy, Ostrzeszowa, Piotrkowa, Rzgowa, Sieradza oraz z Widawy mogli uwierzytelniać dokumenty, które opuszczała ich kancelarie wójtowskie9 odciskami własnych pieczęci.

Badaczy pieczęci musi zastanowić dysproporcja pomiędzy liczbą miast, czyli de facto sądów miejskich, a ilością ujawnionych pieczęci wójtowsko-ławniczych i wójtowskich. Możemy przyjąć, iż w małych ośrodkach do obsługi miejskiego wymiaru sprawiedliwości wykorzystywana była pieczęć samorządu miejskiego (pieczęć ogólnomiejska). Możemy tę tezę wzmocnić dowodami świadczącymi (zob. s. III/14) o wykorzystywaniu samorządowej pieczęci miejskiej do uwierzytelnienia miejskiego dokumentu sądowego, tj. zazwyczaj ekstraktu z miejskiej księgi sądowej.

Nie możemy wykluczyć, iż – w naszej ocenie – kontrowersyjne jednak wyniki zestawienia liczbowego miast i pieczęci miejskiego wymiaru sprawiedliwości są wynikiem ułomności rozpoznanej podstawy źródłowej. Za dowód słuszności tego wnioskowania posłużyć może zbiór rozpoznanych pieczęci miejskich Żarnowa. W wykazie pieczęci tegoż miasta nie odnotowano żadnego stempla żarnowskiego sądu miejskiego10. Wiemy natomiast, że władze miejskie Żarnowa w 1775 r. złożyły zamówienie na wykonanie dwóch pieczęci z „wyryciem herbu directi dominum”, tj. pierwszej (mniejszej) z napisem sigillum consulare dla urzędu burmistrzowskiego oraz drugiej (większej) z napisem sigillum advocatiale oppidi Żarnow dla urzędu landwójtowskiego11.

Luki w zgromadzonej przez nas podstawie źródłowej uznać należy za naturalną konsekwencję sposobu rozstrzygania sporów, które prowadzono przed sądami miejskimi. Procedury sądowo-kancelaryjne w miastach przewidywały opisywanie przebiegu postępowania, a także utrwalenie wyroków w księdze sądowej. Samoistny dokument (pomijając pozew) funkcjonował rzadko i najczęściej pod postacią ekstraktu. Jego żywot, jeśli nie został włączony do dokumentacji wytworzonej przez rozwiniętą kancelarię, był krótki i zazwyczaj nie trwał dłużej niż życie osoby, która ubiegała się o jego wystawienie.

O symbolach miejskiego wymiaru sprawiedliwości informują nas oprawy i strony tytułowe miejskich ksiąg sądowych. Były one niejednokrotnie ozdobione znakami innymi od wyobrażeń znanych nam z pieczęci władz samorządowych. W 1614 r. wpisy do księgi wójtowskiej Gniezna rozpoczął tekst o wprowadzeniu Krzysztofa Mielińskiego, syna Aleksandra na urząd wójta gnieźnieńskiego. Tekstowi okolicznościowemu towarzyszyła bogata kompozycja heraldyczna, której punktem

9 Posługujemy się tu pojęciem kancelaria sądowa, choć mamy świadomość ułomności tego zwrotu. Dotychczasowe badania nie dały odpowiedzi na pytanie, czy w małych miastach środkowopolskich (zaliczanych do IV kategorii) funkcjonowały wydzielone kancelarie miejskich władz sądowych. 10 H. Seroka, Herby miast małopolskich do końca XVIII wieku, Warszawa 2002, s. 235. 11 APŁódź, Archiwum Bartoszewiczów, sygn. 2, k. 209 (fragment księgi miejskiej z 2. poł. XVIII w.).


centralnym uczyniono herb Wczele Mielińskich12. Księgę wójtowską prywatnego Lwówka wielkopolskiego (1558 r.) otwierał kolorowy rysunek tarczy herbowej podtrzymywanej przez anioła tarczownika, na której umieszczono dwa skrzyżowane ukośnie klucze i pomłość, tj. zapewne godło szlacheckiego Nałęcza13 (fot. nr III/I). Wiemy, że anioł tarczownik oraz tarcza z dwoma skrzyżowanymi kluczami z pomłością wprowadzone zostały na pole pieczęci ławników Lwówka14. Otwarte pozostaje pytanie o charakter opisanego tu symbolu. Dyskutować możemy, czy był to symbol osobisty wójta, czy też znak sądu ławniczo-wójtowskiego Lwówka. Być może symbol osobisty (lub rodowy) wójta został przejęty przez ławę sądową, której tenże przewodził (zob. s. III/69).

Z uwagi na występujące różnice w regulacjach prawnych, na podstawie których funkcjonował samorząd oraz miejska władza sądowa, legendy pieczęci miejskiego wymiaru sprawiedliwości otrzymywały brzmienie – jak sądzimy – dostosowane do lokalnych rozwiązań. W miastach Łęczyckiego i Sieradzkiego, a także w ośrodkach z terenów sąsiadujących z nimi używano pieczęci wójta (advocati15, advocatus16), pieczęci wójtowskich (advocatialis17, woytowska18), pieczęci urzędu wójtowskiego (officy advocatialis19), a także pieczęci ławniczych (scabinorum20) oraz pieczęci sprawiedliwości (iustitia21).

Znane są stemple, których legendy utworzono tylko z sygli identyfikujących wójta oraz jego urząd (fot. nr III/25). Litery N-S | A-P znajdujemy na pieczęci odciśniętej pod dokumentem Wojciecha Sokowskiego, wójta piotrkowskiego22. Do problem własności użytej tu pieczęci wrócimy w innym miejscu (zob. s. III/71).

12 APPoznań, AM Gniezna, sygn. I/71, k. 2. 13 APPoznań, AM Lwówka, sygn. I/6, k. 1. 14 AGAD, AP-G, sygn. 357b; APPoznań, Dokumenty miasta Poznania, sygn. D 620; APPoznań, AM Lwówka, sygn. I/2. 15 Brzeźnica SIGIL ADVO CIVITATIS BRZEZNICEN 1607 | I-S – MNKraków, Dz. rkps., sygn. 551 NI 117651; W. Wittyg, Pieczęcie miast dawnej Polski, Kraków 1905-1914, s. 32; M. Adamczewski, Pieczęcie instytucji sądowych..., s. 59; Widawa SAV – AGAD, Dokumenty papierowe, sygn. 2745. 16 Ostrzeszów ADVOCATVS OSTRZESZOW – MNKraków, Dz. rkps., sygn. 561 NI 119250; M. Gu-mowski, Pieczęcie i herby miast wielkopolskich, Poznań 1932, s. 236; Piotrków A-S | A-P – APPiotrków, Hipoteka miasta Piotrkowa, sygn. 137 (nr hipoteczny177), k. 4v; Sieradz NICOLAVS TACZANOWSKI ADVOCATVS SIRADIENSIS – APSieradz, AM Sieradza, sygn. 1, k. 30, 32, 35, 37, 44, 46-47, 50, 56, 75. 17 Grabów SIGILLVM ADVOCATIALIS GRABOVIENSIS – AAPoznań, Biskupi poznańscy. Acta visitationum sygn. AV 47, k. 363v; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 553 NI 118066. 18 Pajęczno P MIASTA PAIECZNA IKM WÓJTOWSKA – M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich do końca XVIII wieku, Warszawa 2000, nr B 467. 19 Ostrzeszów SIGILLVM OFFICY ADVOCATIALIS CIVITATIS SACRAE REGIAE MAIESTATIS OSTRZESZOW | 1785 – AGAD, AP-G, nr 461; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 561 NI 119249; MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 49709; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielko-polskich...., nr B 458. 20 Wieluń S SCABINORVM DE WELIN – M. Gumowski, Najstarsze pieczęcie miast polskich XIII i XIV wieku, Toruń 1960, nr 492. 21 Łowicz SIGIL IUSTIT CIWIT LOVIC ANNO 1607 – APŁowicz, Zbiór W. Tarczyńskiego; Muzeum w Łowiczu, sygn. Łowicz 1696 MNW. 22 APPiotrków, Hipoteka miasta Piotrkowa, sygn. 137 (nr hipoteczny 177), k. 4v.


Miejskie pieczęcie sądowe wykorzystywane były do poświadczania czynności przeprowadzonych przed miejskim wymiarem sprawiedliwości. Sformułowanie to uznać należy za założenie teoretyczne, a nie końcową diagnozę rzeczywistości. Wiemy, że w niektórych miastach pozwy sądowe wystawiane były pod pieczęcią wymiaru sprawiedliwości, a w innych pod pieczęcią samorządu miejskiego (zob. s. III/14). Tą ogólną obserwację poszerzyć mogą dokładne badania nad rodzajem sądu, przed który pozywano. Wezwania przed sąd rady lub przed sąd burmistrzowski należało – jak sądzimy – formułować pod powagą pieczęci samorządowej, a przed sąd wójtowsko-ławniczy pod pieczęcią wójtowską. Stan rozpoznania pozwów przed sądy miejskie nie pozwala na przeprowadzenie weryfikacji wygłoszonej tezy, choć jednostkowe obserwacje mogą potwierdzać tę zasadę. Znamy kilkanaście pozwów wystawionych w imieniu „lantwoyta i ławicy miasta JKróla mości i Rzeczpospolitej Gniezna” z ostatnich lat I Rzeczypospolitej. Wszystkie one opieczętowane były odciskami gnieźnieńskiej pieczęci ławniczej z datą 1653 i z obrazem Chrystusa-Sędziego23.

Kancelarie sądów miejskich – oprócz pozwów – przygotowywały także i inne samoistne dokumenty („dokumenty w sensie ścisłym”). W 1677 r. pod pieczęcią wójtowską wójta Łowicza sporządzony został dokument24, w którym mistrzowie cechu kupieckiego z Łowicza udzielili pełnomocnictwa „szafarzowi… cechu” do występowania w ich imieniu w sprawie sądowej przed starostą łowickim.

Badania nad pieczęciami sądowymi prowadzić możemy na podstawie odcisków pod ekstraktami z ksiąg miejskich. Tu dostrzegamy praktykę pieczętowania wypisów z ksiąg sądowych zarówno pieczęciami samorządowymi, jak również pieczęciami miejskiego wymiaru sprawiedliwości. Znamy ekstrakty testamentów mieszczan, które pierwotnie wpisano do ksiąg wójtowskich, a następnie „wyjęto” je z nich i uwierzytelniono pieczęcią wójtowską. Przykłady takie pochodzą z Pleszewa25 oraz z Wolborza. Także ekstrakty z ksiąg wójtowskich z Piotrkowa oraz z Sieradza poświadczały odciski pieczęci wójtów.

Pieczęcie miejskich władz sądowych niekiedy odnajdujemy pod dokumentami wystawionymi przez miejskie władze samorządowe. Na przykład urząd miasta Grabowa nad Prosną w 1779 r. wydał pod pieczęcią wójtowską zaświadczenie o przeprowadzeniu czynności skarbowych związanych z papierem stemplowym26.

Jeśli w naszych rozważaniach sfragistycznych kierowalibyśmy się kancelaryjną zasadą, która nakazywała uwierzytelnienie dokumentu pieczęcią wystawcy, to wówczas dużą część produkcji kancelarii miejskich powinniśmy uznać za nieważną z mocy prawa. Część dokumentów wydano bowiem odbiorcom po opieczętowaniu ich złą pieczęcią. Jednakowoż dokumenty uwierzytelnione niewłaściwą pieczęcią

23 APPoznań, AM Gniezna, sygn. 110 (liczne odciski). 24 APŁowicz, Zbiór W. Tarczyńskiego. 25 Np. testament mieszczanina pleszewskiego z 1630 r. wpisany został do księgi sądowej Pleszewa. Następnie testament ten został „wyjęty” z księgi w formie ekstraktu, który opieczętowano stemplem wójtowskim – ADWłocławek, Dokumenty, sygn. 1321. 26 MNKraków, Dz. rkps., sygn. 553 NI 118066.


były przyjmowane przez odbiorców jako pełnoprawne oświadczenia. Otwarte pozostaje pytanie, czy odbiorcy przyjmowali je gdyż rodzaj pieczęci nie miał żadnego znaczenia dla porządku prawnego, czy też dlatego, że istniały nieznane nam regulacje (np. zwyczajowe) poszerzające kompetencje wyspecjalizowanych pieczęci.

Z uwagi na etapy rozwój miejskiego wymiaru sprawiedliwości szczegółowe rozważania o miejskich pieczęciach sądowych otworzymy przeglądem stempli wójtów. Pieczęcie wójtów scharakteryzowane zostały w podręczniku sfragistyki w części przygotowanej przez Mariana Gumowskiego27. Autor skoncentrował się na funkcjonowaniu pieczęci wójtów w średniowieczu i głownie na Śląsku. Zauważył, iż znaczenie wójtów, a także nałożony na nich obowiązek odbywania służby rycerskiej spowodował, iż pieczęcie tychże swymi rozmiarami, wyobrażeniami oraz jakością wykonania nie odbiegały od stempli rycerskich.

Pieczęcie wójtów w XVI w. (jako oddzielny rodzaj stempli) zaczęły zanikać, ale przetrwały do końca I Rzeczypospolitej28. Zmniejszenie liczby pieczęci wójtów M. Gumowski wytłumaczył procesem wykup wójtostw miejskich przez szlachtę i jej niechęcią do publicznego, czyli w tym przypadku do sfragistycznego manifestowania funkcji wójtowskiej. Wykup wójtostw dziedzicznych przez samorządy miejskie także zredukował liczbę pieczęci wójtowskich. Po takiej transakcji urząd wójta dziedzicznego przeobrażał się w wójtowski sąd samorządowy, a ten funkcjonował z upoważnienia burmistrza oraz rady. Po wykupie wójtostwa pola pieczęci wójtów samorządowych stały się miejscem manifestowania znaków gminnych lub też oryginalnych symboli sądowych. Mniej istotny był w tym przypadku przekaz identyfikujący osobę wójta.

Sposób lokowania średniowiecznego miasta, silna pozycja dziedzicznego wójta, a przede wszystkim ustanowienie urzędu wójtowskiego przed utworzeniem miejskich władz samorządowych spowodowały, iż w pierwszym okresie po lokacji pieczęcie wójtów były zapewne jedynymi stemplami wykorzystywanymi urzędowo w miastach. Pieczęcie wójtów dziedzicznych miały charakter osobistych znaków urzędowych. Z tego powodu zmieniały się lub powinny się zmieniać wraz z rotacją osób zajmujących urząd.

Wyobrażenia z pieczęci wójtów dziedzicznych (co dostrzega literatura29) mogły przyczynić się do ukształtowania obrazów pieczęci władz samorządowych. Symbole wójtów mogły – w sprzyjających warunkach – zmienić się w znaki samorządu, czyli w godła lub w herby miejskie. Takich przeobrażeń znaków wójtowskich nie dostrzegamy w materiale zgromadzonym dla miast środkowopolskich, choć nie możemy ich wykluczyć. Samorządowe symbole tych ośrodków miejskich, których genezy, a także treści nie potrafimy dziś wyjaśnić (np. Grabów nad Prosną, Mikstat)

27 M. Gumowski, Sfragistyka polska, [w:] Sfragistyka, opr. M. Gumowski, M. Haisig, S. Mikucki, War-szawa 1960, s. 245. 28 Marian Gumowski (w wyżej przywołanym opracowaniu) wymienił kilka nowożytnych pieczęci wójtowskich. Wskazał na pieczęcie wójtów z Wilna (z 1587 r.), Częstochowy, Mławy oraz z Brzeźnicy (z 1607 r.). 29 S. K. Kuczyński, Herb Warszawy, Warszawa 1977, s. 18-19.


być może wyprowadzone zostały z obrazów umieszczonych w przeszłości na pieczęciach dziedzicznych wójtów (zob. s. IIII/28, III/62).

Dobry przykład, który świadczy – według nas – o zawłaszczeniu osobistego znaku wójta przez sąd wójtowsko-ławniczy, a następnie przez samorząd miejski, pochodzi z Łowicza. Przed 1690 r. powstała pieczęć wójta łowickiego Mateusza Miciela. Jej wyobrażenie tworzyło gniazdo z pelikanem karmiącym pisklęta krwią z rozerwanej piersi30 (fot. nr III/24). Wyobrażenie, które wykorzystywał wójt Mateusz, było dla części badaczy znaków miejskich Łowicza odmienioną wersją herbu miejskiego. My sądzimy, iż wójtowie łowiccy posługiwali się pieczęciami o wyobrażeniach osobistych. Za dowód w tej sprawie może posłużyć pieczęć wójta z poł. XVII w. odciśnięta pod ekstraktem z ksiąg wójtowskich Łowicza31. Należała ona do Stanisława Sierakowskiego, wójta łowickiego. Zaświadczały o tym formuła sigillacyjna dokumentu i litery S-S umieszczone na polu pieczętnym. Pole pieczęci wójta Stanisława wypełniała tarcza herbowa w ozdobnym kartuszu z godłem utworzonym z postaci kobiety. Nie wykluczamy, że była nią Temida32.

Znak wykonany pierwotnie dla wójta Miciela został przejęty w 1729 r. przez ławników łowickiego sądu wójtowskiego33, a później przez władze sądowe miasta w okresie okupacji pruskiej (fot. nr III/35). Dla tych urzędów powstały pieczęcie z wyobrażeniem pelikana w gnieździe, który karmił młode krwią z rozerwanej piersi. Motyw ten stał się także punktem wyjścia do opracowania późnego herbu Łowicza (fot. nr III/76).

Nie znamy żadnej średniowiecznej pieczęci wójta dziedzicznego z obszaru Polski centralnej. Kwerendy źródłowe ujawniły natomiast istnienie kilku pieczęci wójtów z okresu nowożytnego. Zbiór tych pieczęci możemy podzielić na trzy grupy według kryterium wyobrażenia napieczętnego. Pierwszą grupę stanowią znaki zbudowane z symboli władzy zwierzchniej, drugą utworzone z symbolu osobistego wójta, a trzecią wypełnione wyobrażeniami wyprowadzonymi z godła samorządu miejskiego. W materiale, który pochodzi z obszaru województw łęczyckiego oraz sieradzkiego nie odnaleźliśmy miejskiej pieczęci sądowej, której pole wypełnione zostałoby obrazem ilustrującym typowe cechy wymiaru sprawiedliwości. Najbliższy przykład takiej pieczęci pochodzi z Łowicza (zob. s. III/74, fot. nr III/27).

Wśród stempli wójtów, których wyobrażenia zbudowano z symboli władzy zwierzchniej, pierwszeństwo oddać należy pieczęciom z obrazem Orła Białego. Dwa 30 APŁowicz, Zbiór W. Tarczyńskiego, sygn. 37, k. 16; sygn. 38, k. 8; MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Kartoteka pieczęci i herbów miejskich w układzie alfabetycznym, zawierająca szkic pieczęci, jej opis oraz różne notatki, sygn. 1486 (Łowicz); M. Gumowski, Herby miast województwa warszawskiego, Warszawa 1938, s. 32; Legenda pieczęci wójta Miciela (MATTHAEVS MICIEL ADVO PR C LOVICI) podkreślała osobisto-urzędowy charakter tłoka. Dokument uwierzytelniony opisaną pieczęcią potwierdzał podpis wójta „Mantys Myciel Advo priuus Lowic”. 31 APŁowicz, Zbiór W. Tarczyńskiego. 32 Przedstawienie bogini sprawiedliwości (fot. nr III/II) zobaczyć możemy (obok herbu miejskiego) na stronie tytułowej księgi wójtowskiej Sulmierzyc (województwo kaliskie) – APPoznań, AM Sulmie-rzyce, sygn. I/13, k. 1. 33 APŁowicz, Zbiór W. Tarczyńskiego; M. Gumowski, Herby miast województwa warszawskiego…, s. 32.


rozpoznane przykłady pochodzą z ośrodków królewskich (Brzeźnica, Ostrzeszów). Kwerendy źródłowe pokazują, iż w miastach królewskich Wielkopolski właściwej wójtowie także wykorzystywali pieczęcie z wyobrażeniem Orła Białego bez korony. Wiemy, że Orłem Białym niekoronowanym (o zwiniętym skrzydle) w XVIII w. posługiwał się wójt w Koźminie34. Orła Białego niekoronowanego odnajdujemy na osiemnastowiecznej pieczęci wójta z Międzyrzecza35.

Zapewne w XVII w. powstała pieczęć wójta z królewskiego Ostrzeszowa. Znamy ją z odcisku pod dokumentem z końca XVIII w.36 Stan zachowania ujawnionej odbitki, a przed wszystkim uszkodzenie dolnej części wyobrażenia powoduje, iż nie możemy w pełni poznać jej przekazu. Na polu pieczęci widzimy górną część Orła Białego niekoronowanego o szerokim tułowiu i o rozpostartych skrzydłach.

W 1607 r. zakład grawera opuścił typariusz wójta z królewskiej Brzeźnicy37. Zachowane dokumenty z odciskami tejże pieczęci wójtowskiej pochodziły z 1612 r. i z lat 1630-1632. Wyobrażenie napieczętne stempla wójta brzeźnickiego zbudowane zostało z dwóch przedmiotów. Pierwszym był Orzeł Biały bez korony. Wypełniał on prawie całą przestrzeń pola pieczętnego. Drugi komunikat zawarty był w figurze heraldycznej nazwanej krzyża półtora. Figurę heraldyczną ułożono jednocześnie w kręgu legendy i na polu pieczętnym tuż pod Orłem Białym. Identyfikację krzyża półtora ułatwić miały sygle I-S rozmieszczone po jego obu stronach38. Sądzimy, iż w krzyżu brzeźnickim dostrzec należy godło Prusa I.

Genezę pieczęci wójtów z Brzeźnicy oraz z Ostrzeszowa i z wielkopolskich Koźmina oraz z Międzyrzecza (przywołanych tu jako ilustracja zjawiska) zestawić należy ze znakami sądu miejskiego wielkopolskiej Wschowy (zob. s. II/66). Zmiany obrazu pieczęci we Wschowie wywołane zostały wykupem wójtostwa39. Być może procesy, które rozpoznaliśmy dzięki zachowanym archiwaliom wschowskim, przebiegały w podobny sposób w Brzeźnicy i w Ostrzeszowie, a także w Koźmienie i w Międzyrzeczu.

W 1532 r. Zygmunt Stary „włączył” wójtostwo wschowskie do Wschowy40. W dokumencie królewskim znalazł się akapit poświęcony pieczęci wschowskiego sądu wójtowskiego. Z woli króla wyobrażenie otrzymało postać złożoną i wymowną. Jego część główną tworzył królewski Orzeł Biały niekoronowany (nullo diademate 34 AGAD, Dokumenty papierowe, sygn. 2676. 35 APZielona Góra, Wschowa, cech kapeluszników, sygn. 8, k. 42. 36 MNKraków, Dz. rkps., sygn. 561 NI 119250; M. Gumowski, Pieczęcie miast wielkopolskich..., s. 236. 37 APŁódź, Archiwum Ostrowskich i Potockich z Maluszyna, sygn. III/101, k. 44; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 551 NI 117651; W Wittyg, Pieczęcie miast..., s. 32; M. Adamczewski, Pieczęcie instytucji sądowych..., s. 59. 38 MNKraków, Dz. rkps., sygn. 551 NI 117651; W. Wittyg, Pieczęcie miast..., s. 32; M. Adamczewski, Pieczęcie instytucji sądowych..., s. 59. 39 AGAD, MK, Księgi wpisów, ks. 47, k. 358-361; MRPS, t. IV, wyd. T. Wierzbowski, Warszawa 1910-1917, nr 16393; M. Adamczewski, Pieczęcie, herb i inne znaki Wschowy (około 1290-1793), [w:] Ludzie i herby w dawnej Polsce, pod red. P. Dymmela, Lublin 1995, s. 231-232. 40 „...advocatia wschovensis civitatis Wschowa incorporatur...” – MRPS, t. IV, nr 16393.


in capite) z rozpostartymi skrzydłami, przepasany majuskułową literą S, która symbolizowała imię króla i podporządkowanie (subiectio) mieszkańców Wschowy władcy. Znakowi królewskiemu towarzyszyć miał krzyż podwójnie przekrzyżowały z dwoma czarnymi pierścieniami (toczenicami) na błękitnej tarczy herbowej. Krzyż podwójnie przekrzyżowany z pierścieniami był zmienionym herbem Jagiellonów, który od poł. XV w. współtworzył rozbudowane wyobrażenie pieczęci samorządu wschowskiego41. Wschowski znak sądowy z 1532 r. wskazywał na monarchę i na samorząd miejski, czyli na dwa ośrodki kształtujące charakter wschowskiego wymiaru sprawiedliwości.

Wyobrażenia pieczęci wójtów tworzono często z rodowych lub z osobistych herbów lub symboli urzędników42. Władza sądowa wójta, a szczególnie wójta dziedzicznego wynikała z uregulowań, które przyznawały temuż osobiste prawo do rozstrzygania sporów i skazywania winnych. Pieczęcie z herbami osobistymi lub rodowymi wójtów, jak również pieczęcie wójtów, które łączyły Orła Białego zazwyczaj bez korony z godłem rodowym lub osobistym urzędnika, były zbudowane – jak sądzimy – według tego samego modelu co pieczęci starostów grodowych. W toku kwerend udało się nam odnaleźć tylko kilka odcisków herbowych pieczęci wójtów. Zapewne jest to ilość głęboko fałszująca obraz z przeszłości.

Ekstrakty z piotrkowskich ksiąg wójtowskich w XVII w. uwierzytelniano odciskami ośmiobocznej pieczęci z syglami N-S | A-P (fot. nr III/25). Pole przywołanej tu pieczęci wypełniała szlachecka Godzięba i jej elementy zewnętrzne typowe dla herbu szlacheckiego, tj. labry, hełm oraz klejnot. Ekstrakt piotrkowski z omawianą tu pieczęcią poświadczył także podpis Wojciecha Sokowskiego43, wójta w Piotrkowie. Otwarte pozostaje pytanie, czy Wojciech Sokowski, wójt piotrkowski był właścicielem omawianego tu stempla. Ostrożnie przyjąć możemy założenie, iż Wojciech przejął typariusz zapewne Mikołaja Sokowskiego, wójta piotrkowskiego. Być może Mikołaj Sokowski był ojcem Wojciecha i poprzednikiem Wojciecha na urzędzie wójtowskim w Piotrkowie.

Pieczęć herbową wójta odnaleźliśmy w archiwaliach pozostawionych przez władze Sieradza. W 2. poł. XVIII w. ekstrakty z sieradzkich ksiąg wójtowskich uwierzytelniała pieczęć z Jastrzębcem. Należała ona do Mikołaja Taczanowskiego, wójta w Sieradzu44. Widzieliśmy ją pod ekstraktami spraw z lat 1777-1787.

Osobiste lub rodowe herby (lub gmerki) odnajdujemy na pieczęciach wójtów miast prywatnych. Uwaga generalizująca sformułowana została na podstawie tylko jednego źródła. Pole pieczęci wójta szlacheckiej Widawy zdobił zapewne osobisty45

41 M. Adamczewski, Pieczęcie, herb i inne znaki Wschowy..., s. 227-228. 42 Np. pieczęć wójta Rypina z herbem Nałęcz i z literami I-S – MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 10694; P. Bokota, Kolekcja sfragistyczna Franciszka Tarczyńskiego w zbiorach Muzeum Diece-zjalnego w Płocku, [w:] Zbiory pieczęci w Polsce, pod red. Z. Piecha, W. Strzyżewskiego, Warszawa 2009, s. 297. 43 APPiotrków, Hipoteka miasta Piotrkowa, sygn. 137 (nr hipoteczny 177), k. 4v. 44 APSieradz, AM Sieradza, sygn. 1, k. 30-105 (liczne odciski) 45 Podanego godła nie odnotował Stanisław Krzyżanowski (S. Krzyżanowski, Słownik heraldyczny dla pomocy w poszukiwaniach archeologicznych, Kraków 1870).


symbol urzędnika46. Odcisk pieczęci wójta widawskiego uwierzytelniał ekstrakt z widawskich ksiąg sądowych z końca XVII w. Pole stempla wypełniała tarcza herbowa z godłem utworzonym z łękawicy (podobnej do łękawicy Awdańca) oraz z sześciopromiennej gwiazdy pod łękawicą.

Jeszcze mniej wiemy o pieczęciach wójtów z miast kościelnych. Być może własną pieczęcią posługiwał się wójt Rzgowa47, miasta kapituły krakowskiej. Na polu szesnastowiecznej pieczęci wójta rzgowskiego zobaczyć możemy postać biskupa in pontificalibus, a także tarczę herbową o zatartym godle poniżej postaci biskupa i częściowo w kręgu legendy otokowej48. Godłem herbu ze rzgowskiej pieczęci wójtowskiej mogły być trzy korony kapituły krakowskie lub godło rodowe niezidentyfikowanego biskupa krakowskiego, czyli hierarchy, w imieniu którego sprawowano sądy w kościelnym Rzgowie.

Interesujący przekaz pochodzi z Wolborza, miasta kościoła włocławskiego. Ekstrakty z akt wójtowskich Wolborza w 2. poł. XVII w. pieczętowane były odciskami z wyobrażeniem herbu Grabie. Pieczęć tę znajdujemy na dokumentacji wytworzonej w 1645 r.49 oraz na ekstrakcie wójtowskim, który relacjonował sprawę z 1686 r.50 Nie znamy jeszcze wójtów wolborskich z XVII w. Możemy jedynie przypuszczać, iż jeden z nich był szlachcicem i pieczętował się herbem Grabie. Przy istniejącym stanie badań nie możemy wykluczyć też innej identyfikacji obrazu ze stempla wójtowskiego. Możemy założyć, iż Grabie na polu pieczęci, która służyła do uwierzytelnienia wolborskich pism wójtowskich, należały do Andrzeja Lipskiego, biskupa włocławskiego (1622-1631).

Obok wójtów władzę sądową w miastach sprawowali ławnicy. Sędziowie sądów wójtowsko-ławniczych posługiwali się najczęściej pieczęciami o obrazach, które odwoływały się do symboliki samorządu miejskiego. Otwarte pozostaje pytanie o przyczyny, dla których znak ogólnomiejski w niezmienionej lub zmodyfikowanej formie przenoszony był z pieczęci miasta na stempel sądowy. Możemy jedynie przypuszczać, iż użyczenie znaku samorządowego wynikało z relacji prawnych lub organizacyjnych, które łączyły burmistrza i radę miejską z miejscowym wymiarem sprawiedliwości. Wspólne wykorzystywanie tego samego lub odmienionego znaku przez różne instytucje samorządu i sądów miejskich podkreślało jednorodność władzy w dawnym mieście. Obok sądowych pieczęci o treściach samorządowych występowały typariusze wójtowsko-ławnicze, na których umieszczono symbole kojarzone z cechami wymiaru sprawiedliwości (św. Michał Archanioł, Temida, waga sprawiedliwości, miecz).

Prezentację środkowopolskich pieczęci ławniczo-wójtowskich rozpoczniemy od omówienia obrazów, które przejęte został przez sądy z symboliki samorządów 46 AGAD, Dokumenty papierowe, sygn. 2745. 47 Napis otokowy SIGIL ADVOCATI CIVIT RZGOWIEN nie rozstrzyga, czy dysponentem pieczęci był wójt, czy też wójtowski wymiar sprawiedliwości. 48 M. Baruch, Pabianice, Rzgów i wsie okoliczne. Monografia historyczna dawnych dóbr kapituły kra-kowskiej w Sieradzkiem i Łęczyckiem, Warszawa 1903, s. 241. 49 ADWłocławek, Dokumenty, sygn. 1387. 50 Tamże, sygn. 794.


miejskich, a zakończymy symbolami, które opisywały niektóre cechy wymiaru sprawiedliwości np. jego bezstronność, udział czynnika nadprzyrodzonego, czy też nieuchronność kary.

W Ostrzeszowie w różnym czasie powstały oraz były wykorzystywane trzy pieczęcie miejskich instytucji sądowych, tj. pieczęć ławników ostrzeszowskich, stempel wójta ostrzeszowskiego (zob. s. III/70) oraz typariusz urzędu wójtowskiego. Pieczęcie samorządowego wymiaru sprawiedliwości, tj. ławników, a także urzędu wójtowskiego otrzymały wyobrażenia wyprowadzone z symboliki miejskiej.

W XVI w. powstała pieczęć ławników ostrzeszowskich51. Jej wyobrażenie stanowiła głowa Orła Białego koronowanego i trzy gwiazdy. Przedmioty te ułożono na tarczy herbowej. Obraz z pieczęci ławników wiernie powtarzał symbol miejski Ostrzeszowa. W 1785 r. dla urzędu wójtowskiego w Ostrzeszowie wykonano tłok52 o obrazie zbliżonym do ogólnomiejskiego godła samorządowego. Symbol urzędu wójtowskiego tworzyło godło miejskie (głowa koronowanego Orła Białego i trzy gwiazdy) oraz dwie gałązki roślinne. Otwarte pozostaje pytanie, czy w gałązkach roślinnych widzieć należy istotny przekaz symboliczny, czy też detal, który tylko wypełniał puste miejsca.

Drugi przykład, który świadczy o wykorzystywaniu godła samorządowego przez miejskie władze sądowe, pochodzi z Pajęczna. Znamy dwie pieczęcie wykonane dla władz tegoż miasta w XVII w. Jeden stempel służył samorządowi (pieczęć radziecka), a drugi miejskiemu wymiarowi sprawiedliwości (pieczęć wójtowska). Obie pieczęcie wykonano przed 1662 r. w tym samym zakładzie grawerskim. Nadano im identyczne formy (owalne) oraz wyposażono w te same wyobrażenia, czyli w godła miejskie. Pieczęcie różniły się tylko brzmieniem części legendy otokowej53.

Z XVII w. pochodzi pieczęć ławniczo-wójtowska Grabowa nad Prosną54. Jej wyobrażenie również wiernie powtarzało godło miejskie, czyli pelikana w gnieździe karmiącego młode krwią z rozerwanej piersi (fot. nr III/26).

Nieczytelny (z uwagi na obecny stan zachowania źródeł) jest obraz systemu sfragistycznego Szczercowa. Możemy przypuszczać, iż urzędnicy miejscy tegoż posługiwali się samorządowymi pieczęciami miejskimi, pieczęcią wójtowską oraz pieczęcią wicewójta. Najprawdopodobniej godło miejskie Szczercowa przeniesione zostało na pole pieczęci miejskiego wymiaru sprawiedliwości. Na pieczęci

51 M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich..., nr B 456. 52 AGAD, AP-G, nr 461; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 561 NI 119249; MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 49709. 53 Pieczęć rady miejskiej – MIASTA PAIECZNA IKM RADZIECZKA – MNKraków, Dz. rkps., sygn. 561 NI 119288-119289; MNWarszawa, Dział monet i medali, sygn. 49711; pieczęć wójtowska – P MIASTA PAIECZNA IKM WÓJTOWSKA – M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich...., nr B 467. 54 AAPoznań, Biskupi poznańscy. Acta visitationum, sygn. AV 47, k. 363v; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 553 NI 118066.


wicewójta55 – jak wynika to z badań M. Gumowskiego – umieszczono jedną wieżę obronną. Przypominała ona konstrukcję, którą my znamy z pieczęci ogólnomiejskiej.

Symbol czternastowiecznego Wielunia przejęła czternastowieczna wieluńska ława sądowa56. Wykonawca pieczęci ławniczej zmienił nieco konstrukcję wieży, a także wypełnienie pustych przestrzeni pola. Na pieczęci ogólnomiejskiej wieża obronna położona została na polu pokrytym gwiazdami. Twórca pieczęci sądowej wypełnił zaś wolne przestrzenie pola pieczętnego gałązkami. Dwa czternastowieczne tłoki wieluńskie różniły się przede wszystkim swymi rozmiarami. Otwarte pozostaje pytanie o powody takiego zróżnicowania tych dwóch tłoków. Zmniejszenie średnicy wieluńskiej pieczęci sądowej w stosunku do pieczęci samorządowej tłumaczyć możemy uwarunkowaniami symbolicznymi, czyli zamiarem i potrzebą zbudowania wieluńskiego systemu sfragistycznego. Rzecz możemy wytłumaczyć równie dobrze przyczynami finansowymi. Pieczęć ławnicza była zapewne tańsza.

Znamy pieczęcie sądów miejskich, których wyobrażenia różniły się nieco od wzorców wykorzystywanych przez samorząd57. Dobry przykład pochodzi z Ujazdu. Godło miejskie Ujazdu w odmienionej formie wprowadzone zostało na pole siedemnastowiecznego stempla wójtowskiego58. Jego obraz utworzono z trzech wież. W tym samym czasie znakiem samorządu Ujazdu był mur miejski z trzema wieżami.

Dla badaczy wyobrażeń pieczęci miejskich władz sądowych szczególnie interesujące są te znaki, które zaprojektowano tak, aby informowały one o cechach wymiaru sprawiedliwości, czyli przekazywały informacje o istocie sądzenia oraz wyrokowania. Tego rodzaju symbole podkreślały udział sił nadprzyrodzonych w odkrywaniu prawdy oraz w trakcie wydawania wyroku. Mogły także zawierać przesłanie na temat doczesnego charakteru sądzenia, a także karania.

W materiale z województw łęczyckiego i sieradzkiego nie ma żadnej pieczęci, która zawierałaby ten rodzaj komunikatu. Najbliższy przykład pochodzi z Łowicza. W 1607 r. powstał typariusz łowickiej pieczęci „sprawiedliwości” (zob. s. III/66) z wyobrażeniem św. Michała Archanioła z mieczem i z wagą sprawiedliwości59 (fot. nr III/27). Obraz z łowickiej pieczęci „sprawiedliwości” wskazywała na dwie czynności niezbędne w pracy wymiaru sprawiedliwości, tj. osądzenie (ważenie) czynów i wyegzekwowanie wyroku (karanie). Święty Michał Archanioł, mierniczy niebiański dobrze charakteryzował istotę działań sędziowskich. Odnajdujemy go np. na pieczęci wójtowskiej Trzciela60 i na pieczęci „sprawiedliwości” z Torunia61.

55 MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Kartoteka…, sygn. 1491. 56 M. Gumowski, Najstarsze..., nr 492; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 760. 57 Autorzy niektórych opracowań heraldycznych sądzą, iż korekta znaku miejskiego oraz sposób dostosowania go do potrzeb pieczęci sądowej wynikały z ustroju władz miejskich – K. Sochaniewicz, Herb miasta Lwowa, Lwów 1933, s. 23. 58 MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Kartoteka…, sygn. 1491; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 724. 59 APŁowicz, Zbiór W. Tarczyńskiego; Muzeum w Łowiczu, sygn. Łowicz 1696 MNW. 60 APPoznań, Zbiór tłoków pieczętnych, sygn. T. IX. 257; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, B 707. 61 Muzeum w Toruń, sygn. MT / HT271.


Miejskie władze sądowe mogły posługiwać się uniwersalnymi symbolami, wymiaru sprawiedliwości. Z symboliki antycznej Temidy lub z sądowych obrazów św. Michała Archanioła przejęte zostały waga i miecz sprawiedliwości. Wiemy, że dla sądu miejskiego w wielkopolskim Rawiczu w 1646 r. przygotowano pieczęć o wyobrażeniu, które harmonijnie łączyło odmienione godło miejskie (niedźwiedzia) z wagą sprawiedliwości62.

Do symboli władzy sądowej zaliczamy klucze. Występowały w znakach sądowych niektórych miast z Wielkopolski właściwej np. Lwówka (fot. nr III/I) oraz Poznania63.

Szczególne miejsce w symbolice pieczęci sądów miejskich zajmowało wyobrażenie Chrystusa-sędziego, który zasiadał na łuku tęczy ze stopami wspartymi na kuli Uniwersum z lilią i mieczem obok głowy. Takie obrazy odnajdujemy na pieczęciach sądowych z Gniezna64, Kościana65 i z Wilna66.

62 APPoznań, Zbiór tłoków pieczętnych, sygn. T. IX. 219; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielko-polskich…, B 559. 63 P. Stróżyk, Systematyka średniowiecznych i nowożytnych pieczęci miejskich Poznania. Status causa et controversione, „Roczniki Historyczne”, 2006, t. LXXII, s. 147-150. 64 Pieczęć ławników Gniezna z XVI w. – APPoznań, Poznań cechy, sygn. 376, k. 2; MPPPGniezno, Kolekcja odlewów gipsowych pieczęci ks. L. M. Formanowicza, sygn. MPPPG / 156 / Kopie; pieczęć ławników Gniezna z 1653 r. – APPoznań, AM Gniezna, sygn. 110, k. 3-76; MPPPGniezno, Kolekcja odlewów gipsowych pieczęci ks. L. M. Formanowicza, sygn. MPPPG / 157 / Kopie. 65 APPoznań, Poznań cechy, sygn. 160, k. 84. 66 J. Adamus, O herbie miasta Wilna, Łódź 1996, s. 114; E. Rimša, Pieczęcie miast Wielkiego Księstwa Litewskiego, Warszawa 2007, nr 411-419.

Pieczęcie sądów miast wolnych w latach 1791-1792

mianę zasad funkcjonowania sądownictwa w miastach wolnych Rzeczypospolitej przyniosło ustawodawstwo miejskie Sejmu Wielkiego. Decyzje prawodawcy

w sprawie organizacji sądów miejskich uznać należy za element szerszych działań zmierzających do gruntownego przeobrażenia wymiaru sprawiedliwości na ziemiach polskich w ostatnich latach XVIII w. Zreformowany został wtedy trybunał koronny (zob. s. II/97-98), a w miejsce sądów ziemskich i grodzkich utworzono sądownictwo ziemiańskie (zob. s. II/118-119).

Konstytucje sejmowe, które przekształciły miejski wymiar sprawiedliwości były odpowiedzią na wady dotychczasowego systemu sądowego. Były też rezultatem przemyśleń ówczesnych reformatorów. O podjęciu debaty sejmowej zdecydowała także reakcja mieszczan z miast królewskich na poddanie ich sądownictwa pod nadzór starostów. W 1768 r. określony został nowy tryb apelacji od wyroków sądów miejskich. Prawodawca uznał, iż skazani przez sądy miejskie (ławniczo-wójtowskie lub burmistrzowskie) powinni odwoływać się do sądu starosty, a dopiero po jego orzeczeniu do asesorii. Mimo, iż nowelizacja przepisów dotyczyła organizacji sądownictwa, to realnie zwiększała ona ogólny nadzór starostów nad samorządem miejskim miast królewskich. Mieszczanie podjęli walkę o zniesienie sądowej kurateli starostów1. W postulatach zgłaszanych np. w czasie „czarnej procesji” (1789 r.), a także podczas innych wystąpień publicznych sławetni domagali się zreformowania ustroju miejskiego. W latach 1789-1791 powstało kilka projektów, na podstawie których można było naprawić miejski wymiar sprawiedliwości. Różniły się one w szczegółach, ale były zgodne w sprawie przywrócenia dawnej dwuinstancyjności postępowania sądowego i w kwestii utworzenia miejskiego sądu apelacyjnego.

Efektem tych poszukiwań był trzeci artykuł konstytucji sejmowej Miasta nasze królewskie wolne w państwach Rzeczypospolitej z 18 kwietnia 1791 r. Problem sądownictwa miejskiego odnotowany został też w ustawie rządowej z 3 maja 1791 r. Zapis w niej zawarty odsyłał jednak zainteresowanych do prawa Miasta nasze królewskie wolne… . Kolejne konstytucje Sejmu Wielkiego, a dotyczące miast precyzowały zapisy ogólne z 18 kwietnia2. Przepisy konstytucyjne o ustroju miejskim z 18 kwietnia uściśliła konstytucja Urządzenie wewnętrzne miast wolnych Rzeczypospolitej w Koronie i w Wielkim Xięstwie Litewskim z 30 czerwca 1791 r.3 Dalsze decyzje, a istotne dla funkcjonowania miejskiego wymiaru sprawiedliwości zapadły w październiku 1791 r. Wówczas Sejm Wielki przyjął konstytucję Urządzenie sądów miejskich i asesorii4.

Obszar Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego prawodawca podzielił na wydziały. Były to jednostki administracyjno-sądowe stworzone dla pogrupowania

1 J. Sobczak, Sądy apelacyjne wydziałowe w Poznaniu i w Gnieźnie, „Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski o Pomorza”, 1976, t. XII, z. 1, s. 105-108; tegoż, Wschowski sąd apelacyjny wydziałowy, „Rocznik Leszczyński”, 1982, t. VI, s. 309. 2 VL, t. IX, Petersburg 1889, s. 218-219. 3 Tamże, s. 295. 4 Tamże, s. 301-312; J. Sobczak, Wschowski sąd apelacyjny…, s. 315.

Z

Pieczęcie sądów miast wolnych w latach 1791-1792 77

miast. Centrum administracyjne wydziału stanowiło miasto wydziałowe. Granice wydziałów prawodawca wykreślił z uwzględnieniem podziałów administracyjnych na województwa, choć nie zawsze oba porządki (wydziałowy oraz wojewódzki) pokrywały się. W skład wydziału wchodziły miasta wolne wraz z ich jurydykami. W ośrodkach o liczbie mieszczan-posesjonatów wyższej od sześciuset tworzono cyrkuły. Posesjonaci mieli prawo do uczestniczenia w zgromadzeniach „ludu miejskiego”, podczas których decydowali o sprawach istotnych dla miasta (lub dla cyrkułu), ale przede wszystkim wybierali urzędników miejskich i sędziów sądów miejskich miejscowych. Wyłaniali także deputatów na zgromadzenia wydziałowe.

Nowe sądownictwo miejskie otrzymało złożoną strukturę. Obok starych sądów, a zachowanych w nowych realiach (sądu potocznego wójta i sądu magistrackiego) działały sądy ordynaryjne primae instantie, czyli sądy miejskie miejscowe oraz sądy apelacyjne wydziałowe. Część spraw mieszczan rozpatrywały sądy komisji policji i komisji porządkowych cywilno-wojskowych. Każdy sąd miał wyznaczony zakres orzekania, tj. tzw. właściwość rzeczową. Sąd potoczny wójta rozstrzygał w drobnych sprawach, gdzie kontrowersje dotyczyły przedmiotów bądź czynności o wartości niższej niż pięćdziesiąt zł, a kara, jaką można było nałożyć za popełnienie czynu nie przekraczała dwunastu zł. Sąd magistracki wyrokował w sprawach przeciwko urzędnikom miejskim.

Głównym sądem miejskim stał się sąd miejski miejscowy. Działał w każdym mieście małym i w cyrkułach miast większych. Zasiadało w nim pięciu sędziów pod przewodnictwem burmistrza. Sąd miejski miejscowy wydawał ostateczne orzeczenia w sprawach, w których roszczenia nie przekraczały trzystu zł, a orzeczona kara mogła wynieść najwyżej pięćdziesiąt zł lub trzy dni więzienia. Przy sporach prowadzonych o wyższe sumy orzeczenia sądu pierwszej instancji kontrolował sąd apelacyjny wydziałowy lub asesoria. Sąd pierwszej instancji był kompetentny do rozstrzygania także sporów toczonych pomiędzy szlachtą i mieszczanami o komorne lub o wynagrodzenie za wykonaną pracę. Sąd miejski miejscowy nie otrzymał uprawnień do wyrokowania w sprawach kryminalnych. Te trafiały od razu do właściwego terytorialnie sądu apelacyjnego wydziałowego. W sądzie apelacyjnym wydziałowym badano odwołania od wyroków sądów pierwszej instancji w sprawach cywilnych o dobra warte mniej niż trzy tysiące zł. Wyroki sądu apelacyjnego wydawane były w imieniu króla5, co zapewne zadecydował o treści obrazów na pieczęciach miejskich sądów apelacyjnych.

Konstytucja sejmowa z 18 kwietnia 1791 r. określiła zasięg funkcjonowania sądów apelacyjnych6, tj. ich tzw. właściwość terytorialną. Sąd apelacyjny w Łęczycy obsługiwał apelacje wnoszone z miast wolnych z województw łęczyckiego, brzeskiego, kujawskiego i inowrocławskiego, a sąd w Sieradzu apelacje z miast

5 „...pozwy zaś do tego sądu, tudzież dekreta, extrakty, tranzakcyje będą wychodzić pod tytułem królewskim...” – VL, t. IX, Petersburg 1889, s. 307; APPoznań, AM Gniezna, sygn. I/60, k. 7; A. Chmiel, Pieczęcie m. Krakowa, Kazimierza, Kleparza i jurydyk krakowskich do końca XVIII wieku, Kraków 1909, s. 52. 6 VL, t. IX, Petersburg 1889, s. 218.


wolnych województwa sieradzkiego z ziemią wieluńską. Mieszkańcy miast wolnych województwa rawskiego z apelacją udawali się do Warszawy. Sąd apelacyjny w Kaliszu rozpatrywał m. in. sprawy mieszczan z miast wolnych województwa kaliskiego oraz z powiatów konińskiego i pyzdrskiego tej części, „która iest z strony Warty od Gniezna”.

Najwyższą instancją nowego sądownictwa miejskiego był sąd asesorski. Jeden powołano dla Korony w Warszawie, a drugi dla Litwy w Wilnie. Sąd asesorski obradował pod przewodnictwem „pieczętarza”. Sposób zorganizowania sądu asesorskiego i osoba przewodniczącego składu orzekającego zadecydowały o trybie uwierzytelnienia jego dokumentów. Prawodawca zdecydował, iż wyroki asesorii poświadczane będą odciskami pieczęci koronnej większej albo litewskiej większej lub pieczęci koronnej mniejszej albo pieczęci litewskiej mniejszej „podług tego, jak który pieczętarz sądom asesorskim prezydować będzie”7. Asesoria wyrokowała na temat poprawności wyroków w sprawach kryminalnych orzeczonych przed sądem apelacyjnym wydziałowym, a także w sprawach cywilnych w drugiej instancji, gdy spór dotyczył kwoty wyższej niż trzy tysiące zł.

Ustanowienie sądów miejskich pierwszej instancji, a także konstytucyjne określenie wyobrażeń ich pieczęci wpłynęło na brzmienie herbowych akapitów przywilejów lokacyjnych, które wydawano dla miast wolnych koronnych w 1792 r. W dokumencie dla Kozichgłów z 27 kwietnia 1792 r. Stanisław August zaznaczył, iż znak miejski (nazywany „herbem miasta”) wykorzystywany będzie przez magistrat i przez sąd miejski miejscowy8.

Działalność sądów miejscowych oraz sądów apelacyjnych zakończyła klęska Polski w wojnie z Rosją i decyzje konfederacji targowickiej z 2. poł. 1792 r.9 W dniu 29 października 1792 r. przywrócone zostały sądy, które funkcjonowały w Rzeczypospolitej przed 1788 r.10 W listopadzie 1793 r. sejm grodzieński podjął decyzje w sprawie miejskiego wymiaru sprawiedliwości11. Ustawodawstwo grodzieńskie nie obejmowało zasięgiem województw łęczyckiego i sieradzkiego, ale warto wspomnieć o przyjętych wówczas rozwiązaniach.

Pod koniec 1793 r. powstały sądy ordynaryjne wójtowsko-ławnicze, które rozstrzygały m. in. sprawy spadkowe, regulowały bieg transakcji, orzekały o długach i wyznaczały linie rozgraniczające grunty. Przed sądami ordynaryjnymi wójtowsko-ławniczymi wyjaśniane miały być także sprawy, które wynikały z tzw. przykrości

7 Tamże, s. 309. 8 APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 55, k. 14. 9 W maju sejm Rzeczypospolitej podjął decyzję o zawieszeniu działania sądów na obszarach zajętych przez wroga (VL, t. IX, Petersburg 1989, s. 469-470). Wydziałowy sąd gnieźnieński zaprzestał wyrokowania w końcu lipca, a poznański na pocz. sierpnia 1792 r. – J. Sobczak, Sądy apelacyjne wydziałowe…, s. 141. 10 L. Wegner, Konfederacya województw wielkopolskich poznańskiego, kaliskiego, gnieźnieńskiego i ziemi wschowskiej dnia 20 sierpnia 1792 r. w mieście Środzie zawiązana, Poznań 1863, s. 219; J. Wąsicki, Konfederacja targowicka i ostatni sejm Rzeczypospolitej z 1793 roku (Studium historyczno-prawne), „Studia nad Historią Prawa Polskiego”, 1952, t. XXI, z. 2, s. 222. 11 VL, t. X, Poznań 1952, s. 202-203.


sąsiedzkich. W miastach II i III kategorii (miasta wojewódzkie oraz parafialne) sądy ordynaryjne nie wyrokowały w sprawach kryminalnych. Przekazywano je sądom ordynaryjnym miast I kategorii (Kraków, Warszawa, Lublin, Sandomierz i Łuck). Sejm grodzieński zdecydował, iż wyobrażeniem pieczęci sądu ordynaryjnego będzie herb miasta12. Apelacje od wyroków w sprawach ważniejszych kierowane były do sądu nadwornego.

W literaturze przedmiotu odnaleźć możemy informacje o pieczęciach sądów miejskich miejscowych cyrkułu kazimierskiego w Krakowie13 i cyrkułu drugiego w Warszawie14 oraz sądów miejskich miejscowych dwóch miast wielkopolskich, (Mieściska15, Wschowa16). Znamy też odrys pieczęci sądu pierwszej instancji z Radomia17. Badania Mariana Gumowskiego nad pieczęciami miast województwa warszawskiego poszerzyły katalog pieczęci sądów miejskich miejscowych o trzy zabytki18. Studia Marii Trojanowskiej ujawniły dwie pieczęcie sądów lubelskich19. Ostatnio poznaliśmy trzy stemple sądów miejskich miejscowych miast i cyrkułów w miastach Wielkiego Księstwa Litewskiego20.

W wyniku dotychczasowych kwerend udało się odnaleźć tylko dwie pieczęcie sądów miejskich miejscowych z województw łęczyckiego i sieradzkiego. Skromna podstawa źródłowa jest naturalną konsekwencją krótkiego okresu funkcjonowania sądów miejskich miejscowych. Powołane do życia 6 października 1791 r. utraciły moc wyrokowania w drugiej poł. 1792 r.21 Część pieczęci sądowych, a wnioskujemy o tym z dat umieszczonych w ich legendach powstała dopiero w 1792 r.22 Świadczy to, że rzeczywisty czas ich legalnego użytkowania zbliżony był do sześciu miesięcy.

12 Tamże, s. 203. 13 A. Chmiel, Pieczęcie m. Krakowa, Kazimierza, Kleparza…, s.74-76. 14 M. Gumowski, Herby i pieczęcie warszawskie, „Miesięcznik Heraldyczny”, 1935, t. XIV, nr 4, s. 52; S. K. Kuczyński, Herb Warszawy, Warszawa 1977, s. 42-43. 15 M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich do końca XVIII wieku, Warszawa 2000, nr B 393. 16 Tegoż, Pieczęcie, herby i inne znaki Wschowy (około 1290-1793), [w:] Ludzie i herby w dawnej Polsce, pod red. P. Dymmela, Lublin 1995, s. 232; tegoż, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 805. 17 J. Wiśniewski, Dekanat radomski, Radom 1911, wkładka ilustracyjna; H. Seroka, Herby miast mało-polskich do końca XVIII wieku, Warszawa 2002, s. 119. 18 M. Gumowski, Herby miast województwa warszawskiego, Warszawa 1938, s. 29, 58, 61 (Latowicz, Warka, Zakroczym). 19 M. Trojanowska, Katalog pieczęci miasta Lublina od 1317 do roku 1811, „Archeion”, 1974, t. LX, nr 21-22 (sąd pierwszej instancji cyrkułu miasta Lublina, sąd pierwszej instancji cyrkułu podzamcze miasta wydziałowego Lublina). 20 E. Rimša, Pieczęcie miast Wielkiego Księstwa Litewskiego, Warszawa 2007, nr 247, 345, 383, 386 (Nowy Dwór, Troki, dwa cyrkuły Wilna). 21 Urzędy funkcjonujące w Krakowie przestały działać dnia 12 września 1792 r. – A. Chmiel, Pieczęcie m. Krakowa, Kazimierza, Kleparza…, s. 53. 22 Pieczęć sądu pierwszej instancji w Gnieźnie – APPoznań, AM Gniezna, sygn. 110, k. 36-37; pieczęć sądu pierwszej instancji w Piotrkowie – Muzeum w Piotrkowie, sygn. MP-H/308; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 485; pieczęć sądu pierwszej instancji w Radomiu – J. Wiśniewski, Dekanat radomski…, wkładka ilustracyjna; pieczęć sądu pierwszej instancji w Warce – M. Gumowski, Herby miast województwa warszawskiego…, s. 58; pieczęć sądu pierwszej instancji we Wschowie – APPoznań, Zbiór tłoków pieczętnych, sygn. T. 272; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 805.


Znamy też pieczęcie z datami 1791. W tych przypadkach nie wiemy, czy rok 1791 wiązać należy z momentem wykonania tłoka, czy też zobaczyć w nim powinniśmy inskrypcję, która upamiętniała powołanie nowej instytucji sądowej23. Badania nad stemplami sądowymi Wilna świadczą, iż data 1791 określała moment zakończenia prac nad tłokiem24.

Przypuszczamy, że okres działania sądów miejskich miejscowych był zbyt krótki, aby sędziowie wszystkich sądów zdążyli z wymianą typariuszy. Wiemy, że pieczęć ostrzeszowskiego urzędu wójtowskiego z datą 1785 wykorzystywana była do uwierzytelnienia dokumentów jeszcze 30 grudnia 1791 r.25 Nie wiemy natomiast, czy w Ostrzeszowie w ostatnich miesiącach I Rzeczypospolitej miejscowy wymiar sprawiedliwości posługiwał się stemplem sądu pierwszej instancji.

Stan rozpoznania oryginalnych dokumentów sądów miejskich z ostatnich lat I Rzeczypospolitej nie pozwala na kompetentne omówienie zasięgu funkcjonowania miejskich pieczęci sądowych w okresie od końca 1791 do poł. 1792 r. Podczas kwerend archiwalnych oraz muzealnych częściej odnajdywane były tłoki pieczętne sądów miejskich miejscowych niż uwierzytelnione nimi dokumenty (np. Wschowa, Kazimierz). Dwa odciski pieczęci sądów miejskich miejscowych z obszaru Łęczyckiego oraz Sieradzkiego (Piotrków, Radomsko) długo znane były tylko z odcisków kolekcjonerskich oraz z odbitek z 2. poł. XIX w., które wykonano z oryginalnych tłoków w celu udowodnienia tradycji heraldycznej obu miast.

Nie wiemy, czy stemple sądów miejskich miejscowych utraciły swoją moc uwierzytelnienia dokumentów po przejęciu władzy przez targowiczan. Nie wiemy, czy w okresie od poł. 1792 do listopada 1793 r. środkiem uwierzytelnienia pism sądowych ponownie uczyniono pieczęcie wójtów lub pieczęcie wójtowsko-ławnicze sprzed reform Sejmu Wielkiego. Nieliczne świadectwa pozwalają sądzić, iż zmiany polityczne z lat 1792-1793 nie odebrały mocy uwierzytelnienia pieczęciom, które stworzono w okresie Sejmu Wielkiego. Pieczęć sądu pierwszej instancji Gniezna wykorzystywana była np. w 1793 r.26 Wiemy też, że pieczęcią sądu ordynaryjnego pierwszej instancji Piotrkowa (fot. nr III/28) uwierzytelniono dokument ze stycznia 1800 r.27

W zgodzie z konstytucją z października 1791 r. sądy miejskie miejscowe miał prawo do wystawiania pozwów, dekretów, rezolucji, a także uprawnienia do opisywania transakcji28. Nie mamy pewności, czy cała produkcja kancelaryjna sądów pierwszej instancji uwierzytelniana była odciskami pieczęci sądów miejscowych. W dokumentacji aktowej Gniezna zachowały się poszyty z oryginalnymi pozwami przed sąd ladwójta i miejskiej ławy sądowej29 (zob. s. III/14). Oryginały pozwów 23 Pieczęć sądu pierwszej instancji w Mieścisku – M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 393. 24 E. Rimša, Pieczęcie miast Wielkiego Księstwa Litewskiego…, nr 382-383. 25 MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 49709. 26 APPoznań, AM Gniezna, sygn. 110, k. 36-37. 27 APPiotrków, Hipoteka miasta Piotrkowa, sygn. 137 (nr hipoteczny 178), k. 23. 28 VL, t. IX, Petersburg 1889, s. 306. 29 APPoznań, AM Gniezna, sygn. 110, k. 3-76.


z 1792 i z 1793 r. uwierzytelnione były odciskami pieczęci ławniczej z datą 1653. W tym samym czasie ekstrakty opisujące czynności sądowe, a sporządzone na podstawie zapisów z gnieźnieńskich ksiąg miejskich landwójtowskich znakowano odbitkami pieczęci sądu pierwszej instancji30.

Po ustaleniu reguł funkcjonowania sądów pierwszej instancji prawodawca określili treści, jakie powinny znaleźć się na pieczęciach sądowych. Opisał ich wzorcowe wyobrażenia, a także sformułował brzmienie właściwej legendy otokowej. O treściach legend pieczęci decydował sposób zorganizowania sądów miejskich miejscowych. Legendy pieczęci sądów pierwszej instancji małych miast składać się miały z nazwy instytucji oraz z dopełnienia w postaci informacji o mieście, w którym sąd sprawował jurysdykcję31. Legendy sądów pierwszej instancji, które wyrokowały w cyrkułach miast wydziałowych, informować miały o dysponencie typariusza, przynależności do cyrkułu i do miasta, a także o związkach sądu z magistratem miasta wydziałowego32. Napisy otokowe pieczęci sądów pierwszej instancji z miast większych (podzielonych na cyrkuł), ale które nie pełniły funkcji stolicy wydziału, zawierać miały dane o dysponencie pieczęci, cyrkule, nazwie miasta oraz o jego przynależności do wydziału33.

Napisy na pieczęciach formułowano w zasadzie w języku polskim, choć zwraca uwagę (zalecona przez prawodawcę) łacińska nazwa sądu. Brzmienie legendy otokowej w części opisującej instytucję pozostawało w zgodzie z urzędową nazwą sądu miejskiego miejscowego, a nie z objaśnieniem (obecnym w ustawie), ale wyrażonym w języku polskim34.

Zinwentaryzowane pieczęcie sądów miejskich miejscowych pozwalają na sprawdzenie, czy wola prawodawcy została zrealizowana. Analiza zebranego materiału ujawnia pieczęcie wiernie powtarzające tekst z konstytucji i napisy odległe od ustalonego wzorca. W zgodzie z konstytucją powstały legendy dwóch typariuszy sądów miejskich miejscowych cyrkułu kazimierskiego w Krakowie35. Pieczęć sądu miejskiego pierwszej instancji Radomia wyposażono zaś w legendę o spolszczonym tekście, w której nazwę łacińską, a opisującą sąd zastąpiono polskim tłumaczeniem36.

30 Tamże, k. 37. 31 SĄD ORDYNARYINY PRIMAE INSTANTIAE MIASTA „N” – VL, t. IX, Petersburg 1889, s. 306. 32 SĄD PRIMAE INSTANTIAE CYRKUŁU „N” MIASTA „N” MAGISTRAT MIASTA WYDZIAŁO-WEGO „N” – VL, t. IX, Petersburg 1889, s. 306. 33 SĄD PRIMAE INSTANTIAE CYRKUŁU „N” MIASTA „N” DO WYDZIAŁU „N” NALEŻĄCEGO – VL, t. IX, Petersburg 1889, s. 306. 34 Oficjalna nazwa sądu z Urządzenia sądów mieyskich i asesoryj miała postać „sąd ordynaryiny primae instantie, czyli sąd miejski mieyscowy” – VL, t. IX, Petersburg 1889, s. 302. 35 SĄD PRIMAE INSTANTIAE CYRKUŁU KAZIMIERSKIEGO MIASTA WOLNE WYDZIAŁO-WEGO Y STOŁECZNEGO KRAKOWA – A. Chmiel, Pieczęcie m. Krakowa, Kazimierza, Kle-parza…, s. 75; SĄD PRIMAE INSTANCYAE CYRKUŁU DROGI KRAKOWSK – A. Chmiel, Pie-częcie m. Krakowa, Kazimierza, Kleparza…, s. 75. 36 PIECZEC SADU PRIMO INSTANCYI MIASTA […] RADOMIA | 1792 – J. Wiśniewski, Dekanat radomski…, wkładka ilustracyjna.


Na uwagę zasługuje słowo pieczęć (otwierające legendę stempla radomskiego), którego nie przewidywał prawodawca. Słowo pieczęć pojawiło się także na innych tłokach sądów pierwszej instancji37.

Na stemplach wschowskim i gnieźnieńskim rozbudowano legendę o dodatkowy przymiotnik („ordynaryjny”) określający charakter sądu38. Przejęto go z konstytucji. W taką też legendę wyposażona została pieczęć sądu miejskiego miejscowego miasta Latowicz39 z Mazowsza. Według wzorca, który my znamy ze Wschowy, zbudowano napisy pieczęci sądów w Piotrkowie oraz w Zakroczymiu, choć w tychże zamiast łacińskich słów użyto terminologii polskiej40. W jeszcze inny sposób zredagowano legendę tłoka sądu miejskiego pierwszej instancji Radomska41. Nazwa sądu radomszczańskiego wyrażona została poprawnie, ale uczyniono to tylko w języku polskim.

Legendy znanych nam pieczęci sądów miejskich miejscowych miast Wielkiego Księstwa Litewskiego otrzymały legendy o brzmieniu odmienionym od wzorca ustawowego. Ustawa z października 1791 r. określiła wspólny wzór legendy, jaką należało stosować w miastach Korony oraz Litwy. W legendach pieczęci sądów miejskich miejscowych miast litewskich akcentowano dwie informacje, które pomijano w Koronie. Litwini zwracali uwagę na przynależność państwową oraz powiatową i podkreślali status miasta (miasto wolne) zagwarantowany konstytucjami Sejmu Wielkiego42. Występowanie w legendzie nazwy państwa, tj. Rzeczypospolita tłumaczyć należy postanowieniami konstytucji z 3 maja 1791 r., która zniosła odrębność Korony i Litwy. Od 3 maja 1791 r. Wielkie Księstwo Litewskie było prowincją Rzeczypospolitej43. 37 Np. na pieczęci sądu pierwszej instancji miasta Warki – M. Gumowski, Herby miast województwa warszawskiego…, s. 58. 38 SĄD ORDYNA PRIM INSTAN MIAS WSCHOWY | 1792 – APPoznań, Zbiór tłoków pieczętnych, sygn. T. 272; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, B. 805; SAD ORDYNARYINY PRIME INSTANTIE […] 1792 – APPoznań, AM Gniezna, sygn. 110, k. 37. 39 SĄD ORDYNARYINY PRIMAE INSTANTIAE MIASTA LATOWICZA – M. Gumowski, Herby miast województwa warszawskiego…, s. 29. 40 SĄD ORDYNARYINY PIERWSZEY INSTANCYI MIASTA PIOTRKOWA | 1792 – Muzeum w Piotrkowie, sygn. MP-H/308; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, B 485; SĄD ORDYNARYJNY PIERWSZEY INSTANCYI MIASTA ZAKROCZYMIA – M. Gumowski, Herby miast województwa warszawskiego…, s. 61. 41 SĄD MIEJSKI MIEJSCOWY RADOMSKI – MNKraków, Dział rękopisów, sygn. 562 (Radomsko); APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 2177, k. 32, 94; M. Adamczewski, Pieczęcie instytucji sądowych miast wielkopolski…, s. 50; M. Antoniewicz, O najdawniejszej formie i ewolucji herbu miasta Radomska, [w:] Z dziejów Polski XIX i XX wieku. Księga Jubileuszowa ofiarowana profesorowi Ryszardowi Szwedowi, pod red. T. Dubickiego, T. Paneckiego, Częstochowa 2004, s. 39. 42 PIECZĘĆ SĄDU ORDYNARINEGO PRIMAE INSTANTIAE MIASTA RPTT NOWY DWÓR W P W DO WYDZIAŁU GROD NALEZAC R 1792 – E. Rimša, Pieczęcie miast Wielkiego Księstwa Litewskiego…, nr 247; SĄD ORDINARINE PRIME INSTANT MIASTA RP WOLN TROCKIEGO R 1792 – E. Rimša, Pieczęcie miast Wielkiego Księstwa Litewskiego…, nr 345; PIECZĘĆ SĄDU PRIMAE INSTANCIAE CYRKULU DRUGIEGO MIASTA STOLECZNEGO 179[.] | WILNA WOLNEGO WYDZIAŁOWEGO – E. Rimša, Pieczęcie miast Wielkiego Księstwa Litewskiego…, nr 383. 43 J. Ochmański, Historia Litwy, Ossolineum 1982, s. 187-188.


Prawodawca określił też wzorcowe wyobrażenia pieczęci sądów miejskich pierwszej instancji. Posłowie postanowili, że na pieczęciach sądów miejskich pierwszej instancji umieszczone będą herby miejskie właściwe dla siedziby sądu44. Decyzja o wyborze tych znaków była oczywista. Wystawcą dokumentów sądowych były instytucje miejskie45, a właściwość terytorialną sądu miejskiego miejscowego wyznaczały granice miasta.

Zalecenie prawodawcy, aby obrazy pieczęci sądów miejskich miejscowych tworzyły właściwe herby miejskie napotkało w praktyce na nieoczekiwane przeszkody. Pojęcie herb miasta w okresie przedrozbiorowym nie było precyzyjnie zdefiniowane. Miasta Rzeczypospolitej (szczególnie miasta koronne) posługiwały się znakami, które wykorzystywano zazwyczaj do budowania wyobrażeń napieczętnych pieczęci samorządowych. Zapewne urzędnicy miast prowincjonalnych, a także mieszkańcy tychże nie dostrzegali różnicy między znakiem, herbem oraz pieczęcią miejską. Utwierdzały ich w tym przekonaniu heraldyczno-sfragistyczne akapity niektórych przywilejów lokacyjnych (zob. s. III/10).

Druga trudność w kreowaniu obrazów pieczęci sądów miejskich miejscowych wynikała z treści wyobrażeń ze stempli niektórych miast wolnych w Koronie. Posługiwały się one Orłem Białym, a ten jednoznacznie kojarzony był z królem oraz z państwem polskim. Wprowadzenie Orła Białego na pole pieczęci sądu miejskiego miejscowego (poprawne dla wielu ośrodków z formalnego punktu widzenia) odczytane mogło być za naruszenie porządku znaków instytucji sądowych, jaki budowano w Polsce pod koniec XVIII w. Zapewne sędziowie sądów miejskich miejscowych sami zdecydować musieli o sposobie wykorzystania herbów własnych miast, tak aby z jednej strony sprostać konstytucyjnej normie, a z drugiej dobrze zidentyfikować instytucję. Zestawione niżej przykłady świadczą, że norma konstytucyjna nie krępowała swobody twórczej. Zdrowy rozsądek podpowiadał sędziom rozwiązania, które grawer przekształcał w znaki miejskiego sądu pierwszej instancji.

Przegląd różnych sposobów budowania wyobrażeń pieczęci sądowych wypada rozpocząć od przykładów, które świadczą o pełnym poszanowaniu dla woli prawodawcy. Do tego celu posłuży wyobrażenie pieczęci sądu miejscowego Radomia46. Na polu pieczęci umieszczona została budowla wolnostojąca o trzech blankowanych wieżach i o otwartym (wolnym) przejeździe. Uzupełnieniem przekazu architektonicznego były majuskułowa litera R w przejeździe bramy oraz korona zamknięta nad bramą miejską. Tak rozbudowana wersja znaku miejskiego pojawiła się w Radomiu późno47. Zajęła ona miejsce symbolu starszego, czyli gotyckiej 44 „...sąd primae instantie miasta cyrkułów niemającego, również iak sąd cyrkularny, tudzież magistrat mieć będzie na pieczęci herb miasta, która pieczęć różnić się ma samym tylko napisem...” – VL, t. IX, Petersburg 1889, s. 306 – Urządzenie sądów miejskich i assesoryi die sexta mensie Octobris AD 1791, art. IV, punkt. 10. 45 „…pod tytułem urzędów sądów miejskich miejscowych, lub magistratów pozwy, dekreta, rezolucje, i tranzakcje wszelkie wychodzić będą…” – VL, t. IX, Petersburg 1889, s. 306. 46 J. Wiśniewski, Dekanat radomski…, wkładka ilustracyjna. 47 H. Seroka, Herby miast małopolskich…, s. 117.


ukoronowanej litery K odczytywanej w Radomiu od XVI w. jako inicjał nazwy miasta. W latach 1791-1792 znakiem miejskim Radomia była budowla z koroną i inicjałem miasta w bramie. Twórcy pieczęci sądu miejskiego miejscowego sięgnęli więc po ostatni wzór godła miejskiego. Być może posiłkowali się osiemnastowieczną pieczęcią radziecką, ale bardziej prawdopodobne jest to, że za wzór posłużył im typariusz pieczęci magistrackiej48. Wiernie powtórzone zostały godła miejskie na pieczęciach sądów miejskich miejscowych Warki i Zakroczymia49.

Herb podkrakowskiego Kazimierza odnaleźć możemy na dwóch pieczęciach sądu miejskiego miejscowego cyrkułu kazimierskiego w Krakowie. Obraz stempli tworzyła majuskułowa litera K pod koroną flankowana przez dwie ukoronowane głowy50. W tym przypadku wyobrażenie pieczęci jednocześnie łamało postanowienia konstytucji i było im wierne. Pieczęcie kazimierskie wiązać należy z sądownictwem miejskim Krakowa. W 1791 r. nastąpiło scalenie Krakowa, Kazimierza, Kleparza oraz krakowskich jurydyk podmiejskich w jedno miasto51. Kazimierz tworzył (w tej nowej strukturze) drugi cyrkuł Krakowa. Pieczęcie sądów miejscowych cyrkułu kazimierskiego powinny wykorzystywać herb Krakowa, a nie symbol Kazimierza. Twórcy omawianych tu pieczęci uszanowali sfragistyczną i heraldyczną przeszłość Kazimierza i wykorzystali symbol inkorporowanego miasta. Należy żałować, że podczas badań nie odnaleziona została pieczęci krakowskiego cyrkułu czwartego, czyli obszaru dawnego Kleparza. Przez analogię możemy przypuszczać, iż jej wyobrażenie tworzył św. Florian, czyli obraz znany nam z dawnych pieczęci miejskich Kleparza.

Scalenie miast i jurydyk dotyczyło większej liczby ośrodków. Twórcy pieczęci sądu miejskiego miejscowego warszawskiego cyrkułu drugiego, który obejmował zasięgiem Nową Warszawę, także musieli odpowiedzieć na pytanie, w jaki sposób wykorzystać tradycję sfragistyczną Nowej Warszawy52 i jednocześnie nie uchybić woli prawodawcy. Ostatecznie połączyli oni herb Starej Warszawy z wyobrażeniem napieczętnym Nowej Warszawy53. Głównym motywem pieczęci sądowej uczynili staromiejską syrenę, a na powierzchni jej tarczy umieścili nowomiejskiego jednorożca i mężczyznę. Rozwiązanie przyjęte w Warszawie w sposób harmonijny połączyło wymagania konstytucji z warunkami lokalnymi oraz z naturalną potrzebą zachowania dawnych symboli.

48 MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 10698. 49 M. Gumowski, Herby miast województwa warszawskiego…, s. 29, 58, 61. 50 A. Chmiel, Pieczęcie m. Krakowa, Kazimierza, Kleparza…, s. 75; Z. Piech, Herb miasta Kazimierza, [w:] Miasta. Ludzie. Instytucje. Znaki. Księga jubileuszowa ofiarowana Profesor Bożenie Wyrozumskiej w 75. rocznicę urodzin, pod red. Z. Piecha, Kraków 2008, s. 853. 51 A. Chmiel, Pieczęcie m. Krakowa, Kazimierza, Kleparza…, s. 52. 52 Wyobrażenie pieczęci Nowej Warszawy od XV w. przedstawiało mężczyznę przed wspiętym jednorożcem (M. Gumowski, Herby i pieczęcie warszawskie…, s. 52). Z uwagi na średniowieczny sposób łowienia jednorożców w postaci mężczyzny należy zapewne zobaczyć dziewicę, czyli przynętę wystawioną przez myśliwych. 53 S. K. Kuczyński, Herb Warszawy…, s. 43-44.


Interesujący jest także przypadek pieczęci sądu miejskiego miejscowego ze Wschowy. Sposób jego tworzenia świadczy, iż sędziowie ze Wschowy odróżniali wyobrażenie napieczętne własnych pieczęci samorządowych od herbu miasta. Wyobrażenia z samorządowych pieczęci wschowskich od poł. XV w. zbudowane były z dwóch elementów, tj. ze sceny koronacji NMP i z tarczy herbowej z krzyżem dwukrotnie przekrzyżowany z dwoma pierścieniami (toczenicami) między belkami poziomymi54. Za właściwy herb Wschowy uważany był zapewne krzyż podwójnie przekrzyżowany z pierścieniami. Świadczy o tym wykorzystanie tegoż do kreowania znaków wschowskich cechów (np. mydlarzy i świecarzy oraz grzebieniarzy55), a także do zdobienia ratusza wschowskiego. Znamy przykłady, które świadczą, że całe wyobrażenie ze wschowskich pieczęci miejskich podlegało heraldyzacji. W XVIII w. namalowano panoramę Wschowy. Nad widokiem miasta umieszczony został herb miejski, który wiernie powtarzał całe wyobrażenie napieczętne56.

Niezależnie od sposobu pojmowania istoty wschowskiego znaku miejskiego przez jego dysponentów w 1792 r. na polu pieczęci sądu miejskiego miejscowego Wschowy umieszczony został tylko krzyż podwójnie przekrzyżowany z dwoma pierścieniami (toczenicami)57. Otwarte pozostaje pytanie, czy redukcję wyobrażenia przeprowadzono wyłącznie dla wschowskiej pieczęci sądowej, czy też odmieniony znak miejski wprowadzono w latach 1791-1792 także na pole pieczęci rady miejskiej Wschowy58. Wpływ na treść godła miejskiego Wschowy mogła mieć zmiana nazwy miejscowości. Polskojęzyczna Wschowa pod koniec XVIII w. zdobyła przewagę nad dawnym określeniem Fraunstadt, które akcentowało związki miasta z jego patronką, czyli z NMP.

Wraz z powołaniem sądów miejskich miejscowych w Piotrkowie i Radomsku powstały pieczęcie tychże. Sędziowie sądów miejskich miejscowych Piotrkowa oraz Radomska przyczynili się do stworzenia znaków, które pozostawały w ścisłym związku z herbami miejskimi (względnie z wyobrażeniami napieczętnymi pieczęci władz samorządowych), a jednocześnie w sposób wyraźny różniły się od nich.

Pieczęć sądu miejskiego miejscowego w Piotrkowie powstała w 1792 r.59 Jej obraz zdecydowanie różnił się od wyobrażeń z wcześniejszych pieczęci miejskich

54 M. Adamczewski, Pieczęcie, herby i inne znaki Wschowy…, s. 227-231; tegoż, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 793-800. 55 Tegoż, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr C 80-82. 56 J. Widawski, Miejskie mury obronne w państwie polskim do początku XV wieku, Warszawa 1973, fot. 244. 57 APPoznań, Zbiór tłoków pieczętnych, sygn. T. 272. 58 Cechy stylowe pieczęci rady Wschowy wskazują, iż mogła ona powstać w ostatnich latach XVIII w. lub na pocz. XIX w. – APPoznań, Zbiór tłoków pieczętnych, sygn. T. 270; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 800. Nasze wątpliwości budzi nazwa dysponenta, tj. rada wyrażona w legendzie. W zgodzie z prawodawstwem Sejmu Wielkiego właścicielami pieczęci miejskich w latach 1791-1792 był magistraty (zob. s. III/24). 59 APPiotrków, Hipoteka miasta Piotrkowa, sygn. 137 (nr hipoteczny 178), k. 23; Muzeum w Piotrko-wie, sygn. MP-H/308; M. Adamczewski, Geneza murów obronnych we współczesnym herbie Piotrkowa Trybunalskiego, „Rocznik Łódzki”, 1996, t. XLIII, s. 242-243, ryc. 7; M. Gąsior, Historia, [w:]


Piotrkowa. Tym samym odbiegał również od zalecenia prawodawcy z października 1791 r. W miejsce herbu Piotrkowa na pole piotrkowskiej pieczęci sądowej wprowadzone zostało wyobrażenie utworzone z dwóch motywów. Przestrzeń górną zajął Orzeł Biały ukoronowany z dwoma insygniami władzy królewskiej (berło, jabłko królewskie) i z owalną tarczą na piersi z Ciołkiem Stanisława Augusta. Przestrzeń dolną pola zapełniał mur miejski (budowla wolnostojąca) z trzema basztami oraz majuskułowa litera P w otwartym przejeździe budowli (fot. nr III/28).

Nie znamy prawdziwych powodów, które doprowadziły do stworzenia wyobrażenia pieczęci sądowej Piotrkowa o konstrukcji tak odmiennej od rozwiązań zalecanych przez konstytucję październikową z 1791 r. Możemy przedstawić tylko nasze domysły.

Herbem Piotrkowa (zob. s. III/32-34) pod koniec XVIII w. był Orzeł Biały ukoronowany z Ciołkiem Stanisława Augusta na piersi (fot. nr III/4). Wprowadzenie takiego herbu miejskiego na pole pieczęci sądu miejskiego miejscowego Piotrkowa upodobniłoby miejską pieczęć sądową do znaku królewskiego (króla i państwa). Podejrzewamy, że w Piotrkowie uznano, iż stworzenie miejskiej pieczęci sądowej z wyobrażeniem tylko Orła królewskiego byłoby sprzeczne z promowaną wówczas ideą wyrażania rangi sądu za pomocą znaku sądowego. Z tego też powodu – jak sądzimy – w Piotrkowie znaleziono rozwiązanie kompromisowe. Satysfakcjonowało ono prawodawcę, a jednocześnie precyzyjnie informowało o mieście. Uznano, że funkcję herbu zastępczego będzie pełnił mur z trzema wieżami i litera P. Do nowego herbu Piotrkowa (skonstruowanego na potrzeby miejskiej pieczęci sądowej) dodano Orła Białego z Ciołkiem, czyli piotrkowskie godło miejskie w wariancie od 1764 r. Taki układ symboli na pieczęci miejskiego sądu pierwszej instancji Piotrkowa przypominał jednak konstrukcję obrazów ze stempli miejskich sądów apelacyjnych (zob. s. III/89).

Przedstawiony wyżej wywód skonfrontować możemy z wyobrażeniem pieczęci sądu miejskiego miejscowego Gniezna. Samorząd miejski tegoż miasta w okresie przedrozbiorowym posługiwał się wyobrażeniem Orła Białego niekoronowanego. Po ustanowieniu sądów miejskich miejscowych sędziowie z Gniezna i z Piotrkowa rozwiązać musieli ten sam problem. Musieli przemyśleć, w jaki sposób akwilarne symbole ich miast można wykorzystać do stworzenia pieczęci sądów pierwszej instancji. W Piotrkowie powstał znak zastępczy, a na pieczęci gnieźnieńskiego sądu miejskiego pierwszej instancji umieszczono godło Gniezna60. W tym przypadku nie doszło jednak do pogwałcenia normy konstytucyjnej. Orzeł gnieźnieński różnił się od królewskiego Orła Białego. Nie miał korony na głowie, a jego pierś nie była ozdobiona herbem panującego. Orzeł gnieźnieński był więc inny od znaku króla i ta zapewne odmienność dała mu prawo do symbolizowania Gniezna na pieczęci gnieźnieńskiego sądu pierwszej instancji.

Przewodnik. Piotrków Trybunalski i okolice, Piotrków Trybunalski 1997, s. 12; M. Adamczewski, He-raldyka miast wielkopolskich..., nr B 485. 60 APPoznań, AM Gniezna, sygn. 110, k. 37.


Interesująca pieczęć sądu miejskiego miejscowego pochodzi z Radomska61. Jej wyobrażenie tworzyły dwa przedmioty. Motywem głównym uczyniono Orła Białego koronowanego. Wypełniał on większą część pola pieczęci. Pierś Orła przykrywała owalna tarcza herbowa pod koroną otwartą. Na polu tarczy umieszczono mur miejski o trzech wieżach z otwartym przejazdem, w którym znalazł się pachołek z szablą. Herb na piersi Orła Białego był osiemnastowiecznym znakiem miejskim Radomska.

Wyższą instancję sądownictwa miejskiego tworzyły sądy apelacyjne, które wyrokowały w miastach wydziałowych (zob. s. III/77). Dotychczasowe badania ujawniły istnienie zaledwie kilku pieczęci miejskich sądów apelacyjnych. Dobrze rozpoznany jest odcisk pieczęci sądu krakowskiego62 oraz tłok sądu wschowskiego63. Marian Gumowski ujawnił istnienie pieczęci płockiego sądu apelacyjnego64. W publikacjach na temat sądów apelacyjnych wydziałowych Gniezna oraz Poznania wspomniano o odnalezieniu pieczęci tychże65. Ujawnione zostały trzy pieczęcie sądów apelacyjnych z obszaru Wielkiego Księstwa Litewskiego66. W wyniku bardzo szczegółowych badań odkryto więc zaledwie połowę pieczęci sądów apelacyjnych Litwy.

Niewielka liczba zinwentaryzowanych zabytków wynika z krótkiego okresu działania sądów apelacyjnych, które zostały zlikwidowane wraz z dojściem targowiczan do władzy. W przypadku sądu apelacyjnego we Wschowie na produkcję kancelaryjną i w konsekwencji na liczbę potencjalnych źródeł wpływ miał jeszcze jeden czynnik. Pierwsze decyzje w sprawie sieci sądów apelacyjnych nie przewidywały utworzenia placówki we Wschowie, choć w projektach zakładano lokalizację w niej wydziału. Wschowski sąd apelacyjny powstał w styczniu 1792 r., a zawiesił swoją działalność we wrześniu 1792 r. W tym czasie jego sędziowie badali jedenaście spraw, ale żadnej nie zakończyli67. Z pewnością pracownicy kancelarii

61 APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 2177, k. 32; MNKraków, Dział rękopisów, sygn. 562 (Radomsko); M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 544. 62 A. Chmiel, Pieczęcie miasta Krakowa, Kazimierza i Kleparza…, s. 52. 63 M. Adamczewski, Pieczęcie, herb i inne znaki Wschowy…, s. 233; tegoż, Heraldyka miast wielko-polskich…, B 806. 64 M. Gumowski, Herby miast województwa warszawskiego…, s. 43. 65 J. Sobczak, Sądy apelacyjne wydziałowe…, s. 140-141. Jacek Sobczak (po zreferowaniu stanowiska prawodawcy w sprawie legend i wyobrażeń pieczęci sądów wydziałowych) stwierdził „…odciski tak wyglądających pieczęci wyciśnięte na oklejonym papierem opłatku, bądź bezpośrednio na karcie protokołu, znajdują się w aktach obu (tj. gnieźnieńskiego i poznańskiego – M. A.) naszych sądów apelacyjnych…”. W toku kwerend w Archiwum Państwowym w Poznaniu zapoznaliśmy się z aktami sądów wydziałowych apelacyjnych o sygnaturach AM Gniezna – I/60-I/61; AM Poznania – I/676-I/682. W archiwaliach gnieźnieńskich (AM Gniezna, sygn. I/61, k. 175, 229), a także poznańskich (AM Poznania, sygn. I/676, k. 310) znajdują się odciski pieczęci Gniezna z datą 1747. Są także dwa dokumenty uwierzytelnione pieczęcią Stanisława Augusta. Natknęliśmy się też na odciski z sygnetów urzędników sądowych. W toku naszych kwerend nie natrafiliśmy jednak na odbitki z pieczęci sądów wydziałowych z Gniezna i z Poznania. 66 E. Rimša, Pieczęcie miast Wielkiego Księstwa Litewskiego…, nr 194 (Mińsk), nr 239 (Nowogródek), nr 382 (Wilno). 67 J. Sobczak, Sądy apelacyjne wydziałowe…, s. 113; tegoż, Wschowski sąd apelacyjny…, s. 319, 324-325.


sądu wschowskiego przygotowali opieczętowane pozwy i je rozesłali. Te jednak w toku naszych kwerend nie zostały ujawnione.

Normy pisane np. ordynacje sądów wydziałowych precyzowały liczbę pieczęci, które wykorzystywane były w kancelariach sądowych. W tego typu regulacjach identyfikowano typy stempli i określano kompetencje kancelaryjne poszczególnych tłoków. Na przykład w kancelarii sądu apelacyjnego wydziałowego w Gnieźnie używane były dwie pieczęcie, tj. pieczęć wielka i pieczęć mała. Pieczęć wielka służyła do pieczętowania aktów, a pieczęcią małą uwierzytelniano „interesy sądowe” i inkwizycje68.

Na podstawie dokumentacji sądowej odtworzyć możemy rzeczywisty sposób kancelaryjnego wykorzystywania pieczęci sądów apelacyjnych. Wiemy, iż pieczęcie odciskane były na pozwach. Te zaś wydawane były na blankietach oznaczonych pieczęcią sądu apelacyjnego, którą odciskano w pobliżu „stempla papieru grosza srebrnego na drugim rogu”69. Regulacja przewidywała więc uwierzytelnienie dokumentu pieczęcią umieszczoną przed tekstem pozwu. Taka lokalizacja znaku władzy dobrze korespondowała z tytułem prawnym i charakterem pozwu. Wiemy także, iż ekstrakty z ksiąg sądów wydziałowych uwierzytelniały pieczęcie i podpisy pisarzy sądowych. Świadczą o tym m. in. adnotacje z postanowień poznańskiego sądu wydziałowego70.

Za odciśnięcie pieczęci sądu wydziałowego pod dokumentem obowiązywała opłata dodatkowa w wysokości sześciu gr. 71 Zapewne ta okoliczność spowodowała, iż część ekstraktów opuszczała kancelarie sądowe bez odcisku pieczęci. Znamy np. rezolucję „sądu apelacyjnego wydziału Księstwa Mazowieckiego i Województwa Rawskiego” z września 1791 r.72 Jedynym sposobem jej uwierzytelnienia był zapis dotyczący miejsca przechowywania oryginału rezolucji.

W Łęczyckim oraz w Sieradzkim powstały sądy apelacyjne w miastach wydziałowych, tj. w Łęczycy i w Sieradzu. Ich sędziowie powinni zostać wyposażeni w pieczęcie o wzorach, które opisane zostały w konstytucji sejmowej z października 1791 r. (zob. s. III/89). Dotychczasowe badania nad pieczęciami Łęczycy73 nie ujawniły jednak żadnego odcisku ani tłoka łęczyckiego sądownictwa apelacyjnego. Kwerendy, które przeprowadzone zostały przez Sylwestra Raźnego nie doprowadziły do wykrycia pieczęci sieradzkiego sądu apelacyjnego74. Nasze badania prowadzone w zespołach archiwalnych, w których należałoby oczekiwać pieczęci miejskich oraz

68 APPoznań, AM Gniezna, sygn. I/60, k. 14; J. Sobczak, Sądy apelacyjne wydziałowe…, s. 140-141. 69 APPoznań, AM Gniezna, sygn. I/60, k. 7. 70 „…z którego to wykonawczego dzieła egzemplarz z protokołu oblat sądowych na zarządzenie stron słowo w słowo z wyciśnięciem pieczęci i podpisem pisarza sądowego wypisany i wydany…” – APPoznań, AM Poznania, sygn. I/677, k. 58. 71 APPoznań, AM Gniezna, sygn. I/60, k. 21. 72 Tamże, sygn. I/61, k. 15. 73 S. K. Kuczyński, Pieczęcie i herby miasta Łęczycy oraz ziemi łęczyckiej, Łęczyca 1984. 74 S. Raźny, Herb ziemi sieradzkiej i herb miasta Sieradza od 2. poł. XIII w. do 1939 r., Łódź 1994 (maszynopis) – praca magisterska w Zakładzie Nauk Pomocniczych Historii Uniwersytetu Łódzkiego.


sądowych Łęczycy i Sieradza, również (w poruszanym tu zakresie) zakończyły się niepowodzeniem.

Pieczęcie dla sądów wydziałowych wykonywane były w 1791 oraz w 1792 r. Świadczą o tym daty w tekstach legend pieczętnych lub na polach pieczęci. Pieczęcie krakowska oraz wschowska opuściły warsztaty grawerów w 1792 r. W daty 1791 wyposażone zostały trzy pieczęcie sądów wydziałowych z obszaru Litwy.

Treść wzorcowej legendy pieczęci apelacyjnych sądów wydziałowych została określona przez prawodawcę w konstytucji z października 1791 r. Prawidłowa legenda wskazywała na podwójny charakter instytucji, czyli sądu apelacyjnego dla niektórych spraw cywilnych oraz sądu kryminalnego wyrokującego w pierwszej instancji (zob. s. III/77). Wzorcowa legenda omawianych tu pieczęci podkreślała także związek sądu z wydziałem miejskim75.

Legendy znanych nam pieczęci wskazują, iż typariusze sądów apelacyjnych w zasadzie wiernie powtarzały brzmienie napisu z konstytucji76. Nie znaczy to, że nie możemy wytropić odstępstw. W legendę, która odbiegała treścią od wzorca wyposażona została pieczęć płockiego sądu apelacyjnego. Jej autor zwrócił uwagę na rodzaj sądu i odnotował jego terytorialną oraz podmiotową jurysdykcję77.

Pieczęcie niektórych miejskich sądów apelacyjnych na Litwie otrzymały napisy o brzmieniu innym od wzorca ustawowego. W otokach pieczęci litewskich sądów apelacyjnych pojawiały się zwroty, które poszerzały informacje podstawowe. Uzupełnienia dotyczyły przynależności państwowej miast, jak również ich statusu prawnego78. Interesujące jest brzmienie legendy wileńskiego sądu apelacyjnego. Akcentowała ona stołeczny oraz wydziałowy charakter miasta. Podkreślała także związek Wilna z Wielkim Księstwem Litewskim79. Obok pieczęci z legendami o poszerzonej treści znamy też litewskie tłoki, które powielały napisy z konstytucji80.

Prawodawca w październiku 1791 r. zdecydował, iż wyobrażenia pieczęci miejskich sądów apelacyjnych składać się będą z dwóch przedmiotów. Pierwszym przedmiotem był herb królewsko-państwowy, tj. Orzeł Biały w Koronie, a Pogoń na Litwie. Drugim symbolem był herb miasta wydziałowego81. Rozmieszczenie godeł

75 SĄD APELLACYINY I KRYMINALNY ORDYNARYJNY WYDZIAŁU „N” – VL, t. IX, Petersburg 1889, s. 306. 76 SĄD APPELACYIN Y KRY ORDYNARYINY WYDZIAŁU KRAKOWSKIEGO – A. Chmiel, Pieczęcie m. Krakowa, Kazimierza, Kleparza…, s. 52; SĄD APPEL Y KRY ORD WYDZ WSCHO-WSKIEGO – APPoznań, Zbiór tłoków pieczętnych, sygn. T. 273; M. Adamczewski, Pieczęcie, herb i inne znaki Wschowy…, s. 233; tegoż, Heraldyka miast wielkopolskich…, B 806. 77 PIECZĘĆ SĄDU APELACYYNEGO PROVINCYONALNEGO MIAST WOLNYCH WYDZIAŁO PŁOCKIEGO – M. Gumowski, Herby miast województwa warszawskiego…, s. 43. 78 PIECZENC SONDOW APPELLACYINYCH MIASTA WYDZIAŁOWEGO I K M Y R P NOWOGRÓDKA R 1791 – E. Rimša, Pieczęcie miast Wielkiego Księstwa Litewskiego…, nr 239. 79 PIECZĘC SĄDV APPELLACYINEGO MIASTA WYDZIAŁOWEGO STOŁECZNEGO W X L WILNA – E. Rimša, Pieczęcie miast Wielkiego Księstwa Litewskiego…, nr 382. 80 PIECZĘC SĄDOW APPELLACYINYCH MIASTA WYDZIAŁOWEGO MINSKA R 1791 – E. Rimša, Pieczęcie miast Wielkiego Księstwa Litewskiego…, nr 194. 81 „…pieczęcią tego sądu będzie w Koronie herb Koronny, a w Litwie Litewski, a pod nim herb miasta wydziałowego…” – VL, t. IX, Petersburg 1889, s. 307.


lub herbów na pieczęciach miejskich sądów apelacyjnych wynikało z reguł heraldyki i sfragistyki. Przestrzeń górną pola pieczętnego zajmować miał herb królewsko-państwowy, a przestrzeń o znaczeniu drugorzędnym, tj. dolną wypełniać powinno godło lub herb miejski.

Prawodawca w sposób właściwy zdefiniował treść wzorcowego wyobrażenia pieczęci sądu apelacyjnego. Przypominamy tu, że sędziowie apelacyjnych sądów wydziałowych podejmowali decyzje oraz wystawiali dokumenty w imieniu władcy, a obszar ich jurysdykcji wyznaczały granice wydziału. Te zaś najłatwiej można było zidentyfikować przez herb miasta wydziałowego. Orzeł Biały oraz herb miasta wydziałowego czytelnie opisywały więc właściwości oraz kompetencje miejskich apelacyjnych sądów wydziałowych.

Zapis konstytucyjny, który regulował sprawy wyobrażeń pieczęci sądów apelacyjnych, sformułowano – jak tu sądzimy – jednoznacznie, a wola prawodawcy wyłożona została precyzyjnie. Zgromadzone przykłady pokazują, iż na etapie wykonywania typariuszy grawerzy tworzyli wyobrażenia, które przy poszanowaniu wzorca ustawowego różniły się jednak od niego szczegółami.

W Krakowie informację o mieście wydziałowym przekazywało godło miejskie, które ustępowało wielkością symbolowi koronnemu. Twórca pieczęci apelacyjnego sądu wschowskiego zachował względną równowagę pomiędzy symboliką koronną i miejską. Oba znaki otrzymały zbliżone wymiary. Wyobrażenia przywołanych tu pieczęci, tj. krakowskiej i wschowskiej odróżniało więcej szczegółów. Orzeł Biały z Krakowa przedstawiony został z insygniami królewskimi i z rodowym Ciołkiem Stanisława Augusta. Orzeł Biały wschowski pozbawiony był insygniów monarszych i tarczy z Ciołkiem panującego. Na obu pieczęciach inaczej zaprezentowano też znak miasta wydziałowego. W Krakowie mur miejski umieszczono bezpośrednio na polu pieczęci, a we Wschowie krzyż podwójnie przekrzyżowany z dwoma pierścieniami (toczenicami) ujęto w tarczę herbową i dopiero wraz z nią położono na polu pieczęci.

Pieczęcie litewskich sądów wydziałowych dostarczają także interesujących obserwacji na temat relacji pomiędzy wzorcem konstytucyjnym wyobrażenia pieczętnego, a obrazem z faktycznie wykonanych typariuszy. Sędziowie z Wilna dokładnie wypełnili wolę prawodawcy. Pod herbem Litwy, czyli pod Pogonią z mitrą książęcą umieszczony został obraz św. Krzysztofa z Dzieciątkiem na ramieniu, czyli godło miejskie Wilna82.

Wyobrażenia dwóch pozostałych pieczęci litewskich odbiegały od wzorca konstytucyjnego. Na pieczęć nowogródzkiego sądu apelacyjnego wydziałowego83 wprowadzony został od góry (na płaszczu herbowym) herb Wielkiego Księstwa Litewskiego pod mitrą książęcą. Przestrzeń dolną wypełniło wyobrażenie pieczęci miejskiej Nowogródka, czyli okrąg z legendą otokową i pole z wyobrażeniem walki św. Archanioła Michała z szatanem. Wprowadzenie do nowogródzkiej pieczęci sądu apelacyjnego wyobrażenia pieczęci miejskiej świadczy o płynności staropolskich pojęć herb, pieczęć i znak. 82 E. Rimša, Pieczęcie miast Wielkiego Księstwa Litewskiego…, nr 382. 83 Tamże, nr 239.


Z pogwałceniem – jak sądzimy – normy konstytucyjnej przygotowana została pieczęć mińskiego sądu apelacyjnego84. W tym przypadku odwrócono porządek znaków. Herb Litwy (w panopliach i pod mitrą książęcą) zajął dolną przestrzeń pola pieczęci, a godło miasta (NMP na obłoku podtrzymywanym przez anioły) wypełniło górną część pola.

Wyobrażenia pieczęci sądów apelacyjnych z Wilna i z Mińska mogą stać się punktem wyjścia do rozważań nad problemem łączenia dostojnego znaku państwowego ze wzniosłym symbolem religijnym. W sytuacji, gdy godłem miejskim było wyobrażenie patrona lokalnej społeczności wykonawca pieczęci musiał we własnym sumieniu rozważyć wagę obu symboli i w zgodzie z własną oceną rozplanować wyobrażenie pieczęci sądowej. Być może kontrowersje religijne zdecydowały o układzie godeł na pieczęci mińskiego sądu apelacyjnego. Równie dobrze problem tu podniesiony wyjaśnić możemy treścią obrazu z pieczęci. Umieszczenie sceny Wniebowzięcia NMP nad herbem Litwy (co widzimy na pieczęci mińskiej) odpowiadało wyobrażeniom wiernych o lokalizacji nieba. Również logiką narracji obrazowej wytłumaczyć możemy miejsce, w którym na wileńskiej pieczęci sądu wydziałowego umieszczono św. Krzysztofa z Dzieciątkiem. Święty brodził w wodach rzeki, a ta (w zgodzie ze swoją naturą) wypełniała zagłębienia.

84 Tamże, nr 194.

Pieczęcie miast w okresie okupacji pruskiej (1793-1806)

erytorium przedrozbiorowych województw łęczyckiego i sieradzkiego zostało oderwane od I Rzeczypospolitej i poddane władzy pruskiej po klęsce Polaków

w wojnie z Rosją w 1792 r. Grabież ziem polskich sankcjonowały traktaty zawarte pomiędzy Polską, Prusami i Rosją w styczniu, sierpniu i we wrześniu 1793 r.1 Na opanowanym terenie władze pruskie zorganizowały nowe struktury zarządzania państwem, a także – co istotne dla naszych rozważań – zmieniły ustrój miast2. Przekształcenia doprowadziły do ograniczenia prerogatyw samorządów w miastach wolnych i do zmniejszenia uprawnień posesorów w miastach prywatnych. Władze miejskie poddane zostały ścisłej kontroli urzędników kamer i urzędów podatkowych (np. radców podatkowych – Stauerrat). Władza państwowa zarezerwowała dla siebie przywilej zatwierdzania osób wybranych do zarządów miejskich. Od sprawowania urzędów w miastach odsunięci zostali (lub mieli zostać) ci, którzy nie znali języka niemieckiego.

Monografie miast Polski centralnej zazwyczaj powierzchownie przedstawiały losy mieszczan w okresie 1793-1806. Ich autorzy pomijali problematykę struktury władzy w miastach, a koncentrowali się na pruskiej dokumentacji statystycznej oraz ekonomicznej. Nie chcemy przez to stwierdzić, że historia miast z lat 1793-1806 nie była przedmiotem analiz. Historią Wielunia w latach 1793-1806 interesował się Tadeusz Olejnik3. Dzieje innych miastami z ziemi wieluńskiej w okresie okupacji pruskiej opisał Zdzisław Włodarczyk4.

Cechą charakterystyczną ustroju miast polskich pod okupacją pruską była różnorodność, która to wynikała z przywilejów i praw przedrozbiorowych, a także z zamożności poszczególnych ośrodków. W czerwcu 1793 r. zreorganizowane zostały władze miejskie Gdańska oraz Torunia5. Powstały magistraty zespolone. Tworzyły je departamenty magistratu policji i sądu miejskiego. Członkami magistratu byli nadburmistrz (pełnił obowiązki dyrektora policji), burmistrz sprawiedliwości (główny sędzia) oraz burmistrz policyjny. Literatura przedmiotu6 zwraca uwagę, iż ten wzorcowy układ struktury władzy miejskiej mógł być wprowadzony w życie tylko w ośrodkach silnych ekonomicznie. W prywatnych i małych miastach środkowopolskich często rezygnowano z obsady burmistrza

1 M. Senkowskiej-Gluck, Wstęp. Terytorium i zaludnienie, [w:] Historia państwa i prawa Polski, t. III Od rozbiorów do uwłaszczenia, pod red. J. Bardacha, M. Senkowskiej-Gluck, Warszawa 1981, s. 12. 2 J. Wąsicki, Ziemie polskie pod zaborem pruskim. Prusy Południowe 1793-1806. Studium historyczno-prawne, Poznań 1957, s. 98-103; tegoż, Zabór pruski 1772-1806, [w:] Historia państwa i prawa Polski, t. III Od rozbiorów do uwłaszczenia, pod red. J. Bardacha, M. Senkowskiej-Gluck, Warszawa 1981, s. 52. 3 T. Olejnik, Wieluń. Dzieje miasta 1793-1945, Łódź-Wieluń 2008, s. 20. 4 Z. Włodarczyk, Nadzór nad miastami w departamencie kamery kaliskiej Prus Południowych 1793-1806. Inspekcje podatkowe, „Rocznik Wieluński”, 2002, t. II, s. 178-181; tegoż, Wieluńskie w dobie Prus Południowych 1793-1806, Wieluń 2005. 5 S. Nawrocki, Rozwój form kancelaryjnych na ziemiach polskich od średniowiecza do końca XX wieku, Poznań 1998, s. 102-103. 6 J. Wąsicki, Zabór pruski 1772-1806…, s. 52-53.

T

Pieczęcie miast w okresie okupacji pruskiej (1793-1806) 93

policji. Burmistrzowie sprawiedliwości pełnili swoje funkcje często jednocześnie w kilku ośrodkach.

Magistrat policji kierował życiem gospodarczym miasta. Dbał o dochody oraz kontrolował wydatki. Troszczył się o mienie miejskie. Nadzorował wysokość cen, sprawdzał miary i wagi, a także organizował system opieki zdrowotnej. Odpowiadał za bezpieczeństwo i spokój w mieście.

Drugi filar ówczesnej władzy miejskiej, czyli wymiar sprawiedliwości miał strukturę złożoną i niejednorodną. Dawne ławy sądowe sprawowały władzę sądową w tych miastach, w których samorządy udowodniły, że w przeszłości posiadały prawo do wyrokowania. W wielu miastach władze pruskie zorganizowały sądy miejskie (Stadtgericht). Samodzielność miejskiego sądownictwa ograniczał burmistrz sprawiedliwości. W miastach prywatnych pozostawiono uprawnienia sądowe posesorom. Zakres przedmiotowy sądów miejskich obejmował sprawy cywilne i kryminalne.

Józef Szaniawski, archiwariusz akt dawnych kaliskich7 w raporcie z czerwca 1868 r. stwierdził, iż pruskie władze okupacyjne wydały unormowanie prawne dotyczące wyobrażeń pieczęci miejskich miast włączonych do Prus8. Według jego opinii (wewnętrznie sprzecznej) zarząd Prus Południowych zamierzał przywrócić „miastom dawnej Polski herby im właściwe” i aby zrealizować to „polecono… powyrzynać pieczęcie z orłem pruskim i napisem niemieckim w otoku”. Opinia Szaniawskiego zbudowana została na jego przeświadczeniu, iż każda zmiana uwarunkowań politycznych i prawnych, w jakich funkcjonował dysponent pieczęci, prowadziła do zmiany obrazu stempla oraz tekstu legendy. Badania szczegółowe (obserwacja dużej liczby pieczęci miejskich z lat 1793-1806) pokazują, iż to założenie nie zawsze znajduje potwierdzenie w materiale źródłowym.

Szczegółowe badania nad sfragistyką miast obwodu nadnoteckiego w latach 1772-1806 (przeprowadzone przez Marcina Hlebionka) dowodzą, iż proces wymiany pieczęci staropolskich na tłoki pruskie przebiegał wolno. Z zestawienia liczbowego9 wynika, iż 18% ośrodków wymieniło pieczęcie w latach 1772-1780 r., 4% – w latach 1781-1790 r., 13% – w latach 1791-1800 r. oraz również 13% – w latach 1801-1806. Władze pozostałych miejscowości (tworzyły one grupę liczącą aż 57% wszystkich ośrodków) nie przeprowadziły wymiany pieczęci. W miejscowościach tych aż do

7 S. K. Kuczyński, Polonica heraldyczne i sfragistyczne w zbiorach leningradzkich, „Archeion”, 1978, t. LXVI, s. 205. P. Bokota, Herby miast Kujaw Wschodnich i Ziemi Dobrzyńskiej w okresie zaborów (1793-1918), [w:] Herby miast polskich w okresie zaborów (1772-1918). Materiały sesji naukowej Włocławek 5-6 grudnia 1996 r., pod red. S. K. Kuczyńskiego, Włocławek 1999, s. 95. 8 Problem wyobrażeń pruskich pieczęci miejskich uregulowany został w listopadzie 1808 r. w ordynacji dla miast. Pola nowych pieczęci wypełnione miały być od góry słońcem, ułamaną kolumną z orłem pruskim i herbem miasta – W. Strzyżewski, Odzwierciedlenie zmian polityczno-prawnych w symbolice herbów miast pogranicza śląsko-brandenbursko-wielkopolskiego w XVIII i XIX wieku, [w:] Herby miast polskich w okresie zaborów (1772-1918). Materiały sesji naukowej Włocławek 5-6 grudnia 1996 r., pod red. S. K. Kuczyńskiego, Włocławek 1999, s. 73. 9 M. Hlebionek, Pieczęcie miast Obwodu Nadnoteckiego (Netze Distrikt) w latach 1772-1806 – www.archiwa.net


końca 1806 r. posługiwano się w codziennej praktyce kancelaryjnej typariuszami z okresu przedrozbiorowego.

Obserwacje, jakie my poczyniliśmy na materiale sfragistycznym z obszaru województw łęczyckiego oraz sieradzkiego, potwierdzają, iż proces wymiany staropolskich pieczęci miejskich na stemple pruskie był rozciągnięty czasie. W wielu ośrodkach zapewne nie został on zrealizowany. Najlepszym punktem odniesienia dla obserwacji na temat czasu powstania nowych tłoków są elementy chronologiczne pieczęci władz miejskich. Z obszaru środkowopolskiego w elementy chronologiczne wyposażone zostały pieczęcie trzech miejscowości. Były to Sulejów10 (1796 r.), Sieradz11 (1803 r.) i Zgierz12 (1797 r.). Mamy świadomość, iż dalsze kwerendy mogą tę liczbę tylko zwiększyć. Być może ujawnione zostaną też pieczęcie miejskie wyrzeźbiono natychmiast po włączeniu ziem Polski centralnej w granice państwa pruskiego. Znamy takie przykłady z Wielkopolski właściwej. Wiemy, że 1793 r. powstała pruska pieczęć magistratu Kalisza13 i pruska pieczęć miejska Wartosława14.

Kwerendy źródłowe doprowadziły do ujawnienia kilkunastu pieczęci, które wykonane zostały dla władz miejskich miast Polski centralnej w latach 1793-1806. W większości przypadków dysponujemy jednak tylko pojedynczymi świadectwami sfragistycznymi. Jedynie dla większych ośrodków zgromadziliśmy zbiory pieczęci, które mogą posłużyć do rekonstrukcji pruskich systemów sfragistycznych. Zarysy systemów sfragistycznych zrekonstruować możemy na podstawie przekazów z Kutna oraz z Łowicza, a także w oparciu o archiwalia z Piotrkowa. W pieczęcie urzędowe w okresie okupacji pruskiej wyposażone były zapewne wszystkie agendy władz miejskich, tj. dyrektor policji, magistrat policji oraz magistrat sprawiedliwości. Szczególnie obfitego materiału sfragistycznego dostarcza dokumentacja wytworzona przez duże i silne ośrodki miejskie (np. Toruń15). Takich zespołów nie wytworzyło żadne miasto z obszaru Polski centralnej.

W poszerzonych badaniach sfragistycznych analizie poddać możemy sposoby łączenia odcisków pieczęci z papierem dokumentów. W przedłożonym opracowaniu generalnie unikamy zagadnień technicznych, ale w tym miejscu zainteresujemy się sznurami pieczętnymi i ich kolorystyką. Uczynimy to z tego powodu, że barwy sznurów pieczętnych wiązać możemy z symboliką monarszej władzy zwierzchniej (zob. s. III/149-150).

Znamy dokumenty z lat 1793-1806 złączone z suchymi odciskami opłatkowymi za pomocą sznurów pieczętnych, które podkładano pod materiał odcisku. Kilka razy wykorzystano do tego sznury (zapewne konopne) w naturalnych kolorach. Takie obserwacje pochodzą np. z Kutna16. Bezbarwne wiązania pieczęci nie wzbudzają 10 APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 55, k. 26. 11 APSieradz, AM Sieradza, sygn. 2, k. 50. 12 Muzeum w Zgierzu. 13 ADWłocławek, Akta kapituły w Kaliszu, sygn. 22, bez paginacji. 14 APPoznań, Poznań cechy, sygn. 99, k. 65. 15 M. Gumowski, Herb i pieczęcie Torunia, [w:] Dzieje Torunia. Praca zbiorowa z okazji 700-lecia miasta, pod red. K. Tymienieckiego, Toruń 1933, s. 560-561. 16 APKutno, Hipoteka w Kutnie, sygn. 2519.


naszego zainteresowania. Znamy także pieczęcie z okresu okupacji pruskiej, które przymocowane zostały do dokumentów za pomocą sznurów czarno-białych. Sznury takie zastosowano w Łowiczu17 oraz w Piotrkowie18. Barwy czarna i biała – naszym zdaniem – nawiązywały do pruskiej heraldyki państwowej.

Przez cały okres okupacji pruskiej w kancelariach miast środkowopolskich wykorzystywane były pieczęcie z okresu staropolskiego. W 1798 r. burmistrz Lutomierska uwierzytelnił kilka dokumentów miejskich odciskami wykonanymi za pomocą typariusza z XVIII w.19 W Lutomiersku spisano wówczas np. przysięgę wierności, którą mieszczanie złożyli „najjaśniejszemu i najpotężniejszemu książęciu Fryderykowi Wilhelmowi królowi pruskiemu etc. najłaskawszemu panu”. W 1799 i w 1801 r. władze miejskie Sieradza posługiwały się pieczęcią magistratu, którą wykonano wg konstytucji miejskich Sejmu Wielkiego (fot. nr III/19). W styczniu 1799 r. odciskiem pieczęci z okresu przedrozbiorowego uwierzytelniony został dokument władz miejskich Brzezin20. Być może było to ostatnie użycie pieczęci brzezińskiej z okresu staropolskiego w czasie okupacji pruskiej. Dokument władz miejskich Brzezin z lutego 1799 r. opieczętowano już odciskiem pieczęci miejskiej z orłem pruskim21. Wielokrotnie w okresie od 1801 do 1806 r. użyta została pieczęć miejska Łodzi z datą 157722 (fot. nr III/22). Z 1803 r. pochodzą dwa odciski staropolskich pieczęci Szadku23. W 1803 r. do uwierzytelnienia dokumentu władz miejskich Dobrej użyty został typariusz z datą 1785. Także z 1803 r. pochodzi odcisk pieczęci miejskiej Zgierza z datą 1791 (zob. s. III/16). W 1804 r. staropolska pieczęć uwierzytelniła dokument, który wystawiono w Warcie. W 1805 r. dokument miejski Burzenina uwierzytelniony został odciskiem pieczęć z XVI w.24

Wiemy, że staropolskie pieczęcie miast wykorzystywano do uwierzytelnienia wizytacji kanonicznych kościołów. Podczas wizytacji dekanatu ostrzeszowskiego w 1797 i w 1798 r. do uwierzytelnienia protokołów użyte zostały pieczęcie miejska Mikstatu25 i ławniczo-wójtowska Grabowa nad Prosną26 (fot. nr III/23, III/26). Towarzyszył im odcisk pruskiej pieczęci miejskiej Ostrzeszowa27 o niezwykłym połączeniu głowy Orła Białego w koronie, czyli godła miejskiego z orłem pruskim (fot. nr III/29). W wizytacji dekanatu brzeźnickiego z 1797 i z 1798 r. znajdujemy odciski szesnastowiecznej pieczęci miejskiej Brzeźnicy28.

17 APŁowicz, Zbiór W. Tarczyńskiego. 18 APPiotrków, Hipoteka miasta Piotrkowa, sygn. 137 (nr hipoteczny 178), k. 15v. 19 APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 55, k. 38v, 58-58v. 20 KKP Głowno. 21 Tamże. 22 APŁódź, AM Łodzi, Xięgi wieczyste obywatelstwa łódzkiego miasteczka Łodzi, bez sygn., k. 321-376. 23 W archiwaliach petersburskich – materiały z kwerend S. K. Kuczyńskiego. 24 Tamże. 25 AAPoznań, Biskupi poznańscy. Acta visitationum, sygn. AV 47, k. 222, 224, 228. 26 Tamże, k. 363v. 27 Tamże, k. 249v. 28 ADWłocławek, AWGniezno, ks. 93, k. 29.


Listę, która poświadcza stosowanie pieczęci przedrozbiorowych w latach 1793-1806, wydłużą dalsze kwerendy źródłowe. Jej długość nie zmieni już obserwacji podstawowej. Miejskie pieczęcie przedrozbiorowe na obszarze Polski centralnej były pełnoprawnym środkiem uwierzytelnienia dokumentów przez cały okres okupacji pruskiej.

Nie wszystkie przedrozbiorowe pieczęcie samorządowe przyjmowane były przez pruskie władze miejskie bez zastrzeżeń. Niektóre z pieczęci pozostawiono w służbie kancelaryjnej, ale dopiero po przeprowadzeniu korekty ich wyobrażeń napieczętnych. Uwaga ta dotyczy przede wszystkim staropolskiej pieczęci Piotrkowa z datą 1674 (zob. s. III/33). Jej stempel został zmodyfikowany po raz pierwszy w czasach Stanisława Augusta. Po roku 1793 tłok z datą 1674 został ponownie przerobiony. Po kolejnej korekcie wyobrażenie napieczętne starej pieczęci tworzył Orzeł Biały koronowany z tarczą herbową na piersi wypełnioną murem miejskim o otwartym przejeździe i trzech wieżach. Odcisk z tego stempla znamy z ekstraktu, który opisywał czynności piotrkowskiego urzędu grodzkiego z 1787 r. Odmieniona pieczęć Piotrkowa uwierzytelniała niemiecką adnotację z 1802 r. pod przywołanym ekstraktem29.

W okresie okupacji pruskiej w miastach wykorzystywane były (obok pieczęci przedrozbiorowych) tłoki, które wykonano na zamówienie nowej administracji. W pierwszej kolejności omówimy teksty legend pieczęci miejskich z lat 1793-1806, a następnie poddamy analizie ich wyobrażenia.

W latach 1793-1806 powstawały stemple o legendach polskich, łacińskich oraz niemieckich. Z innych obszarów znamy pieczęcie o tekstach dwujęzycznych. Taką była np. pieczęć komisyjna magistratu Poznania30. Dwujęzyczność napisu tłumaczyć należy zapewne troską twórcy komunikatu, aby tenże jednakowo dostępny był dla Niemców i dla Polaków.

Wprowadzenie języka niemieckiego do sfragistyki miejskiej miast obwodu nadnoteckiego uznane zostało przez M. Hlebionka za „wyznacznik ulegania pieczęci nowym wpływom”31. To kryterium nie sprawdza się na obszarze środkowopolskim. W Łęczyckim oraz w Sieradzkim „uleganie nowym wpływom” polegało także na przyjmowaniu zmodyfikowanego znaku przy zachowaniu staropolskich legend. Teksty w języku łacińskim na pieczęciach z lat 1793-1806 powtarzały konstrukcje z okresu przedrozbiorowego. Za przykłady mogą posłużyć tu napisy pieczęci z Pajęczna32, Piotrkowa33, Soboty34, Sulejowa35, a także z Wielunia36. Szczególnie

29 Muzeum w Piotrkowie, sygn. MP/H 1152; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich do końca XVIII wieku, Warszawa 2000, nr B 487. 30 Herb miasta Poznania. Publikacja z okazji wystawy zorganizowanej w Starym Ratuszu, opr. J. Olejnik, Poznań 1967, nr 42. 31 M. Hlebionek, Pieczęcie miast Obwodu Nadnoteckiego (Netze Distrikt)… www.archiwa.net 32 SIGILLUM MAGISTRATUS PAIENCENSISI – J. i K. Pach, Pajęczno poprzez wieki, Częstochowa 2002, fot. 12. 33 SIGILUM MAIUS IVDICII CIVITATIS SRM PETRICOVIENSIS – APPiotrków, Hipoteka miasta Piotrkowa, sygn. 137 (nr hipoteczny 178), k. 15v.


ciekawy jest tu przypadek pieczęci sądowej Piotrkowa (fot. nr III/30). Tekst jej łacińskiej legendy nawiązywał do napisów przedrozbiorowych. Powtórzona została kancelaryjna nazwa pieczęci (MAIUS), a także skrót (SRM), który wykorzystywano w tytulaturze królów polskich (zob. s. III/20-21). Był on na tyle uniwersalny, że równie dobrze komponował się z Orłem Białym w koronie, jak i z orłem pruskim z monogramem Fryderyka Wilhelma.

Wśród ujawnionych pieczęci miejskich, a wyrzeźbionych w okresie okupacji pruskiej tekst jednej legendy zredagowano w języku polskim. Pieczęć tę wykonano dla Będkowa37. Słowa, których użyto do sformułowania napisu, a także nazewnictwo państwowe i lokalne, świadczą o wycięciu typariusza w prowincjonalnym zakładzie grawerskim (zob. s. III/98).

Część pieczęci miast środkowopolskich z lat 1793-1806 r. otrzymała legendy w języku niemieckim. Wprowadzenie napisów niemieckich w kręgi otokowe lub na pola pieczęci było naturalną konsekwencją uznania języka niemieckiego za język urzędowy na ziemiach środkowopolskich. W tylko nielicznych przypadkach możemy określić czas wprowadzania niemieckiego na pieczęcie. Powtórzymy tu, że w 1797 r. niemiecki zastąpił łacinę na pieczęci miejskiej Zgierza38, a w Sieradzu pieczęć niemieckojęzyczna pojawiła się w 1803 r.39 Na podstawie datacji dokumentów możemy dowodzić, iż pieczęcie z napisami niemieckimi używane były w Strykowie przed 1797 r.40, w Brzezinach w 1799 r.41, a w Wieluniu przed 1802 r.42

W badaniach nad legendami pieczęci urzędowych z lat 1793-1806 zwrócić należy uwagę na rozplanowanie tekstu. Zauważamy, że nazwy instytucji, czyli dysponentów pieczęci wprowadzane były niekiedy na pola pieczętne w wierszu poziomym. Dotyczy to pieczęci miejskich Dąbrowic, Grabowa nad Prosną, Łowicza (fot. nr III/33), Sieradza (fot. nr III/34) i Strykowa oraz stempli dyrekcji policji z Łowicza (fot. nr III/37), dyrektora policji z Piotrkowa (fot. nr III/36), a także pieczęci sądowej z Łowicza (fot. nr III/35).

Legendy w językach łacińskim oraz w polskim na pieczęciach z lat 1793-1806 nawiązywały do przedrozbiorowych zwyczajów sfragistycznych. Według napisów dysponentem pieczęci było miasto, które identyfikowano jako społeczność (civitas – pieczęcie Soboty43 i Wielunia44) lub opisywano jako miejsce (oppidum – pieczęć

34 SIGILLVM CIVITATIS SOBOTA – APKutno, AM Kutna, sygn. 41; APŁódź, USCSobota, sygn. 6, 8, 11. 35 SIGILLUM OPPIDI SULEIOVIENSIS 1796 – APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 55, k. 26. 36 SIGILLVM CIVITATIS WILVNENSIS – MNKraków, Dz. rkps., sygn. 566 NI 162830; T. Olejnik, Pieczęcie i herby miast ziemi wieluńskiej, Łódź 1971, s. 27, ryc. 10. 37 PIECZENC MIASTECKA BETKOWA PRUSO PROVINCIA – APŁódź, USCBędków, sygn. 3, 9. 38 Muzeum w Zgierzu. 39 APSieradz, AM Sieradza, sygn. 2, k. 50. 40 KKP Głowno. 41 Tamże. 42 MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 49804; T. Olejnik, Pieczęcie i herby miast ziemi wieluńskiej…, s. 27, ryc. 11. 43 APKutno, AM Kutna, sygn. 41; APŁódź, USCSobota, sygn. 6, 8, 11.


Sulejowa45). Wykonawca pieczęci dla Będkowa46 nazwę dysponenta tłoka zawarł w słowie MIASTECKO (fot. nr III/12). Otwarte pozostaje pytanie, czy zapis taki był skutkiem pomyłki rytownika, czy też oddawał wiernie normę językową właściwą dla czasu i miejsca, czyli dla prowincjonalnego zakładu grawerskiego oraz dla ludności z jego okolic. Znamy też legendy, które za dysponenta pieczęci z okresu okupacji pruskiej uznawały magistrat. Tak zredagowano napis na pieczęci Pajęczna47.

Większą różnorodność określeń odnajdujemy na pieczęciach, których legendy zredagowane zostały po niemieckim. Znamy pieczęcie, których dysponentem było miasto (Stadt). Tak sformułowano napisy na pieczęciach Wielunia48 oraz Strykowa49. W zebranym materiale odnaleźć możemy niemieckojęzyczne pieczęcie magistrackie. Magistrat był dysponentem pieczęci z Dąbrowic50 i z Ostrzeszowa51. Znamy też pieczęć Łowicza, którą wyposażoną w legendę wskazującą, iż jej dysponentem było miasto i jego magistrat52 (fot. nr III/33). Część pieczęci wykorzystywana była przez magistraty policji (policey magistrat, pol magistr). Takie pieczęcie uwierzytelniały dokumenty np. w Grabowie nad Prosną53, Krośniewicach54 i w Sieradzu55.

Dużą grupę pieczęci z okresu 1793-1806 tworzyły tłoki miejskich instytucji sądowych. Na pieczęciach sądów z legendami łacińskimi powielane były wzory przedrozbiorowe. Stempel (fot. nr III/30), a wykorzystywany przez władze sądowe Piotrkowa nazywany był pieczęcią sądu (sigillum iudicii)56. W Piotrkowie obok pieczęci sądu używana była także niemieckojęzyczna pieczęć sądu miejskiego (Stadtgericht)57. Znamy pieczęć z Praszki, która akcentowała swą legendą sądowy charakter dysponenta58.

44 MNKraków, Dz. rkps., sygn. 566 NI 162830; T. Olejnik, Pieczęcie i herby miast ziemi wieluńskiej…, s. 27, il. 10. 45 APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 55, k. 26. 46 APŁódź, USCBędków, sygn. 3, 9. 47 J. i K. Pach, Pajęczno poprzez wieki…, fot. 12. 48 KON SUD PR IMMEDIAT STADT WIELUN – MNWarszawa, Dział monet i medali, sygn. 49804; T. Olejnik, Pieczęcie i herby miast ziemi wieluńskiej…, s. 27, ryc. 11. 49 STADT STRYKOW – KKP Głowno. 50 Legenda pieczęci miejskiej Dąbrowic jest przykładem, który świadczy, iż język niemiecki nie został opanowany przez twórców stempli. W tekście legendy występują zniekształcenia, których nie możemy tłumaczyć złym odciskiem – KON PR POL MAGIST SIEGEL DRR MMRD[.]IAT DĄMBROVIC – MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 49574. 51 STADT MAGISTRATS SIEGEL ZU SCHILDBERG – AAPoznań, Biskupi poznańscy. Acta visitationum, sygn. AV 47, k. 249v. 52 STADT UND MAGISTRATS SIEGEL ZU LOWICZ – Muzeum w Łowiczu. 53 POLICEY MAGISTRAT DER STADT GRABOW – APKutno, AM Kutna, sygn. 42, k. 34; APŁódź, USCKrośniewice, sygn. 2a. 54 POLICEY MAGISTRAT […] MEDIAT STADT KROSNIEWICE – APKutno, AM Kutna, sygn. 42, k. 55, 72; APŁódź, USCKrośniewice, sygn. 2a. 55 SUD PREUSS POLIZ MAG […] ZU SIERADZ – APSieradz, AM Sieradza, sygn. 58, 64, 81, 182. 56 APPiotrków, Hipoteka miasta Piotrkowa, sygn. 137 (nr hipoteczny 178), k. 15v. 57 Tamże, k. 27v. 58 KON SUDPPUSS GERICHTS SIEGEL ZU PROSCHKE – AGAD, Księgi miejskie Praszki, sygn. 7, k. 4v, 39v, 47v, 49-51, 54v, 57; M. Adamczewski, Herb i pieczęcie miasta, [w:] Nad górną Prosną. Monografia Praszki, pod red. T. Krzemińskiego, Łódź 1999, s. 258.


W dokumentacji wytworzonej przez władze Łowicza i Piotrkowa odnajdujemy pieczęcie wykorzystywane przez dyrektora i przez dyrekcję policji. Legendy tych stempli (oprócz nazwy miasta) zawierały określenie urzędu i odniesienie do państwa lub do prowincji państwa pruskiego59.

Legendy pieczęci miejskich (szczególnie zredagowane w języku niemieckim) zawierały sformułowania, które wskazywały na położenie miast w granicach nowych jednostek podziału politycznego i administracyjnego. Ziemie pruskiego władztwa Hohenzollernów nazywano w XVIII w. „królewsko-pruskie państwa” (Königlich-Preussische Staaten)60. Z ziem polskich II zaboru, które włączono do państwa pruskiego, powstały Prusy Południowe (Südpreussen). W legendach pieczęci miast fakt ten był odnotowywany. Potwierdzają to przykłady z Łowicza61, Sieradza, Wielunia oraz ze Zgierza62, a także z innych obszarów Polski. Wskazać tu możemy np. legendę pruskiej pieczęci Ślesina63. Związki miasta z władztwem pruskim mniej dokładnie opisane zostały w legendach pieczęci Będkowa (pruso provincia)64 oraz Dąbrowic (kon pr)65.

Znamy jedną legendę, która rozszerzała identyfikację terytorialną do poziomu powiatu. Pieczęć Sieradza z 1803 r. wyposażona została w adnotację o powiatowym charakterze miasta66.Towarzyszył jej zapis o położeniu miejscowości na terytorium Prus Południowych.

Na obszarze poddanym władzy króla w Prusach funkcjonowały dwa typy miast. Były to ośrodki domeny królewskiej (Immediatstädte) oraz miejscowości prywatne szlacheckich posesorów (Mediatstädte). Trzeci właściciel miast (znany nam z okresu przedrozbiorowego), czyli instytucje kościoła został wyeliminowany. W wyniku procesów sekularyzacyjnych67 władze pruskie przejęły te miasta, które przed rozbiorami należały do dóbr stołowych biskupów, opatów oraz były własnością kapituł, czy też zgromadzeń zakonnych. Niektóre z nich (np. Ślesin68) oddano w ręce szlacheckich posesorów (zob. s. III/101).

59 Łowicz KP POLIZEI DIRECTION LOWICZ – APŁowicz, Zbiór W. Tarczyńskiego; Piotrków KON SUD PR POLIZ DIRECTORU[.] IN PETERKA – APPiotrków, Cech kupców w Piotrkowie, sygn. 5, k. 15, 27. 60 J. Wąsicki, Zabór pruski 1772-1806…, s. 45. 61 KON SUD PREUSS STAEDTSCH GERICHT ZU LOWICZ – APŁowicz, Zbiór W. Tarczyńskiego. 62 APŁowicz, Zbiór W. Tarczyńskiego; APSieradz, AM Sieradza, sygn. 2, k. 50, 58, 64, 91, 182; Muzeum w Zgierzu; MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 49574, 49804. 63 KON SUD PR POLIZEY MAGISTRAT DER STADT SLESZYN – MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 49762. 64 APŁódź, USCBędków, sygn. 3, 9. 65 MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 49574. 66 KON SUD PR DER IMMEDIAT KREIS STADT SIERADZ | 18-03 – APSieradz, AM Sieradza, sygn. 2, k. 50. 67 J. Wąsicki, Zabór pruski 1772-1806…, s. 60-61. 68 M. Adamczewski, Kręte ścieżki współczesnej heraldyki miejskiej w Polsce centralnej, czyli o nie-których herbach naznaczonych skazą, „Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego”, 2005, t. VII (XVIII), s. 92-93.


W legendach pieczęci miast z obszaru Polski centralnej z lat 1793-1806 sporadycznie odnajdujemy zwroty, które wskazywały na status prawny dysponenta stempla. Wydaje się, że ten sposób identyfikowania ośrodków miejskich nie był stosowany konsekwentnie. Legendę otokową z informacją na temat statusu miasta wprowadzono na pieczęć prywatnych Krośniewic. W tym przypadku niemieckie słowo Mediatstädte szczególnie dobrze korespondowało z herbowym wyobrażeniem napieczętnym69. Przynależność do domeny królewskiej opisana została w tekstach otokowych pruskich pieczęci Sieradza70 oraz Wielunia71. Na pieczęci Dąbrowic królewski zapis posesorski został zniekształcony72. Zwroty identyfikujące właścicieli pojawiały się także na pieczęciach miast Wielkopolski właściwej. O przynależności do domeny królewskiej informowały legendy pruskich pieczęci np. Babimostu, Nakła i Skwierzyny73.

Pieczęcie miast Polski centralnej z lata 1793-1806 otrzymywały wyobrażenia, które budowano wg jednego z trzech schematów. Pierwszy polegał na powtórzeniu przedrozbiorowego znaku miejskiego i na wypełnieniu nim całej powierzchni pola nowej pieczęci. Sporadycznie odmieniano znak przedrozbiorowy, ale w ten sposób, aby nie zniekształcić jego pierwotnego przesłania. Drugi sposób zakładał użycie królewsko-pruskiego orła, który mógł współtworzyć złożone wyobrażenie pieczęci lub mógł występować na niej jako jej jedyny motyw obrazowy. Obok znaków przedrozbiorowych oraz obrazów utworzonych z symboli królewsko-pruskich w miastach wykorzystywano stemple o wyobrażeniach nowych, tj. stworzonych pomiędzy 1793 i 1806 r. W pierwszej kolejności przedstawimy znaki zbudowane poprzez powtórzenie lub przetworzenie godła przedrozbiorowego, a następnie omówimy godła nowe. Rozważania o wyobrażeniach miejskich pieczęci z okresu 1793-1806 zakończymy uwagami na temat symboli królewsko-pruskich.

Do grupy pieczęci, które wyposażono w wyobrażenia wiernie powtarzające symbolikę przedrozbiorową zaliczyć musimy łaciński stempel Sulejowa z 1796 r.74 Jego wyobrażenie utworzono z budowli wolnostojącej o przejeździe wypełnionym pachołkiem z halabardą lub z laska. Mur miejski z trzema wieżami z pieczęci przedrozbiorowej (odmieniony kompozycyjnie) tworzył wyobrażenie pruskiej pieczęci Będkowa75 (fot. nr III/12). W 1797 r. powstała pieczęć władz miejskich Zgierza z napisem w języku niemieckim76. Stan zachowania odcisku upoważnia nas do stwierdzenia, iż grawer powielił na niej obraz ze zgierskiej pieczęci z 1791 r.

69 POLICEY MAGISTRAT […] MEDIAT STADT KROSNIEWICE – APKutno, AM Kutna, sygn. 42, k. 55, 72; APŁódź, USCKrośniewice, sygn. 2a. 70 APSieradz, AM Sieradza, sygn. 2, k. 50. 71 MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 49804. 72 Tamże, sygn. 49574;M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 106. 73 APPoznań, Poznań cechy, sygn. 318, k. 21; APZielona Góra, Babimost cech nieznany, sygn. 70; MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 12353. 74 APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 55, k. 26. 75 APŁódź, USCBędków, sygn. 3, 9. 76 Muzeum w Zgierzu; M. Adamczewski, Pieczęcie i herby miejskie Zgierza (XVI w.-1945 r.), „Prace i Materiały Muzeum Miasta Zgierza”, 2010, t. VII, s. 101-102.


Wyobrażenie pruskiej pieczęci Zgierza tworzyła budowla wolnostojąca z trzema wieżami i z orłem w przejeździe. Otwarte pozostaje pytanie o charakter orła. Sądzić należy, iż nadano mu cechy znaku pruskiego. Na pieczęci Praszki z lat 1793-1806 też powtórzony został znak przedrozbiorowy, czyli dwie wieże obronne z kozłem herbu Wieruszowa77.

Być może do grupy tu omawianych pieczęci miejskich dołączyć należy stempel Grzegorzewa (fot. nr III/6). Sądzimy, że w okresie okupacji pruskiej na pieczęć Grzegorzewa przywrócony został najstarszy (może średniowieczny) symbol miejski (zob. s. III/39). Zajął on miejsce trzech lilii kapituły gnieźnieńskiej. W rozpoznanej dokumentacji aktowej z pocz. XIX w. oglądać możemy dokumenty grzegorzewskie uwierzytelnione pieczęcią z wyobrażeniem muru obronnego o dwóch wieżach78. Być może mur obronny pod koniec XVIII w. zapożyczony został z grzegorzewskiego stempla z XVI w. Ponieważ dobra kościelne na terenie Prus Południowych zostały skonfiskowane, to zmianę znaku miejskiego Grzegorzewa łączymy z zerwaniem związków miasta z jego dawnym posesorem. Przeciwko takiemu wnioskowaniu świadczy przykład Piątku, który w okresie przedrozbiorowym należał także do kapituły gnieźnieńskiej i posługiwał się od 1. poł. XVI w. pieczęcią z trzema liliami kapitulnymi. Pomimo zmian własnościowych władze Piątku na pocz. XIX w. dalej posługiwały się pieczęcią z XVI w. z symbolem kapituły gnieźnieńskiej.

W okresie od 1793 do 1806 r. dla władz niektórych miast z obszaru Polski centralnej stworzono pieczęcie nowe o wyobrażeniach innych od przedrozbiorowych znaków tychże ośrodków. Od nowa zbudowane zostały wyobrażenia pieczęci prywatnych Krośniewic i Ślesina, a także królewskiego Grabowa nad Prosną.

Pole pieczęci magistratu policji z Krośniewic w okresie okupacji pruskiej wypełniał Lubicz z koroną herbową i z klejnotem (pawie pióra) oraz panoplia po obu stronach tarczy79. Szlachecki Lubicz informował o Rajmundzie H. Rembielińskim, który od 1797 r. zarządzał Krośniewicami w imieniu żony Agnieszki H. Opackiej, dziedziczki dóbr krośniewickich80. Na pocz. XIX w. w ramach porozumień oraz rozliczeń rozwodowych miasto przypadło Rajmundowi H. Rembielińskiemu.

Dobry przykład pochodzi ze Ślesina. Miasto należało przed 1793 r. do kościoła poznańskiego, a po sekularyzacji dóbr kościelnych przeszło w ręce szlachty. Zmiana właściciela zdecydowała o usunięciu dawnego znaku (zob. s. III/57) z pola pieczęci Ślesina oraz o zastąpieniu go innym, który poprawnie opisywał nowe stosunki własnościowe. W okresie okupacji pruskiej władze miejskie, tj. magistrat policji posługiwały się pieczęcią z wyobrażeniem kozła Walknowskich81.

77 AGAD, Księgi miejskie Praszki, ks. 7, k. 4v, 39v, 47, 49-51, 57; M. Adamczewski, Herb i pieczęcie (Praszki)…, s. 258. 78 APKutno, AM Dąbrowice, sygn. 2, k. 47v. 79 APKutno, AM Kutna, sygn. 42, k. 55, 72; APŁódź, USCKrośniewice, sygn. 2a. 80 P. Stasiak, Pałace i dwory gminy Krośniewice, „Kutnowskie Zeszyty Regionalne”, 2000, t. IV, s. 184-188; J. Józefacki, P. Stasiak, Krośniewice. Dzieje miasta i okolicy (Od średniowiecza do 1945 r.), Krośniewice 2005, s. 88. 81 MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 49762; M. Adamczewski, Kręte ścieżki…, s. 92-93.


W latach 1793-1806 odmienione zostało wyobrażenie pieczęci Grabowa nad Prosną. W miejsce pelikana karmiącego młode krwią z rozdartej piersi na pole pieczęci magistratu policji wprowadzona została budowla. Podejrzewamy, że był nią ratusz82. Tak gruntownej zmiany symbolu miejskiego nie możemy wytłumaczyć stosunkami własnościowymi. Grabów przed 1793 r. był miastem królewskim. Po roku 1793 i w granicach władztwa pruskiego w dalszym ciągu należał do dóbr monarszych. Być może usunięcie pelikana oraz jego młodych z pola pieczętnego tłumaczyć należy jego religijnym charakterem, który w luterańskim państwie mógł budzić wątpliwości. Tej interpretacji przeczą dzieje herbu i pieczęci Grabowa w XIX i na pocz. XX w. Miasto do 1918 r. było częścią zaboru pruskiego, a mimo to magistrat Grabowa bez przeszkód wykorzystywał pieczęć z pelikanem.

Pruska symbolika królewsko-państwowa, tj. orzeł z monogramem panującego wprowadzona została na pola pieczęci urzędów państwowych zainstalowanych na ziemiach odłączonych od Rzeczypospolitej83. Orzeł królewsko-pruski podkreślał uprawnienia królów w Prusach wobec podbitych terytoriów, ale przede wszystkim informował o odmienionej rzeczywistości politycznej. Wprowadzenie znaku nowego suwerena na pieczęcie władz państwowych i miejskich tłumaczyć możemy pruskim zwyczajem sfragistyczno-heraldycznym. Urzędy państwowe w Prusach posługiwały się pieczęciami z wyobrażeniem orła pruskiego z monogramem monarchy na piersi. Literatura wskazuje na osobiste zainteresowanie Fryderyka Wilhelma sfragistyką ziem włączonych do Prus. Władca wydał polecenia, które doprowadziły do usunięcia herbów rodowych z pieczęci urzędników i urzędów polskich84. Użycie królewsko-pruskiego godła państwowego podlegało reglamentacji. Bez zgody monarchy orzeł pruski nie mógł być wykorzystywany.

Orzeł królewsko-pruski na polach pieczęci władz miejskich mógł być ilustrację jednego z wersetów Psalmu XVII85. Na taki trop badaczy naprowadziło wyobrażenie i legenda stempla parafii ewangelickiej w Gembiczynie86.

Na podstawie obrazu i tekstu z pieczęci parafialnej z Gembiczyna można było sformułować hipotezę o istnieniu związku pomiędzy wersetem z Pisma Świętego, orłem królewsko-pruskim, symboliką religijną orła i propagandą władzy realizowaną poprzez wyobrażenia pruskich pieczęci urzędowych. Pewność, że taka zależność istniała dał nam opis uroczystości z 1793 r. Werset biblijny wykorzystany został do 82 APKutno, AM Kutna, sygn. 42, k. 34; APŁódź, USCKrośniewice, sygn. 2a. 83 Liczne odciski w dokumentacji aktowej Kutna np. pieczęć powiatu orłowskiego (APKutno, AM Kutna, sygn. 1, k. 26) oraz pieczęcie urzędów sądowych, podatkowych, kontrolnych i tłumaczy przysięgłych (APKutno, AM Kutna, sygn. 5, k. 17, 23; sygn. 7, k. 15v; sygn. 10, k. 32; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 5, k. 5v). 84 M. Hlebionek, Pieczęcie miast Obwodu Nadnoteckiego (Netze Distrikt)… www.archiwa.net 85 „…strzeż mnie jak źrenicy oka; pod cieniem skrzydeł Twoich ukryj mnie…” – Księga Psalmów, XVII, 8; M. Hlebionek, Pieczęcie miast Obwodu Nadnoteckiego (Netze Distrikt)… www.archiwa.net 86 Orzeł (podobny do orła pruskiego w locie) z tablicami dziesięciu przykazań w szponach, ołtarz oraz legenda polowa SUB UMBRA ALARUM TUARUM – M. Hlebionek, W połowie drogi do herbu. Ze studiów nad pieczęciami gmin wyznaniowych na przełomie XVIII i XIX w., [w:] Polska heraldyka kościelna. Stan i perspektywy badań, pod red. K. Skupieńskiego, A. Weissa, Warszawa 2004, s. 168, 172.


uświetnienia pobytu Fryderyka Wilhelma w Łowiczu87. Na powitanie króla w dniu 22 października 1793 r. gmachy łowickie ozdobione zostały transparentami. Na jednym z transparentów namalowany był czarny orzeł królewsko-pruski oraz tekst SUB UMBRA ALARUM TUARUM PROTEGO NOS ET LAETI SERVIEMUS TIBI.

Orły królewsko-pruskie na pola pieczęci władz miejskich wprowadzane były na dwa sposoby. W pierwszym orzeł współtworzył razem z godłem miejskim złożone wyobrażenie napieczętne. Drugi sposób prezentacji polegał na wypełnieniu orłem królewsko-pruskim całej powierzchni pola pieczęci.

Orły królewsko-pruskie w złożonych kompozycjach umieszczano powyżej godła miejskiego. Wówczas orzeł otrzymywał postać ptaka w locie (unoszącego się nad godłem miejskim) lub postać ptaka siedzącego na górnej krawędzi tarczy. Cechą charakterystyczną tego przedstawienia było ułożenie tułowia orła w heraldyczną lewą stronę z jednoczesnym zwrotem ukoronowanej głowy orlej w stronę prawą. Oprócz korony na głowie orła o władzy monarszej zaświadczały berło, jabłko lub miecz oraz cyfra królewska na piersi. W ten sposób zbudowane zostały obrazy pieczęci np. Dąbrowic88, Łowicza89 (fot. nr III/33), Pajęczna90, Piotrkowa (sądowa)91 (fot. nr III/30), Sieradza92 (fot. nr III/34), Soboty93 i Wielunia94. Taki układ przedmiotów heraldycznych widzieliśmy też na pieczęciach, które przygotowywano dla miast z innych rejonów (np. Kalisz95, Krzepice96).

Znamy pieczęcie miejskie, których pola zawierały tylko wyobrażenie orła królewsko-pruskiego. Na tych stemplach godło pruskie przedstawiano najczęściej w formie heraldycznej. Orzeł miał szeroko rozpostarte skrzydła, ukoronowaną głowę, berło i jabłko lub miecz w szponach oraz cyfrę królewską na piersi. Wzorem dla wyobrażeń tego typu pieczęci mogły być stempel królewski, pieczęcie niektórych urzędów centralnych, tablice urzędowe z budynków władz lokalnych lub prezentacje herbu królewsko-pruskiego na drukach urzędowych. Królewsko-pruskie orły w ich formie heraldycznej zobaczyć możemy na pieczęciach miejskich np. Brzezin97 oraz Strykowa (z napisem Stadt Strykow)98. Orła w wersji heraldycznej widzimy też na pieczęci dyrekcji policji Łowicza99 (fot. nr III/37).

Obok pieczęci z orłami pruskimi stylizacji heraldycznej w dokumentacji aktowej możemy odnaleźć pieczęcie z orłami królewsko-pruskimi przedstawionymi

87 J. Wieteska, Rządy pruskie w Łowiczu w latach 1794-1806, Łowicz 1984, s. 5. 88 MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 49574. 89 Muzeum w Łowiczu, sygn. Art. 4236-MŁ. 90 J. i K. Pach, Pajęczno poprzez wieki…, fot. 12. 91 APPiotrków, Hipoteka miasta Piotrkowa, sygn. 137 (nr hipoteczny 178), k. 15v. 92 APSieradz, AM Sieradza, sygn. 2, k. 50, 58, 64, 81, 182. 93 APKutno, AM Kutna, sygn. 41; APŁódź, USCSobota, sygn. 6, 8-9, 11. 94 MNKraków, Dz. rkps., sygn. 566 NI 162830; MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 49804; T. Olejnik, Pieczęcie i herby miast ziemi wieluńskiej…, s. 28-29, ryc. 10-11. 95 ADWłocławek, Akta kapituły w Kaliszu, sygn. 22. 96 APŁódź, USCDziałoszyn, sygn. 34, 38; APŁódź, USCPraszka, sygn. 20. 97 KKP Głowno. 98 Tamże. 99 APŁowicz, Zbiór W. Tarczyńskiego.


realistycznie, czyli w naturalnej postawie siedzącej lub w czasie lotu. Cechą charakterystyczną tego przedstawienia – co już wiemy – było ułożenie tułowia orła w heraldyczną lewą stronę z jednoczesnym zwrotem ukoronowanej głowy orlej w stronę prawą. Oprócz korony na głowie orła o władzy monarszej zaświadczały berło, jabłko lub miecz oraz cyfra królewska na piersi. Orzeł w takiej stylizacji wypełniał np. pole pieczęci sądowej Piotrkowa z legendą w języku niemieckim100 i pole sieradzkiej pieczęci komisji powiatowej odciśniętej w 1800 r. na ekstrakcie z akt grodzkich sieradzkich z 1720 r.101

Występowanie orła królewsko-pruskiego na pruskich pieczęciach urzędowych uznajemy za rozwiązanie naturalne. Czytelne jest także jego przesłanie symboliczne. Wątpliwości pojawiają się, gdy chcemy odtworzyć reguły, którymi kierowano się podczas kreowania pieczęci z orłami pruskimi. Pojawienia się królewsko-pruskiego orła nie możemy połączyć z językiem legendy. Znane są bowiem pieczęcie łacińskie (np. Piotrkowa102 i Wielunia103) z dawnymi godłami miejskimi, które rozszerzono o królewski symbol władzy pruskiej. Również nie znajdujemy pełnego potwierdzenia dla założenia, iż orły królewsko-pruskie wprowadzano na pieczęcie miast domeny królewskiej. Na przeszkodzie stają bowiem pieczęcie miast prywatnych, które zbudowano z orła królewsko-pruskiego. Orły wprowadzone zostały – co wiemy – do sfragistyki szlacheckich Brzezin104, Soboty105 i Strykowa106.

Na polach pieczęci niektórych miast z lat 1793-1806 zobaczyć możemy obraz słońca z wyraźnie zaznaczonymi promieniami słonecznymi. Nie wiemy, jakie przesłanie symboliczne nadawano słońcu w sfragistyce pruskiej107. Wiemy (dzięki badaniom Wojciecha Strzyżewskiego – zob. s. III/93), iż słońce promienne należało do pruskich symboli sfragistycznych. Ograniczona liczba pieczęci ze znakiem słońca promiennego nie pozwala na sformułowanie tezy o szczególnie istotnej roli pełnionej przez to wyobrażenie w sfragistyce urzędowej miast Polski centralnej w latach 1793-1806.

Wiemy, że słońce promienne dodane zostało do herbu Kutna z 1766 r.108 Wprowadzono je na kutnowską pieczęć magistratu policji (fot. nr III/31) i na kutnowską pieczęć magistratu sprawiedliwości (fot. nr III/32). Słońce widzimy też na pieczęci sądowej Piotrkowa z legendą łacińską109 (fot. nr III/30).

100 APPiotrków, Hipoteka miasta Piotrkowa, sygn. 137 (nr hipoteczny 178), k. 27v. 101 APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 5, k. 5v. 102 APPiotrków, Hipoteka miasta Piotrkowa, sygn. 137 (nr hipoteczny 178), k. 15v. 103 MNKraków, Dz. rkps., sygn. 566 NI 162830; T. Olejnik, Pieczęcie i herby miast ziemi wieluń-skiej…, s. 28, fot. 11. 104 KKP Głowno. 105 APKutno, AM Kutna, sygn. 41; APŁódź, USCSobota, sygn. 6, 8-9, 11. 106 KKP Głowno. 107 Symbolika słońca (zob. s. III/93) jest złożona i odwołuje się do cech gwiazdy. Słońce oznacza m. in. Boga, nieskończoność, światło, ogień, początek, źródło energii, wszystkowidzące bóstwo, triumf, prawdę, sprawiedliwość i mądrość – W. Kopaliński, Słownik symboli, Warszawa 1990, s. 387-390. 108 APKutno, AM Kutna, sygn. 16, k. 9; APKutno, Hipoteka w Kutnie, sygn. 2519, 2539. 109 APPiotrków, Hipoteka miasta Piotrkowa, sygn. 137 (nr hipoteczny 178), k. 15v.


W miastach o rozbudowanych systemach sfragistycznych w latach 1793-1806 współwystępowały pieczęcie, które różniły się obrazami. Wykonywano je dla równych władz miejskich. W Kutnie w okresie okupacji pruskiej używano pieczęci magistratu policji z herbem miasta i orłem królewsko-pruskim110 (fot. nr III/31) oraz pieczęci magistratu sprawiedliwości z wyobrażeniem tylko godła miejskiego111 (fot. nr III/32). Podobne zjawisko dostrzegamy w materiale źródłowym, który pochodzi z Łowicza. Pieczęć miasta i magistratu łowickiego otrzymała wyobrażenie złożone z herbu miejskiego i z orła królewsko-pruskiego112 (fot. nr III/33), a na pieczęci łowickiego sądu miejskiego umieszczony został na tarczy pelikan karmiący młode krwią utoczoną z własnej piersi113 (fot. nr III/35).

110 APKutno, AM Kutna, sygn. 16, k. 9. 111 APKutno, Hipoteka w Kutnie, sygn. 2519. 112 Muzeum w Łowiczu, sygn. Art.-4236-MŁ. 113 APŁowicz, Zbiór W. Tarczyńskiego.

Pieczęcie miast w okresie Księstwa Warszawskiego (1807-1815)

wyniku dwóch traktatów, które zawarto w Tylży w 1807 r. pomiędzy Francją i Rosją (7 lipca 1807 r.) oraz pomiędzy Francją i Prusami (9 lipca 1807 r.),

utworzone zostało Księstwo Warszawskie. Jego ustrój określiła konstytucja księstwa zatwierdzona przez Napoleona 22 lipca 1807 r. Księstwo połączono unią personalną z Saksonią. Fryderyk August, król saski został księciem warszawskim. Związki Księstwa Warszawskiego z Saksonią zdecydowały o politycznych dziejach państwa i przesądziły o treści herbu księstwa w okresie od 1807 do pocz. 1813 r. Oficjalny herb Księstwa Warszawskiego (do pocz. 1813 r.) tworzyła tarcza dwudzielna w słup z herbem Saksonii i z Orłem Białym koronowanym1. Kolejność znaków wynikała z rangi dysponentów. Saksonia była królestwem, a Polska (odbudowana w 1807 r.) księstwem. Znamy też rozdzielne prezentacje obu herbów (np. na listach służby wojskowej2). Orzeł Biały koronowany, a nie herb sasko-polski występował także w symbolice wojskowej. Tłumaczymy to odrębnością znaków wojskowych. Różniły się one nieco od symboli państwowych. Odmienność ta była szczególnie widoczna w manifestacjach innych niż sfragistyczne3.

Punktem odniesienia dla wszystkich pieczęci urzędowych do pocz. 1813 r. było wyobrażenie królewsko-książęcej pieczęci Fryderyka Augusta4. Tarcza z godłami Saksonii i Polski ułożona była na gronostajowym płaszczu herbowym (namiocie herbowym) zwieńczonym koroną zamkniętą. To samo wyobrażenie zobaczyć możemy na królewsko-książęcej pieczęci senatu5, a także na pieczęciach np. ministra sprawiedliwości6, ministerstwa wojny7, ministra wojny8 oraz wydziału stemplowego9

1 Herb saski tworzyło dziesięć pasów czarnych i złotych ułożonych przemiennie, na których układano zieloną koronę w skos – A. Znamierowski, Elementy herbu polskiego 1295-1995, [w:] Orzeł Biały. Herb Państwa Polskiego. Materiały sesji naukowej w dniach 27-28 czerwca 1995 roku na Zamku Królewskim w Warszawie, pod red. S. K. Kuczyńskiego, Warszawa 1996, s. 92; S. K. Kuczyński, Herby urzędowe na ziemiach polskich w okresie porozbiorowym, [w:] Herby miast polskich w okresie zaborów (1772-1918). Materiały sesji naukowej Włocławek 5-6 grudnia 1996 r., pod red. S. K. Kuczyńskiego, Włocławek 1999, s. 14. 2 Muzeum w Kutnie. 3 Symbolem wojska był Orzeł Biały na tarczy amazonek. Zdobił on tzw. orły pułkowe, czyli sztandary jednostek wojskowych – S. K. Kuczyński, Herby urzędowe…, s. 14. Na pieczęciach oddziałów i urzędów wojskowych księstwa odnajdujemy zarówno oficjalne herby państwa (np. pieczęć 3 kompanii 9 pułku jazdy księstwa – APKutno, AM Kutna, sygn. 42, k. 51), jak też wyobrażenia utworzone tylko z Orła Białego (np. pieczęć 7 pułku jazdy księstwa – APŁódź, USCPiotrków, sygn. 3). 4 FRIDERICVS AVGVSTVS REX SAXONIAE DVX VARSOVIAE – APŁódź, USCPiotrków, sygn. 3. Intytulacja Fryderyka Augusta (FRED: AUG: Z BOŻ: ŁAS: KR: SAS: XZE WARSZA: | MINISTER WOYNY) współtworzyła legendę pieczęci ministra wojny. Imiona króla i jego tytulatura wprowadzone zostały na pieczęcie osób i urzędów np. senatu (APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 10, k. 3), prefektów (pieczęć prefekta departamentu bydgoskiego – APKutno, AM Kutna, sygn. 42, k. 30), podprefektów (pieczęć podprefekta brzezińskiego fot. nr III/39 – APKutno, AM Kutna, sygn. 42, k. 23). 5 APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 10, k. 3. 6 Tamże, k. 4. 7 Tamże, k. 22. 8 Tamże, k. 21.

W

Pieczęcie miast w okresie Księstwa Warszawskiego (1807-1815) 107

(fot. nr III/38). Wyobrażenia wprowadzone na pieczęcie wspomnianych osób oraz urzędów cechuje względna jednorodność formy. Charakterystyczny był kształt tarczy herbowej. Przypominała ona tarczę renesansową wycinaną kartuszowo. Tarcze herbowe konsekwentnie układano na płaszczu herbowym zwieńczonym prętową koroną zamkniętą. Kształt tarczy (znany nam z pieczęci władz centralnych księstwa) odnajdujemy na polach niektórych stempli miejskich. Szczególnie konsekwentnie stosowano go na pieczęciach miast departamentu poznańskiego.

Oprócz organów administracji centralnej oficjalny herb księstwa na płaszczu herbowym pod koroną zamkniętą dostrzec możemy na pieczęciach sądów i urzędów (np. trybunału pierwszej instancji departamentu kaliskiego10, łęczyckiego sądu podsędkowskiego kryminalnego11, sądu pokoju powiatu warciańskiego12, sądu pokoju powiatu wieluńskiego13, podprefektury łęczyckiej14, podprefekta powiatu sochaczewskiego15 oraz podprefekta – fot. nr III/39 powiatu brzezińskiego16). W pieczęcie urzędowe z herbem sasko-polskim wyposażone zostały osoby zaufania publicznego (np. notariusze17 i tłumacze przysięgli18). Szczególne miejsce znalazł herb Księstwa Warszawskiego w sfragistyce zbliżonej do kościoła, a dokładnie na pieczęciach parafialnych USC (fot. nr III/40).

Pogłębionej refleksji wymaga problem stosowania herbu sasko-polskiego na drukach urzędowych Księstwa Warszawskiego. Owalna tarcza herbowa w wieńcu roślinnym (dębowo-laurowym) zwieńczona koroną zamkniętą z godłami saskim oraz Orłem Białym w koronie umieszczona została na blankiecie, którym posługiwał się jeszcze w 1814 r. prefekt departamentu kaliskiego19. Rysunek herbu na wzorcu drukarskim wykonano bardzo starannie, co świadczy o powierzeniu pracy dobremu rytownikowi. Tym bardziej zastanawiają różnice w sposobie kreślenia tarczy herbowej i wypełnienie kreskami poziomymi pola z Orłem Białym. Heraldycy takie linie zwykli odczytać, jako ekwiwalent barwy niebieskiej, a nie czerwonej.

Generalnie prawdziwe stwierdzenie o powszechnym stosowaniu prawidłowych znaków sasko-polskich na polach pieczęci urzędowych burzą przykłady, które wskazują na wykorzystywanie herbów innych od wzorca z pieczęci najwyższych władz państwowych. Pola niektórych miejskich pieczęci urzędowych zamiast herbu sasko-polskiego wypełniały miejskie znaki przedrozbiorowe lub Orły Białe. Odrębną grupę stanowiły pieczęcie, które swymi wyobrażeniami nawiązywały do herbu sasko-polskiego, ale ich forma znacznie różniła się od wzorca warszawskiego.

9 APKutno, AM Kutna, sygn. 42, k. 15. 10 APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 7, k. 381. 11 APŁódź, USCŁęczyca, sygn. 1. 12 APŁódź, USCWarta, sygn. 16. 13 APŁódź, USCPraszka, sygn. 16. 14 APŁódź, USCŁęczyca, sygn. 1. 15 APŁowicz, Zbiór W. Tarczyńskiego. 16 APKutno, AM Kutna, sygn. 42, k. 23. 17 APŁódź, USCPraszka, sygn. 16. 18 APŁódź, USCŁobudzice, sygn. 7. 19 APŁódź, AM Lutomierska, sygn. 1, k. 8.


Występowanie różnych obrazów na pieczęciach urzędowych dostrzeżone zostało przez urzędników Księstwa Warszawskiego. W literaturze przedmiotu przywołano np. wypowiedź prefekta departamentu poznańskiego. W piśmie do MSW zauważył on, iż pożądaną jednorodności formy pieczęci urzędowych księstwa zapewni tylko ścisła reglamentacja wykonywania pieczęci, tj. wyznaczenie jednego pieczętarza „na całe Księstwo upatentowanego” do wykonywania typariuszy20.

Urzędowy herb Księstwa Warszawskiego, który łączył godło Saksonii z Orłem Białym, utracił rację bytu w 1. poł. 1813 r. Wojska rosyjskie wkroczyły na obszar księstwa w styczniu 1813 r. Drogą faktów dokonanych zdobywcy doprowadzili do rzeczywistej likwidacji księstwa, choć to oficjalnie istniało do 25 maja 1815 r.21 Na terenie kontrolowanym przez Rosjan dalej działały urzędy księstwa.

W dniu 13 marca 1813 r. feldmarszałek Michał Kutuzow, rosyjski generał-gubernator Księstwa Warszawskiego powołał Radę Najwyższą Tymczasową Księstwa Warszawskiego22, która rozpoczęła urzędowanie 31 marca 1813 r. Jej prezesem został Wasilij S. Łanskoj, uczestnik wojny polsko-rosyjskiej z 1792 r. oraz walk w okresie insurekcji kościuszkowskiej (1794 r.). Rada Najwyższa Tymczasowa sprawowała władzę nad administracją krajową księstwa i nad policją z upoważnienia Aleksandra I, cesarza Rosji23. Misja rady trwać miała do momentu traktatowego uregulowania statusu księstwa. Król Saksonii pogodził się z utratą ziem polskich w dniu 18 maja 1815 r. Zawarł wówczas porozumienie z Rosją, w którym zrzekł się tytułu księcia warszawskiego, a manifestem z 22 maja 1815 r. zwolnił Polaków z przysięgi wierności.

Przejęcie przez Radę Najwyższą Tymczasową władzy na terenie księstwa doprowadziło do zmiany herbu państwowego. W miejsce godła sasko-polskiego wprowadzony został Orzeł Biały koronowany. Decyzję o zmianie herbu rada podjęła w czerwcu 1813 r.24 Nowy herb wkrótce trafił na jej pieczęcie25, ale wprowadzenie go do symboliki, a także do sfragistyki urzędów administracji państwowej oraz sądownictwa napotkało opór. W marcu 1814 r. dyrektor skarbu w departamencie bydgoskim przypomniał o wymianie znaków sasko-polskich na symbole polskie. W rozporządzeniu mowa była o tablicach na budynkach komór podatkowych, na urzędach konsumpcyjnych, kasach powiatowych i na magazynach solnych. W tym przypadku zwłoka w wykonaniu polecenia zwierzchników wynikała z opieszałości wykonawców i z mitręgi urzędniczej. Inny wymiar miał protest sędziów księstwa.

20 S. K. Kuczyński, O pieczętarzach przysięgłych w Królestwie Polskim, „Wiadomości Numizma-tyczne”, 1966, r. X, z. 1(35), s. 26; K. Dorcz, Pieczęcie miejskie i gminne oraz wykonawcy pieczęci w Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim (do 1830 r.), „Rocznik Polskiego Towarzystwa Heral-dycznego”, 2003, t. VI (XVII), s. 64. 21 M. Bandurka, Zmiany administracyjne i terytorialne ziem województwa łódzkiego w XIX i XX wieku, Łódź, 1995, s. 11-12. 22 J. Przygodzki, Rada Najwyższa Tymczasowa Księstwa Warszawskiego 1813-1815. Organizacja i działalność, Wrocław 2002, s. 50. 23 Tamże, s. 51. 24 K. Dorcz, Pieczęcie miejskie i gminne…, s. 65. 25 J. Przygodzki, Rada Najwyższa…, s. 104.


W dniu 25 czerwca 1813 r. rada zażądała od sędziów, aby ci wyrokowali w jej imieniu, a swe wyroki i orzeczenia potwierdzali odciskami pieczęci z nowym herbem państwowym i z legendą informującą o nowej władzy. Sędziowie sprzeciwili się tej decyzji. Dowodzili, że wiążą ich przysięgi, które złożyli Fryderykowi Augustowi. Bunt sędziów został złamany26.

Nowe herby wprowadzono na pola pieczęci urzędów niższych rangą, w tym także na stemple władz miejskich27. Punktem odniesienia dla wszystkich pieczęci urzędowych stał się stempel Rady Najwyższej Tymczasowej28. Jego wyobrażenie tworzyła tarcza o kroju zbliżonym do szwajcarskiej z Orłem Biały koronowanym. Tarcza nakryta była mitrą książęcą. Legendę pieczęci tworzył tekst ułożony wzdłuż krawędzi pieczęci, który wskazywał na urząd oraz na jego rolę w księstwie29.

Pomimo krótkiego okresu funkcjonowania Księstwa Warszawskiego pod władzą carską (od czerwca 1813 do maja 1815 r.) zachowało się dużo odcisków pieczętnych nowego wzoru. Oprócz pieczęci miejskich zinwentaryzowane zostały nowe pieczęcie USC, tłoki urzędów ekonomii narodowej30, stemple prefektów31 i podprefektów32. Znamy także typariusz konserwatora hipotek z departamentu kaliskiego33.

W ogólnych rozważaniach o herbach Księstwa Warszawskiego podnieść należy kwestię symboli, które wykorzystywane były przez Konfederację Generalną Królestwa Polskiego. Konfederacja zawiązana została 28 czerwca 1812 r.34 Jej przywódcy proklamowali odrodzenie Królestwa Polskiego w dawnych granicach przedrozbiorowych35. Symbolika heraldyczna wykorzystywana przez konfederację nawiązywała wprost do polskiej heraldyki państwowej sprzed 1795 r. Herb skonfederowanego Królestwa Polskiego łączył na skwadrowanej tarczy herbowej godła Korony oraz Wielkiego Księstwa Litewskiego. Konfederaci ustanowili także barwy narodowe. Tworzyły je kolory karmazynowi i błękitny. Nawiązywały one do tradycji konfederacji barskiej36.

26 Tamże, s. 104-105. 27 J. Pakulski, Kikół – w poszukiwaniu właściwego herbu, „Rocznik Muzealny” (Włocławek), 1991, t. IV, s. 133-134; P. Bokota, Herb i pieczęcie Włocławka w okresie zaborów (1793-1918), „Rocznik Muzealny (Włocławek), 1996, t. VI, s. 28. 28 J. Przygodzki, Rada Najwyższa…, s. 104. 29 RADA NAJWYŻSZA RZĄDZĄCA X. WARSZ[…] – J. Przygodzki, Rada Najwyższa…, s. 104. 30 APŁódź, USCRzgów, sygn. 11. 31 Pieczęć prefekta departamentu lubelskiego – APKutno, AM Kutna, sygn. 42. 32 Pieczęć podprefekta powiatu piotrkowskiego – APŁódź, AM Tuszyna, sygn. 209, bez paginacji. 33 APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 497, 528. 34 B. Zamorski, Polska od 1807 do 1815 roku. Studjum historyczne, Lwów 1870, s. 95; B. Grochulska, Księstwo Warszawskie, Warszawa 1966, s. 191. 35 „…Konfederacja… oświadcza: iż Królestwo Polskie jest przywrócone i naród polski na nowo w jedno ciało połączony…” – cytat za: B. Zamorski, Polska od 1807…, s. 98. 36 S. K. Kuczyński, Barwy biało-czerwone, [w:] S. Russocki, S. K., Kuczyński, J. Willaume, Godło, barwy i hymn Rzeczypospolitej. Zarys dziejów, pod red. B. Leśniodorskiego, Warszawa 1963, s. 142-143; B. Grochulska, Księstwo…, s. 191.


Pod dokumentami konfederacji odnajdujemy pieczęcie ze skwadrowaną tarczą herbową pod koroną zamkniętą o polach wypełnionych przemiennie Orłem Białym koronowanym i Pogonią37 (fot. nr III/41). Dolne i boczne przestrzenie pola pieczęci ozdabiały gałązki i krzyż orderu. Wyobrażenie pieczęci manifestowało nadzieje ówczesnych Polaków na wyzwolenie ziem wschodnich Rzeczypospolitej podczas kampanii rosyjskiej 1812 r. W formie uzurpacji heraldycznej znak konfederacji zapowiadał odtworzenie Polski w granicach przedrozbiorowych.

Pieczęcią o skwadrowanej tarczy z godłami Polski i Litwy posługiwał się książę Józef Poniatowski, regimentarz generalny pospolitego ruszenia rycerstwa polskiego38. Ścisły związek pomiędzy wyobrażeniem pieczęci konfederacji oraz obrazem stempla regimentarza był oczywisty. Józef Poniatowski objął funkcję dowódcy pospolitego ruszenia w 2. poł. grudnia 1812 r. z rąk Rady Konfederacji Generalnej39. Różnica pomiędzy pieczęcią wykorzystywaną przez cywilnego dysponenta, a tłokiem instytucji wojskowej polegała na wykorzystaniu innych zewnętrznych elementów herbu. Podczas, gdy na pieczęci konfederacji oglądać możemy wypełnienia roślinne oraz krzyż orderowy, to na pieczęci regimentarza umieszczono panoplia, które wyjątkowo dobrze korespondowały z militarnym charakterem urzędu.

Władze Księstwa Warszawskiego zorganizowane zostały na wzór wojskowy. Urzędy państwowe podporządkowano władzy najwyższej, czyli de facto księciu warszawskiemu40. Władzę na obszarze gminy miejskiej sprawowali prezydenci lub burmistrzowie mianowani przez księcia warszawskiego. W największych miastach powołane zostały municypalności współpracujące z prezydentami miast. Prezydenci i burmistrzowie sprawowali władzę administracyjną i policyjną. Do ich obowiązków należało przekazywanie mieszkańcom poleceń zwierzchników, dozór nad majątkiem gminnym, kierowanie robotami publicznymi, podział obciążeń fiskalnych, a także utrzymanie porządku publicznego. Prezydenci podlegali bezpośrednio prefektom, tj. zwierzchnikom departamentów, a burmistrzowie podprefektom, tj. zwierzchnikom powiatów.

Obok prezydentów i burmistrzów od 1809 r. funkcjonowały rady municypalne oraz rady miejskie. Rady przygotowywały miejscowe budżety, a także określały obciążenia podatkowe. Członkowie rad municypalnych zasiadali w nich z woli monarchy, który z podwójnej liczby kandydatów wskazywał (według swojej opinii) najlepszych. W literaturze zwracano uwagę, iż kompetencje rad miejskich były węższe niż rad municypalnych. Radni otrzymywali nominację z rąk prefekta.

37 APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 10, k. 10v-11, 17. 38 Tamże, k. 20. Pismo Józefa Poniatowskiego znajduje się w archiwum Walewskich ponieważ Aleksandr Walewski powołany został przez księcia na marszałka pospolitego ruszenia departamentu krakowskiego – M. Łukasiewicz, Armia księcia Józefa 1813, Warszawa 1986, s. 54. 39 J. Skowronek, Książę Józef Poniatowski, Ossolineum 1984, s. 228-229; M. Łukasiewicz, Armia księcia Józefa…, s. 54. 40 M. Bandurka, Zmiany administracyjne i terytorialne…, s. 7-9; M. Kallas, Samorząd miejski w dobie porozbiorowej, [w:] Herby miast polskich w okresie zaborów (1772-1918). Materiały sesji naukowej Włocławek 5-6 grudnia 1996 r., pod red. S. K. Kuczyńskiego, Włocławek 1999, s. 38-40.


Władze miast Księstwa Warszawskiego były część aparatu administracyjnego i policyjnego państwa. Z tego też powodu pieczęcie, które im przysługiwały uznane zostały za urzędowe znaki państwowe. Podlegały one ścisłej reglamentacji na etapie wytwarzania typariuszy oraz podczas likwidowania tłoków bezużytecznych, czyli wycofanych z użycia. Władza państwowa ustaliła teksty legend i treści wyobrażeń napieczętnych dla wszystkich pieczęci urzędowych księstwa. Ich wyobrażenie tworzyć miał oficjalny herb Księstwa Warszawskiego. Obserwacje pieczęci miast z lat 1806/7-1815 prowadzą nas do wniosku, iż decyzje w sprawach sfragistycznych wydane zostały za późno.

W okresie od 2. poł. 1806 r. do aż chwili zorganizowania władz Księstwa Warszawskiego kancelarie w miastach funkcjonowały, a ich personel musiał określić samodzielnie, w jaki sposób i za pomocą jakich pieczęci będzie on uwierzytelniał własną produkcję dokumentową. Pieczęcie różnych władz lokalnych w okresie walk prowadzonych z wojskami pruskimi i rosyjskim powstawały spontanicznie, a ich wyobrażenia były wypadkową doświadczeń przedrozbiorowych oraz obserwacji rozwiązań sfragistycznych narzuconych przez okupanta pruskiego.

W części ośrodków miejskich w pierwszym okresie kształtowania się nowej państwowości do służby kancelaryjnej przywrócone zostały pieczęci z czasów przedrozbiorowych. Ich powrót mógł wynikać zarówno z pobudek patriotycznych, jak również ekonomicznych. W niektórych ośrodkach posługiwano się pieczęciami z okresu okupacji pruskiej. Na decyzję o ich pozostawieniu z pewności wpływ miały możliwości finansowe miast. Znamy też miejscowości, w których władze podjęły decyzję o wyrzeźbieniu nowych pieczęci. Ich wyobrażenia niejednokrotnie łączyły harmonijnie godła przedrozbiorowe z Orłem Białym w koronie. Znamy też nowe pieczęcie z wyobrażeniem tylko Orła Białego.

Zebrany materiał źródłowy świadczy o funkcjonowaniu przynajmniej trzech nurtów sfragistyki miejskiej Księstwa Warszawskiego. Pieczęcie z oficjalnym godłem kraju tworzyły tylko jeden z nich. Narrację o pieczęciach wykorzystywanych w miastach środkowopolskich w latach 1806-1815 rozpoczniemy od omówienia tłoków przedrozbiorowych. W dalszej części zwrócimy uwagę na stemple z XIX w. wyposażone w symbole inne od herbu państwowego. Rozważania o wyobrażeniach pieczęci miejskich księstwa zakończymy prezentacją typariuszy, których obrazy powtarzały oficjalne godło kraju.

Osobnym zagadnieniem jest kwestia liczby tłoków wykorzystywanych w tym samym czasie przez władze tego samego miasta. Jednostkowe przypadki dowodzą, iż w niektórych ośrodkach w okresie Księstwa Warszawskiego posługiwano się wymiennie pieczęcią staropolską oraz stemplem z herbem sasko-polskim. Skrajny przypadek odnotowano podczas badań nad sfragistyką Siewierza. W 1812 r. dokumenty władz tegoż uwierzytelniały jednocześnie odciski dwóch pieczęci. Były to pieczęć staropolska (ukształtowana przywilejem lokacyjnym z 1792 r.) i stempel rady miejskiej z herbem sasko-polskim41. Sfragistyka miejska Siewierza poucza nas, 41 S. K. Kuczyński, Pieczęcie i herb Siewierza, [w:] Siewierz, Czeladź, Koziegłowy. Studia i materiały do dziejów Siewierza i Księstwa Siewierskiego, pod red. F. Kiryka, Katowice 1994 s. 400-401.


iż z faktu ujawnienia pieczęci miasta z godłem przedrozbiorowym pod dokumentem z lat 1807-1815 nie wynika, iż w kancelarii miejskiej nie wykorzystywano również nowożytnego typariusza z oficjalnym godłem księstwa.

Przedrozbiorowe pieczęcie miejskie wykorzystywane były przez prezydentów i przez burmistrzów miast w latach 1806/7-181542. W okresach przejściowych pieczęcie urzędowe, a związane z odchodzącą rzeczywistość prawną lub polityczną wycofywane były z kancelarii z opóźnieniem. Źródła poświadczają stosowanie pieczęci staropolskich w latach 1806-1815 przez władze miejskie Bielaw, Dąbrowic, Działoszyna, Głowna43, Grocholic, Kiernozi44, Koła45, Koniecpola, Łodzi, Piątku, Pabianic, Radomska, Strykowa, Tuliszkowa, Tuszyna i Uniejowa46. Krzysztof Dorcz wskazał jeszcze inne przykłady47. Wymienił staropolskie pieczęcie Drzewicy, Izbicy Kujawskiej, Końskich, Przedborza i Szydłowca.

W kancelariach miast Księstwa Warszawskiego wykorzystywane były tłoki, które stworzono dla władz miejskich w okresie okupacji pruskiej. W latach 1808-1811 władze miejskie np. Będkowa48 posługiwały się pieczęcią, której legenda informowała o związkach miasta z prowincją pruską (fot. nr III/12). Na dokumentach miejskich Soboty w latach 1810-1814 odciskane były pieczęcie wyrzeźbione przed 1806 r. Pieczęcią z orłem pruskim i budowlą miejską posługiwały się władze Działoszyna po 1807 r. W 1812 r. typariuszem z czasów pruskich posługiwał się magistrat Grabowa nad Prosną, a władze Krośniewic uwierzytelniały dokumenty z lat 1811-1812 niemieckojęzyczną pieczęcią z Lubiczem Rembielińskich. Podobne obserwacje pochodzą też z innych ośrodków. Spostrzeżenie to dotyczy pieczęci m. in. Krzepic49, Piły50, Płońska51 i Sierpca52. W latach 1806-1815 pieczęcie pruskie wykorzystywane były przez wójtów gmin wiejskich53. Zazwyczaj były to niemieckie pieczęcie napisowe.

Władze niektórych ośrodków miejskich Księstwa Warszawskiego dysponowały pieczęciami, które powstały z całą pewnością w latach 1806-1815, ale swymi wyobrażeniami nawiązywały do wzorów przedrozbiorowych. Sądzimy, że tego typu stemple wykonywano w pierwszych tygodniach po zrzuceniu niewoli pruskiej oraz

42 M. Adamczewski, Godła szlacheckich herbów w heraldyce miejskiej Polski centralnej w latach 1793/95-1939, „Rocznik Łódzki”, 2006, t. LIII, s. 37-40. 43 APKutno, AM Kutna, sygn. 42, k. 92, 94; APŁódź, USCGłowno, sygn. 4, 9, 13. 44 APKutno, AM Kutna, sygn. 42, k. 53v. 45 Tamże, k. 22. 46 Odciśnięto ją w maju 1809 r. pod dokumentem, który potwierdzał złożenie przysięgi wierności Fryderykowi Augustowi, królowi saskiemu i księciu warszawskiemu. 47 K. Dorcz, Pieczęcie miejskie i gminne…, s. 64-65. 48 APŁódź, USCBędków, sygn. 3, 9. 49 APŁódź, USCDziałoszyn, sygn. 38; APŁódź, USCPraszka, sygn. 20. 50 APŁódź, USCPraszka, sygn. 16. 51 APKutno, AM Kutna, sygn. 42, k. 30; APŁódź, USCGłowno, sygn. 4. 52 APŁódź, USCGłowno, sygn. 4. 53 Wójt gminy Bogdanów wystawił w 1813 r. dokument potwierdzający tożsamość mieszkańca gminy. Uwierzytelnił go pruską pieczęcią wsi Bogdanów (legenda das Dorf Bogdanow) – APŁódź, Archiwum Ostrowskich i Potockich z Maluszyna, sygn. 81/III, k. 5.


przed ukonstytuowaniem się władz księstwa54. Nasze przekonanie potwierdzają dwa stemple z datami 1806, które należały do władz miejskich Brzezin oraz Piotrkowa, a także o rok późniejsza pieczęć kutnowska55 (fot. nr III/42). Nową pieczęcią, ale ze starym godłem posługiwały się też władze Sulejowa56. W tym przypadku nie wiemy jednak kiedy ją wykonano.

Nasz wywód o wczesnej genezie wszystkich typariuszy z okresu księstwa o wyobrażeniach staropolskich nie możemy zamienić w stwierdzenie uogólniające. Przeczy temu chronologia użycia niektórych stempli. Na podstawie datowanych oraz opieczętowanych dokumentów możemy np. stwierdzić, że nowa pieczęć miejska Głowna ze zmodyfikowanym staropolskim godłem miejskim (fot. nr III/43) pojawiła się dopiero po 1811 r. Wykorzystywano ją także później, tj. w latach 1815-181757. Przed rokiem 1811 głowieńskie dokumenty miejskie uwierzytelniane były odciskami pieczęci przedrozbiorowej (fot. nr III/21).

Przegląd pieczęci o wyobrażeniach nawiązujących do symboliki staropolskiej otworzą stemple Piotrkowa. Władze Piotrkowa w 1807 r. uwierzytelniły dokument miejski pieczęcią z datą 1806 i z wyobrażeniem herbu miejskiego z ostatnich latach I Rzeczypospolitej58. Na polu pieczęci z datą 1806 powyżej budowli wolnostojącej umieszczony został Orzeł Biały koronowany z mieczem oraz z berłem w szponach. Przypominał on swą stylistyką Orły Białe z lat 1806-1807.

W styczniu 1811 r. burmistrz miasta Piotrkowa złożył przysięgę przed objęciem urzędu. Dokument stwierdzający jego przysięgę został uwierzytelniony odciskami pieczęci miejskiej59. Jej pole wypełniał herb Piotrkowa z ostatnich lat XVIII w. Godło herbu tworzyła budowla wolnostojąca z trzema równymi i blankowanymi wieżami oraz Orzeł Biały ukoronowany nad budowlą z dwoma insygniami władzy królewskiej, tj. z berłem i z jabłkiem w szponach. Stan zachowania odcisku nie pozwala na rozpoznanie dwóch ważnych szczegółów wyobrażenia. Nie wiemy więc, czy w wolnym przejeździe umieszczona została litera P. Nie wiemy też, czy Orzeł Biały ozdobiony został herbem panującego.

54 Sądzimy, że wszystkie pieczęcie o wyobrażeniu innym niż oficjalny herb państwa, a stworzone dla urzędów księstwa powstały przed poł. 1807 r. Struktura władz księstwa, tj. ścisłe podporządkowanie podwładnego (np. burmistrza) zwierzchnikowi (np. podprefektowi) każe wątpić w samowolę sfragi-styczną. Wykonanie nowej pieczęci miejskiej o wyobrażeniu innym od znaków państwa po ich ustanowieniu – naszym zdaniem – było nieprawdopodobne. 55 APŁódź, USCKrośniewice, sygn. 2; APŁódź, USCOporów, sygn. 2, 4; APŁódź, USCŻychlin, sygn. 1, 8. 56 APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 55, k. 26. 57 APŁódź, USCBratoszewice, sygn. 11; APŁódź, USCGłowno, sygn. 17, 20, 32. 58 MNKraków, Dz. rkps., sygn. 561 NI 119336; M. Adamczewski, Geneza murów obronnych we współczesnym herbie Piotrkowa Trybunalskiego, Rocznik Łódzki”, 1996, t. XLIII, s. 243-245 – gdzie fotografia pieczęci i błędna data wykonania typariusza (1800 r.). 59 APPiotrków, AM Piotrkowa, sygn. II/7, bez paginacji. Marian Haisig sądził, że pieczęć ta powstała w okresie okupacji pruskiej (M. Haisig, Herb Piotrkowa Trybunalskiego w świetle dokumentacji archiwalnej, k. 5 – maszynopis). Z uwagi na funkcjonowanie niemieckich pieczęci piotrkowskich z okresu 1793-1806 przyjąć możemy, iż stempel z napisem PIECZĘĆ MIASTA PIOTRKOWA powstał jednak w okresie księstwa.


Władze miejskie Piotrkowa szybko dostosowały swoje pieczęcie do oczekiwań zwierzchników. Obecny stan badań upoważnia do stwierdzenia, iż w 2. poł. 1810 r. burmistrz Piotrkowa posługiwał się pieczęcią z herbem sasko-polskim60.

Władze miejskie Sulejowa być może w pierwszych tygodniach po zakończeniu okupacji pruskiej zaprojektowały oraz zleciły wykonanie pieczęci z wyobrażeniem przedrozbiorowego godła miejskiego61. Nasze wątpliwości, czy rzeczywiście pieczęć Sulejowa była wytworem czasu przełomu, wywołuje brzmienie legendy otokowej, a dokładnie jej zwrot, który identyfikował kategorię miasta. W legendzie pieczęci nazwano Sulejów miastem narodowym. Pole opisywanej tu pieczęci sulejowskiej wypełniał mur miejski o trzech wieżach i o otwartej bramie z pachołkiem miejskim w przejeździe. Dodatkowym elementem zdobienia znaku uczyniono ornament roślinny, czyli dwie gałązki, które ujmowały godło miejskie półłukiem od dołu. Dotychczasowe badania nie doprowadziły do ujawnienia dokumentu miejskiego uwierzytelnionego opisaną tu pieczęcią. Stempel ten znamy z dokumentacji, którą stworzono na potrzeby carskiej ankiety heraldycznej w poł. XIX w. Jeśli pieczęć z wyobrażeniem staropolskim wykorzystywana była przez władze miejskie Sulejowa od 1806 r., to w 1810 r. stała się ona drugą pieczęcią miasta. Wówczas powstał tłok sulejowski z oficjalnym godłem kraju62.

Nowe pieczęcie miejskie o przedrozbiorowych wyobrażeniach wykonano także dla niektórych miast prywatnych Księstwa Warszawskiego. W 1806 r. powstała pieczęć Brzezin ze staropolskim godłem, czyli z budowlą miejską63. W 1807 r. wykonano typariusz pieczęci miejskiej Kutna64 z wyobrażeniem św. Wawrzyńca (fot. nr III/42). Pieczęć z godłem przedrozbiorowym służyła także burmistrzowi w Głownie65 (fot. nr III/43). Wszystkie trzy przywołane tu pieczęcie miejskie ze znakami przedrozbiorowymi wykorzystywane były do końca istnienia księstwa, a nawet w pierwszych latach Królestwa Polskiego (Kongresowego).

Wyobrażenia z pól pieczęci Brzezin, Głowna oraz Kutna z okresu Księstwa Warszawskiego w zasadzie wiernie powtarzały przedrozbiorowe godła miejskie. Budowla miejska, którą wprowadzono na pieczęć Brzezin w 1806 r. różniła się od konstrukcji staropolskich jedynie formą dachów, które wieńczyły wieże. W miejsce spadzistych dachów w 1806 r. wprowadzono kopuły. Na polu pieczęci miejskiej Głowna z okresu Księstwa Warszawskiego wiernie powtórzone zostało dawne godło samorządnej wspólnoty, tj. głowa „staropolskiego wąsacza”, ale zmieniony został sposób jej prezentacji. W miejsce ozdobnej tarczy pojawił się płaszcz herbowy obszyty od dołu frędzlą, upięty i przewiązany w narożnikach oraz zwieńczony

60 ADWłocławek, AWGniezno, ks. 136, k. 276. 61 APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 55, k. 26; M. Adamczewski, Kręte ścieżki współczesnej heraldyki miejskiej w Polsce centralnej, czyli o niektórych herbach naznaczonych skazą, „Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego”, 2005, t. VII (XVIII), s. 81-82. 62 ADWłocławek, AWGniezno, ks. 136, k. 385. 63 APŁódź, USCBrzeziny, sygn. 5; APŁódź, USCDziałoszyn, sygn. 23; APŁódź, USCGłowno, sygn. 4. 64 APKutno, AM Kutna, sygn. 42, k. 33, 42, 68v; APŁódź, USCKrośniewice, sygn. 2; APŁódź, USC-Oporów, sygn. 2, 4; APŁódź, USCŻychlin, sygn. 1, 8. 65 APŁódź, USCBratoszewice, sygn. 11; APŁódź, USCGłowno, sygn. 17, 20, 32.


koroną zamkniętą. Płaszcz herbowy nasuwa skojarzenie z wyobrażeniami niektórych pieczęci urzędowych Księstwa Warszawskiego, choć – co przecież oczywiste – zapożyczenie tego rozwiązania kompozycyjnego nie musiało pochodzić z symboliki państwowej księstwa. Zmiany (w stosunku do wzorów z poprzednich okresów) wprowadzono do wyobrażenia pieczęci Kutna z datą 1807. Twórca wyobrażenia powielił generalnie wzorzec z pieczęci pruskiej (fot. nr III/31), ale zaktualizował go. Usunął orła pruskiego i zastąpił go koroną otwartą. Przekaz główny obrazu ze stempla kutnowskiego tworzył św. Wawrzyniec na ruszcie egzekucyjnym z palmą męczeństwa w ręku. Grawer pozostawił wyobrażenie słońca promiennego.

Szczególnie interesująca jest grupa pieczęci miejskich, w których harmonijnie połączono symbol przedrozbiorowy z godłem polskim, tj. Orłem Białym. Pieczęcie miejskie o takich wyobrażeniach powstawały zapewne przed ukonstytuowaniem się władz Księstwa Warszawskiego i przed ustanowieniem oficjalnego herbu tegoż. Według omawianego tu schematu zbudowane zostały pieczęcie władz Łowicza, Szadku, a także zapewne Wielunia. Być może podobna pieczęć powstała też dla władz miejskich Brzeźnicy.

Znamy dwie pieczęcie władz miejskich Szadku, które powstały w pierwszych latach Księstwa Warszawskiego. Ich wyobrażenia zbudowano z godła miejskiego, czyli z budowli miejskiej o trzech wieżach i z Orła Białego ukoronowanego. Odcisk wykonany pierwszym tłokiem uwierzytelnił np. w 1811 r. protokół z wizytacji kanonicznej kościoła parafialnego w Szadku66. Drugi typariusz (fot. nr III/44) użyty został m. in. w 1814 r. do potwierdzenia odpisu z dokumentacji szadkowskiego (miejskiego) USC67.

Zapewne w pierwszych latach istnienia Księstwa Warszawskiego powstała łacińska pieczęć miejska Wielunia z wyobrażeniem Orła Białego koronowanego oraz z obrazem godła miejskiego, tj. wieży obronnej o spiczastym dachu z chorągwiami wywieszonymi z najwyższych kondygnacji budowli68. Chronologia powstania wieluńskiej pieczęci z Orłem Białym jest przedmiotem dyskusji naukowej. Marian Gumowski sądził, iż powstała ona w XVIII w.69 Tadeusz Olejnik uważał natomiast, iż wykonano ją w okresie powstania listopadowego (1830-1831)70.

Wieluńska pieczęć z Orłem Białym mogła powstać po ustąpieniu administracji pruskiej. Sądzimy, że twórca jej ikonografii powtórzył wyobrażenie z typariusza pruskiego. Na pieczęci pruskiej i na stemplu tu omawianym znajdujemy godła miejskie i symbole władzy zwierzchniej rozmieszczone w tych samych miejscach. Kluczowy dla prowadzonych tu rozważań jest sposób wydzielenia przestrzeni, na której rozmieszczony został tekst łacińskiej legendy otokowej. Przestrzeń legendy 66 SIGILLUM CIVITATIS SCHADEK – ADWłocławek, AWGniezno, ks. 135, k. 665; M. Adam-czewski, Herby i pieczęcie miasta Szadek, „Biuletyn Szadkowski”, 2003, t. III, s. 20-24. 67 SIGILLUM CIVITATIS SCHADKOVIENSIS – APŁódź, USCSzadek, sygn. 23. 68 MNKraków, Dz. rkps., sygn. 566 NI 162832; T. Olejnik, Pieczęcie i herby miast ziemi wieluńskiej, Łódź 1971, s. 30, il. 12. 69 MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Kartoteka pieczęci i herbów miejskich w układzie alfabe-tycznym, zawierająca szkic pieczęci, jej opis oraz różne notatki, sygn. 1493. 70 T. Olejnik, Pieczęcie i herby miast ziemi wieluńskiej…, s. 30.


ograniczona została ornamentem perełkowym biegnącym wzdłuż dolnych oraz bocznych krawędzi pieczęci. Ornament perełkowy rozpoczynał się oraz kończył bardzo charakterystycznym wygięciem linii. Legenda otokowa omijała górną część pola pieczętnego wypełnionego wyobrażeniem Orła Białego. Nie było to rozwiązanie oryginalne. Występowało na jednej z dwóch pieczęci pruskich Wielunia.

Możemy zestawić wieluńską pieczęć z Orłem Białym z pieczęciami rady miejskiej Starej Częstochowy71 i rady miejskiej Przyrowa72. Porównywane pieczęcie miały identycznie wydzielone przestrzenie legendy otokowej. Na pieczęci Starej Częstochowy pojawił się Orzeł Biały (o stylizacji podobnej do Orła wieluńskiego) powyżej środkowej wieży budowli miejskiej. Z uwagi na przeobrażenia ustroju Częstochowy (tj. scalenie Starej Częstochowy i Nowej Częstochowy w 1826 r.) pieczęci częstochowskiej nie możemy połączyć z okresem powstania listopadowego. Na pieczęci rady Przyrowa odnajdujemy datę 1810 wykonania typariusza.

W katalogu poszlak przydatnych do datowania omawianej pieczęci wieluńskiej, ważne miejsce zajmują wyobrażenia urzędowo poprawnych pieczęci miast z okresu powstania listopadowego. Zostały one jednoznacznie określone w 1831 r. przez władze zrewoltowanego kraju (zob. s. III/137-138). Tworzone wówczas pieczęcie miały pola wypełnione oficjalnym herbem Polski, czyli tarczą dwupolową z Orłem i z Pogonią. Pamiętać jednak należy, że w niektórych miastach (np. w Łęczycy) władze miejskie wykonały „rewolucyjne” tłoki jeszcze przed ustanowieniem herbu dwupolowego.

Cenny przykład, który uzupełnia naszą wiedzę na temat zwyczaju budowania wyobrażeń pieczęci miast Księstwa Warszawskiego z przedrozbiorowych znaków samorządowych oraz z Orłów Białych, pochodzi z Łowicza. W 1811 r. burmistrz łowicki posługiwał się równocześnie dwiema pieczęciami o identycznych legendach, o zbliżonych rozmiarach, ale o różnych wyobrażeniach. Na pole pierwszej pieczęci73 wprowadzony został od dołu historyczny herb miasta, tj. dwa pelikany rozdzielone rośliną. Orzeł Biały koronowany z rozpostartymi skrzydłami ulokowany został na górnej krawędzi tarczy herbu miejskiego. Druga pieczęć łowicka74 różniła się wzorem godła miejskiego. W tym przypadku godło miejskie tworzył pelikan w gnieździe karmiący młode krwią z rozdartej piersi (fot. nr III/45). Na tej drugiej pieczęci Orzeł Biały koronowany także umieszczony został powyżej tarczy herbowej z odmienionym godłem miasta.

71 APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 55, k. 31. Małgorzata Kaganiec wyraziła przekonanie, iż w okresie Księstwa Warszawskiego, a następnie Królestwa Polskiego (Kongresowego) na pieczęciach władz Częstochowy nie występował herb miasta (M. Kaganiec, Herby miast województwa śląskiego, Katowice 2007, s. 54). Marian Haisig uznał pieczęć rady miejskiej za produkt z pocz. XIX w. (M. Haisig, Herb miasta Częstochowy. Jego geneza i symbolika, „Ziemia Częstochowska”, 1967, t. VI/VII, s. 183); M. Antoniewicz, Herb Częstochowy w okresie rozbiorów, [w:] Częstochowa. Dzieje miasta i klasztoru jasnogórskiego w okresie niewoli 1793-1918, t. II, Częstochowa 2005, s. 499. 72 APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 55, k. 32. 73 APŁódź, USCŁowicz, sygn. 8. 74 APŁowicz, Zbiór Tarczyńskiego; APŁódź, USCBrzeziny, sygn. 5.


Otwarte pozostaje pytanie o przyczyny, dla których stworzono dwie odmiany wyobrażeń burmistrzowskich pieczęci Łowicza. Być może obrazy pieczęci łowickich z lat 1807-1815 pozostawały w związku z tradycją sfragistyczną ukształtowaną w czasie okupacji pruskiej. Wówczas władze miejskie posługiwały się także dwiema pieczęciami o dwóch różnych wyobrażeniach (fot. nr III/33, III/35). Jeden stempel służył władzom administracyjnym, a drugi sądowym. Co ciekawe, łowicka pieczęć miejska z okresu Królestwa Polskiego (Kongresowego) także łączyła herb miasta z oficjalnym godłem państwa75.

Zapewne w okresie księstwa powstała też pieczęć Brzeźnicy. Jej wyobrażenie tworzył mur miejski i Orzeł Biały ukoronowany nad nim. Stempel brzeźnicki użyty został m. in. w 1810 r. do uwierzytelnienia protokołu z wizytacji kanonicznej76. Nie dotarliśmy do odcisku tej pieczęci. Znamy jedynie jej opis i niepełny odrys z kroniki parafialnej.

Największą grupę pieczęci miejskich z lat 1806/7-1815 utworzyły stemple z godłami Księstwa Warszawskiego. Dotychczasowa literatura przedmiotu zgodnie utrzymywała, iż decyzja o wprowadzeniu znaków państwowych na pieczęcie władz miejskich wydana została w 1811 r.77 Dziś przyjmuje się, iż postanowienie z 1811 r. mogło być powtórzeniem wcześniejszego polecenia.

W dniu 10 maja 1811 r. prefekci departamentów lubelskiego78 i bydgoskiego79 otrzymali z MSW pisma w sprawie pieczęci miejskich. Gdyby reskrypt MSW dotyczył tylko obszarów włączonych w 1809 r. w skład Księstwa Warszawskiego, to jego treść moglibyśmy odebrać jako zalecenie ujednolicenia wyobrażeń pieczęci z dwóch obszarów państwa. Departament lubelski utworzony po wojnie z Austrią i po rozszerzeniu terytorium Księstwa Warszawskiego. Na obszarach opanowanych w 1809 r. występował pieczęcie i znaki opłat stemplowych z orłem w napoleońskiej stylizacji imperialnej z wiązką błyskawic oraz z tekstem wskazującym na Napoleona Bonaparte80. Ponieważ reskrypt z maja 1811 r. trafił także do Bydgoszczy, to należy uznać go jednak za regulację dotyczącą całego księstwa.

75 MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Kartoteka…, sygn. MNK 1486 (Łowicz). 76 Kronika kościoła w Brzeźnicy. Pieczęć ta w 2000 r. uznana została za produkt staropolski (M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich do końca XVIII wieku, Warszawa 2000, nr B 61). Analiza chronologii odcisków pieczętnych wykonanych różnymi tłokami każe nam zweryfikować wcześniejsze ustalenia. Wiemy, że w 1797 r. w Brzeźnicy pieczętowano dokumenty jeszcze tłokiem staropolskim. Dokumenty z 1810 r. uwierzytelnione zostały pieczęcią z murem i Orłem Białym. Zestawienie tych dat świadczy, że pieczęć brzeźnicka z Orłem powstała pomiędzy 1797 i 1810 r. 77 „…rząd Księstwa Warszawskiego, dekretem z 29 kwietnia 1811 r. … zabronił miastom swojego terytorium używać dawnych herbów lokalnych, a wszystkie pieczęcie miejskie nakazał zaopatrzyć w herb państwowy…” – M. Gumowski, Herby miast polskich, Warszawa 1960, s. 14. 78 K. Dorcz, Pieczęcie miejskie i gminne…, s. 64. 79 M. Hlebionek, Pieczęcie miast Obwodu Nadnoteckiego (Netze Distrikt) w latach 1772-1806 – www.archiwa.net 80 NAPOLEON WIELKI – APKutno, AM Kutna, sygn. 42, k. 89; APŁódź, USCWieluń, sygn. 17; K. Jelonek-Litewka, Zbiory sfragistyczne Archiwum Państwowego w Krakowie (Tłoki pieczętne, pieczęcie luźne, odlewy), [w:] Zbiory pieczęci w Polsce, pod red. Z. Piecha, W. Strzyżewskiego, Warszawa 2009, s. 89-90.


Materiał źródłowy pozwala wskazać miasta, w których zrealizowano polecenie wymiany pieczęci z 1811 r. Na przykład znamy kilka dokumentów miejskich, które wydane zostały przez władze miejskie Dąbrowic. Pisma burmistrza policji Dąbrowic ze stycznia, lutego, a nawet z kwietnia 1811 r. uwierzytelniały odciski z pieczęci staropolskiej81 (fot. nr III/13). W dniu 8 października 1811 r. burmistrz Dąbrowic do uwierzytelnienia swego oświadczenia użył pieczęci z herbem sasko-polskim82.

Wykład o godłach państwowych na pieczęciach władz miejskich Księstwa Warszawskiego składać się będzie z dwóch oddzielnych części. W części pierwszej skoncentrujemy się na Orłach Białych, a w drugiej przedstawimy herb sasko-polski. Rozważania o Orłach Białych na polach pieczęci miejskich dotyczyć będą dwóch okresów. Orły Białe wprowadzane były na pieczęcie urzędowe w pierwszych miesiącach Księstwa Warszawskiego i w latach 1813-1815, czyli po zmianie herbu państwowego (zob. s. III/108-109).

Kwerendy ujawniły istnienie pieczęci instytucji, korporacji oraz osób, które w 2. poł. 1806 r. i w pierwszych latach Księstwa Warszawskiego posługiwały się stemplami z wyobrażeniem Orła Białego koronowanego. Orły Białe znajdujemy m. in. na pieczęciach USC oraz magazynów żywnościowych. Znamy pieczęć parafii z Lubochni. Jej odciski pochodziły z lat 1809-181683. Ujawniliśmy także pieczęć „urzędu do aktów stanu cywilnego” gminy Rozprza, którą użyto m. in. w 1809 r.84 Pole pieczęci parafii z Lubochni oraz pole stempla USC z Rozprzy wypełniały wyobrażenia Orłów Białych w koronach o podobnej stylizacji. Wartość poznawczą pieczęci z Rozprzy podniosła data z jej legendy. Zaświadczał ona, iż jej tłok opuścił zakład grawerski w 1808 r. W 1808 r. wykonany został typariusz pieczęci magazynu sieradzkiego. Jego odciski znajdujemy na dwóch dokumentach. Jeden powstał pod koniec marca 1808 r., a drugi w poł. sierpnia 1808 r.85 Wyobrażenie z pieczęci magazynu tworzył Orzeł Biały w koronie z mieczem i z berłem w szponach.

Wnioskowanie na temat chronologii powstania pieczęci prowadzić możemy na podstawie datacji dokumentów uwierzytelnionych interesującymi nas odciskami. Od grudnia 1806 r. do maja 1807 r. władze miejskie Tuszyna otrzymywały pisemne polecenia przekazania produktów żywnościowych do magazynu w Piotrkowie. Decyzje wystawiane były pod napisowymi pieczęciami powiatu piotrkowskiego86. Od kwietnia 1807 r. identyczne wezwania kierowane były do władz miejskich po uwierzytelnieniu ich pieczęcią powiatową z Orłem Białym koronowanym z mieczem i z berłem w szponach87.

Podobnych przykładów jest więcej. W kwietniu 1807 r. komisja wykonawcza powiatu piotrkowskiego wystawiła dokument opieczętowany pieczęcią z Orłem 81 APKutno, AM Kutna, sygn. 42, k. 44, 47, 65. 82 Tamże, k. 72. 83 APŁódź, USCBrzeźnica, sygn. 19; APŁódź, USCKutno, sygn. 10; APŁódź, USCWolbórz, sygn. 7-8, 11. 84 APŁódź, USCRozprza, sygn. 2. 85 APŁódź, AM Tuszyna, sygn. 209, k. 38, 42. 86 PIECZĘC POWIATU PIOTRKOWSKIEGO – APŁódź, AM Tuszyna, sygn. 209, k. 5, 10-11, 13. 87 PIECZ […]KA POW[…] PIOTRKO – APŁódź, AM Tuszyna, sygn. 209, k. 12, 14.


Białym88. Badaliśmy dokumenty z 1808 r. uwierzytelnione stemplami z Orłami Białymi koronowanymi. Należały one m. in. do notariusza powiatu gostyńskiego89 (1808 r.) oraz do kasy powiatu łęczyckiego90 (1808 r.). Z późniejszego okresu pochodzą dokumenty z odciskiem pieczęci tłumacza przysięgłego sądu pokoju w Piotrkowie91 (1810 r.) oraz z odbitką ze stempla ekonomii Męka92 (1811 r.). Na nich również zobaczyć możemy Orły Białe w koronach.

Zapewne w pierwszych tygodniach po ustąpieniu władz pruskich wykonana została pieczęć przeznaczona do uwierzytelnienia odpisów urzędowych z ksiąg (?) ziemiańskich województwa łęczyckiego. Znamy ją z ekstraktów, które opisywały sprawy rozstrzygane w Łęczycy w 1806 r.93 (fot. nr III/46). Jej pole wypełniała owalna tarcza pod koroną zamkniętą z Orłem Białym koronowanym na polu. Wokół tarczy ułożono dwie gałązki roślinne.

Zainteresowanie badaczy pierwszych godeł Księstwa Warszawskiego wzbudzić powinna pieczęć sądu apelacyjnego departamentu kaliskiego94 (fot. nr III/47). Jej wyobrażenie tworzył Orzeł Biały koronowany z szablą i berłem w szponach. Przekaz symboliczny Orła poszerzony został przez tarczę z Pogonią Litwy. Umieszczono ją na piersi Orła Białego. Znamy jedynie późne odciski pieczęci sądu apelacyjnego kaliskiego. Pochodzą one dopiero z 1812 r. Jeden z odcisków opłatkowych złączony został z dokumentem z pomocą sznura splecionego z nitek w trzech barwach – białej, czerwonej i niebieskiej. Być może były to kolory narodowe (karmazynowy oraz błękitny) z 1812 r. (zob. s. III/109) uzupełnione o barwę białą.

Wyobrażenie z typariusza kaliskiego sądu apelacyjnego było identyczne do niektórych obrazów „pieczęci stempla” opłat skarbowych. W 1809 r. wystawiony został dokument uwierzytelniony pieczęcią kapituły wolborskiej95. Wzdłuż górnej krawędzi karty papieru położone zostały trzy znaki stempla opłaty. W dwóch narożnikach zobaczyć możemy znaki pruskie, a pomiędzy nimi „pieczęć stempla” z Orłem Białym koronowanym z Pogonią na piersi Orła. Wyobrażenie z pieczęci kaliskiego sądu apelacyjnego i obraz ze znaku opłaty stemplowej z 1809 r. pozwalają sądzić, iż znak państwowy, który łączył Orła z Pogonią był stosowany w pierwszych latach Księstwa Warszawskiego. Zapewne rywalizował on z Orłem Białym, ale ostatecznie przegrał z herbem sasko-polskim.

W 1809 r. w obiegu znajdowały się papiery stemplowe pozbawione cech pruskich, a wyposażone w monogram Fryderyka Augusta, króla Saksonii, księcia warszawskiego i herb państwa polskiego w postaci owalnej tarczy z Orłem Białym koronowanym. Tarcza herbu państwowego ujęta była od dołu w splecione gałązki,

88 APŁódź, AM Tuszyna, sygn. 42, k. 20. 89 APŁódź, USCŻychlin, sygn. 1. 90 APŁódź, USCŁęczyca, sygn. 1. 91 APŁódź. USCWolbórz, sygn. 8. 92 ADWłocławek, AWGniezno, ks. 135, k. 41. 93 APŁęczyca, Hipoteka w Łęczycy, sygn. 2. 94 Muzeum w Krośniewicach, Zbiór J. Dunin-Borkowskiego. 95 APŁódź, USCWolbórz, sygn. 3.


a zwieńczona koroną zamkniętą96. Ujednolicenie znaków opłat stemplowych nastąpiło zapewne po wydaniu w 1809 r. regulacji Opłata papieru stemplowego. Jej treść publikował „Dziennik Praw Księstwa Warszawskiego”. W formie odpisów urzędowych regulacja docierała bezpośrednio do burmistrzów miast97.

Znamy pieczęcie z wyobrażeniem Orła Białego, które wykonano dla władz miejskich w latach 1806-1807. Podstawę źródłową tej części rozważań tworzą pieczęcie władz miejskich Bielaw, Piątku, Tuszyna, Żychlina i być może Kiernozi98.

Władze Żychlina (zapewne burmistrz) w listopadzie 1810 r. uwierzytelniły dokument miejski odciskiem pieczęci z wyobrażeniem Orła Białego ukoronowanego z mieczem i z berłem w szponach99. Prawie pół roku później (kwiecień 1811 r.100) w Żychlinie w urzędzie miejskim posługiwano się już pieczęcią z herbem sasko-polskim.

Odciski pieczęci miejskich z Orłem Białym odnajdujemy w dokumentacji aktowej Tuszyna z pierwszych miesięcy Księstwa Warszawskiego. Znamy dokument z 4 maja 1807 r., który poświadczał elekcję burmistrza. Był on opieczętowany odciskiem staropolskiego tłoka z datą 1767101. W tym samym czasie w kancelarii Tuszyna wykorzystywana była (od 22 kwietnia 1807 r.) pieczęć z wyobrażeniem Orła Białego ukoronowanego z mieczem i z berłem w szponach102. Obie pieczęcie Tuszyna, tj. stempel staropolski oraz pieczęć z 1806 lub z 1807 r. wykorzystywane były przemiennie.

Pieczęcie urzędowe z pierwszych lat Księstwa Warszawskiego z obrazami Orłów Białych różniły się szczegółami. Dla władz Piątku wykonano pieczęć z Orłem Białym koronowanym z insygniami królewskimi w szponach, który wypełniał prawie całe pole pieczęci. Na pieczęci Bielaw Orzeł Biały koronowany umieszczony został na linii rozdzielającej pole stempla na dwie przestrzenie. Wyobrażenie bielawskie przypominało obrazy z tłoków parafii w Lubochni i USC w Rozprzy. Pieczęcie z Lubochni i z Rozprzy powstały w 1808 r. (zob. s. III/118) .

W niektórych miastach Polski centralnej pieczęcie, które wykonano przed oficjalnym ustanowieniem Księstwa Warszawskiego oraz przed określeniem jego pierwszego herbu, funkcjonowały dalej nawet po reskrypcie władz centralnych z 1811 r. (zob. s. III/117). Ich odciski bardzo często spotykamy w dokumentacji wytworzonej po 1812 r.

96 Tamże. 97 „…punkt 5 – Stępel (tak Or.) na Papierze będzie podwójny, to iest na lewym brzegu Orzeł i pod nim cena Papieru, na prawym Cyfra Królewska…” – „Dziennik Praw Księstwa Warszawskiego”, t. III, nr 25, s. 6; APŁódź, AM Tuszyna, sygn. 281. 98 Ujawniona została pieczęć nieznanego urzędu z Kiernozi pod dokumentem z 1816 r. z wyobrażeniem Orła Białego o legendzie nieczytelnej w miejscu nazwy urzędu – APŁódź, USCŁowicz, sygn. 18. 99 Wystawcą dokumentu był burmistrz policji Żychlina – APKutno, AM Kutna, sygn. 42, k. 16. 100 APKutno, AM Kutna, sygn. 42, k. 18; APŁódź, USCŻychlin, sygn. 8. 101 APŁódź, AM Tuszyna, sygn. 42, k. 20v. 102 Tamże, k. 21.


Burmistrz Piątku w 1813 r.103 używał pieczęci z Orłem Białym koronowanym z 1806 lub z 1807 r. Burmistrz Bielaw czynił to samo w 1814 i w 1815 r.104 Ten przypadek wymaga komentarza. Burmistrz z Bielaw w 1806 lub 1807 r. dysponował pieczęcią z Orłem Białym koronowanym, ale w 1812 r. używał tłoka z herbem sasko-polskim105. Czynności kancelaryjne z 1814 i z 1815 r. w Bielawach ponownie potwierdzano odciskami pieczęci z 1806 lub z 1807 r. Świadczy to, że w 1813 r. burmistrz Bielaw przywrócił do służy kancelaryjnej pieczęć z pierwszych lat księstwa. Jej wyobrażenie, tj. Orzeł Biały po ok. sześciu latach dominacji znaków sasko-polskich ponownie było aktualne.

Po klęsce Napoleona pod Moskwą oraz po wkroczeniem wojsk rosyjskich w granice Księstwa Warszawskiego w 1813 r. odmienione zostały wyobrażenia pieczęci urzędowych. Przekaz obrazowy pieczęci miejskich w latach 1813-1815 tworzyła tzw. szwajcarska tarcza herbowa z dopasowanym do jej kształtu Orłem Białym koronowany106 (fot. nr III/48). Na dobrze zachowanych odciskach dostrzec możemy pionowe kreski wypełniające pole tarczy, które zastępował barwę czerwoną. Powyżej górnej krawędzi tarczy ułożona była mitra książęca, która jednoznacznie wskazywała na status polityczny okupowanego kraju. Wszystkie pieczęcie burmistrzowskie z obszaru Polski centralnej, które wykonywano według wzoru z 1813 r., były podobne. Drobne różnice wynikały wyłącznie z niedokładności produkcji ręcznej.

Drugi typ wyobrażenia państwowych i urzędowych pieczęci księstwa tworzyła tarcza dwudzielna w słup z godłem Saksonii i z Orłem Białym. Herb sasko-polski umieszczany była na pieczęciach od 1808 r.107 (zob. s. III/118-119). Na podstawie datacji dokumentów możemy oszacować czas pojawiania się stempli z herbami sasko-polskimi w miastach. W Żychlinie pieczęć sasko-polska wprowadzona została pomiędzy listopadem 1810 r. i kwietniem 1811 r.108 W Dąbrowicach (fot. nr III/49) pieczęć z herbem państwa używana była od października 1811 r.109 W archiwaliach wytworzonych przez władze miejskie Koła odciski pieczęci sasko-polskiej pojawiły się pomiędzy listopadem 1810 r. i sierpniem 1811 r.110 Pieczęcie Lutomierska oraz zapewne Łasku z herbem sasko-polskim wykorzystywane były przynajmniej od października 1810 r.111 Sasko-polski stempel Brzezin znamy z dokumentów od

103 APŁódź, USCGłowno, sygn. 20; APŁódź, USCŻychlin, sygn. 13. 104 APŁódź, USCBielawy, sygn. 8a. 105 Tamże, sygn. 6a. 106 Brzeźnica – APŁódź, USCRadomsko, sygn. Alegata 1816; Praszka – APŁódź, USCPraszka, sygn. 40; Sobota – APŁódź, USCSobota, sygn. 11; Tuszyn – APŁódź, USCPiotrków, sygn. 13; APŁódź, USCRzgów, sygn. 11; Wolbórz – APŁódź, USCWolbórz, sygn. 30. 107 Pieczęć trybunału pierwszej instancji departamentu kaliskiego – APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 7, k. 381; pieczęć sądu pokoju powiatu łęczyckiego – APŁęczyca, Akta notariusza Floriana Stokowskiego, sygn. 1, k. 10v. 108 APKutno, AM Kutna, sygn. 42, k. 16. 109 Tamże, k. 64. 110 Tamże, k. 22, 60. 111 Tamże, k. 9, 63.


stycznia 1811 r.112 Do tej listy dodać możemy sasko-polskie pieczęcie Piotrkowa oraz Sulejowa z października 1810 r.113 (zob. s. III/113-114).

Dotychczasowe kwerendy nie doprowadziły do ujawnienia wszystkich pieczęci miast z obszaru Polski centralnej z herbem sasko-polskim. Nie znamy np. pieczęci burmistrza Zgierza. Nie znaczy to, że dla władz Zgierza nie wykonano tłoka lub tłoków o wyobrażeniach narzuconych przez prawodawcę. Sądzimy, iż stemple zgierskie z lat 1806-1815 czekają na swojego odkrywcę. Za takim scenariuszem przemawiają doświadczenia Piotra Bokoty, który interesował się pieczęciami Włocławka. Ujawnił on zapisy z inwentarzy miejskich Włocławka z lat 1807-1816, w których odnotowano stemple miejskie z okresu Księstwa Warszawskiego zapewne z herbami sasko-polskimi. Jednakowoż odcisków z tychże typariuszy P. Bokota nie odnalazł114. W toku naszych kwerend pieczęć Włocławka z herbem sasko-polskim została ujawniona pod dokumentem z kwietnia 1811 r.115

Pieczęcie z herbem sasko-polskim wykorzystywane były przez władze miejskie w pierwszych latach Królestwa Polskiego (Kongresowego). Znamy je z dokumentów np. Praszki i Tuszyna z 1816 r.116 oraz Brzeźnicy z 1817 r.117

Nawet pobieżna obserwacja pieczęci miast z herbem sasko-polskim pozwala wyróżnić kilka odmian stylistycznych stempli118. Nie wiemy, czy różnice tłumaczyć należy upodobaniami estetycznymi grawerów, czy też świadomym tworzeniem systemu sfragistycznego, w którym możliwe było wstępne rozpoznanie dysponenta pieczęci już po formie wyobrażenia napieczętnego. Udzielenie odpowiedzi na tak postawione pytanie wymaga zgromadzenia większego zbioru odcisków pieczętnych, niż ten, którym my dysponujemy. Dziś możemy mówić o regionalizmach, ale nie potrafimy kompetentnie wyjaśnić ich pochodzenia.

Legendy z pieczęci informują nas o typie kancelaryjnym stempla i o prawnym dysponencie tłoka. Z lektury napisów pieczętnych wiemy, że pod dokumentami miejskimi z lat 1806-1815 zazwyczaj odciskane były pieczęcie prezydentów lub burmistrzów miast. Dominacja pieczęci prezydenckiej i burmistrzowskiej wynikała z pozycji, jaką ci zajmowali w strukturze zhierarchizowanej władzy. Pieczęcie, które wykorzystywały gminy wiejskie swymi tekstami legend również wskazywały na

112 Tamże, k. 66. 113 ADWłocławek, AWGniezno, ks. 136, k. 276, 385. 114 P. Bokota, Herb i pieczęcie Włocławka w okresie zaborów (1793-1918), [w:] Herby miast polskich w okresie zaborów (1772-1918). Materiały sesji naukowej Włocławek 5-6 grudnia 1996 r., pod red. S. K. Kuczyńskiego, Włocławek 1999, s. 28. 115 APKutno, AM Kutna, sygn. 42, k. 69. 116 APŁódź, USCPraszka, sygn. 40; APŁódź, USCPiotrków, sygn. 13. 117 APŁódź, USCRadomsko, sygn. Alegata 1816. 118 Owalne pieczęcie burmistrzów z herbem sasko-polskim wg wzoru dla władz centralnych (np. Radomsko), okrągłe pieczęcie burmistrzów z herbem sasko-polskim wg wzoru dla władz centralnych (np. Dąbrowice – fot. nr III/49), owalne pieczęcie z owalną tarczą herbową w wieńcu roślinnym (np. Szczekociny, Gidle – fot. nr III/50), pieczęcie z legendą częściowo lub całkowicie przeniesioną na pole pieczętne (np. Piotrków, Szczekociny), pieczęcie z herbem o indywidualnych kształtach (np. Babiak – fot. nr III/51), zunifikowane pieczęcie miejskie z obszaru departamentu poznańskiego.


jednoosobowego zwierzchnika lokalnej wspólnoty, tj. na wójta119. O pieczęciach burmistrzowskich i wójtowskich informował prefekt departamentu bydgoskiego120. Teksty legend pieczęci burmistrzowskich księstwa podzielić możemy na dwie odmiany, tj. odmianę wcześniejszą wykorzystywaną do końca 1812 r. i późniejszą stosowaną od 1813 do 1815 r.

Legendy z pieczęci wcześniejszych zawierały prostą informację. Wskazywały na urząd (burmistrz lub prezydent miasta) i na miejsce sprawowania funkcji (nazwa miasta)121. Ujawnione zostały także pieczęcie o legendach rozszerzonych, które podkreślały miejski charakter urzędu burmistrza lub odwoływały się do pojęcia municypalności122.

Legendy pieczęci urzędowych księstwa różniły się rozmieszczeniem tekstu. Dostrzegamy przynajmniej trzy sposoby ich rozplanowania. Niektóre teksty prowadzone były w półłuku lub w łuku wzdłuż krawędzi pieczęci. W różnych miejscach lokalizowano początek inskrypcji (fot. nr III/49, III/51). Znamy pieczęcie, w których napisy wprowadzane były na pola pieczęci tuż poniżej wyobrażenia napieczętnego (fot. nr III/50). Wówczas takie legendy otrzymywały formę tekstu polowego. Wreszcie dostrzec możemy grupę stempli, w których legendy łączyły cechy obu wymienionych układów. Część legendy biegła wzdłuż krawędzi pieczęci, a jej uzupełnienie (zazwyczaj nazwa miejscowości) wprowadzone było na pole pieczęci poniżej wyobrażenia napieczętnego (fot. nr III/39-40).

Brzmienie (części) legend otokowych zapewne uzależnione było od ustaleń podejmowanych w ramach poszczególnych departamentów. Na przykład napisy pieczęci burmistrzów miast departamentu płockiego wyposażone były w dopełnienie, które wskazywało na położenie poszczególnych miast w granicach jednostek podziału administracyjnego123. Być może wzorem dla nich była pieczęć magistratu policji Płocka, która swą legendą wskazywała na stołeczny charakter miasta124.

Adnotacje o przynależności administracyjnej znajdujemy także w materiale środkowopolskim. Na pieczęci burmistrza Bielaw oprócz tekstu ułożonego wzdłuż

119 Np. pieczęcie wójtów gmin Kluki (ADWłocławek, AWGniezno, ks. 135, k. 479), Złoczew, (Muzeum w Piotrkowie, sygn. MP-H/244), Gidle (ADWłocławek, AWGniezno, ks. 136, k. 937 – fot. nr III/50), Woźniki (ADWłocławek, AWGniezno, ks. 136, k. 741), Poddębice (APŁódź, USC-Poddębice, sygn. 8). 120 „…burmistrze w miastach i woyci po wsiach pieczęcie z herbem Xięstwa Warszawskiego i napisem burmistrz lub woyt używać mogą…” – cyt. za: M. Hlebionek, pieczęcie miast Obwodu Nadnoteckiego (Netze Distrikt) – www.archiwa.net 121 Np. BURMISTRZ MIASTA PIĄTEK – APŁódź, USCGłowno, sygn. 20; APŁódź, USCŻychlin, sygn. 13; BURMISTRZ MIASTA RADOMSKA – ADWłocławek, AWGniezno, ks. 136, k. 878; BURMISTRZ MIASTA PIETERKO – ADWłocławek, AWGniezno, ks. 136, k. 284; BURMISTRZ MIASTA SULEIOWA – ADWłocławek, AWGniezno, ks. 136, k. 385; BURMISTRZ MIASTA BIELAW – APŁódź, USCBielawy, sygn. 6a; BURMISTRZ MIASTA ŻYCHLINA – APŁódź, USC-Żychlin, sygn. 8. 122 BURMISTRZ MUNICYPALNY MIASTA LUTOMIERSKA – APKutno, AM Kutna, sygn. 42, k. 9. 123 Muzeum w Łowiczu, Zbiór W. Tarczyńskiego; K. Dorcz, Pieczęcie miejskie i gminne…, s. 64. 124 MAGISTRAT POLICYI MIASTA STOLECZNEGO DEPARTAMENTU PŁOCKIEGO – AP-Kutno, AM Kutna, sygn. 42, k. 32.


bocznych oraz górnej krawędzi pieczęci widzimy dwie litery poniżej Orła Białego. Stan zachowania zabytku nie pozwala na formułowanie przesądzających wypowiedzi na temat ich wartości językowych. Na podstawie odczytu źródła możemy jedynie sądzić, iż pierwszą literą była P, a drugą B lub R. Ponieważ Bielawy włączone zostały w skład powiatu brzezińskiego, to w literach tych dostrzegamy sygle, które identyfikowały powiat brzeziński. Dwie pieczęcie wójtowskie, tj. jedna gminy Gidle125 (fot. nr III/50), a druga gminy Woźniki126 wyposażone zostały w identyczne litery P: R: umieszczone poniżej herbu sasko-polskiego i pod legendą polową identyfikującą dysponenta pieczęci. Gminy Gidle i Woźniki wchodziły w skład powiatu radomszczańskiego. Z tego wynika, że analizowane tu litery wskazywały na przynależność powiatową obu gmin. Dokładne informacje na temat położenia administracyjnego miasta znajdujemy w tekście pieczęci Dąbrowic z herbem sasko-polskim. Autor legendy otokowej odnotował związek miasta z powiatem orłowskim oraz z departamentem warszawskim127.

Zmianę sposobu redagowania legend pieczęci urzędowych księstwa przyniosły klęski z lat 1812-1813 i następujące po nich przeobrażenia polityczne. Utworzenie Rady Najwyższej Tymczasowej oraz przejęcie przez nią całej władzy w Warszawie doprowadziło do stworzenia kolejnego wzoru pieczęci urzędowej księstwa. Na jej pole wprowadzono nowe wyobrażenie napieczętne, a także nowy tekst legendy. Do napisu pieczętnego włączona została nazwa organu zarządzającego państwem128. Legendy umieszczano w półłuku po bokach i powyżej wyobrażenia napieczętnego. Poniżej wyobrażenia napieczętnego (czasem w przestrzeni oddzielonej od obrazu linią) lokalizowano informacje o dysponencie stempla, czyli o burmistrzu miasta.

W pełną nazwę organu zarządzającego państwem wyposażone zostały pieczęcie różnych urzędów. W naszym zbiorze zabytków nazwę rady znajdujemy na tłokach USC, typariuszu urzędu ekonomicznego dóbr narodowych w Pabianicach129, stemplu konserwatora hipotek departamentu kaliskiego130 oraz na pieczęci rady powiatu piotrkowskiego131. Wiemy, że napisy z niektórych pieczęci gminnych pozbawione były nazwy władzy centralnej. Na przykład na pieczęci wójta gminy Sulejów132 (fot. nr III/48) umieszczono dane identyfikujące tylko dysponenta stempla.

Kwerendy ujawniły nieliczne napisy, które akcentowały uprawnienia policyjne burmistrzów. Znamy pieczęć burmistrza policji miasta Mława z herbem sasko-

125 ADWłocławek, AWGniezno, ks. 136, k. 937. 126 Tamże, k. 741. 127 […] DABROWICE POW ORŁOW D: W: – APKutno, AM Kutna, sygn. 42, k. 36. 128 RADA NAYWYŻSZA RZĄDZĄCA X WAR – np. pieczęć burmistrza Wolborza – APŁódź, USC-Wolbórz, sygn. 30; pieczęć burmistrza Tuszyna – APŁódź, USCPiotrków, sygn. 13, APŁódź, USC-Rzgów, sygn. 11; pieczęć burmistrza Brzeźnicy – APŁódź, USCRadomsko, sygn. Alegata 1816; pieczęć burmistrza Praszki – APŁódź, USCPraszka, sygn. 40. 129 APŁódź, USCRzgów, sygn. 11. 130 APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 4, k. 497. 131 APŁódź, AM Tuszyna, sygn. 42, k. 39. 132 Muzeum w Łowiczu, Zbiór W. Tarczyńskiego.


polskimi133 i pieczęć burmistrza policji miasta Kutna z lat 1813-1815134 z herbem Orzeł Biały. W sfragistyce Księstwa Warszawskiego funkcjonowały także pieczęcie magistratu policji. Pieczętowano nimi dokumenty w Płocku i w Inowrocławiu135.

Obok tłoków prezydenckich i burmistrzowskich (dominujących na obszarze Polski centralnej) w toku kwerend ujawnione zostały pieczęcie miejskie o legendach podobnych do tekstów z okresu przedrozbiorowego. Pieczęcie oznaczone takimi legendami uznajemy za znaki ogólnomiejskie, choć wyposażone w oficjalne herby państwowe136. „Pieczęcie miast” wykonywano dla miejscowości z departamentu poznańskiego. Zapewne wszystkie „pieczęcie miast” departamentu poznańskiego wyrzeźbiono w jednym warsztacie grawerskim lub w kilku, ale poddanych ścisłej kontroli ówczesnych władz departamentowych. O dokładnym nadzorze świadczą cechy wyobrażeń wszystkich pieczęci. Były nimi charakterystyczne tarcze, ozdoby roślinne po obu stronach tarcz herbowych i wysokie korony zamknięte nad tarczami.

Kwerendy ujawniły jedną pieczęć miasta o legendzie innej od wzorców z lat 1806-1815. Wykonano ją dla Łęczycy137. Pole pieczęci łęczyckiej wypełniał herb sasko-polski. Legenda tej pieczęci wskazywała na wydziałowy charakter miasta. Łęczyca w latach księstwa była stolicą powiatu. Grawer wykonał napis, który odwoływał się do rzeczywistości właściwej dla końca XVIII w., gdy Łęczyca rzeczywiście pełniła funkcje miasta wydziałowego.

Własnymi pieczęciami posługiwały się rady miast Księstwa Warszawskiego. Dotychczasowe badania nie doprowadziły do ujawnienia żadnej pieczęci rady miejskiej miasta z obszaru Polski centralnej. Znamy natomiast jedyną pieczęć radziecką władz powiatowych. Stempel ten należał do rady powiatu piotrkowskiego z okresu 1813-1815138.

Przykłady miejskich pieczęci radzieckich (rady miejskiej) pochodzą z innych obszarów Księstwa Warszawskiego. Wiemy, że typariuszem z 1810 r. posługiwała się rada miejska Przyrowa139. Zapewne z tego samego czasu pochodziła pieczęć rady miejskiej Starej Częstochowy140 (zob. s. III/116). Własną pieczęć miała rada miejska

133 BURMISTRZ POLICYI MIASTA MŁAWY W DEPARTAMENCIE PŁOCKIM – Muzeum w Łowiczu, Zbiór W. Tarczyńskiego. 134 RADA NAYWYŻSZA RZĄDZĄCA X WAR | BURMISTRZ POLICYI MIASTA KUTNA – zbiory własne. 135 PIE POLICYI MAGISTRATU INOWROCŁAWSKIEGO – APPoznań, Świadectwa prawego urodzenia, sygn. 45. 136 PIECZĘĆ MIASTA KAZIMIERZA – ADWłocławek, AWGniezno, ks. 134, k. 197; PIECZĘĆ MIASTA SLESINA – ADWłocławek, AWGniezno, ks. 134, k. 564; PIECZĘĆ MIASTA GNIEZNA – AAGniezno, AWGniezno, ks. 44, k. 77v; MPPPGniezno, Kolekcja odlewów gipsowych pieczęci ks. L. M. Formanowicza, sygn. MPPPG / 158 / Kopie; PIECZĘĆ MIASTA BABIMOSTU – APZielona Góra, Babimost. Cech garncarzy, sygn. 18D. 137 MIASTO WYDZIAŁOWE ŁĘCZYCA – S. K. Kuczyński, Pieczęcie i herby miasta Łęczycy oraz ziemi łęczyckiej, Łęczyca 1984, nr I/82. 138 APŁódź, AM Tuszyna, sygn. 42, k. 39. 139 RADA MIEYSKA PRZYROWSKA AD 1810 – APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 55, k. 32. 140 APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 55, k. 31.


Siewierza141. W kwietniu 1811 r. prefekt departamentu płockiego usiłował zainteresować pracowników MSW tematem pieczęci rad miejskich142. Prefekt powiadomił MSW, iż nie otrzymał instrukcji opisującej budowę pieczęci radzieckiej, ale – jak donosił – był przekonany, iż rady miejskie powinny posługiwać się pieczęciami o obrazach, które umieszczano na pieczęciach burmistrzów. Legendy pieczęci radzieckich powinny – jak sądził – wskazywać na radę miejską.

Osobną grupę tworzyły legendy pieczęci miejskich z okresu 1806-1813, ale z wyobrażeniami przedrozbiorowych symboli. Napisy na pieczęciach Głowna oraz Kutna wzorowano na tekstach sprzed 1793 r. Legendy obu stempli otwierało słowo „pieczęć”, a dalej następowała identyfikacja dysponenta143. W charakterystyczny sposób zbudowano legendę ze stempla Sulejowa144. Jej twórca zwrócił uwagę na status miejscowości i podkreślił, iż wchodziła ona w skład dóbr narodowych.

Nie możemy pominąć kilku legend zredagowanych w języku łacińskim. W pierwszych latach księstwa powstały łacińskie pieczęcie Szadku145 oraz zapewne stempel Wielunia146 (zob. s. III/115). W 1806 r. wyrzeźbiono pieczęć urzędu miasta w Brzezinach z rozbudowana legendą w języku łacińskim147. Odnotowano w niej datę wykonania stempla, a proces powstawania pieczęci nazwano jego „renowacją”.

141 S. K. Kuczyński, Pieczęcie i herb Siewierza…, s. 400-401. 142 K. Dorcz, Pieczęcie miejskie i gminne…, s. 64. 143 PIECZĘĆ MIASTA GŁOWNA – APŁódź, USCBratoszewice, sygn. 11; APŁódź, USCGłowno, sygn. 17, 20, 32; PIECZĘĆ MIASTA KUTNA 1807 – APŁódź, USCKrośniewice, sygn. 2; APŁódź, USCOporów, sygn. 2, 4; APŁódź, USCŻychlin, sygn. 1, 8. 144 PIECZEC MIASTA NARODOWEGO SULEIOWA – APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 55, k. 26. 145 SIGILLUM CIVITATIS SCHADKOVIENSIS – APŁódź, USCSzadek, sygn. 23; SIGILLUM CIVITATIS SCHADEK – ADWłocławek, AWGniezno, sygn. 135, k . 665. 146 SIGILLUM CIVITATIS WIELUNIENSIS – MNKraków, Dz. rkps., sygn. 566 NI 162832; T. Olejnik, Pieczęcie i herby miast ziemi wieluńskiej…, s. 30, il. 12. 147 SIGILLVM NOSTRI BRZEZNIENSIS OFFICII RENOVATVR 18-06 – APŁódź, USCBrzeziny, sygn. 5; APŁódź, USCDziałoszyn, sygn. 23; APŁódź, USCGłowno, sygn. 4.

Pieczęcie miast Królestwa Polskiego (Kongresowego)1 (1815-1915)

ostanowienia zwycięskich mocarstw podjęte podczas kongresu wiedeńskiego przesądziły o politycznych losach Księstwa Warszawskiego oraz zdecydowały

o włączeniu obszarów Polski centralnej do odnowionego Królestwa Polskiego (Kongresowego). Królestwo związane zostało z imperium rosyjskim osobą monarchy, tj. cara Rosji i jednocześnie króla w Polsce. W dniu 20 maja 1815 r.2 Aleksander I zlikwidował Radę Najwyższą Tymczasową3, która zarządzała Księstwem Warszawskim od 1813 r. (zob. s. III/108-109). Władzę na terenie królestwa do czasu powołania urzędów konstytucyjnych pełnić miała Tymczasowa Rada Stanu. W dniu 22 czerwca 1815 r. odbyło się pierwsze posiedzenie rządu tymczasowego. Od czerwca 1815 r. wszystkie decyzje władzy publicznej, a także wyroki sądowe wydawane były w imieniu Aleksandra I, cesarza i króla4. Przekaz obrazowy pieczęci rządu tymczasowego tworzyło wyobrażenie rosyjskiego orła imperialnego z dwoma głowami i z rozpiętym na piersi namiotem herbowym, na którym położono Orła Białego.

W nowych warunkach politycznych zmieniony został sposób zarządzania państwem i jego strukturami. Pierwsze regulacje wydane zostały w 1816 r. W tym miejscu interesują nas postanowienia, które ukształtowały ustrój miast. Władzę w miastach stanowili prezydenci lub burmistrzowie. Prezydenci zarządzali miastami wojewódzkimi lub też ośrodkami wyniesionymi do rangi miast wojewódzkich (np. Zgierz5), a od 1837 r. do rangi miast gubernialnych (np. Łódź6). Burmistrzowie sprawowali rządy w mniejszych ośrodkach. Prezydenci i burmistrzowie z radnymi

1 Nazwa Królestwo Polskie nie została zlikwidowana do 1914/1915 r. Pozostawała ona częścią tytula-tury carów Rosji i królów Polski. Od 1888 r. w dokumentach rządowych pojawiło się określenie kraj przywiślański, względnie gubernie kraju nadwiślańskiego – K. Grzybowski, Historia państwa i prawa polskiego, t. IV Od uwłaszczenia do odrodzenia państwa, opr. J. Bardach i in., Warszawa 1982, s. 67. 2 Datacje dokumentów wytworzonych na terenie Królestwa Polskiego (Kongresowego) lub dotyczące spraw tegoż, a spisane w Rosji formułowane były w zgodzie z obowiązującym kalendarzem, czyli juliańskim w Rosji i gregoriańskim w Polsce. Rozwiązaniem kompromisowym były datacje utworzone jednocześnie z dwóch porządków chronologicznych (od 1835 r.). W przedłożonym opracowaniu posługujemy się zapisami dat, które występowały w tekstach źródłowych. Z tego też powodu wprowadzamy skrót (s.s.) wskazujący na użycie kalendarza juliańskiego. Różnica pomiędzy datami zapisanymi w starym i nowym stylu wynosiła w XIX w. (od 1 marca 1800 r.) dwanaście dni, a w XX w. (od 1 marca 1900 r.) trzynaście dni. Kalendarz gregoriański przywrócono na ziemiach Królestwa Polskiego (Kongresowego) w grudniu 1915 r. – „Dziennik Rozporządzeń dla Jenerał-Gubernatorstwa Warszawskiego”, r. 1915, nr 12, poz. 2. 3 J. Przygodzki, Rada Najwyższa Tymczasowa Księstwa Warszawskiego 1813-1815. Organizacja i działalność, Wrocław 2002, s. 222. 4 Tamże, s. 224. 5 Zgierz uzyskał status miasta wojewódzkiego w czerwcu 1829 r. – „Dziennik Praw Królestwa Polskiego”, t. XII, s. 357; Zgierz. Źródła do dziejów miasta w XIX i XX w., opr. M. Bandurka, Łódź 1976, nr 27; M. Bandurka, Lata 1821-1918. Funkcje administracyjno-ustrojowe, [w:] Zgierz. Dzieje miasta do 1988 roku, pod red. R. Rosina, Łódź-Zgierz 1995, s. 113. 6 Łódź uzyskała status miasta gubernialnego w maju 1841 r. – „Dziennik Praw Królestwa Polskiego”, t. XXVIII, s. 223.

P


(miasta wojewódzkie) lub z ławnikami (pozostałe ośrodki) tworzyli zwierzchność miejską. Władza prezydentów pochodziła z nominacji królewskiej wydawanej na wniosek KRSWiP. Natomiast uprawnienia burmistrzów wynikały z aktu KRSWiP sformułowanego na podstawie sugestii właściwej komisji wojewódzkiej7. W 1818 r. ogłoszone zostały nowe przepisy, które dotyczyły m. in. ustrój miast8. W miejsce zwierzchności ustanowione zostały urzędy municypalne. Urzędy municypalne w 1842 r. przemianowano na magistraty9.

Literatura zgodnie uznaje, iż urzędy municypalne, a następnie magistraty nie zostały wyposażone w uprawnienia do samodzielnego decydowania o sprawach lokalnych. Władza państwowa kontrolowała przede wszystkim finanse miejskie. Powołano do tego urzędników, tj. dozorców miast (1818 r.), a później (po likwidacji urzędu dozorców) w 1821 r. czynności sprawdzające przekazano w ręce zastępców komisarzy obwodowych. Władze miejskie przede wszystkim zarządzały własnością gminną. Troszczyły się o bezpieczeństwo mieszkańców, wyrokowały w drobnych sprawach policyjnych oraz cywilnych. Nadzorowały wykonywanie prac publicznych. Do kompetencji prezydentów oraz burmistrzów miast należało utrzymanie szlaków komunikacyjnych (dróg i mostów). Urzędy miejskie prowadziły ewidencje ludności, zasiewów, zbiorów oraz zwierząt gospodarczych. Zbierały podatki i rozkładały zobowiązania fiskalne. Wydawały zaświadczenia i paszporty podróżne.

Do wykonywania czynności urzędowych w dziewiętnastowiecznej kancelarii miejskiej potrzebne były przynajmniej dwie pieczęcie. Jeden typariusz przeznaczony był do odciskania w materiałach miękkich (np. w laku), a drugi do stemplowania tuszem. Własnymi pieczęciami posługiwały się różne instytucje miejskie (np. kasy miejskie) i osoby wykonujące w miastach funkcje publiczne (np. lekarze miejscy). Odciski miejskich pieczęci urzędowych w tysiącach egzemplarzy wypełniają dokumentacje aktową zgromadzoną w zespołach archiwalnych. Odnajdujemy je w kolekcjach muzealnych, kancelariach kościelnych i w zbiorach prywatnych. Ich rozpoznanie jest pracą żmudną i niewdzięczną z uwagi na powtarzalność wyobrażeń.

W starszej literaturze10 odnajdujemy zgodne stwierdzenia, iż po ustanowieniu Królestwa Polskiego (Kongresowego) władze miejskie zobowiązane zostały do wprowadzenia godła państwowego na pola swych pieczęci. Dziś już wiemy11, iż w okresie przejściowym, czyli w pierwszych latach funkcjonowania kraju oraz na wstępnym etapie tworzenia nowego systemu sfragistycznego, władze miejskie

7 Z. Stankiewicz, Królestwo Polskie (1815-1863), [w:] Historia państwa i prawa polskiego, t. III Od rozbiorów do uwłaszczenia, pod red. J. Bardach, M. Senkowskiej-Gluck, Warszawa 1981, s. 360; M. Bandurka, Zmiany administracyjne i terytorialne ziem województwa łódzkiego w XIX i XX wieku, Łódź 1995, s. 22. 8 Z. Stankiewicz, Królestwo Polskie (1815-1863)…, s. 361. 9 „Dziennik Praw Królestwa Polskiego”, t. XXX, s. 283. 10 M. Gumowski, Herby miast polskich, Warszawa 1960, s. 14; S. K. Kuczyński, Polonica heraldyczne i sfragistyczne w zbiorach leningradzkich, „Archeion”, 1978, t. LXVI, s. 199-200. 11 K. Dorcz, Pieczęcie miejskie i gminne oraz wykonawcy pieczęci w Księstwie Warszawskim i Króle-stwie Polskim (do 1830 r.), „Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego”, 2003, t. VI (XVII), s. 66.

Pieczęcie miast Królestwa Polskiego (1815-1915) 129

posługiwały się różnymi pieczęciami. Wiemy, że uwierzytelniały one dokumenty pieczęciami z okresu przedrozbiorowego, stemplami z czasu okupacji pruskiej12, tłokami z okresu Księstwa Warszawskiego, jak również tworzyły stemple według własnego uznania z wyobrażeniami, które – jak sądzono – najlepiej odpowiadały nowej rzeczywistości politycznej. Nowe pieczęcie otrzymywały obrazy utworzone z Orła Białego koronowanego13 lub były zbudowane z symboli przedrozbiorowych, które łączono z godłami nowej władzy.

W toku kwerend udało się odnaleźć trzy pieczęcie miejskie wykonane zapewne w 1815 lub w 1816 r., których pola wypełnione były przedrozbiorowymi znakami miejskimi i godłami Królestwa Polskiego (Kongresowego). Pieczęcie należały do burmistrzów Łowicza14, Radomia15 i Warszawy. W tym miejscu interesuje nas stempel łowicki. Pieczęć burmistrza Łowicza otrzymała wyobrażenie złożone z dwóch rozdzielnych symboli, tj. z herbu miasta w dolnej części pola pieczętnego i z godła Królestwa Polskiego (Kongresowego) górującego nad symbolem miejskim. Nie możemy wykluczyć, iż wykonanie pieczęci burmistrza Łowicza w opisanej tu postaci związane było z funkcjonowaniem pieczęci łowickiej gminy wiejskiej, która wykorzystywała tylko symbolikę państwową.

System sfragistyczny Królestwa Polskiego (Kongresowego) tworzyły decyzje najwyższych władz państwowych. Od 1818 do 1893 r. prawodawca wydał kilka rozporządzeń, które zostały opublikowane w rządowym „Dzienniku Praw Królestwa Polskiego”, a następnie (po zmianie tytułu wydawnictwa) w „Zbiorze Praw”. Odpisy regulacji prawnych przesyłane były do urzędów, które posługiwały się pieczęciami. Rozporządzenia dotyczyły treści pieczęci, ich wytwarzania, posługiwania się nimi, wprowadzania ich do użytku oraz niszczenia bezużytecznych, zdezaktualizowanych typariuszy.

W sierpniu 1818 r. KRSWiP wydała polecenie zgromadzenia i unicestwienia tłoków „po zgasłych Rządach pozostałych, a do użytku niestosownych”16. W dniu 19 sierpnia 1818 r. komisarz delegowany do obwodu sieradzkiego wydał podległym mu urzędom (w tym burmistrzom) polecenie przekazania (w ciągu dwóch tygodni) starych tłoków pieczętnych. Wiemy, że niektóre miasta z powiatu sieradzkiego wykonały rozkaz zwierzchnika. Wiemy, że z Lutomierska do Sieradza przekazano dwie pieczęcie burmistrzowskie (jedną z lat 1813-1815, drugą z okresu okupacji pruskiej), jedną pieczęć rady miejskiej z okresu staropolskiego oraz jedną pieczęć pruską z herbem miasta.

12 Pieczęć Krośniewic z Lubiczem Rembielińskich (grudzień 1815 r. – listopad 1816 r.) – APŁódź, USC-Krośniewice, sygn. 3a. 13 S. K. Kuczyński, Pieczęcie i herby miasta Łęczycy oraz ziemi łęczyckiej, Łęczyca 1984, s. 16. 14 MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Kartoteka pieczęci i herbów miejskich w układzie alfabe-tycznym, zawierająca szkic pieczęci, jej opis oraz różne notatki, sygn. 1486 (Łowicz). 15 J. Wiśniewski, Dekanat radomski, Radom 1911, wkładka ilustracyjna. 16 K. Dorcz, Pieczęcie miejskie i gminne…, s. 66; P. Bokota, Kolekcja sfragistyczna Franciszka Tar-czyńskiego w zbiorach Muzeum Diecezjalnego w Płocku, [w:] Zbiory pieczęci w Polsce, pod red. Z. Piecha, W. Strzyżewskiego, Warszawa 2009, s. 295-296.


W październiku 1822 r.17 w KRSWiP opracowany został reskrypt, w którym m. in. opisano stan sfragistyki miejskiej Królestwa Polskiego (Kongresowego) w latach 1815-1822. Dowiadujemy się z niego, że pisma kierowane do KRSWiP, a przygotowywane przez komisarzy obwodów, wójtów, burmistrzów i prezydentów uwierzytelniane były złymi pieczęciami. Część z nich opatrzona była „niewłaściwym herbem krajowym”, niektóre miały błędne napisy, a jeszcze inne pozbawione były jakichkolwiek napisów. W celu usunięcia nieprawidłowości komisja rządowa zaleciała komisjom wojewódzkim, aby te przeprowadziły inwentaryzację pieczęci, a następnie doprowadziły do wycofanie z użycia typariuszy „niedokładnych”. W ich miejsce miały być wprowadzone stemple „z herbem dla Władz Rządowych przypisanym i napisem stosownym”. Władze wojewódzkie powinny „z przyzwoitą ostrożnością zniszczyć” wszystkie typariusze niepoprawne. Polecenie unicestwienia złych pieczęci powtórzone zostało w lutym 1823 r.18 W województwie płockim do lutego 1824 r. zebrano dwieście dwadzieścia cztery tłoki, z których zniszczono dwieście osiem.

Do poł. 1824 r. pieczęcie urzędowe (w tym pieczęcie miejskie) wykonywano w zakładach grawerskich wybieranych w dowolny sposób przez późniejszych dysponentów pieczęci. Pieczęcie dla różnych urzędów z obwodu łęczyckiego rzeźbił pieczętarz z Kutna19. Zapewne produktem grawerni kutnowskiej była pieczęć burmistrza Zgierza (fot. nr III/52). Na podstawie jakości odcisku pieczęci zgierskiej możemy stwierdzić, iż personel grawerni kutnowskiej prezentował dobry poziom przygotowania zawodowego. Pieczęć otrzymała czytelne napisy i uproszczone godło. Było ono dobrze dostosowane do pola pieczętnego.

Naturalną cechą tłoków wyprodukowanych w różnych warsztaty grawerskich, a nawet w tych samych, ale przez innych rytowników, była ich różnorodność20. Występowały charakterystyczne rozwiązania rysunkowe i tekstowe, które pozwalały na identyfikację wytwórcy lub warsztatu. W ocenie urzędników scentralizowanego państwa taka różnorodność była wadą. Urzędnicy poszukiwali sposobu, który mógł doprowadzić do unifikacji pieczęci. Rządzący Królestwem Polskim (Kongresowym) uznali, iż uzyskanie jednolitej formy dla wszystkich pieczęci urzędowych państwa możliwe będzie dopiero po wprowadzeniu ścisłej reglamentacji produkcji tłoków. Wyrobem tłoków pieczętnych zajmować się mieli pieczętarze przysięgli. Projekt powołania grupy pieczętarzy przysięgłych pojawił się już w kwietniu 1824 r.21 Wykonywanie pieczęci w warsztatach koncesjonowanych zagwarantować miało

17 K. Dorcz, Pieczęcie miejskie i gminne…, s. 66-67; P. Bokota, Kolekcja sfragistyczna…, s. 296. O reskrypcie komisji rządowej z 11 października 1822 r. – zob. M. Gumowski, Herby miast polskich…, s. 15; S. K. Kuczyński, Polonica heraldyczne…, s. 199-200. 18 P. Bokota, Kolekcja sfragistyczna…, s. 296. 19 K. Dorcz, Pieczęcie miejskie i gminne…, s. 68. 20 Porównanie pieczęci burmistrzów Zgierza i Krośniewic oraz pieczęci dozoru kościelnego w Zgierzu wykonanych przez grawera zapewne z Kutna – M. Adamczewski, Pieczęcie i herby Zgierza (XVI w.-1945 r.), „Prace i Materiały Muzeum Miasta Zgierza”, 2010, t. VII, s. 105. 21 S. K. Kuczyński, O pieczętarzach przysięgłych w Królestwie Polskim, „Wiadomości Numizmatycz-ne”, 1966, r. X, z. 1(35), s. 26-27; K. Dorcz, Pieczęcie miejskie i gminne…, s. 69.


wysoką jakość typariuszy i jednorodność ich formy. Miało także wyeliminować lub przynajmniej ograniczyć proceder fałszowania pieczęci urzędowych. Mimo zapisów prawnych produkcja pieczęci w grawerniach niekoncesjonowanych była prowadzona dalej. Z tego też powodu władze Królestwa Polskiego (Kongresowego) zdecydowały w grudniu 1824 r. o zmonopolizowaniu produkcji pieczęci. Jedynym miejscem ich wykonywania uczyniono mennicę warszawską22. W 1867 r. mennica warszawska została zlikwidowana, a prawo do wykonywania pieczęci urzędowych przeniesione zostało na wydział medalierski funkcjonujący przy probierni głównej warszawskiej23.

Koszty produkcji tłoka pieczętnego w mennicy warszawskiej pokrywał jego przyszły użytkownik. Cennik usług mennicy ze stycznia 1826 r. (obok informacji o kwotach należnych za wykonanie typariusza) zawierał dane na temat wielkości stempli i ich wyobrażeń. Tłoki urzędów municypalnych, wójtów gmin oraz niższego duchowieństwa uznane zostały za pieczęcie średnie korespondencyjne. Na stemplach średnich korespondencyjnych umieszczany był herb państwa. Koszt wykonania pieczęci dla władz miejskich (tj. urzędów municypalnych) oszacowano na osiem zł24.

Mennica warszawska wykonywała pieczęcie urzędowe także bez herbu, ale z ukoronowaną literą M Mikołaja I, cesarza i króla polskiego. Pieczęcie z cyfrą monarchy wykorzystywane były do cechowania niektórych wyrobów krajowych przez pracowników urzędów skarbowych25. Znamy je np. z odcisków na papierze stemplowym.

Zamówienia na pieczęcie kierowano do mennicy za pośrednictwem komisarzy obwodów26. Do biur komisarzy obwodów z gmin oraz z miast przekazywane były pieniądze za wykonane typariusze. Zamówienia na nowe tłoki składano z powodu zużycia starych27, jak również z uwagi na wystąpienie zmian w statusie prawnym dysponenta pieczęci. Wiemy, że np. po wyniesieniu Zgierza do rangi miasta wojewódzkiego (1829 r.) wykonano dla jego władz, tj. dla prezydenta nowe pieczęcie, których legendy dopasowane zostały do zmienionych warunków. Nie wiemy jednak, czy znana nam pieczęć prezydenta Zgierza opuściła zakład grawerski

22 Decyzja z dnia 7 grudnia 1824 r. – „Dziennik Praw Królestwa Polskiego”, t. IX, s. 66; Zbiór przepisów administracyjnych Królestwa Polskiego. Wydział Spraw Wewnętrznych i Duchownych, cz. II, t. I, Warszawa 1866, nr 10; J. Raciborski, Godło i pieczęcie Łodzi, „Rocznik Łódzki”, 1933, r. III, s. 12; S. K. Kuczyński, Pieczęcie i herb Pułtuska, [w:] Pułtusk. Studia i materiały z dziejów miasta i regionu, t. II, pod red. B. Gierlacha i in. Warszawa 1975, s. 112; K. Dorcz, Pieczęcie miejskie i gminne…, s. 71. 23 S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie. Geneza, treści, funkcje, Warszawa 1993, s. 286. 24 K. Dorcz, Pieczęcie miejskie i gminne…, s. 72. 25 W czerwcu 1836 r. zaginęła pieczęć „…z cyfrą Najjaśniejszego Pana…”, która należała do urzędu skarbowego w Wiłkowyszkach (powiat augustowski) – APŁódź, AM Tuszyna, sygn. 117, k. 24. 26 „Dziennik Praw Królestwa Polskiego”, t. LIV, s. 118; Zbiór przepisów administracyjnych Królestwa Polskiego…, nr 11, art. 6. 27 „…ponieważ pieczęć do tuszu, na której wyrżnięte są litery burmistrza miasta Tuszyna jest już tak mocno wytarta… to aby w przyszłości uniknąć… nieprzyjemności mam honor donieść wielmożnemu komisarzowi ażeby sprawienie nowej pieczęci dla urzędu… nakazać raczył…” – APŁódź, AM Tuszyna, sygn. 117, k. 22-23.


w 1829 r., czy dopiero w 1832 r.28 Nowe pieczęcie urzędowe produkowano po zmianach podziału administracyjnego kraju, czyli np. po utworzeni lub po zreorganizowaniu guberni. Do masowej wymiany pieczęci prowadziły także korekty w urzędowym nazewnictwie władz miejskich (zob. s. III/128). Stemple urzędowe wymieniano także zawsze po wprowadzeniu nowego wzoru herbu państwowego (zob. od s. III/143).

W dniu 20 lipca/1 sierpnia 1837 r. w imieniu Mikołaja I wydane zostało „Postanowienie wskazujące formę i wielkość pieczęci dla wszelkich Władz Królestwa”29. Z arengi postanowienia dowiadujemy się, iż akt carski sformułowany został w celu zaprowadzenia ładu i porządku w sfragistyce Królestwa Polskiego (Kongresowego)30. W 1837 r. utrzymano w mocy przepis prawa z 1824 r., który zobowiązywał dysponentów pieczęci urzędowych do wykonywania tłoków tylko w mennicy warszawskiej. W dalszej części „Postanowienia…” prawodawca dokonał podziału pieczęci wg klas oraz wg przysługującej im wielkości. Pieczęcie władz prowincjonalnych zaliczone zostały do klasy trzeciej o średnicy jednego cala31. Za wykonanie jednej pieczęci klasy trzeciej mennica wystawiała rachunki w wysokości ośmiu zł32. Wyobrażeniem pieczęci urzędowych, a także stempli m. in. dozorów religijnych (kościelnych), które należały do grupy instytucji prywatnych, ale „pod opieką Rządu zostających”, było godło państwa.

Wiemy, że w 1839 r. wykonano w mennicy warszawskiej nowe pieczęcie urzędowe. Zapewne wyprodukowano je w związku z decyzjami z 1837 r. Bieg spraw z 1839 r. znamy dzięki dokumentacji z archiwum miejskiego Tuszyna. Obowiązek sprawienia nowych pieczęci na władze Tuszyna nałożony został reskryptem rządu gubernialnego kaliskiego z 8/20 sierpnia 1839 r., który przekazany został do wykonania przez komisarza obwodu piotrkowskiego 5/17 września 1839 r.33 Nowe tłoki były gotowe w październiku 1839 r. i oczekiwały na odbiorców w biurze obwodu piotrkowskiego34. 28 Odcisk znanej nam pieczęci pochodzi z 1837 r., a godło Królestwa Polskiego (Kongresowego) na niej świadczy, iż nadano mu formę właściwą dla okresu po powstaniu listopadowym (zob. s. III/143) – M. Adamczewski, Pieczęcie i herby miejskie Zgierza (XVI w.-1945 r.)…, s. 105. 29 „Dziennik Praw Królestwa Polskiego”, t. XXI, s. 218-225; Zbiór przepisów administracyjnych Królestwa Polskiego…, nr 11. 30 Rada Królestwa „…pragnąc zaprowadzić jednostajność w formie i wielkości pieczęci wszystkich Władz rządowych, jako też i w napisach na nich zamieszczanych… postanowiła i stanowi co następuje…” – Zbiór przepisów administracyjnych Królestwa Polskiego…, nr 11. 31 „…pieczęcie… klasy… trzeciej, dla wszelkich Władz i Urzędników po guberniach urzędujących, a bezpośrednio od Władzy Gubernialnej zależących, i dla Władz i Urzędników w obwodach urzędujących, dla Władz i Urzędników podrzędnych powiatowych, miejskich, gminnych i instytucji prywatnych, pod opieką Rządu zostających…” – Zbiór przepisów administracyjnych Królestwa Polskiego…, nr 11, art. 3. Jeden cal w systemie łokcia nowopolskiego równy był 2,4 cm – J. Szymański, Nauki pomocnicze historii, Warszawa 1983, s. 180; I. Ihnatowicz, A. Biernat, Vademecum do badań nad historią XIX i XX wieku, Warszawa 2003, tabela nr 5. 32 „Dziennik Praw Królestwa Polskiego”, t. XXI, nr 11; Zbiór przepisów administracyjnych Królestwa Polskiego…, nr 11, art. 7. 33 APŁódź, AM Tuszyna, sygn. 117, k. 28-29. 34 Tamże, k. 35-36.


Władze państwowe ponownie zainteresowały się funkcjonowaniem pieczęci urzędowych w 1860 r. W dniu 26 stycznia/7 lutego 1860 r. w imieniu Aleksandra II wydane zostało „Postanowienie przepisujące formę, kształt, wielkość i cenę pieczęci rządowych”35. Przyjęcie nowych uregulowań ściśle związane było z wprowadzeniem w dniu 8/20 kwietnia 1858 r. nowego wzoru rosyjskiego orła imperialnego oraz z ustanowieniem nowego godła Królestwa Polskiego (Kongresowego)36. Decyzje carskie z 1860 r. miały uzupełnić i rozwinąć postanowienia z 1837 r., które z woli prawodawcy pozostawały ciągle ważne. Korekty uregulowań prawnych dotyczące pieczęci były potrzebne także i z tego powodu, że na terenach polskich zmienione zostały jednostki pomiarowe, a także waluta. Utrzymano w mocy zapis dotyczący produkowania pieczęci urzędowych w mennicy warszawskiej. Pieczęcie m. in. władz miejskich oraz gminnych w dalszym ciągu pozostawały znakami trzeciej klasy, a ich średnica wynosiła od 1860 r. jeden cal rosyjski37. Zmieniła się cena usługi menniczej. Koszt wykonania pieczęci trzeciej klasy wynosił jeden rubel w srebrze i pięćdziesiąt kopiejek.

W zgodzie z postanowieniem Aleksandra II z 26 stycznia/7 lutego 1860 r. władze miejskie otrzymały nowe pieczęcie. Wymiana pism i realizacja zamówienia w mennicy trwały ponad rok. Naczelnik powiatu piotrkowskiego dopiero w dniu 4/16 listopada 1861 r. poinformował magistrat Tuszyna38, iż do odebrania były zdeponowane u niego cztery pieczęcie tuszyńskie, tj. dwie magistrackie i dwie dla kasy miejskiej. Warte były one łącznie sześć rubli.

Koszty wykonania tłoków musiały stanowić poważną pozycję w wydatkach magistratów. Z tego też powodu 5/17 maju 1865 r. Aleksander II wydał ukaz, który zmienił opłaty za wykonanie pieczęci. Opłaty dostosowano do „rzeczywistego kosztu ich wyrobienia w mennicy warszawskiej”, o co już od 1860 r. zabiegała KRPiS39. Koszt wykonania pieczęci trzeciej klasy z napisem w jednym języku określony został na pięćdziesiąt kopiejek. Z tej promocyjnej ceny władze krajowe po pewnym czasie wycofały się. W cyrkularzu z 1884 r., który skierowany został m. in. do prezydenta Łodzi, koszt wykonania typariusza pieczęci trzeciej klasy oszacowano ponownie na jednego rubla i pięćdziesiąt kopiejek40.

Władze centralne Królestwa Polskiego (Kongresowego) zainteresowały się produkcją pieczęci urzędowych także w 1867 oraz w 1870 r. Decyzje wówczas podejmowane uznać należy za naturalną konsekwencję rusyfikacji kraju. W 1867 r. zlikwidowane zostało odrębne godło Królestwa Polskiego (Kongresowego). W jego

35 „Dziennik Praw Królestwa Polskiego”, t. LIV, nr 12; Zbiór przepisów administracyjnych Królestwa Polskiego…, nr 12; J. Raciborski, Godło i pieczęcie Łodzi…, s. 13. 36 „Dziennik Praw Królestwa Polskiego”, t. LIV, s. 118; Zbiór przepisów administracyjnych Królestwa Polskiego…, nr 11, art. 1. 37 Rosyjski system miar długości wprowadzony został na obszarze Królestwa Polskiego (Kongre-sowego) w 1849 r. Jeden cal w rosyjskim systemie długości wynosił 2,54 cm – J. Szymański, Nauki pomocnicze historii…, s. 188-189; I. Ihnatowicz, A Biernat, Vademecum…, tabela nr 15. 38 APŁódź, AM Tuszyna, sygn. 117, k. 72. 39 „Dziennik Praw Królestwa Polskiego”, t. LXIII, s. 265; APPiotrków, AM Piotrkowa, sygn. 12. 40 APŁódź, AM Łodzi, sygn. 5799, k. 2.


miejsce wprowadzono mały herb imperium rosyjskiego41. Istotną przesłanką, która także przyczyniła się do wymiany pieczęci w 1867 r. był język napisów. Rada administracyjna w dniu 17 lutego/1 marca 1867 r. wprowadziła do użycia pieczęcie urzędowe o legendach wykonanych jednocześnie w dwóch językach, tj. rosyjskim oraz w polskim42. Podwójnej ilości tekstu – co zauważono w decyzji rady – nie można było pomieścić na pieczęciach o dawnych rozmiarach. Z tego też powodu m. in. magistraty stały się użytkownikami stempli drugiej klasy o średnicy „1,3” cala rosyjskiego43.

W dniu 7/19 lutego 1868 r. z kancelarii gubernatora piotrkowskiego rozesłane zostały do naczelników powiatów pisma w sprawie przeprowadzenia kolejnej wymiany pieczęci urzędowych. Zwrócono w nich uwagę, iż do czasu ustanowienia herbów guberni za poprawne uważane będą pieczęcie utworzone z aktualnego herbu państwowego oraz z napisu w języku rosyjskim. Pisma z kancelarii gubernatora piotrkowskiego z lutego 1868 r. zawierały dokładnie te same sformułowania, które stały się prawem – według naszej wiedzy – dopiero kilka miesięcy później.

Wiemy, że komitet urządzający podjął decyzję w sprawie pieczęci miejskich 19 kwietnia/1 maja 1868 r. na podstawie „najwyższego rozkazu” z (s.s.) 5 kwietnia 1868 r.44 Monarcha przyjął wówczas, że pieczęcie urzędowe zawierać będą godło państwowe i napis w języku rosyjskim45. Sądzimy, że data (7/19 lutego 1868 r.) piotrkowskiego pisma gubernialnego została pomylona.

W dniu (s.s.) 28 stycznia 1869 r. kancelaria gubernatora piotrkowskiego wydała cyrkularz skierowany do naczelników powiatów, w którym przypomniano im o obowiązku przeprowadzenia wymiany pieczęci. Urzędnik gubernatora zauważył w cyrkularzu, iż do władz gubernialnych w Piotrkowie wpływały dokumenty i akta uwierzytelnione niewłaściwymi pieczęciami. W upomnieniu wymienione zostały najważniejsze uchybienia kwestionowanych pieczęci. Ich wyobrażenia tworzył herb Królestwa Polskiego (Kongresowego) (герб царства польского), a powinien herb państwowy (государственныи герб). Ponadto teksty legend zawierały informacje w języku polskim, a przecież – jak komentował autor opracowania – językiem legend pieczęci urzędowych w 1868 r. uczyniono rosyjski.

W dniu 14/26 lutego 1870 r. na polecenie Aleksandra II oraz na podstawie postanowienia komitetu urządzającego zmienione zostały wyobrażenia niektórych pieczęci urzędowych. Pieczęci np. zarządów gminnych miały otrzymać wyobrażenie

41 Stefan K. Kuczyński uważał, że wymiana pieczęci miała miejsce w 1868 r. – zob. S. K. Kuczyński, Pieczęcie i herb Pułtuska…, s. 112-113. 42 „Dziennik Praw Królestwa Polskiego”, t. LXVI, s. 473. 43 J. Szymański, Nauki pomocnicze historii…, s. 188-189; I. Ihnatowicz, A Biernat, Vademecum…, tabela nr 15. (zob. s. III/133, przyp. nr 37). Pieczęć drugiej klasy w przeliczeniu na system metra miała średnicę ok. 33 mm. 44 „Dziennik Praw Królestwa Polskiego”, t. LXVIII, s. 61. 45 „…na pieczęciach rządowych władz gubernialnych i powiatowych, jako też osób urzędujących, dla których ustanowione są pieczęcie, wyrażony ma być herb państwa, z wymienieniem w jedynym ruskim języku tej władzy lub osoby urzędującej, dla której przygotowuje się pieczęć…” – „Dziennik Praw Królestwa Polskiego”, t. LXVIII, s. 61.


herbu właściwej guberni. Także na pieczęciach niektórych miast umieszczane były herby gubernialne (zob. s. III/151). W 1876 r. prawo do posługiwania się herbem guberni uzyskały dozory religijne (kościelne). Równie właściwe może być w tym miejscu stwierdzenie, że w 1876 r. dozory religijne (kościelne) utraciły przywilej posługiwania się herbem państwowym. Herby guberni Królestwa Polskiego (Kongresowego) zatwierdzone zostały (s.s.) 25 lutego 1869 r.46

W 1883 r. władze rosyjskie za pomocą decyzji administracyjnych ponownie wpłynęły na kształt sfragistyki urzędowej Królestwa Polskiego (Kongresowego). W lutym 1883 r. ukaz carski nałożył na magistraty miast gubernialnych oraz na urzędy państwowe i samorządowe obowiązek posługiwania się pieczęciami z nowym herbem państwa. W dniu (s.s.) 4 kwietnia 1883 r. senat rządzący doprecyzował zasady budowania państwowych pieczęci urzędowych. Uściślenia te my znamy z pisma, które wysłane zostało z kancelarii gubernatora piotrkowskiego z datą (s.s.) 23 sierpnia 1884 r. do prezydenta Łodzi47. Urzędnik rządu piotrkowskiego (po przedstawieniu stanu prawnego na temat sfragistyki urzędowej państwa) zobowiązał prezydenta Łodzi do przeprowadzenia wymiany tłoków pieczętnych. Do kancelarii miejskiej Łodzi miały zostać wprowadzone pieczęcie z wyobrażeniem „nowego” godła państwowego. Stemple takie miały powstać dla magistratu Łodzi i dla łódzkiej kasy miejskiej.

Obok uwag przydatnych dla prezydenta Łodzi w przywołanym wyżej piśmie z kancelarii gubernatora znalazły się zapisy adresowane do władz powiatowych, policyjnych, a także do przełożonych klasztorów oraz administratorów kościoła katolickiego. Pieczęcie wymienionych osób tudzież instytucji (podobnie jak stemple magistratów oraz kas miejskich) miały być wypełnione obrazem „nowego” orła państwowego. Końcowy akapit, a poświęcony wyobrażeniom pieczęci zawierał informację na temat znaków władz gminnych. Pieczęcie gminne „zostać miały” z herbem guberni.

Uregulowania prawne na temat pieczęci urzędowych w Królestwie Polskim (Kongresowym) opisane zostały w 1893 r. w dokumencie, który wysłano z kancelarii generał-gubernatora warszawskiego do podległych mu gubernatorów. Znamy kopię pisma z (s.s.) 14 stycznia 1893 r., która dotarła do gubernatora piotrkowskiego i ostatecznie (w kolejnej kopii) trafiła do prezydenta Łodzi48. Merytoryczna część tekstu podzielona została na punkty. Dokonano w nich rekapitulacji obowiązującego ustawodawstwa na temat sfragistyki miejskiej, gminnej oraz dozorów religijnych, tj. kościelnych i bóżniczych.

Urzędnik z kancelarii generał-gubernator przypomniał w 1893 r., że pola pieczęci miejskich „jak dawniej” powinny być wypełnione rosyjskim herbem

46 „Dziennik Praw Królestwa Polskiego”, t. LXX, nr 241, s. 91; S. K. Kuczyński, Polskie herby ziem-skie…, s. 245. 47 APŁódź, AM Łodzi, sygn. 5799, k. 1-2. O wprowadzeniu nowego wzoru pieczęci wspomina Andrzej Urbaniak (A. Urbaniak, Z dziejów symboliki samorządów terytorialnych powiatu kutnowskiego, „Kutnowskie Zeszyty Regionalne”, 2000, t. IV, s. 84.). 48 APŁódź, AM Łodzi, sygn. 5800, k. 2-3v.


państwowym w wersji małej oraz napisem w układzie „horyzontalnym”. Władzom gminnym oraz zwierzchnikom kas gminnych w 1893 r. autor zestawienia powtórzył zapisy regulacji z 14/26 lutego 1870 r. Na ich podstawie funkcjonowały pieczęcie gminne z wyobrażeniem herbu właściwej guberni. Trzeci punkt pisma zbierał informacje na temat pieczęci dozorów kościołów i związków wyznaniowych. Autor zestawienia przepisów odwołał się do regulacji z 1876 r. i przypominał, iż obrazem pieczęci dozorów były właściwe herby guberni.

Władze królestwa wprowadziły pełną reglamentację pieczęci urzędowych. Nadzorowały – co już wiemy – wykonywanie i dystrybucję nowych typariuszy. Władze państwowe sprawowały kontrolę także nad procesem wycofywania pieczęci zużytych albo tłoków unieważnionych z powodu zmiany wyobrażenia49 lub korekty napisów.

Wiemy, że komisarz odwodu piotrkowskiego w piśmie z 4/16 października 1839 r. określił sposób odbioru nowych typariuszy ze swojego biura50. Zapowiedział, iż pobranie nowych pieczęci będzie możliwe po oddaniu pieczęci wycofanych z użycia. Stare tłoki miały być „odesłane… do depozytu urzędu gubernialnego”. Komisarz sugerował, aby wójtowie gmin lub burmistrzowie miast przysłali wycofane pieczęcie przez „umyślnego pewnego posłańca”. W dniu 8/20 stycznia 1847 r. naczelnik powiatu piotrkowskiego51 wydał polecenie wycofania wszystkich pieczęci miejskich oraz gminnych i zarządził przekazanie ich do swego biura. Z biura naczelnika typariusze miały trafić do mennicy warszawskiej. Podczas wymiany pieczęci w 1861 r. nowe typariusze wydawane były po złożeniu starych tłoków w biurze naczelnika powiatu52. W dniu 25 listopada/7 grudnia 1866 r. naczelnik powiatu piotrkowskiego wydał polecenie wycofania pieczęci urzędowych „starego formatu”, które używane były przez władze Piotrkowa53. Magistrat Piotrkowa wszystkie nieaktualne pieczęcie przekazał do mennicy warszawskiej. Ta zaś wystawiła zaświadczenie o przyjęciu tłoków. Zaświadczenie z mennicy oraz protokół „naradny” magistratu dotarły do naczelnika. Na podstawie tych dwóch dokumentów naczelnik piotrkowski podjął decyzję o zdjęciu typariuszy ze stanu utensyliów miejskich Piotrkowa oraz o wykreśleniu zapisu o nich z księgi inwentarzowej miasta54.

49 W 1846 r. naczelnik powiatu sieradzkiego wydał okólnik, w którym polecił magistratowi Pabianic usunięcie „…stempli do znakowania towarów z dawniejszym herbem królestwa…” – APŁódź, AM Pabianic, sygn. 432, poz. 815. 50 APŁódź, AM Tuszyna, sygn. 117, k. 35-36. 51 Tamże, k. 51. 52 Tamże, k. 72, 74. 53 APPiotrków, AM Piotrkowa, sygn. 12. 54 Miejskie księgi inwentarzowe z XIX w. zawierają wykazy tzw. utensyliów miejskich, w tym tłoków pieczętnych. Zapisy w księgach są lakoniczne i często trudno zrozumieć, jakiej pieczęci one dotyczą. Wiemy, że w 1829 r. w kancelarii miejskiej Lutomierska w użyciu znajdowały się trzy pieczęcie (APŁódź, AM Lutomierska, sygn. 1). Dwie pieczęcie odnotowano w księgach inwentarzowych Tuszyna w 1832 oraz w 1837 r. (APŁódź, AM Tuszyna, sygn. 42). Szczegółowe zapisy znajdujemy w księdze inwentarzowej Wolborza z 1861 r. (APPiotrków, AM Wolborza, sygn. 23 – zob. s. III/170). Czytamy w niej o dwóch pieczęciach magistrackich nowych, o dwóch pieczęciach starych policyjnych do tuszu,


Zapisy prawa i instrukcje władz zwierzchnich, a dotyczące sposobu niszczenia pieczęci urzędowych kładły nacisk na obowiązek przekazania starych typariuszy odpowiednim urzędom. Jednakowoż tłoki pieczętne z XIX w., które przechowywane są np. w muzeach regionalnych, a także w kancelariach parafialnych, wskazują, iż obowiązek oddawania stempli realizowano wybiórczo. Niektóre ze znalezionych typariuszy noszą ślady zniszczenia (wyobrażenia skute lub przepiłowane głębokimi bruzdami na krzyż).

Z dokumentacji aktowej wiemy, iż w przypadku zagubienia pieczęci urzędowej władza publiczna podejmowała działania zmierzające do odzyskania zguby. Wiemy, że w 1866 r. wójt gminy Siemkowice „przypadkowym sposobem zgubił pieczęć urzędową”55. W 1864 r. o utracie pieczęci raportował prezes dozoru kościelnego z parafii w Kodrębie56. Troska o zagubione stemple wynikała przede wszystkim z obawy przed nadużyciem pieczęci urzędowych. Informacje o utraconych tłokach docierały do gmin oraz do magistratów za pośrednictwem cyrkularzy naczelników powiatów. Zawierały one informacje o dysponencie pieczęci i o okolicznościach jej utraty. Drugą część cyrkularzy w sprawie zagubionych pieczęci stanowiły zalecenia. Naczelnicy powiatów zarządzali poszukiwania utraconej pieczęci57 oraz oczekiwali pilnego raportu na temat ich wyników58.

W okresie powstania listopadowego (1830-1831) władze miast z obszaru Polski centralnej odrzuciły pieczęcie z obrazem urzędowego godła Królestwa Polskiego (Kongresowego). Otwarte pozostaje pytanie, czy burmistrzowie i prezydenci uczynili to z powodów patriotycznych, czy też dopiero na polecenie nowych zwierzchników. Część samorządów powróciła do tłoków przedrozbiorowych59. Inne zaś zleciły wykonanie pieczęci z wyobrażeniem Orła Białego koronowanego60. Zdecydowana większość magistratów zareagowała dopiero na decyzje władz powstańczych.

Posłowie zrewoltowanego sejmu polskiego 29 stycznia 1831 r. zlecili władzy wykonawczej, aby ta opracowała wzory nowych herbów państwowych. Rząd narodowy 19 lutego 1831 r. nakazał wymianę pieczęci urzędowych. Otrzymały one wyobrażenie powstańczego herbu. Herb Polski w okresie powstania listopadowego

o dwóch pieczęciach „starożytnych”, o jednej pieczęci kasowej do laku i o czterech pieczęciach nowych magistratu i kasy do tuszu i laku. 55 APPiotrków, AM Piotrkowa, sygn. 12. 56 Tamże. 57 „…polecam wójtom, burmistrzom miast ażeby w obrębie swojej administracji zarządzili ścisłe poszukiwanie… pieczęci…”, „…polecam wójtom gmin i magistratom miast ażeby po dostrzeżeniu rzeczonej pieczęci takową od niepewnego posiadacza odebrali i w biurze powiatu złożyli…” – AP-Piotrków, AM Piotrkowa, sygn. 12. 58 Raporty zwrotne zazwyczaj zawierały informacje o negatywnych wynikach śledztwa. W 1859 r. poszukiwano pieczęci asesora nadleśnictwa guberni lubelskiej, który zagubił pieczęć na drodze z Lublina do Nowej Aleksandrii. Po miesiącu od wydania powiatowego nakazu poszukiwań magistrat Piotrkowa raportował: „…w mieście Piotrkowie nie wynaleziono zagubionej (pieczęci M. A.)…” – AP-Piotrków, AM Piotrkowa, sygn. 12. 59 W dniu 13 marca 1831 r. władze miejskie Koniecpola wystawiły dokument opieczętowany odciskiem pieczęci miejskiej z XV w. – APPiotrków, AM Rozprzy, sygn. 34. 60 Pieczęć burmistrza Łęczycy – S. K. Kuczyński, Pieczęcie i herby miasta Łęczycy…, nr I/14.


tworzyła tarcza tzw. francuska nowożytna dwudzielna w słup oraz godła Korony i Litwy61. (fot. nr III/53). Być może projekt herbu przygotował Joachim Lelewel62.

Według urzędowego wzoru wykonane zostały pieczcie władz centralnych63, czyli rządu narodowego i izby poselskiej. Herb powstańczego państwa odnajdujemy na pieczęciach władz wojewódzkich. W dniu 7 marca 1831 r. komisarz wojewódzki z Kalisza w imieniu rządu narodowego zwrócił się do władz Rozprzy, aby te złożyły przysięgę wierności rządowi powstańczemu. Pismo komisarza uwierzytelniał odcisk pieczęci z herbem Polski z 1831 r., ale z tarczą o kształcie odmiennym od zalecanego w Warszawie64.

Pieczęcie z herbem powstańczym wykonywano dla wójtów gmin. Za przykład może posłużyć tu odcisk kolekcjonerski, który wykonano z tłoka wójta Nowej Wsi z powiatu lipnowskiego65 (fot. nr III/53). Znane są także i inne przedstawienia herbu powstańczej Polski. Na papierze korespondencyjnym MSZ, który wykorzystany został 20 czerwca 1831 r., zobaczyć możemy dwie tarcze herbowe, tj. jedną z Orłem Białym i drugą z Pogonią pod wspólną koroną królewską66.

Na obszarze Polski centralnej pojawiły się pieczęcie powstańcze. Jednakowoż – z uwagi na sondażowo przeprowadzone kwerendy – nie możemy oszacować skali tego zjawiska. Nie możemy też przedstawić pełnej chronologii wymiany typariuszy. Wiemy np., że 14 maja 1831 r. komisarz obwodu piotrkowskiego rozesłał pisma w sprawie wymiany pieczęci. Jedno z nich dotarło do władz Tuszyna i szczęśliwie przetrwało w jego archiwaliach67. Komisarz informował w nim o decyzji KRSWiP z 2 kwietnia 1831 r. Na jej podstawie miały być wykonywane pieczęcie (do laku i do tuszu) dla wszystkich urzędów municypalnych. Komisarz zapowiadał także, że „niebawem” nowe pieczęcie dotrą też do Tuszyna. W dniu 31 maja 1831 r. nowe typariusze znalazły się w posiadaniu władz miejskich Tuszyna. Burmistrz Tuszyna 31 maja przesłały bowiem do komisji województwa kaliskiego kwotę jedenastu złotych za wyrzeźbienie tłoków68.

Pieczęcie „rewolucyjne” po zakończeniu działań wojennych i po zwycięstwie wojsk rosyjskich miały być przekazane komisarzom obwodów. Czynności te wykonywano już po unieważnieniu (10 listopada 1831 r.) wszystkich decyzji władz

61 „…na przedzielonej tarczy znajdować się ma Orzeł Biały i Pogoń w czerwonym polu, ponad tarczą korona królewska, a w górnym polu napis „Królestwo Polskie”, u spodu zaś nazwisko władzy…” – cytat za: S. K. Kuczyński, Orzeł Biały w powstaniach narodowych i ruchach wyzwoleńczych XIX wieku, [w:] Orzeł Biały. Herb Państwa Polskiego. Materiały sesji naukowej w dniach 27-28 czerwca 1995 roku na Zamku Królewskim w Warszawie, pod red. S. K. Kuczyńskiego, Warszawa 1996, s. 244; tegoż, Orzeł Biały i barwy narodowe w polskich powstaniach narodowych XIX wieku, „Niepodległość i Pamięć”, 1998, nr 10, s. 39. 62 S. K. Kuczyński, Orzeł Biały w powstaniach narodowych…, s. 245. 63 Tegoż, Orzeł Biały i barwy narodowe…, s. 41, 51. 64 APPiotrków, AM Rozprza, sygn. 34. 65 Muzeum w Łowiczu. 66 APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 10, k. 36. 67 APŁódź, AM Tuszyna, sygn. 117, k. 1v. 68 Tamże, k. 6.


powstańczych69. Z żądaniem wycofania pieczęci „rewolucyjnych” wystąpił komisarz obwodu piotrkowskiego w dniu 2 czerwca 1832 r.70 Komisarz przypominał władzom municypalnym wcześniejszą decyzję z 24 kwietnia 1832 r. „w przedmiocie nadesłania pieczątek rewolucyjnych”71. Przypominał też, że na uchylających się od obowiązku wydania starych typariuszy nałożone zostaną kary administracyjne. Władze miejskie Tuszyna 9 czerwca 1832 r. wycofały z użycia dwie pieczęcie „rewolucyjne” i przesłały typariusze tychże do siedziby komisarza. W wyniku przymusowej wymiany pieczęci w magazynach KRSWiP zgromadzono aż trzysta siedemdziesiąt jeden tłoków72.

Nie wiemy, czy w 1832 r. wykonano nowe typariusze dla władz miejskich królestwa, czy też ich produkcja zakończona została nieco później (zob. s. III/143). Wiemy natomiast, iż dokumenty sporządzone np. w Kutnie 27 listopada/9 grudnia 1836 r. opieczętowane były pieczęcią burmistrzowską z pierwszych lat Królestwa Polskiego (Kongresowego).

Legendy pieczęci urzędowych miast Królestwa Polskiego (Kongresowego) ukształtowane były przez prawo państwowe, a ich brzmienie określały decyzje władz centralnych. Korekty legend wynikały m. in. ze zmiany struktury zarządu miejskiego i z reorganizacji podziałów administracyjnych kraju. Równie istotnym czynnikiem kształtującym brzmienie i formę legend pieczęci urzędowych władz miejskich była rusyfikacja urzędów Królestwa Polskiego (Kongresowego), czyli wprowadzenie języka rosyjskiego do urzędów, a w konsekwencji do legend pieczęci urzędowych.

Legendy prawie wszystkich pieczęci władz miejskich w Królestwie Polskim (Kongresowym) przekazywały dwa komunikaty. Pierwszy komunikat informował o dysponencie pieczęci, a drugi o przynależności administracyjnej miasta. Z zapisu o przynależności administracyjnej zrezygnowano w 1883 r.

Do 1868 r., tj. do chwili wprowadzenia pieczęci z rosyjskim orłem imperialnym i tekstem legendy w języku rosyjskim grawerzy lokalizowali dane identyfikujące położenie administracyjne miasta w przestrzeni powyżej godła państwowego, a nazwę dysponenta stempla poniżej godła. Rytownicy starannie dopasowywali bieg słów do kręgu typariusza. Napisy ułożone były łukiem wzdłuż krawędzi pieczęci (fot. nr III/52, III/56). Rozwiązanie to (przyjęte w pierwszych latach istnienia królestwa zapewne zwyczajowo) zatwierdzone zostało w formie prawa stanowionego w 1837 r. przez radę administracyjną73.

69 S. K. Kuczyński, Orzeł Biały i barwy narodowe…, s. 42. 70 W literaturze odnajdujemy informację, iż KRSW 19 czerwca 1832 r. wydała reskrypt z zaleceniem wycofania pieczęci z Orłem i Pogonią – S. K. Kuczyński, Orzeł Biały i barwy narodowe…, s. 42. 71 APŁódź, AM Tuszyna, sygn. 117, k. 3. 72 S. K. Kuczyński, Orzeł Biały i barwy narodowe…, s. 42. 73 „…nazwanie władzy i urzędu dokładnie wyłuszczane, pod herbem Królestwa; władze tylko i urzęda gubernialne, obwodowe i powiatowe, dla rozróżnienia obrębu swojego działania, mieć będą nad herbem nazwanie albo guberni, obwodu, powiatu, albo miasta i gminy, gdzie wyłącznie i ciągle urzędują…” – „Dziennik Praw Królestwa Polskiego”, t. XXI, s. 221-222.


Nowy wzór pieczęci urzędowej z 19 kwietnia/1 maja 1868 r.74 przewidywał ułożenie tekstu w kręgu otaczającym godło i biegnącym wzdłuż krawędzi pieczęci (fot. nr III/56). Po 1883 r.75 tekst identyfikujący dysponenta stempla układany był pod rosyjskim orłem imperialnym, gdzie tworzyły ciągi liter grażdanki w układzie „horyzontalnym” (fot. nr III/57).

Dysponentami miejskich pieczęci urzędowych z pierwszego okresu istnienia Królestwa Polskiego (Kongresowego) byli burmistrzowie lub prezydenci miast. Obok stempli burmistrzowskich oraz prezydenckich występowały (choć rzadko) pieczęcie miejskie76. W niektórych ośrodkach posługiwano się stemplami urzędów municypalnych77. Powstanie pieczęci urzędów municypalnych wiązać należy – jak sądzimy – z reorganizacją władz miejskich, którą przeprowadzono w 1818 r. (zob. s. III/128). Po przemianowaniu urzędów municypalnych w magistraty (1842 r.) władze miejskie wyposażone zostały w pieczęcie magistrackie. Pieczęcie magistrackie (najpierw z godłami Królestwa Polskiego (Kongresowego), a następnie z rosyjskimi orłami imperialnymi) wykorzystywano aż do przełomu 1914 i 1915 r.

Drugi składnik legendy, tj. określenie „obrębu… działania” urzędu zbudowany był z nazwy obwodu (np. OBWÓD ŁĘCZYCKI – fot. nr III/52), a następnie z nazwy powiatu (np. POWIAT RAWSKI – fot. nr III/55). Tę zmianę legend pieczęci urzędowych wiążemy z decyzją rady administracyjnej z 29 września/11 października 1842 r.78 Zawarto w niej dwa zapisy, istotne też dla sfragistyki miejskiej. Pierwszy – co już wiemy – dotyczył utworzenia magistratów (zob. s. III/128), a drugi zmieniał dotychczasowe obwody w powiaty.

Wyróżnić możemy podzbiór pieczęci burmistrzowski i prezydenckich, których legendy (oprócz adnotacji o przynależności do obwodu) zawierały identyfikację województwa (fot. nr III/52). Na kilku pieczęciach władz miejskich z pierwszych lat istnienia Królestwa Polskiego (Kongresowego) odnajdujemy napisy KRÓLESTWO POLSKIE, które biegły łukiem nad wyobrażeniem pieczęci (np. Turek79, Łęczyca80, Łowicz81 i Piotrków82). Być może do 1837 r. takie rozwiązanie było jeszcze zgodne z prawem. Rada administracyjna 20 lipca/1 sierpnia1837 r.83 zdecydowała, iż nazwa państwa zarezerwowana będzie dla „władz naczelnych rządowych, centralnych”, a także dla rządów gubernialnych.

Zgodnie z zapisami konstytucji Królestwa Polskiego (Kongresowego) z 1815 r. językiem urzędowym władz, a tym samym językiem legend pieczęci urzędowych był

74 „Dziennik Praw Królestwa Polskiego”, t. LXVIII, s. 61. 75 APŁódź, AM Łodzi, sygn. 5800, k. 3. 76 APPiotrków, AM Piotrkowa, sygn. 140/II, k. 20. 77 Pieczęć urzędu miejskiego w Turku na dokumencie z 1839 r. (Muzeum w Zgierzu) oraz urzędu w Radomsku (Muzeum w Piotrkowie, sygn. H/427). 78 „Dziennik Praw Królestwa Polskiego”, t. XXX, s. 281. 79 Muzeum w Zgierzu. 80 S. K. Kuczyński, Pieczęcie i herby miasta Łęczycy…, nr I/11. 81 MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Kartoteka…, sygn. 1486 (Łowicz). 82 APPiotrków, AM Piotrkowa, sygn. 140/II, k. 20. 83 „Dziennik Praw Królestwa Polskiego”, t. XXI, s. 221-222.


polski. Język rosyjski po raz pierwszy pojawił się – obok polskiego – na pieczęciach dwujęzycznych najwyższych władz państwa po decyzji rady administracyjnej z dnia 20 lipca/1 sierpnia 1837 r.84 W dniu 26 stycznia/7 lutego 1860 r.85 rada administracyjna podjęła nową decyzję w sprawie języka legend pieczętnych. Uznała, iż dwujęzycznymi pozostaną pieczęcie naczelnych władz rządowych oraz władz gubernialnych. Napisy w dwóch językach miały być także umieszczone na stemplach Archiwum Głównego Krajowego, pocztamtu warszawskiego oraz magistratu miasta Warszawy. Wszystkie niższe władze i urzędy posługiwać się miały dalej pieczęciami z napisami w języku polskim.

W 1864 r. do sfragistyki Królestwa Polskiego (Kongresowego) wprowadzone zostały pieczęcie gminne. Wyposażono je w legendy w dwóch językach86. Wkrótce do grupy pieczęci dwujęzycznych dołączyły także stemple magistrackie. W dniu 17 lutego/1 marca 1867 r.87 rada administracyjna uznała, że na pieczęciach magistratów napisy umieszczane będą jednocześnie w językach polskim i rosyjskim. Rok później (19 kwietnia/1 maja 1868 r.88) komitet urządzający zdecydował, iż na pieczęciach władz gubernialnych, powiatowych i „osób urzędujących, dla których ustanowione są pieczęcie” powinny się znajdować napisy rosyjskie (zob. s. III/134). W 1868 r. rusyfikacja napisów pieczętnych została zakończona.

Pola pieczęci różnych władz miejskich w Królestwie Polskim (Kongresowym) wypełniane były herbami państwowymi. To stwierdzenie jest generalnie prawdziwe, ale wymaga informacji uzupełniającej. W okresach przejściowych wyobrażenia pieczęci urzędowych budowane były zazwyczaj z innych godeł, niż oficjalny herb państwa. Tak utworzone były np. pieczęcie urzędowe władz prowincjonalnych w pierwszych miesiącach 1815 r.89 oraz w czasie powstania listopadowego (1830-1831 – zob. s. III/137-138). Pamiętać należy o zmienności formy rosyjskiego herbu imperialnego i powiązanego z nim herbu Królestwa Polskiego (Kongresowego). Kształt orła dwugłowego uznać należy za ważną przesłankę do datowania powstania typariusza.

Najistotniejszym składnikiem wyobrażenia dziewiętnastowiecznych pieczęci urzędowych z obszaru Polski centralnej był herb państwowy. Dlatego ten fragment naszych rozważań poświęcony zostanie przeobrażeniom tegoż. Wiemy, że forma godła Królestwa Polskiego (Kongresowego) z 1815 r. podlegała zmianom. Jego rysunek korygowano w 1832, 1842 i w 1858 r. Wersja herbu państwowego, którą ustanowiono w 1858 r. obowiązywała tylko do 1869 r.90 Wówczas herb królestwa

84 Tamże, s. 223. 85 Tamże, t. LXIV, s. 121. 86 Tamże, t. LXII, s. 235. 87 Tamże, t. LXVI, s. 473. 88 Tamże, t. LXVIII, s. 61. 89 W styczniu 1815 r. komitet obywatelski miasta Piotrkowa posługiwał się pieczęcią napisową – APPiotrków, Cech kupców w Piotrkowie, sygn. 26, k. 59. 90 S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie…, s. 236-237; tegoż, Herby urzędowe na ziemiach polskich w okresie porozbiorowym, [w:] Herby miast polskich w okresie zaborów (1777-1918). Materiały sesji naukowej Włocławek 5-6 grudnia 1996 r., pod red. S. K. Kuczyńskiego, Włocławek 1999, s. 17-18.


zastąpiono rosyjskim małym godłem imperialnym. Ten ostatni podlegał także mutacjom. Do budowania wyobrażeń pieczęci urzędowych Królestwa Polskiego (Kongresowego) wykorzystano herb Rosji w wersji z 1857, a następnie z 1883 r.

Wprowadzenie na pieczęcie władz urzędowych oficjalnego herbu państwa, a następnie zastąpienie go rosyjskim orłem imperialnym możemy wytłumaczyć postanowieniami konstytucji Królestwa Polskiego (Kongresowego). Dwa jej artykuły (37 i 84) – naszym zdaniem – przesądziły o kierunku rozwoju wyobrażeń pieczęci urzędowych. Artykuł 37 określił podstawę prawną wszystkich decyzji urzędowych. Wydawano je zawsze w imieniu monarchy91. Natomiast artykuł 84 określał funkcję, jaką w strukturze państwa pełniły urzędy municypalne i gminne92. Były one częścią administracji państwowej. Oficjalne godło państwa na pieczęciach władz miejskich i gminnych podkreślało jedność administracji i poświadczało źródło władzy, dzięki której prezydenci, burmistrzowie, wójtowie oraz urzędnicy magistratów wykonywali obowiązki.

Godła Królestwa Polskiego (Kongresowego), a następnie rosyjskie godła imperialne odnajdujemy na polach wszystkich pieczęci urzędowych. Znajdujemy je na stemplach królów (Aleksandra I93 i Mikołaja I94), a także na tłokach rządu tymczasowego. Orły wypełniały pola tłoków komisji rządowych (np. KRSWiP95) oraz urzędów centralnych (np. heroldii królestwa – fot. nr III/54)96. Na pieczęciach władz powiatowych też odnajdujemy symbolikę państwową. Znamy pieczęć powiatu szadkowskiego z odcisków z listopada 1815 r.97 Uwierzytelniały one dokumenty podprefekta (!) powiatu szadkowskiego. Nadano jej kształt owalny oraz wypełniono poprawnym godłem Królestwa Polskiego (Kongresowego), ale źle sformułowano jej legendę98.

Godła Królestwa Polskiego (Kongresowego), a następnie rosyjskie godła imperialne odnajdujemy na typariuszach pisarzy aktowych99 i na stemplu Archiwum Głównego Krajowego100. Symbole państwa wykorzystywano do konstruowania pieczęci szkół (np. szkoły księży pijarów w Piotrkowie101). Orłem państwowym

91 „…wszelkie akta publiczne, sądów, trybunałów i magistratur jakich bądź, pod królewskim wydawane będą imieniem…” – „Dziennik Praw Królestwa Polskiego”, t. I, nr 1 (37 artykuł konstytucji). 92 „…w miastach będą urzędy municypalne, a w każdej gminie będzie wójt dla wykonania rozkazów rządowych, jako ostatnie ogniwo administracji krajowej…” – „Dziennik Praw Królestwa Polskiego”, t. I, nr 1 (84 artykuł konstytucji). 93 APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 10, k. 29v. 94 Tamże, k. 53v; A. Znamierowski, Insygnia, symbole i herby polskie. Kompendium, Warszawa 2003, s. 126. 95 APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 10, k. 61. 96 Pieczęć z godłem z 1832 r. – zbiory własne; pieczęć z godłem z 1842 r. – Muzeum w Łowiczu. 97 APŁódź, AM Lutomierska, sygn. 3, k. 1. 98 RZĄD KRÓLESTWA POLSKIEGO | POWIAT SZADKOWSKI – APŁódź, AM Lutomierska, sygn. 3, k. 1. 99 Pieczęć pisarza aktowego departamentu (tak Or.) kaliskiego – APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 5, k. 54v. 100 APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 10, k. 59. 101 APŁódź, Archiwum Ostrowskich i Potockich z Maluszyna, sygn. I/21, k. 228-229.


posługiwali się dozorcy miast. Godło kraju odnajdujemy na pieczęciach kościelnych i na stemplach gmin wyznaniowych. Stemple z godłem państwowym używane były do pieczętowania dokumentacji USC. W 1. poł. XIX w. również na typariuszach notariuszy oraz rejentów102 umieszczane były znaki krajowe. Wymienione przykłady nie wyczerpują listy urzędów i funkcji publicznych, którym przysługiwały pieczęcie z godłem Królestwa Polskiego (Kongresowego), a później z rosyjskim godłem imperialnym. Pokazują one jedynie powszechność stosowania naczelnego znaku ówczesnej władzy i jednocześnie wyznaczają obszar poddany nadzorowi państwa.

Godło Królestwa Polskiego (Kongresowego) pojawiło się w heraldyce oraz w sfragistyce polskiej wraz z ustanowieniem władz tymczasowych królestwa, czyli w czerwcu 1815 r. (zob. s. III/127). W dokumentach administracyjnych nazywano je „orłem” lub też „herbem cesarsko-królewskim”103. Prasa warszawska z 24 czerwca 1815 r. szeroko informowała o uroczystościach związanych z powołaniem rządu tymczasowego i opisywała okoliczności złożenia przysięgi Aleksandrowi I przez jego polskich poddanych. W opisach prasowych zwracano uwagę na nowe symbole Polski, tj. rosyjskie dwugłowe orły imperialne o piersiach przysłoniętych płaszczami herbowymi z koronami, na których (w owalnych tarczach) umieszczone były Orły Białe. Znaki nowej władzy na czas uroczystości czerwcowych przytwierdzono do ścian budynków, w tym także do gmachów publicznych104.

Herb cesarsko-królewski w wersji z 1815 r. wykorzystywany był do wybuchu powstania listopadowego. Po jego stłumieniu przywrócone zostały znaki Królestwa Polskiego (Kongresowego), które czasowo usunięte zostały z symboliki (sfragistyki) zrewoltowanego kraju (zob. s. III/137-138).

W 1832 r. godło cesarsko-królewskie z 1815 r. poddano drobnej modyfikacji stylistycznej105. Nieuważny obserwator wyobrażeń z pieczęci urzędowych królestwa wykorzystywanych przed powstaniem i po powstaniu listopadowym nie dostrzeże wyraźnej różnicy. Pola pieczęci sprzed listopada 1830 i po 1832 r. wypełnione były rosyjskimi orłami imperialnymi z płaszczami herbowymi koronowanymi na piersiach oraz owalnymi tarczami z Orłami Białymi na płaszczach herbowych. Po dokładnej analizie obu godeł Królestwa Polskiego (Kongresowego) dostrzeżemy, iż skrzydłom orła imperialnego nadano nieco inne kształty (długość piór), a także – co potwierdza część materiału – zmieniono lokalizację korony cesarskiej. Na pieczęciach sprzed wybuchu powstania listopadowego koronę cesarską zazwyczaj umieszczano między ukoronowanymi głowami orła rosyjskiego (fot. nr III/52), a na stemplach wykonanych po powstaniu zobaczyć ją możemy najczęściej nad dwiema głowami rosyjskiego orła imperialnego (fot. nr III/54).

W sposób szczególny władze carskie interesowały się procesem przywracania symboli (godeł) Królestwa Polskiego (Kongresowego) po powstaniu listopadowym

102 Wawrzyniec Janczewski, rejent powiatu warciańskiego – APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubą-dzina, sygn. 5, k. 103, 106v-107v, 109v, 112. 103 APŁódź, AM Tuszyna, sygn. 117, k. 14-15. 104 S. K. Kuczyński, Herby urzędowe…, s. 18. 105 Tenże, Orzeł Biały i barwy narodowe…, s. 42.


(zob. s. III/138-139). W dniu 19 lutego/3 marca 1833 r. namiestnik królestwa wydał postanowienie, w którym określił sposób oznaczania budynków urzędowych106. Zaznaczył, iż ściany zabudowań urzędowych nie powinny być dłużej oznaczane Orłami Białymi, ale orłami rosyjskimi. Urzędnicy KRSW 9 marca 1833 r. przekazali wolę namiestnika do komisji wojewódzkich. W dniu 11 kwietnia 1834 r. komisarz wojewódzki delegowany do obwodu piotrkowskiego przesłał pismo, w którym poinformował o zainteresowaniu namiestnika Królestwa Polskiego (Kongresowego) sposobem manifestowania znaków państwowych107. Wola namiestnika przekazana został władzom miejskim. W dniu 6 maja 1833 r. komisja kaliska wydała cyrkularz na temat wywieszania cesarsko-królewskich godeł na budynkach różnych władz prowincjonalnych108.

Władze obwodowe i wojewódzkie żądały od podległych urzędników raportów na temat realizacji zadania. Na przykład od września do listopada 1833 r. komisarz wojewódzki delegowany do obwodu piotrkowskiego wysłał trzy pisma do urzędu municypalnego w Tuszynie109 (11 września, 13 października, 8 listopada), w których domagał się pisemnych oświadczeń „w przedmiocie… czyli są przywieszone herby królestwa na domach rządowych”. Za każdym razem straszył sankcją karną za uchylenie się od realizacji zadania. Początkowo komisarz zapowiadał karę pięciu zł, a w listopadzie zagroził już obciążeniem burmistrza Tuszyna mandatem karnym w wysokości dziesięciu zł „lub egzekucją wojskową”.

Zapytania o herby „rewolucyjne” i o „znamiona noszące kolory narodowe” kierowane były w 1834 r. także do proboszczów. Znamy odpowiedź nadesłaną z parafii w Rząśni. Proboszcz zapewniał w niej, iż wszystkie Orły Białe zostały usunięte już z kościoła.

W marcu 1834 r. urzędnicy państwowi zainteresowali się szyldami nad aptekami. Na żądanie władz warszawskich z 23 lutego/3 marca 1834 r. urzędy wojewódzkie, a w ślad za nimi władze obwodowe wydały polecenie zlikwidowania wszystkich tablic aptecznych z wyobrażeniem Orła Białego110. Referendarz stanu, adresując żądanie m. in. do burmistrza Tuliszkowa, przywołał reskrypt komisji województwa kaliskiego z 16 kwietnia 1834 r. oraz decyzję gubernatora z dnia 23 marca/3 kwietnia 1834 r. Rozkaz przewidywał usunięcie polskich Orłów Białych z szyldów aptecznych oraz ze ścian innych budynków, których nie nazwano w rozporządzeniu. Zdjęte znaki polskie lub znaki polsko-litewskie miały zostać zniszczone. Unicestwione miały zostać także polskie Orły Białe wymalowane farbami na ścianach budynków urzędowych. Zwierzchnicy wójtów i burmistrzów

106 „…na budynkach skarbowych i miejskich w szczególności tych, w których mieszczą się urzędy i instytuta…” – APŁódź, AM Tuszyna, sygn. 117, k. 8. 107 „…książę Namiestnik powziął wiadomość, że na niektórych koszarach drogowych i domach pocztowych itp. dotąd zawieszone jeszcze nie są herby w miejsce zdjętych podczas rewolucji… Polecił wydanie rozporządzenia aby takowe jak najśpieszniej były uzupełnione…” – APŁódź, AM Tuszyna, sygn. 117, k. 16. 108 APŁódź, AM Tuszyna, sygn. 117, k. 14-15. 109 Tamże, k. 18, 20. 110 APKonin, AM Tuliszkowa, sygn. 58, k. 2.


w piśmie kwietniowym sugerowali, aby znaki (herby) „rewolucyjne” namalowane na ścianach gmachów urzędowych zostały „wyskrobane”111.

Informacje o godłach do znakowania gmachów publicznych odnajdujemy w miejskich księgach inwentarzowych. Lakoniczne zapisy o herbach, czy też zapisy o tablicach z herbem („herb Królestwa Polskiego”112, „herb Królestwa”113 lub „tacza z herbem polskim”114) umieszczane były zazwyczaj po adnotacjach o pieczęciach urzędowych.

Kolejna zmiana formy godła herbu Królestwa Polskiego (Kongresowego) przeprowadzona została w 1842 r. Tym razem korekta znaku była wyraźna. W inny sposób (niż w 1815 oraz w 1832 r.) złączony został Orzeł Biały z rosyjskim godłem imperialnym. Usunięto płaszcz herbowy, a tacza herbowa (o kształcie zbliżonym do francuskiej nowożytnej) z Orłem Białym położona została bezpośrednio na piesi dwugłowego orła imperialnego. Korekta dotyczyła także insygniów władzy. Rosyjski orzeł imperialny z 1815 i z 1832 r. trzymał w szponach jabłko królewskie oraz miecz i berło, a rosyjski orzeł imperialny z 1842 r. tylko jabłko i berło. Godła w nowej stylizacji zobaczyć możemy na pieczęciach magistrackich np. na pieczęci magistratu Głowna115 (fot. nr III/55) i Pabianic116.

Godło Królestwa Polskiego (Kongresowego) z 1842 r. w przestrzeni publicznej manifestowane było nie tylko za pośrednictwem pieczęci, ale także za pomocą nowych tablic na ścianach budynków publicznych117. W dniu 15/27 maja 1843 r. rozpoczęła się wymiana godeł118. W powiecie piotrkowskim zainicjowało ją pismo naczelnika do magistratów. Zawierało ono informację o nowych tarczach, które zgromadzone zostały w biurze powiatowym. W piśmie naczelnika znalazła się też instrukcja na temat odbioru tablic i sposobu ich wywieszania119. Zdezaktualizowane godła państwowe (po zdjęciu ze ścian budynków urzędowych) miały być komisyjnie niszczone, a z przebiegu likwidacji sporządzane miały być protokoły „naradcze” kierowane do naczelników. Ci zaś pocztą zwrotną wyrazić mieli zgodę na wprowadzenie zmian w miejskich księgach inwentarzowych w dziele utensyliów120. 111 Tamże. 112 Księga inwentarzowa Lutomierska (zapis z 1829 r.) – APŁódź, AM Lutomierska, sygn. 1. 113 Spis utensyliów miejskich Wolborza z 1861 r. – APPiotrków, AM Wolborza, sygn. 23. 114 Księga inwentarzowa Tuszyna (zapis z 1832 r.) APŁódź, AM Tuszyna, sygn. 42. 115 Muzeum w Zgierzu. 116 APPoznań, Świadectwa cechowe i czeladnicze, sygn. 7. 117 W styczniu, lutymi i w czerwcu 1843 r. do magistratu Tuszyna wpłynęły pisma naczelnika powiatu piotrkowskiego w sprawie oznaczenia godłami państwowymi budynków urzędowych. Z listy miejsc, którym do tej pory przysługiwało godło państwowe, skreślono sklepy z tytoniem, tabaką, kartami (do gry) i papierem stemplowym. Godła państwowe – wg naczelnika – powinny wisieć na więzieniach, aresztach i na zakładach dobroczynnych – APŁódź, AM Tuszyna, sygn. 117, k. 38-39, 52, 57. 118 Z dokumentacji naczelnika powiatu konińskiego z poł. 1859 r. wynika, że wymiana tablic z godłem państwowym w 1859 r. zorganizowana została według planu, jaki zastosowano podczas zmiany godeł w 1843 r. (zob. s. III/147) – APKonin, AM Tuliszkowa, sygn. 58, k. 3. 119 „…tarcze, zwane herbem Królestwa znajdują się w biurze tutejszym. Polecam więc magistratowi, aby po odbiór takowej umyślnego posłańca nadesłał, a po przytwierdzeniu do tablicy drewnianej na widok wystawił pod lokalem biurowem…” – APŁódź, AM Tuszyna, sygn. 117, k. 40. 120 APŁódź, AM Tuszyna, sygn. 117, k. 43.


Inaczej postąpili urzędnicy magistratu w Tuszynie. Stare godło przykryli nową tablicą121.

Burmistrzowie miast pod koniec 1843 r. regulowali zobowiązania finansowe za nowe godła państwowe. W dniu 27 października/8 listopada 1843 r. naczelnik powiatu piotrkowskiego wystąpił z pismem do magistratów z żądaniem wpłacenia należnych kwot. Na wykonanie operacji finansowej wyznaczał trzy dni122. Wiemy, że na to wezwanie magistrat Rozprzy zareagował z opóźnieniem ponad dwóch tygodni. W dniu 15/27 listopada 1843 r. władze Rozprzy przekazały cztery ruble oraz dwadzieścia kopiejek do kasy powiatowej123.

Oprócz pieczęci oraz tablic na gmachach urzędowych symbole państwowe odnajdujemy na różnego rodzaju oznakach władz. Godła Królestwa Polskiego (Kongresowego) według wzoru z roku 1842. umieszczano na owalnych oznakach sołtysów, które przyszywano do ubrań. Oznaki wykonywano w metalu z dużą starannością. Dbano zarówno o treść znaku, jak również o jego formę124.

W 1857 r. zmieniona została stylizacja rosyjskich godeł imperialnych. O wprowadzeniu nowego wzoru godła Rosji zdecydował Aleksander II. Niektórzy utrzymują, iż ukaz Aleksandra II z (s.s) 11 kwietnia 1857 r. był pierwszym dokumentem w sprawie zatwierdzenia herbu państwa Romanowów. Władca określił w nim formy trzech odmian (wielkiej, średniej i małej) godła państwowego, a także wyobrażenia rosyjskich pieczęci urzędowych. Ukazem z (s.s.) 11 kwietnia car ustanowił ponad sto wariantów obrazowych godła. Były one ściśle dostosowane do okoliczności ich manifestowania.

Postanowienia Aleksandra II w sprawie godeł Rosji z 1857 r. uznać należy za dopełnienie planów Mikołaja I, który zlecił pracownikom departamentu heroldii przeprowadzenie badań nad heraldyką rosyjską, w tym także nad rosyjskim godłem państwowym. Uznano wówczas, iż herb imperium należy zbudować z większym poszanowaniem zasad heraldyki ogólnej. Dotyczyło to m. in. zwrotu św. Jerzego w prawą stronę heraldyczną i tarczy, dla której ustanowiono złotą barwę pola. Nowa stylizacja rosyjskiego orła imperialnego nawiązywała do rozwiązań heraldycznych Europy Zachodniej. Badacze herbu Rosji zwracają uwagę, iż część personelu heroldii carskiej w czasach Mikołaja I oraz Aleksandra II pochodziła z Niemiec i bliskie im były stylizacje orłów niemieckich i austriackich.

Z uwagi na dalszy bieg naszych rozważań szczególną uwagę zwrócić musimy na kształt skrzydeł i na sposób ułożenia piór w ogonie rosyjskiego orła imperialnego (fot. nr III/56). W godle z 1857 r. dostrzec możemy dwie odmiany piór ze skrzydeł. Przeważają duże lotki o wyraźnym ornamencie, który nadawał piórom naturalną formę. Lotkom większym ustępują pióra węższe. Wypełniały one wolne przestrzenie

121 „...tarcza ta na blasze jest zrobiona przeto przytwierdzono ją do tarczy dawniejszej, jako do żadnego użytku niezdatnej i żadnej wartości niemającej…” – APŁódź, AM Tuszyna, sygn. 117, k. 45. 122 APPiotrków, AM Rozprzy, sygn. 20. 123 Tamże. 124 J. Gutkowski, Oznaki władz wiejskich w zbiorach Archiwum Głównego w Warszawie, „Biuletyn Numizmatyczny”, 1971, nr 1 (59), s. 7-9.


pomiędzy dużymi lotkami. Na zminiaturyzowanych wyobrażeniach rosyjskiego orła imperialnego pomiędzy dużymi piórami umieszczane były lekko wygięte kreski imitujące mniejsze pióra. Ogon rosyjskiego orła imperialnego z 1857 r. zbudowany był z szeroko i poziomo poprowadzonego upierzenia, wywiniętego w dół i do środka oraz z jednego lub kilku piór rozrzuconych w romb i domykających kompozycję od dołu. Ogon orła mógł otrzymać formę zbudowaną z podwojonego rozwiązania podstawowego. Szczegółem istotnym dla projektującego herb był układ wstęg korony imperatorskiej. W prezentacjach godła imperialnego z 1857 r. swobodne końce wstęg zazwyczaj skierowane były do góry.

Rosyjski orzeł imperialny z 1857 r. wykorzystany został do skonstruowania nowego godła Królestwa Polskiego (Kongresowego). Ze skrzydeł rosyjskiego orła imperialnego usunięte zostały herby krajów i prowincji podległych carom. Z piersi orła carskiego zdjęta została tarcza ze św. Jerzym i smokiem. W godle Królestwa Polskiego (Kongresowego) na miejsce tarczy ze św. Jerzym umieszczono francuską nowożytną tarczę z Orłem Białym. Nowy herb Królestwa Polskiego (Kongresowego) ustanowiono w 1858 r.125 i wykorzystywano go do 1869 r.

Wprowadzenie nowego godła herbowego w przestrzeń publiczną miast guberni warszawskiej (czyli także niektórych ośrodków Polski centralnej) zrealizowano w poł. 1859 r. Naczelnik powiatu konińskiego 22 czerwca/4 lipca 1859 r. wydał okólnik, który my znamy z dokumentacji Tuliszkowa126. Wiemy, że koordynatorem wymiany symboli państwowych na obszarze guberni warszawskiej był jej rząd gubernialny. Wiemy też, że tablice z godłem Królestwa Polskiego (Kongresowego) wykonane zostały w warszawskiej fabryce wyrobów metalowych i lakierowanych Karola J. Mintera127.

W zakładzie Karola J. Mintera przygotowane zostały prototypy znaków, które władze guberni warszawskiej uznały za wyroby wzorcowe. Zamówienia składane w wytwórni dotyczyły dwóch odmian tablic. Różniły się one rozmiarami i techniką wykonania. Pierwszą odmianą było godło większe, „odlewane z kompozycji metalicznej” o wysokości trzech stóp128 i szerokości również trzech stóp. Było ono złocone, lakierowane z dodatkową blachą brązową z napisem polsko-rosyjskim, który identyfikował urząd. Drugi wariant tablicy urzędowej tworzyło godło mniejsze o wymiarach dwóch stóp wysokości i dwóch stóp szerokości. Tablice mniejsze były malowane na grubej blasze, a następnie złocone oraz lakierowane. Również i one posiadały napisy polsko-rosyjskie, które identyfikował urząd. Herby oraz tablice urzędowe wraz z hakami i z kółkami do zawieszenia (starannie opakowane) miały być dostarczone bezpośrednio do miast powiatowych „przesyłką” w ciągu trzech miesięcy. 125 Decyzja o zaprojektowaniu nowego wzoru godła podjęta została pod koniec 1858 r. – APKonin, AM Tuliszkowa, sygn. 58, k. 3. 126 APKonin, AM Tuliszkowa, sygn. 58, k. 3. 127 O związkach Karola J. Mintera ze sfragistyką i heraldyką Królestwa Polskiego (Kongresowego) – P. Bokota, Kolekcja sfragistyczna…, s. 295. 128 Ok. 91,5 cm – J. Szymański, Nauki pomocnicze historii…, s. 188-189; I. Ihnatowicz, A Biernat, Vademecum…, tabela nr 15. (zob. s. III/133, przyp. 37).


Godło Królestwa Polskiego (Kongresowego) z roku 1858 umieszczano na owalnych oznakach sołtysów. Tłoczono je w metalu za pomocą bardzo dobrych stempli. Orły państwowe z 1858 r. na oznakach urzędników wiejskich prezentowały wysoki poziom sztuki heraldycznej129. Jakość wykonania świadczy o poszanowaniu symboli państwowych oraz o przekonaniu, iż godła krajowe zawsze powinny być prezentowane w sposób właściwy.

Godło Królestwa Polskiego (Kongresowego) z roku 1858 odnajdujemy na pieczęciach urzędowych (magistrackich) miast Polski centralnej. Zapewne wykonano je dla wszystkich magistratów. W toku sondażowych kwerend nie zgromadziliśmy pełnej dokumentacji, ale nasze przekonanie o powszechności występowania znaku wynika z liczby ujawnionych tłoków oraz z treści rozporządzeń ówczesnej władzy. Nowe typariusze wykonane zostały – jak sądzimy – w 1861 r. Wskazuje na to korespondencja urzędowa, którą w tej sprawie prowadziły władze Tuszyna. Od lutego 1862 r. pieczęcie z nowym godłem Królestwa Polskiego (Kongresowego) wykorzystywane były w kancelarii magistrackiej w Łęczycy130. Umieszczono je też na pieczęci magistratu Bolimowa, którą znamy z dokumentu z datą październikową 1863 r.131 Odciski tuszowe pieczęci magistrackich z godłem z 1858 r. widzieliśmy pod dokumentami z 1867 r. Wystawiły je magistraty miast guberni piotrkowskiej (np. Koziegłowy, Lutomiersk, Przyrów i Siewierz)132.

Na przełomie 1868 i 1869 r. w ramach represji po powstaniu styczniowym zlikwidowano odrębny herb Królestwa Polskiego (Kongresowego), a obowiązującym znakiem państwowym na ziemiach polskich stało się rosyjskie godło imperialne z 1857 r. Godło Rosji z 1857 r. różniło się od godła królestwa z 1858 r. sposobem manifestowania polskiego Orła Białego. W rosyjskim godle imperialnym herby, które symbolizowały prowincje cesarstwa umieszczone były na skrzydłach133 orła dwugłowego, a jego pierś przykrywała tarcza ze św. Jerzym ze smokiem.

Pieczęcie z rosyjskim małym godłem imperialnym z 1857 r. używane były przez władze miejskie. Badaliśmy stemple magistratów Łodzi134 oraz Zgierza135. Niewielkie rozmiary typariuszy miejskich powodowały, iż herby prowincji imperium rosyjskiego (w tym Orzeł Biały) nie były na nich w pełni czytelne (fot. nr III/56).

129 J. Gutkowski, Oznaki władz wiejskich…, s. 7-9. 130 S. K. Kuczyński, Pieczęcie i herby miasta Łęczycy…, nr I/17. 131 APŁódź, Naczelnik Powiatu Łęczyckiego, sygn. 10. 132 APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 55, k. 15v, 19v-21v, 32, 38v. 133 Na prawym skrzydle tarcze z herbami „carstwa” kazańskiego, Królestwa Polskiego (Kongresowego), Chersonezu, księstw (na wspólnej tarczy) kijowskiego, włodzimierskiego i nowogródzkiego. Na lewym skrzydle tarcze z herbami chanatów astrachańskiego i syberyjskiego oraz Gruzji i Finlandii. 134 R. Rosin, Obszar wielkiej Łodzi do przełomu XIV i XV w. Nazwa, założycie i herb, [w:] Łódź. Dzieje miasta, pod red. R. Rosina, t. I Do 1918 r., pod red. B. Baranowskiego, J. Fijałka, Warszawa-Łódź 1980, s. 61. 135 Muzeum w Zgierzu.


W 1882 oraz w 1883 r. Aleksander II zatwierdził nowe wzory herbu Rosji136. Różnice pomiędzy godłami rosyjskich herbów małych z 1857 oraz z 1883 r. były niewielkie. Korekty dotknęły trzech miejsc. Zmienione zostały skrzydła, z których usunięto wąskie pióra. Przerobiony został ogon, który w nowym godle tworzyły dwie pary piór skierowanych w dół i wywiniętych do środka oraz pojedyncze pióro środkowe. Odmieniony został także bieg wstęg korony imperialnej. Swobodne końce tychże zwrócone zostały w dół (zob. s. III/146-147).

Pieczęcie z rosyjskim orłem imperialnym z 1883 r. pojawiły się w miastach guberni piotrkowskiej na podstawie decyzji senatu rządzącego z (s.s.) 4 kwietnia 1883 r. i wytycznych władz gubernialnych z (s.s.) 23 sierpnia 1884 r.137 Zarządzenia dotarły do Łodzi (s.s.) 7 września 1884 r. (zob. s. III/135). Na ich podstawie władze miejskie Łodzi przygotowały zamówienia na wykonanie nowych pieczęci. W tym czasie powstała też pieczęć magistratu Zgierza (fot. nr III/57).

Z prośbą w wykonanie pieczęci urzędowych z herbem imperialnym z 1883 r. występowały także inne instytucje. Wiemy, że dziekan dekanatu łódzkiego przesłał prośbę do prezydenta miasta Łodzi z datą 21 września/3 października 1884 r. o „wyjednanie” wykonania nowej pieczęci138. Wówczas powstał tłok, którego odcisk znajduje się np. pod dokumentem dziekańskim z 1912 r. (fot. nr I/48).

Symbolami władzy carów w Rosji oraz królów w Polsce były także barwy. Wykorzystywano je do zdobienia miejsc sprawowania władzy. Barwy występowały też w sfragistyce urzędów centralnych. Barwione i splecione sznury stosowano do łączenia odcisków opłatkowych lub lakowych z dokumentami (zob. s. III/94-95). Kolorystyka sznurów wykorzystywanych do pieczętowania w urzędach Królestwa Polskiego (Kongresowego) zmieniała się. Początkowo były to plecione sznury biało-czerwone, a później czarno-złoto-białe139. Wiemy, że za pomocą barwnych sznurów łączono także pieczęcie z dokumentami miejskimi. W ten sposób przygotowano np. dokument w kancelarii magistratu Turku w 1839 r.140

Na podstawie dokumentacji aktowej możemy poznać okoliczności wymiany barwnych sznurów. W listopadzie 1832 r. komisarz obwodu konińskiego przesłał do burmistrzów i do wójtów141 zarządzenie namiestnika królestwa z listopada 1831 r. oraz decyzję rady administracyjnej z 22 kwietnia/4 maja 1832 r., które dotyczyły wprowadzenia carskich barw imperialnych. W miastach i w gminach województwa kaliskiego realizacja rozporządzenia polegała także na barwieniu „barier rogatek,

136 W dniu (s.s.) 23 lutego 1883 r. car zezwolił na „wyrobienie” herbów państwowych w wersji średniej i małej. Herb wielki gotowy był w 1882 r. – „Zbiór Praw” (Postanowienia i rozporządzenia rządu w guberniach Królestwa Polskiego obowiązujące), t. XXXI, nr 61. 137 APŁódź, AM Łodzi, sygn. 5799, k. 1-2; A. Urbaniak, Z dziejów symboliki…, s. 84. 138 APŁódź, AM Łodzi, sygn. 5799, k. 5-5v. 139 Z wykorzystaniem sznura biało-czerwonego (polskiego) przywieszona została np. pieczęć komisji województwa mazowieckiego – Muzeum w Zgierzu. Z pomocą sznura czarno-żółto-białego (carskiego) związana została z dokumentem np. pieczęć piotrkowskiego komitetu spraw włościańskich – Muzeum w Zgierzu. 140 Muzeum w Zgierzu. 141 APKonin, AM Tuliszkowa, sygn. 58, k. 1.


słupów latarniowych, drogowskazów, czatowni” na kolory czarny, żółty oraz biały. W reskrypcie zawarta została wskazówka na temat kolejność i szerokości kolorów142.

W dniu (s.s.) 25 lutego 1869 r. ustanowione zostały herby guberni Królestwa Polskiego (Kongresowego)143. Po cesarskim zatwierdzeniu i po decyzji komitetu urządzającego z 1870 r. wprowadzono je w miejsce symboli państwowych m. in. na pieczęcie wójtów, sądów gminnych oraz kas wiejskich. Otwarte pozostaje pytanie o szybkość, z jaką wymieniono pieczęcie gminne. Wiemy, że w lutym 1871 r. wójt gminy Poddębice wykorzystywał pieczęć z rosyjskim godłem imperialnym. Herby guberni wykorzystywali wójtowie tych ośrodków, które po reorganizacji sieci miast z 1869/1870 r. utraciły prawa miejskie. Znamy np. pieczęć wójta gminy Koniecpol z herbem guberni piotrkowskiej144 (fot. nr III/58).

Godła dwóch guberni Polski centralnej, czyli guberni kaliskiej oraz guberni piotrkowskiej zaprojektowano tak, aby nie przypominały one przedrozbiorowych znaków terytorialnych, a nawet herbów stworzonych dla dziewiętnastowiecznych województw oraz pierwszych guberni królestwa (do 1867 r.). Dla guberni kaliskiej przygotowano herb z tarczy błękitnej, baranka białego oraz z dwóch kłosów złotych. Gubernia piotrkowska posługiwać się miała tarczą srebrną z trzema czarnymi rombami, które nazywano też wrzecionami145.

Badania ujawniły bardzo szeroki zasięg stosowania herbów gubernialnych146. Umieszczane były one na tablicach, które wywieszano na ścianach budynków urzędowych. Zdobiły siedziby władz powiatowych147. Zobaczyć je możemy na guzikach mundurów pracowników rządów gubernialnych148. Specjalne plakietki przypinano do ubrań urzędników wiejskich149. Zdobiono nimi druki urzędowe np. dyplomy cechowe150, księgi obrachunkowe151 i tzw. książki legitymacyjne152.

Herby guberni znalazły szerokie zastosowanie także w sfragistyce Królestwa Polskiego (Kongresowego). Umieszczano je na polach pieczęci władz gminnych,

142 Pierwszy był kolor czarny o szerokości czterech cali (9,6 cm – zob. s. III/133, przyp. 37), po nim następował kolor złoty o szerokości trzech cali (7,2 cm), a całość zamykał kolor biały o szerokości dwóch cali (4,8 cm) – APKonin, AM Tuliszkowa, sygn. 58, k. 1. 143 „Dziennik Praw Królestwa Polskiego”, t. LXX, s. 91; S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie…, s. 245. 144 KKP Koniecpol. 145 Na etapie projektowania herbu guberni piotrkowskiej w 1869 r. pojawiła się koncepcja znaku, który łączył budowlę obronną o trzech wieżach z rosyjskim orłem imperialnym. Orzeł umieszczony był w przejeździe bramy miejskiej – Heroldia Królestwa Polskiego. Katalog wystawy dokumentów ze zbiorów Rosyjskiego Państwowego Archiwum Historycznego w Sankt Petersburgu, pod red. S. Górzyń-skiego, Warszawa 2001, s. 56. 146 S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie…, s. 245-248. 147 Np. tablica powiatu kutnowskiego z herbem guberni warszawskiej (odlew barwiony) – Muzeum w Kutnie. 148 Guziki z herbem guberni warszawskiej – Muzeum w Kutnie. 149 J. Gutkowski, Oznaki władz wiejskich…, s. 8. 150 APŁódź, Dyplomy czeladnicze i mistrzowskie różnych cechów z terenu województwa łódzkiego, sygn. 549. 151 Muzeum w Zgierzu. 152 Tamże.


dozorów kościelnych i na pieczęciach cechowych153. Herby guberni wykorzystywano do tworzenia pieczęci notariuszowskich154. Być może do symboliki notariuszowskiej herby guberni wprowadzone zostały w 1876 r., czyli po reorganizacji wymiaru sprawiedliwości Królestwa Polskiego (Kongresowego)155.

W zgodzie z regulacjami prawnymi z końca XIX w. herby guberni nie powinny wypełniać pól pieczęci magistrackich miast Królestwa Polskiego (Kongresowego). W pracowniach heroldii w Petersburgu rozważano jednak różne warianty połączenia herbów miejskich z godłami gubernialnymi (np. herby guberni w kantonie herbu miejskiego). Symulacje te nie znalazły zastosowania w sfragistyce miejskiej.

Dotychczasowe kwerendy doprowadziły do ujawnienia kilku pieczęci, które świadczą, iż herby guberni wykorzystywano do tworzenia wyobrażeń pieczęci magistrackich. Odnaleziona została pieczęć magistratu Łęczycy156 z herbem guberni kaliskiej na dyplomie cechowym157 (fot. nr III/59). Wiemy też, że magistrat miasta Końskie posługiwał się przynajmniej od 1871 r. pieczęcią z wyobrażeniem herbu guberni radomskiej158. Władze Końskich wykorzystywały symbole gubernialne do tworzenia pieczęci samorządu miejskiego także po 1915 r. (zob. s. III/200).

Otwarte pozostaje pytanie o okoliczności, w których wykonano pieczęcie magistrackie z herbami guberni. Krzysztof Dorcz, który odnotował fakt posługiwania się przez magistrat Końskich pieczęcią z herbem guberni, nie wyjaśnił zjawiska. My również nie potrafimy wskazać okoliczności, które zdecydowały, że w np. Łęczycy współwystępowały dwie pieczęcie magistrackie o różnych wyobrażeniach. Jedną wypełniało oficjalne godło państwowe, a drugą symbol guberni kaliskiej.

Ponieważ pieczęcie urzędowe w XIX w. zamawiane były z poszanowaniem drogi służbowej i wykonywano je w wyspecjalizowanych zakładach grawerskich, to nie możemy mówić o uzurpacji heraldycznej i świadomym naruszeniu prawa przez władze miejskie Łęczycy. Pieczęcie magistrackie z herbem guberni wykorzystywane były do uwierzytelnienia dokumentów. Z tego faktu wynika, iż miały one pełną moc prawną.

153 Pieczęć przełożonego szewców z Łodzi – APŁódź, Zbiór tłoków pieczętnych, sygn. 155. 154 Pieczęć notariusza zgierskiego Henryka Kaniewskiego z herbem guberni piotrkowskiej – Muzeum w Zgierzu; pieczęć notariusza łęczyckiego Iwana Balickiego z herbem guberni kaliskiej (fot. nr III/60) – Muzeum w Łęczycy. Duży zbiór odcisków pieczęci notariuszowskich z herbem guberni piotrkowskiej w dokumentacji notariuszy Piotrkowa – APPiotrków, Hipoteka miasta Piotrkowa, sygn. 54. 155 M. Bandurka, Zmiany administracyjne i terytorialne…, s. 38. 156 Stefan K. Kuczyński w monografii poświęconej pieczęciom i herbom Łęczycy oraz ziemi łęczyckiej wyraził przypuszczenie, iż pieczęć magistracka Łęczycy z herbem guberni kaliskiej wykorzystywana była równolegle z pieczęcią opatrzoną orłem imperialnym wg wzoru z 1883 r. (S. K. Kuczyński, Pieczęcie i herby miasta Łęczycy…, nr I/18). Profesor swoje przypuszczenia oparł na ujawnionej pieczęci łęczyckiej kasy miejskiej z herbem guberni kaliskiej. Przypuszczenia S. K. Kuczyńskiego w tym miejscu potwierdzamy ujawnionym odciskiem łęczyckiej pieczęci magistrackiej (fot. nr III/59). 157 Muzeum w Łęczycy. 158 K. Dorcz, Herb miasta Końskie w okresie zaborów (1795-1918), [w:] Herby miast polskich w okresie zaborów (1772-1918). Materiały sesji naukowej Włocławek 5-6 grudnia 1996 r., pod red. S. K. Kuczyń-skiego, Włocławek 1999, s. 174.

Ankiety sfragistyczno-heraldyczne z lat 1846-1904

ładze centralne Księstwa Warszawskiego, a następnie Królestwa Polskiego (Kongresowego) zdecydowały, iż pola pieczęci władz miejskich wypełnione

będą herbami lub godłami państwowymi. Decyzje te, a następnie ich realizacja (szczególnie konsekwentna w latach 1815-1914) zepchnęły przedrozbiorowe godła miejskie w przestrzeń nieoficjalną. Dawne, czyli staropolskie herby miast, które w małych ośrodkach manifestowane były głównie poprzez wyobrażenia pieczęci miejskich, wyparte zostały z pamięci mieszkańców. W dużych miejscowościach w XIX w. ciągle jednak pamiętano o herbach przedrozbiorowych. Staropolskie godła współtworzyły dekoracje, które wznoszono podczas różnych uroczystości, pokazów oraz zawodów. Herby miejskie pojawiały się na oznakach stowarzyszeń, na dyplomach cechowych, a także w symbolice straży pożarnej.

Przedrozbiorowe pieczęcie władz miejskich wykorzystane zostały podczas trzech ankiet heraldycznych zorganizowanych na obszarze Królestwa Polskiego (Kongresowego) w XIX i na pocz. XX w. Nie do końca czytelne były intencje władz organizujących ankiety heraldyczne. Rządzący królestwem konsekwentnie inicjowali prace zmierzające do odtworzenia herbów. Do ich przeprowadzenia angażowali urzędników państwa. Kierowali specjalistów do badań archiwalnych. Jednakowoż przerywali prace tuż przed finałem. Nie wiemy też, czy zaprojektowane herby miejskie (po ich „najwyższym” zatwierdzeniu) trafić miały na pieczęcie urzędowe. Zainteresowanie władz carskich polskimi godłami miejskimi powiązać należy analizami herbów innych miast cesarstwa, które prowadzono w tym samym czasie w Rosji 1.

Pierwsza ankieta z lat 1846-1848 objęła największą liczbę ośrodków miejskich Królestwa Polskiego (Kongresowego). Z obszaru dawnych województw łęczyckiego i sieradzkiego procedurze ustalania herbów poddane zostały wszystkie ośrodki, które przed 1793 r. i w 1. poł. XIX w. uzyskały przywileje miejskie. Podczas kolejnych ankiet (z uwagi na pozbawienie części miast przedrozbiorowych praw miejskich) zapytania kierowane były do mniejszej liczby ośrodków (zob. s. III/164).

Źródła przydatne do badań nad przebiegiem ankiety heraldycznej, którą podjęto w 1846 r. i prowadzono aż do 1849 r., (częściowo) uległy zniszczeniu. Dotyczy to przede wszystkim jej końcowego wytworu, czyli „Albumu herbów miast Królestwa Polskiego”, zwanego też „Albumem Heroldii Królestwa Polskiego”. W „Albumie herbów…” zgromadzono czterysta pięćdziesiąt sześć herbów2. „Album herbów…” został zniszczony w Warszawie w 1944 r.3 Jego zawartość znana jest z notatek, które 1 П. П. фонъ-Винклер, Гербы городов, губерни, областеи и посадовъ россискои импери… съ 1649 по 1900 года, С.-Петербургъ 1899. 2 Literatura wskazuje, iż w „Albumie herbów…” zebrano czterysta pięćdziesiąt pięć herbów. Urzędnicy carscy, którzy opisywali pod koniec XIX w. zawartość „Albumu herbów…” konsekwentnie wspominali o czterystu pięćdziesięciu sześciu rysunkach – APŁódź, RGKaliski, WA, sygn. 1024, k. 1-2; APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 2177, k. 1-2; J. Raciborski, Godło i pieczęcie Łodzi, „Rocznik Łódzki”, 1933, t. III, s. 16. 3 M. Gumowski, Herby miast polskich, Warszawa 1960, s. 62, 80-81; S. K. Kuczyński, Polonica heraldyczne i sfragistyczne w zbiorach leningradzkich, „Archeion”, 1978, t. LXVI, s. 201-202.

W

Ankiety sfragistyczno-heraldyczne z lat 1846-1904 153

sporządził Marian Gumowski i z pojedynczych kart skopiowanych najczęściej na potrzeby poszukiwań historycznych herbów w okresie II Rzeczypospolitej.

Na podstawie zachowanych kopii pojedynczych kart z „Albumu herbów…” możemy wnioskować o jego zawartości, a przede wszystkim o metodzie pracy ówczesnych heroldów4. Herby miast umieszczone były na oddzielnych kartach. Rysowano je według wspólnego schematu. Konsekwentne wykorzystywano tarczę francuską nowożytną, którą układano na papierze z zachowaniem perspektywy, czyli z cieniem rzucanym przez tarczę. Tytuł każdej karty tworzyły napisy w dwóch językach, tj. rosyjskim (wyżej) o większym module i polskim (niżej) informujące o mieście, do którego należał prezentowany herb. Przekaz obrazowy dopełniały opisy (blazonowanie) sporządzone również w dwóch językach, tj. rosyjskim oraz w polskim. Koszt wykonania każdej karty określono na kwotę pięciu rubli srebrnych i pięćdziesięciu kopiejek. Płatnikiem były władze miejskie5.

O przebiegu akcji, którą rozpoczęto w 1846 r., a przede wszystkim o pracach wykonanych wówczas przez władze miejskie, wiemy z dokumentacji zgromadzonej w Muzeum Narodowego w Warszawie oraz z zapisów rozproszonych po różnych zespołach archiwalnych (wpisy do ksiąg korespondencji magistratów, notatki władz miejskich, kopie dokumentów wysyłanych z magistratów do władz zwierzchnich). Czasami o przebiegu postępowań z 1846 i 1847 r. informują materiały zgromadzone na potrzeby kolejnej ankiety heraldycznej z lat 1867-1868. Dla ilustracji zjawiska wystarczą tu trzy przykłady. Omówienie prac z 1846 i z 1847 r. wraz z opisem ich końcowego efektu znajdujemy w raporcie burmistrza Dobrej z 1867 r. Raport przygotowany w Siewierzu w 1867 r. składał się z pisma przewodniego z 9 listopada 1867 r. i z kopii raportu z 1846 r. Dane na temat działań z 1846 r., które podjął magistrat Radomska, uzyskać możemy z dokumentacji z 1867 r. (zob. s. III/156).

Pierwszy etap prac z lat 1846-1849 trwał od października 1846 r. do lutego 1847 r. Polecenie przeprowadzenia badań nad herbami miejskimi wydał Mikołaj I6. Wola władcy przekazana została z poszanowaniem drogi służbowej do niższych urzędów. Sekretarz stanu przy radzie administracyjnej Królestwa Polskiego (Kongresowego) na pocz. listopada 1846 r. powiadomił KRSWiD o zamiarze monarchy7. Z polecenia komisji rządy gubernialne zobowiązały naczelników powiatów, aby ci uzyskali od prezydentów i burmistrzów miast informacje na temat 4 Herb miasta Nieszawy – Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej we Włocławku; P. Bokota, Herby miast Kujaw Wschodnich i Ziemi Dobrzyńskiej w okresie zaborów (1793-1918), [w:] Herby miast polskich w okresie zaborów (1772-1918). Materiały sesji naukowej Włocławek 5-6 grudnia 1996 r., pod red. S. K. Kuczyńskiego, Włocławek 1999, s. 107; Herb miasta Warty – Muzeum w Warcie – kopia karty wykonana w grudniu 1937 r.; Herb miasta Aleksandrowa – APŁódź, AM Aleksandrowa, sygn. 549, k. 115-116; M. Adamczewski, Ze studiów nad heraldyką miejską Powiatu Zgierskiego, czyli o herbach Aleksandrowa, Głowna, Ozorkowa i Strykowa, „Zgierskie Zeszyty Regionalne”, 2009, t. IV, ryc. 1-2. 5 S. K. Kuczyński, Polonica heraldyczne…, s. 201. 6 „…Najjaśniejszy Pan chce mieć sobie przedstawione rysunki herbów pięciu guberni Królestwa podług nowego ich składu oraz herby miast Królestwa i rysunki onych z dołączeniem wiadomości o tych miastach, które zupełnie takowych nieposiadają…” – APŁódź, AM Tuszyna, sygn. 117, k. 62. 7 APŁódź, AM Tuszyna, sygn. 117, k. 62.


herbów używanych przez władze miejskie w przeszłości. Rząd gubernialny warszawski wydał reskrypt w tej sprawie z datą 2/14 listopada 1846 r.8 Naczelnik powiatu sieradzkiego przygotował i wysłał pisma w sprawie herbów i pieczęci do burmistrzów 11/23 listopada 1846 r.9 Dotarły one do adresatów w pierwszych dniach grudnia 1846 r. Do magistratów miast powiatu łęczyckiego polecenie zwierzchników skierowane zostało 12/24 listopada 1846 r.10 W dniu 16/28 listopada 1846 r. stosowne pismo wysłał naczelnik powiatu piotrkowskiego11.

Zadanie, które postawiono władzom miast pod koniec 1846 r. polegało na przygotowaniu i na przedstawieniu rysunków herbów miejskich. Herby powstać miały w oparciu o wzory z przeszłości. Dla tych miast, dla których nie można było „wyśledzić” dawnego symbolu zamierzano projektować godła od nowa.

Naczelnicy powiatów instruowali prezydentów i burmistrzów, w jaki sposób należy przygotować rysunki herbów. Naczelnik łęczycki sugerował przeprowadzenie poszukiwań wzoru znaku w dawnych aktach i w pamięci najstarszych obywateli12. Naczelnik piotrkowski skoncentrował się na technicznej stronie zadania. Wskazał też, jak należy zaprojektować nowy herb. Podkreślił, iż powinien on powstać dopiero po „najściślejszym rozważaniu przedmiotu”13.

Intencje władz centralnych (dzięki instrukcjom naczelników powiatów) są nam dobrze znane. Nie wiemy jednak, w jaki sposób polecenia zwierzchników zostały zrozumiane w poszczególnych miastach. W Pabianicach14 np. sądzono, iż intencją władzy było „uformowanie i przedstawienie herbu dla miasta”, a w Łodzi15, że celem ankiety jest „obranie herbu dla miasta”. Otwarte pozostaje pytanie, czy wykreowanie w Łodzi oraz w Pabianicach godeł różnych od przedrozbiorowych symboli miejskich nie wynikało ze złego odczytania instrukcji naczelników powiatów.

8 Muzeum w Zgierzu, Sumariusz, czyli wykaz przywilejów przez królów polskich miastu Zgierzu nadanych, bez sygn., k. 175; APŁódź, AM Tuszyna, sygn. 117, k. 62; M. Adamczewski, Miejsce „Albumu herbów miast Królestwa Polskiego” z 1847 r. w polskiej heraldyce miejskiej, [w:] Herby miast polskich w okresie zaborów (1772-1918). Materiały sesji naukowej Włocławek 5-6 grudnia 1996 r., pod red. S. K. Kuczyńskiego, Włocławek 1999, s. 128. 9 APŁódź, AM Pabianic, sygn. 432, poz. 2832. 10 APŁódź, AM Łodzi, sygn. 438, nr 6117; Muzeum w Zgierzu, Sumariusz…, k. 175. 11 APŁódź, AM Tuszyna, sygn. 117, k. 62-63. 12 „…polecam magistratom aby niezwłocznie donieśli czy miasta […] i jakie posiadają herby z dołącze-niem rysunków tychże herbów w tej mierze z akt dawnych i w potrzebie od najstarszych wiekiem obywateli jeśli zaś po pewnym przekonaniu żadne herby nie istniały zaproponować należy jakiby wzór nowego herbu podać wypadało…” – Muzeum w Zgierzu, Sumariusz…, k. 175. 13 „…polecam magistratowi ażeby natychmiast za odebraniem niniejszego przedsięwziął wykonanie rysunku i herbu jeżeli takowe miasto tameczne posiada. Rysunek ten starannie wykonany w dniach najdalej 8 niezawodnie przedstawił. Jeśli miasto tameczne żadnego herbu dotąd nie posiada Magistrat w najściślejszym rozważeniu przedmiotu zaprojektuje nowy herb. Opis i wyraz takowego w terminie powyższym nadeśle na przedstawienie władzy wyżej pod zatwierdzenie jego Cesarskiej Mości…” – APŁódź, AM Tuszyna, sygn. 117, k. 62-63. 14 APŁódź, AM Pabianic, sygn. 432, poz. 2832. 15 APŁódź, AM Łodzi, sygn. 438, poz. 6117.


Władze miast pośpiesznie przygotowywały raporty. Odpowiedź ze Zgierza nosi datę 23 listopada/5 grudnia16. Wiemy, że projekt herbu Radomska przesłany zostały do Piotrkowa 10 grudnia 1847 r.17 W Pabianicach pierwszą wersję znaku miejskiego przygotowano 14 grudnia 1846 r.18 Także 14 grudnia 1846 r. odpowiedział magistrat Łodzi19. Dłużej zwlekał magistrat Tuszyna. Jego odpowiedź nosi datę 5/17 grudnia 1846 r.20

Nie potrafimy oszacować, jak dużo magistratów wywiązało się z zadania poprawnie. Nie dysponujemy raportami lub kopiami raportów w tej sprawie ze wszystkich miast objętych badaniami. Nie możemy wnioskować o poprawności raportów magistrackich na podstawie godeł z „Albumu herbów…”. Znane są bowiem przypadki, gdy eksperci heroldii (po zakwestionowaniu godła i konkluzji magistrackiej) budowali herb według własnej wiedzy o historycznych pieczęciach miasta lub o istotnych epizodach z dziejów ośrodka.

Dobrze rozpoznane przykłady świadczą także, iż istniały raporty przygotowane poprawnie. Do tych poprawnych raportów dołączano kopie materiałów źródłowych, a nawet ich oryginały. Na przykład magistrat Siewierza21 w 1846 r. przesłał do władz powiatowych przywilej miejski Stanisława Augusta (zapewne jego kopię).

W sposób właściwy został opracowany raport herbowy w Zgierzu22. W zgodzie z sugestią naczelnika łęczyckiego władze Zgierza przeprowadziły własne badania wśród najstarszych mieszkańców miasta. Od nich też pochodziła informacja, iż miasto w przeszłości posiadało „pieczęć herbu”. Postawą źródłową odpowiedzi magistrackiej stał się kontrakt pruski z kwietnia 1803 r., który uwierzytelniała pieczęć Zgierza z 1791 r. (fot. nr III/16). Pieczęć została opisana poprawnie23, a jej wyobrażenie dobrze przetworzono w godło herbu miejskiego. Błąd, który popełniono w czasie tworzenia opisu pieczęci zgierskiej, powstał w wyniku złego odczytania tekstu legendy. Nie odnajdujemy w niej słowa magistratus. W materiałach postępowania, które zachowały się w dokumentacji aktowej Zgierza, oglądać możemy dziś schematyczny rysunek godła miejskiego wykonany ołówkiem (fot. nr III/62). Nie wiemy, czy w raporcie, który został przesłany zwierzchnikom, rysunek godła zgierskiego miał również charakter roboczy. Być może do ekspedycji przygotowana została rozbudowana, a przede wszystkim barwna wersja herbu. Ponieważ w dokumentacji aktowej, która pozostała w Zgierzu, znajduje się oryginał kontraktu pruskiego z pieczęcią z datą 1791, to sądzimy, iż ze Zgierza do władz zwierzchnich nie wysłano materiałów źródłowych, ale ich opracowanie.

16 Muzeum w Zgierzu, Sumariusz…, bez sygn., k. 176. 17 APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 55, k. 28-28v. 18 APŁódź, AM Pabianic, sygn. 432, poz. 2884. 19 APŁódź, AM Łodzi, sygn. 438, nr 6117. 20 APŁódź, AM Tuszyna, sygn. 117, k. 64. 21 APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 55, k. 11. 22 Muzeum w Zgierzu, Sumariusz …, k. 176. 23 „…wyobraża on w pośrodku fosę z trzema basztami i tyluż okienkami, w fosie otwarta brama, w której wyobrażenie Orła się mieści. W około zaś napis sigillum magistratus zegrzensis i trzy gwiazdki prożne miejsca wypełniające…” – Muzeum w Zgierzu, Sumariusz …, k. 177.


Na podstawie propozycji przesłanej ze Zgierza eksperci heroldii przygotowali herb. W szczegółach różnił się on od studium, jakie my znamy z akt Zgierza24. Wersja godła Zgierza, którą przygotowano w heroldii w 1847 r. (spopularyzowana przez M. Gumowskiego) stała się punktem wyjścia do zaprojektowania obecnego herbu Zgierza25.

Wiemy, jaką postać miał raport przygotowany w Radomsku w 1846 r. Znalazła się w nim kopia przywileju z 1266 r. i – jak nazywano w źródle – „odbitki” względnie „kopie” z dawnej pieczęci. Nie posiadamy oryginału, ani nawet kopii raportu. Wiemy o nim z późniejszych i pośrednich źródeł. W raporcie z 1867 r. władze Radomska zwracały uwagę, iż materiały, które powierzono naczelnikowi piotrkowskiemu w 1847 r., nie zostały zwrócone do magistratu Radomska26.

Dzięki archiwum Bolesława Podczaszyńskiego, a tworzyły je m. in. materiały, które wpływały w 1847 r. do biura heroldii Królestwa Polskiego (Kongresowego) z magistratów guberni lubelskiej, radomskiej i siedleckiej, możemy poznać pracę urzędników miejskich nad ankietą heraldyczną. Przy braku lepszej podstawy źródłowej możemy uznać, iż podobną metodę pracy stosowali urzędnicy miast Polski centralnej. W części raportów z archiwum Bolesława Podczaszyńskiego znajdowały się odciski bądź odrysy staropolskich pieczęci27. Są one obecne w dokumentacji Będzina, Bodzentyna, Bogorii, Chmielnika, Odrzywołu, Opoczna, a także innych miast. Czasami rysunkom, odciskom oraz ogólnym adnotacjom towarzyszyły precyzyjne charakterystyki kopiowanych źródeł. Dokładny opis tłoka pieczętnego znajdujemy w dokumentacji z Chmielnika28.

Pod rysunkami niektórych pieczęci umieszczano napisy, które identyfikowały kopistów. Pod rysunkiem pieczęci Będzina odnajdujemy informację, że rysunek został wykonany przez Ignacego Szadkowskiego, pomocnika budowniczego powiatu olkuskiego29. Tenże Ignacy Szadkowski skopiował pieczęć Wolbromia. Budowniczy powiatu opatowskiego (J. Suchecki) narysował pieczęć miejską Ożarowa. Nazwisko znajdujemy też pod odrysem pieczęci miejskiej Oleśnicy z 30 grudnia/11 stycznia 1846/1847 r.30 Podpisy kopistów pod rysunkami poświadczały wierność kopii. Z pewnością funkcję poświadczeniową pełnił także podpis burmistrza Osieka pod raportem, w którym władze miejskie zamierzał godło miasta wyprowadzić ze szlacheckiego herbu umieszczonego na kościelnej łódce do kadzidła31.

24 MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Kartoteka pieczęci i herbów miejskich w układzie alfabe-tycznym, zawierająca szkic pieczęci, jej opis oraz różne notatki, sygn. 1493. 25 M. Adamczewski, Pieczęcie i herby miejskie Zgierza (XVI w.-1945 r.) „Prace i Materiały Muzeum Miasta Zgierza”, 2010, t. VII, s. 109-111. 26 APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 55, k. 28v. 27 M. Adamczewski, Miejsce „Albumu herbów miast Królestwa Polskiego” z 1847 r. …, s. 111. 28 „…pieczęć na miedzi wyryta o szerokości cali 1 1/8…” – MNWarszawa, Dział dokumentacji ikono-graficznej, Herby miast, sygn., 231. 29 MNWarszawa, Dział dokumentacji ikonograficznej, Herby miast, sygn., 231. 30 „…A. Bek budowniczy powiatu stopnickiego rysował J. Latosiewicz…” – MNWarszawa, Dział dokumentacji ikonograficznej, Herby miast, sygn., 231. 31 MNWarszawa, Dział dokumentacji ikonograficznej, Herby miast, sygn., 231.


Obok raportów dobrych znajdujemy opracowania przygotowane niedokładnie. Wiemy, że raport Pabianic z datą 14 grudnia odesłany został przez naczelnika sieradzkiego 28 grudnia 1846 r. z żądaniem właściwego zrealizowania zadania. Pismo naczelnika z Sieradza wpłynęło do magistratu Pabianic 23 stycznia 1847 r.32.

Po napomnieniu zwierzchnika władze Pabianic postanowiły dokładnie zgłębić i gruntownie przestudiować problem przedrozbiorowego znaku miejskiego. Według naczelnika powiatu studia te trwały zbyt długo. W dniu 10 lutego 1847 r. wysłał on nowe pismo do Pabianic z żądaniem pilnego dostarczenia odpowiedzi33. Po upływie kolejnych dwunastu dni (tj. 22 lutego 1847 r.) burmistrz Pabianic wysłał raport, do którego dołączono rysunek herbu miejskiego34. Charakter źródła, na podstawie którego rekonstruujemy obieg pism (dziennik korespondencji urzędowej), nie pozwala na głębsze rozpoznanie problemu. Nie wiemy, jaką propozycję zgłosili pracownicy magistratu pod koniec lutego 1847 r. Znamy natomiast efekt końcowy poszukiwań herbu.

Herb Pabianic, który zaakceptowany został przez ekspertów heroldii i został włączony do „Albumu herbów…”, tworzyło wyobrażenie z dawnych pieczęci miejskich, czyli trzy korony kapituły krakowskiej połączone z obrazem zamku35. Z późniejszych wyjaśnień wynika36, iż zamek został wprowadzony na tarczę herbową w celu opisania najwcześniejszego epizodu z historii miasta. Budowla symbolizowała „zamek lub jak to nazywano wcześniej kasztelanię” Władysława Hermana.

Do ciekawych wniosków prowadzi analiza dokumentacji, którą wytworzono w sprawie herbu miejskiego Tuszyna. Na zapytanie naczelnika piotrkowskiego magistrat Tuszyna odpowiedział 5/17 grudnia 1846 r. Burmistrz w odpowiedzi dowodził, iż Tuszyn w przeszłości nie miał żadnego herbu37. Wbrew poleceniu naczelnika urzędnicy z Tuszyna nie przygotowali wówczas projektu herbu, a ich przełożony tłumaczył, że „pewniejszym i lepszym rozwiązaniem będzie, aby bez projektu magistratu… herb dla Tuszyna przez władzę wyższą… nadany i pod zatwierdzenie Jego Cesarskiej Mości przedstawiony” został38. W dniu 3/15 stycznia 1847 r. naczelnik piotrkowski instruował burmistrza Tuszyna, iż raport „herbowy” powinien bezwarunkowo zawierać „wycisk” pieczęci i projekt herbu39. Wydaje się, że to polecenie zostało w Tuszynie zignorowane. Z tego też powodu 9/21 stycznia 1847 r. naczelnik piotrkowski przesłał napomnienie „na koszt odbiorcy” (co skutkowało natychmiastową wypłatą szesnastu i pół kopiejki). Zagroził w nim magistratowi Tuszyna nałożeniem kary porządkowej w wysokości jednego rubla

32 APŁódź, AM Pabianic, sygn. 432, poz. 124. 33 Tamże, poz. 379. 34 Tamże. 35 MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Kartoteka…, sygn. 1489. 36 APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 2177, k. 8-8v. 37 APŁódź, AM Tuszyna, sygn. 117, k. 64, 66. 38 Tamże, k. 66. 39 Tamże, k. 69.


i pięćdziesięciu kopiejek 40. Dopiero ta groźba poskutkowała. Korespondencja pomiędzy władzami powiatowymi, a magistratem została przerwana pod koniec stycznia 1847 r. Świadczy to o zakończeniu miejskiego etapu badań nad herbem Tuszyna.

Zapewne do Piotrkowa z Tuszyna wysłany został projekt herbu (fot. nr III/61), którego kopię oglądać możemy w dokumentacji z późniejszego postępowania heraldycznego, tj. z 1867 r.41 Herb Tuszyna tworzył okrąg (sugerujący kształt pieczęci) wypełniony napisem „KRÓLESTWO POLSKIE Miasto Tuszyn” oraz obrazami narzędzi rolniczych, tj. pługami, broną, grabiami, sierpami oraz kosami. Burmistrz oraz urzędnicy Tuszyna podejrzewali, iż nie będą w stanie stworzyć znaku poprawnego heraldycznie. Usiłowali uniknąć kompromitacji. W końcu przedstawili rysunek, który świadczył, iż nie rozróżniali pieczęci i herbu. Jednakowoż swym projektem wyznaczyli ekspertom heroldii Królestwa Polskiego (Kongresowego) kierunek ich poszukiwań. Ci bowiem przygotowali herb utworzony ze wzgórza oraz z zatkniętych na jego szczycie dwóch lemieszy płużnych42.

O wykorzystaniu w latach 1846-1847 dawnych symboli miejskich świadczą niektóre projekty z „Albumu herbów…”. Ich godła przypominają lub odwołują się do wyobrażeń dawnych pieczęci przedrozbiorowych. Jednakowoż w przypadku dzieła tworzonego solidarnie przez dwa ośrodki, tj. magistraty (odpowiedzialne za kwerendy na własnym obszarze) oraz przez heroldię (odpowiedzialną za nadanie znakom postaci heraldycznej) nie możemy stwierdzić, kto był odpowiedzialny za zaprojektowanie konkretnego herbu miejskiego.

W latach 1847-1848 na podstawie dawnych pieczęci lub przedrozbiorowych dokumentów lokacyjnych zaprojektowano herby miejskie m. in. Bełchatowa43, Będkowa44, Bielaw45, Bolesławca46, Brzezin47, Brzeźnicy48, Burzenina49, Dąbia50, Dąbrowic51, Dobrej52, Grocholic53, Inowłódza54, Kłodawy55, Lutomierska56,

40 Tamże, k. 70. 41 APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 55, k. 7-8; S. K. Kuczyński, Polonica heraldyczne…, s. 207. 42 MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Kartoteka…, sygn. 1492. 43 Tamże, sygn. 1484. 44 Tamże. 45 Tamże; M. Gumowski, Herby miast województwa warszawskiego, Warszawa 1938, s. 4; M. Adam-czewski, Godła szlacheckich herbów w heraldyce miejskiej Polski centralnej w latach 1793/95-1939, „Rocznik Łódzki”, 2006, t. LIII, s. 44. 46 MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Kartoteka…, sygn. 1484 – odmieniony w ten sposób, że w miejsce Orła Białego wprowadzono gwiazdę. 47 MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Kartoteka…, sygn. 1484. 48 Tamże. 49 Tamże – błędnie odczytane zostało przesłanie symboliczne znaku; M. Adamczewski, Godła szlache-ckich herbów w heraldyce miejskiej…, s. 44. 50 MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Kartoteka…, sygn. 1484. 51 Tamże. 52 M. Gumowski, Herby miast województwa warszawskiego…, s. 17 – wg Mariana Gumowskiego godło herbu tworzyło wyobrażenie wilka. Faktycznie był to baran Junoszy. Nie wiemy, na którym etapie postępowania popełniono pomyłkę. Błądzić mogły w XIX w. władze miasta, a także eksperci oraz rysownicy heroldii. Nie możemy wykluczyć też pomyłki M. Gumowskiego.


Łęczycy57, Pajęczna58, Parzęczewa59, Pławna60, Sieradza61, Stawu62, Ujazdu63, Wielunia64, Wolborza65 i Zgierza (zob. s. III/155-156). Być może z tychże miejscowości przesłane zostały magistrackie raporty, w których znalazły się rysunki herbów, względnie „wyciski” lub „odbitki” z oryginalnych typariuszy.

Pracownicy heroldii w 1847 r. musieli opracować nadesłane materiały, tak aby herby tworzone na ich podstawie sprostały wymaganiom heraldyki carskiej Rosji. Zabiegi stylizacyjne polegały na przetworzeniu wyobrażeń ze staropolskich pieczęci, które często zbudowane były w konwencji odległej od heraldyki (np. Grocholice – fot. nr III/5) w pełnoprawne herby. Dodawano tarcze oraz zmieniano wyobrażenia napieczętne w godła herbów. Niekiedy kształty przedmiotów (np. budowle miejskie) z projektów eksperckich różnił się od wzorców sfragistycznych. Rysownicy na podstawie źródeł z przeszłości tworzyli godła oryginalne, a przez to dobrze identyfikujące dysponentów. Z tego też powodu w pełni świadomie mogli odmieniać popularne figury. Podejrzewamy, że część zaskakujących przekształceń symboli była jednak konsekwencją błędów, które popełniono w 1847 r. w czasie odczytywania oryginałów (np. Burzenin, Inowłódz).

Istotną częścią transformacji staropolskich wyobrażeń napieczętnych w herby miejskie było wprowadzenie barw do bezbarwnych wyobrażeń napieczętnych. Eksperci oraz rysownicy heroldii dysponowali ograniczoną paletą kolorów. Na kolorystykę herbu wpływały lub powinny wpływać dwie przesłanki. Były nimi reguły heraldyczne oraz poszanowanie kolorystyki istniejących herbów, a starszych od kreowanych symboli miejskich.

Eksperci heroldii podczas tworzenia herbów miejskich powinni przestrzegać heraldycznej zasady alternacji. Znamy przykłady, które pokazują (np. Aleksandrów, Warta), iż z nieznanych nam powodów rysownicy odstępowali od zasady alternacji. Rezygnowali z dobrego rozwiązania, które polegało na wykorzystywaniu w herbie jednej barwy i jednego metalu. Niektóre herby dowodzą, iż eksperci świadomie akceptowali połączenia kolorów, które nie gwarantowały właściwego kontrastu pomiędzy tarczą i godłem.

Duży wpływ na kształtowanie kolorystyki herbów miejskich miało przekonanie ekspertów, iż heraldyki miast nie mogą oni przekształcić w heraldykę szlachecką.

53 MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Kartoteka…, sygn. 1484. 54 Tamże; M. Gumowski, Herby miast województwa warszawskiego…, s. 23; M. Adamczewski, Godła szlacheckich herbów w heraldyce miejskiej…, s. 47. 55 MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Kartoteka…, sygn. 1485. 56 Tamże, sygn. 1486. 57 S. K. Kuczyński, Pieczęcie i herby miasta Łęczycy oraz ziemi łęczyckiej, Łęczyca 1984, s. 18. 58 MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Kartoteka…, sygn. 1489. 59 Tamże. 60 Tamże. 61 Tamże, sygn. 1491. 62 Tamże. 63 Tamże, sygn. 1492. 64 Tamże, sygn. 1493. 65 Tamże.


Takie zagrożenie istniało. Wiele znaków miejskich z okresu przedrozbiorowego lub z poł. XIX w. zbudowano ze szlacheckich godeł rodowych. W takich przypadkach dla odróżnienia symboli rodowych od znaków miejskich eksperci zmieniali barwy w projektowanych herbach miejskich66.

Można rozważyć, czy z tego samego powodu nie odmieniano kolorystyki Orła Białego. Orły Białe w herbach Sieradza i Zgierza zabarwione zostały (wg materiałów M. Gumowskiego) na kolor czarny. W przypadku herbu Zgierza zamianę koloru tłumaczyć możemy barwą pola, na którym położono Orła. Było ono białe. W tym przypadku reguły heraldyczne wymusiły na projektujących wprowadzenie głębokiej korekty do kolorystyki zgierskiego Orła Białego.

Orły Białe, ale zabarwione na czarno być może miały przypominać rosyjskie godła imperialne. Jednakowoż wszelkie uogólnienia zbudowane na tych dwóch przykładach, a skonfrontowane z innymi herbami, nie będą wiarygodne. W herbie Warty użyto Orła Białego w jego naturalnej kolorystyce67. Z tego wynika, że nie istniał zapis cenzorski, na mocy którego eliminowano polskie Orły Białe z heraldyki miejskiej w latach 1847-1848.

Występowanie czarnych Orłów Białych w herbach miejskich z „Albumu herbów…” być może wynikało z uwarunkowań technicznych, czyli ze sposobu rysowania i barwienia ówczesnych herbów. Orzeł Biały w herbie Warty w oryginale wykonany został srebrem i z tego powodu na kopii, którą dziś posiadamy bardziej przypominał ptaka czarnego niż białego.

Godła niektórych herbów miast dawnych województw łęczyckiego oraz sieradzkiego z lat 1846-1849 nawiązywały do symboli przedrozbiorowych, ale różniły się od nich ważnym elementem, który zmieniał w istotny sposób pierwotny przekaz. Do wyobrażeń z symboliki przedrozbiorowej dodawano nowe elementy, których celem było rozbudowanie narracji i zwrócenie uwagi odbiorcy komunikatu na istotne epizody z dziejów miejscowości.

Rozbudowa przedrozbiorowych znaków, które utworzone były z budowli, polegała na dodaniu do murów lub do wież obronnych godeł osób bądź instytucji zasłużonych dla miejscowości. Do budowli obronnej z pieczęci miejskich Rozprzy dodano różę Poraja Sucheckich68, posesorów miejscowości w poł. XIX w. Według tego schematu odmieniony został przedrozbiorowy znak Sulejowa. Do murów obronnych o trzech wieżach i bramie z pachołkiem miejskim dodano trzy litery W. Położono je na płaskich dachach wież obronnych69. W literach W dostrzec należy łękawicę Awdańca. Zapewne w ten sposób twórca herbu zwrócił uwagę na związki miasta z klasztorem w Sulejowie i na pieczęć konwentu sulejowskiego z XVIII w. (fot. s. I/86, zob. s. I/180-183). 66 M. Adamczewski, Godła szlacheckich herbów w heraldyce miejskiej…, s. 44. 67 „…W polu niebieskim jest mur czerwonego koloru z bramą otwartą bez wrót nad którym są trzy wieże z blankami równej wysokości poniżej bramy iest orzeł biały w prawą stronę tarczy głową zwrócony…” – Muzeum w Warcie. 68 MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Kartoteka…, sygn. 1490; M. Adamczewski, Godła szlachec-kich herbów w heraldyce miejskiej…, s. 48-49. 69 MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Kartoteka…, sygn. 1491.


W podobny sposób zaprojektowano herb Widawy70. Powyżej widawskich przedrozbiorowych budowli obronnych umieszczony został wąż z herbu Wężyk Widawskich. Jego pojawienie się może mieć związek z procedurą rozbudowywania znaków przedrozbiorowych o nowe symbole. Jednakowoż zwrócić chcemy uwagę na inną, również możliwą genezę wystąpienia węża. Być może za węża w 1847 r. uznana została górna krawędź renesansowej tarczy herbowej. Tak również odczytano ją pod koniec XX w. podczas projektowania współczesnego herbu Widawy. Błąd projektujących dostrzegł prof. Stefan K. Kuczyński71.

Na podstawie staropolskiej pieczęci z XVI w. zbudowany został herb Łasku. W miejsce Korabia Łaskich na pole tarczy herbowej wprowadzona została łódź o dwóch murowanych, blankowanych wieżach obronnych oraz kapelusz kardynalski, który położono nad wieżami72. Dalekie echa symboliki przedrozbiorowej dostrzec możemy w herbie miejskim Wieruszowa73. Na polu szachowanym w kamienie białe i czerwone umieszczono blankowaną wieżę obronną z połukozłem Wierusza na szczycie.

Eksperci heroldii niekiedy wzbogacali wyobrażenie prostego muru miejskiego o różne przedmioty inne niż godła herbów szlacheckich. Zapewne podczas tworzenia herbu Grzegorzewa wzorowano się na pieczęci przedrozbiorowej74 (fot. nr III/6). Z osiemnastowiecznego stempla wzięto mur miejski, ale w miejsce jego dwóch wież wprowadzono kłosy zboża. Otwarty przejazd bramy grzegorzewskiej wypełniono krzyżem. W 1847 r. odmieniony został staropolski znak Piątku. Z pieczęci miejskiej z XVI w. projektujący przejęli lilie kapituły gnieźnieńskiej. Umieścili je powyżej ceglanego muru miejskiego75. W podobny sposób przygotowany został omówiony wyżej herb Pabianic76 (zob. s. III/157).

Nie wiemy według jakiego schematu zaprojektowano herb Łodzi77. Zbudowano go z łódki, lwa, „prządki” i godła Radwana. Możemy dowodzić, iż łódka przejęta została z dawnych pieczęci Łodzi. Możemy (powołując się na opinię z epoki78) twierdzić, iż pojawiła się ona w nowym herbie Łodzi niezależnie od tradycji przedrozbiorowej i pełniła funkcję symbolu mówiącego.

Dużą grupę herbów z „Albumu herbów…” zbudowano bez odwołania się do tradycji przedrozbiorowej. Ich godła tworzono od nowa według zazwyczaj dobrze dobranych przesłanek. Sposób budowania nowych herbów miast ujawnia wiedzę projektantów, którą zdobyli w toku badań nad polską heraldyką miejską. Eksperci 70 Tamże, sygn. 1493. 71 Zbiory Jerzego Spychały. 72 MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Kartoteka…, sygn. 1486. 73 Tamże, sygn. 1493; L. Koczy, Dzieje miasta Wieruszowa, Poznań 1930, (s. II). 74 MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Kartoteka…, sygn. 1484. 75 Tamże, sygn. 1489. 76 Tamże. 77 J. Raciborski, Godło i pieczęcie Łodzi…, s. 16, 18; M. Adamczewski, Miejsce „Albumu herbów miast Królestwa Polskiego” z 1847 r. ..., s. 118. 78 „…herb Łodzi ułożony stosownie do nazwiska miasta i do wiadomości historycznej, gdzie Jakób (tak Or.) Uchański herbu Radwan w roku 1474 (tak Or.) nadaje przywileje oraz do znajdujących się tamże fabryk…” – J. Raciborski, Godło i pieczęcie Łodzi…, s. 18.


z całą pewnością analizowali pieczęcie staropolskie i odtwarzali przedrozbiorowe kryteria doboru motywów. Nowe herby zaprojektowano (co oczywiste) dla miast lokowanych w XIX w., tj. dla Ozorkowa, Tomaszowa, Zduńskiej Woli i Wilczyna.

Część nowych herbów stworzono z godeł posesorów miast, którzy żyli zarówno w odległej przeszłości, jak również w poł. XIX w. Dokładne badania ujawniły występowanie przynajmniej kilku modeli komponowania godeł z symboli właścicieli i z symboli właścicieli połączonych z innymi przedmiotami. Do godeł właścicieli79 nawiązywały herby Błaszek, Działoszyna, Krośniewic, Lututowa, Soboty, Strykowa, Szczercowa i Złoczewa.

Godła herbowe wykorzystano też do stworzenia nowych herbów miast niegdyś kościelnych. Interesujący jest przypadek herbu Uniejowa, który zaprojektowano od nowa z zamiarem uczczenia świętego patrona. Róże ze szlacheckiego Poraj (cztery kwiaty na końcach ramion krzyża oplecionego winną latoroślą) mogły wskazywać na św. Wojciecha, patrona Polski i kościoła gnieźnieńskiego lub na Bogumiła80. Odwołanie do świętego patrona miejsca oraz bohatera przedrozbiorowej pieczęci znajdujemy w nowym herbie Rzgowa. Nowy herb tworzyły trzy korony kapituły krakowskiej, tj. godło dawnego posesora miasta oraz litery SS, które zastąpiły postać św. Stanisława z dawnej pieczęci miejskiej.

Pracownicy heroldii Królestwa Polskiego (Kongresowego) w latach 1847-1848 tworzyli znaki mówiące. Tak powstały herby Poddębic oraz Turku81. Tajemniczo (przynajmniej przy obecnym stanie rozpoznania źródeł – zob. s. III/29-30) rysuje się geneza godła mówiącego Dąbia82. Tworzył go dąb zielony o trzech korzeniach i złota korona królewska nad drzewem. Dotychczasowe kwerendy ujawniły dwie pieczęcie miejskie. Pierwsza pochodziła z XVI w. i (z uwagi na jej wyobrażenie napieczętne) nie miała żadnego znaczenia dla rozważań tu prowadzonych. Druga pieczęć zapewne z XVII w. zachowana jest w słabych odciskach (fot. nr III/2). Otwarte pozostaje pytanie, czy urzędnicy miasta lub eksperci heroldii w latach 1846-1848 dysponowali lepszym odciskiem i utrwalili historyczne godło miasta, czy też samodzielnie zbudowali nowy znak w nawiązaniu do nazwy ośrodka.

Przykład Dąbia jest ciekawy także z innego powodu. Ostateczna wersja herbu Dąbia, którą przygotowali eksperci heroldii i którą przedłożyli do „najwyższego zatwierdzenia”, w wielu szczegółach różniła się od propozycji zgłoszonej przez pracowników magistratu w 1846 r. Świadczy o tym raport przygotowany w Dąbiu 1/13 listopada 1867 r.83 podczas drugiej akcji odtwarzania herbów miast Królestwa Polskiego (Kongresowego). Burmistrz Dąbia informował w nim władze zwierzchnie, iż w 1846 r. zaprojektowany został herb z godłem, które utworzono z wyobrażenia 79 M. Adamczewski, Godła szlacheckich herbów w heraldyce miejskiej…, s. 40-55. 80 Marian Gumowski powiązał róże w herbie miejskim Uniejowa z Bogumiłem („…róże związane z przekonaniem, że w tym miejscu leżą zwłoki bł. Bogumiła… herbu Poraj…” – MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Kartoteka…, sygn. 1492). Heraldycy łączą bł. Bogumiła z rodem Leszczyców. 81 MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Kartoteka…, sygn. 1489 (Poddębice); sygn. 1492 (Turek). 82 Tamże, sygn. 1484. 83 W archiwaliach petersburskich – materiały z kwerend S. K. Kuczyńskiego; S. K. Kuczyński, Polo-nica heraldyczne…, s. 205.


dębu z siedmioma żołędziami. Lista herbów, które w wersji zaakceptowanej przez znawców różniły się od rozwiązań przygotowanych w miastach z całą pewnością była długa84. Wcześniej sygnalizowaliśmy zmiany, jakie wprowadzone zostały przez ekspertów do herbu Tuszyna (zob. s. III/158).

Losy herbów Dąbia i Tuszyna z lat 1846-1848 (oprócz ingerencji ekspertów) łączył jeszcze jeden szczegół. Poprawki ekspertów doprowadziły w obu przypadkach do stworzenia znaków poprawnych heraldycznie. Nowe symbole nie zostały jednak przekazane magistratom. Podczas drugiej ankiety heraldycznej w 1867 r. władze Dąbia i Tuszyna dysponowały tylko kopiami własnej twórczości i po raz kolejny wysyłały władzom zwierzchnim swoje projekty.

Często podczas tworzenia nowych herbów eksperci sięgali po symbole, które identyfikowały rodzaj aktywności zawodowej mieszkańców. W herbie Tomaszowa połączono trzy pędzle balwierskie z rosyjskim orłem imperialnym. Lemiesze pługów i wzgórze pojawiły się w herbie Tuszyna (zob. s. III/158).

Dla miast, które nie potrafiły przedstawić historycznych herbów tworzono nowe godła. Komunikaty zawarte w niektórych z nich są dla nas ciągle zagadką. Na przykład nie wiemy, jakie jest pochodzenie herolda w dziewiętnastowiecznym herbie Szadku85.

Otwarte pozostaje także pytanie, czy eksperci heroldii Królestwa Polskiego (Kongresowego) w latach 1847-1848 przeprowadzili własne kwerendy źródłowe. Ilość herbów stworzonych od podstaw, a których godła nie odwoływały się od tradycji sfragistycznej I Rzeczypospolitej, świadczy, iż samodzielnych badań jednak nie prowadzono.

Prace nad „Albumem herbów…” trwały aż do dnia 12 maja 1849 r.86, czyli do momentu przedstawienia czterystu pięćdziesięciu sześciu herbów miast oraz pięciu herbów guberni namiestnikowi królestwa. W dniu 7 czerwca 1849 r. materiały przedłożono władcy do „najwyższej aprobaty”. Mikołaj I zatwierdził herby guberni. Herby miejskie nie uzyskały jego przychylnej oceny.

Druga próba odtworzenia herbów miast Królestwa Polskiego (Kongresowego) podjęta została w październiku 1867 r. Jej przebieg na obszarze guberni kaliskiej oraz piotrkowskiej87 możemy odtworzyć na podstawie archiwaliów z Łodzi, Petersburga, Piotrkowa oraz z Warszawy88. W toku dotychczasowych badań tylko 84 Porównać możemy np. projekty herbu (1846 r.) i herb Kromołowa (1847 r.) – M. Adamczewski, Miejsce „Albumu herbów miast Królestwa Polskiego” z 1847 r. …, s. 119, 121-122. 85 MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Kartoteka…, sygn. 1491. 86 J. Raciborski, Godło i pieczęcie Łodzi…, s. 16-17. 87 Ziemie województw łęczyckiego i sieradzkiego w 1847-1849 współtworzyły gubernię warszawską. Ukaz z 19/31 grudnia 1866 r. zdecydował o powstaniu guberni kaliskiej i piotrkowskiej – M. Bandurka, Zmiany administracyjne i terytorialne ziem województwa łódzkiego w XIX i XX wieku, Łódź 1995, s. 42-43, 45. 88 M. Gumowski, Herby miast polskich…, s. 81; S. K. Kuczyński, Polonica heraldyczne…, s. 202-203, 207-208; P. Bokota, Herby miast Kujaw Wschodnich i Ziemi Dobrzyńskiej w okresie zaborów…, s. 102-103; K. Dorcz, Herb miasta Końskie w okresie zaborów (1795-1918), [w:] Herby miast polskich w okresie zaborów (1772-1918). Materiały sesji naukowej Włocławek 5-6 grudnia 1996 r., pod red. S. K. Kuczyńskiego, Włocławek 1999, s. 165-166; P. Bokota, Materiały do dziejów miast guberni


w ograniczonym stopniu wykorzystano archiwalia rządów guberni kaliskiej oraz piotrkowskiej, które zgromadzono w archiwum w Łodzi. Magistrackie raporty na temat przedrozbiorowych herbów z 1867 r. przesyłane były do KRSW, a ich kopie, streszczenia lub różne omówienia otrzymywali naczelnicy powiatów. W formie powiatowych raportów zbiorczych naczelnicy przesyłali je do władz gubernialnych. Wiele raportów magistrackich zbudowano na podstawie źródeł przedrozbiorowych, czyli np. akapitów heraldyczno-sfragistycznych dokumentów lokacyjnych, odcisków staropolskich pieczęci z dawnych dokumentów i z oryginalnych tłoków.

W pierwszej fazie drugiej ankiety heraldycznych w 1867 r. czynności urzędowe rozpoczęto w tych samych miastach, w których badania nad herbami prowadzono w latach 1846-1848. Podczas trwania ankiety zmieniony został skład uczestników. Niektóre miasta Królestwa Polskiego (Kongresowego) zdegradowane zostały do rangi osad, które rządziły się prawem o urządzeniu gmin wiejskich. Gminom wiejskim w XIX w. nie przysługiwało prawo do posiadania własnego herbu. W wielu opracowaniach popularno-naukowych, a także w publikacjach naukowych znaleźć możemy stwierdzenia, iż degradacja części miast było formą represji politycznych za udział mieszkańców tychże w powstaniu styczniowym. Jednakowoż ukaz carski z czerwca 1869 r. (w uzasadnieniu decyzji o degradacji miast) akcentował przesłanki gospodarcze89, a nie polityczne. Z obszaru guberni kaliskiej i piotrkowskiej prawa miejskie utraciło aż czterdzieści pięć ośrodków90, które znajdowały się wcześniej w kręgu naszych zainteresowań.

Na obszarze guberni kaliskiej i piotrkowskiej sprawdzenie herbów miejskich zainicjowała KRSW pismem do gubernatorów z 27 września/9 października 1867 r. Dyrektor pełnomocny w KRSW przedstawił cele oraz procedury, według których dokonany miał być przegląd „wszystkich herbów guberni i… miejskich”91. Dyrektor pełnomocny zwrócił uwagę gubernatorom, iż inicjatywa przeprowadzenia czynności lustratorskich zapadła na najwyższym szczeblu92, a jej wykonanie i merytoryczny nadzór zlecono rosyjskiej heroldii. Celem przedsięwzięcia było przygotowanie herbów dla guberni oraz dla miast, które wykorzystywały znaki nieprawidłowe.

siedleckiej i ich herbów w zbiorach Rosyjskiego Państwowego Archiwum Historycznego w Sankt Petersburgu, „Archeion”, 2000, t. CI, s. 94. 89 „…te z miast, które z powodu nieznacznej liczby mieszkańców, małego rozwoju handlu i niedosta-teczności dochodów nie mają w rzeczywistości znaczenia miast, przemianować na osady…” – M. Bandurka, Zmiany administracyjne i terytorialne…, s. 56. 90 Aleksandrów, Bełchatów, Będków, Biała, Bielawy, Bolesławiec, Bolimów, Brzeźnica, Burzenin, Dąbrowice, Działoszyn, Głowno, Grabów, Grocholice, Inowłódz, Jeżów, Kamieńsk, Kazimierz, Kiernozia, Koniecpol, Konstantynów, Lutomiersk, Lututów, Nowe Miasto, Pajęczno, Parzęczew, Piątek, Pławno, Poddębice, Praszka, Rozprza, Rzgów, Sobota, Stryków, Szadek, Szczerców, Sulejów, Tuszyn, Ujazd, Uniejów, Widawa, Wieruszów, Wolbórz, Złoczew, Żychlin – M. Bandurka, Zmiany administracyjne i terytorialne…, s. 56. Wśród miast, które tu wymieniliśmy prawa miejskie w XIX w. uzyskały Aleksandrów i Konstantynów. Pozostałe lokowano w okresie przedrozbiorowym. 91 APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 55, k. 1-2. 92 Polecenie wydał w 1858 r. Aleksander II. Podstawę prawną podjęcia czynności na terenie Królestwa Polskiego (Kongresowego) stanowiło pismo Departamentu Heroldii Rządzącego Senatu z dnia 12 lipca 1867 r. – P. Bokota, Materiały do dziejów miast…, s. 94.


Dyrektor pełnomocny zażądał, aby raporty z miast miały charakter źródłowy. Domagał się więc „kopii z przywilejów, dawnych odcisków pieczęci i innych dokumentów pomocnych do oznaczenia i określenia poprawnych herbów miejskich”93. Raporty miały dotrzeć do urzędników KRSW do 1/13 listopada 1867 r.

Z piotrkowskiego urzędu gubernialnego pisma do zwierzchników powiatów będzińskiego, brzezińskiego, częstochowskiego, łaskiego, łódzkiego, nowo-radomskiego, piotrkowskiego i rawskiego, a także do prezydentów Łodzi i Piotrkowa wysłane zostały z datą 9/21 października 1867 r.94 Pisma z urzędów powiatowych do poszczególnych magistratów noszą daty późniejsze. Z urzędu powiatowego w Łasku korespondencję np. do magistratu Lutomierska wysłano z datą 11/23 października 1867 r.95

Pisma naczelników powiatów zawierały streszczenia oraz omówienia dwóch dokumentów. Z powiatów do magistratów przekazywano informacje z zarządzania dyrektora KRSW, a także z tekstu, który przygotowano we właściwym terytorialnie rządzie gubernialnym. W piśmie naczelnika powiatu łaskiego powtórzona została instrukcja przydatna do zrealizowania polecenia. Naczelnik nakazał wykonanie kopii „z tych przywilejów, w których wspomina się o herbie”, oraz ze „wszystkich tych dokumentów, które odnoszą się do herbu miejskiego”. W poleceniu znalazła się także sugestia, aby urzędnicy magistratów powielili dawne pieczęcie miejskie.

W drugiej poł. listopada 1867 r. (zazwyczaj po upływie wskazanego terminu96) naczelnicy powiatów guberni piotrkowskiej wysyłali do Piotrkowa raporty zbiorcze z zestawieniem danych na temat herbów miast. Raporty naczelników przygotowane były na podstawie sprawozdań z poszczególnych magistratów.

Najszybciej i w terminie na wezwanie rządu piotrkowskiego odpowiedziały magistraty Łodzi oraz Piotrkowa. Prezydent Łodzi raportem z 11/23 października 1867 r. powiadomił piotrkowski rząd gubernialny o poszukiwaniach znaków miasta z przeszłości97. Pracownicy magistratu łódzkiego, jak czytamy w raporcie, nie odnaleźli w składnicy akt miejskich żadnej pieczęci dawnej Łodzi. Taką odpowiedź prezydent miasta przesłał także do Warszawy98. Równie sprawnie odpowiedź przygotowali urzędnicy z magistratu Piotrkowa. W piśmie z dnia 21 października/2 listopada, które skierowali do rządu gubernialnego, poinformowali oni m. in., że w dokumentacji miejskiej nie udało się odnaleźć żadnej pieczęci Piotrkowa z okresu przedrozbiorowego99. Do raportu dołączony został aneks, którego dziś nie znamy. Podejrzewamy, że tworzyły go ustalenia E. R. Goldmana, archiwariusza akt dawnych

93 APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 55, k. 1-2. 94 Tamże; APPiotrków, AM Piotrkowa, sygn. II/1, k. 172-172v. 95 APŁódź, AM Lutomierska, sygn. 3, k. 56-56v. 96 W poł. listopada 1867 r. z Piotrkowa, tj. z siedziby rządu guberni wysłane zostały ponaglenia do naczelników z powiatów będzińskiego, brzezińskiego, częstochowskiego, noworadomskiego, łaskiego, łódzkiego, piotrkowskiego i rawskiego – APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 55, k. 6. 97 APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 55, k. 4. 98 „…w archiwum miejskim miasta Łodzi nie posiadamy żadnych śladów o istnieniu jakiegokolwiek to herbu miejskiego…” – APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 55, k. 4. 99 APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn., 55, k. 5; APPiotrków, AM Piotrkowa, sygn. II/1, k. 171.


w Piotrkowie. Jeśli aneksem do raportu z Piotrkowa było opracowanie Goldmanna, to w poszycie powinien znajdować się kolorowy rysunek herbu miejskiego.

Wiemy, że Goldmann na zlecenie magistratu przygotował obszerny raport na temat historii miasta i herbu Piotrkowa. Sporządził go 14/26 października 1867 r. Znamy jego niekompletną kopię, która włączona została do dokumentacji aktowej Piotrkowa100. Znamy także omówienie raportu101. Oryginał opracowania Goldmanna tworzyły trzy części. Były to kolorowy rysunek herbu wraz z opisem, sumariusz przywilejów, uniwersałów i dekretów Piotrkowa (od 1404 do 1789 r.) i sumariusz dokumentów dotyczących cechów Piotrkowa (od 1478 do 1729 r.). Niestety, nasze kwerendy źródłowe, które przeprowadziliśmy w archiwach w Łodzi i w Piotrkowie, nie doprowadziły do ujawnienia herbu. Zapewne Goldmann przygotował rysunek, który przechowywany jest obecnie w dokumentacji heroldii w Petersburgu102. Kolorowy herb Piotrkowa z 1867 r. wyprowadzony został z wyobrażenia pieczęci piotrkowskiego sądu ordynaryjnego pierwszej instancji z 1792 r. (fot. nr III/28).

Za wykonaną pracę, czyli za „odrobienie interesu dla magistratu miasta… Piotrkowa”103 archiwariusz Goldmann oczekiwał wynagrodzenia w wysokości jednego rubla w srebrze. Na wypłatę honorarium czekać musiał prawie do końca sierpnia 1868 r. Pierwszy rachunek E. R. Goldmann wystawił 18/30 października 1867 r. Nie został on uregulowany. Archiwariusz upominał się o swoje honorarium w piśmie z 22 kwietnia/9 maja 1868 r. Przypominał wówczas, że przygotował „rys kolorowy herbu miasta Piotrkowa od dawien dawna nadanego”104. Archiwariusz powtórzył prośbę o wypłacenie honorarium 10/22 maja 1868 r. W dniu 8/20 czerwca 1868 r. E. R. Goldmann (wyraźnie zniecierpliwiony) poskarżył się na prezydenta Piotrkowa piotrkowskim władzom gubernialnym. Dowodził, iż określone przez niego honorarium nie było wygórowane, a skalkulował je według stawek właściwych za poszukiwania archiwalne i za wykonywanie odpisów105. Interwencja rządu gubernialnego zmusiła prezydenta Piotrkowa do złożenia pisemnych wyjaśnień. Przyczyniła się także do zakończenia sporu o honorarium i do wypłacenia autorowi raportu spornego wynagrodzenia. Kwotę jednego rubla Goldmann odebrał „z rąk prezydenta Piotrkowa” 17/29 sierpnia 1968 r.106

Władze guberni piotrkowskiej nie otrzymały „zamówionych” raportów od naczelników powiatów w przewidzianym terminie. Upłynął on 1/13 listopada 1867 r. (zob. s. III/165). Z tego powodu wystosowany został nowy okólnik. Skierowano go 2/14 listopada 1867 r. do naczelników tych powiatów, z których odpowiedzi nie

100 APPiotrków, AM Piotrkowa, sygn. II/1, k. 174. 101 APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 55, k. 40. 102 Heroldia Królestwa Polskiego. Katalog wystawy dokumentów ze zbiorów Rosyjskiego Państwowego Archiwum Historycznego w Sankt Petersburgu, pod red. S. Górzyńskiego, Warszawa 2001, s. 56, 65. 103 APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 55, k. 40-45; APPiotrków, AM Piotrkowa, sygn. II/1, k. 178; w archiwaliach petersburskich – materiały z kwerend S. K. Kuczyńskiego; S. K. Kuczyński, Polonica heraldyczne…, s. 204. 104 APPiotrków, AM Piotrkowa, sygn. II/1, k. 178. 105 APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 55, k. 40-40v. 106 Tamże, k. 43, 45.


nadeszły107. Ponaglenie wysłane zostało także do naczelnika powiatu będzińskiego. Ten jednak przesłał sprawozdanie z datą 2/14 listopada 1867 r. Raport powiatowy wpłynął do rządu gubernialnego po wystosowaniu monitu, ale przed jego dotarciem do Będzina. Naczelnik będziński odpowiedział na pismo z 2/14 listopada. Zauważył w nim, iż jego „terminowy” raport z pewnością dotarł już do pracowników rządu w Piotrkowie i w związku z tym – jak zapowiedział – nie będzie tworzył nowego.

Najwcześniejszą datę nosił raport herbowy naczelnika z powiatu będzińskiego (2/14 listopada), ale także i on został przygotowany po upływie wyznaczonego terminu. Trzy miasta powiatu będzińskiego108 przesłały pozytywną odpowiedź. Dwa z nich przedstawiły kopie dokumentów królewskich (Koziegłowy, Siewierz). Również dwa przesłały odciski dawnych pieczęci (Koziegłowy – fot. nr III/63, Żarki). Magistraty pięciu miast udzieliły odpowiedzi negatywnej (Będzin, Czeladź, Wadowice, Modrzejów, Mrzygłód). Kwerendy źródłowe prowadzone na terenie powiatu będzińskiego nie zostały zakończone po przedstawieniu pierwszego raportu. Wiemy, że w dniu 4/16 marca 1868 r. naczelnik będziński przesłał do władz guberni pismo, w którym doniósł, iż w raporcie powiatowym z 2/14 listopada 1867 r. podana został informacja nieprawdziwa. Po złożeniu raportu odnaleziona została bowiem księga miejska, która zawierała „przywilej miasta rzplitej wolnego czeladzi 1792 r.”, herb miasta i jego pieczęć109. Raport korygujący, a przygotowany w Czeladzi nie został dołączony do archiwaliów petersburskich. Wpłynął on do KRSW już po wysłaniu materiałów do Petersburgu, co nastąpiło w lutym 1868 r.110 Sądzimy, iż korekty w raportach magistrackich dokonywać można było nawet do przełomu stycznia i lutego 1868 r. Przykład Dobrej świadczy, iż raporty, które przygotowano w miastach jeszcze 12/24 stycznia 1868 r., przesłane zostały do Petersburga.

Naczelnik powiatu rawskiego raportował w dniu 4/16 listopada 1867 r.111 Poinformował on rząd gubernialny, że magistrat Rawy Mazowieckiej przygotował 30 października/11 listopada pozytywną odpowiedź oraz dołączył do niej odcisk pieczęci miejskiej112 i „wypis z Dyplomatariusza z 1765 r., dotyczący spraw miejskich”. Urzędnicy pozostałych miast powiatu rawskiego (Biała, Inowłódz, Nowe Miasto) nie odnaleźli śladów potwierdzających istnienie ich herbów miejskich. W pewnej opozycji do stwierdzeń naczelnika rawskiego z listopada 1867 r. pozostają archiwalia petersburskie. W materiałach petersburskich odnaleziony został raport z Nowego Miasta, w którym burmistrz informował o pieczęci miejskiej113. Brak

107 Tamże, k. 6. 108 APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 55, k. 9-10v, 12-19v.; W archiwaliach petersburskich – materiały z kwerend P. Bokoty; S. K. Kuczyński, Polonica heraldyczne…, s. 206. 109 APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 55, k. 39v. 110 S. K. Kuczyński, Polonica heraldyczne…, s. 203. 111 APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 55, k. 23. 112 W archiwaliach petersburskich – pieczęć z legendą sigillum civitatis ravensis 1660 i rysunek herbu, czyli mur z bramą o trzech basztach z potrójnymi dachami, a w bramie orzeł bez korony – materiały z kwerend P. Bokoty; S. K. Kuczyński, Polonica heraldyczne…, s. 206. 113 W archiwaliach petersburskich – pieczęć z legendą sigillum Neo Civitatensis – materiały z kwerend P. Bokoty; S. K. Kuczyński, Polonica heraldyczne…, s. 206.


wzmianki o sukcesach władz Nowego Miasta w raporcie naczelnika tłumaczyć możemy na dwa sposoby, tj. pomyłką naczelnika powiatu rawskiego (co mało prawdopodobne) lub raportem uzupełniającym z Nowego Miasta do KRSW, który został złożony po przedłożeniu sprawozdania powiatowego.

W dniu 4/16 listopada 1867 r. powstał raport naczelnika powiatu łódzkiego114. Gubernator piotrkowski został poinformowany o niepowodzeniach w poszukiwaniu historycznych pieczęci Aleksandrowa, Kazimierza, Konstantynowa, Rzgowa oraz Zgierza. Z raportu listopadowego zwierzchnik guberni dowiedział się też, że miasto Tuszyn przesłało do KRSW rysunek herbu i siedem dokumentów w tej sprawie115. W 1867 r. magistrat Tuszyna przedstawił projekt herbu miejskiego z 1846 r. (zob. s. III/158, fot. nr III/61).

Sumaryczną narrację naczelnika łódzkiego porównać możemy z raportem, który przygotowano 18/30 października 1867 r. w magistracie zgierskim116. Władze Zgierza przedstawiły KRSW informację o swoich poszukiwaniach. Zbadane zostały przywileje miejskie i dokumentacja aktowa z archiwum magistratu. Negatywna odpowiedź ze Zgierza nas dziwi. W 1846 r. pracownikom magistratu zgierskiego udało się bowiem poprawnie ustalić godło miejskie (zob. s. III/155). Dokumentacja rejestrująca przebieg poszukiwań herbu w Zgierzu w 1846 r. włączona została do zestawienia dokumentów Zgierza, czyli do „Sumariusza…” w poł. XIX w. Nie uległ on zniszczeniu i przez cały XIX w. był dostępny w Zgierzu.

W dniu 6/18 listopada 1867 r. odpowiedź przygotował naczelnik powiatu łaskiego117. Poinformował on rząd w Piotrkowie o raportach z podległych mu magistratów118. Podkreślił, iż tylko z Lutomierska przesłano materiały przydatne do odtworzenia herbu.

Z Lutomierska (w formie załącznika) wysłany został dokument z listopada (?) 1798 r.119 z pieczęcią miasta z XVIII w. Uważna analiza raportu naczelnika łaskiego, a także korespondencji władz miejskich Lutomierska zmusza nas do sformułowania dodatkowych uwag. Nie znamy oryginalnej odpowiedzi, którą urzędnicy miasta wysłali z Lutomierska do Warszawy, a którą włączono do akt heroldii w Petersburgu. Z literatury oraz z kwerend Piotra Bokoty przeprowadzonych w Petersburgu wynika,

114 APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 55, k. 7-8. 115 W archiwaliach petersburskich – materiały z kwerend P. Bokoty; S. K. Kuczyński, Polonica heral-dyczne…, s. 207. 116 „…w ślad za pismem Naczelnika Powiatu Łódzkiego z dnia 16/28 października 1867 r. Magistrat ma honor donieść Komisji Rządowej, iż miasto Zgierz nie posiada żadnego herbu miejskiego. Dawne przywileje nadane miastu od 1420 r. i następne, jakie są przechowywane w Magistracie nie pokazują, że herb Zgierza jakikolwiek, kiedykolwiek istniał. Donoszę także, że żadnych dawnych pieczęci w Magistracie nie udało się wyśledzić…” – APŁódź, AM Zgierza, sygn. 50, k. 114-116. 117 APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 55, k. 37-37v. 118 16/28 października – Lutomiersk – APŁódź, AM Lutomierska, sygn. 2, k. 57-57v.; 16/28 paź-dziernika Łask; 26 października/7 listopada – Widawa; 2/14 listopada – Szczerców – APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 55, k. 37-37v). 119 W kopii piotrkowskiej jest data 31 listopada 1798 r., w kopii lutomierskiej jest data 31 listopada 1795 r. O dokumencie ze zbiorów petersburskich wiemy, że powstał w 1798 r. W pismach burmistrza Lutomierska i naczelnika łaskiego odnotowano, że dokument z pieczęcią powstał 31 września 1798 r.


iż dokument lutomierski z 1798 r. uwierzytelniała pieczęć miejska z XVIII w.120 Materiały łódzkie (akta miejskie Lutomierska i dokumentacja rządu gubernialnego piotrkowskiego) zawierają tylko kopie dokumentu z 1798 r. Kopia, którą my znamy z akt Lutomierska, wykonana została w październiku 1867 r. Uwierzytelniała ją pieczęć magistratu Lutomierska z XIX w. oraz podpis burmistrza. Kopia z akt rządu piotrkowskiego wykonana został również w 1867 r. W miejscu, w którym oryginał uwierzytelniony został w XVIII w. odciskiem staropolskiej pieczęci miejskiej, przyklejono prostokąt papieru z odciskiem tuszowy osiemnastowiecznej pieczęci Lutomierska. Pozyskano ją z innego dokumentu staropolskiego. Do Petersburga trafił oryginalny tekst z 1798 r., do Piotrkowa kopia udająca formą uwierzytelnienia osiemnastowieczny oryginał, a do akt miejskich Lutomierska kopia uwierzytelniona zgodnie ze zwyczajem kancelaryjnym z poł. XIX w.

Dokumentacja zgromadzona i zabezpieczona w aktach Lutomierska pozwala rozpoznać etapy powstawania raportu, który dotarł do Warszawy i do Petersburga, a w kopii wystawcy także do Piotrkowa. W Lutomiersku przygotowano trzy wersje raportu, które nosiły te same daty oraz te same sygnatury sprawy. Pierwsza kopia zawierała odpowiedź negatywną. Burmistrz raportował, że miastu w przeszłości nie nadano żadnego herbu i z tego powodu „kopii przywileju na nadanie miastu herbu” nie może przesłać121. W drugiej redakcji sprawozdania znalazło się stwierdzenie, iż miasto posiadało herb. Dla udowodnienia tegoż do pisma przewodniego zamierzano załączyć dwa dokumenty z odciskami pieczęci herbowych122. Być może z jednego z tych dwóch dokumentów pozyskano odcisk pieczętny przylepiony obecnie do załącznika piotrkowskiego. Trzecia redakcja tekstu, którą przesłano do KRSW z datą 16/28 października 1867 r., oprócz stwierdzenia faktu posiadania herbu „jeszcze w 1798 r.” zawierała ogólne omówienie treści dokumentu z 1798 r.

Warto także zwrócić uwagę, iż w raporcie naczelnika powiatu łaskiego nie uwzględniono sprawozdania z Pabianic. Możemy ów brak tłumaczyć roztargnieniem pracowników biura naczelnika lub stwierdzeniem, iż magistrat Pabianic nie wywiązał się z nałożonego obowiązku. Tę hipotezę do pewnego stopnia potwierdza zawartość dziennika korespondencji magistratu pabianickiego z 1867 r. Znajdujemy w nim adnotację123 o piśmie naczelnika powiatu łaskiego z 23 października 1867 r. w sprawie herbów miejskich oraz źródeł do ich rekonstrukcji. Wiemy także, że korespondencja w tej sprawie skierowana została bezpośrednio do burmistrza miasta. Potwierdzał to stosowny zapis w dzienniku korespondencji. Natomiast ostatnia rubryka, w którą w dzienniku korespondencji wpisywane były uwagi na temat treści pism wychodzących z urzędu, w miejscu nas interesującym jest dziś pusta. Nie odnotowano także w dzienniku korespondencji za 1867 r. żadnego innego pisma, które wysłano z kancelarii Pabianic w sprawie herbu miejskiego. Być może

120 W archiwaliach petersburskich – materiały z kwerend P. Bokoty; S. K. Kuczyński, Polonica heraldyczne…, s. 206. 121 APŁódź, AM Lutomierska, sygn. 3, k. 59. 122 Tamże, k. 59v. 123 APŁódź, AM Pabianice, sygn. 442, poz. 2161.


odpowiedź została sformułowana później, a jej ekspedycję odnotowano w innym miejscu dziennika lub w innym roczniku tegoż. Nasze kwerendy objęły jeszcze rocznik 1868 i także nie ujawniły wpisu na temat raportu o herbie.

Naczelnik powiatu piotrkowskiego przesłał informacje do piotrkowskiego rządu gubernialnego 7/19 listopada 1867 r.124 Wskazał, iż jedynie magistrat Sulejowa 1/13 listopada potwierdził fakt wykorzystywania przedrozbiorowych pieczęci125. Do raportu z Sulejowa dołączone były lakowe i tuszowe odciski z trzech typariuszy. Dwie pieczęcie pochodziły z XVIII w. (1707, 1796 r.), a trzecią wykonano w okresie Księstwa Warszawskiego126. Wiemy, że urzędnicy sulejowscy sprawdzili także dokumenty, które znajdowały się w archiwum miejskim i usiłowali „wyśledzić,” czy zawierały one informacje o okolicznościach nadania herbu. Z pozostałych miast powiatu piotrkowskiego, czyli z Bełchatowa, Grocholic, Kamieńska, Rozprzy oraz z Wolborza – według raportu powiatowego – wysłane zostały pisma, w których magistraty poinformowały KRSW o negatywnych wynikach miejscowych kwerend.

Ze zdziwieniem przyjęliśmy wypowiedź naczelnika piotrkowskiego o tym, że w Wolborzu nie udało się „wyśledzić” pieczęci herbowych. W 1861 r., czyli na sześć lat przed urzędowym badaniem herbów sporządzony został (zob. s. III/136) spis utensyliów miejskich127. Wśród adnotacji o różnych przedmiotach, a potrzebnych w kancelarii miejskiej herby i pieczęcie zajmowały aż siedem pozycji. Odnotowano m. in. dwa herby Królestwa Polskiego (Kongresowego) na blasze, a wśród różnych tłoków128 zinwentaryzowano też dwie „pieczęcie starożytne”. Możemy sądzić, iż pod określeniem „pieczęcie starożytne” kryły się tłoki, które wykonane dla Wolborza w okresie przedrozbiorowym. Wiemy też, że w dokumentacji heroldii w Petersburgu znajduje się raport magistratu wolborskiego, do którego dołączono odciski lakowe dwóch129 lub czterech pieczęci miejskich130.

Z dnia 7/19 listopada 1867 r. pochodził raport przygotowany przez naczelnika powiatu brzezińskiego. Jego konstrukcja odbiegała od podobnych pism naczelników z innych powiatów guberni piotrkowskiej. Naczelnik brzeziński oświadczył, iż burmistrzowie miast powiatu131 dopełnili formalności oraz udzielili stosownych wyjaśnień pismami skierowanymi do KRSW132. W raporcie nie znajdujemy nawet sumarycznego zestawienia treści pism wyekspediowanych. Archiwalia petersburskie

124 APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 55, k. 25. 125 W archiwaliach petersburskich – materiały z kwerend P. Bokoty; S. K. Kuczyński, Polonica heraldyczne…, s. 206. 126 APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 55, k. 26; S. K. Kuczyński, Polonica heraldyczne…, s. 206. 127 APPiotrków, AM Wolborza, sygn. 23, poz. 30-33, 42, 78, 117. 128 Pieczęcie nowe magistratu (dwie), pieczęcie stare policyjne (dwie), pieczęć kasową (jedna) oraz pieczęcie nowe do tuszu i laku dla magistratu i dla kasy (cztery). 129 W archiwaliach petersburskich – materiały z kwerend P. Bokoty – pieczęć z legendą sigillum civitatis volboriensis i pieczęć z legendą sigillum vice-advo civitatis volboriensis. 130 „…odciski 4 pieczęci, w tym wicewójta z datą 1691 r. …” – S. K. Kuczyński, Polonica heral-dyczne…, s. 206. 131 Będków, Brzeziny, Głowno, Jeżów, Stryków, Tomaszów i Ujazd – M. Bandurka, Zmiany admini-stracyjne terytorialne…, s. 54. 132 APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 55, k. 27.


świadczą, iż burmistrzowie ze wszystkich miast powiatu brzezińskiego udzielili negatywnych odpowiedzi.

Z dnia 9/21 listopada 1867 r. pochodził raport z powiatu radomszczańskiego (noworadomskiego)133. Naczelnik poinformował o sprawozdaniach przesłanych do KRSW przez Radomsko (3/15 listopada), Pajęczno (24 października/5 listopada), Koniecpol (19/31 października), Brzeźnicę (22października/3 listopada) i Pławno (1/13 listopada). W raporcie władz Radomska znalazły się informacje o herbie miejskim, ale bez załączników źródłowych. Władze Radomska skierowały swoich zwierzchników do dokumentacji, którą przesłano do Piotrkowa już wcześniej, czyli w 1846 r. (zob. s. III/156). Burmistrza Pajęczna poinformował natomiast, iż jego pracownicy nie odnaleźli żadnych dokumentów herbowych miasta, ale zdobyli jeden odcisk pieczęci. Został on dołączony do raportu134. Burmistrzowie pozostałych miast informowali o poszukiwaniach pieczęci i herbów w archiwach oraz w kancelariach miejskich, które jednak nie doprowadziły do „wyśledzenia” herbów.

W dniu 11/23 listopada 1867 r. przygotowany został raport naczelnika powiatu częstochowskiego135. Zbudowano go z wykorzystanie materiału źródłowego, który zebrali urzędnicy z magistratów Częstochowy, Kłobucka, Olsztyna oraz Przyrowa. Raport z Częstochowy wsparty został136 – o czym zaświadczają archiwalia łódzkie – odciskami z dwóch pieczęci. Jedna należała do rady miejskiej Starej Częstochowy, a druga (z końca XVIII w.) do wójta częstochowskiego Stanisława Sołtyka i jego żony Sapieżanki. Tą drugą pieczęć załączono do dokumentacji w sprawie godła miasta, choć opatrzono ją komentarzem, iż nie zawierała ona żadnych informacji na temat heraldyki miejskiej Częstochowy.

Pieczęć rady miejskiej Starej Częstochowy (zob. s. III/116) należy do grupy ciekawych zabytków sfragistycznych o długo niewyjaśnionej genezie137. Ustalono, iż musiała ona powstać przed 1826 r., tj. przed scaleniem Starej i Nowej Częstochowy w jedno miasto. Świadczyła o tym nazwa miejscowości z legendy pieczęci. Dziś już wiemy, że omawiany tu stempel powstał w pierwszym okresie istnienia Księstwa Warszawskiego.

Wyobrażenie pieczęci rady miejskiej Starej Częstochowy uznać możemy za ogniwo, które łączyło wyobrażenia staropolskich pieczęci miejskich z projektami godeł Częstochowy z poł. XIX w. Orzeł Biały, który na pieczęci rady Starej Częstochowy umieszczony został w górnej części pola, na znakach z poł. XIX w. przesunięty został do otwartego przejazdu bramy miejskiej. Orzeł Biały pojawił się w tym nowym dla siebie miejscu, tj. w bramie miejskiej na zagadkowej pieczęci

133 Tamże, k. 28-29. 134 W archiwaliach petersburskich – pieczęć z legendą Magistrat miasta Pajęczna do Wydziału Sieradz-kiego należący – materiały z kwerend P. Bokoty. Pieczęć tę opisał S. K. Kuczyński („…pieczęć magistratu z datą 1792 r. …”) – S. K. Kuczyński, Polonica heraldyczne…, s. 206. 135 APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 55, k. 30. 136 Tamże, k. 31. 137 M. Haisig, Herb miasta Częstochowy. Jego geneza i symbolika, „Ziemia Częstochowska”, 1967, t. VI/VII, s. 185; M. Antoniewicz, Dwie pieczęcie Częstochowy. Przyczynek do praktyki sfragistycznej władz miejskich, „Rocznik Muzeum Okręgowego w Częstochowie”, 1989, z. 2, Historia, s. 9.


Częstochowy z datą 1512. Tłok tejże w literaturze przedmiotu zgodnie uznany został za zabytek z pocz. XIX w.138 Otwarte pozostaje pytanie o wzajemne następstwo pieczęci rady Starej Częstochowy oraz pieczęci z datą 1512. Naszym zadaniem pieczęć z datą 1512 powstała później niż pieczęć rady Starej Częstochowy.

Oprócz dwóch opisanych wyżej odcisków pieczęci burmistrz Częstochowy przesłał zwierzchnikom do Piotrkowa rysunek herbu miasta139 (fot. nr III/III). Herb ten z uwagi na kształty baszt obronnych, kolorystykę pola, a także z powodu wprowadzenia Orła Białego w przestrzeń otwartego przejazdu bramy miejskiej powinien być wykorzystany do pogłębionych studiów nad przeobrażeniami godła częstochowskiego. Rysunek herbu powstał zapewne na podstawie wyobrażenia pieczęci z datą 1512. Załączniki źródłowe przygotowane w Częstochowie i przesłane do Piotrkowa zapewne były inne niż materiały, które przekazano do KRSW i do Petersburga. Badania P. Bokoty i S. K. Kuczyńskiego w Petersburgu ujawniły, iż do KRSW wpłynął rysunek pieczęci (?) Częstochowy z datą 1512, który także wcześniej (w raporcie z 1846 r.) przesłany został władzom zwierzchnim140.

Do ciekawych wniosków prowadzi obserwacja materiałów, które zgromadzono w magistracie Kłobucka141. Załącznikiem ikonograficznym do raportu były rysunki trzech pieczęci miejskich. Jedna z nich powstała w okresie okupacji pruskiej (fot. nr III/66). Jej oryginał, czyli odcisk lakowy uwierzytelniał dokument z 1796 r.142 Pozostałe odrysy pieczęci staropolskich zastanawiają. Ich treści w kopiach piotrkowskich143 w istotnych szczegółach różniły się od rozpoznanych pieczęci władz miejskich. Pierwszy odrys ukazywał pieczęć wójtowską Kłobucka (fot. nr III/65). Trzy elementy144, tj. kształt, treść wyobrażenia i data odróżniały pieczęć z odrysu od znanych nam stempli. Drugi odrys sporządzono zapewne ze znanej nam 138 M. Haisig, Herb miasta Częstochowy…, s. 184-185; M. Antoniewicz, Problem zachowania historycznego herbu miasta Częstochowy w latach okupacji hitlerowskiej, [w:] Heraldyka polska w okresie II wojny światowej (1939-1945). Materiały sesji naukowej Włocławek 14-15 października 2004 roku, pod red. S. K. Kuczyńskiego, Włocławek 2005, s. 184; tegoż, Heraldyka Częstochowy w okresie przedrozbiorowym, [w:] Częstochowa. Dzieje miasta i klasztoru jasnogórskiego, t. I, Często-chowa 2002, s. 542; tegoż, Herb Częstochowy w okresie rozbiorów, [w:] Częstochowa. Dzieje miasta i klasztoru jasnogórskiego w okresie niewoli 1793-1918, t. II, Częstochowa 2005, s. 500. 139 APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 55, k. 30. 140 W archiwaliach petersburskich – materiały z kwerend P. Bokoty; S. K. Kuczyński, Polonica heraldyczne…, s. 207. 141 APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 55, k. 35-36; W archiwaliach petersburskich – materiały z kwerend P. Bokoty; S. K. Kuczyński, Polonica heraldyczne…, s. 206. 142 M. Antoniewicz, Herb miasta Kłobucka, [w:] Kłobuck. Dzieje miasta i gminy (do roku 1939), pod red. F. Kiryka, Kraków 1988, s. 419-420; M. Kaganiec, Herby miast województwa śląskiego, Katowice 2007, s. 91. 143 Opisy P. Bokoty mogą wskazywać, iż rysunki przesłane z Piotrkowa do Warszawy, a później do Petersburga różniły się od znanych nam ich wersji piotrkowskich. Piotr Bokota nie opisał drugiego kapelusza na pieczęci wójtowskiej i nie zauważył dwóch dat (1609 i 1610). 144 Publikowane pieczęcie były okrągłe, a rysunek ukazuje pieczęć o kształcie owalnym. Publikowane pieczęcie ukazują NMP z Dzieciątkiem na obłokach i kapelusz kanonicki poniżej, a rysunek z doku-mentacji rządu gubernialnego – NMP z Dzieciątkiem w obłokach i dwa kapelusze (jeden nad drugim) pod wyobrażeniem NMP. Publikowane pieczęcie wyposażone były w datę 1773 i sygle po obu stronach kapelusza, a odrys z dokumentacji z poł. XIX w. ma datę 1609 nad wyobrażeniem NMP.


pieczęci ogólnomiejskiej (fot. nr III/64). Rysownik usiłował wiernie oddać kształt kapelusza, ale inaczej niż na staropolskich odciskach wykreślił krawędź kartusza herbowego. Ponadto uzupełnił on legendę pieczęci o datę 1610.

Po ujawnieniu tak dużej liczby odmiennych rozwiązań musimy zadać pytanie o wiarygodność odrysów pieczęci, które przesłano z magistratu Kłobucka do rządu w Piotrkowie. Możemy przecież stwierdzić, iż różnice są konsekwencją swobodnego podejścia kopisty do treści kopiowanego zabytku. Jednakowoż wiemy, że rysownik wiernie odtworzył pieczęć z okresu okupacji pruskiej, czyli powtórzył jej wszystkie istotne szczegóły. Być może (i ten problem pozostawiam badaczom sfragistyki kłobuckiej) kopista rzeczywiście dysponował nieznanymi dziś pieczęciami miejskimi z 1609 i z 1610 r.

Odciski w laku i w tuszu wykonane trzema typariuszami dołączono do raportu burmistrza z Przyrowa145. Na oddzielnej karcie odciśnięto pieczęcie z 1781, 1792, a także z 1810 r.

Lakowy odcisk pieczęci miejskiej z 1735 r.146 wzbogacał raport magistratu Olsztyna147. Odcisk olsztyński (z dokumentacji aktowej rządu gubernialnego piotrkowskiego) został źle wykonany. Godło herbu miejskiego jest tylko częściowo czytelne. Dobrze widoczna jest legenda z datą.

Kwerendy źródłowe prowadzone były także w miastach guberni kaliskiej. Raporty przesyłane z magistratów tychże do KRSW oraz do rządu guberni kaliskiej ukazują bezradność większości burmistrzów i ich współpracowników wobec polecenia „wyśledzenia” pieczęci i herbów miejskich. Dawnych pieczęci i herbów nie mogli „wyśledzić” urzędnicy148 z Błaszek, Bolesławca, Burzenina, Dąbia, Działoszyna, Grabowa, Grzegorzewa, Lututowa, Ozorkowa, Parzęczewa, Piątku, Poddębic, Praszki, Stawu, Szadku, Turku, Warty, Wieruszowa i ze Złoczewa.

Obok odpowiedzi negatywnych powstawały raporty, w których odnotowano informacje o historycznych herbach. Herbem miejskim (w odpowiedzi z dnia 12/24 października 1867 r.) pochwalił się burmistrz Kłodawy149. Opis herbu świadczy, iż burmistrz kłodawski przedstawił rysunek, który umieszczony został na dokumencie Augusta II z 1720 r.150 (zob. s. III/56). O pieczęciach z czasów przedrozbiorowych informowali151 burmistrzowie Brudzewa, Izbicy Kujawskiej, Kazimierza, Konina, Słupcy, Stawiszyna, Ślesina i Tuliszkowa.

145 APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 55, k. 32; W archiwaliach petersburskich – materiały z kwe-rend P. Bokoty; S. K. Kuczyński, Polonica heraldyczne…, s. 206; H. Seroka, Herby miast małopolskich do końca XVIII wieku, Warszawa 2002, s. 144-145. 146 H. Seroka, Herby miast małopolskich…, s. 141. 147 APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 55, k. 34; S. K. Kuczyński, Polonica heraldyczne…, s. 206. 148 W archiwaliach petersburskich – materiały z kwerend S. K. Kuczyńskiego; S. K. Kuczyński, Polo-nica heraldyczne…, s. 205. 149 „…herb Kłodawy przedstawia dwie baszty ostro zakończone, złączone na górze półkolisto…” – w archiwaliach petersburskich – materiały z kwerend S. K. Kuczyńskiego. 150 AGAD, Dokumenty pergaminowe, sygn. 3022; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich do końca XVIII wieku, Warszawa 2000, nr C 15a. 151 W archiwaliach petersburskich – materiały z kwerend S. K. Kuczyńskiego.


W dniu 21 października/2 listopada 1867 r. raport przesłał magistrat Sieradza. Jego merytoryczną część tworzył rysunek herbu miasta ze Starożytnej Polski…152 Michała Balińskiego oraz Tymoteusza Lipińskiego153. Odrys herbu miejskiego ze Starożytnej Polski…154 wypełnił również opracowanie przygotowane w magistracie Wielunia w 28 października/9 listopada 1867 r. W korespondencji z Wielunia znalazł się także lakowy odcisk pieczęci, który wykonano typariuszem z XVI w.155 Wyobrażenie pieczęci szesnastowiecznej różniło się znacznie od godła z publikacji M. Balińskiego i T. Lipińskiego. Z Wielunia przesłano więc dwie wykluczające się propozycję, tj. mur miejski z trzema wieżami o otwartej bramie z 1843 r. i samotną wieżę wśród ornamentu roślinnego z XVI w.

W materiałach petersburskich – co wydaje się dziwne – nie zarchiwizowano raportu z Łęczycy. Brak materiałów źródłowych nie wstrzymał jednak prac nad projektem herbu dla Łęczycy. W 1870 r. był on gotowy156.

W styczniu 1868 r. raporty przesłały magistraty Kalisza (6/18 stycznia)157 i Dobrej (10/22 stycznia)158 oraz burmistrz Uniejowa (12/24 stycznia)159. Z Kalisza do Warszawy wysłany został najprawdopodobniej odcisk lakowy „najdawniejszej” pieczęci miasta z trębaczem stojącym nad wrotami160. Do opracowania z Uniejowa dołączony został dokument z 1809 r. uwierzytelniony odciskiem pieczęci miejskiej z XVIII w.

Inaczej skonstruowany został raport magistratu Dobrej. W raporcie zawarto dane o poszukiwaniach herbów miejskich, które prowadzono przed 1867 r. Z raportu władz Dobrej wiemy, że 12 czerwca 1827 r. komisarz obwodu kaliskiego na prośbę KRSW usiłował ustalić herb miasta. Komisarz zobowiązał burmistrza, aby ten przesłał zwierzchnikom odcisk dawnej pieczęci. Sugerował, aby burmistrz oderwał pieczęć lub pieczęcie od dawnych dokumentów. Burmistrz Dobrej przygotował odpowiedź w ciągu czterech dni i do Kalisza przesłał dwa odciski pieczęci, które nazywał w korespondencji „herbami miasta”. Dołączył do nich obszerny wywód historyczny. Pierwsza pieczęć pochodziła według burmistrza z 1677 r., a ozdobiona była „znakiem wieprza” i – jak słusznie wywodził burmistrz – służyła miastu w czasie, gdy jego posesorami byli Mączyńscy. Burmistrz w tej części wywodu popełnił pomyłkę, choć nieistotną dla analizowanego tu problemu. Błędnie odczytał datę w legendzie pieczęci. Typariusz pieczęci wykonany został bowiem w 1627 r. (zob. s. III/42-43). Druga pieczęć (opisana w raporcie burmistrza) miała datę 1785 152 M. Baliński, T. Lipiński, Starożytna Polska pod względem historycznym, jeograficznym i staty-stycznym opisana przez…, t. I, Warszawa 1943, s. 201 (rys. i opis herbu), s. 205 („…herb miasta wyobraża zwykłą bramę miejską z otwartemi wrotami, na której stoją trzy wieże. Nad środkową i naj-niższą z nich wzlatuje orzeł biały…”). 153 W archiwaliach petersburskich – materiały z kwerend S. K. Kuczyńskiego. 154 M. Baliński, T. Lipiński, Starożytna Polska…, t. I, s. 239 (rys. herbu). 155 W archiwaliach petersburskich – materiały z kwerend S. K. Kuczyńskiego. 156 Tamże. 157 Uwagi o raporcie z 1868 r. znajdują się w korespondencji z 1894 r. (zob. s. III/179-180). 158 W archiwaliach petersburskich – materiały z kwerend S. K. Kuczyńskiego. 159 Tamże. 160 APŁódź, RGKaliski, WA, sygn. 1024, k. 23.


i Junoszę na polu. W tym przypadku autor opracowania również poprawnie powiązał ją z dziejami miasta. Zauważył, iż powstała ona w czasie, gdy właścicielem miasta był Gałecki. Burmistrz Dobrej w 1827 r. nie chciał rozstrzygnąć, który z opisanych znaków powinien stać się herbem miasta. W dalszej części raportu burmistrz streścił przebieg badań nad herbem miasta, które prowadzono w 1846 r.

Rezultaty kwerend, jakie przeprowadzono siłami magistratów od października 1867 do stycznia 1868 r. uznane zostały przez władze gubernialne za niedostateczne. Z tego powodu na prośbę niektórych rządów gubernialnych podjęte zostały badania w zbiorach kilku ówczesnych archiwów akt dawnych. Kwerendy przeprowadzono w Kaliszu, Łomży, Płocku, Radomiu oraz w Warszawie161. Zwrócono się także do E. R. Goldmanna z poleceniem przeprowadzenia kwerend i przedłożenia raportu o przywilejach herbowych miast oraz o pieczęciach miejskich162. Archiwariusz Goldmann zapewne nie przygotował raportu na czas. Wiemy, że 10/22 maja 1868 r. Goldmann zwrócił się z prośbą do magistratu Piotrkowa163, aby ten wyznaczył osobę do przeprowadzeni kwerend w dokumentacji miejskiej i do przygotowania raportu, którego on w oparciu o archiwalia ziemskie nie mógł sporządzić. Piotr Bokota oraz S. K. Kuczyński nie odnaleźli w archiwum w Petersburgu raportu z kwerend w archiwum piotrkowskim.

Dla miast z obszaru Polski centralnej duże znaczenie miał raport archiwariusza akt dawnych kaliskich Józefa Szaniawskiego z czerwca 1868 r. Józef Szaniawski poszukiwania odcisków pieczęci miast prowadził w aktach miejskich (Konina, Sieradza, Słupcy oraz Szczercowa), w księgach szlacheckich urzędów grodzkich (kaliskich, konińskich, sieradzkich, wieluńskich), w księgach urzędów ziemskich (sieradzkich, wieluńskich) oraz w popruskich aktach sieradzkich164. W maju 1868 r. raport z badań w archiwum akt dawnych w Płocku przedstawił Dzierżanowski165. Ujawnił w nim kilka pieczęci niezwykle rzadkich, nie notowanych we współczesnej literaturze sfragistycznej.

Dzięki badaniom archiwariusza Józefa Szaniawskiego odnalezione zostały pieczęcie Bolesławca (odciski z 1716 i z 1767 r.), Burzenina (odcisk z 1805 r.), Dobrej (odcisk z 1713 r. z herbem Świnka); Działoszyna (odciski z 1741, 1746 oraz

161 P. Bokota, Materiały do dziejów miast…, s. 95. 162 Polecenie przeprowadzenia badań archiwalnych wydano w Warszawie na przełomie stycznia i lutego 1868 r. Do Piotrkowa polecenie dotarło 10/22 lutego 1868 r. Wydał je prezes kaliskiego trybunału cywilnego. Goldmann otrzymał pismo o treści: „…Prezes Trybunału Cywilnego w Kaliszu, Kalisz d 10/22 lutego 1868 r. na przedstawienie P. Adiutanta z d 6/18 bm… oświadczam, że główną treścią reskryptu Komisji Rządowej Sprawiedliwości jest … dostarczenie odpisów, przywilejów, dokumentów oraz odcisków pieczęci, dotyczących herbów gubernialnych (zdaje się dawnych województw lub ziem) oraz herbów miejskich. Takie odpisy i odciski o ile znajdzie w swojem Archiwum, P. Adiutantowi nadeśle. O ile sądzi, że mogą się znajdować w różnych magistratach miast zniesie się w tym względzie z temiż magistratami…” – APPiotrków, AM Piotrkowa, sygn. II/1, k. 179-180. 163 APPiotrków, AM Piotrkowa, sygn. II/1, k. 179. 164 W archiwaliach petersburskich – materiały z kwerend S. K. Kuczyńskiego; S. K. Kuczyński, Polo-nica heraldyczne…, s. 205. 165 Dobrzyń nad Wisłą, Bobrowniki, Skępe, Lipno, Dobrzyń nad Drwęcą, Dobrzyń nad Wisłą, Kowal – materiały z kwerend P. Bokoty; S. K. Kuczyński, Polonica heraldyczne…, s. 207.


z 1750 r.); Lutomierska (odciski z 1752 i z 1783 r.); Łasku (odciski z 1770, 1773 oraz z 1775 r.); Pajęczna (odciski z dwóch tłoków: tłok pierwszy z 1662, tłok drugi z 1770 r.); Praszki (odciski z 1648, 1676 i z 1778 r.), Radomska (odciski z 1622, 1703 i z 1777 r.); Sieradza (odciski z trzech tłoków: tłok pierwszy z 1696 r., tłok drugi z 1799 r., tłok trzeci z datą 1803 – odcisk z 1804 r.); Stawu (odciski z 1743, 1748 i z 1761 r.); Szadku (odciski z 1691 i z 1803 r.), Szczercowa (odciski z dwóch tłoków z 1671 i z 1716 r.); Turku (odciski z 1762, 1764, 1778 i z 1781 r.); Uniejowa (odciski z dwóch tłoków: tłok pierwszy z 1761 i z 1780 r., tłok drugi z 1766, 1778 oraz z 1780 r.); Warty (odciski z dwóch tłoków: tłok pierwszy z 1689 i z 1757 r., tłok drugi z 1800 i z 1803 r.); Widawy z 1562 r. (odciski z 1761, 1763 i z 1772 r.); Wielunia (odcisk z 1733 r.); Wieruszowa (odciski z 1660 i z 1776 r.); Wolborza (odcisk pieczęci wójtowskiej z 1791 r.) i Złoczewa (odcisk z 1805 r.).

Odnalezione zostały wtedy także pieczęcie miast Wielkopolski właściwej, które w II Rzeczypospolitej włączone zostały do województwa ze stolicą w Łodzi. Były to pieczęcie Koła (tłok z 1776 r. – odciski z 1778 i z 1787 r.), Konina (odciski z 1777 i z 1792 r.) i Słupcy (odcisk z 1752 r.). Ujawnione zostały także odbitki pieczęci małopolskich Krzepic (odciski z 1763 i z 1781 r.) oraz Mstowa (odcisk z 1773 r.), które w 2. poł. XIX w. związane były z gubernią piotrkowską.

Duży wysiłek włożony w przygotowanie materiałów heraldycznych został zmarnowany, a przynajmniej nie został wykorzystany zgodnie z jego pierwotnym przeznaczeniem. Małe miasta zdegradowane zostały do rangi osad i proces tworzenia herbów dla nich został z mocy prawa wstrzymany (zob. s. III/164). W gabinetach ekspertów heroldii w Petersburgu tworzono po 1868 r. herby tylko dla miast166. Nowe herby zaprojektowano dla Błaszek, Dąbia, Łęczycy, Ozorkowa, Sieradza, Turku, Warty, Wielunia i dla Zduńskiej Woli. Miejscowości te należały do guberni kaliskiej. Powinniśmy też pamiętać, iż powstały wówczas herby dla Kalisza, Koła, Konina i dla Słupcy, czyli dla tych miejscowości guberni kaliskiej, które po 1919 r. współtworzyły województwo ze stolicą w Łodzi. Mniej wiemy o projektach, które przygotowano dla miast167 guberni piotrkowskiej. Wiemy, że zaprojektowano herby dla Łodzi, Rawy i dla Tomaszowa. Gorąco dyskutowano nad godłem Piotrkowa.

Dla miast lokowanych w XIX w. zaprojektowano po 1868 r. oryginalne znaki. Niektóre z nich nawiązywały do herbów z lat 1847-1848. Tak powstały herby dla Ozorkowa, Tomaszowa i Zduńskiej Woli. Po 1868 r. powtórzono godła z „Albumu herbów…” także dla niektórych miast, które w przeszłości posługiwały się własnymi pieczęciami. Decyzja o wykorzystaniu symboli wykreowanych w latach 1847-1848 spowodowana była zapewne ograniczoną wiedzą o przedrozbiorowych pieczęciach. Wiemy, że w materiałach heroldii z lat 1867-1869 nie odnotowano np. dawnych pieczęci Błaszek, Dąbia oraz Łodzi. Dla tych trzech miejscowości powtórzono rozwiązania z lat 1847-1848. Szczególnie interesujący jest tu przypadek Turku, dla którego ponownie zaproponowano głowę Turka w turbanie, a wiemy, że Józef

166 W archiwaliach petersburskich – materiały z kwerend S. K. Kuczyńskiego. 167 W archiwaliach petersburskich – materiały z kwerend P. Bokoty; P. Bokota, Materiały do dziejów miast…, s. 95.


Szaniawski odnalazł pieczęć miejską z turem i włączył ją do swojego raportu. Jej wyobrażenie nie zostało uwzględnione przez ekspertów. Nie potrafimy podać przyczyny, dla której rozpoznane źródło zostało zignorowane.

Dla wielu miejscowości eksperci heroldii stworzyli znaki, które nawiązywały tylko do wyobrażeń z pieczęci przedrozbiorowych lub odwoływały się do propozycji zgłaszanych przez władze miejskie, ale wyprowadzonych z przesłanek innych niż wyobrażenia z pól dawnych stempli. Do zbudowania godła miejskiego Wielunia wykorzystano złotą bramę miejską o trzech basztach i białego Baranka Bożego ziemi wieluńskiej, któremu wyznaczono miejsce w otwartym przejeździe bramy. Do wyobrażeń z miejskich pieczęci przedrozbiorowych nawiązywały herby Warty (na polu błękitnym złoty mur miejski z bramą o trzech wieżach i Orzeł Biały bez korony poniżej budowli), Sieradza (na polu czerwonym srebrny mur miejski z bramą o trzech wieżach i Orzeł Biały nad środkową wieżą), a także Łęczycy (na polu srebrnym czerwony mur miejski o trzech wieżach, z których dwie skrajne nakryte dachami z czarnymi ptakami, a środkowa (niższa) blankowana z trębaczem w niebieskim kubraku). Projekty przygotowane dla Sieradza oraz dla Łęczycy mogły powstać na podstawie pieczęci przedrozbiorowych (Sieradz – pieczęć z XVIII w., Łęczyca – dwie pieczęcie z XIV w.) lub w oparciu o publikację M. Balińskiego oraz T. Lipińskiego.

Nie do końca czytelne są okoliczności, dla których ankieta heraldyczna z lat 1867-1869 nie została doprowadzona do finału. Wiadomo, że rysunki herbów powstawały w Petersburgu w 1869 (Błaszki, Dąbie, Konin, Ozorków, Słupca, Warta, Wieluń i Zduńska Wola), w 1870 (Koło, Łęczyca, Sieradz i Turek), a nawet jeszcze później w 1876 r.168 Prace na herbami nie zostały jednak zakończone przedłożeniem pakietu gotowych projektów do najwyższego zatwierdzenia. O takim epizodzie nie wspomniał generał-gubernator warszawski w pismach, w których jednoznacznie objaśniał przyczyny podjęcia nowych kwerend heraldycznych w 1894 r.

Po raz ostatni herby miejskie Królestwa Polskiego (Kongresowego) stały się przedmiotem zainteresowania władz rosyjskich na przełomie XIX i XX w.169 Badania nad herbami miast podjęte zostały na podstawie decyzji wydanej przez MSW170 i przekazanej do realizacji przez generał-gubernatora warszawskiego wszystkim gubernatorom, a za ich pośrednictwem naczelnikom powiatów oraz prezydentom miast. Pisma inicjujące nową ankietę heraldyczną wystawione zostały (s.s.) 20 czerwca 1894 r.171 Taką datę dzienną noszą dokumenty, które dotarły do gubernatorów w Kaliszu i w Piotrkowie.

168 S. K. Kuczyński, Polonica heraldyczne…, s. 207; Heroldia Królestwa Polskiego. Katalog wysta-wy…, s. 56-71. 169 J. Raciborski, Godło i pieczęcie Łodzi…, s. 18-19; S. K. Kuczyński, Polonica heraldyczne…, s. 209. 170 Decyzje MSW poprzedziła korespondencja między gubernatorem płockim, generał-gubernatorem warszawskim i heroldią w Petersburgu – P. Bokota, Materiały do dziejów miast…, s. 101. 171 APŁódź, RGKaliski, WA, sygn. 1024, k. 1-2; APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 2177, k. 1-2; P. Bokota, Materiały do dziejów miast…, s. 101 – gdzie data (s.s.) 20 lipca 1894 r. Rozbieżność w datacji dokumentów może wynikać ze słownictwa i z neografii rosyjskiej (июнь – czerwiec i июль – lipiec). Ponieważ w dniu 19 lipca 1894 r. własne pismo (na podstawie polecenia generał-gubernatora)


Generał-gubernator piśmie z 1894 r. inicjującym nową ankietę streścił historię dotychczasowych wysiłków zmierzających do odtworzenia herbów miast Królestwa Polskiego (Kongresowego). Wspominał w nim m. in. o decyzji carskiej z 1856 r., o korespondencji heroldmistrza z czerwca 1867 r., a także o akceptacji tejże przez namiestnika Królestwa Polskiego (Kongresowego). Poinformował też w skrócie o wynikach dotychczasowych kwerend, tj. o zebraniu kopii przywilejów herbowych i innych dokumentów, a także o odrzuceniu przez cara zgłoszonych już wcześniej projektów herbów miejskich.

Pismo generał-gubernatora z 1894 r. zawierało instrukcję, w jaki sposób należy przeprowadzić nowe badania. Raporty gubernialne (przesyłane do heroldmistrza departamentu heroldii) składać się miały z trzech części, tj. ze spisu miast, z opisu historyczno-statystycznego każdego miasta oraz z sugestii „co należałoby wyrazić lub uwiecznić w herbie miasta”172. W raportach przesyłanych z magistratów najbardziej rozbudowaną częścią były opisy historyczno-statystyczne. W opisach miast z obszaru guberni kaliskiej wielokrotnie podkreślono, iż dokładne dane na temat herbów przesłane zostały już we wcześniejszej korespondencji, a oryginały dokumentów zostały zdeponowane w archiwum akt dawnych w Kaliszu173. Akapity na temat herbu miejskiego pojawiały się zazwyczaj w ostatniej części sprawozdania magistrackiego.

Polecenie z Warszawy zostało przekazane przez gubernatorów naczelnikom powiatów oraz prezydentom miast. Gubernator kaliski przygotował pismo inicjujące ankietę na terenie guberni kaliskiej (s.s.) 19 lipca 1894 r.174 Kilka dni później podobne pismo przygotował gubernator piotrkowski. Naczelnicy powiatów oraz prezydenci Łodzi i Piotrkowa otrzymali je z datą (s.s.) 26 lipca 1894 r.175

Raporty naczelników powiatów guberni kaliskiej noszą różne daty176. Pierwsze opracowanie dotarło do rządu w Kaliszu od naczelnika powiatu konińskiego z datą (s.s.) 12 września 1894 r. Stosunkowo późno (s.s.) 30 listopada 1894 r. przygotowane zostało pismo w magistracie Kalisza. Dodatkowe wyjaśnienia w sierpniu oraz we wrześniu przesłali naczelnicy powiatów konińskiego i sieradzkiego. Naczelnicy powiatów guberni piotrkowskiej udzielali odpowiedzi także w różnych terminach. Pierwsze odpowiedzi (od naczelników powiatów łaskiego oraz piotrkowskiego) wpłynęły do rządu gubernialnego w Piotrkowie na pocz. sierpnia 1894 r.177 Nieco później napłynęły odpowiedzi od magistratu Piotrkowa i z powiatów brzezińskiego, przygotował gubernator kaliski, to jesteśmy przekonani, iż korespondencja z Warszawy do Kalisza musiała dotrzeć z datą czerwcową 1894 r. 172 APŁódź, RGKaliski, WA, sygn. 1024, k. 1-2; APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 2177, k. 1-2. 173 Słupca – APŁódź, RGKaliski, WA, sygn. 1024, k. 12v. 174 APŁódź, RGKaliski, WA, sygn. 1024, k. 5-5v. 175 APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 2177, k. 3. 176 W 2. poł. 1894 i na pocz. 1895 r. do gubernatora kaliskiego wpłynęły raporty z Konina (s.s. 12 września), Koła (s.s. 13 września), Turku (s.s. 30 września), Słupcy (s.s. 3 października), Wielunia (s.s. 15 października), Sieradza (s.s. 12 listopada), i z Łęczycy (s.s. 17 stycznia) – APŁódź, RGKaliski, WA, sygn. 1024, k. 5-5v, 7-7v, 9-10v, 12-12v, 15-15v, 20-21, 24-27. 177 Rząd w Piotrkowie otrzymał w sierpniu 1894 r. raporty powiatowe z Łasku (s.s. 4 sierpnia) oraz z Piotrkowa (s.s. 5 sierpnia) – APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 2177, k. 5-6.


częstochowskiego, łódzkiego i rawskiego178. Odpowiedzi we wskazanym terminie nie nadesłali naczelnicy powiatów będzińskiego i noworadomskiego oraz prezydent Łodzi. Po monicie z Warszawy gubernator piotrkowski w marcu 1895 r. wystosował do ociągających się polecenie pilnego wykonania zadania179. Zareagowali na nie naczelnicy powiatów. Do Łodzi zapewne w czerwcu 1895 r. wysłane zostało kolejne ponaglenie180.

Raporty przygotowane w 1894 r. poświęcone herbom miast z guberni kaliskiej były powierzchowne, ale zawierały odpowiedzi na wszystkie postawione pytania. Urzędnicy z Łęczycy, Konina, Koła, Turku oraz z Wielunia informowali, iż miasta te miały swoje historyczne herby. Podawali też ich ogólny wygląd. Autorzy opracowań nie opisywali okoliczności powstania herbów, pomijali także dane na temat źródeł, na podstawie których godła zostały ustalone. Informacje o treści znaku oraz o jego przesłaniu symbolicznym wyjątkowo odnajdujemy np. w raporcie przygotowanym w magistracie Turku. Władze miejskie tegoż dowodziły, iż ich godło (w ślad za nazwą miasta) powinno wskazywać na tura, czyli na „zwierzę zamieszkujące głębokie lasy, znajdujące się w tym rejonie”.

Obok raportów oszczędnych w treści odnajdujemy też utwory rozbudowane. Szczegółowe informacje o źródłach inspiracji, a także o staropolskich pieczęciach zawarto w raportach z Błaszek, Kalisza, Sieradza181 oraz ze Słupcy182. Autor raportu na temat herbu Kalisza opisał „najstarszą” pieczęć miejską, a także dołączył do raportu lakowy odcisk tejże183. Stwierdził, iż jej wyobrażenie tworzył trębacz nad wrotami184. Wspomniał także, iż w styczniu 1868 r. raport o takiej samej treści został przekazany do KRSW. Raport z magistratu Błaszek zawierał informację o pieczęci lakowej miasta z wyobrażeniem trzech baszt. Była ona odciśnięta pod dokumentem z czerwca 1807 r. W opracowaniu podkreślono także, że urzędnikom błaszkowskim nie udało się odnaleźć żadnego dokumentu z nadaniem herbu miejskiego w postaci znanej z przesłanej pieczęci185.

Luki w raportach magistrackich (brak rysunków) spowodowały, że gubernator kaliski zażądał dodatkowych informacji od naczelników powiatów konińskiego oraz

178 Piotrków (s.s. 30 sierpnia 1894 r.), powiaty: brzeziński (s.s. 14 października 1894 r.), częstochowski (s.s. 17 sierpnia), łódzki (s.s. 21 listopada), rawski (s.s. 16 listopada) – APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 2177, k. 10-11, 16v-18, 21. 179 APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 2177, k. 25-27. 180 Tamże, k. 35. 181 Podstawą wnioskowania uczyniono herb miasta z herbarza Bartosza Paprockiego oraz oznakę sieradzkiej straży pożarnej. W raporcie wspomniano też o wyobrażeniu „starej pieczęci” miejskiej – APŁódź, RGKaliski, WA, sygn. 1024, k. 20-21. 182 Władze miejskie przedłożyły rysunek godła ze „…starożytnej pieczęci miejskiej…” – APŁódź, RG-Kaliski, WA, sygn. 1024, k. 12-12v. 183 Podczas tworzenia zbiorczego raportu urzędnicy rządu kaliskiego analizowali lakowy odcisk pieczęci z raportu magistrackiego. Odczytali legendę (sigillum majus civitatis kalisiensis primeve fvndacionis) i jej tekst zacytowali we własnym opracowaniu –APŁódź, RGKaliski, WA, sygn. 1024, k. 65. 184 APŁódź, RGKaliski, WA, sygn. 1024, k. 23. 185 Tamże, k. 20.


sieradzkiego. Z Konina przyszła odpowiedź wzbogacona o rysunek „skopiowany z obrazu znajdującego się w aktach magistratu Konina”186. Naczelnik powiatu sieradzkiego przesłał natomiast projekty herbów Sieradza i Warty, które sporządzono na podstawie oznak straży pożarnej z Sieradza i z Warty187.

Pracownicy magistratów dwóch miejscowości lokowanych w XIX w., czyli Ozorkowa i Zduńskiej Woli188 nie mogli przedstawić historycznych herbów. Na tym etapie postępowania gubernator kaliski nie domagał się od nich poszerzenia informacji. Dopiero podczas kolejnych uzupełnień dokumentacji (zob. s. III/190) urzędnicy z tychże miejscowości zobowiązani zostali do przedstawienia koncepcji herbów oraz ich zaawansowanych projektów.

Problemy heraldyczne rozwiązywali też urzędnicy rządu guberni piotrkowskiej. Ich kłopoty wynikały z wartości źródłowej informacji uzyskiwanych z magistratów, z uwarunkowań historycznych i politycznych oraz z „osobistych zapatrywań” urzędników Królestwa Polskiego (Kongresowego) na rolę polskich herbów miejskich w systemie znaków monarchii Romanowów189. Herby miejskie – jak uważano – stać się miały przestrzenią manifestowania panowania rosyjskiego w Polsce. Rosyjskie barwy państwowe odnajdujemy w nowych herbach miast królestwa z przełomu XIX i XX w. Dla niektórych ośrodków guberni piotrkowskiej w ostatnich latach XIX i na pocz. XX w. zaprojektowano nowe herby o godłach, które informowały o rozwoju gospodarczym. Symbolikę przemysłową w herbach miejskich możemy uznać również za narzędzie propagandy ówczesnej władzy. Urzędnicy Królestwa Polskiego (Kongresowego) podkreślali, że wszelki rozwój gospodarczy miast, czyli de facto Polski był możliwy tylko dzięki protekcyjnej polityce Petersburga.

Przy tak zdefiniowanych funkcjach propagandowych herbów miast szczególnej uwagi wymagały prace nad symbolem Piotrkowa. Materiały na ten temat wypełniają znaczną część poszytu 2177 akt rządu gubernialnego. Pierwszy raport z Piotrkowa sporządzony został (s.s.) 30 sierpnia 1894 r.190 Składał się z prezydenckiego pisma przewodniego i z dołączonego do niego opisu historyczno-statystycznego Piotrkowa z konkluzją heraldyczną. Autor opisu stwierdził191, iż za podstawę do skonstruowania nowego herbu miejskiego przyjąć należy piotrkowską pieczęć z XV w. z legendą sigillum majus civitatis petricoviensis (fot. nr III/3) z dokumentu z 1531 r. Na podstawie wyobrażenia tej pieczęci autor raportu wnioskował, aby herbem Piotrkowa uczynić Orła Białego niekoronowanego na czerwonym polu.

Władze dwóch miast z powiatu łaskiego, tj. Łasku oraz Pabianic uznały, iż ich herby powinny nawiązywać do istotnych faktów z historii miast, w tym do miejskich symboli przedrozbiorowych. Dla Łasku przyjęto Korabia Łaskich. Argumentowano, 186 Tamże, k. 3-3v. 187 Tamże, k. 32. 188 Tamże, k. 21, 27. 189 Konstanty Miller, gubernator piotrkowski stwierdził, iż herby miast powinny tworzyć „…takie emblematy, które są ściśle związane z panowaniem i działalnością administracyjną Imperium Rosyj-skiego…” – cytat za: J. Raciborski, Godło i pieczęcie Łodzi…, s. 20-21. 190 APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 2177, k. 12-15v. 191 Tamże, k. 15v.


iż od rodziny Łaskich miasto otrzymało swoją nazwę192. Nie wiemy, czy ta decyzja podyktowana była wiedzą o przedrozbiorowych pieczęciach Łasku, czy też wynikała – niezależnie od heraldyki miejskiej – z rozpoznanych dziejów ośrodka. Magistrat Pabianic sugerował natomiast, aby herbem miasta uczynić zamek wzniesiony przez Władysława Hermana w Pabianicach w XI w. Drugi projekt herbu przygotowany w Pabianicach tworzyły trzy złote korony otwarte na białym polu193. Opatrzono go komentarzem, iż w przeszłości miasto posługiwało się herbem kapituły krakowskiej.

Władze miejskie Brzezin przesłały raport z datą (s.s.) 14 października 1894 r., z którego wynika, iż urzędnicy magistraccy w ostatnich latach XIX w. nie mogli odtworzyć historycznego herbu miejskiego. Nie potrafili też wskazać szczególnych cech miejscowości, które należałoby uwiecznić w przyszłym godle miejskim za pomocą przedmiotów heraldycznych.

Magistrat Zgierza w raporcie z (s.s.) 21 listopada 1894 r. sugerował, aby przyszły herb Zgierza tworzyło godło wskazujące jednocześnie na rozwój przemysłu, a także na przychylność władz carskich, dzięki którym – jak silnie podnoszono w opracowaniu – w 1. poł. XIX w. powstało Nowego Miasta w Zgierzu. Do raportu ze Zgierza najprawdopodobniej dołączono też projekt herbu194. Być może był on wstępnym szkicem, który dopiero w 1896 r. przemieniono w skończone dzieło195.

Zainteresowanie historyków musi wzbudzić raport z (s.s.) 17 sierpnia 1894 r., który przygotowano w Częstochowie196. Jego autor skoncentrował się na związkach Częstochowy (miasta) z klasztorem i z sanktuarium maryjnym na Jasnej Górze. Opisał obraz („ikonę”) jasnogórskiej NMP z Dzieciątkiem. Poprowadził narrację tak, aby oczywista stała się konkluzja, iż godłem miejskim uczynić należy wyobrażenie klasztoru.

Stosunkowo późno, tj. z datą (s.s.) 26 czerwca 1895 r. przygotowany został raport Władysława Pieńkowskiego, prezydenta Łodzi. Do pisma przewodniego dołączone było uzasadnienie dla projektu herbu miasta. Nowy symbol Łodzi nie nawiązywał do staropolskiej tradycji heraldycznej197. Rysunek herbu (projekt) wykonał architekt miejski, a autorami koncepcji znaku byli prezydent miasta oraz współpracujący z nim członkowie magistratu („ratmani”). W piśmie prezydenta Pieńkowskiego zwraca uwagę akapit, w którym tenże wyjaśnił przyczyny, dla których w 1895 r. stworzono herb miejski Łodzi od podstaw, a nie podjęto próby zrekonstruowania znaku przedrozbiorowego. Prezydent argumentował, iż Łódź żadnego herbu nie posiadała. Dodał też, że pracownicy magistratu nie odnaleźli wiarygodnych wiadomości historycznych o herbie miejskim w przeszłości. W tej części raportu Władysław Pieńkowski skłamał. Herb miejski Łodzi o godle zbliżonym do rozwiązań przedrozbiorowych (obok herbu guberni piotrkowskiej)

192 Tamże, k. 7v. 193 Tamże, k. 8-9. 194 Tamże, k. 22v-23; M. Adamczewski, Pieczęcie i herby Zgierza (XVI w.-1945 r.)…, s. 114-116. 195 W archiwaliach petersburskich – materiały z kwerend S. K. Kuczyńskiego. 196 APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 2177, k. 10-10v. 197 Tamże, k. 36-52; J. Raciborski, Godło i pieczęcie Łodzi…, s. 19.


współtworzył w 1888 r. oprawę graficzną „Lodzer Zeitung”. Ponadto – co istotne – jedną z jego stron utworzono z portretów osób zasłużonych dla Łodzi. Ich obrazy rozmieszczono w medalionach i ozdobiono dwoma herbami, tj. herbem guberni piotrkowskiej (trzy romby) i herbem miejskim Łodzi (łódka na wzburzonych falach). Galerię zasłużonych dla Łodzi w „Lodzer Zeitung” otwierała podobizna prezydenta Pieńkowskiego198.

Otwarte pozostaje pytanie, czy prezydent Łodzi świadomie skłamał w raporcie, czy też naprawdę sądził, iż miasto, którym zarządzał, nie posiadało historycznego znaku. Być może uważał, iż herb „rolniczej Łodzi” źle identyfikował wielkie miasto przemysłowe. Prezydenci i burmistrzowie innych miast fabrycznych także byli dumni z rozwoju przemysłowego swoich ośrodków. Na przełomie XIX oraz XX w. projektowali oni herby (np. Zduńska Wola, Zgierz), których godła jednoznacznie wskazywały na wielkoprzemysłowy postęp. W tym przypadku ich upodobania były zbieżne z interesem władz państwowych.

Materiały przesyłane z magistratów były analizowane przez urzędników rządu w guberni Piotrkowie. Dostrzeżono błędy, a przede wszystkim braki w nadsyłanej dokumentacji. W dniu (s.s.) 28 listopada 1895 r. gubernator piotrkowski sformułował polecenie pilnego dokończenia postępowania i wysłał je do podległych naczelników powiatów oraz do prezydentów miast199. Ponaglenie przygotowane zostało w reakcji na pismo generał-gubernatora warszawskiego z datą (s.s.) 27 października 1895 r.200

Gubernator piotrkowski w piśmie z (s.s) 28 listopada szczególnie krytycznie odniósł się do propozycji przesłanej z Piotrkowa (zob. s. III/180). Apelował, aby projektujący znak Piotrkowa kierowali się w swych dalszych pracach koncepcyjnych „przesłankami historycznymi”. Gubernator piotrkowski pod pojęciem „przesłanki historyczne” rozumiał sytuację polityczną Królestwa Polskiego (Kongresowego). Zasugerował też, aby projektujący herb miasta gubernialnego odstąpili od treści tak niepoprawnych politycznie. Symbolem niepoprawnym w przekonaniu gubernatora piotrkowskiego był Orzeł Biały.

Naczelnicy powiatów oraz prezydenci miast zareagowali na pismo gubernatora piotrkowskiego. W raportach naczelników z pocz. grudnia 1895 r.201 znalazły się już zamknięte koncepcje nowych znaków miejskich (Brzeziny, Zduńska Wola), a także rysunki herbów oparte na historycznych przesłankach (Będzin, Łask, Pabianice, Rawa). Zastanawia, iż w nadesłanych wówczas odpowiedziach nie było raportu z powiatu łódzkiego, czyli opracowania z magistratu zgierskiego. Podejrzewamy, iż projekt przygotowany przez pracowników magistratu zgierskiego w 1894 r. spodobał się gubernatorowi Konstantemu Millerowi i nie wymagał poprawek lub uzupełnień. Z uwagi na datę 1896202, którą umieszczono (obok podpisów prezydenta Zgierza oraz

198 „Lodzer Zeitung”, r. 1888, (2 grudnia 1888 r.). 199 APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 2177, k. 54-55v. 200 Tamże, k. 53. 201 Pisma naczelników będzińskiego (s.s. 11 grudnia), brzezińskiego (s.s. 9 grudnia), łaskiego (s.s. 8 grudnia), rawskiego (s.s. 8 grudnia) – APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 2177, k. 57-59, 62-63. 202 W archiwaliach petersburskich – materiały z kwerend S. K. Kuczyńskiego.


rajców) na ostatecznym projekcie herbu Zgierza, podejrzewamy, iż nad koncepcją z 1894 r. pracowano dalej, a jej końcową wersję przedstawiono dopiero w 1896 r.

Na uwagę zasługuje nowy raport z Piotrkowa z datą (s.s.) 9 grudnia 1895 r.203 Pracownicy magistratu tym razem (po napomnieniu zwierzchnika z s.s. 28 listopada) zasugerowali, aby znak miejski Piotrkowa tworzył zamek o otwartej bramie z trzema basztami nad linią muru. Oprócz umocnień obronnych godło Piotrkowa w jego nowej wersji współtworzyły jeszcze litera P i Orzeł Biały nad środkowa wieżą. Herb Piotrkowa z (s.s.) 9 grudnia 1895 r. nawiązywał do wyobrażenia pieczęci sądu miejskiego pierwszej instancji z 1792 r. (fot. nr III/28) oraz piotrkowskich pieczęci miejskich z pocz. XIX w.

Twórca nowej koncepcji znaku miał świadomość, iż tak rozbudowany herb Piotrkowa może zostać ponownie zakwestionowany przez urzędników piotrkowskich władz gubernialnych. W projekcie w dalszym ciągu występował przecież Orzeł Biały. Z tego powodu w opisie znaku znalazły się informacje o jego wcześniejszych zastosowaniach akceptowanych wcześniej przez władze państwowe204. Autor raportu poinformował o wykorzystaniu takiego godła Piotrkowa do udekorowania miasta (łuk triumfalny) na przyjazd „głównego naczelnika kraju”205. Wspomniał też, iż propozycja wykorzystania tego znaku miejskiego zgłoszona została przez „urzędnika rządu gubernialnego”. W raporcie znalazło się nawet jego nazwisko. Te przesłanki – zdaniem raportującego – powinny wystarczyć do zaakceptowania nowego projektu.

W ślad za raportem z (s.s.) 9 grudnia z magistratu piotrkowskiego wysłane zostało do gubernatora piotrkowskiego jeszcze jedno pismo206 z datą (s.s.) 15 grudnia 1895 r., w którym urzędnicy miejscy ponownie złożyli propozycję stworzenia godła Piotrkowa z obrazu zamku o trzech wieżach i o otwartych wrotach, i z Orła Białego nad budowlą miejską. Wzorem dla tego godła miał być rysunek herbu miejskiego opublikowany w „Roczniku Piotrkowskim” w 1871 r. Zmiana podstawy źródłowej nie dziwi. Autor raportu tym razem odwołał się do słowa drukowanego. Przywołanie publikacji, czyli dzieła skontrolowanego już przez carskich cenzorów pod względem poprawności politycznej i obyczajowej mogło wzmocnić wywód władz Piotrkowa, a jednocześnie wytrącić argumenty przeciwnikom herbu.

Nasze zdziwienie wzbudził drugi akapit pisma z (s.s.) 15 grudnia 1895 r. Zwrócono w nim uwagę, iż nowa propozycja godła miejskiego miała zastąpić projekt przedłożony (s.s.) 9 grudnia, w którym postulowano stworzenie herbu z Orła Białego na czerwonej tarczy, co „wyobrażało herb byłego Rządu Polskiego”. Raport z dnia (s.s.) 15 grudnia 1895 r. pomylił odpowiedzi, jakie sformułowano w magistracie piotrkowskim. Przywołał ustalenia z (s.s.) 30 sierpnia 1894 r., ale datował je błędnie na dzień (s.s.) 9 grudnia 1895 r.

203 APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 2177, k. 56. 204 Tamże. 205 Autor nie odnotował daty pobytu „…głównego naczelnika kraju…” w Piotrkowie. Z tego powodu nie możemy odnaleźć opisu zdarzenia w dokumentacji miasta. 206 APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 2177, k. 60-60v.


Do raportu piotrkowskiego z (s.s.) 9 grudnia 1895 r. nie dołączono rysunku. Sprowokowało to reakcję gubernatora. W piśmie z (s.s.) 12 stycznia 1896 r. zażądał on natychmiastowego dokończenia prac, a jednocześnie wyraził duże uznanie dla dojrzałości politycznej władz Piotrkowa. Pochwalił zmienioną koncepcję znaku. Uważał, iż nowa propozycja miała szanse na realizację, czyli na przekształcenie się w herb miasta207.

Końcowy projekt herbu został przygotowany w Piotrkowie (s.s.) 16 stycznia 1896 r.208 Stworzył go architekt miejski Piotrkowa, a podstawą były „historyczne dane”. Rysunkowi towarzyszyły informacje na temat przesłania symbolicznego poszczególnych elementów godła. Zawarto je w „Opisaniu znaczenia dawnego herbu miasta Piotrkowa”. „Opisanie…” opracował również architekt miasta Piotrkowa209 i (s.s.) 3 lutego 1896 r. dołączył je do rysunku herbu. Wzorem dla projektu był herb Piotrkowa z „Rocznika Piotrkowskiego” z 1871 r. Autor uzasadnienia w opisie znaku wspomniał o zębatym murze miejskim, o trzech wieżach, o bramie z otwartymi wrotami, w której umieszczona została litera P. Architekt opisał Orła Białego nad środkową wieżą. Zwrócił uwagę na tarczę herbową na piersi Orła. Dostrzegł na niej wyobrażenie osła (tak Or.). Po przedstawieniu przedmiotów z godła Piotrkowa architekt miejski wyjaśnił ich przesłanie symboliczne. Dowodził, iż Orzeł Biały informował o królewskim mieście. Nie wytłumaczył natomiast okoliczności, dla których wprowadzono „osła” na pole pieczęci miejskiej. Problem ten usiłowano zgłębić. W „Opisaniu…” znajdujemy akapit, w którym poinformowano czytelników o przeprowadzeniu specjalnych badań na temat „osła” z pieczęci. Nie przyniosły one rozwiązania zagadki.

Publikacja godła miejskiego w „Roczniku Piotrkowskim”, a w konsekwencji projekt herbu Piotrkowa ze stycznia 1896 r. nawiązywały do wyobrażenia pieczęci piotrkowskiego sądu miejskiego pierwszej instancji z 1792 r., a owym tajemniczym „osłem” z opisu architekta miejskiego był Ciołek Stanisława Augusta (zob. s. III/86). Otwarte pozostaje pytanie, czy opublikowany wzorzec z 1871 r. zbudowany został w oparciu o oryginalny odcisk pieczęci, czy też wykorzystano badania i materiały archiwariusza Goldmanna z 1867 r. (zob. s. III/165-166).

W archiwaliach petersburskich przechowywany jest projekt herbu Piotrkowa z końca XIX w. Tworzyły go mur z bramą oraz litera P alfabetu rosyjskiego (grażdanki)210. Propozycja z dokumentacji petersburskiej różniła się od koncepcji zgłoszonej przez władze Piotrkowa w styczniu 1896 r. Powstanie zrusyfikowanego projektu herbu miejskiego wiążemy z sugestiami Konstantego Millera, gubernatora piotrkowskiego, które wyraził on w piśmie z (s.s.) 12 lutego 1896 r. do generał-gubernatora warszawskiego. Gubernator Miller proponował, aby usunąć z projektu

207 Tamże, k. 69. 208 Tamże, k. 70. 209 Tamże, k. 72. 210 S. K. Kuczyński, Polonica heraldyczne…, s. 210.


herbu Piotrkowa polskiego Orła Białego, a literę P alfabetu łacińskiego zastąpić literą П grażdanki211.

Inne magistraty, które przedłożyły koncepcje znaków, lecz nie wizualizowały ich w formie gotowych projektów, po napomnieniu z listopada 1895 r. pośpiesznie przygotowywały i przesyłały uzupełnienia. W dniu (s.s.) 8 grudnia 1895 r. naczelnik powiatu łaskiego przesłał cząstkowy raport. Zawierał on projekt herbu miejskiego Łasku. Jego godło tworzył Korab212. Także (s.s.) 8 grudnia 1895 r. przesłany został rysunek herbu Rawy Mazowieckiej213. W dniu (s.s.) 9 grudnia 1895 r. gotowe były projekty herbów Brzezin i Tomaszowa214. W obu przypadkach powstały nowe znaki odwołujące się do przemysłowych i rolniczych zajęć mieszkańców215. W dniu (s.s.) 11 grudnia 1895 r. przygotowany został rysunek herbu Będzina (fot. nr III/V). Opracował go architekt powiatu będzińskiego na podstawie staropolskich pieczęci216. Tego samego dnia do Piotrkowa dotarł projekt herbu miejskiego Pabianic z dnia (s.s.) 8 grudnia 1895 r.217 Tworzyły go trzy złote korony otwarte na srebrnym polu. Projekt pabianicki wzorowany był – jak odnotowano w raporcie – na heraldycznym detalu ratusza miejskiego. Budynek, który w XIX w. pełnił funkcję ratusza, wzniesiony został w XVI w. dla zarządców dóbr pabianickich kapituły krakowskiej. Porównanie kształtu tarczy herbowej z projektu z tarczą z pieczęci pabianickiego urzędu miejskiego z XVIII w. (fot. nr III/7) pozwala nam przypuszczać, iż źródłem inspiracji dla rysownika mogła być pieczęć z XVIII w., a nie detal architektoniczny z XVI w. Z Pabianic do Piotrkowa dotarł także drugi projekt herbu miejskiego Pabianic. Obecnie nie możemy go odszukać w dokumentacji aktowej pozostawionej przez piotrkowski rząd gubernialny (zob. s. III/187-188).

W dniu (s.s.) 27 grudnia 1895 r. ukończone zostały prace nad herbem Częstochowy218. Projekt godła oparty został na wyobrażeniu pieczęci miejskiej z datą 1512. Wykonano go na papierze milimetrowym z pogwałceniem większości reguł heraldycznych (fot. nr III/IV). Herb Częstochowy z 1895 r. (w wersji zmienionej i poprawionej) drukowano w Częstochowie na przełomie XIX oraz XX w. na pocztówkach. W pierwszych latach XX w. herb Częstochowy z 1895 r. umieszczano na częstochowskich drukach okazjonalnych, wykorzystywano go też do tworzenia opraw plastycznych miejskich uroczystości, a nawet dyskutowano o nim w lokalnej prasie219.

211 APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 2177, k. 108-108v; J. Raciborski, Godło i pieczęcie Łodzi…, s. 21. 212 APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 2177, k. 84. 213 Tamże, k. 58-58v. 214 Tamże, k. 59. 215 Tamże, k. 86-87. 216 Tamże, k. 63. 217 Tamże, k. 67. 218 Tamże, k. 64. 219 Herb m. Częstochowy, „Gazeta Częstochowska”, 1910, nr 358, s. 2; M. Antoniewicz, Problem zachowania historycznego herbu miasta Częstochowy…, s. 184-185.


Herb Częstochowy z 1895/1896 r., który znajduje się obecnie w zbiorach petersburskich, różni się od projektu z łódzkiej dokumentacji gubernialnego rządu piotrkowskiego220. W Petersburgu oglądać możemy częstochowskie godło miejskie utworzone z ceglanego (czerwonego) muru z trzema wieżami o otwartej bramie. Na wieżach dostrzec możemy lwa i złotego orła. Wolny przejazd bramy wypełniony został wieżą klasztoru jasnogórskiego. Zmiany, które zostały wprowadzone do godła Częstochowy możemy porównać z korektami godła Piotrkowa. Z obu projektów usunięto Orły Białe.

W dokumentacji heroldii w Petersburgu przechowywany jest też rysunek herbu Zgierza z datą 1896221. Zapewne koncepcję symbolu z 1894 r. (zob. s. III/181-183) dopracowano w 1896 r. Urzędnicy magistratu zgierskiego stworzyli znak, który manifestował rozwój przemysłu zgierskiego, a także sławił cara. Wykorzystali do tego tarczę trójdzielną w skos o barwach państwowych Rosji222, tj. białej, błękitnej oraz czerwonej. Na trzech polach rozmieścili trzy wrzeciona brązowe, dwie szpule z nićmi niebieskimi i czerwonymi, koło przemysłowe srebrne oraz tekst rosyjski „Dla chwały Boga i na cześć cara”223.

Otwarte pozostaje pytanie o relacje, jakie łączyły projekt herbu miejskiego Zgierza z projektem herbu Łodzi, który również zbudowany został od podstaw z wykorzystaniem tarczy trójdzielnej oraz symboli przemysłowych i handlowych. Zgierz i Łódź wchodziły w skład tego samego powiatu łódzkiego, choć inaczej były podporządkowane władzy zwierzchniej. Możemy podejrzewać, iż magistraty obu porozumiewały się w sprawie herbów miejskich. Być może zatrudniły tego samego projektanta.

Z zestawienia materiałów źródłowych wynika, iż gotowego projektu herbu nie przesłał magistrat Radomska. Burmistrz Radomska (monitowany w tej sprawie pismem m. in. z listopada 1895 r.) udzielił odpowiedzi za pośrednictwem naczelnika powiatu noworadomskiego. Stwierdził w niej, iż w przewidzianym terminie przesłał materiały (lakowe odciski dwóch pieczęci miejskich) władzy zwierzchniej do stosowanego wykorzystania224.

Ostatni etap prac urzędników gubernialnych na przełomie 1895 oraz 1896 r. polegał na przygotowaniu zestawienia zbiorczego. Przy opisie każdego herbu miasta w zestawieniu zbiorczym odnajdujemy adnotację o dołączeniu rysunku do pakietu ekspediowanego do Warszawy, a dalej z Warszawy do Petersburga. Dokumentacja przechowywana w Archiwum Państwowym w Łodzi jest brudnopisem tekstu, który (s.s.) 12 lutego 1896 r. przesłano do kancelarii generał-gubernatora warszawskiego.

220 M. Antoniewicz, Herb Częstochowy w okresie rozbiorów…, s. 505. 221 W archiwaliach petersburskich – materiały z kwerend S. K. Kuczyńskiego; M. Adamczewski, Herb i pieczęcie (Zgierza)…, 18; tegoż, Pieczęcie i herby miejskie Zgierza (XVI w.-1945 r.)…, s. 116-119. 222 Barwy biała, błękitna i czerwona obecne były w symbolice Rosji od 1699 r. Od 1883 barwy te były umieszczane na rosyjskiej fladze państwowej – A. Znamierowski, Flagi świata. Ilustrowany przewod-nik, Warszawa 2002, s. 35. 223 Богу во славу царю на честъ – w archiwaliach petersburskich – materiały z kwerend S. K. Ku-czyńskiego. 224 APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 2177, k. 66.


Opisy herbów, jakie my znamy z piotrkowskiego zestawienia zbiorczego, w wielu przypadkach wiernie powtarzały wcześniejsze ustalenia225. Stwierdzenie to dotyczy znaków Będzina, Brzezin, Częstochowy, Łasku, Łodzi, a także Piotrkowa. W przypadku Pabianic, dla których magistrat proponował dwa godła (trzy korony kapituły krakowskiej (zob. s. III/185) i „zamek” Władysława Hermana), gubernator piotrkowski zadecydował o przyjęciu zamku226. O podjęciu takiej decyzji dopiero na tym etapie postępowania świadczą skreślenia i poprawki w brudnopisie zestawienia zbiorczego. W brudnopisie odnajdujemy notatkę o dwóch propozycjach zgłoszonych przez magistrat Pabianic. Zapis o tym został skreślony i zastąpiła go adnotacja tylko o „zamku” Władysława Hermana.

Opisy niektórych herbów z zestawienia zbiorczego różniły się szczegółami od propozycji przygotowywanych w magistratach. Być może różnice spowodowane były uproszczeniem oraz skróceniem blazonowania (np. Zgierz)227. Znamy opisy herbów, w których widoczny jest jednak ślad interwencji cenzorskiej. Oprócz herbu Piotrkowa – co omówiliśmy szerzej – skorygowane zostało godło miejskie Rawy. W brudnopisie zestawienia zbiorczego odnajdujemy streszczenie raportu magistratu Rawy. Urzędnik odnotował, w nim że herb miejski tworzyły mury obronne, wieże oraz Orzeł Biały. Z gotowego tekstu zestawienia wykreślony został fragment o Orle Białym228. Sądzimy, że końcowa wersja godła miejskiego Rawy (przesłana do Petersburga) określona została przez pracownika rządu gubernialnego w Piotrkowie. Poprawkę sformułowano na ostatnim etapie postępowania i zapewne już jej nie skonsultowano z władzami miasta.

Inna od pozostałych była notatka w zestawieniu zbiorczym, którą sporządzono na temat symboliki miejskiej Radomska. Ponieważ magistrat radomszczański przesłał do rządu w Piotrkowie tylko odciski pieczęci, to twórca zestawienia zbiorczego zapisał, iż herb miasta należy dopiero zaprojektować. Sugerował, że godło herbu Radomska powinno powstać na podstawie obrazów z pól dawnych pieczęci miejskich229.

W zbiorach Archiwum Państwowego w Łodzi przechowywane są oryginalne projekty niektórych herbów miast guberni piotrkowskiej. Ta obserwacja wywołuje nasze zdziwienie. Projekty powinny być przekazane z kancelarii rządu gubernialnego władzom w Warszawie i w Petersburgu. Możemy przyjąć założenie, iż z miast, których projekty herbów znajdują się dziś w Łodzi nadeszły przynajmniej dwie ich kopie. Tak może było w przypadku herbu Będzina (fot. nr III/V). W przypadku Pabianic (trzy korony) możemy sądzić, iż projekt herbu pozostał w Piotrkowie ponieważ władze guberni uznały, iż lepszym herbem miejskim będzie „zamek” Władysława Hermana. Ten bowiem projekt wysłały został zwierzchnikom. Być

225 Tamże, k. 76v-78, 84, 86-87, 106-107. 226 Tamże, k. 85. 227 „…herb miasta pokazuje zębate koło i trzy tkackie czółenka, czyli emblematy rzemieślnicze i manufakturowe…” – APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 2177, k. 83. 228 APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 2177, k. 86. 229 Tamże, k. 87.


może również dwa projekty przygotowano w 1895/1896 r. w Częstochowie. Projekt na papierze milimetrowym (znany nam ze zbiorów łódzkich) pozostał w Piotrkowie (fot. nr III/IV), a do Warszawy i do Petersburga wysłany został wzór z wieżą klasztoru jasnogórskiego w wolnym przejeździe budowli miejskiej.

Z nieznanych nam przyczyn prace nad odtworzeniem herbów miejskich w Królestwie Polskim (Kongresowym) w ostatnich latach XIX w. zostały przerwane. W dokumentacji aktowej postępowania urzędowego w sprawie herbów miejskich pojawiła się prawie dziesięcioletnia luka. Ożywiona korespondencja trwała w latach 1894-1895, a nawet w pierwszych miesiącach 1896 r. po czym urywała się. Wymiana pism w sprawie herbów miejskich wznowiona została dopiero w 1904 r. Okoliczności przerwania badań nad herbami miejskimi w 1896 r. po części opisane zostały w wyjaśnieniu gubernatora kaliskiego, jakie znajdujemy w jego odpowiedzi na pismo generał-gubernatora warszawskiego z (s.s.) 11 lutego 1904 r. Gubernator kaliski stwierdził w nim, że przyczyną wstrzymania postępowania był niski poziom magistrackich sprawozdań źródłowych230, które nie pozwoliły mu na zredagowanie „rozsądnego” raportu zbiorczego.

W Archiwum Państwowym w Łodzi przechowywane jest pismo generał-gubernatora warszawskiego z (s.s.) 11 lutego 1904 r. Generał-gubernator poprosił w nim gubernatora kaliskiego o przekazanie wszystkich danych, które „zamówione” zostały rozporządzeniem z (s.s.) 20 czerwca 1894 r.231 Pismo generał-gubernatora warszawskiego z lutego 1904 r. doprowadziło do wznowienia prac nad herbami miejskimi. Na obszarze guberni kaliskiej akcję poszukiwania herbów i źródeł do ich ustalenia zlecił gubernator w maju 1904 r. Znamy pismo gubernatora kaliskiego z dnia (s.s.) 26 kwietnia 1904 r. do naczelnika powiatu sieradzkiego232. Polecenia o identycznej dacie, ale o treściach dostosowanych do odbiorcy otrzymali naczelnicy pozostałych powiatów guberni kaliskiej, czyli powiatów kaliskiego, kolskiego, konińskiego, sieradzkiego, słupeckiego, tureckiego, wieluńskiego oraz magistrat Kalisza.

Pismo gubernatora kaliskiego do naczelnika powiatu sieradzkiego otwierał opis stanu dotychczasowych badań. Gubernator wskazał, iż z Sieradza, Warty oraz ze Zduńskiej Woli przesłane zostały raporty, których treści „skrajnie” nie odpowiadały władzy wyższej. Z tego też powodu gubernator zobowiązał naczelnika sieradzkiego aby ten uzyskał od podległych mu magistratów materiały, które pozwoliłyby na „ostateczne” ustanowienie herbów miejskich. Postawione zadanie miało być tym razem wykonane „natychmiast”, a gubernator kaliski o wyniku dociekań miał być powiadomiony „w najkrótszym czasie”. Raporty w sprawie herbów miast guberni kaliskiej nadchodziły z datami (s.s.) majowymi233 i czerwcowymi234 1904 r.

230 APŁódź, RGKaliski, WA, sygn. 1024, k. 34. 231 Tamże, k. 33. 232 Tamże, k. 35. 233 Raporty naczelników w sprawie herbów Konina (s.s. 7 maja), Turku (s.s. 12 maja), Kalisza (s.s. 14 maja), Koła (s.s. 19 maja), raport magistratu Kalisza (s.s. 31 maja) – APŁódź, RGKaliski, WA, sygn. 1024, k. 38-43.


Poszukiwania źródeł niezbędnych do ustalenia herbu po raz kolejny podjęli urzędnicy magistratu w Kole. Odnaleźli dwa przekazy. Pierwszym był odcisk pieczęci lakowej z akt magistrackich z 1801 r., a drugim herb miasta przechowywany w bibliotece kościoła parafialnego. Na podstawie pisma naczelnika kolskiego nie możemy w sposób jednoznaczny stwierdzić, czy do materiałów źródłowych (nadesłanych z Koła) dołączony został projekt herbu. Staropolską pieczęć odnaleźli mieszkańcy Warty. Jej lakowy odcisk uwierzytelniał dokument z czerwca 1804 r. Z magistratów Konina, Kalisza235 i Słupcy przesłano rysunki herbów. O projekcie kaliskim236 wiemy, że wykonany został przez inżyniera miejskiego (?) Szrajera. Magistrat Wielunia uzupełnił dotychczasowe raporty o rysunek herbu wykonany przez „powiatowego inżyniera architekta”237.

Z Turku nadeszła odpowiedź, która niewiele wniosła do sprawy, ale dokładnie relacjonowała sposób dochodzenia do konkluzji. Naczelnik powiatu tureckiego przekazał gubernatorowi dwa raporty, które uzupełniały ustalenia z 1894 r. W pierwszym naczelnik zawarł informacje, iż w czerwcu 1827 r. władze miejskie Turku przesłały odcisk herbu miejskiego do komisarza powiatu kaliskiego. Ponadto naczelnik powtórzył sugestię magistratu, aby – z uwagi na dawne związki miasta z kapitułą gnieźnieńską – podjąć badania nad ustaleniem najstarszego godła miejskiego w „archiwum akt kościoła gnieźnieńskiego”. Późniejsza korespondencja naczelnika tureckiego zawierała protokół posiedzenia magistratu Turku z dnia (s.s.) 14 czerwca 1904 r. Podczas zebrania ustalono w Turku tekst ostatecznej odpowiedzi magistratu na zapytanie zwierzchników. Urzędnicy miejscy analizowali treść odpowiedzi z września 1894 r. (zob. s. III/179), a przede wszystkim argumenty za wprowadzeniem tura na tarczę herbu miejskiego. W czerwcu 1904 r. uznano, iż konkluzje z września 1894 r. były logiczne i należy je powtórzyć w nowym raporcie.

W Sieradzu nie odnaleziono żadnej pieczęci z herbem miasta. Podtrzymano więc, iż za punkt odniesienia podczas projektowania nowego herbu miejskiego przyjąć należy rysunek herbu Sieradza z herbarza Bartosza Paprockiego.

Debatę miejską na temat herbu miasta zorganizował (s.s.) 5 maja 1904 r. magistrat Błaszek238. W jej trakcie uznano, iż symbolem Błaszek uczynić należy godło z herbu Grabie Lipskich, właścicieli miasta z końca XVIII i pocz. XIX w. Podczas dyskusji nad herbem nikt nie zwrócił uwagi na wcześniejsze ustalenia. W 1894 r. stwierdzono bowiem, iż historycznym herbem Błaszek były trzy baszty239 (zob. s. III/179). Przy obecnym stanie badań możemy przyjąć, iż nowe godło miasta z 1904 r. powstało na podstawie wyobrażenia pieczęci miejskiej z przełomu XVIII i XIX w. Nie możemy wykluczyć, że inspiracja pochodziła z jednak innej strony. Wiemy, że Grabiami ozdobiona była tablicy epitafijna, którą przygotowano dla 234 Raporty naczelników w sprawie herbów Wielunia (s.s. 2 czerwca), Turku (s.s. 21 czerwca), Słupcy (s.s. 25 czerwca), Sieradza (s.s. 28 czerwca) – APŁódź, RGKaliski, WA, sygn. 1024, k. 44-45, 47v-48v. 235 Heroldia Królestwa Polskiego. Katalog wystawy…, s. 71. 236 APŁódź, RGKaliski, WA, sygn. 1024, k. 43. 237 Tamże, k. 44. 238 Tamże, k. 41; M. Adamczewski, Godła szlacheckich herbów w heraldyce miejskiej…, s. 56. 239 APŁódź, RGKaliski, WA, sygn. 1024, k. 20.


upamiętnienia gen. Józefa Lipskiego, zmarłego w 1817 r.240 Tablica wmurowana była w ścianę kościoła parafialnego w Błaszkach. Niezależnie od źródła inspiracji mieszkańcy Błaszek chcieli uczcić pamięć Lipskich, dawnych właścicieli miasta. Naczelnik powiatu sieradzkiego wsparł propozycję magistratu błaszkowskiego.

Kategoryczny ton polecenia zwierzchników przyczynił się do podjęcia decyzji w sprawie nowych herbów w Ozorkowie, Zduńskiej Woli, a także w Dąbiu. Władze miejskie dwóch pierwszych stworzyły projekty herbów z wykorzystaniem symboli przemysłowych. O herbie Ozorkowa i o przesłaniu symbolicznym tegoż informował szczegółowy opis znaku zawarty w raporcie naczelnika powiatu łęczyckiego z dnia (s.s.) 28 czerwca 1904 r., a dokładnie w załączniku do niego z datą (s.s.) 13 maja 1904 r.241 O badaniach nad herbem Zduńskiej Woli dowiadujemy się z informacji naczelnika sieradzkiego z (s.s.) 28 czerwca 1904 r.242 Wiemy, że do dnia wysłania raportu powiatowego nie zostały one zakończone. Informacja o przesłaniu projektu herbu Zduńskiej Woli do władz państwowych pochodzi z lipca 1904 r.243 Zapewne rysunek wówczas stworzony dotarł do Petersburga244, choć w zbiorczym zestawieniu materiałów heraldycznych odnotowano, że Zduńska Wola nie posiadała herbu245. Dla Dąbia przygotowano herb mówiący. Zaproponowano, aby godłem miasta heroldia uczyniła wyobrażenie zielonego dębu na złotym polu tarczy herbowej246. Taką sugestię znajdujemy w raporcie magistratu Dąbia oraz w jego streszczeniu w piśmie naczelnika powiatu kolskiego z (s.s.) 19 maja 1904 r. Urzędnicy magistraccy Dąbia zapewne posiłkowali się ustaleniami z poł. XIX w. (zob. s. III/162-163).

Na pocz. XX w. w gabinetach urzędników piotrkowskiego rządu gubernialnego (podobnie jak w Kaliszu) analizowano wcześniej nadesłane materiały heraldyczne. W latach 1903-1904 prace heraldyczne w Piotrkowie koncentrowały się na tworzeniu nowych herbów dla miast, które nie mogły wyprowadzić swych znaków z tradycji przedrozbiorowej. Najwięcej uwagi poświęcono symbolice Sosnowca (Sosnowic247).

Prace nad herbem Sosnowca (Sosnowic) rozpoczęto w na pocz. XX w. wraz z utworzeniem w nim gminy miejskiej w 1902 r. Zainicjowało je pismo generał-gubernatora warszawskiego z dnia (s.s.) 17 września 1903 r. Na jego podstawie gubernator piotrkowski (s.s.) 23 września 1903 r. zażądał od naczelnika powiatu będzińskiego, aby ten pilnie przedstawił projektu herbu Sosnowca (Sosnowic)248.

240 M. Adamczewski, Godła szlacheckich herbów w heraldyce miejskiej…, s. 57. 241 Tarcza dwudzielna w pas. Na polu górnym żółtym czółenko tkackie, w polu dolnym czerwonym – wrzeciono – APŁódź, RGKaliski, WA, sygn. 1024, k. 54-55; M. Adamczewski, Ze studiów nad heraldyką miejską…, s. 107-108. 242 APŁódź, RGKaliski, WA, sygn. 1024, k. 48v. 243 J. Śmiałowski, Herby i pieczęcie robotniczego miasta (Zduńska Wola), s. 8 (maszynopis). 244 M. Adamczewski, J. Śmiałowski, Cztery herby Zduńskiej Woli, [w:] Heraldyka samorządowa II Rzeczypospolitej (1918-1939). Materiały sesji naukowej Włocławek 24-25 października 2001 roku, pod red. S. K. Kuczyńskiego, Włocławek 2002, s. 182; Heroldia Królestwa Polskiego. Katalog wystawy…, s. 72. 245 APŁódź, RGKaliski, WA, sygn. 1024, k. 61. 246 Tamże, k. 42v, 62. 247 W dokumentacji urzędowej występuje oficjalna nazwa Sosnowca z pocz. XX w., tj. Sosnowice. 248 APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 2177, k. 119.


Ponieważ magistrat Sosnowca (Sosnowic) nie przedłożył propozycji, to generał-gubernator warszawski, a następnie gubernator piotrkowski w lutym 1904 r. ponowili żądania249. Te również długo pozostawały bez odpowiedzi.

Koncepcja znaku miejskiego Sosnowca (Sosnowic) była gotowa dopiero (s.s.) 31 sierpnia 1904 r. Projekt herbu przygotował architekt miejski250. Autor zawarł w nim informacje na temat położenia miasta (rzeki i granice) oraz poinformował o uwarunkowaniach gospodarczo-geologicznych wpływających na pomyślność jego mieszkańców (węgiel)251. Godło herbu Sosnowca (Sosnowic) było wizualizacją jednego z ostatnich akapitów opisu historyczno-statystycznego miasta252. O projekcie herbu pozytywnie wypowiedział się naczelnik powiatu będzińskiego253. Stwierdził, iż treść godła herbu była „w pełni odpowiednia”. Projekt herbu znamy z dokumentacji petersburskiej254. Zadziwia on szczegółowością i liczbą detali255.

Narracja symboliczna godła herbu Sosnowca (Sosnowic) składała się z dwóch równoległych przekazów rozdzielonych czerwonym pasem w lewy skos. Pole powyżej skośnego czerwonego pasa wypełnione zostało przedmiotami, które identyfikowały nazwę miejscowości (pojedyncze sosny i ściana lasu sosnowego) oraz określały jej charakter przemysłowy (szyb kopalni, komin fabryczny, pokłady węgla). Drzewa i zabudowania przemysłowe zostały ułożone w głowicy tarczy herbowej na linii, która oznaczała powierzchnię ziemi. Również nad czerwonym skośnym pasem, ale poniżej linii powierzchni ziemi projektujący herb narysował przekrój geologiczny z korytarzami kopalnianymi oraz z czarnymi liniami pokładów węgla. O profesji mieszkańców Sosnowca (Sosnowic) dobitnie zaświadczała tarcza herbowa ze skrzyżowanymi żelazkiem i pyrlikiem ułożona skośnie na warstwach geologicznych. Komunikat przemysłowy zawarty został także w konstrukcji heraldycznej, która przypominała klejnot herbowy. Utworzono ją z dwóch wielkich pieców hutniczych i z prawicy z młotem kowalskim.

Drugą część pola tarczy herbowej (poniżej pasa czerwonego w lewy skos) wypełniały symbole, które informowały o geograficzno-politycznym położeniu Sosnowca (Sosnowic). Miasto leżało w pobliżu punktu, w którym stykały się granice trzech państw, tj. Rosji Romanowów, Austro-Węgier Habsburgów oraz Niemiec Hohenzollernów. Granica biegła wzdłuż Czarnej oraz Białej Przemszy. Informacje o rzekach granicznych zakodowano w herbie za pomocą błękitnych i pofałdowanych 249 Tamże, k. 124-124v. 250 Małgorzata Kaganiec podała nazwisko autora projektu (Stefan Wyszewski) – M. Kaganiec, Herby miast województwa śląskiego…, s. 213. 251 APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 2177, k. 120, 123. 252 „…z zestawienia w sposób oczywisty widać, że Sosnowiec wzrósł dzięki bogactwu naturalnemu i dzięki bliskości granicy państwowej…” – APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 2177, k. 123. 253 APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 2177, k. 126. 254 W opracowaniu M. Kaganiec (M. Kaganiec, Herby miast województwa śląskiego…, s. 213) na temat znaków Sosnowca (publikacja z 2007 r.) nie znajdujemy informacji o projekcie herbu z 1904 r., który opublikowany został w 2001 r. (Heroldia Królestwa Polskiego. Katalog wystawy…, s. 71.). Z tego też powodu M. Kaganiec sformułowała – naszym zdaniem – błędną opinię o braku korelacji pomiędzy opisem herbu, a jego wersją plastyczną. 255 Heroldia Królestwa Polskiego. Katalog wystawy…, s. 71.


pasów. Linie brzegowe heraldycznych rzek rozdzielały w herbie obszary trzech państw. Każdy kraj możemy zidentyfikować dzięki przypisanym im barwom państwowym. Rosję symbolizowały kolory biały, niebieski i czerwony, Niemcy biały i czarny, a Austro-Węgry żółty oraz czarny. Na polu wypełnionym barwami Rosji ułożone zostały dodatkowo symbole fabryczne (koło przemysłowe, koło kolejowe, koło wozowe, czółenko tkackie, prząśnica oraz bele tkaniny).

Możemy dziś kontestować poprawność heraldyczną opisanego herbu Sosnowca (Sosnowic) z 1904 r. oraz dowodzić niedoskonałości jego formy i protestować przeciwko treściom akcentującym związki Królestwa Polskiego (Kongresowego) z Rosją. Powinniśmy jednak pamiętać przy tym, że znak współczesnego Sosnowca256 pozostaje w związku z kreacją heraldyczną z ostatnich latach zaborów.

Projekty herbów miejskich przygotowywane były przez magistraty. Tylko one uprawnione były do przedkładania władzom zwierzchnim propozycji godeł. Prowadziły korespondencję urzędową oraz wprowadzały poprawki do negatywnie ocenionych koncepcji heraldycznych. Magistraty mogły korzystać z opinii biegłych. Zdobywały wiedzę o herbach „u najstarszych obywateli miasta”. Urzędnicy strzegli swych kompetencji heraldycznych, choć – jak pokazuje przykład z Błaszek – organizowali publicznie dyskusje o znakach miejskich. Do otwartego starcia w sprawie herbu miasta doszło pomiędzy magistratem, a grupą mieszkańców Łodzi w 1903 r. Łodzianie (zainteresowani problemem symboli miejskich) oprotestowali projekt herbu zgłoszony przez Władysława Pieńkowskiego i jego współpracowników w 1895 r., a następnie rozpoczęli samodzielne poszukiwania „właściwego” godła miasta. Badali zasoby archiwalne. Sądzili bowiem, że herb Łodzi w przeszłości istniał i należało go odnaleźć257.

W marcu 1903 r. Wiktor Czajewski, wydawca łódzkiego „Rozwoju” zainicjował konkurs na herb Łodzi. Badania podjęte z inicjatywy Czajewskiego doprowadziły do ujawnienia pieczęci miejskiej z datą 1577. (fot. nr III/22). O pierwszych sukcesach informował „Rozwój” w artykule redakcyjnym z dnia 18/31 marca 1903 r.258 W zbiorach prywatnych Alojzego Balle z Łodzi ujawnione zostały dokumenty z kilkunastoma odciskami pieczęci z przedrozbiorowym herbem Łodzi. Zbadano te pieczęcie. Odczytana została legenda otokowa, a także data wykonania typariusza. Uważano wówczas, iż tłok, którym odciśnięto odkryte odciski, wyrzeźbiony został w 1707 r. Redakcja zapowiadała publikację fotografii najlepiej zachowanego odcisku, a także gwarantowała, że projektującym herb miasta dostarczone zostaną fotograficzne odbitki odnalezionych pieczęci.

Prawdziwym odkrywcą pieczęci łódzkiej z 1577 r. był Jan K. Kochanowski. Przygotował on trzy publikacje na temat pieczęci Łodzi. Opisał jej wyobrażenie, poprawnie odczytał przesłanie symboliczne, a przede wszystkim zasugerował, aby zapomniany znak miejski został „wskrzeszony” i wykorzystany do stworzenia

256 M. Gumowski, Herby miast polskich…, s. 304; A. Plewako, J. Wanag, Herbarz miast polskich, Warszawa 1994, s. 206. 257 J. Raciborski, Godło i pieczęcie Łodzi…, s. 22-33. 258 Herb miasta Łodzi, „Rozwój”, 1903, r. VI, nr 73 (18/31 marca 1903 r.), s. 4.


nowego herbu miejskiego. Po ujawnieniu źródła z heraldycznej przeszłości miasta zmieniony został regulamin konkursu na herb Łodzi. Organizator konkursu uznał, iż nowe godło Łodzi powinno nawiązywać się do renesansowego pierwowzoru.

Wiktor Czajewski nie poprzestał na działaniach obywatelskich. Postanowił lobbować za historycznym godłem miejskim Łodzi w MSW i u generał-gubernatora warszawskiego. Popularyzował on także wiedzę o zapomnianym herbie Łodzi wśród urzędników piotrkowskiego rządu gubernialnego. Przedstawił im staropolską pieczęć i argumentował, iż wykorzystanie źródła historycznego podczas tworzenia herbu miejskiego jest czynnością właściwą i akceptowaną przez władze. Decyzję o losach inicjatywy Czajewskiego podjąć miał generał-gubernator. Zanim jednak do tego doszło Pieńkowski, prezydent Łodzi przygotował (s.s.) 18 marca 1903 r. raport, w którym scharakteryzował działanie „Rozwoju”. Uznał je za wywrotowe i nawet godzące w powagę państwa259. Jako dowód dołączył do swojego drugiego pisma z datą (s.s.) 19 marca numer „Rozwoju” z 18/31 marca 1903 r. z zaznaczonymi tekstami, które miały dowodzić owej wywrotowej działalności260. Równie negatywną ocenę konkursu na herb Łodzi wydał w dniu (s.s) 20 marca 1903 r. gubernator piotrkowski261. W tej sytuacji kancelaria generał-gubernatora warszawskiego podjęła decyzję o „zamknięciu” konkursu.

Największym osiągnięciem Wiktora Czajewskiego i osób zaangażowanych w idee rekonstrukcji zapomnianego herbu Łodzi było odnalezienie staropolskich odcisków pieczętnych pod dokumentami przedrozbiorowych władz miejskich Łodzi. W nieodległej już przyszłości, tj. w latach 1915-1918 staną się one podstawą do zrekonstruowania herbu miejskiego (zob. s. III/206).

259 APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 2177, k. 109-114 – „…z powyższego wyprowadzić należy wniosek taki, że redakcja gazety „Rozwój”, dąży do ograniczenia Władzy Państwowej w ogóle, a miejscowej władzy w szczególności…” – cytat za: J. Raciborski, Godło i pieczęcie Łodzi…, s. 32. 260 APŁódź, RGPiotrkowski, WA, sygn. 2177, k. 115-115v. 261 Tamże, k. 117-118v.

Pieczęcie miast w okresie od 1915 roku do rozporządzenia prezydenta Rzeczypospolitej z 1927 roku

rzedmiotem naszych obserwacji w okresie od 1915 do 1939 r. uczynimy pieczęcie i herby tych miast, które od 1919 r. wchodziły w skład województwa łódzkiego.

Jego terytorium w dwudziestoleciu międzywojennym ulegało zmianom, lecz uznaliśmy, iż punktem odniesienia uczynimy zasięg województwa w latach 1919-1938, czyli w okresie, w którym obejmowało ono m. in. fragment historycznej Wielkopolski. W chwili wyznaczania granic województwa łódzkiego prawodawca uznał, iż związek obszarów środkowopolskich ukształtowany w XIX w. w ramach guberni kaliskiej i piotrkowskiej był silniejszy od więzi z okresu przedrozbiorowego.

W sierpniu 1920 r. sporządzono wykaz miejscowości wchodzących w skład województwa łódzkiego. Obejmował on czterdzieści miast w trzynastu starostwach1. Lista miast województwa łódzkiego z czasem powiększyła się o kilka ośrodków2. Co ciekawe, oficjalne daty lokacji lub daty odnowienia praw miejskich były późniejsze od występowania pieczęci magistrackich tychże miejscowości. Także w oficjalnych dokumentach ośrodki pretendujące do rangi miast nazywane były już miastami. Na przykład na kartach przywołanego wykazu z 1920 r. znajdujemy miasta Głowno oraz Stryków. Ich status miejski określiły późniejsze ustawy.

Działania zbrojne na froncie wschodnim I wojny światowej oraz klęska wojsk rosyjskich w starciu z oddziałami państw centralnych zadecydowały o losach państw, milionów żołnierzy oraz cywilów uwikłanych w konflikt mocarstw. Zwycięstwa Niemców oraz Austriaków pośrednio przyczyniły się do odtworzenia herbowych pieczęci samorządu miejskiego na obszarze Polski centralnej. W atmosferze oczekiwania na odrodzenie państwowości polskiej dyskutowano też o przyszłym herbie Rzeczypospolitej. W latach 1915-1918 stworzono nowe wersje stylistyczne godła państwowego, tj. Orła Białego w koronie. Rywalizowały różne wzory. Część z nich odnajdujemy na pieczęciach władz samorządowych. Przemiany stylistyczne Orła Białego, a także zasięg jego stosowania u progu niepodległości czekają na swego badacza.

1 Wykaz sporządzono 25 sierpnia 1920 r. (APŁódź, UWŁódzki, sygn. 2645, k. 1-8). W układzie alfabetycznym starostw powiatowych odnotowano miasta i gminy województwa łódzkiego. Starostwo brzezińskie – Tomaszów (wydzielone), Brzeziny, Głowno, Stryków; kaliskie – Kalisz (wydzielone), Błaszki, Stawiszyn; kolskie – Dąbie, Kłodawa, Koło; konińskie – Golina, Konin, Rychwał, Ślesin, Tuliszków, Władysławów; łaskie – Pabianice (wydzielone), Łask; łódzkie – Łódź (wydzielone), Zgierz; łęczyckie – Łęczyca, Ozorków; piotrkowskie – Piotrków (wydzielone); radomszczańskie – Radomsko; sieradzkie – Burzenin, Sieradz, Szadek, Warta, Złoczew, Zduńska Wola; słupeckie – Kleczew, Pyzdry, Skulska, Słupca, Zagórów; tureckie – Dobra, Turek, Uniejów; wieluńskie – Praszka, Wieluń, Wieruszów. 2 Aleksandrów (1924 r.), Bełchatów (1925 r.), Głowno (1925 r.), Konstantynów (1924 r.), Poddębice (1934 r.), Stryków (1923 r.), Tuszyn (1924 r.) – M. Bandurka, Zmiany administracyjne i terytorialne ziem województwa łódzkiego w XIX i XX wieku, Łódź 1995, s. 92. Do tej listy dodać należy Rudę Pabianicką (1923 r.).

P

Pieczęcie miast w okresie od 1915 roku do 13 grudnia 1927 roku 195

Obszar Polski centralnej pod koniec 1914 r. opanowany został przez wojska niemieckie i austro-węgierskie3. Siły zbrojne II Rzeszy zajęły jego północno-zachodnią część (z Łaskiem, Łęczycą, Łodzią, Ozorkowem, Pabianicami, Sieradzem, Wieluniem, Zduńską Wolą i Zgierzem), a oddziały cesarsko-królewskie południowo-wschodnią (z Piotrkowem i z Radomskiem). W 1915 r., czyli po zajęciu całego obszaru Królestwa Polskiego (Kongresowego) okupanci zreorganizowali strefy okupacyjne oraz powołali do życia dwa generał-gubernatorstwa, tj. warszawskie kontrolowane przez Niemców i lubelskie zarządzane przez Austriaków4.

Na terenach Królestwa Polskiego (Kongresowego) w latach 1915-1918 zaprowadzony został porządek prawny Cesarstwa Niemieckiego i Austro-Węgier. Rozporządzenia władz okupacyjnych regulowały różne dziedziny życia (np. sposób odmierzania czasu – zob. s. III/127). Zmiana porządku prawnego dotyczyła także ustroju miast oraz sfragistyki miejskiej. Regulacje sfragistyczne obejmowały kwestie prawnego funkcjonowania pieczęci miejskich, w tym równiej ich wytwarzania5. Rządy obu państw centralnych uznawały, iż samorządowe władze miejski (o różnym stopniu podporządkowania samorządu władzy państwowej) powinny posługiwać się znakami wspólnot samorządowych, a nie godłami herbów państwowych. Pieczęcie ze znakami miejskimi pojawiły się na terenach obu generał-gubernatorstw, ale sposób i czas ich wprowadzenia były różne.

Na obszarze administrowanym przez władze austro-węgierskie na pocz. 1915 r. samorządy miejskie Piotrkowa i Radomska posługiwały się własnymi pieczęciami z przedrozbiorową symboliką. Pieczęcie Piotrkowa i Radomska z godłami miejskimi powstały jeszcze przed ustawowym odtworzeniem samorządu miejskiego. Ordynacja miejska dla miast na obszarze generał-gubernatostwa lubelskiego wydana została z datą sierpniową 1916 r.6

Na dokumencie miejskim Piotrkowa z 19 lutego 1915 r.7 odnajdujemy pieczęć magistracką (fot. nr III/67). Jej pole wypełnione zostało renesansową tarczą herbową z wyobrażeniem muru obronnego o trzech wieżach i o otwartej bramie z literą P. Powyżej środkowej wieży herbowego muru piotrkowskiego umieszczony został Orzeł Biały (?) koronowany. Wyobrażenie pieczęci magistrackiej nawiązywało do symboliki miejskiej z końca XVIII w., tj. do pieczęci sądu miejskiego pierwszej

3 Dokumentacja geograficzna, z. 4 Podziały administracyjne Królestwa Polskiego w okresie 1815-1915 (zarys historyczny), opr. W. Trzebiński, A. Borkiewicz, Warszawa 1956, s. 100-107; M. Bandurka, Zmiany administracyjne i terytorialne…, s. 67. 4 Pełny wykaz powiatów obu generał-gubernatorstw – Dokumentacja geograficzna…, s. 103, 106. 5 Pieczęcie urzędowe władz różnego szczebla mogły być wykonywane na podstawie „…urzędowego zamówienia…” odpowiedniej władzy – „Dziennik Urzędowy C i K Komendy Powiatowej w Nowora-domsku”, r. 1916, nr 44; „Dziennik Rozporządzeń dla Jenerał-Gubernatorstwa Warszawskiego”, r. 1917, nr 70. 6 „Dziennik Rozporządzeń C i K Zarządu Wojskowego w Polsce”, r. 1916, cz. 25; K. Dorcz, Herb guberni radomskiej w heraldyce i sfragistyce powiatu koneckiego w latach 1918-1939 (Na przykładzie wybranych ośrodków), [w:] Heraldyka samorządowa II Rzeczypospolitej (1918-1939). Materiały sesji naukowej Włocławek 24-25 października 2001 roku, pod red. S. K. Kuczyńskiego, Włocławek 2002, s. 120. 7 MAGISTRAT MIASTA PIOTRKOWA – APPiotrków, Zbiór fotografii pieczęci, fot. nr 2.


instancji z 1792 r. – fot. nr III/28), a także do godeł miejskich tworzonych dla Piotrkowa w XIX w.

Nieco później (przynajmniej od maja 1915 r.) w magistracie piotrkowskim uwierzytelniano dokumenty pieczęcią z wyobrażeniem Orła Białego bez korony w przestrzeni pola pieczęci ograniczonej sześciołukiem8. Wyobrażenie tego stempla wyprowadzone został z pieczęci gotyckiej, ale zapewne jej bezpośrednim wzorem była jednak wersja herbu piotrkowskiego ze Starożytnej Polski… z poł. XIX w.9 Nie wiemy kiedy powstała jeszcze jedna (podobna do opisanej wyżej) piotrkowska pieczęć z Orłem Białym niekoronowanym także w sześciołuku (fot. nr III/68). Znamy ją z późnego odcisku kolekcjonerskiego10. Obie pieczęcie z Orłem Białym bez korony w sześciołuku różniły się wielkością i przede wszystkim legendą. Ta, którą my znamy z odcisku kolekcjonerskiego była pieczęcią miasta, a stempel wykorzystywany w kancelarii był tłokiem magistrackim.

Oprócz wymienionych i opisanych wyżej pieczęci piotrkowskich w okresie okupacji austro-węgierskiej powstał tłok o charakterystycznej legendzie11. Zawarto w niej trzy komunikaty, tj. nazwę kraju, określenie dysponenta oraz dwie daty ważne dla właściciela stempla (1914 i 1915). Dwa odciski tuszowe tej pieczęci znamy z kartki kolekcjonerskiej z krakowskiego zbioru Wiktora Wittyga. Odcisków z luźnej kartki nie możemy związać z dokumentami, co wyklucza podjęcie rozważań na temat chronologii ich użycia, czyli pośrednio także o momencie powstania tłoka. Nie możemy też stwierdzić, czy stempel faktycznie wykorzystywany był w magistracie Piotrkowa.

Pole omawianej tu pieczęci magistrackiej (z dwiema datami) wypełniało rozbudowane godło Piotrkowa, czyli mur obronny o trzech wieżach, litera P (wkomponowana w otwarty przejazd bramy) i Orzeł Biały nad środkową wieżą. Cechą charakterystyczną, która jednoznacznie odróżniała pieczęć z dwiema datami od pozostałych stempli z godłem Piotrkowa o osiemnastowiecznej genezie, był sposób przedstawienia Orła Białego. Orzeł na pieczęci z dwiema datami nie miał typowego tułowia. Zastępowała go tarcza herbowa, ale była ona pozbawiona wypełnienia, czyli godła. Ponieważ wszystkie późniejsze prezentacje godła piotrkowskiego o osiemnastowiecznych korzeniach ukazywały Orła Białego z ptasim tułowiem, to możemy przyjąć, iż wyobrażenie na pieczęci z dwiema datami nie zostało ostatecznie uznane za właściwe godło miasta. Po takim założeniu możemy stwierdzić, iż pieczęć z datami 1914 i 1915 mogła powstać przed 19 lutego 1915 r., ale nie została uznana za poprawny symbol władz miejskich.

8 MAGISTRAT MIASTA PIOTRKOWA – APPiotrków, AM Piotrkowa, ZM, sygn. 1603 (pieczęć lakowa do zabezpieczenia księgi uchwał i postanowień magistratu), sygn. 1607 (pieczęć lakowa do zabezpieczenia księgi uchwał zarządu miasta); Muzeum w Piotrkowie, sygn. MP-H/329. 9 M. Baliński, T. Lipiński, Starożytna Polska pod względem historycznym, jeograficznym i statystycz-nym opisana przez…, t. I, Warszawa 1843, s. 214. 10 APŁódź, AMŁódź, sygn. 38, k. 70. 11 KRÓLESTWO POLSKIE | PIECZĘĆ MAGISTARTU MIASTA PIOTRKOWA | 1914 | 1915 – MNKraków, Dz. rkps., sygn. 561 (Piotrków).


Władze miejskie Noworadomska12 w sierpniu 1914 r. wprowadziły do obiegu pieniądz zastępczy, tj. oblig miasta Radomska. Na blankiecie na kwotę jednego rubla umieszczony został herb miasta, czyli w owalnej tarczy herbowej w kartuszu z klejnotem herbowym mur miejski z trzema wieżami i z pachołkiem w przejeździe. Zapewne nieco później powstała pieczęć miejska wykorzystywana w maju oraz w czerwcu 1915 r.13 Jej wyobrażenie tworzył także herb miasta. Twórcy pieczęci Radomska z 1915 r. sięgnęli po wzór znaku miejskiego z XVIII w., ale pominęli wyobrażenia pieczęci, które stworzono dla miasta w okresie Sejmu Wielkiego.

Władze miejskie Radomska wykorzystywały na pewno pieczęć z okresu okupacji austriackiej w pierwszych latach niepodległej Polski. Znajdujemy ją np. na dokumencie z 1922 r.14 Później zmieniono magistracką pieczęć Radomska. Korekta dotyczyła brzmienia legendy otokowej. W miejsce nazwy miasta z okresu zaboru rosyjskiego wprowadzono nazwę historyczną. Tak odmienioną pieczęć Radomska znamy m. in. z dokumentu z 1931 r.15 W niepodległej Polsce w ciągłym użyciu była herbowa pieczęć nagłówkowa Radomska16 z lat 1915-1918. Herb miejski umieszczano na pieczęciach szkół radomszczańskich. Znamy np. pieczęć gimnazjum żeńskiego Jadwigi Chromiakówny z herbem Radomska. Użyto jej m. in. w 1928 r. w celu uwierzytelnienia świadectwa szkolnego17.

O tworzeniu pieczęci miast środkowopolskich na obszarze kontrolowanym przez Austriaków możemy powiedzieć więcej niż to, co wynika tylko z datacji opieczętowanych dokumentów. Genezę pieczęci magistrackiej Piotrkowa oświetlają protokoły posiedzeń magistratu z 1914 r. W protokole z 4 października 1914 r.18 zanotowano, iż dzień wcześniej komendant miasta wydał polecenie, aby „kwity” wydawane za dostawę towarów były „poświadczane” przez magistrat po wciągnięciu tychże do miejskiej księgi kontroli. Polecenie komendanta miasta nie precyzowało, w jakiej formie „poświadczano” „kwity” miejskie.

Podczas posiedzenia magistratu piotrkowskiego w dniu 24 października 1914 r. omawiany był problem pieczęci miejskiej19. Stwierdzono wówczas, iż z inicjatywą wykonania stempla wystąpił komendant, który zlecił zastąpienie pieczęci rosyjskiej nowym tłokiem z herbem miasta oraz z legendą w języku polskim20. Pieczęć gotowa

12 Nazwa Noworadomsko (właściwa dla XIX w.) zmieniona została na Radomsko 13 września 1922 r. – M. Bandurka, Zmiany administracyjne i terytorialne…, s. 85. Nazwa historyczna używana była przed 1922 r. 13 MAGISTRAT MIASTA NOWORADOMSKA – APPiotrków, AM Radomska, sygn. 1326, k. 6-8. 14 APŁódź, UWŁódzki, WS, sygn. 2693, bez paginacji. 15 Dowód osobisty Józefa Tkacza ze stycznia 1933 r. – Muzeum w Radomsku; K. Walaszczyk, Herb miasta Radomska, Radomsko 1993, s. 24-25 (maszynopis). 16 Muzeum w Radomsku. 17 K. Walaszczyk, Herb miasta Radomska…, s. 23. 18 APPiotrków, AM Piotrkowa, ZM, sygn. 1602, bez paginacji. 19 Tamże. 20 „…wobec powstałego rozporządzenia pana Komendanta o zmianę dotychczasowej pieczęci magistratu z napisem rosyjskim zlecić panu prezydentowi sporządzić pieczęć z historycznym herbem miasta Piotrkowa i napisem w języku polskim…” – APPiotrków, AM Piotrkowa, ZM, sygn. 1602, bez paginacji.


była zapewne 25 stycznia 1915 r.21. Tego bowiem dnia władze Piotrkowa wydały polecenie wypłacenia honorarium (sześć rubli) „panu” Szwarcowi za „pieczęć dla magistratu”. Na podstawie protokołów nie potrafimy ustalić, o której pieczęci (z trzech opisanych wcześniej) informowały zapisy z protokołów władz miejskich. Dwa stemple piotrkowskie na pewno użyte zostały w 1. poł. 1915 r. Pieczęcie miejskie z murami obronnymi odnajdujemy na wcześniejszych dokumentach niż odciski z Orłem Białym w sześciołuku.

Niezależnie od szczegółowych ustaleń na temat genezy obu pieczęci magistratu Piotrkowa z 1915 r. stwierdzamy, że w Piotrkowie u progu niepodległości doszło do rzeczywistego starcia dwóch tradycji heraldycznych miasta. W 1915 r. powstały i uwierzytelniały dokumenty miejskie dwie piotrkowskie pieczęci magistrackie, tj. pierwsza z Orłem Białym niekoronowanym w sześciołuku oraz druga z murem obronnym, literą P i Orłem Białym ukoronowanym górującym nad budowlą.

Obie pieczęcie miejskie z 1915 r. wycofane zostały ze służby kancelaryjnej w magistracie piotrkowskim być może w 1918 r. Ich miejsce zajęły również dwie pieczęcie magistrackie o wyobrażeniach utworzonych z tarcz renesansowych i godeł nawiązujących do rozwiązań osiemnastowiecznych22. Obie pieczęcie piotrkowskie różniły się wielkością, a także liternictwem napisu. Używane były zapewne do września 1939 r. O ich wyobrażeniach zdecydował obraz z pieczęci sądu pierwszej instancji Piotrkowa, ale nie w sposób bezpośredni. Do sfragistyki magistrackiej II Rzeczypospolitej znak piotrkowski z 1792 r. przysposobił w 1915 r. Edmund Rembek. Wykonał on w marcu 1915 r. szkic na podstawie „starej pieczęci”23 (fot. nr III/VI) i to właśnie ten szkic został wykorzystany do zbudowania obrazów niektórych pieczęci Piotrkowa. Szczególnie wiernie rysunek Edmunda Rembeka powtarzała magistracka pieczęć większa (fot. nr III/69).

Odtworzenie miejskich pieczęci z herbami przedrozbiorowymi w miastach na obszarze generał-gubernatorstwa lubelskiego uznać należy za element szerszej akcji przywracania samorządom herbów przedrozbiorowych. Szczególnie interesujący wydaje się problem budowania pieczęci samorządu gminnego oraz powiatowego. Problem wymaga poszerzonych i bardziej specjalistycznych badań niż te, które możemy tu przeprowadzić. W tym miejscu definiujemy problem oraz zachęcamy historyków z Lublina i z Krakowa do podjęcia tematu.

Zebrany materiał sfragistyczny pozwala na stwierdzenie, iż w 1915 r. w skali masowej powstawały pieczęcie gminne z godłami dawnego województwa sieradzkiego, tj. z hybrydą sieradzką, czyli z połulwem i połuorłem pod wspólną koroną. Czas powstania pieczęci określała wspólna dla wszystkich tłoków data 21 APPiotrków, AM Piotrkowa, ZM, sygn. 1602, bez paginacji. 22 APŁódź, AMŁódź, sygn. 38, k. 70; APPiotrków, AM Piotrkowa 1915-1939, sygn. 3172; S. Górzyński, Nowe źródło do heraldyki miejskiej Drugiej Rzeczypospolitej. Komunikat, [w:] Heraldyka samorządowa II Rzeczypospolitej (1918-1939). Materiały sesji naukowej Włocławek 24-25 października 2001 roku, pod red. S. K. Kuczyńskiego, Włocławek 2002, s. 291. 23 Muzeum w Piotrkowie (rysunek Edmunda Rembeka w opracowaniu Michała Rawity Witanowskiego oraz rysunek Rembeka na pocztówkach wydawanych w mieście); Dzieje Piotrkowa Trybunalskiego, pod red. B. Baranowskiego, Łódź 1989, fot. 1.


roczna 1915, którą umieszczano w kręgach legend pieczętnych24 (fot. nr III/70). W uzasadnionych przypadkach herb staropolskiego województwa wprowadzany był także na pola pieczęci magistrackich. Tak powstała np. pierwsza pieczęć miejska Bełchatowa25 (zob. s. III/229).

O centralnym zarządzaniu procedurą wymiany pieczęci gminnych w generał-gubernatorstwie lubelskim zaświadczają trzy przesłanki. Były to wspólny czas powstania wszystkich tłoków, masowość ich występowania (zapewne wszystkie gminy środkowopolskie z obszaru kontrolowanego przez Austriaków26), a także wspólna forma stylistyczna obrazów pieczętnych. Ważną przesłanką wnioskowania uczynić możemy także wyobrażenia pieczęci gminnych z innych terenów generał-gubernatorstwa lubelskiego. Dla gmin Sandomierszczyzny, ale także dla niektórych magistratów tejże (np. Staszów) wykonano również w 1915 r. pieczęcie z herbem dawnego województwa sandomierskiego27 (fot. nr III/71).

Data 1915 na pierwszych pieczęciach gmin z powiatów piotrkowskiego oraz radomszczańskiego była przede wszystkim przekazem chronologicznym, który wskazywał na czas wykonania tłoków. Na problem występowania tej daty możemy spojrzeć szerzej. Rok 1915 z legend pieczętnych mógł informować także o nowej rzeczywistości politycznej ukształtowanej biegiem wojny światowej oraz decyzjami chwilowych zwycięzców. Z tego też powodu w legendach pieczęci gminnych z obszaru administracji austriackiej, które wykonano dużo później (ale jeszcze przed listopadem 1918 r.) data 1915 była także umieszczana.

Wprowadzenie godeł lub herbów dawnych województw staropolskich na pieczęcie urzędów gminnych w 1915 r. na obszarach kontrolowanym przez Austriaków tłumaczyć możemy zwyczajem sfragistycznym dualistycznej monarchii Franciszka Józefa lub spolszczeniem zwyczaju rosyjskiego z 1869/1870 r. Wówczas na pieczęciach rosyjskich władz gminnych pojawiły się herby guberni, czyli symbole terytorialne (zob. od s. III/150). Po wkroczeniu Austriaków na pieczęciach gminnych dalej umieszczane były herby terytorialne, choć odwołujące się do innej tradycji.

Staropolskie herby ziemskie na obszarze generał-gubernatorstwa lubelskiego wykorzystywane były przez władze sejmików powiatowych. Znamy np. pieczęć wydziału sejmiku powiatu piotrkowskiego z ukoronowaną hybrydą sieradzką. Jej odcisk znajdujemy na preliminarzu budżetu z lipca 1918 r. (fot. nr III/72). Interesującym zabytkiem jest pieczęć prezydium zjazdów sejmikowych, którą użyto m. in. w sierpniu 1918 r.28 Na polu pieczęci prezydium umieszczone zostały herby przedrozbiorowych województw krakowskiego, lubelskiego, sandomierskiego oraz sieradzkiego. Informowały one o dawnych ziemiach polskich, które współtworzyły generał-gubernatorstwo lubelskie. 24 Np. pieczęć gminy Golesze – KKP Sławno. 25 APPiotrków, WPPiotrków, sygn. 364, 641. 26 Kwerendy ujawniły pieczęcie gmin Bełchatówek, Bogusławice, Bujny, Chabielice (przynajmniej dwa tłoki), Golesze, Gorzkowice (przynajmniej cztery tłoki), Grabica, Kamieńsk, Kleszczów, Kluki, Krzyżanów (przynajmniej dwa tłoki), Łęczno (przynajmniej dwa tłoki) i Uszczyn. 27 Np. gmina Kuniczki – KKP Sławno. 28 APPiotrków, WPPiotrków, sygn. 19.


Zwyczaj sfragistyczny ukształtowany w 1915 r. przy udziale okupacyjnych władz austro-węgierskich zakorzenił się. W II Rzeczypospolitej dalej stosowane były pieczęcie austriackie lub też wykonywano nowe tłoki, ale wzorowane na starych schematach. W 1921 r. (tak wskazuje data w kręgu legendy) powstała pieczęć gminy Bogusławice z wyobrażeniem hybrydy sieradzkiej. Być może w tym samym czasie wykonano także i inne pieczęcie gminne z hybrydami sieradzkimi, ale o legendach pozbawionych dat rocznych29. Pieczęcie z przedrozbiorowymi godłami ziemskimi wykonywano także dla wydziałów sejmików powiatowych po listopadzie 1918 r. Znane są przynajmniej dwie różne pieczęcie wydziału sejmiku piotrkowskiego z hybrydą sieradzką30. Wydział sejmiku opoczyńskiego posługiwał się natomiast pieczęcią z herbem województwa sandomierskiego31.

Na obszarze generał-gubernatorstwa lubelskiego badania ujawniły (obok pieczęci miejskich i gminnych z godłami bądź z herbami staropolskich województw) pieczęcie z herbem rosyjskiej guberni radomskiej32. Badania nad sfragistyką powiatu koneckiego dowodzą, iż zjawisko to obejmowało pieczęcie także miejskie (Końskie, Przedbórz) i stemple niektórych gmin (np. Gowarczów, Końskie, Ruda Maleniecka). Z późniejszych wypowiedzi pracowników magistratu Końskich33 (z 1923 r.) wynika, iż za stworzenie pieczęci Końskich z herbem guberni radomskiej odpowiedzialni byli Austriacy, gdyż to oni – jak podkreślali urzędnicy – w 1915 r. przywrócili pieczęć byłej guberni.

Zestawienie dziesiątków pieczęci z godłami lub z herbami przedrozbiorowych ziem ze zdecydowanie mniejszą grupą pieczęci z herbem guberni radomskiej, a także przeświadczenie użytkowników tychże tłoków, iż za stworzenie odmiany pieczęci z godłem guberni radomskiej odpowiedzialni byli Austriacy, zmusza nas do pochylenia się nad tą sprawą. Austro-węgierskie władze okupacyjne odtwarzały ziemską symbolikę przedrozbiorową. Mimo to pieczęcie z symbolem guberni rosyjskiej powstały i to – jak utrzymywano – „z woli Austriaków”. Sądzimy, że pieczęcie z symboliką gubernialną wykonano w wyniku złego odczytania intencji Austriaków. Być może władze okupacyjne polecenie wymiany pieczęci wydały w sposób niejasny. Może domagały się wykonania pieczęci z historycznym herbem miasta lub też z symbolem ziemskim. Ponieważ pieczęcie z herbem guberni pojawiły się na obszarze całego powiatu koneckiego, to być może błąd popełniony został na poziomie zarządu powiatu.

Badania archiwaliów piotrkowskich oraz radomszczańskich z lat 1915-1918 doprowadziły do ujawnienia dużej liczby podobnych pieczęci o wyobrażeniach odwołujących się do polskiej heraldyki terytorialnej. Na podstawie tych obserwacji sformułowana została opinia o powstaniu odmiany pieczęci gminnej z historycznym

29 Np. Bełchatówek, Grabica, Kamieńsk, Krzyżanów, Łękawa, Parzniewice, Podolin, Rozprza oraz Szydłów. 30 APPiotrków, AG Kamieńsk, sygn. 48. 31 APTomaszów, AG Kuniczki, sygn. 2. 32 K. Dorcz, Herb guberni radomskiej…, s. 121-122, 131. 33 Tamże, s. 124.


godłem ziemskim. Skala i zasięg tego zjawiska nie zostały rozpoznane. Dla pełnego opracowania tematu potrzebna jest analiza dokumentacji aktowej miast, a także gmin ze wszystkich powiatów generał-gubernatorstwa lubelskiego. Zadanie to wymaga osobnego opracowania.

Herby terytorialne wykorzystywane były do tworzenia znaków gminnych oraz sołtysich także na terenie generał-gubernatorstwa warszawskiego. Znamy pieczęć wójta gminy Górka Pabianicka z tekstem niemieckim, którą odciśnięto w 1915 r. Jej wyobrażenie tworzył herb guberni piotrkowskiej34. Wiemy też, że w okresie okupacji niemieckiej wykonywano napisowo-herbowe blachy sołtysów. Wiemy, że dla sołtysów z powiatu sieradzkiego produkowano oznaki z hybrydą sieradzką, a dla sołtysów z powiatu kaliskiego z głową wołu na szachowanym polu35.

Na obszarze kontrolowanym przez niemieckie władze okupacyjne został wprowadzony model sfragistyki samorządowej nieco inny od austriackiego. Odmienny był przede wszystkim sposobu budowania pieczęci dla tych ośrodków, których władze nie mogły ustalić symbolik przedrozbiorowej lub też nie były w stanie utworzyć nowego znaku akceptowanego przez mieszkańców. Na rodzaj symboli, którymi wypełniano pola pieczęci władz samorządowych generał-gubernatorstwa warszawskiego, wpływały także uwarunkowania prawne i sposób podporządkowania magistratów niemieckim władzom okupacyjnym. Wiemy też, że w latach 1915-1918 zmieniał się stosunek Niemców do mieszkańców Królestwa Polskiego (Kongresowego). Ewoluował on wraz z biegiem wojny oraz ze startami ponoszonymi przez wojska cesarsko-niemieckie na frontach wojny. Zakres polskich swobód narodowych (np. prawo do manifestowania postaw patriotycznych, symboli narodowych i państwowych) poszerzał się z każdym rokiem.

Odtworzenie samorządu miejskiego w generał-gubernatorstwie warszawskim nastąpiło poprzez nadanie miastom ordynacji opisującej zasady funkcjonowania władz miejskich, a także określającej stopień ich podporządkowanie okupacyjnym zwierzchnikom. Ordynacja miejska dla miast generał-gubernatorstwa warszawskiego ustanowiona została w dniu 19 czerwca 1915 r. (obowiązywała od 1 lipca 1915 r.), a opublikowano ją dopiero w grudniu 1915 r.36 W ordynacji z czerwca/lipca 1915 r. prawodawca określił obowiązki burmistrzów miast. Wyposażono ich w uprawnienia do wykonywania miejscowych czynności policyjnych, do kierowania magistratem, do wyznaczania urzędników i funkcjonariuszy zarządu miejskiego. Burmistrzowie mogli także kwestionować decyzje magistratów37. Silna pozycja burmistrzów wynikała ze sposobu ich nominacji. Byli oni powoływani przez urzędy cesarsko-niemieckie w Polsce. 34 APŁódź, AM Pabianic, sygn. 156. 35 MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Herby ziemskie, sygn. 1507, k. 113, 320-321. 36 Ustawa o miastach dla obszarów Jenerał-Gubernatorstwa Warszawskiego z 19 czerwca 1915 r. – „Dziennik Rozporządzeń dla Jenerał-Gubernatorstwa Warszawskiego”, r. 1915, nr 12, poz. 25, paragraf 5-8; P. Pakuła, Władze miejskie Zgierza w okresie I wojny światowej, „Zgierskie Zeszyty Regionalne”, 2006, t. I, s. 16-18. 37 „Dziennik Rozporządzeń dla Jenerał-Gubernatorstwa Warszawskiego”, r. 1915, nr 12, poz. 25, paragraf 21-22.


Ordynacja z czerwca/lipca 1915 r. zawierała postanowienia dotyczące sposobu uwierzytelnienia dokumentów „zobowiązujących gminę miejską”38. Pod miejskimi dokumentami miały być umieszczane podpisy burmistrza oraz jednego członka magistratu, a obok nich powinna zostać odciśnięta pieczęć miejska. Prawodawca nie określił wyobrażenia pieczęci, ani tekstu legendy pieczętnej wzorcowego tłoka39. Zapis na temat użycia pieczęci miejskich do uwierzytelnienia dokumentów miast powtórzony został w nowelizacji ordynacji miejskiej z 12 sierpnia 1916 r.40

W dniu 5 listopada 1916 r. dwóch cesarzy proklamowało akt istotny dla losów ziem polskich, a okupowanych przez armie państw centralnych. Akt zapowiadał utworzenie Królestwa Polskiego. Obietnica realizowana była poprzez ustępstwa okupantów, które poszerzały zakres polskich swobód narodowych. Tworzono królewsko-polskie urzędy i instytucje, które przejmowały część uprawnień władz okupacyjnych. Pojawiła się szansa na oficjalny powrót Orła Białego do symboliki urzędowej41 (zob. s. III/217). Orzeł Biały wykorzystywany był przez tymczasową radę stanu. Powstała ona w listopadzie 1916 r.42 i od pocz. 1917 r. posługiwała się własną pieczęcią43 (fot. nr III/73). We wrześniu 1917 r. ustanowiona została rada regencyjna. Pełniła ona najwyższą władzę w Królestwie Polskim, a jej misję zakończyć miało przekazanie rządów w Polsce królowi lub regentowi44.

Dla sfragistyki miejskiej z obszaru okupacji niemieckiej bardzo istotne było rozporządzenie z 14 marca 1917 r.45 Generał-gubernator zmienił brzmienie ordynacji miejskiej z czerwca/lipca 1915 r. w paragrafie dotyczącym języka urzędowego. Do marca 1917 r. władze miejskie zobowiązane były do posługiwania się równocześnie dwoma językami, tj. niemieckim oraz polskim. Rozporządzenie z marca 1917 r. ustanawiało polski językiem urzędowym oraz zobowiązywało władze miejskie do wymiany dawnych (dwujęzycznych lub niemieckojęzycznych) tłoków pieczętnych na stemple z legendami w języku polskim.

Wyparcie administracji rosyjskiej z obszaru Polski centralnej, a także koncesje niemieckich władz okupacyjnych przyniosły Polakom nadzieje na przywrócenie samorządu lokalnego, w tym również samorządu miejskiego. Polacy byli przekonani,

38 Tamże, paragraf 26. 39 Akapity o podobnej treści (omawiającej ogólnie kwestie pieczętowania dokumentów) odnajdujemy w regulacjach dotyczących Politechniki Warszawskiej („…politechnika posiada pieczęć własną, której używa do sporządzania dokumentów o charakterze oficjalnym…” – „Dziennik Rozporządzeń dla Jenerał-Gubernatorstwa Warszawskiego”, r. 1916, nr 48) i Żydowskiego Towarzystwa Religijnego („…dokumenty, obowiązujące gminę winny być podpisane przez przewodniczącego lub jego zastępcę i dwóch członków związku i opatrzone pieczęcią gminy żydowskiej…” – „Dziennik Rozporządzeń dla Jenerał-Gubernatorstwa Warszawskiego”, r. 1916, nr 53). 40 „Dziennik Rozporządzeń dla Jenerał-Gubernatorstwa Warszawskiego”, r. 1916, nr 41-42. 41 Orzeł Biały w stylizacji królewsko-polskiej umieszczony był na medalu, który wybito z okazji powołania rady regencyjnej – Muzeum w Łowiczu. 42 „Dziennik Rozporządzeń dla Jenerał-Gubernatorstwa Warszawskiego”, r. 1916, nr 53. 43 KKP Głowno; Muzeum w Kutnie. 44 „Dziennik Rozporządzeń dla Jenerał-Gubernatorstwa Warszawskiego”, r. 1917, nr 93. 45 Tamże, nr 67, poz. 278, art. 1; „Dziennik Urzędowy dla Obwodu Administracyjnego Cesarsko-Niemieckiego Prezydium Policji w Łodzi”, r. 1917, nr 13, poz. 108, art., 1.


że przedrozbiorowe znaki samorządowe (usunięte z polskiej przestrzeni publicznej w 1. poł. XIX w.) zostaną przywrócone. W zaborze rosyjskim pamięć o dawnych herbach miejskich została częściowo zatarta. Problem ten ze szczególną mocą dotyczył mieszkańców miejscowości, które w wyniku decyzji carskich utraciły prawa miejskie (zob. s. III/164). Z tego też powodu pasjonaci i naukowcy, którym zależało na odtworzeniu przedrozbiorowego porządku symbolicznego, podjęli badania nad zapomnianymi znakami samorządowymi.

W 1915 r. Wacław Graniczny, adiunkt archiwum akt dawnych przygotował rysunki trzydziestu herbów miejskich z obszaru przedrozbiorowego województwa sieradzkiego z ziemią wieluńską. Do znaków miejskich dołączył dwa herby terytorialne, tj. hybrydę sieradzką oraz wieluńskiego Baranka Bożego. Projekty Wacława Granicznego współtworzyły stronę tytułową pracy Józefa Kobierzyckiego Przyczynki do dziejów ziemi sieradzkiej, którą wydano w Warszawie. Herby miejskie i terytorialne zostały przygotowane na podstawie pieczęci i herbów odnalezionych w księgach „Juramentów miast i miasteczek”. Według Granicznego sieradzka rola herbowa, a dokładniej jej herby miały służyć pomocą tym samorządom, które w nowych warunkach politycznych przystąpią do odtwarzania własnych znaków46.

Wacław Graniczny na podstawie pieczęci przedrozbiorowych opracował herby Baranowa (głowa barana), Bolesławca (mur z wieżą i Orzeł Biały), Brzeźnicy (mury z trzema wieżami), Dobrej (uszczerbiona Świnka), Działoszyna (mur i trzy wieże), Kłobucka (hełm żelazny), Koniecpola (godło Poboga i wieża), Lutomierska (Diana z łukiem), Łasku (godło Korabia), Mikstatu (lilia o dziwnej formie), Pabianic (trzy korony kapituły krakowskiej), Pajęczna (mur miejski z trzema wieżami), Piotrkowa (Orzeł Biały niekoronowany), Radomska (litera R pod koroną), Sieradza (mur miejski z trzema wieżami i Orzeł Biały nad środkową wieżą), Sulmierzyc (budowla obronna o trzech wieżach), Szadku (mur z trzema wieżami), Szczercowa (wieża), Turku (tur kroczący), Tuszyna (Orzeł Biały niekoronowany), Uniejowa (trzy lilie, napis oraz pałka ?), Warty (mur miejski z trzema wieżami, pod którym Orzeł Biały niekoronowany), Widawy (budowla o trzech wieżach), Wielunia (mur miejski z trzema wieżami), Wieruszowa (kozioł z herbu Wieruszowa i fronton kościoła) oraz Wolborza (budowla o trzech wieżach). Pieczęcie miejskie z XIX w. posłużyły autorowi do stworzenia godła Ostrzeszowa (mur miejski z wieżą i orzeł). Pozostałe trzy herby, tj. Burzenina (godło Poraja), Kępna (godło Niesobi) i Złoczewa (godło Poboga) stworzone zostały przez Wacława Granicznego ad hoc, a podstawą do ich skonstruowania stały się rozpoznane dzieje miejscowości.

Herby opracowane przez Granicznego w 1915 r. były wykorzystywane przez samorządy. Z całą pewnością władze miejskie Tuszyna sięgnęły po wzór Orła Białego z sieradzkiej roli herbowej. Herby Łasku, Piotrkowa, Radomska i Wielunia z adresu hołdowniczego, który przygotowano dla Józefa Piłsudskiego w 1927 r.47, powielały rozwiązania Wacława Granicznego. Poraj w herbie Burzenina z 1915 r.

46 Informacje o autorze roli herbowej, a także o motywach wykonania rysunków odnotowane zostały w dokumentacji aktowej Tuszyna – APŁódź, AM Tuszyna, sygn. 496, k. 5. 47 S. Górzyński., Nowe źródło do heraldyki miejskiej…, s. 282-295.


stał się argumentem w dyskusjach nad współczesnym herbem gminnym. Wiemy też, że Wacław Graniczny po 1927 r. współpracował z MSW i z MWRiOP. Zbierał materiały niezbędne do uporządkowania polskiej heraldyki miejskiej w zgodzie z regulacjami prawnymi z dnia 13 grudnia 1927 r. (zob. od s. III/233) Rola herbowa z 1915 r. stanowiła dogodny punkt wyjścia do dalszych analiz.

Władze miast z obszaru okupowanego przez wojska niemieckie posługiwały się różnymi odmianami pieczęci. Zebrany materiał pozwala wyróżnić pięć grup znaków, które możemy połączyć w trzy kategorie. Pierwszą tworzyły typariusze z godłami państwowymi. Należały do niej pieczęcie z godłem II Rzeszy oraz stemple z Orłem Białym. Pieczęcie z herbem państwa polskiego powstawały w ostatnim okresie okupacji niemieckiej (od pocz. 1917 r.). Drugą kategorię tworzyły tłoki z symbolami miejskimi. Należały do niej stemple z miejskimi godłami przedrozbiorowymi oraz pieczęcie z miejskimi godłami zaprojektowanym w latach 1915-1918. Oddzielną grupę tworzyły napisowe pieczęcie władz miejskich.

Po wycofaniu wojsk rosyjskich i po ewakuacji administracji rosyjskiej z terenu Królestwa Polskiego (Kongresowego) tymczasowy zarząd w miastach przejęły komitety obywatelskie reprezentujące ustępującego zaborcę48. W Łodzi komitet powołany został 10 sierpnia 1914 r., a jego powstanie zaakceptował gubernator piotrkowski49. Z upływem czasu komitety były rozwiązywane, a władze nad miastami przejmowały magistraty, burmistrzowie oraz rady miejskie. W Łodzi oraz w Zgierzu przejęcie władzy przez nową administrację nastąpiło 1 lipca 1915 r. (zob. s. III/201).

Dla władz miejskich z nadania okupanta niemieckiego tworzono pieczęcie z wyobrażeniem godła Cesarstwa Niemieckiego. Godło stanowił orzeł jednogłowy pod koroną cesarską z piersią nakrytą tarczą z herbem pruskim Hohenzollernów. Herb pruski Hohenzollernów otoczony był łańcuchem orderowym orderu Czarnego Orła. Cesarsko-niemieckie orły pojawiły się na pieczęciach np. naczelników powiatów. Znamy stemple naczelników powiatów brzezińskiego, kutnowskiego oraz łaskiego50. Orły niemieckie zobaczyć możemy na pieczęciach niemieckich zarządów gmin, choć dla tych ostatnich tworzono też pieczęcie napisowe51. Tłoki władz administracyjnych różniły się stempli komendantur wojskowych. Na polach pieczęci komendantur umieszczany był zazwyczaj wojskowy orzeł pruski w locie52.

W toku naszych kwerend udało się odnaleźć cesarsko-niemiecką pieczęć burmistrza Zgierza53 i stempel niemieckiego zarządu Żychlina54. Na polach obu umieszczone były godła cesarsko-niemieckie. Symbolom władzy okupanta na polu pieczęci towarzyszyły legendy otokowe w języku niemieckim. Sądzimy, iż dalsze 48 P. Pakuła, Władze miejskie Zgierza…, s. 7-8. 49 P. Samuś, Pierwsza wojna światowa, [w:] Łódź. Dzieje miasta, pod red. R. Rosina, t. I Do 1918 r., pod red. B. Baranowskiego, J. Fijałka, Warszawa-Łódź 1980, s. 454-455. 50APKutno, AG Żychlin, sygn. 211, k. 1-4; APŁódź, AM Pabianic, sygn. 156; Muzeum w Zgierzu. 51 APKutno, AG Żychlin, sygn. 211, k. 73. 52 Tamże, k. 91. 53 APŁódź, AM Zgierza, sygn. 1008, k. 73. 54 APKutno, AG Żychlin, sygn. 211, k. 73.


kwerendy powiększą ten skromny zbiór. Jednak do czasu ujawnienia nowych źródeł z obszaru Polski centralnej w rozważaniach na temat miejskich pieczęci cesarsko-niemieckich posiłkować się musimy odciskami wykonanymi w innych ośrodkach.

Wydaje się, że pieczęcie zarządów cywilnych miast, magistratów, a także burmistrzów z godłem cesarsko-niemieckim wprowadzono tuż po 1 lipca 1915 r. Otwarte pozostaje pytanie, czy tłoki z godłem państwowym wyryto dla wszystkich miast okupacji niemieckiej. W miastach, w których pamiętano o historycznych herbach lub gdzie szybko uzgodniono nowe godło miejskiego, zapewne bez zbędnej zwłoki tworzono nowe pieczęcie z symbolem miejscowej społeczności i z tekstem legendy w dwóch językach. Taki ciąg zdarzeń poświadczają archiwalia z Płocka. Znamy pieczęć cesarsko-niemieckiego burmistrza Płocka (fot. nr III/74) i pieczęć cesarsko-niemieckiego zarządu cywilnego Płocka, w których godła II Rzeszy harmonijnie skomponowano z niemieckimi legendami otokowymi z nazwą państwa okupacyjnego55. W chwili, gdy na pieczęcie wprowadzono legendy w dwóch językach, tj. niemieckim i w polskim i zrezygnowano w nich z odwołania do nazwy państwa okupacyjnego dopełnieniem obrazowym tychże uczyniono historyczny herb miejski Płocka56 (fot. nr III/75).

Nie znaczy to, że schemat z Płocka miał zastosowanie w innych ośrodkach. Możemy przywołać przykłady, które burzą ten tok rozumowania. Znamy pieczęcie magistratów i burmistrzów miast, które pozbawione były w legendach odwołania do cesarsko-niemieckiej władzy, a mimo to wyposażono je w obraz orła cesarsko-niemieckiego. Pieczęciami takimi posługiwały się magistraty Gąbina i Włocławka57.

Dwutorowy rozwoju sfragistyki miejskiej z okresu pierwszych miesięcy okupacji niemieckiej, czyli występowanie w tym samym czasie pieczęci z godłami cesarsko-niemieckimi i pieczęci z samorządowymi symbolami miast, spróbowaliśmy wyjaśnić rodzajem urzędu, któremu służyły typariusze. Podejrzewaliśmy bowiem, że burmistrzowie mogli posługiwać się cesarsko-niemieckimi godłami państwowym z tego powodu, że pełnili oni obowiązki z nominacji władz okupacyjnych. W tym czasie magistraty, czyli władze (bardziej) samorządowe – naszym zdaniem – mogły występować pod pieczęcią z samorządowym herbem miasta. Koncepcję tę wspierała dwujęzyczna pieczęć magistratu Płocka z budowlą miejską i niemieckojęzyczna pieczęć magistratu Łowicza z godłem miejskim58 (fot. nr III/76). Jednakowoż tej konstrukcji sprzeciwiła się sfragistyka Włocławka. Znamy bowiem pieczęcie magistratu Włocławka z godłem cesarsko-niemieckim59.

Schemat odtworzony na podstawie dokumentacji archiwalnej płockiej zakładał, że samorządowe godła przedrozbiorowe na pieczęcie miejskie w okresie okupacji 55 KAISERLICHDEUTSCHER BÜRGERMEISTER PLOCK oraz KAISERLICHDEUTSCHE ZIVIL-VERWALTUNG PLOCK – Muzeum w Łowiczu, Zbiór W. Tarczyńskiego. 56 Muzeum w Łowiczu. Zbiór W. Tarczyńskiego. 57 APKutno, AG Żychlin, sygn. 211, k. 34; P. Bokota, Herb i pieczęcie miasta, [w:] Włocławek. Dzieje miasta, pod red. J. Staszewskiego, t. I, Włocławek 1999, s. 168. 58 Muzeum w Łowiczu, sygn. art. 1673-MŁ; Muzeum w Łowiczu, Zbiór W. Tarczyńskiego. 59 P. Bokota, Herb i pieczęcie Włocławka w okresie zaborów (1793-1918), „Rocznik Muzealny” (Włocławek), 1996, t. VI, nr 23, 24.


niemieckiej wprowadzane były po krótkim czasie stosowanie orła cesarsko-niemieckiego. Nie możemy jednak z obserwacji płockiej uczynić modelu. Przeczą temu źródła wytworzone w Łodzi i w Pabianicach, a także w innych miastach Polski centralnej (w Łasku, Łęczycy, Słupcy, Szadku, Warcie, Wieluniu i w Zagórowie). Materiał środkowopolski dostarcza także dowodów na obronę schematu płockiego. Znamy pieczęć cesarsko-niemiecką burmistrza Zgierza, a także wiemy, że w 1915 r. urzędnicy magistratu zgierskiego usiłowali zaprojektować oryginalny herb miasta, aby zastąpić nim orła cesarsko-niemieckiego na pieczęci miejskiej.

W dalszej części pracy przedstawimy pieczęci i herby miast, które powstawały w okresie od 1914/1915 do listopada 1918 r. na obszarze kontrolowanym przez Niemców. Część z wówczas stworzonych herbów i godeł przetrwała. Znamy je ze współczesnych herbarzy miejskich. Kolejność naszego wykładu narzuca jakość podstawy źródłowej. Na początku przedstawimy te znaki, o których wiemy dużo. Prezentację otworzą symbole Łodzi.

Dotychczasowe badania ujawniły, iż na początku okupacji niemieckiej powstała pieczęć magistratu Łodzi60 z legendą w dwóch językach, tj. w niemieckim oraz w polskim. Według Józefa Raciborskiego projekt pieczęci przygotowany został przez nadburmistrza Schoppena w 1914 r. Stwierdzenia tego nie kwestionujemy, choć mamy wątpliwości.

Pole łódzkiej pieczęci magistrackiej z 1914 r. wypełniał herb miasta. Na tarczy herbowej dostrzegamy wzburzone fale i łódkę z wiosłem. Kształt godła miejskiego nie nawiązywał do wyobrażenia pieczęci Łodzi z 1577 r. (fot. nr III/22). Być może źródłem inspiracji były dyplomy cechowe, na których pod koniec XIX w. pojawiała się identyczna łódka Łodzi wśród fal. Po wyborach do samorządu łódzkiego (styczeń 1917 r.) magistrat Łodzi zmienił swoją pieczęć. Korekta polegała na usunięciu tekstu niemieckiego. Wyobrażenie pieczęci pozostawiono bez zmian.

Wiosną 1918 r. władze miejskie Łodzi uznały, iż dotychczasowy herb nie został opracowany na podstawie źródeł z przeszłości. Zdecydowano o przeprowadzeniu badań nad historią herbu Łodzi. Zamierzano odkryć najbardziej poprawną formę godła miejskiego. Poszukiwania podstawy źródłowej do zrekonstruowania herbu Łodzi rozpoczęła „odezwa” magistratu z 26 marca 1918 r., którą przesłano do archiwum w Warszawie61. W dniu 10 kwietnia 1918 r. pracownicy archiwum przygotowali odpowiedź. Odnaleźli opłatkową pieczęć Łodzi pod dokumentem wystawionym w 1778 r., a następnie wykonali jej odrys62. Prace nad formą pieczęci oraz nad kształtem godła miejskiego prowadzone były przez pracowników wydziału technicznego urzędu Łodzi. Z tego powodu na ich ręce 18 kwietnia przekazane zostały wszystkie materiały z Warszawy. W dniu 10 maja 1918 r. magistrat Łodzi

60 J. Raciborski, Godło i pieczęcie Łodzi, „Rocznik Łódzki”, 1933, t. III, s. 14-15; R. Rosin, Obszar Wielkiej Łodzi do przełomu XIV i XV w., [w:] Łódź. Dzieje miasta, pod red. R. Rosina, t. I Do 1918 r., pod red. B. Baranowskiego, J. Fijałka, Warszawa-Łódź 1980, s. 61. 61 APŁódź, AM Łodzi, WP, sygn. 13497, k. 3. 62 Za przygotowanie odrysu pieczęci władze Łodzi przesłać miały opłatę kancelaryjną w wysokości sześciu marek – APŁódź, AM Łodzi, WP, sygn. 13497, k. 3.


podjął decyzję o przywróceniu „dawnej formy” pieczęci miejskiej. Wzór nowego stempla zawierał załącznik do decyzji, czyli „szkic dołączony do przebiegu”63.

Po decyzji magistratu z dnia 10 maja kluczowe znaczenie dla dalszego biegu postępowania miało pismo z 18 maja 1918 r. Wówczas magistrat zdecydował, iż w wydziale budownictwa sporządzone zostaną wzory dwóch pieczęci herbowych z napisami. Jeden stempel miał należeć do magistratu, a drugi do rady miejskiej64. Projekty dwóch pieczęci dotarły do magistratu przed 18 lipca 1918 r. Podczas ich prezentacji odkryto, że rysownik pomylił treść jednej legendy. Zamiast zleconego tekstu „Rada Miejska miasta Łodzi” projektujący umieścił napis „Rada Miejska Łódź”. Z tego powodu 18 lipca 1918 r. magistrat zażądał od pracowników wydziału budownictwa, aby ci opracowali znaki „z właściwym napisem stosownie do polecenia z maja 1918 r.”65

Decyzja o przywróceniu pieczęci miejskiej z historycznym herbem, którą podjął magistrat łódzki, rozpoczęła proces ustanawiania znaku. Do zakończenia postępowania potrzebna była „równobrzmiąca” zgoda rady miejskiej Łodzi. Prośbę o jej wyrażenie magistrat przygotował 12 sierpnia 1918 r. i przesłał do biura rady. Zapewne prośba została wystosowana już po wykonaniu dobrych projektów tłoków w wydziale budownictwa66. Załącznikami do prośby były „odbitka pieczęci m. Łodzi z 1778 r.” i odpis uchwały magistratu z 10 maja 1918 r. Nad propozycją magistratu radni Łodzi dyskutowali 10 września 1918 r. i podjęli uchwałę „równobrzmiącą” z decyzją magistratu67.

Ostatnim etapem tworzenia nowych pieczęci Łodzi było wyrzeźbienie ich typariuszy. Wykonał je grawer Lucjan Małecki. W dokumentacji łódzkiego wydziału prezydialnego zachował się rachunek za wykonaną pracę. Honorarium Małeckiego wynosiło piętnaście marek. Wypłacono je 5 października 1918 r.68

Pieczęcie z października 1918 r., a dokładnie ich wyobrażenia stały się wzorem dla wszystkich tłoków przygotowanych dla jednostek samorządu miejskiego w Łodzi69, a także dla łódzkiej komunalnej kasy oszczędnościowej70 (fot. nr III/77). Pieczęcie miejskie Łodzi, które stworzono u progu niepodległości Rzeczypospolitej, wykorzystywano bez przeszkód do kwietnia 1934 r. (zob. s. III/240).

Interesujących danych na temat rozwoju sfragistyki oraz heraldyki miejskiej w latach 1914-1918 dostarczają archiwalia z Pabianic. W Pabianicach najpóźniej od kwietnia 1915 r. w ciągłym użyciu znajdowało się siedem pieczęci różnych urzędów i instytucji. Zdecydowana większość z nich zbudowana została z trzech koron, czyli

63 APŁódź, AM Łodzi, WP, sygn. 13497, k. 6; J. Raciborski, Godło i pieczęcie Łodzi…, s. 15. 64 APŁódź, AM Łodzi, WP, sygn. 13497, k. 6. 65 Tamże. 66 Tamże, k. 8; APŁódź, AM Łodzi, RM, sygn. 13041, k. 1. 67 APŁódź, AM Łodzi, WP, sygn. 13497, k. 9; APŁódź, AM Łodzi, RM, sygn. 13041, k. 2. 68 APŁódź, AM Łodzi, WP, sygn. 13497, k. 12. 69 Obok pieczęci magistratu oraz rady miejskiej herbowe pieczęcie posiadały np. wydział podatkowy (APŁódź, AM Zgierza, sygn. 1373, k. 404, 431), wydział statystyczny, kasa podatkowa, urząd sekwestracyjny miasta Łodzi, oddział sekwestracyjny miasta Łodzi, miejska szkoła pracy. 70 Muzeum w Zgierzu.


z godła historycznego herbu miejskiego Pabianic. Charakter źródeł (odciski pod datowanymi dokumentami) pozwala na szacunkowe określenie czasu powstania typariuszy. W jednym przypadku na naszą ocenę czasu powstania stempla wpłynął język legendy otokowej.

Wszystkie pieczęcie pabianickie wystąpiły na dokumentach z 1915 r. Pieczęć, którą my uznajemy za najwcześniejszą wykonano dla milicji obywatelskiej miasta Pabianic. Jej wyobrażenie utworzono z trzech koron luzem, a legendę zredagowano w języku rosyjskim71 (fot. nr III/78). Możemy przyjąć, iż rosyjską pieczęć milicji pabianickiej stworzono podczas ewakuacji administracji carskiej w 1914 r.

Czas powstania pozostałych sześciu pieczęci określić możemy na podstawie datacji dokumentów, na których je odnaleźliśmy. Jako pierwsza – według przyjętego przez nas kryterium – powstała niemiecka pieczęć policji miejskiej w Pabianicach (odcisk z 20 kwietnia 1915 r.), a nieco później polska pieczęć milicji obywatelskiej w Pabianicach (odcisk z 23 kwietnia 1915 r.)72. Różnica zaledwie dwóch-trzech dni pomiędzy potwierdzonym użyciem obu pieczęci może świadczyć, iż oba tłoki wykonano równocześnie, a język legendy różnicował je z uwagi na przeznaczenie kancelaryjne. Pieczęć polskojęzyczna uwierzytelniać miała dokumenty kierowane do Polaków, a pieczęć niemieckojęzyczna powinna pojawiać się pod oświadczeniami przekazywanymi władzom okupacyjnym. Wyobrażenia obu pieczęci tworzyły trzy korony położone luzem na polach pieczętnych.

Zapewne od 1 lipca 1915 r. (zob. s. III/201) magistrat Pabianic posługiwał się niemiecką pieczęcią z wyobrażeniem tarczy renesansowej z trzema koronami. Znamy ją z odcisków pod dokumentami miejskimi z sierpnia. Od września 1915 r. na dokumentach magistratu oglądać możemy odciski drugiej pieczęci magistrackiej o wyobrażeniu utworzonym także z tarczy renesansowej i z trzech koron. Legendę pieczęci późniejszej tworzył napis w języku polskim73. Różnica czasu (miesiąc) pomiędzy potwierdzonymi kancelaryjnymi zastosowaniami obu tłoków magistratu może świadczyć, iż obie pieczęcie opuściły warsztat grawera jednocześnie, a tylko ułomność podstawy źródłowej nie dostarcza nam dowodów ich współwystępowania od lipca 1915 r. Polska pieczęć magistratu Pabianic posłużyła za wzór do wykonania następnego stempla. Znamy go z dokumentów m. in. z kwietnia 1920 r.74 Odciski wykonane tymże tłokiem uwierzytelniały dokumenty jeszcze w 1933 r.75

Oprócz pieczęci policyjnej, milicyjnej oraz dwóch stempli magistrackich w Pabianicach w latach 1915-1918 własne pieczęcie posiadał miejski wymiar sprawiedliwości, tj. sąd gminny oraz sąd pokoju. Stemple sądowe wykorzystywano w lipcu i w sierpniu 1915 r.76 Ich wyobrażenia tworzył herb miasta.

71 APŁódź, AMŁódź, sygn. 38, s. 78. 72 APŁódź, AM Pabianic, sygn. 156, bez paginacji. 73 Tamże. 74 Tamże, sygn. 179, bez paginacji. 75 Tamże, sygn. 435-436, 818. 76 Tamże, sygn. 156, bez paginacji.


Herb miejski powrócił też na pieczęcie okupowanego Wielunia. Jego godło w okresie okupacji niemieckiej tworzył mur miejski z trzema wieżami. O kształcie godła herbowego zadecydowała wersja znaku miejskiego opublikowana jeszcze w poł. XIX w. przez Michała Balińskiego i Tymoteusza Lipińskiego77. Niemiecko-polską pieczęcią magistracką z herbem miejskim w Wieluniu posługiwano się już w lipcu 1916 r. Pole pieczęci wypełniła murowana budowla wolnostojąca o otwartej bramie z przejazdem przesłoniętym kratą oraz trzy blankowane wieże górujące nad linią muru, z których środkowa była najwyższa.

Odciski pieczęci magistrackiej, a także odbitki stempli kasy miejskiej oraz wieluńskiego towarzystwa kredytowego odnajdujemy na wieluńskich pieniądzach zastępczych. Dzięki datom ich emisji możemy stosunkowo dobrze odtworzyć chronologię przekształceń pieczęci miejskiej. Polskojęzyczna pieczęć magistratu Wielunia (używana przez cały okresu II Rzeczypospolitej78) uwierzytelniała karty wieluńskiego pieniądza zastępczego przynajmniej od czerwca 1917 r. W Muzeum w Wieluniu oglądać możemy dwa tłoki polskojęzycznej pieczęci magistrackiej. Były to tłok przystosowany do odciskania w materiałach miękkich oraz typariusz do uwierzytelnienia odciskami wykonanymi w tuszu79. Oprócz pieczęci magistrackich i pieczęci kasy miejskiej w okresie I wojny światowej stempel z godłem miasta wykorzystywał sąd obywatelski Wielunia. Jego tłok również szczęśliwie przetrwał do naszych czasów i włączony został do wieluńskich zbiorów muzealnych80.

Herb Wielunia (przyjęty u progu niepodległości II Rzeczypospolitej) poddany został krytycznej ocenie w 1933 r. (zob. s. III/245, III/280-281). Uznano wówczas, iż należy zaprojektować herb miasta od nowa. Podstawę działań naprawczych stanowić miały pieczęcie z XVI w.

Historyczne godło miejskie umieszczone zostało na dwóch niemiecko-polskich pieczęciach Łęczycy. Dzięki rachunkowi z zakładu grawerskiego i pieczętarskiego D. Stange z Łodzi wiemy, że jedna z nich wykonana została 15 listopada 1915 r. oraz że kosztowała pięć marek81. Na polu pieczęci z 1915 r. umieszczone zostało godło herbu miejskiego wzorowane na rysunku z dziewiętnastowiecznej publikacji M. Balińskiego oraz T. Lipińskiego82. Druga pieczęć dwujęzyczna o prawie takim samym wyobrażaniu, ale o innej legendzie powstała – jak podejrzewamy – także w 1915 r. Wykonano dwie jej wersje. Jeden typariusz służył do odciskania w tuszu (fot. nr III/79), a drugi w laku83. Obok pieczęci o legendach w dwóch językach

77 M. Baliński, T. Lipiński, Starożytna Polska…, t. I, s. 239. 78 APŁódź, UWŁódzki, WS, sygn. 2696, k. 4, 104; Dowód osobisty Wandy Świerczyńskiej z sierpnia 1920 r. – Muzeum w Wieluniu. 79 Muzeum w Wieluniu. 80 Tamże. 81 Magistrat der Stadt Łęczyca | Magistrat m. Łęczycy – S. K. Kuczyński, Pieczęcie i herby miasta Łęczycy oraz ziemi łęczyckiej, Łęczyca 1984, nr I/20. 82 M. Baliński, T. Lipiński, Starożytna Polska…, t. I, s. 257. 83 MAGISTART ZU ŁĘCZYCA | MAGISTRAT M. ŁĘCZYCY – APŁęczyca, AM Łęczycy, sygn. 54, k. 30v; APŁódź, AMŁódź, sygn. 38, k. 45.


w 1916 r. władze Łęczycy posługiwały się pieczęcią polskojęzyczną o wyobrażeniu godła miejskiego84.

Herb miejski Łęczycy wykorzystany został w 1915 r. do stworzenia znaczka upamiętniającego czterdziestą rocznicę powołania ochotniczej straży pożarnej85. Tu również wzorcem dla symbolu miejskiego był rysunek z publikacji Starożytna Polska… M. Balińskiego oraz T. Lipińskiego. Godło Łęczycy umieszczone było zapewne na oznakach łęczyckiej milicji obywatelskiej z lat 1914-1915. Znamy znaczek pamiątkowy milicji łęczyckiej, ale wyprodukowany po zakończeniu I wojny światowej86. Także po I wojnie wykonana została pamiątkowa oznaka straży bezpieczeństwa publicznego Łęczycy z herbem miasta i z jego klejnotem w formie Orła Białego rozrywającego kajdany87.

Do 1936 r. władze Łęczycy posługiwały się pieczęciami z godłem miejskim ukształtowanym na podstawie ilustracji ze Starożytnej Polski… M. Balińskiego oraz T. Lipińskiego. Podczas kwerend źródłowych udało się odnaleźć kilka łęczyckich pieczęci magistrackich. Różniły się one rozmiarami, układem tekstu legendy oraz kształtem dywizorów w napisach otokowych88. Mieszkańcy Łęczycy mogli oglądać godło miasta także na pieczęci kasy miejskiej89. Herb samorządu łęczyckiego zdobił miejskie znaczki opłat skarbowych90 i sztandary różnych organizacji z Łęczycy.

Źródła sfragistyczne wytworzone w miastach Wielkopolski właściwej, a które w 1919 r. włączone zostały do województwa łódzkiego, także przynoszą dane na temat poszukiwań motywów obrazowych dla wyobrażeń pieczęci magistrackich. Ciekawy jest przypadek Zagórowa. Jego władze zapewne przed listopadem 1918 r.91 posługiwały się pieczęcią z historycznym herbem miasta. Za wzór posłużył typariusz z XVII lub XVIII w., a dokładnie jego odcisk z 1789 r. przechowywany w archiwum w Warszawie92. Skopiowane zostało wyobrażenie historycznej pieczęci, czyli owalna tarcza w kartuszu barokowym, korona herbowa, godło (róża) oraz łacińska legenda93.

W 1922 r. dokumenty Zagórowa uwierzytelniała pieczęć z legendą polską oraz z wyobrażeniem, którego nie potrafimy jednoznacznie odczytać94. Przyczynę, dla

84 S. K. Kuczyński, Pieczęcie i herby miasta Łęczycy…, nr I/21. 85 Muzeum w Łęczycy. 86 Tamże. 87 Tamże; S. K. Kuczyński, Pieczęcie i herby miasta Łęczycy…, nr I/22. 88 APŁęczyca, AM Łęczycy, sygn. 102, bez paginacji; APŁęczyca, AM Łęczycy, sygn. 103, bez paginacji; Legitymacja ławnika Walentego Czerwińskiego z 1929 r. – Muzeum w Łęczycy; S. K. Ku-czyński, Pieczęcie i herby miasta Łęczycy…, nr I/24-I/27. 89 APŁęczyca, AM Łęczycy, sygn. 103, bez paginacji; Muzeum w Łęczycy. 90 S. K. Kuczyński, Pieczęcie i herby miasta Łęczycy…, nr I/22. 91 Ujawnione odciski pochodzą z 25 listopada 1918 r. i z 14-16 marca 1919 r. – APKonin, SPSłupca, sygn. 341, k. 11, 65-66, 80. 92 APŁódź, AMŁódź, sygn. 38, k. 31; MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 49810. 93 SIGILLVM ZAGOROVIENSE 1622. – APŁódź, AMŁódź, sygn. 38, k. 31; Materiały (kserokopie) przekazane z Zagórowa. 94 Na polu pieczęci umieszczony został przedmiot, który możemy zidentyfikować tylko na podstawie wiedzy o rozwoju godła miejskiego Zagórowa. Przypuszczamy, że była nim tarcza herbowa z różą – APŁódź, UWŁódzki, sygn. 2695, s. 247-365 (liczne odciski).


której zamieniono dobrą łacińską pieczęć na złą, ale z legendą polską upatrywać należy w języku legendy. W odrodzonej Polsce językiem urzędowym był polski, a nie łacina. Ponadto teksty legend pieczęci urzędowych władz miejskich powinny dobrze identyfikować dysponenta stempla. Prawo do posiadania pieczęci miejskich w II Rzeczypospolitej miały magistraty, a później zarządy miejskie.

Równie interesujący jest przypadek Słupcy. Z listopada i grudnia 1918, a także z pocz. 1922 r. pochodzą dokumenty magistratu Słupcy opieczętowane zamiennie dwiema pieczęciami, tj. napisową95 i herbową z przedrozbiorowym godłem miasta, tj. z krzyżem zdwojonym96 nazywanym w Słupcy „pięciokrzyżem”97. Występowanie dwóch pieczęci, a następnie wyparcie stempla napisowego przez pieczęć z godłem miejskim, zapewne jest konsekwencją etapowego rozwoju sfragistyki słupeckiej. Do 1934 r. w magistracie w Słupcy znajdowała się jeszcze trzecia pieczęć miejska z godłem miasta i z napisem poszerzonym o nazwę starostwa słupeckiego, w którym leżała Słupca. Znamy ją z odcisków od marca 1922 r.98 W 1934 r. typariusze z herbem Słupcy zostały zastąpione pieczęcią z godłem państwa (zob. s. III/242).

Przeobrażenia pieczęci Słupcy zestawić możemy z ewolucją znaków miejskich części ośrodków powiatu konińskiego. Te same typy pieczęci, czyli de facto etapy poszukiwań wyobrażeń pieczęci miejskich, odnajdujemy w materiale wytworzonym przez władze miejskie Ślesina. W 1922 r. dokumenty ślesińskie uwierzytelniały odciski pieczęci napisowej99. Następnie magistrat ślesiński posługiwał się pieczęcią z nowym i nietypowym znakiem miejskim (fot. nr III/86). W 1934 r. zarząd miejski Ślesina otrzymał owalną pieczęć z godłem państwa (zob. s. III/242).

Najpóźniej w 1917 r. powstało godło Szadku, które następnie wprowadzono na pole pieczęci magistratu szadkowskiego. Odciski ze stempla magistrackiego znamy z dokumentów dopiero od października 1919 r.100 Szadkowska pieczęć magistracka uwierzytelniała także późniejsze pisma. Znamy jej odciski wykonane w tuszu oraz w laku w 1922101, 1936 oraz w 1937 r.102 Odciski świadczą o istnieniu dwóch odmian użytkowych tej samej pieczęci. Wyobrażenie stempla magistrackiego tworzyła budowla o bardzo charakterystycznym kształcie. Była ona dołem zaokrąglona, jakby wykreślona podstawą nieobecnej tarczy herbowej. Budowla szadkowska miała trzy wieże, otwartą bramę i pachołka miejskiego w przejeździe.

Nasze przekonanie o zaprojektowaniu herbu dla Szadku najpóźniej w 1917 r. opieramy na pośrednich, ale silnych przesłankach. Wiemy, że w 1917 r. powstała pieczęć okolicznościowa w celu uhonorowania setnej rocznicy śmierci Tadeusza Kościuszki. Była ona używana przez pracowników „książnicy” im. T. Kościuszki

95 APKonin, SPSłupca, sygn. 340, k. 3. 96 Tamże, k. 2, 26, 24, 33. 97 APŁódź, AMŁódź, sygn. 38, k. 48. 98 Tamże, k. 49; APŁódź, UWŁódzki, WS, sygn. 2695, k. 101-228 (liczne odciski). 99 APŁódź, UWŁódzki, WS sygn. 2692, k. 91, 217-233. 100 APŁódź, Dyplomy czeladnicze i mistrzowskie różnych cechów z terenu województwa łódzkiego, sygn. 443. 101 APŁódź, UWŁódzki. WS, sygn. 2694, s. 6, 65-138; APSieradz, AM Szadku, sygn. 4, k. 67, 79v. 102 APŁódź, AMŁódź, sygn. 38, k 27; APSieradz, AM Szadku, sygn. 7, k. 104v.


w Szadku103. Wyobrażenie szadkowskiej pieczęci magistrackiej i obraz ze stempla „książnicy” były bardzo podobne. Podejrzewamy, że wzór godła Szadku z (?) 1917 r. powstał na podstawie herbu miejskiego z siedemnastowiecznego obrazu ołtarzowego z kościoła parafialnego104. Przedstawiał on m. in. mieszkańców Szadku z herbem miejskim przed NMP.

Przed listopadem 1918 r. powstała pieczęć magistratu Łasku105 (fot. nr III/80). Znamy ją z odcisków pod dokumentami z 1921, 1922, a także z 1924 r. Jej pole wypełniał herb miejski, czyli Korab Łaskich. Wolne przestrzenie pomiędzy górną krawędzią tarczy, a kręgiem legendy wypełniono koroną herbową, krzyżem i infułą arcybiskupią. Wyobrażenie z pieczęci miejskiej powtarzało herb abpa Jana Łaskiego z jego zewnętrznymi elementami typowymi dla heraldyki duchowieństwa. Otwarte pozostaje pytanie o pochodzenie takiej formy godła Łasku. Ilość przedmiotów z herbem abpa Jana Łaskiego, które przechowywano niegdyś w skarbcu kapituły łaskiej, jak również liczba herbów rodziny Łaskich, a zdobiących ściany kolegiaty uniemożliwia wskazanie jednego wzorca, choć my ostrożnie typujemy kamienną płytę herbową z zewnętrznej ściany kolegiaty.

Pieczęcią magistracką z wyobrażeniem, które wiernie powtarzało herb miasta z osiemnastowiecznej pieczęci, posługiwały się władze Tuliszkowa. Burmistrz tegoż w raporcie o stemplach miejskich z 1937 r. dowodził, iż pieczęć magistracka z lisem w biegu na tarczy herbowej wykorzystywana była od 1918 r. i wycofano ją z użycia dopiero w 1935 r. (por. III/242). Pieczęć z lisem została zastąpiona stemplem owalnym z godłem państwowym z 1927 r.106 Nasze kwerendy ujawniły odciski tuliszkowskiej pieczęci z herbem miasta na dokumentach z 1922 r.107 W 1918 r. (lub wcześniej) w Tuliszkowie wykonano stempel na podstawie typariusza z XVIII w., który przechowywany był wówczas w archiwum miejskim. Odcisk wykonany przedrozbiorowym typariuszem znalazł się (obok odbitek z pieczęci z lat 1918-1939) w przywołanym wyżej raporcie burmistrza z 1937 r.108

Nie do końca rozpoznane zostały przemiany obrazów z pieczęci miejskich Warty. Wiemy, że jej magistrat w II Rzeczypospolitej posługiwał się tłokiem z wyobrażeniem Orła Białego Kazimierzowskiego. Władze Warty złożyły w 1937 r. raport o pieczęciach wykorzystywanych przez urząd miejski. Według słów burmistrza pieczęć z Orłem Kazimierzowskim była „obecnie używana”109. Oprócz pieczęci „obecnie używanej” w raporcie odnotowano inne stemple, które przez analogię nazwano pieczęciami „dawniej używanymi”110. Pole „dawniej używanej” pieczęci wypełniała renesansowa tarcza z murem miejskim o wolnym przejeździe

103 Izba tradycji szkoły w Szadku. 104 M. Adamczewski, Herby i pieczęcie miasta Szadek, „Biuletyn Szadkowski”, 2003, t. III, s. 18. 105 APŁódź, Dyplomy czeladnicze i mistrzowskie różnych cechów z terenu województwa łódzkiego, sygn. 246, 248, 250; APŁódź, UWŁódzki, WS sygn. 2692, k. 112. 106 APŁódź, AMŁódź, sygn. 38, k. 75. 107 APŁódź, UWŁódzki, WS, sygn. 2692, k. 86v, 153-182. 108 APŁódź, AMŁódź, sygn. 38, k. 75. 109 APŁódź, AMŁódź, sygn. 38, k. 39. 110 Tamże.


i trzech wieżach. Podczas wykonywania opisanego tu tłoka wykorzystano odcisk pieczęci miejskiej z XVI w. Jednakowoż w trakcie kopiowania obrazu z historycznej pieczęci pominięto Orła Białego.

Określenie kolejności powstawania dwóch pieczęci Warty nie jest zadaniem łatwym. U progu niepodległości zrobiono pieczęć z Orłem Kazimierzowskim. Nie wiemy natomiast, czy pieczęć z historycznym godłem miasta wykonana została przed 1917 r., czy też dopiero po 1919 r. Wiemy, że dokumenty Warty z 1922 r. uwierzytelnione zostały tylko podpisami urzędników miejskich111.

Władze miast o przedrozbiorowej metryce, w których utracona została pamięć o historycznych herbach (np. Zgierz) oraz władze miast lokowanych w XIX w. (np. Konstantynów, Ozorków i Zduńska Wola) w okresie pomiędzy 1915 i 1918 r., podjęły próby ustanowienia własnych herbów. Wysiłki wówczas podjęte w Zgierzu zakończyły się niepowodzeniem. Natomiast władze Konstantynowa, Ozorkowa, a także Zduńskiej Woli doprowadziły do stworzenia nowych znaków. Zostały one wprowadzone na pieczęcie magistratów. Otwarte pozostaje pytanie, czy zajęły one na pieczęciach miejsca orłów cesarsko-niemieckich, czy też wypełniły puste pola pieczęci napisowych. Bez ujawnienia stempli Konstantynowa, Ozorkowa i Zduńskiej Woli z pierwszych lat okupacji niemieckiej na tak postawione pytanie nie udzielimy odpowiedzi.

Nasze kwerendy doprowadziły do ujawnienia projektu herbu Zgierza112, który przygotowano zapewne przed 18 października 1915 r.113 Jego twórcy uznali, iż herbem miejskim uczynić należy tarczę podzieloną linią w pas i nakrytą koroną murową. Pole pierwsze dwudzielnej tarczy wypełniała połowa Orła Białego niekoronowanego114, a pole drugie trzy czółenka tkackie. Godło herbu łączyć miało treści patriotyczne (Orzeł) z symboliką przemysłu tkackiego decydującego o pozycji gospodarczej Zgierza. Wprowadzenie czółenek tkackich (symboli przemysłowych) do projektu z 1915 r. mogło pozostawać w związku z koncepcją herbu zgierskiego z lat 1894-1896 (zob. s. III/181, III/186).

Nie wiemy, czy omówiony projekt został uznany za oficjalny herb miasta oraz czy wprowadzono go na pole nieznanej nam pieczęci magistrackiej Zgierza. Wiemy, że inny dwupolowy herb Zgierza (fot. nr III/VII) wykorzystany został 3 maja 1916 r. Z okazji rocznicy uchwalenia konstytucji majowej wydana została okolicznościowa

111 APŁódź, UWŁódzki, WS sygn. 2694. Na dokumentach wystawianych w szczególnych okolicznościach (np. oświadczenia władz Kutna z 5 września 1939 r. – Muzeum w Kutnie) odnajdujemy adnotacje „…pieczęć urzędowa zastępuje podpis burmistrza…”. Otwarte pozostaje pytanie, czy wymienność znaków uwierzytelnienia obowiązywała w drugą stronę i czy sprowadzała się ona do formuły; „…podpis burmistrza zastępuje pieczęć…”. 112 M. Adamczewski, Pieczęcie i herby miejskie Zgierza (XVI w.-1945 r.), „Prace i Materiały Muzeum Miasta Zgierza”, 2010, t. VII, s. 119-123, fot. nr 25. 113 Rysunek herbu znamy z dokumentacji aktowej Zgierza. Umieszczono go na pierwszej karcie poszytu, w którym kartę drugą tworzył dokument z 18 października 1915 r. – APŁódź, AM Zgierza, sygn. 1006, k. 1-2. 114 Wzorem dla Orła Białego był orzeł cesarsko-niemiecki II Rzeszy. Świadczą o tym układ skrzydeł, forma piór, a także (zachowany w projekcie) zarys tarczy herbowej na piersi Orła zgierskiego.


broszura115. Herb Zgierza z okładki broszury tworzyła tarcza dwudzielna w pas o górnym polu czerwonym i dolnym białym. Na polu górnym ulokowano połowę Orła Białego koronowanego zwróconego w heraldyczną lewą stronę. Pole dolne wypełniono uskrzydloną laską Hermesa (Merkurego) symbolizującą m. in. handel116.

Być może w 1915 lub w 1916 r. powstał projekt herbu Konstantynowa. Znamy go ze wspomnianego już wydawnictwa rocznicowego upamiętniającego uchwalenie konstytucji majowej117 (fot. nr III/VII). Symbol Konstantynowa tworzyły dwa herby, tj. Ostoja Mikołaja Okołowicza, założyciela miasta oraz Łuk Marianny z Piersickich Okołowiczowej, żony Mikołaja. Herby umieszczono na jednej tarczy herbowej pod wspólną koroną otwartą. Twórca godła miejskiego wykorzystał układ herbów małżonków z ich płyty nagrobnej z kościoła parafialnego w Konstantynowie. Tak zbudowany znak wprowadzony został na pieczęć magistratu Konstantynowa. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę, iż herb Konstantynowa powstał przed przywróceniem miejscowości praw miejskich, co nastąpiło dopiero w 1924 r. W okresie okupacji niemieckiej stworzono więc herb dla osady aspirującej do rangi miasta.

Zapewne przed 1918 r. powstał nowy herb oraz herbowa pieczęć magistratu Ozorkowa118. Przypuszczający tryb stwierdzenia wynika tu głównie z ułomności podstawy źródłowej. Nie udało się nam bowiem ujawnić odcisku ozorkowskiej pieczęci magistrackiej z lat 1915-1918. Znamy natomiast odbitki z dwóch różnych pieczęci magistrackich pod dokumentami z 1919, 1922, 1924, 1927 oraz z 1933 r.119 Podejrzewamy, że ich typariusze wyrzeźbiono w okresie okupacji niemieckiej.

Za powiązaniem genezy herbu Ozorkowa z herbotwórczymi procesami z lat 1915-1918 przemawia brzmienie legendy otokowej jednej z ozorkowskich pieczęci magistrackich. Część jej napisu wskazywała na geograficzno-historyczne położenie Ozorkowa i czyniła to za pomocą pojęcia „ziemia łęczycka.” Legendy pieczęci miejskich z okresu dwudziestolecia międzywojennego, które także identyfikowały przynależność administracyjną dysponenta, wskazywały jednak na realnie istniejące jednostki podziału terytorialnego Polski, tj. na starostwa powiatowe.

Przed odtworzeniem państwa polskiego i przed wyznaczeniem granic nowych województw w legendach pieczęci umieszczano odwołania do przedrozbiorowych podziałów terytorialnych. Znamy pieczęcie z Orłami Białymi (Kazimierzowskimi i królewsko-polskimi), których legendy nawiązywały do historycznych podziałów Polski (Praszka, Wieruszów120 – ziemia wieluńska, Złoczew121 – ziemia sieradzka). 115 1791–3 maj–1916. 125-cio lecie Konstytucji na ziemiach: Piotrkowskiej, Sieradzkiej i Kaliskiej – egzemplarze broszury – Muzeum w Zgierzu; Muzeum w Pabianicach. 116 W. Kopaliński, Słownik symboli, Warszawa 1990, s. 191. 117 1791 – 3 maj – 1916…; M. Adamczewski, Herby Konstantynowa Łódzkiego, [w:] Konstantynów Łódzki. Dzieje miasta, pod red. M. Nartonowicz-Kot, Łódź 2006, s. 387-388. 118 M. Adamczewski, Kręte ścieżki współczesnej heraldyki miejskiej w Polsce centralnej, czyli o nie-których herbach naznaczonych skazą, „Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego”, 2005, t. VII (XVIII), s. 101-103. 119 APŁęczyca, AM Ozorkowa, sygn. 3, 4, 8; APŁódź, Dyplomy czeladnicze i mistrzowskie różnych cechów z terenu województwa łódzkiego, sygn. 295; APŁódź, UWŁódzki, WS, sygn. 2692, k. 148, 152. 120 APŁódź, UWŁódzki, WS, sygn. 2696, k. 10v, 115v. 121 Tamże, sygn. 2694, s. 139-141.


Pieczęcie z Orłami Białymi w stylizacjach Kazimierzowskiej i królewsko-polskiej powstawały w 1. poł. 1917 r. Chronologia produkcji pieczęci z Orłami i nazwy historycznych ziem polskich w ich legendach pozwalają nam sądzić, iż także pieczęć Ozorkowa z „ziemi łęczyckiej” oraz godło miejskie Ozorkowa zaprojektowano w czasie okupacji niemieckiej.

Pola dwóch różnych pieczęci magistratu Ozorkowa wypełniały herby miejskie, Tworzyły je renesansowe tarcze herbowe dzielone w słup. Na pierwszym polu herbu położone było godło przypominające szlacheckiego Odrowąża lub Ogończyka122. Pole drugie stało się przestrzenią do zamanifestowania czółenka tkackiego.

Wiele przesłanek wskazuje dziś, iż współczesny sposób odczytania godła z pierwszego pola herbu Ozorkowa (tj. uznanie go za Odrowąża i nadanie mu postaci zawiasy kotłowej ze strzałą) jest błędne. Podejrzewamy, że przedmiot dziś nazywany Odrowążem mógł znaleźć się w godle miejskim w wyniku pomyłki projektujących herb. Być może uznali oni, iż posesorami Ozorkowa byli w przeszłości Sierakowscy, pieczętujący się Ogończykiem. Ogończyka Sierakowskich oglądać możemy dziś na płycie nagrobnej Reginy z Sierakowskich Szczawińskiej w kościele parafialnym św. Józefa w Ozorkowie. Nie możemy wykluczyć innej drogi recepcji tajemniczego symbolu. W znaku z pierwszego pola herbu Ozorkowa być może zobaczyć należy wrzeciono. Za takim odczytaniem treści godła przemawia projekt herbu Ozorkowa z 1904 r. którego godło tworzyły dwa przedmioty, tj. wrzeciono symbolizujące przędzalnictwo i czółenko oznaczające tkactwo123 (zob. s. III/190).

W 1933 r. „organ zarządzający” oraz „organ stanowiący” Ozorkowa podjęły jednobrzmiące uchwały o zmianie godła miejskiego (zob. s. III/281-282). Wspólne decyzje magistratu oraz rady nie doprowadziły jednak do zmiany wyobrażeń pieczęci miejskich. Dwupolowy herb miasta wykorzystywany był w Ozorkowie przez cały okres międzywojenny.

Zduńska Wola była trzecim ośrodkiem miejskim z generał-gubernatorstwa warszawskiego, w którym w okresie pomiędzy 1915 i 1916 r. zaprojektowano nowy herb i wprowadzono go na pole pieczęci magistrackiej124. W Zduńskiej Woli powstał symbol, który do dziś uchodzi za herb miejski, choć heraldycy słusznie podważają poprawność jego formy. Na polu niemieckojęzycznej pieczęci Zduńskiej Woli (znamy ją z odcisku pod dokumentem z 1916 r.) umieszczone zostały dwa herby, tj. Prawdzic Stefana Złotnickiego i Ostoja Honoraty Złotnickiej z Okołowiczów. W 1917 r. powstała jeszcze jedna herbowa pieczęć magistracka Zduńskiej Woli. Jej napis otokowy zredagowano w języku polskim.

122 O problemach interpretacji znaku z pierwszego pola tarczy herbowej Ozorkowa – M. Adamczewski, Kręte ścieżki…, s. 102-105; tegoż, Ze studiów nad heraldyką miejską Powiatu Zgierskiego, czyli o herbach Aleksandrowa, Głowna, Ozorkowa i Strykowa, „Zgierskie Zeszyty Regionalne”, 2009, t. IV, s. 104-112. 123 APŁódź, RGKaliski, sygn. 1024, k. 26v-27, 54-55. 124 J. Śmiałowski, Herby i pieczęcie robotniczego miasta (Zduńskiej Woli), (maszynopis), s. 9-10; M. Adamczewski, J. Śmiałowski, Cztery herby Zduńskiej Woli, [w:] Heraldyka samorządowa II Rzeczypospolitej (1918-1939). Materiały sesji naukowej Włocławek 24-25 października 2001 roku, pod red. S. K. Kuczyńskiego, Włocławek 2002, s. 175-178.


Wybór przedmiotów herbowych do skomponowania znaku miejskiego był dla mieszkańców i dla władz Zduńskiej Woli oczywisty. Stefan Złotnicki doprowadził do nadania prawa miejskiego Zduńskiej Woli. W akcie z dnia 3 czerwca 1825 r., w którym określone zostały warunki założenia miasta, wymieniona została (obok Stefana Złotnickiego) Honorata Złotnicka z Okołowiczów125. Oprócz oczywistych zasług małżonków Złotnickich dla Zduńskiej Woli na decyzję o wykorzystaniu rodowych herbów założycieli miasta do zbudowania znaku miejskiego wpływ miał zapewne czas podejmowania decyzji. W 1915 r. obchodzono dziewięćdziesiątą rocznicę lokacji Zduńskiej Woli. Podczas obchodów rocznicowych nie zabrakło odniesień do osób, które przyczyniły się do przeprowadzenia lokacji.

Władze Zduńskiej Woli podczas tworzenia herbu miejskiego wykorzystały dekorację heraldyczną nagrobka Honoraty Złotnickiej z Okołowiczów. Honorata Złotnicka zmarł w 1831 r. i została pochowanej na cmentarzu w Zduńskiej Woli. Wyobrażenie z pieczęci magistrackiej było kalką kompozycji heraldycznej z jej nagrobka. Wiernie skopiowane zostały kształty tarcz (tarcze szwajcarskie), a także układ zewnętrznych elementów obu herbów, tj. ich koron i klejnotów herbowych.

W 1919 r. radni Zduńskiej Woli powrócili do dyskusji nad herbem miejskim. W dniu 30 stycznia 1919 r. wiceburmistrz Jan Niwiński zaproponował podjęcie debaty na temat symboli miejskich126. Twierdził, że Zduńska Wola nie posiada herbu oraz że należy rozpisać konkurs na herb miast oraz zaprosić do pomocy historyków „z uniwersytetu”. Dyskusja nad problemem heraldycznym z powodu późnej pory została przerwana i przeniesiona na następne posiedzenie rady. Powrócono do niej 24 lutego 1919 r. „Drugi burmistrz” Jan Niwiński powtórzył wniosek. W obawie przed przerwaniem debaty na temat symboli miejskich z powodów finansowych Jan Niwiński zapewnił, że wydatki na wykonanie herbu pokryje z własnych środków. Po dyskusji, w której zwrócono uwagę na zasługi Złotnickich dla miasta, większość radnych przyjęła wniosek „I burmistrza”, aby pozostawić dotychczasowy znak127.

Ustalenia władz Zduńskiej Woli z lutego 1919 r. przesądziły o dalszych losach herbu miasta. W dwudziestoleciu międzywojennym pojawiały się jednak propozycje zmiany godła miejskiego. Proponowano np., aby herbem Zduńskiej Woli był lew Prawdzica z kółkiem kołowrotka w łapach. Propozycja ta nie została zaakceptowana.

Dwa szlacheckie herby (Złotnickich i Okołowiczów) znajdujemy na kolejnych pieczęciach Zduńskiej Woli. Znamy stempel magistracki (fot. nr III/81) i pieczęć kasy miejskiej. Ich odciski są na dokumentach z 1921 oraz z 1922 r.128 Pieczęcią

125 Red., Zduńska Wola, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. XIV, pod red. B. Chlebowskiego i in., Warszawa 1895, s. 546; Źródła do historii miast łódzkiego okręgu przemysłowego w XIX w. opr. R. Kaczmarek, Warszawa 1958, nr 128; J. Śmiałowski, Zduńska Wola. Monografia miasta do 1914 r., Łódź 1974, s. 15-17. 126 APSieradz, AM Zduńskiej Woli, sygn. 81, k. 218. 127 „…większość wyraziła pogląd, iż słusznym jest, że miasto, które nie posiada swego oryginalnego, starożytnego godła używało w tym celu herbu założycieli miasta w uznaniu ich zasług…” – J. Śmia-łowski, Herby…, s. 14. 128 APŁódź, UWŁódzki, WS, sygn. 2694, bez paginacji.


z herbem miasta posługiwał się też urzędnik USC przy magistracie w Zduńskiej Woli129.

Na polach pieczęci miast, których władze nie potrafiły wskazać historycznie uzasadnionego herbu przedrozbiorowego lub też nie mogły opracować nowego godła, pojawiły się polskie Orły Białe ukoronowane. Być może wprowadzano je na miejsce orłów cesarsko-niemieckich. Symbole Polski mogły wypełniać pola pieczęci królewsko-polskich urzędów w generał-gubernatorstwie warszawskim dopiero od pocz. 1917 r. Zebrany materiał pozwala stwierdzić, iż do tworzenia królewsko-polskich pieczęci wykorzystywano Orły Białe w różnej stylizacji130. Wyraźnie jednak dominowały dwa wzory, które na potrzeby prowadzonej narracji nazywać będziemy odpowiednio Orłami Kazimierzowskimi lub Orłami królewsko-polskimi131.

Orły w obu stylizacjach pojawiały się na pieczęciach miast, gmin, osób oraz instytucji132 uprawnionych do posługiwania się pieczęciami urzędowymi (szkoły, wymiar sprawiedliwości, notariusze). Na obszarze poddanym naszym obserwacjom Orły Kazimierzowskie na pieczęciach magistratów – a te nas interesują – ilościowo ustępowały Orłom królewsko-polskim. Sondażowo przeprowadzone kwerendy nie pozwalają określić skali dominacji Orła królewsko-polskiego, ani nie dają szansy na wyjaśnienie przyczyn współwystępowania różnych wzorów godła. Zjawiska tego nie możemy tłumaczyć dowolnością, czy też pełną swobodą kreacji znaków. Przewaga dwóch wzorców stylistycznych, a stworzonych w centrum politycznym odradzającej się Polski świadczy o zorganizowanym procesie tworzenia symboli państwowych, choć biegnącym dwoma torami. W nowych badaniach nad kształtowaniem się wzorów znaków państwowości polskiej w latach 1915-1918 analizie należy poddać środowiska polityczne, w których powstawały symbole. Odpowiedzieć też należy na pytanie, czy przyjęcie na pieczęć Orła Kazimierzowskiego, a nie Orła królewsko-polskiego (zaakceptowanego formalnie przez okupanta niemieckiego) nie było formą manifestacji politycznej. Być może wyrażało ono symboliczny sprzeciw wobec akceptowanych przez Niemców organów królewsko-polskich.

Orłem Kazimierzowskim posługiwały się magistraty np. Dąbia133, Kleczewa134, Rychwału135, Skulska136 i Warty137. Pojawił się on także na magistrackiej pieczęci

129 KKP Łagiewniki. 130 W badaniach nad polską heraldyką państwową dostrzeżono zjawisko występowania różnych wzorów Orła Białego w latach 1914-1918 – L. Pudłowski, Z najnowszych dziejów Orła Białego, [w:] Orzeł Biały. Herb Państwa Polskiego. Materiały sesji naukowej w dniach 27-28 czerwca 1995 roku na Zamku Królewskim w Warszawie, pod red. S. K. Kuczyńskiego, Warszawa 1996, s. 269-273. Naszym zdaniem problem odtworzenia godła Rzeczypospolitej w 1917/1918 r. wymaga podjęcia pogłębionych studiów, w których uwzględnione zostaną źródła prowincjonalne. 131 Określenie „Orzeł królewsko-polski” odwołuje się do nazwy urzędów polskich utworzonych pod okupacją niemiecką. 132 Np. dyrekcja poczty i telegrafów w Łodzi (APŁódź, AM Pabianic, sygn. 179), komisarz sądowy powiatu łódzkiego (APŁódź, Akta notariusza Teofila Chremplińskiego, sygn. 2) oraz państwowe gimnazjum im. Mikołaja Kopernika w Łodzi (Muzeum w Zgierzu – fot. nr III/83). 133 APŁódź, UWŁódzki, WS, sygn. 2692, s. 48. 134 Tamże, sygn. 2695, k. 8. 135 Tamże, sygn. 2692, s. 95, 183-199.


mazowieckiego Sierpca138. Dotychczasowa literatura przedmiotu genezę polskiego Orła Kazimierzowskiego połączyła z inicjatywą Kazimierza Kierskiego, prezesa kolegium sędziów miasta stołecznego Warszawy oraz jego współpracowników. Prawnicy dążyli do wprowadzenia znaków odradzającego się państwa do sal sądowych i na pieczęcie sądów. Z ich inspiracji przed 25 stycznia 1917 r. stworzony został projekt pieczęci sądu pokoju VI okręgu miasta stołecznego Warszawy139. Orzeł Biały z pieczęci sądowej wzorowany był na rozwiązaniach średniowiecznych, a dokładnie na Orłach z czasów Kazimierza Wielkiego. Cechą charakterystyczną Orła Kazimierzowskiego z 1917 r. był układ skrzydeł i piór opadających w dół wzdłuż ptasiego tułowia. Projektujący wzór Orła Kazimierzowskiego zdecydowali o ukoronowaniu Orła Białego koroną zamkniętą. Rozwiązanie to uznać należy za nieporozumienie, za błąd heraldyczno-symboliczny. Polskie Orły średniowieczne ukoronowane były zawsze koroną otwartą.

Wzór Orła Białego Kazimierzowskiego szybko pojawił się na pieczęciach niektórych notariuszy. Z uwagi na ciągłość dokumentacji notarialnej możemy określić moment, w którym projekt warszawski przeniesiony został na prowincję. Wiemy, że w księgach notarialnych notariusza zgierskiego Teofila Chremplińskiego Kazimierzowski Orzeł na pieczęci pojawił się po raz pierwszy na akcie z 3 marca 1917 r.140 Pieczęć z Orłem Białym zastąpiła notariuszowską pieczęć napisową (w dwóch językach), choć ta ostatnia incydentalnie wykorzystywana była równolegle z pieczęcią z Orłem Białym Kazimierzowskim. Datę pojawienia się pieczęci notariusza Chremplińskiego z Orłem Biały Kazimierzowskim, tj. 3 marca 1917 r. możemy przyjąć wstępnie za punkt odniesienia dla obserwacji prowadzonych na temat chronologii wystąpienia pieczęci magistrackich z polską symboliką państwową. Warto także zwrócić tu uwagę na przepisy wykonawcze do rozporządzenia o monetach z dnia 16 lutego 1917 r. 141, a opublikowane w kwietniu 1917 r. Prawodawca uznał wówczas, iż jedną stronę monet bitych w na obszarze okupacji niemieckiej wypełniać będzie „orzeł polski”.

W materiale środkowopolskim przeważają pieczęcie z wyobrażeniami Orłów królewsko-polskich. Widzimy je na pieczęciach magistrackich np. Goliny, Głowna, Kłodawy, Praszki, Strykowa, Tomaszowa (fot. nr III/82), Zgierza i Złoczewa142.

136 MAGISTART MIASTA SKULSKA – APKonin, SPSłupca, sygn. 339, k. 5, 13, 39. 137 APŁódź, AMŁódź, sygn. 38, k. 39; APŁódź, Dyplomy czeladnicze i mistrzowskie różnych cechów z terenu województwa łódzkiego, sygn. 510; APSieradz, WPSieradz, sygn. 52, k. 12. 138 MAGISTRAT MIASTA SIERPCA – Muzeum w Łowiczu, Zbiór W. Tarczyńskiego. 139 L. Pudłowski, Z najnowszych dziejów Orła Białego…, s. 272, il. 1. 140 APŁódź, Akta notariusza Teofila Chremplińskiego, sygn. 2, k. 313v. 141 „Dziennik Rozporządzeń dla Jenerał-Gubernatorstwa Warszawskiego”, r. 1917, nr 71. 142 MAGISTRAT MIASTA GOLINY – APŁódź, UWŁódzki, WS, sygn. 2692, k. 99v, 234-253; MAGISTRAT miasta GŁOWNA pow. Brzezińskiego – Muzeum w Zgierzu; MAGISTRAT MIASTA KŁODAWY POW. KOLSKIEGO – APŁódź, UWŁódzki, WS, sygn. 2692, k. 37; MAGISTRAT MAISTA PRASZKI ZIEMI WIELUŃSKIEJ – APŁódź, Dyplomy czeladnicze i mistrzowskie różnych cechów z terenu województwa łódzkiego, sygn. 413; Magistrat m. Strykowa Starostwo brzezińskie – APŁódź, Dyplomy czeladnicze i mistrzowskie różnych cechów z terenu województwa łódzkiego, sygn. 473, APŁódź, UWŁódzki, WS, sygn. 2691, s. 385-410; MAGISTRAT m. Tomaszowa Mazowieckiego


Powtarzały one wzór urzędowego Orła odradzającego się państwa. Orła Białego królewsko-polskiego znajdujemy na pieczęci rady stanu z 1917 r.143 (fot. nr III/73, zob. s. III/202) oraz na jej różnych formularzach. Orzeł królewsko-polski, którego wykorzystywała tymczasowa rada stanu Królestwa Polskiego, najprawdopodobniej powstał w wyniku przekształcenia formy Orła Białego komitetu obywatelskiego Warszawy. Orła warszawskiego znamy z różnych prezentacji od 1916 r. Na pieczęciach urzędów gminnych Orły Białe o kształtach identycznych lub bardzo zbliżony do Orłów królewsko-polskich pojawił się w marcu 1917 r.144

Orzeł w stylizacji królewsko-polskiej uzyskał status godła państwowego. Występował w zdobieniu stron tytułowych „Dziennika Praw Królestwa Polskiego”, który ukazywał się od lutego 1918 r. Jego wyobrażenie wypełniało pola pieczęci urzędów centralnych (np. ministerstwa spraw wojskowych145). Orłem królewsko-polskim posługiwał się wymiar sprawiedliwości oraz prawnicze zawody wiary publicznej. Dobrze wykonane były pieczęcie królewsko-polskich sądów (np. sądów okręgowych w Płocku i w Radomiu146). Znamy pieczęcie sędziów śledczych rewirów lipnowsko-rypińskiego i płockiego147 z Orłami królewsko-polskimi. Orły królewsko-polskie wprowadzone zostały na pieczęcie notariuszy148. Widzieliśmy je np. na stemplach notariuszowskich Apolinarego Karnawalskiego z Łodzi, Zygmunta Kuleszy ze Zgierza, Teodora Górzyńskiego z Piotrkowa oraz Jana Przegalińskiego z Łęczycy.

Orzeł królewsko-polski posłużył do wykonania pieczęci władz województwa łódzkiego149. Data powstania województwa, tj. 2 sierpnia 1919 r.150 wyznacza termin, po którym łódzka pieczęć wojewódzka mogła powstać. Orły królewsko-polskie występowały na stemplach samorządowych władz powiatowych151. Odnajdujemy je na pieczęciach np. sejmiku powiatu wieluńskiego (1919 r.) i na stemplu wydziału powiatowego w Słupcy (1922 r.)152.

Odmieniony Orzeł Biały królewsko-polski, a dokładnie Orzeł pozbawiony korony królewskiej wprowadzony został na pole pieczęci urzędu powiatu płockiego

– APŁódź, UWŁódzki, WS, sygn. 2719, k. 1, 22, 24, 42, 47; MAGISTRAT m. Zgierza – Muzeum w Zgierzu; MAGISTRAT MIASTA ZŁOCZEWA ZIEMI SIERADZKIEJ – APŁódź, Dyplomy czeladnicze i mistrzowskie różnych cechów z terenu województwa łódzkiego, sygn. 576. 143 KKP Głowno; Muzeum w Kutnie. 144 Pieczęć urzędu gminy Bełdów (powiat łódzki) – APŁódź, Akta notariusza Teofila Chremplińskiego, sygn. 2, k. 354v. 145 Muzeum w Łowiczu, Zbiór W. Tarczyńskiego. 146 Tamże. 147 Tamże. 148 APPiotrków, Hipoteka miasta Piotrkowa, sygn. 54; Muzeum w Łęczycy; Muzeum w Zgierzu. 149 Dokument z marca 1922 r. – zbiory własne. 150 „Dziennik Praw Królestwa Polskiego”, r. 1919, nr 65, poz. 395; M. Bandurka, Zmiany administra-cyjne i terytorialne…, s. 78. 151 Samorząd powiatowy ukształtowany został decyzjami władz okupacyjnych. W 1916 r. wprowadzony został samorząd powiatowy na obszarze kontrolowanym przez Niemców, a w 1917 r. na obszarze podporządkowanym Austriakom. 152 APŁódź, UWŁódzki, WS, sygn. 2624, s. 2; sygn. 2690, s. 75.


oraz na stempel komisarza obwodu płockiego153. Sądzimy, iż pojawienie się tak uszczerbionego Orła Białego na pieczęciach urzędów Płockiego wiązać należy z decyzją Stanisława Thugutta, ministra w rządzie Jędrzeja Moraczewskiego, który za zgodą rady ministrów doprowadził do usunięcia korony z głowy Orła Białego154. Decyzja ta została oprotestowana i szybko została cofnięta, ale w różnych miejscach i na różnych przedmiotach „Orzeł Thugutta” został jednak umieszczony. Znamy wyobrażenia niekoronowanych Orłów królewsko-polskich z blankietów ministerstwa skarbu155. Wiemy też, że Orzeł Biały niekoronowany umieszczony został w 1919 r. na winiecie dziennika urzędowego powiatu skierniewickiego156.

Omówione wyżej wzory Orła Białego nie wyczerpują długiej kolekcji odmian godła państwa polskiego, które wprowadzone zostały na pola pieczęci miejskich i gminnych u progu niepodległości. Do Orłów królewsko-polskich nawiązywały wyobrażenia z pieczęci np. Burzenina, Dobrej i Uniejowa157. W ciekawej stylizacji stworzono wyobrażenie pieczęci Błaszek158, którą używano przynajmniej od listopada 1919 r. Na tarczy herbowej o kształtach zbliżonych do renesansowych umieszczony został Orzeł Biały na pieczęci magistrackiej Władysławowa. Jej odciski znamy z 1922 r.159 Orły o stylizacji, której nie możemy powiązać z dominującymi rozwiązaniami stylistycznymi znalazły się na pieczęciach Wieruszowa i Złoczewa160.

Pieczęcie z Orłami Białymi, a wyrzeźbione u progu niepodległości Polski wykorzystywane były przez władze miast także po listopadzie 1918 r. Stemple magistratów z Orłami Białymi Kazimierzowskimi i Orłami Białymi królewsko-polskimi odnajdujemy pod dokumentami z np. 1925 (Orzeł królewsko-polski – magistraty Praszki i Strykowa) i 1927 r. (Orzeł Kazimierzowski – magistrat Warty, Orzeł królewsko-polski – magistrat Złoczewa). Szkoły publiczne również długo trwały przy pieczęciach z Orłami Kazimierzowskimi i Orłami królewsko-polskimi.

Materiał sfragistyczny pozwala odtworzyć na podstawie formy Orłów Białych chronologię wymiany niektórych pieczęci miejskich. W 1917 r. powstała pieczęć magistratu Dąbia z Orłem Kazimierzowskim. Używano jej jeszcze w 1922 r.161 Wiemy też, że w kancelarii Dąbia wystawiano dokumenty pod pieczęcią z Orłem Białym wg wzoru z sierpnia 1919 r.162 w Dąbiu zatem przez pewien czas w użyciu pozostawały równocześnie pieczęcie o różnych wzorach godła polskiego.

Historyka i heraldyka powinno zastanowić przywiązanie różnych instytucji do godeł państwowych, ale o starych rozwiązaniach stylistycznych i pochodzących

153 Muzeum w Łowiczu, Zbiór W. Tarczyńskiego. 154 Orzeł polski bez korony, Kraków 1919, s. 2-3 (nadbitka z krakowskiego „Czasu”, r. 1919, nr 527); S. Thugutt, Autobiografia, Warszawa 1984, s. 121. 155 Muzeum w Kutnie. 156 „Dziennik Rozporządzeń Urzędu Powiatowego w Skierniewicach”, r. 1919, nr 15. 157 APŁódź, UWŁódzki. WS, sygn. 2694, s. 25, 28-60; sygn. 2696, k. 27-44v; 49v-60. 158 APKalisz, AM Błaszki, sygn. 103, k. 22, 63, 80. 159 APŁódź, UWŁódzki, WS, sygn. 2692, k. 88. 160 Tamże, sygn. 2694, s. 139-141; sygn. 2696, k. 10v, 115v. 161 Tamże, sygn. 2692, s. 48. 162 Tamże.


jeszcze z okresu okupacji niemieckiej. W sierpniu 1919 r. powstał nowy wzór godła państwowego. Wyobrażenie Orła Białego z 1919 r. bardzo szybko wprowadzone zostało na pola pieczęci urzędów państwowych oraz na stemple osób zaufania publicznego (np. notariuszy, choć nie wszystkich). Trwanie samorządów miejskich przy wzorach Orłów Białych sprzed listopada 1918 r. tłumaczymy – obok względów oszczędnościowych – regulacjami prawnymi, a dokładnie ścisłą reglamentacją, jakiej poddany został Orzeł Biały państwowy ustanowiony w dniu 1 sierpnia 1919 r. (data publikacji ustawy – 28 sierpnia 1919 r.).

Prawodawca w przywołanej ustawie sierpniowej z 1919 r. odebrał instytucjom niepaństwowym prawo do posługiwania się godłem (herbem) II Rzeczypospolitej163. Samorządy miejskie w dwudziestoleciu międzywojennym nie były częścią administracji rządowej i – w zgodzie z zapisami prawa – powinny usunąć symbole państwowe z własnych pieczęci. Podejrzewamy, że Orły Kazimierzowskie i Orły królewsko-polskie (zapewne też chronione regulacją sierpniową) na tyle różniły się jednak od wzoru Orła Białego z sierpnia 1919 r., że prawodawca mógł zgodzić się na ich czasowe wykorzystywanie przez instytucje niepaństwowe.

Ponieważ ustawa sierpniowa nie przewidywała okresów przejściowych, to przyjąć możemy założenie, iż z końcem sierpnia 1919 r. samorządy miejskie (magistraty), które posługiwały się pieczęciami z wyobrażeniem Orła z 1919 r., mogły być ścigane sądownie, a winni nieuprawnionego użycia Orła państwowego (burmistrzowie lub prezydenci miast) mogli być skazywani na grzywnę lub na areszt. W dokumentacji aktowej miast oraz gmin odnajdujemy zapisy, które świadczą o podjęciu przez niektórych wojewodów oraz starostów działań zmierzających do wyegzekwowania porządku ustawowego. W marcu 1922 r. władze województwa kieleckiego zleciły starostom przeprowadzenie kontroli pieczęci miast i gmin, aby ustalić liczbę pieczęci z Orłem państwowym i możliwie szybko wyeliminować je z użycia. Pismo w tej sprawie wystosował 28 kwietnia 1922 r. starosta konecki164. Prawdopodobnie w wyniku jego interwencji zmienione zostało wyobrażenie pieczęci Przedborza. W miejsce godła guberni kieleckiej magistrat przedborski wprowadził na stempel historyczne godło miasta, czyli budowlę miejską165.

163 „…używanie przez instytucje niepaństwowe i osoby prywatne bez szczególnego zezwolenia Ministra Spraw Wewnętrznych … pieczęci z orłem … jest wzbroniony (tak Or) i podlega w drodze sądowej karze…” – „Dziennik Ustaw RP”, r. 1919, nr 69, poz. 416, art. 2; L. Pudłowski, Heraldyka miejska II Rzeczypospolitej, [w:] Polskie tradycje samorządowe a heraldyka. Materiały z sesji naukowej zorganizowanej w dniach 4 i 5 czerwca 1991 r. w Lublinie, pod red. P. Dymmela, Lublin 1992, s. 108; P. Bokota, Herby miast Kujaw wschodnich i Ziemi Dobrzyńskiej. Przeszłość i teraźniejszość. Wystawa luty-czerwiec 2000, Włocławek 2000, s. 10; tegoż, Heraldyka samorządowa na Kujawach wschodnich i w Ziemi Dobrzyńskiej w okresie Drugiej Rzeczypospolitej, [w:] Heraldyka samorządowa II Rzeczy-pospolitej (1918-1939). Materiały sesji naukowej Włocławek 24-25 października 2001 roku, pod red. S. K. Kuczyńskiego, Włocławek 2002, s. 44. 164 „…polecam… przy używaniu pieczęci… z Godłem Państwa do dni 14, licząc od dnia otrzymania niniejszego okólnika, sporządzić sobie inne pieczęcie, tj. albo z godłem powiatu, Magistratu lub Gminy – które w heraldyce miejscowości można by odszukać, albo też z braku tych godeł, zwykłą okrągłą pieczęć bez godła w środku…” – cytat za: K. Dorcz, Herb guberni radomskiej…, s. 122-123. 165 APPiotrków, AM Przedborza, sygn. 4c; K. Dorcz, Herb guberni radomskiej…, s. 131.


O podjęciu podobnych działań na obszarze Polski centralnej świadczyć mogą przeobrażenia obrazów z pieczęci magistratów dwóch miast powiatu kaliskiego z województwa łódzkiego. Magistrat Błaszek posiadał oraz wykorzystywał pieczęć z Orłem Białym. Ta sama pieczęć, ale użyta do uwierzytelnienia dokumentu cechowego z 4 grudnia 1927 r., miała zatarte wyobrażenie napieczętne166. W 1929 r. władze Błaszek posługiwały się pieczęcią z herbem wzorowanym na wyobrażeniu z zapewne sygnetu szlacheckiego, który służył samorządowi błaszkowskiemu w XVIII w.167 Wiemy też, że w pierwszych latach II Rzeczypospolitej władze Stawiszyna posługiwały się pieczęcią z Orłem Białym koronowanym. Znamy jej odcisk z czerwca 1919 r.168 W dniu 23 marca 1920 r. ta sama pieczęć, ale już odmieniona uwierzytelniła kolejny dokument miejski Stawiszyna. Pole, na którym wcześniej wyraźnie widać było Orła Białego, na odcisku z 1920 r. było całkowicie zamazane169. Zaczernienie pola jest zbyt regularne, aby można było w tym miejscu mówić o przypadkowym zniekształceniu odcisku. Celowe usunięcie Orła Białego z pieczęci stawiszyńskiej – bo tak tłumaczymy pojawienie się czarnej plamy na polu pieczętnym – wydaje się tym bardziej prawdopodobne, że już w kwietniu 1921 r. magistrat Stawiszyna posługiwał się pieczęcią o innym wyobrażeniu170. Jej pole wypełnione było szachownicą z kamieni ciemnych i jasnych, na których ułożono głowę wołu z kolcem w nozdrzach. Szachownica i głowa wołu tworzyły historyczne godło ziemi kaliskiej.

Z ustawą o godle państwowym z sierpnia 1919 r. korespondowały propozycje zmian w prawie o ustroju miejskim. W 1922 r. stworzony został projekt ustawy o samorządzie, w którym m. in. podniesiony został problem symboliki miejskiej171. Przepis projektowanej ustawy zakładały, że gminy miejskie wyposażone zostaną w prawo do ustanawiania i do używania własnych godeł i własnych barw. Symbole miejskie trafić miały na pola miejskich pieczęci urzędowych. Wiemy, że pełna swoboda kreowania godeł miejskich, którą chcieli wywalczyć samorządowcy, nie wszędzie mogła być wprowadzona. Z różnych powodów (głównie historycznych) władza państwowa zarezerwowała dla siebie prawo do kontrolowania godeł miast pomorskich172. W myśl regulacji z 31 marca 1920 r. minister byłej dzielnicy pruskiej zarezerwował sobie prawo do ustanawiania godeł, barw oraz pieczęci „pruskich” samorządów miejskich. 166 APŁódź, Dyplomy czeladnicze i mistrzowskie różnych cechów z terenu województwa łódzkiego, sygn. 16. 167 APŁódź, AMŁódź, sygn. 38, k. 54, 58. 168 APKalisz, WPKalisz, sygn. 104, k. 9v. 169 Tamże, k. 14v; APŁódź, AMŁódź, sygn. 38, k. 43. 170 APKalisz, WPKalisz, sygn. 104, k. 34v, 44v; APŁódź, AMŁódź, sygn. 38, k. 43; APŁódź, UW-Łódzki, WS, sygn. 2691, s. 179, 229, 268. 171 Projekt ustawy o samorządzie miejskim opracowany przez Zarząd Miasta Łowicza na podstawie opinji zjazdów burmistrzów b. zaboru rosyjskiego, Łowicz 1922, art. 4. 172 „Dziennik Urzędowy Ministerstwa Byłej Dzielnicy Pruskiej”, r. 1920, nr 18, poz. 172; B. Możejko, Z historii herbów miast Województwa Pomorskiego w okresie Drugiej Rzeczypospolitej, [w:] Heraldyka samorządowa II Rzeczypospolitej (1918-1939). Materiały sesji naukowej Włocławek 24-25 października 2001 roku, pod red. S. K. Kuczyńskiego, Włocławek 2002, s. 67.


Ustawa sierpniowa z 1919 r. przyczyniła się do rozwoju polskiej heraldyki miejskiej. Magistraty, które do niepodległej Polski wkroczyły z pieczęciami z Orłami Białymi, rozpoczęły poszukiwania historycznych herbów miejskich, aby te umieścić na polach pieczęci zamiast znaków państwa.

Dobrze rozpoznany został proces odtwarzania zapomnianego herbu Zgierza173. Wiemy, że w Zgierzu podjęto intensywne prace nad herbem przed marcem 1921 r. Były one trudne z uwagi na trwałą utratę wiedzy heraldycznej przez mieszkańców Zgierza (zob. s. III/168, III/213). Na podstawie protokołu rady miejskiej z 16 marca 1921 r., a także w oparciu o relacje prasy zgierskiej z 1921 r. możliwe jest częściowe odtworzenie przebiegu tego postępowania174. Wiemy, że pracownicy magistratu rozpoczęli badania nad herbem Zgierza od przeszukania archiwum miejskiego. Nie przeprowadzili kwerendy z zachowaniem szczególnej dokładności, gdyż nie dotarli do odcisków, które dziś znajdują się w zbiorach Muzeum w Zgierzu, a te pochodzą z dawnej składnicy akt miejskich. Dalsze poszukiwania magistrat Zgierza powierzył pracownikom MKiSzt. Po spenetrowaniu zbiorów MWRiOP ujawnione zostały dwie pieczęcie Zgierza. Jedna uwierzytelniała dokument z 1778 r., a druga pismo z 1802 r. Tą ostatnią (z datą 1791) błędnie uznano wówczas za produkt z 1707 r.175 Także dziś w niektórych publikacjach ciągle powtarzana jest niepoprawna informacja o dacie 1707, która podobno występowała na polu pieczęci miejskiej wykorzystanej do odtworzenia współczesnego herbu Zgierza.

Wyobrażenia dwóch pieczęci Zgierza posłużyły rysownikom MKiSzt. za wzór do opracowania nowego herbu. Jednakowoż forma przedłożonego godła miejskiego była wyraźnie inna od obrazów z ujawnionych źródeł. W protokole z posiedzenia rady miejskiej Zgierza znajdujemy komentarz do zaistniałej sytuacji. Protokolant zapisał, iż nowy znak miejski swoją formą odbiegał od wzorca z przeszłości, ale ta odmienność była zamierzona i – jak podkreślił – wynikała ze świadomego poszukiwania nowoczesnej formy dla historycznego znaku176.

Nie znamy wzoru herbu miejskiego Zgierza opracowanego przez rysowników w Warszawie. Możemy jedynie przypuszczać, iż pieczęcie, które wykonano dla władz Zgierza w 1921 r., kopiowały rozwiązania z projektu. Nie ulega wątpliwości, iż wzór herbu miejskiego z 1921 r. różnił się od standardowych murów miejskich,

173 M. Adamczewski, Pieczęcie i herby miejskie Zgierza (XVI w.-1945 r.)…, s. 128-129. 174 APŁódź, AM Zgierza, sygn. 1014, k. 36-37; „Gazeta Zgierska”, r. 1921, nr 12, 13; „Dziennik Zarządu Miasta Stołecznego Warszawy”, r. 1921, nr 30 (2 kwietnia), s. 7; A. Zamojski, Herb dla miasta, „Ilustrowany Tygodnik Zgierski”, r. 1996, nr 2 (216), s. 9. 175 Rysunki obu pieczęci przekazane zostały magistratowi Zgierza. Wykonano z nich fotografie, które później okazywano zainteresowanym. Przesłano je np. Janowi Warężakowi 12 listopada 1937 r. w odpowiedzi na pytanie o historyczne pieczęcie i herby Zgierza – APŁódź, AMŁódź, sygn. 38, k. 35. Fotografie odrysów wykorzystane zostały w pracy Bronisława Wachnika (B. Wachnik, Zgierz. Szkic historyczny, cz. 1 Zgierz rolniczo-rzemieślniczy, Zgierz 1933, s. 36-37), a także we współczesnych publikacjach nt. herbu Zgierza (np. S. Mikołajczyk, O pieczęci i herbie miasta Zgierza, „Ilustrowany Tygodnik Zgierski”, 1994, nr 4 (115), s. 11). W obu przypadkach podpisy pod ilustracjami powtarzały napisy, które towarzyszyły oryginałom z 1921 r. 176 „…projekt został nieznacznie zmieniony drogą uwzględnienia ducha twórczości współczesnej…” – APŁódź, AM Zgierza, sygn. 1014, k. 37.


czy też wolnostojącej budowli obronnej wykorzystywanych w przeszłości przez samorząd Zgierza. Treścią godła miejskiego uczyniono bramę miejską (wysuniętą przed linię blankowanego muru) o otwartych wrotach z Orłem Białym koronowanym w wolnym przejeździe. Brama miejska wzmocniona został trzema wieżyczkami górującymi nad przejazdem.

Nowy herb Zgierza pojawił się na kilku pieczęciach miejskich, z których część z cała pewnością powstała po 13 grudnia 1927 r. 177, tj. po decyzji prezydenta Rzeczypospolitej w sprawie symboli państwowych (zob. s. III/233). Główna pieczęć samorządu Zgierza, czyli pieczęć miasta wykorzystywana była przynajmniej od sierpnia 1921 r.178 Nowe herby Zgierza pojawił się na znaczkach miejskich opłat skarbowych (fot. nr III/84) i na sztandarach zgierskich drużyn harcerskich. Herb miasta (w karykaturalnej postaci) miał być wyszyty na sztandarze i wygrawerowany na oznakach zgierskiego klubu sportowego Excelsior179. W tym ostatnim przypadku klub sportowy uzyskał nawet oficjalną zgodę na posługiwanie się herbem. Pozwolenie wydał magistrat dnia 12 września 1927 r.180 Problem użyczenia herbów miejskich osobom i instytucjom prywatnym był analizowany przez pracowników MSW w 1928 r. (zob. s. III/286).

Zjawisko zastępowania symboli państwowych znakami samorządowymi na pieczęciach magistrackich uchwytne jest w materialne wytworzonym przez władze Kłodawy. W 1921 r. magistrat Kłodawy posługiwał się pieczęcią z wyobrażeniem Orła królewsko-polskiego181. Pieczęć z Orłem zastąpiły stemple z wyobrażeniem muru obronnego o charakterystycznej bramie ze sklepieniem łukowym wspartym na kolumnach. Obraz dopełniały dwie wieże o spiczastych dachach zwieńczonych chorągwiami182. Wyobrażenia z nowych pieczęci miejskich wyprowadzone zostały ze zdobienia dokumentu, który dla Kłodawy wystawił w 1720 r. August II (zob. s. III/56).

Z pozostałych miejscowości pochodzą szczątkowe dane, które też świadczą o procesach znanych nam ze Zgierza i z Kłodawy. Wiemy, że od 1921 do 1937 r.183 magistrat Turku posługiwał się pieczęcią z wyobrażeniem głowy tura (fot. nr III/85).

177 Ujawniona została PIECZĘĆ MIASTA ZGIERZA – przystosowana od odciskania w laku, a także jej wersja do odciskania w tuszu. Oprócz pieczęci ogólnomiejskiej w użyciu znajdowała się pieczęć o skróconej legendzie MAGISTRAT m. ZGIERZA. Jednostki organizacyjne magistratu posługiwały się własnymi pieczęciami herbowymi o legendach opisujących dysponenta. Odnalezione zostały pieczęcie z herbem miejskim i z legendami Magistrat m. Zgierza Wydział Administracyjny; MAGISTRAT m. ZGIERZA Wydział Budowlany; Zarząd Miejski w Zgierzu Wydział Skarbowy; WYDZIAŁ PODATKOWY Magistratu m. Zgierza; Magistrat m. Zgierza Biuro Meldunkowe; KASA MIEJSKA W ZGIERZU – APŁódź, AM Zgierza, sygn. 1104 bez paginacji; sygn. 1105, bez paginacji; APŁódź, UWŁódzki, WS, sygn. 2696, k. 158-213; APŁódź, WPŁódzki, sygn. 48, k. 1, 51, 53; Muzeum w Zgierzu. 178 APŁódź, AM Zgierza, sygn. 1377, k. 1-2. 179 APŁódź, UWŁódzki, sygn. 120, k. 245. 180 APŁódź, AM Zgierza, sygn. 1066, k. 35. 181 APŁódź, UWŁódzki, WS, sygn. 2692, k. 37, 40-43v. 182 APŁódź, AMŁódź, sygn. 38, k. 42, 44. 183 Tamże, k. 50-51; APŁódź, UWŁódzki, WS, sygn. 2696, k. 70-100v.


Projektujący znak miasta odwołał się do nazwy miejscowości. Z całą pewnością na tym etapie tworzenia symbolu miasta nie wykorzystano średniowiecznej pieczęci Turku. Być może inspiracją dla projektującego były dwa raporty magistrackie z 1894 oraz z 1904 r. (zob. s. III/179, III/189).

W okresie pomiędzy 1922 i grudniem 1927 r.184 powstała pieczęć magistratu Ślesina z wyobrażeniem bramy triumfalnej (brama Napoleona) wzniesionej w tymże mieście w 1812 r. (fot. nr III/86). Brama triumfalna o trzech przejazdach i o czterech kolumnach, na których wzniesiono zwieńczenie z Orłem Białym koronowanym, trafiła na pieczęcie miasta dopiero podczas tworzenia drugiego dwudziestowiecznego stempla. Pole pierwszego było puste185 (zob. s. III/211). Motywy, dla których po 1922 r. zaprojektowano ślesińską pieczęć magistracką z wyobrażeniem bramy triumfalnej nie są czytelne. Brama triumfalna była obiektem charakterystycznym i przez mieszkańców Ślesina dobrze kojarzonym z miastem. Brama (wprowadzona na pole pieczęci i odwzorowana z fotograficzną dokładnością) tworzyła czytelny komunikat i jednoznacznie identyfikowała dysponenta.

W magistracie ślesińskim w okresie międzywojennym przechowywany był tłok pieczęci miejskiej Ślesina z 1662 r. Wykorzystano go w 1868 r. podczas ankiety heraldycznej, a w 1963 r. dokładny rysunek pieczęci przesłany został „z Prezydium m. Ślesina” Marianowi Gumowskiemu186. Na polu siedemnastowiecznej pieczęci (w wieńcu roślinnym) umieszczona była tarcza herbowa nakryta koroną otwartą. Na tarczy położony został blankowany mur miejski z przejazdem z opuszczoną do połowy kratą i z kluczem Piotrowym, który symbolizował posesora, czyli kapitułę poznańską. Historyczny herb Ślesina skomponowany został według najlepszych wzorów heraldycznych. W sposób jednoznaczny językiem symboli prezentował najważniejsze treści istotne dla staropolskiego samorządu i dla władzy posesorskiej. W materiałach przesłanych w 1937 r. do archiwum w Łodzi znajdujemy (obok odcisków dwóch pieczęci) kolorowy rysunek herbu Ślesina wykonany na podstawie stempla z 1662 r.187 (fot. nr III/87).

Na podstawie ujawnionych źródeł nie potrafimy określić wzajemnych relacji, które łączyły dwa godła Ślesina. Możemy utrzymywać, że władze miasta rozróżniały pieczęć i herb. Herb odwoływał się do tradycji staropolskiej. Był znakiem dostojnym i wolnym od bieżących czynności kancelaryjnych. Natomiast pieczęć (z jej własnym wyobrażeniem) symbolizowała międzywojenny samorząd miasta. Możemy także

184 Dyplom cechowy z 11 grudnia 1927 r. – APŁódź, Dyplomy czeladnicze i mistrzowskie różnych cechów z terenu województwa łódzkiego, sygn. 468. Z lat 1932-1937 pochodzą inne odciski, wykonane tym samym typariuszem – APKonin, AM Ślesina, sygn. 46, k. 1-3; APŁódź, AMŁódź, sygn. 38, k. 60; M. Adamczewski, Kręte ścieżki…, s. 93-94. 185 APŁódź, UWŁódzki, WS, sygn. 2692, k. 91, 217-233. 186 MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Kartoteka pieczęci i herbów miejskich w układzie alfabe-tycznym, zawierająca szkic pieczęci, jej opis oraz różne notatki, sygn. 1491. Odcisk pod dokumentem z 1776 r. (MNKraków, Dz. rkps., sygn. 564 NI 119844) jest nieczytelny i z tego powodu został źle odczytany przez Mariana Gumowskiego. Na podstawie błędnej opinii M. Gumowskiego powstał współczesny herb Ślesina. 187 APŁódź, AMŁódź, sygn. 38, k. 59-61.


dowodzić, iż pieczęć z bramą triumfalną i herb miasta (znany nam z barwnego rysunku) powstały w różnym czasie i świadczą dziś o dwóch etapach w rozwoju świadomości symbolicznej mieszkańców Ślesina. Pierwsza była pieczęć z bramą triumfalną, a podczas poszukiwań historycznego herbu (może po 1927 r.) urzędnicy miejscy opracowali herb na podstawie przekazów z przeszłości.

Przed 1922 r. powstała pieczęć magistracka Koła, a także bliźniaczo podobna do niej pieczęć kolskiej kasy miejskiej188. Pola obu pieczęci wypełniały owalne tarcze herbowe w wieńcach roślinnych pod koronami zamkniętymi. Pola tarcz z obu pieczęci wypełniały po dwie wieże stojące na murawie i koło wozowe pomiędzy wieżami. Wyobrażenia stempli z II Rzeczypospolitej nawiązywały do znaków przedrozbiorowych z tą różnicą, że w okresie staropolskim koło wozowe (symbol mówiący) – z uwagi na imponujące rozmiary – stanowiło przekaz równorzędny w stosunku do budowli. Na pieczęci z 1. poł. XX w. koło stało się drugorzędnym uzupełnieniem przekazu architektonicznego.

Przed grudniem 1927 r. powstała pieczęć magistracka z godłem miejskim Dąbia. Zastąpiła ona dwie pieczęcie z Orłami Białymi wykorzystywanymi w Dąbiu jeszcze w 1922 r. (zob. s. III/220). Twórcy nowej pieczęci Dąbia odrzucili najstarszą tradycję sfragistyczną miasta. Nie kontynuowali też rozwiązań heraldycznej z okresu rozbiorów, choć zgodzili się z dziewiętnastowiecznymi heraldykami, iż podczas projektowania znaku należy wykorzystać motywy obrazowe identyfikujące nazwę miejscowości. Do stworzenia godła miejskiego jego projektanci użyli (zamiast dębu-drzewa) gałązki dębu z liściem i z wyraźnie zaznaczonymi dwoma owocami dębu, tj. żołędziami189 (fot. nr III/89).

Z pewnością po 1919 r. powstała pieczęć magistratu Dobrej190. O takiej chronologii jej wyrzeźbienia świadczy tekst legendy, a dokładnie zawarta w niej informacja o województwie łódzkim. Pole pieczęci Dobrej wypełnione zostało wyobrażeniem barana z herbu Junosza Gałeckich. Twórcy tu omawianej pieczęci magistrackiej wykorzystali znak obecny w mieście od 1785 r.

Po listopadzie 1918 r. stworzono magistrackie pieczęcie Pyzdr, które następnie wykorzystywano do 1934 r.191 Pola pieczęci pyzdrskich wypełniała budowla miejska. Na jej ścianie zaznaczono trzy otwory. Na środku widzimy przejazd, a po bokach dwa przejścia. Nad linią muru górowały cztery wieże, z których dwie skrajne były blankowane, a dwie środkowe (węższe) pozbawione blankowania. Nad dwiema wieżami środkowymi górowała korona o wyraźnie wykreślonych kwiatonach. Nad wieżami skrajnymi (po obu stronach korony otwartej) umieszczono skośnie dwie gałązki roślinne.

188 APŁódź, UWŁódzki, WS, sygn. 2692, k. 9, 10v, 16v, 25, 27-28, 57, 64, 68v, 74v. 189 KKP Łagiewniki. 190 APŁódź, Dyplomy czeladnicze i mistrzowskie różnych cechów z terenu województwa łódzkiego, sygn. 29. 191 APŁódź, AMŁódź, sygn. 38, k. 33; APŁódź, UWŁódzki, WS, sygn. 2695, k. 79, 85, 91.


Wyobrażenia dwudziestowiecznych pieczęci magistrackich Pyzdr nawiązywały do miejskich pieczęci wielkich z XIV i z XVIII w.192 Wyobrażenia z przeszłości nie zostały jednak powtórzone poprawnie. Z postaci ukoronowanej najprawdopodobniej kobiety (widocznej na staropolskich stemplach pyzdrskich) na pieczęcie z okresu międzywojennego przeniesiono tylko koronę. Na przekazach staropolskich zobaczyć możemy też obrazy dwóch mężczyzn, którzy wręczali dary kobiecie. Ich postacie na tłokach z pocz. XX w. zmienione zostały w skrajne wieże. W 1937 r. zarząd miejski Pyzdry zakwestionował dotąd używane znaki i wystąpił o przywrócenie „właściwego herbu miasta”.

Na podstawie rozpoznanych źródeł nie potrafimy oszacować czasu powstania pieczęci magistrackiej Brzezin. Na jej pole wprowadzona została budowla wolnostojąca z przejazdem zamkniętym opuszczoną kratą. Nad linią muru górowały trzy zadaszone wieże, z których środkowa była najwyższa i dodatkowo zwieńczona krzyżem193. Wyobrażenie pieczęci nawiązywało do znaku staropolskiego.

Oddzielne opracowanie należy poświęcić formom oraz przeobrażeniom godła miejskiego Kalisza w latach 1914-1918. Ranga tego miasta, ale także liczba dziś zinwentaryzowanych zabytków prowokują do szerszego potraktowania tematu. Dla naszych syntetyczne potrzeb wystarczy tu stwierdzenie, że magistrat kaliski u progu niepodległości posługiwał się godłami o historycznym rodowodzie. W pierwszych latach II Rzeczypospolitej w użyciu magistratu pozostawały dwie prawie identyczne pieczęcie194. Różniły się długością legend otokowych, a także – co szczególnie interesujące – zwrotem trębacza stojącego między blankowanymi wieżami budowli wolnostojącej.

Władze miast, które powstały po dniu 1 sierpnia 1919 r. (po 28 sierpnia – zob. s. III/221), tj. po uchwaleniu ustawy o Orle Białym, musiały opracować wyobrażenia własnych pieczęci na podstawie herbów miejskich. Wśród miast nowych wyróżnić możemy dwie grupy. Do pierwszej zaliczamy te miejscowości, które w przeszłości były miastami. Magistraty tychże zazwyczaj podejmowały próby odtworzenia godeł z często z odleglej przeszłości. Drugą grupę tworzyły miasta dwudziestowieczne. Dla nich projektowano nowe herby.

Prace nad ustaleniem herbu miasta rozpoczęto w Aleksandrowie w 1924 r. Aktywność władz miejskich tegoż w sprawie herbu była naturalną konsekwencją przywrócenia Aleksandrowowi utraconych praw miejskich (zob. s. III/164). Decyzję o zmianie statusu miejscowości podjęto 5 marca 1924 r.195 W dniu 7 sierpnia 1924 r., a następnie 24 września 1924 r. pracownicy magistratu Aleksandrowa (listownie) zapytali archiwistów z AGAD o źródła przydatne do rekonstrukcji herbu miejskiego. 192 M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich do końca XVIII wieku, Warszawa 2000, nr B 529, B 532; P. Stróżyk, Lubiński zbiór odlewów pieczęci o. Jozefata Ostrowskiego, [w:] Zbiory pieczęci w Polsce, pod red. Z. Piecha, W. Strzyżewskiego, Warszawa 2009, s. 308. 193 APŁódź, AM Głowna, sygn. 15; APŁódź, AMŁódź, sygn. 38, k. 53; M. Adamczewski, Pieczęcie i herb, [w:] Brzeziny. Dzieje miasta do 1995 roku, pod red. K. Badziaka, Łódź-Brzeziny 1997, rys. nr 3. 194 APŁódź, UWŁódzki, WS, sygn. 2719; APŁódź, Zbiór tłoków i odcisków pieczętnych, sygn. 6. 195 „Dziennik Ustaw RP”, r. 1924, nr 20, poz. 215; M. Bandurka, Zmiany administracyjne i terytorial-ne…, s. 92.


Odpowiedź z Warszawy nadeszła z datą 26 września 1924 r. Nie zawierała ona jednak żadnej informacji istotnej dla sprawy herbu miejskiego.

Rok po wydaniu pierwszej informacji archiwiści AGAD ujawnili źródło, które mogło stanowić podstawę do odtworzenie herbu miejskiego Aleksandrowa. W liście z datą 26 maja 1925 r.196 pracownik archiwum poinformował burmistrza miasta o odnalezieniu „Albumu herbów miast Królestwa Polskiego”, a w nim projektu herbu Aleksandrowa z 1847 r. Autor pisma zaproponował, aby władze Aleksandrowa wystąpiły o wykonanie kopii tego herbu197. Burmistrza Aleksandrowa skorzystał z propozycji. Poprosił o wykonanie odrysu, a także przesłał (przekazem pocztowym) opłatę za odwzorowanie znaku oraz za inne czynności administracyjne i techniczne. Skopiowana karta z „Albumu herbów…” dotarła do Aleksandrowa w pakiecie z datą 25 czerwca 1925 r.198 W dokumentacji aktowej Aleksandrowa odnaleziona została kopia z kopii archiwistów warszawskich, którą sporządzono w Aleksandrowie – jak sądzimy – dopiero w 1933 r. Oryginał odwzorowania zapewne przesłany został wraz z wnioskiem o zatwierdzenie herbu Aleksandrowa do MSW oraz do MWRiOP (zob. s. 270-271).

Materiały przesłane z AGAD wykorzystane zostały do stworzenia pieczęci miejskiej. Znamy ją z odcisków pod dokumentami z lat 1930-1934199, a także pod protokołami z posiedzeń rady miejskiej ze stycznia 1936 r.200 Uwagę zwraca precyzja, z jaką twórca tłoka oddał kształt tarczy herbowej z dziewiętnastowiecznego projektu. Godło herbu miejskiego (litera A nad dwoma rozdzielonymi fragmentami muru) umieszczone zostało na polu tarczy francuskiej nowożytnej.

Na oddzielny akapit zasługuje problem barw w herbie Aleksandrowa (zob. s. III/271). W piśmie archiwistów warszawskich wyraźnie zaznaczono, iż tarcza herbowa zabarwiona była na kolor niebieski, a mur i zapewne litera A na kolor czerwony. Taką kolorystykę dla herbu Aleksandrowa (na podstawie „Albumu herbów…”) określił też M. Gumowski201. Herb Aleksandrowa wymyślony przez ekspertów heroldii w XIX w. otrzymał złe barwy. Błąd polegał na pogwałceniu heraldycznej zasady alternacji kolorów. Otwarte pozostaje pytanie, czy odrzucenie normy łączenia barw spowodowane było uwarunkowaniami politycznymi, czy też brakiem szacunku dziewiętnastowiecznych heroldów dla średniowiecznej reguły heraldycznej. 196 APŁódź, AM Aleksandrowa, sygn. 674, bez paginacji; sygn. 807, bez paginacji. 197 „…Zarząd Archiwum Akt Dawnych zawiadamia, że w reewakuowanych z Rosji aktach b. Heroldii Królestwa Polskiego odnaleziono rysunek herbu Aleksandrowa. Rysunek ten pochodzi z czasów porozbiorowych i wyobraża: w polu niebieskim mur czerwony, nad którym litera A tworzy bramę. Na żądanie Magistratu, Zarząd Archiwum może zażądać sporządzenie kopji rysunku tego herbu i w tym celu musiałby, z braku odpowiednich sił wśród personelu Archiwum, zaangażować specjalnego kopistę, co pociągnęłoby za sobą koszt około 25 zł plus 2 zł opłaty stemplowej za uwierzytelnienie oraz 1 zł za porto pocztowe – razem więc około 28 zł…” – APŁódź, AM Aleksandrowa, sygn. 807, bez paginacji. 198 APŁódź, AM Aleksandrowa, sygn. 549, k. 115-116. 199 Tamże, sygn. 520-521; sygn. 528-529; sygn. 548, k. 134; sygn. 558, bez paginacji; APŁódź, WP-Łódzki, sygn. 48, k. 38-39. 200 APŁódź, WPŁódzki, sygn. 342, bez paginacji. 201 M. Gumowski, Herbarz polski, Poznań 1933-1934 – województwo łódzkie, Aleksandrów.


Po przywróceniu praw miejskich w styczniu 1925 r. nad problemem znaku miasta debatowali samorządowcy z Bełchatowa202. Wcześniej, tj. przed styczniem 1925 r. władze gminne Bełchatowa posługiwał się pieczęcią z wyobrażeniem ukoronowanej hybrydy sieradzkiej (zob. s. III/199). Po zmianie statusu miejscowości władze miejskie Bełchatowa stemplowały dokumenty miejskie w dalszym ciągu pieczęcią gminną. Uwierzytelnione zostały nią odpisy protokołów trzech pierwszych posiedzeń rady miejskiej203. Pod koniec maja 1925 r. magistrat Bełchatowa posługiwał się pieczęcią magistracką, która wiernie powtarzała wyobrażenie pieczęci gminnej Bełchatowa, czyli hybrydę sieradzką204.

Stworzenia pieczęci magistratu Bełchatowa z godłem, które wcześniej używała gmina wiejska, możemy tłumaczyć ciągłością symboliczną, tj. przejęciem znaku likwidowanej struktury przez jej prawnego spadkobiercę. Nie możemy wykluczyć, iż zaakceptowano hybrydę sieradzką ze świadomością tymczasowości rozwiązania. Hybryda miała być symbolem przejściowym do czasu opracowania oryginalnego znaku miejskiego.

Hybryda sieradzka na polu pieczęci miejskiej Bełchatowa źle identyfikowała samorządowe władze miasta. Fałszowała status miejscowości, a to dlatego, że identycznymi znakami posługiwały się ciągle okoliczne gminy wiejskie. Dla władz ośrodka, który z poziomu gminy wyniesiony został do rangi miasta, był to ewidentny kłopot. Z tego też powodu już w 1925 r. samorząd Bełchatowa podjął starania o odtworzenie historycznego herbu. Pierwszy etap prac, tj. gromadzenie materiałów źródłowych niezbędnych do zrekonstruowania znaku zakończony został w 1929 r., czyli po opublikowaniu grudniowego rozporządzenia prezydenta Rzeczypospolitej z 1927 r. Z tego też powodu w tym miejscu przedstawimy tylko część postępowania, która toczyła się w Bełchatowie do 1927 r. Druga część zagadnienia omówiona zostanie w innym miejscu (zob. s. III/244-245).

O losach postępowania, a także o ostatecznej formie znaku miejskiego Bełchatowa przesądziła transakcja, do której doszło pomiędzy władzami miejskimi, a posiadaczem osiemnastowiecznego tłoka pieczętnego samorządu bełchatowskiego. Do ratusza (po odnowieniu praw miejskich Bełchatowa) zgłosił się mieszkaniec miasta, który przyniósł typariusz pieczęci miejskiej Bełchatowa z 1. poł. XVIII w. (zob. s. III/27). Zaproponował, aby miasto odkupiło od niego przedmiot tak cenny dla samorządu i dla jego tożsamości205. O transakcji i o jej celowości dyskutowano podczas obrad rady miejskiej. Zapewne pojawiły się wówczas wątpliwości, czy ujawniony tak nagle tłok pieczętny był oryginałem. Być może z tego powodu samorząd Bełchatowa zwrócił się do archiwistów z AGAD w Warszawie z pytaniem o przedrozbiorowe pieczęcie Bełchatowa.

202 M. Adamczewski, A. Kupski, Adam i Ewa w raju, czyli o herbie miejskim Bełchatowa w latach 1737-1997(2005), [w:] Bełchatów. Szkice z dziejów miasta, pod red. D. Roguta, Piotrków Trybunalski 2005, s. 55-56. 203 APPiotrków, WPPiotrków, sygn. 364. 204 Tamże. 205 Tamże, sygn. 1443.


W dniu 27 kwietnia 1925 r. z Warszawy nadeszła odpowiedź. Archiwiści stwierdzili w niej, że nie odnaleźli w zbiorach archiwum żadnej pieczęci Bełchatowa z okresu staropolskiego206. Mimo braku potwierdzenia autentyczności tłoka rada miasta 16 maja 1925 r. uznała, iż zabytek z początków miejskiej historii Bełchatowa należy zakupić207. Podczas dalszych działań, które podejmowano dla ustanowienia herbu Bełchatowa, odciski wykonane tłokiem z XVIII w. stanowiły istotny dowód w postępowaniu heraldycznym. Po czterech latach z AGAD przysłane zostało pismo z datą 14 marca 1929 r. Jego treść zdecydowała o wznowieniu prac nad herbem Bełchatowa.

W 1926 r. do tworzenia herbu przystąpiły władze Tomaszowa. Oryginalny znak miejski zastąpić miał Orła Białego królewsko-polskiego na tomaszowskiej pieczęci magistrackiej208 (fot. nr III/82). W Tomaszowie w 1926 r. przyjęto, iż herb miasta powinien nawiązywać do symboliki dawnych właścicieli ośrodka. Zwrócono się w sprawie herbu do Jana K. Ostrowskiego, który zgodził się, aby miasto (założone przez jego przodków) wykorzystywało Rawicza Ostrowskich209. Z korespondencji władz Tomaszowa z M. Gumowskim wynika, iż decyzja o przyjęciu Rawicza za herb miasta zapadła 27 września 1926 r.210

Rawicz Ostrowskich nie zdobył uznania wszystkich radnych oraz urzędników zarządu Tomaszowa. Nie wiemy jeszcze, czy herb tomaszowski w formie Rawicza przedstawiony został do zatwierdzenia przez MSW i MWRiOP. Wiemy natomiast, że o nowym herbie miasta dyskutowano w kwietniu 1937 i w marcu 1938 r.211 Z protokołu z obrad zarządu tomaszowskiego dowiadujemy się, iż władze miejskie zamierzały wprowadzić na pole tarczy herbowej czółenko tkackie. Powoływano się na rozwiązania przyjęte w Ozorkowie (zob. s. III/281-282). Dyskusja nad herbem (streszczona przez protokolanta jednym zdaniem) zakończyła się wyznaczeniem dalszych zadań. Powtórzono, iż w godle przyszłego herbu Tomaszowa najistotniejszą częścią będzie czółenko tkackie. Zobowiązano się także do zorganizowania konkursu na projekt herbu miasta.

Dla miast, które nie posiadały własnych herbów tworzone były nowe symbole. Aktywność heraldyczną samorządów miejskich po sierpniu 1919 r. wymusiła de facto sfragistyka miejska, czyli oczywista konieczność posiadania oryginalnego wyobrażenia niezbędnego do wypełnienia nim pola magistrackiej pieczęci. Na obszarze województwa łódzkiego problem kreowania nowego herbu dotyczył tylko Rudy Pabianickiej.

206 Tamże. 207 „…Rada Miejska jednogłośnie uchwala co następuje: poleca się Zarządowi miasta pieczątkę dla Magistratu kupić…” – APPiotrków, AM Bełchatowa, sygn. 13, k. 17v, 23. 208 APŁódź, UWŁódzki, WS, sygn. 2688 – kopia protokołu rady miejskiej z 9 lutego 1921 r.; APŁódź, UWŁódzki, WS, sygn. 2719, k. 1, 22, 24, 42, 47. 209 J. Góral, R. Kotewicz, Dwa wieki Tomaszowa Mazowieckiego. Zarys dziejów 1788-1990, Tomaszów Mazowiecki 1990, s. 9-10. 210 APTomaszów, AM Tomaszowa, sygn. 1614, bez paginacji. 211 Tamże, sygn. 2588a, k. 53 – w protokole z obrad zarządu z 9 marca 1938 r. znajduje się wzmianka, iż działania zarządu były realizacją uchwały magistratu z 19 kwietnia 1937 r.


W dniu 20 grudniu 1920 r. rozpoczęły się prace nad herbem Rudy Pabianickiej. Poszukiwania właściwego godła podjęto jeszcze przed urzędowym przyznaniem Rudzie praw miejskich (14 lutego 1923 r.)212. Starania rozpoczęto z inicjatywy stowarzyszenia chrześcijańskich właścicieli nieruchomości w Rudzie Pabianickiej213. Zarząd stowarzyszenia wystosował prośbę do Adama Chmiela o udzielenie pomocy przy tworzeniu herbu Rudy Pabianickiej. Odpowiedź od profesora z Krakowa nadeszła z datą 12 stycznia 1921 r. Składała się z dwóch części. Pierwszą częścią była informacja na temat herbu kapituły krakowskiej oraz herbu Pabianic, a drugą prezentacja koncepcji herbu Rudy Pabianickiej. Propozycje Chmiela zadecydowały o układzie godeł w herbie Rudy, choć nie zamknęły dyskusji na temat przedmiotów heraldycznych współtworzących godło214. Adam Chmiel był przekonany, że nowy herb można utworzyć w formie znaku złożonego, a jego ważniejszą częścią należy uczynić trzy korony kapituły krakowskiej. Zaproponował, aby herb tworzyła tarcza renesansowa dwudzielna w pas. Pole górne niebieskie (ultramaryna) pomieścić miało trzy złote korony kapituły. Pole dolne czerwone (cynober lub minia) przeznaczone zostało dla przedmiotu żółtego, białego lub barwy naturalnej, który informowałby o charakterze miejscowości. Adam Chmiel podpowiadał, że przedmiotami godnymi wprowadzenia do herbu miejskiego były młot lub bryła rudy. Zarówno młot, jak i bryła rudy zawierały informacje o nawie miejscowości i o aktywności zawodowej jej mieszkańców w odległej przeszłości. Adam Chmiel zachęcał mieszkańców Rudy do samodzielnego przemyślenia problemu i równie samodzielnego wyboru symbolu najbardziej charakterystycznego dla miejscowości. Profesor uznał, że dopiero po uzgodnieniu wszystkich składników godła będzie można określić ich wzajemne położenie w projektowanym herbie.

Ostatni akapit w liście Adama Chmiela ze stycznia 1921 r. poświęcony był wynagrodzeniu za wykonaną pracę. Profesor prosił o przesłanie dwustu marek.

Zarząd stowarzyszenia właścicieli nieruchomości wysłał 28 grudnia 1920 r. prośbę do magistratu Pabianic o nadesłanie odcisku pieczęci miejskiej. Projektujący herb Rudy chcieli wiedzieć, jakie rozwiązania przyjęto i stosowano w Pabianicach. Pieczęć miejska Pabianic dotarła do Rudy w piśmie z datą 12 stycznia 1921 r.215

Herb miasta nie został zaprojektowany przed nadaniem Rudzie praw miejskich. Pierwsza pieczęć miejska Rudy (znana nam z odcisków od 10 lutego 1923 r.216) nie zawierała żadnego wyobrażenia obrazowego. Była pieczęcią napisową. Dostosowano ją do wymagań ustawy sierpniowej z 1919 r. Pieczęcią napisową posługiwano się w magistracie rudzkim także w grudniu 1924 r.217

Do sprawy herbu miejskiego Rudy Pabianickiej powrócono w 1925 r. Radni analizowali projekt herbu miasta podczas obrad rady miejskiej 14 marca 1925 r.218 212 M. Bandurka, Zmiany administracyjne i terytorialne…, s. 212. 213 APŁódź, AM Rudy Pabianickiej, sygn. 19, k. 4. 214 Tamże, k. 4-5v. 215 Tamże, k. 3, 6. 216 Tamże, sygn. 69 – przesznurowanie księgi protokołów posiedzeń magistratu. 217 APŁódź, WPŁódzki, sygn. 712a, k. 1-7 – protokół z posiedzenia rady Rudy Pabianickiej. 218 APŁódź, AM Rudy Pabianickiej, sygn. 70, k. 13.


Oszczędna narracja protokołu z posiedzenia rady, a przede wszystkim brak w nim załącznika rysunkowego nie pozwalają nam na przedstawienie treści przedłożonego herbu. Wiemy, że rada miejska wyraziła zgodę na przedstawienie projektu herbu „związkowi sił artystycznych w Warszawie”, a także Janowi K. Kochanowskiemu. Pismo do prof. Kochanowskiego wysłano z Rudy z datą 3 kwietnia 1925 r. Opinie recenzentów zewnętrznych gotowe były w poł. kwietnia 1925 r. Podczas posiedzenia magistratu 17 kwietnia 1925 r.219 samorządowcy Rudy zapoznali się z „orzeczeniem p. J. Kochanowskiego” oraz przyjęli projekt herbu, a następnie podjęli decyzję o wystąpieniu z prośbą do rady miejskiej o zaakceptowanie woli magistratu.

Rada miejska Rudy w dniu 23 kwietnia 1925 r.220 zapoznała się z materiałami zgromadzonymi przez magistrat, analizowała uwagi oraz wskazówki prof. Jana K. Kochanowskiego, a następnie upoważniła magistrat do zakończenia procedury ustanawiania herbu. Magistrat zobowiązany został do wykonania ostatecznej wersji znaku. Wiemy, że powstał on w lipcu 1925 r. i narysował go J. Kuban. Obok rysunku herbu odnajdujemy adnotację „projektował Jan Kochanowski”. Barwny rysunek herbu (opieczętowany herbową pieczęcią Rudy) włączony został do dokumentacji aktowej miasta221 (fot. nr III/VIII).

Herb Rudy ustanowiony został na nadzwyczajnym i rocznicowym posiedzeniu rady miejskiej 18 listopada 1928 r.222 Wniosek o ustanowienie herbu miejskiego zgłoszony został przez komitet obchodów rocznicy niepodległości. Pierwsza pieczęć z herbem miasta wykonana została zapewne w sierpniu 1929 r.223

219 Tamże, sygn. 19, k. 2. 220 Tamże, sygn. 70, k. 26. 221 Tamże, sygn. 19, k. 3. 222 Tamże, sygn. 75, k. 110-111. 223 Tamże, sygn. 123.

Pieczęcie miast w okresie od 1927 do 1939 roku

ozporządzenie Ignacego Mościckiego, prezydenta Rzeczypospolitej o godłach i barwach państwowych oraz o oznakach, chorągwiach i pieczęciach z 13 grudnia

1927 r.1 zawierało akapity poświęcone znakom samorządowym. Znajdowały się one na uboczu narracji, gdyż zasadniczym celem rozporządzenia było uporządkowanie reguł posługiwania się nowym wzorem herbu państwowego. Rozporządzenie zmieniło jednak uwarunkowania prawne funkcjonowania symboli (głównie pieczęci) miejskich. Prezydent zdefiniował dwa typy znaków, które wykorzystywane były przez władze miast. Były to oznaki i pieczęcie. Prezydent zgodził się, aby na oznakach władz miejskich umieszczany był Orzeł Biały, a pod nim herb właściwego województwa2 lub historycznie uzasadniony herb miejski3. Inny komunikat miały zawierać stemple miejskie. Na polach pieczęci władz miejskich (magistratów, a następnie zarządów miast – zob. s. III/239) znajdować się miało wyobrażenie Orła Białego państwowego wg projektu Zygmunta Kamińskiego z 1927 r.4

Dekrety z 1918 i z 1919 r. o samorządzie miejskim przekazywały magistratom oraz radom miejskim szerokie uprawnienia. Z czasem władze państwowe zmieniły swój stosunek do samorządności. Ustawą z marca 1933 r., a następnie konstytucją kwietniową z 1935 r. prawodawca zmienił samorząd miejski w dział administracji państwowej5. W tym sensie Orzeł Biały z 1927 r. umieszczony z woli prezydenta Rzeczypospolitej na polu pieczęci magistratu, czy później na polu pieczęci zarządu miejskiego pełnić miał rolę identyczną do tej, jaką wyznaczono herbom Księstwa Warszawskiego, godłom państwowym w Królestwie Polskim (Kongresowym) oraz Orłom Białym bez korony w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Orzeł informować miał o podporządkowaniu samorządu władzy centralnej.

1 „Dziennik Ustaw RP”, r. 1927, nr 115, poz. 980; S. K. Kuczyński, L. Pudłowski, Udział archiwów państwowych w tworzeniu herbów w okresie międzywojennym, „Archeion”, 1987, t. LXXXII, s. 114-115; L. Pudłowski, Heraldyka miejska II Rzeczypospolitej, [w:] Polskie tradycje samorządowe a heraldyka. Materiały sesji naukowej zorganizowanej w dniach 4 i 5 czerwca 1991 r. w Lublinie, pod red. P. Dymmela, Lublin 1992, s. 108-109. 2 Herby województw II Rzeczpospolitej nie zostały ustanowione do 1939 r. – S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie. Geneza, treści, funkcje, Warszawa 1993, s. 271-274; Z. Piech, Uwagi Adama Chmiela i Władysława Semkowicza o herbach województw II Rzeczypospolitej, [w:] Heraldyka i okolice, pod red. A. Rachuby i in., Warszawa 2002, s. 155-169. 3 „…dla wszystkich władz i urzędów samorządowych ustanawia się oznaki, złożone z herbu państwowego, z herbu województwa do którego należą i z napisu, odpowiadającego ich nazwie. Władze i urzędy miast mogą w swojej oznace w miejscu przewidzianym dla herbu wojewódzkiego, umieścić własny, historycznie uzasadniony herb…” – „Dziennik Ustaw RP”, r. 1927, nr 115, poz. 980, art. 4. 4 „…pieczęcią urzędową władz i urzędów samorządowych jest pieczęć owalna. W górnej części pieczęci znajduje się orzeł państwowy, poniżej którego umieszczony jest napis, odpowiadający nazwie danej władzy…” – „Dziennik Ustaw RP”, r. 1927, nr 115, poz. 980, art. 19. 5 M. Nartonowicz-Kot, Kształtowanie się samorządu terytorialnego w Łodzi i okręgu w Polsce Odro-dzonej, [w:] 75-lecie odzyskania Niepodległości przez Polskę. Łódź i województwo łódzkie. Materiały z sesji naukowej. Łódź 12 listopada 1993 r., pod red. K. Badziaka, J. Szymczaka, Łódź 1993, s. 77-90; M. Kallas, Samorząd terytorialny w Drugiej Rzeczypospolitej, [w:] Heraldyka samorządowa II Rze-czypospolitej (1918-1939). Materiały sesji naukowej. Włocławek 24-25 października 2001 roku, pod red. S. K. Kuczyńskiego, Włocławek 2002, s. 11-19.

R


Zapis rozporządzenia z 1927 r. o pieczęciach miejskich (m. in. z uwagi na dwuletni okres przejściowy) przez blisko trzy lata nie był wprowadzany w życie. Dopiero po upływie okresu przejściowego władze państwowe rozpoczęły starania o wyegzekwowanie normy prawnej. Przypominały magistratom o nowych zasadach budowania urzędowych pieczęci miejskich. W dniu 3 września 1930 r. MSW wydało okólnik (podpisany przez Windakiewicza, naczelnika wydziału w MSW), który – jak wówczas sądzono – powinien wyeliminować herby miast z pieczęci magistrackich II Rzeczypospolitej6.

Treść rozporządzenia grudniowego z 1927 r. w sprawie znaków miejskich oraz zarządzeń precyzujących je pozostawała w sprzeczności z dotychczasową praktyką sfragistyczną miast polskich. Decyzja prawodawcy z grudnia 1927 r. (w części dotyczącej symboli miejskich) została oprotestowana przez samorządy7. Związek miast przeprowadził własną interpretację rozporządzenia i uznał, iż posługiwanie się pieczęciami miejskimi z herbami miast – mimo rozporządzenia grudniowego – było ciągle legalne. Sądzimy, że władze związku nie ufały tej ekspertyzie. Świadczą o tym działania podjęte w obronie herbów miast na pieczęciach miejskich. Zarząd związku prowadził ożywioną korespondencję z samorządami. Usiłował stworzyć grupę nacisku, która skutecznie lobbowałaby na rzecz zmiany stanu prawnego. Niezależnie od poczynań związku własne działania podejmowały samodzielnie magistraty poszczególnych miast. Ślady korespondencji prowadzonej wówczas przez zainteresowanych (np. przez magistrat Krakowa) w obronie herbów miejskich odnajdujemy w dokumentacji pozostawionej przez magistrat łódzki8.

Protest okazał się na tyle skuteczny, że w dniu 24 listopada 1930 r. przepisy rozporządzenia grudniowego z 1927 r. zostały zmodyfikowane9. W dalszym ciągu władza państwowa utrzymywała, iż każdą pieczęć urzędową tworzył Orzeł Biały państwowy. Jednakowoż dla miast uczyniono wyjątek. Prawodawca zezwolił (jako

6 „…niedopuszczalne jest obecnie zamieszczanie w pieczęciach oprócz orła państwowego także herbu komunalnego…” – okólnik nr 158 z 3 września 1930 r. MSW nr SS. 1663/1 w sprawie pieczęci urzę-dowych samorządu terytorialnego. 7 W lutym 1929 r. złożony został memoriał Koła Miast Wielkopolskich, w którym działacze samorzą-dowi dowodzili, iż rozporządzenie z 13 grudnia 1927 r. nie zawierało wyraźnego zakazu używania herbów miejskich na pieczęciach – APŁódź, AM Łodzi, WP, sygn. 13498, k. 12. W marcu 1929 r. Związek Miast Polskich rozesłał ankietę (APŁódź, AM Łodzi, WP, sygn. 13498, k. 12-13) do magistratów z zapytaniem, czy podjąć należy starania o znowelizowanie rozporządzenia „…w ten sposób, aby na pieczęciach wystąpiły herby miejskie…”. Pozostałe pytania dotyczyły rozwiązań istotnych na wypadek uzyskania takiej nowelizacji. Pytano więc, czy herb miasta należy łączyć z Orłem Białym, a także, czy prawo do umieszczania herbów miejskich należy zapewnić wyłącznie dla miast „…posiadających herby historycznie uzasadnione…”. 8 W październiku 1929 r. „…Magistrat Stołecznego Królewskiego Miasta Krakowa…” zwrócił się z pytaniem do prezydenta Łodzi „…czy i jakie kroki podjęto w obronie używania własnego historycznie uzasadnionego herbu i pieczęci…” – APŁódź, AM Łodzi, WP, sygn. 13498, k. 12-16. 9 Projekt zmiany rozporządzenia z 13 grudnia 1927 r. w części dotyczącej oznak i pieczęci urzędowych samorządu terytorialnego przyjęto 1 marca 1930 r. O decyzji i jej skutkach dla władz miejskich informowało pismo MSW z 11 marca 1930 r. Jego fragment dotyczył produkcji pieczęci. Urzędnicy MSW poprosili o wstrzymanie się od wykonywania pieczęci – APŁódź, AM Łodzi, WP, sygn. 13498, k. 17.

Pieczęcie miast w okresie od 1927 do 1939 roku 235

odstępstwo od naczelnej reguły) na wprowadzenie herbu miejskiego (w miejsce Orła Białego10) na pola pieczęci władz miejskich. Czynił to pod pewnymi warunkami. Herb miejski z pieczęci urzędowej musiał być „historycznie uzasadniony” oraz zatwierdzony przez władzę państwową. Miasta, które powstały w XIX oraz w XX w. i z tego nie posiadały herbów „historycznie uzasadnionych”, mogły ubiegać się o nadanie nowego herbu11.

Nowelizacja z listopada 1930 r. spowodowała, iż niektóre samorządy miejskie na jej podstawie podjęły próby zatwierdzenia lub nadania herbu. Rozporządzenie pozbawione były jednak aktów wykonawczych, choć te – jak pokazał bieg dalszych wydarzeń – nie były potrzebne. Etapy i procedury postępowania urzędowego, które prowadzić miały do nadania względnie do zatwierdzenia herbu miejskiego, określił reskrypt MSW. Dokument z dnia 4 maja 1933 r. podpisał Zbikowski, dyrektor departamentu12. Jego treść rozwijała i precyzowała zapisy zawarte w prezydenckim rozporządzeniu grudniowym z 1927 r., a także wyjaśniała niektóre problemy techniczne postępowania13.

Według MSW poprawnie sformułowany magistracki wniosek o zatwierdzenie względnie o nadanie herbu miejskiego (przesłany za pośrednictwem właściwego wojewody do MSW) zawierać powinien cztery części. Były to uwierzytelniony odpis uchwały organu zarządzającego (magistratu), uwierzytelniony odpis uchwały organu stanowiącego (rady miejskiej), wizerunek herbu ze szczegółowym opisem, a także uzasadnienie „historyczności” herbu. Reskrypt z dnia 4 maja 1933 r. szczegółowo informował, jakie treści merytoryczne powinny znaleźć się w czwartej części wniosku. Uzasadnienie powinno być zbudowane przede wszystkim na podstawie źródeł miejscowych, czyli odcisków pieczęci z archiwów miejskich (magistrackich) i ze zbiorów prywatnych, a dotychczas niepublikowanych. Takie źródła należało sfotografować, a fotografie dołączyć do uzasadnienia. W przypadku nowych herbów podanie powinno zawierać „rzeczowe uzasadnienie treści wizerunku herbowego”.

Wkrótce okazało się, iż poważnym zagrożeniem dla programu odtwarzania herbów miejskich w II Rzeczypospolitej była jakość nadsyłanych projektów. Do MSW oraz do MWRiOP rzadko wpływały herby skomponowane według reguł

10 Konstrukcja urzędowej pieczęci władz samorządów terytorialnych była przedmiotem sporów. Z dnia 30 kwietnia 1931 r. pochodzi pismo Władysława Korsaka, podsekretarza MSW (APŁódź, AM Łodzi, WP, sygn. 13498, k. 26). Sensu tegoż nie w pełni pojmujemy. Władysław Korsak poinformował w korespondencji skierowanej do wojewodów, że „…znaki rozpoznawcze na pieczęciach urzę-dowych…” samorządu terytorialnego powinny być umieszczane w dolnej części pieczęci pod wizerunkiem Orła Białego „…względnie (pod wizerunkiem – M. A.) herbu komunalnego…”. 11 „…miastom posiadającym herby historycznie uzasadnione Minister Spraw Wewnętrznych w porozumieniu z Ministrem Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego może w drodze wyjątku zezwolić na używanie w pieczęciach władz i urzędów miejskich zamiast orła państwowego herbu miejskiego…” – „Dziennik Ustaw RP”, r. 1930, nr 80, poz. 629. 12 Okólnik MSW z 4 maja 1933 r. nr SS. 32/25/1; S. K. Kuczyński, L. Pudłowski, Udział archiwów…, s. 116-117; L. Pudłowski, Heraldyka miejska…, s. 111. 13 „…herby … miast zatwierdza według własnego uznania Minister Spraw Wewnętrznych na wniosek magistratu i rady miejskiej po porozumieniu się z Ministrem Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego…” – „Dziennik Ustaw RP”, r. 1927, nr 115, poz. 980, art. 4.


heraldycznych. W odpowiedzi na to powstało pismo okólne MSW z dnia 22 lipca 1935 r.14 Władysław Korsak, podsekretarz w MSW informował w nim, że wizerunki herbów (prawie wszystkie), a przedłożone ekspertom wykonano (pod względem heraldycznym lub estetycznym) niepoprawnie. Z tego też powodu nie mogły być zatwierdzone. Zdaniem Korsaka problem można było rozwiązać przez powierzenie pracy nad projektami herbów „siłom odpowiednio wykwalifikowanym” i pracującym pod nadzorem ekspertów MWRiOP. Pracę znawców i specjalistów finansować miały samorządy. Zryczałtowany koszt wykonania rysunku herbu (wspólny dla wszystkich znaków niezależnie od stopnia złożoności godła) oszacowano na czterdzieści zł. Wszystkie herby otrzymać miały podobną formę, a punktem odniesienia (kształt tarczy, proporcje i wielkość projektu) uczyniono herb państwowy z 1927 r.

Końcowe projekty herbów miejskich – co już wiemy – wykonywane były przez rysowników wynajętych przez MSW i MWRiOP. Powstawały na podstawie szkiców historyków i archiwistów. Jednobarwne rysunki koncepcyjne tworzył m. in. Wacław Graniczny15. Na odwrocie rysunku herbu, który przesyłany był droga służbową do miasta zaszczyconego zatwierdzeniem lub nadaniem herbu, znajdowała się adnotacja urzędowa opieczętowana stemplem MSW i uwierzytelniona podpisem urzędnika ministerstwa. Adnotacja zaświadczała o wykonaniu wzorca po zatwierdzeniu go przez ekspertów MSW w porozumieniu ze znawcami z MWRiOP. Zawierała także datę wydania zgody na używanie herbu i numer urzędowy sprawy.

W archiwaliach wytworzonych oraz zgromadzonych przez magistrat w Łodzi znajdujemy streszczenie i omówienie okólnika MSW z dnia 22 lipca 1935 r. W dokumencie podkreślone zostało zdanie, które dotyczyło opłaty za wykonanie herbu. W magistracie łódzkim zaznaczony został tekst „nie dotyczy to związków samorządowych, które nadesłały poprawne wizerunki herbowe”. Dla władz Łodzi był to zapis, który gwarantował zaoszczędzenie czterdziestu zł. Zygmunt Introwski, rysownik wydziału budownictwa urzędu Łodzi przygotował projekt herbu Łodzi w taki sposób, że nie można było zakwestionować jego poprawności heraldycznej16 (fot. nr III/97, zob. s. III/259).

W dniu 3 marca 1937 r. znowelizowane zostało rozporządzenie prezydenta Rzeczypospolitej z 13 grudnia 1927 r.17 W interesującej nas tu kwestii nowela rozporządzenia grudniowego polegała na uzupełnieniu treści artykułu 19, który dotyczył pieczęci samorządowych. Nowela – tak jak oryginalne rozporządzenie – na pierwszym miejscu wśród pieczęci samorządów wymieniała owalne pieczęci władz i urzędów samorządowych z Orłem Białym państwowym i napisem poniżej. Po tym

14 „Dziennik Urzędowy Ministerstwa Spraw Wewnętrznych”, r. 1935, nr 24, poz. 138; S. K. Kuczyński, L. Pudłowski, Udział archiwów…, s. 117-118; L. Pudłowski, Heraldyka miejska…, s. 112. 15 S. K. Kuczyński, L. Pudłowski, Udział archiwów…, s. 118; L. Pudłowski, Heraldyka miejska…, s. 112. 16 Problem przestrzegania reguł heraldycznych zasługuje na odrębne studium heraldyczne i historyczno-prawne. W tym miejscu chcemy zwrócić uwagę, iż herb Łodzi z 1933/34 r. (z podziwem przyjęty przez ekspertów MSW oraz znawców z MWRiOP w 1936 r.) budzi zastrzeżenia ekspertów współczesnej komisji heraldycznej. 17 „Dziennik Ustaw RP”, r. 1937, nr 17, poz. 111, art. 1, punkt 2.


unormowaniu autorzy noweli dodali przepis, który zezwalał miastom na używanie pieczęci z herbem miejskim historycznie uzasadnionym. Znaczenie zachował także dotychczasowy przepis o sposobie ustanawiania herbów miejskich. Herby miały być zatwierdzone przez MSW na wniosek magistratu oraz rady miejskiej po wydaniu pozytywnej opinii przez ekspertów z MWRiOP18. Jednolity tekst prezydenckiego rozporządzenia z 13 grudnia 1927 r. z późniejszymi zmianami został opublikowany w obwieszczeniu prezesa rady ministrów z 12 października 1938 r.19

Prawodawca po wprowadzeniu restrykcyjnych zapisów z 13 grudnia 1927 r., a dotyczących pieczęci miejskich usiłował określić czas, w którym samorządy miejskie powinny dostosować swoje stemple do nowych regulacji prawnych. Okres przejściowy, który wyznaczono w rozporządzeniu grudniowym z 1927 r., trwał dwa lata (zob. s. III/234). W tym czasie wszystkie stare pieczęcie miejskie posiadały pełną moc uwierzytelnienia20. W dniu 19 maja 1930 r. problem legalności pieczęci „dawnego wzoru” podniósł Władysław Korsak. Uważał, iż pieczęcie z herbami miast powinny być dalej wykorzystywane21. Okólnik Windakiewicza z września 1930 r. przypominał samorządom, iż termin dostosowania znaków (pieczęci) do wymagań rozporządzenia grudniowego definitywnie minął. Jednakowoż decyzje z 24 listopada 1930 r. spowodowały, iż wszystkie okresy przejściowe zostały wydłużone nawet do 31 marca 1933 r.

Urzędnicy w MSW zdefiniowali ostateczne terminy przesyłania wniosków o zatwierdzenie herbów miejskich. Decyzja o wyznaczeniu terminów była konieczna ponieważ (jak zauważył Korsak w okólniku MSW z 30 listopada 1932 r.) tylko nieliczne samorządy wystąpiły z wnioskami o zatwierdzenie herbu, a większość z przedłożonych próśb została w MSW przez ekspertów oceniona negatywnie. Nowy termin wnioskowania upływał z końcem maja 1933 r.22 Jednakowoż w już czerwcu 1933 r. MSW po raz kolejny zmieniło graniczną datę składania wniosków. Tym razem uznano, iż podania mogą wpływać nawet do 31 sierpnia 1933 r.23 Termin wymieniony w piśmie MSW, tj. 31 sierpnia 1933 r. określał czas, w jakim podania z magistratów miały dotrzeć do MSW. Ponieważ składanie wniosków odbywało się z zachowaniem drogi służbowej, to rzeczywisty czas przygotowania materiałów w miastach musiał być krótszy. Władze wydziału powiatowego sejmiku łódzkiego w czerwcu 1933 r. poinformowały, iż termin składania wniosków upływał 16 lipca

18 „…miasta, posiadające historycznie uzasadnione herby, zatwierdzone na podstawie art. 4 ust. 3, mogą w pieczęciach władz i urzędów miejskich używać tych herbów zamiast orła państwowego…” – „Dziennik Ustaw RP”, r. 1937, nr 17, poz. 111. 19 „Dziennik Ustaw RP”, r. 1938, nr 2, poz. 8. 20 Tamże, r. 1927, nr 115, poz. 980, art. 26. 21 „…nie należy stawiać przeszkód ani kwestionować używania w czasie przejściowym aż do znowelizowania przepisów rozporządzenia z 13 XII 1927 r. używania przez władze, urzędy, zakłady i instytucje i przedsiębiorstwa samorządu terytorialnego oznak i pieczęci dotychczas używanych…” – APŁódź, AM Łodzi, WP, sygn. 13498, k. 19. 22 Okólnik MSW z 30 listopada 1932 r. nr SS. 60/27/1 – APŁódź, AM Aleksandrowa, sygn. 549, k. 111; APŁódź, AM Zgierza, sygn. 1105, k. 48-48. 23 Reskrypt MSW z 8 czerwca 1933 r. nr SS. 32/25/1.


1933 r.24 Wydaje się, że rację mają także ci badacze, którzy sądzą, że wnioski mogły być przyjmowane do końca 1936 r.25 Obserwacje z poszczególnych postępowań heraldycznych każą nam przyjąć, iż najprawdopodobniej na koniec zupełnie odstąpiono od wyznaczenia i od respektowania jakiegokolwiek terminu granicznego. W MSW przyjmowano wnioski magistratów, a następnie zarządów miejskich bez analizowania daty ich sporządzenia.

Wkrótce okazało się, iż okres przejściowy (31 marca 1933 r.) był zbyt krótki, aby w zgodzie z literą prawa samorządy miejskie zdążyły z wymianą pieczęci. Władysław Korsak (okólnikiem z 14 marca 1933 r.) poinformował samorządowców z miast, iż władze państwowe – pomimo podjętych prób – nie mogą skutecznie określić daty, do której procedura wymiany pieczęci miejskich powinna zostać zakończona. Dodał także, że (na tym etapie postępowania) MSW zgodziło się na dalsze wykorzystywanie przez samorządy miejskie ich dawnych pieczęci26. W pewnych sytuacjach (np. zagubienie, zniszczenie starej pieczęci lub powstanie nowych agend samorządowych) magistraty – jak czytamy w przywołanym piśmie Władysława Korsaka – miały prawo wystąpić o wykonanie „nowych pieczęci starego typu”.

W sytuacji opisanej wyżej w 1931 r. znalazły się władze miejskie Zgierza. W lutym 1931 r. burmistrz tegoż (za pośrednictwem wydziału powiatowego sejmiku łódzkiego) zwrócił się z prośbą o wykonanie pieczęci dla wydziału skarbowego magistratu zgierskiego27. Wnioskował, aby wykonano dla wydziału skarbowego pieczęć napisową. Zaznaczył w prośbie, aby na jej pole nie wprowadzono „ani orła państwowego ani herbu miasta”. Nie wiemy, czy stempel zamówiony w 1931 r. przez burmistrza został wykonany. Wiemy natomiast, że po 23 marca 1933 r., czyli już po uchwaleniu ustawy o częściowej zmianie ustroju samorządowego w zgierskim wydziale skarbowym pieczętowano dokumenty tłokami z godłem miejskim z 1921 r. i z legendą dostosowaną do struktury władz miejskich z lat 1933-193928 (fot. nr III/88, zob. s. III/239).

Problem chronologii wymiany pieczęci urzędowych odnotowany został także w nowelizacjach rozporządzenia grudniowego z 1927 r. Autor zapisów ustawowych z 3 marca 1937 r. dostrzegł, iż wyznaczenie jednego terminu, w którym pieczęcie samorządowe starego typu przestaną obowiązywać, było niemożliwe (szczególnie przy uwzględnieniu czasu postępowania przed ekspertami MSW oraz MWRiOP). Do nowelizacji wpisano więc termin elastyczny, który dostosowano do biegu każdego postępowania heraldycznego. Uznano, iż samorządy po zatwierdzeniu lub nadaniu

24 APŁódź, AM Rudy Pabianickiej, sygn. 123, bez paginacji. 25 S. K. Kuczyński, L. Pudłowski, Udział archiwów…, s. 118. 26 „…wprowadzenie w życie nowych oznak władz, urzędów, zakładów, instytucji i przedsiębiorstw samorządu terytorialnego jest obecnie jeszcze prawnie niemożliwe, gdyż nie wyszły dotychczas przepisy wykonawcze…, zasadniczo zamawianie i wykonywanie pieczęci nowego typu będzie mogło nastąpić… po wydaniu szczegółowych przepisów wykonawczych…” – okólnik MSW z 30 listopada 1932 r. nr SS. 60/27/1. 27 APŁódź, WPŁódzki, sygn. 48, k. 52. 28 Muzeum w Zgierzu.


herbu będą miały przynajmniej rok na wymianę pieczęci. Sformułowanie to znalazło się także w tekście jednolitym obwieszczenia prezesa rady ministrów z dnia 12 października 1938 r.29

W dotychczasowych badaniach zwracano uwagę, iż wykorzystywanie pieczęci miejskich z herbem miasta po rozporządzeniu prezydenta Rzeczypospolitej z grudnia 1927 r. było sprzeczne z obowiązującym prawem. Za takim sposobem postrzegania problemu (oprócz treści rozporządzenia) świadczyły kategoryczne wypowiedzi niektórych urzędników MSW. Z drugiej strony należy pamiętać o wprowadzanych i wydłużanych okresach przejściowych, w których dawne pieczęcie mogły dalej funkcjonować. Sądzimy, że przez okres dwudziestolecia międzywojennego odciski pieczęci z herbem miasta uznawane były przez władze centralne za prawidłowy sposób uwierzytelnienia dokumentów miejskich. Produkcja pieczęci nowego wzoru, a także sposób ich dystrybucji świadczą jednak, iż podejmowano wysiłki w celu wyeliminowania starych pieczęci. Podejrzewamy, iż o skuteczności tychże działań decydowała determinacja oraz konsekwencja władz powiatowych, a nie MSW (zob. s. III/242).

Zdecydowaną większość pieczęci z herbami miejskimi, jakie wykorzystywano po 13 grudniu 1927 r., zaprojektowano, a także wykonano przed wejściem w życie rozporządzenia prezydenta Rzeczypospolitej. Po 13 grudnia 1927 r. pieczęci tych używano dalej, korzystając z okresów przejściowych. Nowe pieczęcie miejskie (wykonane po 1927 r.) niekiedy wyposażano w symbole samorządowe, choć częściej – w zgodzie z ówczesnym prawem – komponowano je z Orła Białego. Co ciekawe, dawne pieczęcie magistrackie nie utraciły zdolności uwierzytelnienia dokumentów nawet po 23 marca 1933 r., czyli po uchwaleniu ustawy o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego30. Dla rozważań sfragistycznych istotny jest ten fragment nowej ustawy samorządowej, w której ta zmieniała terminologię urzędów. Pojęcie „magistrat” zastąpione zostało określeniem „zarząd miejski”. Zarządy miejskie po 23 marca w dalszym ciągu pieczętowały swoje decyzje stemplami magistrackimi.

Rozporządzenie grudniowe z 1927 r., jego nowelizacje, a także komentarze urzędników MSW sugerowały, iż po zebraniu faktów z przeszłości sfragistycznej i heraldycznej miasta, a także po oficjalnym wystąpieniu do właściwych ministerstw, uzyskanie urzędowego pisma o zatwierdzeniu lub ustanowieniu herbu będzie miało charakter decyzji administracyjnej. Tak jednak nie było. Eksperci heraldyczni MSW oraz MWRiOP pracowali dokładnie, a tym samym wolno. Doprowadzili oni do zatwierdzenia lub do ustanowienia stu czterech herbów.

Tradycja heraldyczna miast decydowała o biegu prac. W najlepszym położeniu były te samorządy, które od czasów przedrozbiorowych (z różną intensywnością) kultywowały pamięć o swych historycznych herbach. Wysiłki tychże w nowych

29 „…władze… samorządu terytorialnego dostosują swe oznaki i pieczęcie do przepisów rozporządzenia… najpóźniej z końcem roku następującego po roku, w którym herby… samorządu terytorialnego będą nadane lub zatwierdzone…” – „Dziennik Ustaw RP”, r. 1937, nr 17, poz. 111, art. 1; r. 1939, nr 2, poz. 8, art. 19. 30 „Dziennik Ustaw RP”, r. 1933, nr 35, poz. 294.


uwarunkowaniach prawnych koncentrowały się na przygotowaniu nowej formy dla znaku z przeszłości. Władze miast o przedrozbiorowej metryce, ale w których pamięć o herbie została utracona, poszukiwały własnych pieczęci w archiwach miejskich, prowadziły ożywioną korespondencję z muzeami oraz z archiwami. Docierały też do znawców, którzy przygotowywali herby za wynagrodzenie. Miasta, w których w okresie okupacji niemieckiej (1915-1918) ustanowione zostały nowe herby (np. Konstantynów, Ozorków, Zduńska Wola) usiłowały przekonać ekspertów heraldycznych MSW i MWRiOP o słuszności swoich wyborów. Władze tych miast, w których prace nad herbami zakończono przed grudniem 1927 r. (Ruda Pabianicka) przedkładały do akceptacji godła o nowożytnej metryce. Twierdziły, iż dobrze identyfikują one lokalną społeczność.

Postępowanie urzędowe przed ekspertami MSW i MWRiOP w sprawie herbów miejskich samorządy podejmowały w celu stworzenia znaków, które w zgodzie z prawem mogły współtworzyć pieczęcie urzędowe władz miejskich. Możemy więc założyć, iż zaraz po opublikowaniu pozytywnej decyzji MSW zainteresowane samorządy składały zamówienia w grawerniach lub w mennicy warszawskiej na nowe tłoki. W jednostkowych przypadkach prześledzić możemy etapy wyposażania agend samorządu (np. wydziałów miejskich) w nowe pieczęcie. Bieg zdarzeń niekiedy odtworzyć możemy (np. w Łodzi) na podstawie dokumentacji aktowej miast. Jednakowoż dla większości ośrodków takich archiwaliów nie posiadamy. Często zgromadzony materiał nie daje odpowiedzi nawet na pytanie, czy nowe pieczęcie z zatwierdzonym lub z nadanym herbem w ogóle powstały.

Czynności wstępne związane z procesem zastępowania starych pieczęci herbowych stemplami z nowym herbem podjęte zostały w Łodzi przed urzędowym zatwierdzeniem symbolu. W dniu 27 kwietnia 1934 r. Wacław Wojewódzki, komisarza rządowy Łodzi wydał okólnik do wszystkich agend samorządu łódzkiego, w którym polecił „przejrzenie” używanych dotąd pieczęci, tak aby można było w krótkim czasie (po spodziewanym zatwierdzeniu herbu przez MSW) przygotować zamówienie dla mennicy państwowej. Do oddziału ogólnego wydziału prezydialnego Łodzi kierowano odciski pieczęci, a także składano zamówienia na nowe tłoki. Zwracano uwagę na brzmienie legend otokowych. Dostosowywano je do wówczas obowiązujących przepisów prawnych i zwyczajów językowych31.

Nieco później powstała wewnętrzna instrukcja używania stempli urzędowych Łodzi32. Jej pierwszy paragraf precyzyjnie określał budowę pieczęci różnych władz Łodzi. W miejsce dotychczasowych tłoków okrągłych wprowadzone miały być stemple owalne. Górną przestrzeń owalu każdego stempla wypełniał herb miasta („łódź z wiosłem na tarczy heraldycznej”), a dolną napis identyfikujący dysponenta ułożony poziomo w dwóch, trzech lub najwyżej czterech wierszach.

31 Informacje o funkcjonowaniu pieczęci miejskich zawierał okólniku Władysława Korsaka z 14 marca 1933 r. 32 Obok opisu łódzkich pieczęci miejskich instrukcja zawierała też procedury postępowania podczas zamawiania tłoków, ewidencjonowania stempli, zabezpieczania pieczęci, a także omawiała sposoby niszczenia typariuszy.


Nadzieja na pośpieszną wymianę pieczęci w Łodzi została pogrzebana przez mitręgę urzędników w Warszawie. Następny etap wymiany pieczęci urzędowych Łodzi mógł rozpocząć się dopiero 5 czerwca 1936 r., czyli po zatwierdzeniu herbu (zob. s. III/262-263). Wówczas (co jest bardzo prawdopodobne) powstały typariusze odpowiadające opisanym wyżej wzorcom. Jednakowoż to stwierdzenie pozostaje w sprzeczności z częściowo rozpoznaną praktyką sfragistyczną urzędów miejskich Łodzi. Udało się bowiem nam odnaleźć dokumenty (np. z sierpnia 1937 r.) uwierzytelnione pieczęcią magistracką z 1918 r.33

W Aleksandrowie po urzędowym nadaniu herbu w 1936 r. (zob. s. III/271) wykonana został pieczęć z herbem miejskim. Nadano jej kształt koła, a tekst legendy rozmieszczono wzdłuż krawędzi34. Nowa pieczęć Aleksandrowa, którą wykonano pomiędzy lipcem 1937, a sierpniem 1937 r., była w warstwie obrazowej identyczna z pieczęciami zaprojektowanymi po odzyskaniu przez Aleksandrów praw miejskich. Różniła się od swych dwóch poprzedniczek tekstem legendy otokowej. Należała ona do zarządu miejskiego, a nie do magistratu.

Po zatwierdzeniu herbu Łęczycy w 1936 r. powstały dwie nowe pieczęcie łęczyckiego zarządu miejskiego. Pierwsza z nich reprezentowała starszy typ pieczęci miejskiej. Była okrągła. Miała legendę w otoku oraz herb na wydzielonym polu pieczętnym35. Druga pieczęć zarządu Łęczycy była owalna. Jej legenda w poziomych wierszach umieszczona został w dolnej części owalu. Godło herbu miejskiego (zgodnie z przepisami) umieszczone zostało powyżej tekstu legendy36.

Zarządy tych miast, które nie uzyskały ministerialnej zgody na posługiwanie się herbem, używały (choć nie wszystkie) pieczęci wg rozporządzenia prezydenta z dnia 13 grudnia 1927 r. Wiemy, że stemplem owalnym z Orłem Białym posługiwał się samorząd Poddębic37. Znamy odciski pieczęci owalnych z godłem państwowym wg wzoru z 1927 r. umieszczone pod dokumentacją aktową wytworzoną w 1936 r. w Rychwale oraz w 1938 r. w Ślesinie38. W tych przypadkach przyczyny stosowania symboli państwowych były oczywiste. Dla Poddębic, Rychwału oraz dla Ślesina w okresie dwudziestolecia międzywojennego nie ustalono poprawnych herbów.

Wiemy, że zarządy miast, w których procedury ustanawiania herbu zakończyły się powodzeniem wykorzystywały także pieczęcie z Orłami Białymi, czyli stemple zbudowane w zgodzie z dyspozycją rozporządzenia grudniowego z 1927 r. Po części zjawisko to objaśnić możemy chronologią dwóch czynności urzędowych, czyli datą wykonania pieczęci z Orłem Białym i datą zatwierdzenia herbu. Na przykład zarząd miejski w Słupcy posługiwał się pieczęcią owalną z godłem państwowym. Wiemy, że jej typariusz zamówiono w 1934 r. Znamy jej odciski z różnych dokumentów z np. 1937 r.39 Decyzja MSW o zakończeniu postępowania heraldycznego w sprawie 33 APŁódź, AM Aleksandrowa, sygn. 674, bez paginacji. 34 APŁódź, WPŁódzki, sygn. 390, k. 44v. 35 S. K. Kuczyński, Pieczęcie i herby miasta Łęczycy oraz ziemi łęczyckiej, Łęczyca 1984, s. 24, nr I/34. 36 Tamże, s. 24, nr I/35. 37 APŁódź, AMŁódź, sygn. 38, k. 29. 38 APKonin, SPKonin, sygn. 650, k. 15; sygn. 651, k. 52. 39 APŁódź, AMŁódź, sygn. 38, k. 48.


herbu słupeckiego zapadła pięć lat po wykonaniu pieczęci z Orłem, czyli w 1939 r.40 Być może (choć w to wątpimy) w okresie od maja do września 1939 r. przygotowano w mennicy warszawskiej pieczęć zarządu słupeckiego wg nowego wzoru. Nie wiemy też, czy zarządy miejskie Piotrkowa i Tuszyna (por. s. III/296-297) zdążyły do wybuchu wojny wykonać nowe tłoki z poprawionymi herbami miejskimi. Herb Piotrkowa uzyskał ministerialną akceptację w maju 1939 r., a herb Tuszyna w marcu 1939 r. Do rozważań tu prowadzonych możemy włączyć także inne miasta (Łódź – zob. s. III/241, Zgierz), w których zapewne także nie wykonano nowych pieczęci z zatwierdzonym herbem.

Wydaje się, iż decydujący wpływ na przebieg procesu wymiany pieczęci (zob. s. III/239) miały władze poszczególnych powiatów. Wiemy, że starosta koniński w dniu 19 kwietnia 1932 r. wystąpił do urzędu wojewódzkiego w Łodzi z prośbą o wymianę pieczęci magistratów i gmin wiejskich z podległego mu terytorium41. Starosta w przywołanym piśmie zaznaczył, że tylko Konin miał swój herb42. Być może w ten sposób sugerował on, aby dla Konina wykonano wyjątkowo pieczęć z herbem miejskim. W zamówieniu przesłanym z łódzkiego urzędu wojewódzkiego do mennicy warszawskiej nie znajdujemy zastrzeżenia w sprawie pieczęci Konina43.

Zarządy wszystkich miasta z powiatu konińskiego w listopadzie 1934 r. zobowiązane zostały do pilnego zdeponowania dawnych pieczęci „na przechowanie w wydziale powiatowym”44. Pieczęcie złożyły „magistraty” Konina, Pyzdr, Słupcy, Ślesina, Tuliszkowa i Zagórowa. Od tego momentu zarządy tychże miast korzystały z pieczęci owalnych z Orłem Białym wg wzoru z 1927 r. Pieczęcie złożyły także miasta, które posługiwały się wcześniej symboliką państwową. Władze Kleczewa przekazały pieczęć z Orłem Białym Kazimierzowskim. Od tego momentu (1934 r.) w Kleczewie posługiwano się pieczęcią owalną z Orłem państwowym45. Nie wiemy, czy samorząd Rychwału z powiatu konińskiego również oddał swoją starą pieczęć z godłem państwowym46 „na przechowanie”.

Na osobne omówienie zasługuje odmiana pieczęci miejskiej, której obraz zbudowano z symbolu samorządowego oraz z polskiego Orła Białego. Wiemy, że władze Zagórowa posługiwały się taką właśnie pieczęcią47. Jej pole wypełnione zostało historycznym herbem miasta, czyli ukoronowaną tarczą w kartuszu z różą na polu. Powyżej korony herbowej umieszczony został Orzeł Biały koronowany, który rozmiarami ustępował symbolowi miasta. Taki wzór wyobrażenia pieczęci miejskiej zapewne wiązać należy ze złym odczytaniem treści rozporządzenia grudniowego

40 L. Pudłowski, Heraldyka miejska…, s. 123. 41 APKonin, SPKonin, sygn. 91, k. 8. 42 „…ma swój własny herb – na tle tarczy wspinający się do skoku koń…” – APKonin, SPKonin, sygn. 91, k. 8. 43 APKonin, SPKonin, sygn. 91, k. 6-7. 44 APŁódź, AMŁódź, sygn. 38, k. 33, 36, 48. 45 Tamże, k. 71. 46 APKonin, SPKonin, sygn. 650, k. 27. 47 Kserokopie dokumentów postępowania w sprawie zatwierdzenia herbu Zagórowa – materiały przekazane przez władze Zagórowa.


z 1927 r. Połączenie godła państwowego z herbem miejskim było rozwiązaniem sugerowanym dla oznak, a nie dla pieczęci miejskich (zob. s. III/233). Połączenie godła państwa polskiego z herbem miasta zastosowane na pieczęci Zagórowa, znane nam też z innych miejscowości (np. Sępólno48), możemy zestawić z projektami herbów województw II Rzeczypospolitej, które przygotowano w 1928 r.49 Każdy symbol wojewódzki łączył lokalny znak terytorialny z godłem państwa.

Starostwa powiatowe organizowały na zlecenie MSW przeglądy używanych pieczęci. Nadzorowały także proces wytwarzania stempli urzędowych. Na przykład w listopadzie 1930 r. władze samorządowe miast oraz gmin starostwa łódzkiego zobowiązane zostały do przesłania zamówienia na pieczęcie. Do zlecenia dołączane były wzory pieczęci używanych. W dniu 4 listopada 1930 r. magistrat Zgierza przesłał do starostwa łódzkiego odciski pieczęci miejskich50. W dniu 12 listopada 1930 r. do władz powiatu dotarła korespondencja z Tuszyna51. Zawierała informacje o używanych stemplach i zamówienie na wykonanie czterech pieczęci, tj. dwóch magistrackich (do tuszu i do laku) i dwóch dla kasy komunalnej (do tuszu i do laku). Dzień później przygotowany został raport w Konstantynowie52. Obok odbitek trzech herbowych pieczęci magistratu na piśmie z Konstantynowa odciśnięto trzy pieczęcie USC z Orłem w stylizacji królewsko-polskiej53 oraz siedem pieczęci napisowych. W dniu 14 listopada 1930 r. w sprawie pieczęci miejskich raportował burmistrz Aleksandrowa54. Przesłał informację na temat dwóch pieczęciach („do laku i do pism”), ale do raportu dołączył tylko odcisk tuszowy. Magistrat Rudy Pabianickiej przygotował raport 4 grudnia 1930 r.55 Zawierał on odcisk pieczęci magistrackiej i zapewnienie władz Rudy, iż pieczęć ta zaspokajała potrzeby kancelaryjne władz miejskich.

Obok pieczęci magistrackich w tym samym poszycie zgromadzono okazałą kolekcję odcisków z typariuszy gminnych z obszaru powiatu łódzkiego (np. Brójce, Chojny, Nowosolna, Wiskitno) oraz stempli sołtysów (np. Andrzejów, Ciosny, Kania Góra, Leonów, Mileszki, Nowe-Chojny G, Stoki, Wiączyn). Pola pieczęci gmin wiejskich i sołtysów wypełniały najczęściej Orły Białe. W zbadanym przez nas zbiorze najliczniej występowały pieczęcie z Orłami Białymi królewsko-polskimi z pocz. 1917 r. Ilościowo ustępowały im Orły Białe w stylizacji z sierpnia 1919 r.

Pod koniec 1932 r. ponownie zbierane były informacje o pieczęciach miast oraz o stemplach gmin wiejskich. Polecenie Władysława Korsaka w tej sprawie dotarło do

48 S. Górzyński, Nowe źródło do heraldyki miejskiej Drugiej Rzeczypospolitej. Komunikat, [w:] Heraldyka samorządowa II Rzeczypospolitej (1918-1939). Materiały sesji naukowej Włocławek 24-25 października 2001 roku, pod red. S. K. Kuczyńskiego, Włocławek 2002, s. 280. 49 S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie…, s. 273; Z. Piech, Uwagi Adama Chmiela…, s. 169. 50 APŁódź, WPŁódzki, sygn. 48, k. 51. 51 Tamże, k. 45-47. 52 Tamże, k. 42. 53 Pieczęcie USC w Konstantynowie: dla wyznania mojżeszowego, dla zboru baptystów oraz dla stowarzyszenia badaczy Pisma Świętego. 54 APŁódź, WPŁódzki, sygn. 48, k. 38-39. 55 Tamże, k. 44.


burmistrzów na pocz. grudnia 1932 r.56 Tę aktywność MSW wytłumaczyć możemy zbliżającym się terminem wymiany pieczęci (zob. s. III/237).

Również terminem wymiany pieczęci objaśnić należy wzrost zainteresowania samorządów własnymi herbami. Na pocz. 1933 r. (zob. s. III/260-261) samorządy miejskie zaczęły gremialnie składać wnioski do MSW oraz do MWRiOP z prośbą o wydanie urzędowej (ministerialnej) zgody na posługiwanie się herbami miejskimi. Wnioski magistratów, a następnie zarządów miejskich zazwyczaj udokumentowane były dowodami z przeszłości, czyli odciskami przedrozbiorowych pieczęci lub odrysami projektów herbów z XIX w. Źródła do odtworzenia herbów miejskich najczęściej odnajdywane były w archiwach państwowych, a kwerendy prowadzili w nich archiwiści na prośbę władz miejskich.

Współczesna wiedza o zapytaniach, a przede wszystkim o odpowiedziach formułowanych przez archiwistów na tematy heraldyczne jest niekompletna. Zbiory archiwalne, które dokumentowały aktywność zawodową archiwistów w latach 1930-1939, uległy zniszczeniu. W sprawozdaniach opublikowanych w przedwojennym „Archeionie” odnajdujemy ogólne informacje o miejscowościach, których władze kontaktowały się z archiwistami. Wiemy, że korespondencja urzędowa prowadzona była też w sprawach herbów kilku miast Polski centralnej. Dotyczyła ona symboliki miejskiej Grocholic, Koła, Koniecpola, Radomska, Sieradza, Szadku, Ślesina oraz Zagórowa57. O współpracy samorządów miejskich ze znawcami herbów i pieczęci sporo wiemy dzięki archiwaliom miejskim, choć te (zabezpieczone w archiwach państwowych) zazwyczaj stanowią niewielki fragment dokumentacji wytworzonej w przeszłości. W dalszej części opracowania przedstawimy informacje na temat współpracy naukowej między archiwami państwowymi, a niektórymi samorządami.

Samorząd Bełchatowa w 1929 r. powrócił do prac nad herbem miejskim (zob. s. III/229-230). Do magistratu Bełchatowa z AGAD wpłynęło pismo Adolfa Mysłowskiego z datą 14 marca 1929 r.58 Autor listu przypomniał niepowodzenia, jakich doznali archiwiści warszawscy w 1925 r. podczas poszukiwań pieczęci Bełchatowa. Dopiero po upływie czterech lat od pierwszego zlecenia podczas porządkowania „działu aktów po-pruskich z końca XVIII w.” w AGAD odnaleziony został lakowy odcisk pieczęci Bełchatowa pod dokumentem z 1798 r. W liście z archiwum znalazł się jej pobieżny opis59, a także propozycja odpłatnego wykonania odrysu. Pracę tę wykonać miał Wacław Graniczny, a jego wynagrodzenie oszacowano wtedy na trzydzieści zł. Samorząd Bełchatowa nie przyjął oferty AGAD. W dniu 29 kwietnia 1929 r. burmistrz Konstanty Miętkiewicz przesłał do archiwum list, do którego dołączył odcisk wykonany z osiemnastowiecznego tłoka przechowywanego w magistracie60. 56 Burmistrzowie Bełchatowa i Sulejowa otrzymali polecenie z datą 5 grudnia 1932 r. – APPiotrków, WPPiotrków, sygn. 893. 57 L. Pudłowski, Heraldyka miejska…, s. 111. 58 APPiotrków, WPPiotrków, sygn. 1443. 59 „…pieczęć miejska przedstawia drzewo (zapewne jabłoni) z owocem, na pniu okręcony wąż, po obydwóch stronach drzewa postacie Adama i Ewy…” – APPiotrków, WPPiotrków, sygn. 1443. 60 APPiotrków, WPPiotrków, sygn. 893.


Po otrzymaniu jednoznacznego potwierdzenia autentyczności bełchatowskiego typariusza, tj. po uzyskaniu dowodu na jego rzeczywiste stosowanie w XVIII w., samorząd Bełchatowa przystąpił do stworzenia pieczęci z herbem miasta (fot. nr III/90). W dokumentacji miejskiej znajdujemy stwierdzenia, iż pieczęć magistratu Bełchatowa ustanowiona została 29 kwietnia 1929 r.61 Decyzję o wykonaniu tłoka podjął magistrat, a rada miejska nie potwierdziła tegoż swoją „jednobrzmiącą” uchwałą. To formalne uchybienie doprowadziło do komplikacji, które pojawiły się kilka lat później podczas zatwierdzania herbu miejskiego.

W 1933 r. wznowione zostały (zakończone w 1925 r. – zob. s. III/227-229) badania nad herbem Aleksandrowa. Urzędnicy magistratu62 przesłali zapytanie z datą 20 czerwca 1933 r. do AGAD. Nawiązali w nim do korespondencji prowadzonej w 1925 r. w sprawie herbu miejskiego. Z Warszawy chcieli uzyskać dane potrzebne do uzasadnienia wniosku o ustanowienie herbu. Odpowiedź z AGAD (mimo prośby władz miejskich o szybkie zebranie informacji) miała datę dopiero 7 sierpnia 1933 r. Zawarto w niej bardzo ogólne dane o źródle („Album herbów…”), w którym herb Aleksandrowa został odnaleziony i z którego został skopiowany. Po raz kolejny z Warszawy przesłano cytat z „Albumu herbów…”. Jeden akapit pisma archiwistów dotyczył porównania obrazu pieczęci użytej w 1933 r. przez władze Aleksandrowa z dziewiętnastowiecznym wzorem herbu. Archiwiści zauważyli duże podobieństwo obu znaków63.

Kwerendy źródłowe w AGAD zleciły w 1933 r. władze miejskie Wielunia64 (zob. s. III/209, III/280-281). Raport archiwistów warszawskich (sformułowany na podstawie odcisków pieczęci z lat 1775-1781) wywołał gorącą dyskusję wśród samorządowców wieluńskich oraz zdecydował o losach wniosku o zatwierdzenie „historycznie uzasadnionego” herbu Wielunia. Staropolskie pieczęcie miejskie wyposażone były w obrazy odmienne od godła herbu miejskiego wykorzystywanego w Wieluniu w dwudziestoleciu międzywojennym.

Szczątkowo zachowały się archiwalia, które pozwalają oświetlić czynności podjęte w celu ustalenia historycznej postaci herbu Warty. Z całą pewnością władze miejskie Warty zwróciły się do archiwistów z AGAD z prośbą o odszukanie źródeł. Wiemy, że archiwiści przygotowali dla zarządu miejskiego Warty odpowiedź, której najistotniejszą częścią była uwierzytelniona65 kopia karty z dziewiętnastowiecznego „Albumu herbów…”. Materiały wysłane zostały do Warty z datą grudniową 1937 r.

61 Tamże. 62 „…wobec żądania przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych przy zatwierdzeniu herbów, uzasadnienia historyczności herbu, wskazania daty nadania i innych danych, Magistrat m. Aleksan-drowa prosi o podanie powyższych danych o herbie tut. miasta…” – APŁódź, AM Aleksandrowa, sygn. 549, k. 109. 63 „…jak widać z przyłożonej na liście… pieczęci herb umieszczony na niej jest identyczny z… rysunkiem znajdującym się w zbiorach Archiwum…” – APŁódź, AM Aleksandrowa, sygn. 549, k. 109. 64 T. Olejnik, Wieluń – dzieje legendarne, nazwa i herb miasta, „Rocznik Wieluński”, 2005, t. V, s. 38. 65 „…kopia niniejszego herbu miasta Warty została opracowana (?) z oryginału przechowywanego w Archiwum Akt Dawnych w zbiorze herbów miast Królestwa Polskiego. Napisy są zgodne z napisami znajdującymi się na oryginale. Warszawa, dnia 22 grudnia 1937 roku…” – Muzeum w Warcie.


Dobrze znamy bieg prac badawczych prowadzonych w sprawie herbu miasta Głowna66. Wiemy, że w czynnościach zmierzających do ustanowienia herbu miejskiego uczestniczyli ważni obywatele miasta. W Głownie projekty konsultował proboszcz. Kopie dokumentów, które ilustrowały etapy postępowania, tj. fotografie historycznych pieczęci, raporty badaczy oraz konkluzje znawców, przekazywano proboszczowi, a ten zabezpieczył je w dokumentacji parafialnej67.

Zbiór tekstów i załączników rysunkowych w sprawie herbu Głowna otwierało pismo związku miast z 8 sierpnia 1938 r. Pozostałe dokumenty (referat dra Józefa Bero, nazwany w piśmie związku „krótkim wywodem heraldycznym”, sprawozdanie z kwerendy przeprowadzonej w zbiorach sfragistycznych Muzeum Narodowego w Krakowie i fotografie pieczęci) stanowiły załączniki do tekstu głównego. Z pisma przewodniego wynikało, iż pakiet z Warszawy zawierał także gotowy projekt herbu Głowna. Nie znajdujemy go w materiałach zachowanych w dokumentacji kościelnej. Czarno-biała fotografia herbu Głowna odnaleziona została w Muzeum w Głownie. Cechy rysunku z fotografii (np. zastosowanie tarczy francuskiej nowożytnej) oraz charakterystyczne liternictwo napisów świadczą, iż na zdjęciu uwieczniono projekt herbu miejskiego z 1938 r.

Zarząd miejski Głowna oczekiwał od związku miast, że ten przygotuje „ukompletowany” materiał, który przesłany do MSW oraz do MWRiOP umożliwi zatwierdzenie historycznie uzasadnionego herbu miejskiego. Związek miast na prośbę burmistrza Głowna koordynował także prace, które wyjaśnić miały tajemnice wyobrażeń z pieczęci miejskich Głowna.

Związek miast realizację zadania rozpoczął od zlecenia kwerend źródłowych. Z rozpoznanej dokumentacji wynika, iż o źródła do heraldyki Głowna zapytano pracowników Muzeum Narodowego w Krakowie. Przeprowadzono poszukiwania w zespołach sfragistycznych AGAD. Otwarte pozostaje tu pytanie, czy kwerendy objęły także i inne placówki archiwalne i muzealne.

Opinia ekspertów związku miast zbudowana została na podstawie dwóch pism. Były to ustalenia muzealników z Krakowa i wywód heraldycznego Józefa Bero. List z Krakowa z datą 21 lipca 1938 r. (podpisany przez Józefa Kwiatkowskiego) zawierał informację o odnalezieniu pieczęci miejskiej Głowna. Józef Kwiatkowski opisał odcisk z XVI w.68 przytwierdzony do dokumentu z datą 1544. Omówił jego formę i treść69, a także określił miejsce przechowywania zabytku70. Wskazał na 66 M. Adamczewski, Pieczęcie i herby miasta Głowna, [w:] Głowno. Dzieje miasta, pod red. M. Nar-tonowicz-Kot, Łódź 2010, s. 485-489. 67 KKP Głowno, Acta historica res gestas ecclesiae parochialis S. Jacobi in Glowno illustrantia; S. Banach, Troska księdza Henryka Rogowskiego o archiwum parafialne w Głownie, „Prace i Materiały Historyczne Archiwum Archidiecezjalnego w Łodzi i Muzeum Archidiecezji Łódzkiej”, 2006, t. III, s. 39-44. 68 „…na kawałku papieru z podłożonym woskiem, okrągła, średnicy 23 mm, w pośrodku wyobrażenie głowy (twarz wprost), w otoku napis: SIGILLUM CIVITATIS GL[…]...” – KKP Głowno, Acta historica…, bez paginacji. 69 „…dokument ten pisany jest na półarkuszu papieru, zaczyna się od słów Sigismundus dei gratia Rex…, a kończy się słowami ad mandatum S. Regiae Maiestatis mpr…, – dotyczy pewnych ulg w podatkach z powodu pożaru…” – KKP Głowno, Acta historica…, bez paginacji.


publikację, w której pieczęć miejska Głowna zastała upubliczniona71. Najistotniejszą częścią korespondencji z Krakowa były załączniki, czyli fotografia pieczęci ze zbiorów krakowskich oraz jej rysunek. Drugi tekst (wykorzystany przez ekspertów związku) przygotował Józef Bero w sierpniu 1938 r. Autor opinii uwzględnił ustalenia z kwerend krakowskich, a także zreferował wyniki zapewne własnych badań w zbiorach AGAD, a dokładnie w pruskich aktach hołdowniczych z 1798 r.72 Odnalazł w nich odcisk pieczęci Głowna z (jak przypuszczał) 2. poł. XVIII w., czyli z „czasów Stanisławowskich lub saskich”. Jej wyobrażenie tworzyła wg Józefa Bero „głowa staropolskiego wąsacza”. Do opracowania dołączona została fotografia pieczęci ze zbiorów warszawskich. Józef Bero sądził, iż poprawny herb miejski Głowna uda się zbudować w oparciu o przekaz wcześniejszy, czyli na podstawie obrazu z pieczęci szesnastowiecznej.

Wybór wzorca nie oznaczał zakończenia dyskusji nad identyfikacją treści symbolicznych pieczęci miejskiej Głowna z XVI w. Jedni widzieli w wyobrażeniu głowieńskiej pieczęci twarz kobiety, inni popiersie młodzieńca, a jeszcze inni głowę św. Jana Chrzciciela na misie73.

O wyborze szesnastowiecznego motywu do przetworzenia go w herb miejski Głowna z poł. XX w. zdecydowało przeświadczenie (podzielane także dziś przez niektórych badaczy znaków miejskich), iż herby miast należy rekonstruować zawsze w nawiązaniu do wyobrażeń z najstarszych źródeł sfragistycznych. Znamy także inne opinie. Niektórzy utrzymują bowiem, iż herby miast należy tworzyć z pierwszych sheraldyzowanych wzorów godeł miejskich. W przypadku rekonstrukcji znaku Głowna wg tej drugiej metody postępowania przydatny byłby obraz „staropolskiego wąsacza” z XVII w. (fot. nr III/21, III/59).

Po ustaleniu treści godła miejskiego Głowna w opracowaniu Józefa Bero podniesiony został problem barw znaku. Autor opowiedział się za błękitnym polem tarczy i za głową w kolorze ludzkiego ciała. Powody, dla których w projekcie herbu Głowna zastosowano barwę błękitną, a nie np. czerwoną nie są oczywiste. Możemy przypuszczać, iż użyto jej z uwagi na przynależność Głowna w okresie staropolskim do dóbr prywatnych. Pole czerwone (wbrew przekazom z przeszłości np. Kraków, Poznań) zwyczajowo przyznawano w XX w. herbom miast królewskich.

Konkluzje Józefa Bero zostały w zasadzie zaakceptowane przez autora opinii związku miast. Tym, co różniło oba stanowiska, był stosunek ich autorów do znaku

70 „…w zbiorach archiwalnych Muzeum Narodowego (oddział im. Emeryka hr. Hutten Czapskiego), znajduje się dokument z r. 1544 z pieczęcią miasta Głowna. Wchodzi on w skład kolekcji pieczęci miast polskich, darowanych przez W. Wittyga… Osobnej sygnatury dokument ten nie posiada…” – KKP Głowno, Acta historica…, bez paginacji. 71 „…w dziele Wiktora Wittyga: Pieczęcie miast dawnej Polski, Kraków-Warszawa 1905, Wyd. Muzeum Narodowego w Krakowie, zeszyty I-III (wyszło do litery Ko)…” – KKP Głowno, Acta historica…, bez paginacji. 72 „…pruskie akta hołdownicze nr V 47 vol. III fol.98v…” – KKP Głowno, Acta historica…, bez pagi-nacji. 73 W. Wittyg, Pieczęcie miast dawnej Polski, Kraków-Warszawa 1905, s. 71; „…Główno (tak Or.), woj. rawskie – głowa kobieca en face…” – A. Chomicki, Herby miast i ziem polskich, Warszawa 1939, s. 36.


Głowna z XVII w.74 Autor opinii związku miast zgodził się z Józefem Bero, że przekaz z XVI w. był ważniejszy, ale zaznaczył, że wzór godła z XVII w. był lepszy od symbolu szesnastowiecznego75. Po ujawnieniu wykluczających się źródeł i po ich wstępnej ocenie uznano jednak, iż najbardziej poprawnym rozwiązaniem będzie przedstawienie ekspertom heraldycznym MSW i MWRiOP dwóch projektów herbu Głowna, tj. herbu wyprowadzonego z wyobrażenia pieczęci szesnastowiecznej (ten projekt znajdował się w korespondencji) i herbu zbudowanego w oparciu o symbol z XVII w. (ten rysunek miał być wykonany).

Ostatni akapit pisma związku miast nie dotyczył już wprost znaku miejskiego, ale podnosił kwestię wynagrodzenia, które zarząd Głowna przekazać powinien ekspertowi za opracowanie opinii. Honorarium rzeczoznawcy wynieść miało sto dziesięć zł., z czego aż siedemdziesiąt pięć zł. stanowiły koszty badań archiwalnych i cena specjalistycznych zdjęć76. Wynagrodzenie znawcy wynosiło więc trzydzieści pięć zł.

Nie znamy dalszego biegu postępowania w sprawie herbu Głowna. Nie wiemy, czy znane nam materiały dołączono do wniosku wysłanego do MSW o zatwierdzenie historycznie uzasadnionego herbu. Nie wiemy też, czy zarząd miasta lub jego rada zdążyły przed wybuchem II wojny zająć stanowisko w sprawie herbu miejskiego (protokoły obrad władz miejskich Głowna nie zostały zdeponowane w Archiwum Państwowym w Łodzi). Ustalenia archiwistów i historyków z 1938 r. nie zostały wykorzystany podczas tworzenia współczesnego herbu Głowna.

W rozporządzeniach i w okólnikach MSW zawarta była sugestia, aby wnioski o zatwierdzenie historycznie uzasadnionych herbów konstruowane były przede wszystkim na podstawie źródeł miejscowych, głównie odcisków pieczęci miejskich przechowywanych w archiwach magistrackich. Archiwa państwowe w Warszawie (np. AGAD), archiwa oraz muzea w Poznaniu, Krakowie, Wilnie i we Lwowie mogły być spenetrowane przez pracowników ministerstw odpowiedzialnych za bieg heraldycznych postępowań urzędowych. Kwerendy w prowincjonalnych izbach tradycji oraz w nieuporządkowanych składnicach dokumentacji aktowej miast musiały być przeprowadzone przez pracowników miejscowych magistratów albo przez pasjonatów współpracujących z władzami samorządowymi.

Dysponujemy dziś dowodami poświadczającymi wykorzystanie archiwaliów własnych w procesie ustalania herbów. We wniosku, który wysłany został przez magistrat Tuszyna z datą 19 maja 1933 r.77 do MSW, zawarto np. informację, iż w archiwum miejskim odnaleziona została pieczęć Tuszyna z wyobrażeniem Orła Białego w koronie78. Zapewne ujawniony został odcisk wykonany typariuszem z datą 74 Stosujemy w tym miejscu naszą chronologię wykonania pieczęci, a nie ustalenia Józefa Bero. 75 „…herb z 18 wieku... prezentuje się... lepiej…” – KKP Głowno, Acta historica…., bez paginacji. 76 „…kosztowne zdjęcia fotograficzne robione ze specjalnych aparatów…” – KKP Głowno, Acta historica…, bez paginacji. 77 APŁódź, AM Tuszyna, sygn. 496, k. 5. 78 „…wniosek Rada Miejska uzasadnia historycznością herbu, gdyż w archiwum miejskim w aktach na odnośnych dokumentach znajdują się pieczęcie z takim wizerunkiem, lecz bez tarczy i z koroną…” – APŁódź, AM Tuszyna, sygn. 496, k. 5.


1767. Co ciekawe, wniosek rady tuszyńskiej nie zawierał wzmianki o monografii miasta z 1930 r.79 Jej okładkę zdobiła podobizna pieczęci miejskiej datą z 1767.

Przedstawienie wyników badań naukowych, czyli wskazanie specjalistycznej publikacji przygotowanej przez znawcę problemu na temat herbu miejskiego, było najprostszym sposobem udowodnienia ekspertom MSW i MWRiOP, że przedłożony do zatwierdzenia herb miasta należał do grupy znaków historycznie uzasadnionych. W dwudziestoleciu międzywojennym o herbach miejskich można było przeczytać w monografiach poszczególnych znaków oraz w ogólnych herbarzach miejskich. Monografie herbów (zazwyczaj stojące na bardzo wysokim poziomie) powstawały z inspiracji magistratów. Zaspokajały one dwie istotne potrzeby. Opisywały realny problemu badawczy i stanowiły dowód historyczności herbu. Takimi publikacjami były np. monografie herbów Łodzi Józefa Raciborskiego i Wilna Jana Adamusa (ps. Józef Ziębnicki). Tą ostatnią pracę w pełnej wersji z fotografiami opublikowano dopiero w 1996 r.80

Literatura heraldyczna stanowiła podstawę niektórych wniosków składanych przez magistraty (zarządy miejskie) w postępowaniu heraldycznym. Odwołania do niej odnajdujemy w materiałach przygotowanych przez władze miejskie Łodzi, które powoływały się na ustalenia Józefa Raciborskiego. Wniosek z 19 maja 1933 r. przygotowany w Tuszynie81 zbudowany został wokół informacji o historycznym herbie miejskim znanym z okładki opracowania Józefa Kobierzyckiego Przyczynki do dziejów ziemi sieradzkiej z 1915 r. Nie wiemy dziś, jaki był prawdziwy powód odwołania się do tej publikacji. Możemy dowodzić, iż wzór Orła Białego z pieczęci miejskiej Tuszyna nawiązywał stylizacją do sieradzkiej roli herbowej z 1915 r., ale możemy także zauważyć, iż we wniosku bardzo mocno podkreślono, iż kompozycja z 1915 r. powstała na podstawie badań własnych Wacława Granicznego oraz że jej autor opierał się na dawnych pieczęciach miejskich z oryginalnych dokumentów. Ponieważ Wacław Graniczny współpracował z ekspertami heraldycznymi MSW oraz MWRiOP, to kilkakrotne przywołanie jego nazwiska i autorytetu – w przekonaniu władz miejskich Tuszyna – mogło ułatwić procedurę zatwierdzenia herbu.

Drugim typem specjalistycznych publikacji na temat pieczęci miast były ogólne herbarze miejskie. Niekiedy tego typu projekty badawcze inspirowane były przez samorządy powiatowe i wojewódzkie. Zainteresowanie herbami miejskimi w Polsce potrafiły wykorzystać firmy handlowe do promocji towarów. Z zamiarem stworzenia herbarza miejskiego wystąpił w 1922 r. związek miast82. Po 1927 r. koncepcja napisania herbarza miejskiego realizowana była jednocześnie w kilku ośrodkach83.

79 Civitatis Tusinensis. Karty z przeszłości miasta Tuszyna, opr. J. Litwin, Tuszyn 1930. 80 J. Ziębnicki (J. Adamus), Pieczęcie miasta Wilna, „Lituano-Slavica Posnaniensia Studia Historica”, 1994, t. VI, s. 15-31; J. Adamus, O herbie miasta Wilna, Łódź 1996, ss. 145; M. Adamczewski, [rec.:] J. Adamus, O herbie miasta Wilna, Łódź 1996, ss. 145, 11 il. – „Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego”, 1997, t. III (XIV), s. 219-222. 81 APŁódź, AM Tuszyna, sygn. 496, k. 5. 82 S. Górzyński, Nowe źródło…, s. 279. 83 W 1929 r. materiały na temat herbów miejskich zbierał Związek Gospodarczy Gazowni i Zakładów Wodociągowych (S. Górzyński, Nowe źródło…, s. 280). W maju 1932 r. Zrzeszenie Związków


Najbardziej zaawansowane prace prowadził Marian Gumowski. Do wybuchu II wojny światowej opublikował on kilka opracowań, które ilustrowały genezę oraz przeobrażenia polskich herbów miejskich. Profesor Marian Gumowski materiały sfragistyczne i heraldyczne gromadził i publikował w porządku administracyjnym. Naczelnym kryterium uczynił zasięg terytorialny województw II Rzeczypospolitej84.

Metoda pracy Mariana Gumowskiego polegała na badaniach staropolskich archiwaliów miejskich, muzealnych kolekcji pieczęci oraz na rozsyłaniu ankiet do samorządów z prośbą o nadsyłanie materiałów heraldycznych. Prośby kierowane były do magistratów na firmowym papierze z nadrukiem „HERBARZ MIAST POLSKICH Redakcja Wydawnictwa, Poznań, Matejki 58”. W październiku 1931 r. pismo Gumowskiego dotarło np. do władz miejskich „Tomaszowa Rawskiego”85. Magistrat tomaszowski odesłał do Poznania informację o herbie miejskim, czyli o Rawiczu Ostrowskich.

Marian Gumowski przygotował także materiały do polskiej części herbarza miejskiego sponsorowanego przez firmę Kawa Hag specjalizującą się w produkcji i dystrybucji kawy86. Publikacja ukazała się w formie albumu z miejscami do wklejania znaczków z kolorowymi herbami, które kolportowano z wyrobami firmy Kawa Hag. Znaczki z herbami umieszczano w wyznaczonych polach wydawnictwa. W zeszytach do wklejania znajdowały się m. in. krótkie opisy miast, blazonowanie poszczególnych herbów i ogólna prezentacja podstawy źródłowej, która posłużyła do zrekonstruowania godła herbowego. Materiał heraldyczny uporządkowany został województwami, których charakterystyka również zamieszczona została we wspomnianym wydawnictwie. Wydawca nie określi daty rocznej publikacji herbarza. Z analizy zapisów (danych statystycznych), a charakteryzujących np. Łódź oraz

Zawodowych Pracowników Miejskich RP zamierzało w czasopiśmie „Pracownik Miejski” publikować herby miast i fotografie ratuszy miejskich. Prośby o nadsyłanie opisów i fotografii zrzeszenie kierowało do zarządów miast. List taki dotarł do m. in. do Tomaszowa (APTomaszów, AM Tomaszowa, sygn. 1614, bez paginacji). W listopadzie 1932 r. za pośrednictwem urzędu wojewódzkiego w Łodzi i wydziałów powiatowych województwa łódzkiego do burmistrzów miast rozesłana została prośba rotmistrza Edwarda Woyzbuna, wykładowcy historii wojskowej Centrum Wyszkolenia Oficerów Lotnictwa w Dęblinie o nadesłanie herbów miast. Rotmistrz Woyzbun przygotowywał monografię „Herby miast polskich”. Pisma w tej sprawie odnaleźć możemy w dokumentacji aktowej różnych miast np. Pabianic (APŁódź, AM Pabianic, sygn. 1114). Pabianice przygotowywały dla rotmistrza Woyzbuna wyczerpujący raport. 84 Powstały opracowania na temat herbów i pieczęci miast województw pomorskiego (M. Gumowski, Pieczęcie i herby miast pomorskich, Toruń 1939), poznańskiego (M. Gumowski, Pieczęcie i herby miast wielkopolskich, Poznań 1932), śląskiego (M. Gumowski, Herby i pieczęcie miejscowości województwa śląskiego, Katowice 1939) i warszawskiego (M. Gumowski, Herby miast województwa warszawskiego, Warszawa 1938). 85 „…pracując właśnie nad skompletowaniem i ustaleniem herbów miast i gmin polskich zwracam się niniejszem do JW. Pana z uprzejmą prośbą o łaskawe nadesłanie opisu i rysunku (wystarczy szkic nawet niezgrabny, o ile możności z podaniem kolorów) herbu miasta Tomaszów Rawski obecnie używanego. Równocześnie uprzejmie proszę o odciski pieczęci miejskich zarówno dzisiejszych jak i dawniejszych o ile tłoki ich się jeszcze przechowały. Dziękując z góry za powyższą uprzejmość pozostaję z wysokiem poważaniem…” – APTomaszów, AM Tomaszowa, sygn. 1614, bez paginacji. 86 M. Gumowski, Herbarz Polski, Poznań 1933-1934.


województwo łódzkie możemy przyjąć, iż część łódzka powstała po 1931, a przed końcem 1933 r.

Marian Gumowski w omawianej tu publikacji zrekonstruował dziewiętnaście herbów miejskich miast województwa łódzkiego87. Prezentację otwierał herb Łodzi odtworzony – jak zapewniał autor – na podstawie pieczęci z 1577 r. Dalej Gumowski przedstawił herby niektórych miast województwa. Były to znaki Kalisza, Piotrkowa, Tomaszowa (Rawskiego), Pabianic, Zduńskiej Woli, Zgierza, Radomska, Brzezin, Koła, Konina, Łęczycy, Ozorkowa, Wielunia, Aleksandrowa, Sieradza, Turku, Bełchatowa i Konstantynowa. W kilku przypadkach Marian Gumowski zdecydował się na opublikowanie herbów historycznych, czyli odtworzonych na podstawie wiarygodnych i zazwyczaj najstarszych źródeł, a nie symboli używanych przez samorząd miejski w chwili przygotowywania publikacji. Uwaga ta dotyczy Piotrkowa (Orzeł Biały niekoronowany), Zduńskiej Woli (trzy pszczoły), Radomska (litera R pod koroną otwartą), Wielunia (wieża obronna), Sieradza (mur miejski), a także Turku (tur stojący). Inaczej niż twórcy międzywojennych pieczęci Marian Gumowski narysował godło herbu Łęczycy. Wzorował się na czternastowiecznej pieczęci mniejszej, podczas gdy władze miejskie punktem odniesienia dla herbu uczyniły wyobrażenie pieczęci wielkiej z XIV w., a faktycznie jego odmieniony rysunek opublikowany w Starożytnej Polsce….

Inicjatywy ogólnopolskie są ważne, a także interesujące. Dla naszych rozważań większe znaczenie mają jednak działania podjęte w celu przygotowaniu pracy o herbach miast województwa łódzkiego88. Z propozycją opublikowania takiego wydawnictwa wystąpił 14 listopada 1936 r. Marian Gumowski. Skierował ją do archiwum w Łodzi89. Prawie rok później (wrzesień 1937 r.) Jan Warężak, kierownik archiwum w Łodzi wysłał list do Mariana Gumowskiego, w którym poprosił badacza o przygotowanie „w pośpiesznym terminie” publikacji pod tytułem „Pieczęcie i herby miast województwa łódzkiego”. Rękopis miał być gotowy do końca grudnia 1937 r.90 Marian Gumowski dnia 27 września 1937 r. przyjął zamówienie. Uważał wówczas, że potrzebuje około trzech miesięcy do zamknięcia dzieła. Profesor Gumowski miał wątpliwości, w jakich granicach administracyjnych należało przedstawić herby miast środkowopolskich91. Prosił zleceniodawcę (Jana Warężaka),

87 Liczba herbów miejskich prezentowanych w ramach województwa została narzucona autorowi przez wydawcę i wynikała z uwarunkowań technicznych, czyli z liczby przyznanych arkuszy. 88 O pracach nad herbarzem województwa łódzkiego wspominał Marian Gumowski w autobiografii – M. Gumowski, Wspomnienia numizmatyka, Kraków 1965, s. 144. 89 APŁódź, AMŁódź, sygn. 38, k. 11. 90 Nie wiemy, czy wyznaczony termin mógł być dotrzymany. W dniu 1 listopada 1937 r. Marian Gumowski raportował (APŁódź, AMŁódź, sygn. 38, k. 17-17v), że rękopis jest już prawie gotowy i że tworzy go osiemdziesiąt dziewięć artykułów, w których omówione zostały pieczęcie oraz herby poszczególnych miast. Autor zwrócił uwagę, że o ile materiał staropolski (szczególnie z XVI w.) jest już „ukompletowany”, to nie można tego powiedzieć o pieczęciach z 1. poł. XX w. Tę lukę miały wypełnić wyniki ankiety. 91 „…chodzi tylko o to, w jakich granicach ma być to województwo ujęte, czy wczorajszych, dzisiejszych, czy też jutrzejszych…” – APŁódź, AMŁódź, sygn. 38, k. 3.


aby ten możliwie szybko wyjaśnił tę kwestię i precyzyjnie określił zasięg terytorialny projektowanej publikacji.

Marian Gumowski dokładnie wyłożył swoje oczekiwania finansowe. Uważał, że jego honorarium wynieść powinno od stu do stu pięćdziesięciu zł za arkusz druku oraz nadbitki dzieła. Jan Warężak w dniu 2 października 1937 r.92 przyjął warunki. Zobowiązał się do wypłacenia honorarium w zaproponowanej wysokości, a także obiecał trzydzieści bezpłatnych egzemplarzy dzieła.

Kierownik archiwum łódzkiego wyjaśnił także, że wg archiwistów łódzkich pod pojęciem województwo łódzkie rozumieć należy terytoria dawnych województw łęczyckiego i sieradzkiego, gdyż to one stanowiły trzon województwa łódzkiego. Marian Gumowski nie zgodził się z takim sposobem zakreślenia granic poszukiwań. Początkowo delikatnie zasugerował, że badaniami należy objąć całe terytorium województwa z lat 1918-193793 (tak Or.). W odpowiedzi otrzymał z Łodzi listę powiatów dawnych województw łęczyckiego i sieradzkiego, co uznać należy za jednoznaczną manifestację oczekiwań zamawiającego94. Autor postanowił jednak przeforsować swoją wizję pracy. W dniu 22 października 1937 r.95 zapowiedział, że nie zamierza już wstrzymywać procesu kompletowania materiału i przedłoży zamawiającemu wykład na temat herbów miast województwa łódzkiego w granicach z 1918-1936 (tak Or.), a ostateczną decyzję, które miejscowości zostaną odrzucone, podejmie wydawca. Takie oświadczenie Mariana Gumowskiego zaskoczyło Jana Warężaka, który – po chwilowym wahaniu – przystał na sugestie profesora96.

W celu uzyskania pełniejszej podstawy źródłowej 22 października Gumowski zaproponował przeprowadzenie ankiety sfragistyczno-heraldycznej. Jan Warężak zaakceptował pomysł i koordynował akcję. Na początek przesłał Gumowskiemu odciski pieczęci przechowywane w archiwum97, a następnie przeprowadził ankietę wśród zarządów miejskich. Pytał o pieczęcie historyczne i używane przez zarządy w 1937 r.98 Materiały z terenu ekspediowano do Gumowskiego. Wysłane zostały odpowiedzi miast, które napłynęły do 15 listopada 1937 r. Wnioskujemy o tym na podstawie dokumentacji archiwum miejskiego, w którym odnajdujemy pisma przewodnie zarządów miejskich sprzed 15 listopada, a w nich odwołania do załączników, których w lustrowanym poszycie obecnie brakuje. Odpowiedzi, które dotarły do Łodzi po 15 listopada wpięte zostały do poszytu wraz z załącznikami i łącznie z nimi tworzą ciekawą kolekcję pieczęci miast województwa łódzkiego. Nie znamy powodu, dla którego poniechano działania wypełniającego przecież sens

92 APŁódź, AMŁódź, sygn. 38, k. 4. 93 Tamże, k. 6-6v. 94 Tamże, k. 5. 95 Tamże, k. 6. W poszycie pomylona jest paginacja. Dwa razy naniesiono cyfrę 6 na różne karty. 96 APŁódź, AMŁódź, sygn. 38, k. 12. 97 „…szereg odcisków pieczęci wypożyczony Panu Doktorowi z naszych zbiorów, jest szczupły…, lecz zawsze pomocny…” – APŁódź, AMŁódź, sygn. 38, k. 12. 98 „…zarządziliśmy drogą urzędową przesyłanie nam odcisków pieczęci wszystkich miast i miasteczek oraz osad z terenu województwa łódzkiego w starych granicach…” – APŁódź, AMŁódź, sygn. 38, k. 23.


ankiety i nie przekazano całego materiału źródłowego Marianowi Gumowskiemu. Takie zakończenie współpracy Jana Warężaka z Marianem Gumowskim wyposażyło nas w bardzo cenny materiał źródłowy.

Jan Warężak rozesłał do zarządów miejskich prośbę z datą 3 listopada 1937 r. o nadsyłanie odcisków pieczęci „do celów naukowych”99. Odpowiedzi przychodziły przynajmniej do poł. grudnia 1937 r. W poszyt wpięto raporty100 z Aleksandrowa, Błaszek, Brzezin, Działoszyna, Kleczewa, Kłodawy, Koniecpola, Konina, Łęczycy, Ozorkowa, Pabianic, Piątku, Piotrkowa, Poddębic, Pyzdr, Sieradza, Słupcy, Stawiszyna, Sulejowa, Szadku, Ślesina, Tuliszkowa, Turku, Tuszyna, Uniejowa, Warty, Wieruszowa, Zagórowa, Zgierza i Złoczewa. Nie wiemy, czy w późniejszym czasie nadeszły raporty z pozostałych miast współtworzących województwo łódzkie.

Zapytania skierowane zostały także do władz miejscowości, które w przeszłości były miastami. Odpowiedzi nadeszły z Działoszyna i z Piątku101. W obu przypadkach władze ankietowanych miejscowości odpowiedziały, iż żadnych materiałów na temat historycznych pieczęci nie mogą „wyśledzić”. Władze Piątku tłumaczyły nawet, iż w przeszłości prowadziły własne badania nad pochodzeniem swojego herbu, ale „poszukiwania w starych archiwach przy katedrze gnieźnieńskiej… nie dały – jak stwierdzono – pozytywnych wyników”102.

Materiały przesłane z miast poszerzają naszą wiedzę o problemach sfragistyki i heraldyki miejskiej II Rzeczypospolitej. Szczegółowe dane z poszytów dawnego archiwum miejskiego wykorzystane zostaną w innych miejscach opracowania. Posłużą nam do zrekonstruowania poszczególnych postępowań heraldycznych.

W latach 1927-1939 wszystkie miast Polski centralnej posiadała ukształtowane herby, choć niektóre z nich (z punktu widzenia heraldyka i historyka) były złe. W wyniku decyzji prawodawcy z grudnia 1927 r., a także kolejnych jej nowelizacji herby miejskie zostały poddane ministerialnej lustracji. W jej wyniku w latach 1936-1939 dziesięć miast z województwa łódzkiego uzyskało prawo do posługiwania się pieczęciami z herbami miejskimi.

Proces zatwierdzania lub nadawania herbów miejskich w II Rzeczypospolitej składał się z kilku połączonych etapów. Bez wątpienia najciekawszą częścią każdego postępowania była dyskusja na temat godła, tj. – w tym przypadku – prezentowanie racji władz miejskich oraz przedstawianie uwag przez ekspertów. Dotychczasowe badania nie przyniosły jednoznacznej odpowiedzi na pytanie o stopień ingerencji ekspertów obu ministerstw w proces kształtowania nowego herbu miejskiego. Na podstawie materiałów zgromadzonych w Aleksandrowie sądzimy, że wpływ ekspertów MWRiOP był znaczny, a ich końcowych konkluzji nie komentowano merytorycznie. Niejednokrotnie ostateczną formą znaków (godeł) zatwierdzonych, a następnie przesłanych do zarządów miejskich z Warszawy samorządowcy byli zaskakiwani. Uwaga ta dotyczy herbów Konstantynowa i Zgierza. O aktywnym

99 APŁódź, AMŁódź, sygn. 38, k. 28. 100 Tamże, k. 27-80v. 101 Tamże, k. 76, 80v. 102 Tamże, k. 80v.


udziale ekspertów MWRiOP w kształtowaniu herbów miast świadczą postępowania prowadzone w sprawie godeł Kutna i Łowicza (zob. s. III/282-284). W ich trakcie organy stanowiące i zarządzające z obu miast powierzyły prawo wyboru symbol ekspertom z Warszawy. Dokumentacja z Aleksandrowa dowodzi, iż ten sam herb mógł być przez ekspertów heraldycznych z MWRiOP analizowany kilka razy, a wnioski formułowane po kolejnych oględzinach mogły się radykalnie różnić.

Podejrzewamy, że procedury postępowania ekspertów MWRiOP uzależnione były od trybu badania herbu. Inaczej wyrokowano w sprawach o zatwierdzenie historycznego herbu, a inaczej podczas czynności zmierzających do ustanowienia nowego herbu. Herb Rudy Pabianickiej został odrzucony, jako nieuzasadniony historycznie. Postępowanie prowadzone było w sprawie nadania nowego herbu. Eksperci nie podjęli tematu, nie próbowali samodzielnie stworzyć godła dla Rudy Pabianickiej, nie zasugerowali nawet żadnych rozwiązań naprawczych.

Wiemy, że badanie herbu Konstantynowa prowadzone było także w trybie nadawania herbu. Jednakowoż w tym przypadku wzorzec herbu zbudowany został ostatecznie w gabinetach znawców z MWRiOP. Różnica pomiędzy herbami Rudy Pabianickiej i Konstantynowa polegała na tym, że pierwszy projekt herbu miejskiego Konstantynowa powstał w 1847 r., a znak Rudy Pabianickiej był kreacją z 1925 oraz z 1928 r. (zob. s. III/231-232). Eksperci podczas pracy zleconej im przez zarząd Konstantynowa odwoływali się do źródła z przeszłości. Eksperci mieli szansę na zbadanie symbolu historycznego, choć o dziewiętnastowiecznych korzeniach. Herb Konstantynowa potraktowany został, jako znak historycznie uzasadniony i jako taki został przez znawców z MSW i z MWRiOP poprawiony.

Ustalenia poczynione przez nas w dalszym tekście pokażą procedury, które doprowadziły do ustanowienia herbów niektórych miast województwa łódzkiego. Zachowane źródła nie pozwalają na poprowadzenie jednorodnej narracji. Obok prawie kompletnych monografii herbów pojawią się lakoniczne wzmianki. Nie wiemy, czy dalsze poszukiwania poszerzą obszar naszej wiedzy. Przykład Głowna pokazuje, że cenne odkrycia są ciągle możliwe, a zabytki czekają na odkrywców w niezwykłych miejscach.

Wnioski o urzędowe zatwierdzenie herbu przygotowywane były w gabinetach pracowników magistratów, a następnie zarządów miejskich. Ważną częścią każdego podania był wzór znaku, tj. rysunek herbu. Wiemy, że ten etap postępowania w wielu miejscowościach zakończył się niepowodzeniem. Przedkładano projekty, które nie odpowiadały zasadom dobrej sztuki heraldycznej. Wyjątkiem była Łódź. Jej herb (wzór rysunkowy) uznano w MSW i w MWRiOP za poprawny 5 czerwca 1936 r.

W Łodzi poszukiwanie właściwej formy herbu miejskiego przeprowadzone zostało w drodze konkurs zamkniętego, tj. w toku rywalizacji uznanych plastyków103.

103 Propozycję przeprowadzenia konkursu na nową stylizację herbu Łodzi zgłosił 21 sierpnia 1933 r. Józef Zalewski, naczelnik urzędu kontroli miejskiej. W memoriale skierowanym do komisarza Wacława Wojewódzkiego Zalewski zwrócił uwagę na konieczność opracowania nowego znaku, wskazał przesłanki do jego zbudowania i wyznaczył etapy postępowania – APŁódź, AM Łodzi, WP, sygn. 13498, k. 81-81v.


Władze miejskie Łodzi oczekiwały, iż poprzez konkurs, a następnie za sprawą decyzji MSW historyczne godło miejskie (ustalone w 1. poł. 1918 r. – zob. s. III/206-207) otrzyma atrakcyjną i nowoczesną formę. Rozpisanie konkursu na herb Łodzi poprzedziły konsultacje. Zastanawiano się, w jaki sposób opisać w regulaminie zobowiązania projektantów, prawa organizatorów, a wreszcie, jak ustalić graniczne warunki kompozycji herbu. Ten etap prac nad herbem rozpoczęła korespondencja Wacława Wojewódzkiego, komisarza Łodzi104 z prof. Janem K. Kochanowskim (zob. s. III/192). Komisarz prosił profesora o pomoc w zorganizowaniu „sądu konkursowego”105. Profesor Jan K. Kochanowski nie przyjął jednak zaproszenia do pracy w zespole konkursowym, a odmowę tłumaczył stanem zdrowia. Wskazał natomiast specjalistów, którzy mogli zorganizować konkurs oraz zasiąść w jego „sądzie”106. Z listy znawców herbów miast, a rekomendowanych przez prof. Jana K. Kochanowskiego komisarz Wacław Wojewódzki postanowił zaprosić107 trzech spoza Łodzi (Adam Chmiel, Marian Gumowski, Zygmunt Wdowiszewski) i jednego z Łodzi (Józef Raciborski). Zaproszenia nie przyjął Adam Chmiel108, a Zygmunt Wdowiszewski zaproponował, aby oprócz znawców heraldyki miejskiej w „sądzie konkursowym” uczestniczył Franciszek Siedlecki, redaktor czasopisma „Grafika”109. Oprócz heraldyków i historyków do komitetu organizującego konkurs zaproszono110 Ludwika Waszkiewicza, posła na sejm, Zygmunta Lorentza, profesora gimnazjum z Łodzi, prezesa oddziału łódzkiego Polskiego Towarzystwa Historycznego oraz Jarosława Wojciechowskiego, urzędnika w MWRiOP, profesora politechniki warszawskiej. Wszyscy trzej przyjęli zaproszenia.

Pierwsze posiedzenie komitetu organizacyjnego odbyło się w sali zebrań zarządu miejskiego (Plac Wolności 1) 14 października 1933 r. Z przebiegu zebrania

104 Wacław Wojewódzki pełnił funkcję komisarza rządowego Łodzi od lipca 1933 do lipca 1935 r. W tym czasie nie działała rada miejska i nie urzędował prezydent. 105 Pismo z 28 sierpnia 1933 r. – APŁódź, AM Łodzi, WP, sygn. 13498, k. 84. 106 Jan. K. Kochanowski wskazał Adama Chmiela, Mariana Gumowskiego, Oskara Haleckiego, Helenę Polaczkównę, Józefa Raciborskiego, Władysława Semkowicza oraz Zygmunta Wdowiszewskiego – APŁódź, AM Łodzi, WP, sygn. 13498, k. 86-88v. 107 APŁódź, AM Łodzi, WP, sygn. 13498, k. 89-90, 93. 108 „…mam zaszczyt donieść, że nie mogę pojechać do Łodzi… na konferencję w sprawie ustalenia herbu m. Łodzi. Uważam bowiem tę sprawę nie takiej doniosłości, ażeby można poświęcić jej kosztów około 400 (czterysta) złotych za mój udział w konferencji jako znawcy, koszta podróży do Łodzi i na powrót i pobyt przynajmniej do 2. dni. Z wysokim poważaniem…” – APŁódź, AM Łodzi, WP, sygn. 13498, k. 95. 109 Franciszek Siedlecki ostatecznie odmówił. Tłumaczył się przebytą chorobą. Pomógł jednak komisarzowi Wacławowi Wojewódzkiemu w ten sposób, że przedstawił szereg propozycji, które gwarantowały sprawne przeprowadzenie konkursu. Zasugerował np. przeprowadzenie konkursu zamkniętego z udziałem profesjonalnych grafików. Wskazał nazwiska kilku plastyków. Ponadto Franciszek Siedlecki zaproponował, żeby wszystkie projekty miały jednakowe wymiary (24/30 cm) oraz domagał się, aby władze Łodzi określiły zarówno honorarium za udział w konkursie, jak również wysokość nagród. Podkreślił, iż w regulaminie konkursu muszą zostać jednoznacznie sformułowane wymagania oraz normy heraldyczne obowiązujące projektujących, w tym powinien być wskazany wzorzec znaku i jego kolorystyka – APŁódź, AM Łodzi, WP, sygn. 13498, k. 96-97. 110 APŁódź, AM Łodzi, WP, sygn. 13498, k. 90-93.


zachował się szczegółowy protokół111. Wiadomo, że uczestnicy (osiem osób112) spotkali się o godz. 17.15. W pierwszej części posiedzenia wygłoszone zostały dwa referaty. Józef Raciborski streścił wyniki badań nad herbem Łodzi, a Józef Zalewski przedstawił uwarunkowania prawne, w jakich funkcjonowały pieczęcie i herby miejskie od grudnia 1927 r. Dyskusja po referatach i jej konkluzje zdecydowały o formie herbu miejskiego. Uczestnicy spotkania uznali, że nowy herb Łodzi powinien nawiązywać do wyobrażenia z pieczęci miejskiej z 1577 r. (fot. nr III/22). Rozsądną propozycję zgłosił Marian Gumowski. Zasugerował, że skoro znany jest dobry wzór godła miejskiego, to do wykonania jego współczesnej stylizacji wynająć należy „technika wydziału budownictwa zarządu miejskiego”. Marian Gumowski i Zygmunt Wdowiszewski stwierdzili, że przeprowadzenie konkursu plastycznego będzie miało sens tylko wtedy, gdy obok podstawowej formy herbu miejskiego władze Łodzi zamówią także herb wielki. Dłuższą chwilę uczestnicy spotkania dyskutowali o kształcie tarczy herbowej. Kluczowe zdanie w tej kwestii wygłosił Jarosław Wojciechowski. Stwierdził, że znawcy z MWRiOP przyjęli, iż herby miast należy umieszczać „na zwykłych tarczach wzorowanych na tarczy państwowej”.

Po przyjęciu ustaleń na temat godła i herbu miejskiego uczestnicy spotkania przygotowali listę plastyków, którzy mogli wziąć udział w zamkniętym konkursie na stylizację herbu miejskiego Łodzi. Uczestnicy spotkania organizacyjnego ustalili też, że honorarium za udział w konkursu wyniesie po sto zł. Za najlepszą pracę miasto miało zapłacić dwieście zł, a za drugą sto zł nagrody.

Konkurs na herb postanowiono przeprowadzić w tempie ekspresowym. Termin złożenia zakodowanych projektów upływał 1 grudnia 1933 r., a posiedzenie „sądu konkursowego” przewidywano na 7 grudnia 1933 r. W jury zasiąść mieli uczestnicy spotkania z 14 października 1933 r.

Podczas posiedzenia komitetu organizacyjnego w dniu 14 października 1933 r. uczestniczący w nim usiłowali określić warunki konkursu na herb Łodzi. Ostateczny tekst regulaminu sformułowano pomiędzy posiedzeniem komitetu, a rozesłaniem zaproszeń do udziału w konkursie. W dokumentacji aktowej wydziału prezydialnego Łodzi zachowały się trzy wersje regulaminu konkursu. Pierwsza113 („Program oraz warunki konkursu otwartego na wykonanie herbu miasta Łodzi. Projekt”) zawierała m. in. uwagi na temat motywów obrazowych, które akceptował zleceniodawca. W „Programie…” przyjęto, że nowy herb miejski może nawiązywać do pieczęci miejskiej Łodzi z XV lub z XVI w., może łączyć godło historyczne z symbolami przemysłowymi lub może odwoływać się wyłącznie do motywów przemysłowych i handlowych. Wydaje się, że „Program…” został przygotowany (zapewne przez Józefa Zalewskiego) tuż przed posiedzeniem komitetu organizacyjnego i stanowił materiał wstępny do dyskusji.

111 Tamże, k. 103-106 (kopia: k. 234-237). 112 Wacław Wojewódzki (przewodniczący), Marian Gumowski, Mieczysław Kalinowski (sekretarza zebrania), Józef Raciborski, Ludwik Waszkiewicz, Zygmunt Wdowiszewski, Jarosław Wojciechowski i Józef Zalewski. 113 APŁódź, AM Łodzi, WP, sygn. 13498, k. 99.


Po uwzględnieniu uwag członków komitetu organizacyjnego powstał tekst114 „Warunki konkursu na herb m. Łodzi”. Według nowego regulaminu organizatorzy za poprawny projekt herbu miejskiego zamierzali uznać tylko ten, który zostanie wyprowadzony z wyobrażenia pieczęci Łodzi z 1577 r.115 Organizatorzy sugerowali, aby twórcy przygotowali po dwa warianty herbu, tj. „wzór właściwego godła”, czyli łódkę z wiosłem na zwykłej tarczy herbowej oraz „wzór drugi”, w którym „wzór właściwego godła” ozdobiony będzie ornamentem o dowolnej kompozycji, ale ze wstęgą z dewizą Ex navicula navis i z datą (1423) lokacji miasta.

Trzeci tekst pt. „Program i warunki konkursu na opracowanie współczesnej stylizacji godła (herbu) miasta Łodzi” zapewne był regulaminem, który obowiązywał uczestników. Tylko w tym trzecim tekście umieszczono istotne dane chronologiczne, czyli datę składania projektów (30 listopada 1933 r.), a także określono dzień, do którego „sąd konkursowy” miał wydać werdykt (1 stycznia 1934 r.). W dwóch wcześniejszych projektach regulaminu w miejscach dla dat pozostawiono wolne przestrzenie. W trzeciej redakcji regulaminu określono także warunki, jakie powinien spełniać projektowany herb i opisano techniki, którymi można było go wykonać116. Na podkreślenie zasługuje konsekwencja, z jaką władze Łodzi nawoływały, aby projektujący tematem swoich działań uczynili wyobrażenie z historycznej pieczęci miasta. W trzecim regulaminie podniesiono też problem herbu wielkiego. Uznano, iż znaki z szarfą oraz z dewizą Ex navicula navis, a także z datą 1423 można będzie przedstawić do oceny jurorów, ale symbole te miały rywalizować wyłącznie poza konkursem. Wykluczenie ze współzawodnictwa projektów herbu wielkiego łączyć należy z jednoznacznym stanowiskiem Mariana Gumowskiego z 14 października na temat istoty herbów miejskich117.

Do udziału w konkursie komisarz Łodzi Wacław Wojewódzki zaprosił pięciu plastyków. Każdemu z nich przesłał zaproszenie, warunki konkursu oraz artykuł Józefa Raciborskiego o herbie Łodzi118. Zaproszeni podjęli wyzwanie, choć nie

114 Tamże, k. 102. 115 „…projekt herbu m. Łodzi ma wyobrażać złotą łódź z wiosłem w czerwonym polu według wzoru z pieczęci z XVI w. …” – APŁódź, AM Łodzi, WP, sygn. 13498, k. 102. 116 „… 1. Konkurs ma na celu uzyskanie przez Zarząd m. Łodzi współczesnej stylizacji godła (herbu) miasta Łodzi. 2. Godło (herb) miasta Łodzi ma wyobrażać łódź z wiosłem na zwykłej tarczy heraldycznej. Stylizacja godła dowolna, oparta jednak na wzorach, uwidocznionych na pieczęciach miejskich z XV i XVI wieku. 3. Powinien być opracowany wzór właściwego godła, tj. łodzi z wiosłem na zwykłej tarczy herbowej o rozmiarach 24 na 30 cm bez ozdób ornamentacyjnych w 2 wariantach: pierwszy – wykonany tuszem, techniką kreskową z oznaczeniem barw heraldycznych, drugi – wykonany w kolorach heraldycznych, farbami tj. złoto (żółta) łódź z wiosłem w polu czerwonym (minia)…” – APŁódź, AM Łodzi, WP, sygn. 13498, k. 99. 117 „…istotnymi cechami (herbu – M. A.) jest łódka i wiosło koloru złotego na tarczy koloru czerwonego, wszystkie inne cechy są nieistotne…” – APŁódź, AM Łodzi, WP, sygn. 13498, k. 103-106 (drugi egzemplarz – APŁódź, AM Łodzi, WP, sygn. 13498, k. 234-237). 118 Pisma z datą 25 października 1933 r. wysłane zostały do Jana Bukowskiego (Kraków), Stanisława Chrostowskiego (Warszawa), Karola Hillera (Łodź), Aleksandra Raka (Warszawa) oraz Ignacego Łopieńskiego (Warszawa) – APŁódź, AM Łodzi, WP, sygn. 13498, k. 106a. Zaproszeń nie otrzymali Rudolf Mękicki (?) ze Lwowa, Józef Ton (?) z Warszawy i Wilhelm Ossecki z Warszawy. Ich nazwiska


wszyscy przedstawili projekty. Aleksander Rak (oprócz potwierdzenia udziału) w liście do komisarza Wacława Wojewódzkiego poprosił o dodatkowe wyjaśnienia. Zapytał, co oznacza sformułowanie „zwykła tarcza herbowa” zawarte w regulaminie konkursu. W liście do komisarza narysował tarczę francuską nowożytną, pokrył ją liniami poziomymi i napisał „czy pod zwykłą tarczą heraldyczną – rozumie się taki jej kształt, czy też możliwe są pewne odchylenia od niego”119. W odpowiedzi uzyskał potwierdzenie, że kształt narysowanej tarczy jest właściwy. Jednakowoż kreski, którymi tarcza została wypełniona były – jak zauważono w Łodzi – właściwe dla koloru błękitnego, a nie czerwonego, o którym wyraźnie napisano w regulaminie120. Pomyłka Raka może świadczyć, iż przystępował on do konkursu na współczesną stylizację herbu miejskiego Łodzi nieprzygotowany, czyli bez fachowej wiedzy o zasadach kreślenia kompozycji heraldycznych.

Konkurs na wówczas współczesną stylizację herbu Łodzi spopularyzowany został przez lokalną prasę. To zaś spowodowało, iż projekty własnych herbów Łodzi przygotować chcieli twórcy, których nie zaproszono do zamkniętego konkursu. Prace przedstawić zamierzali m. in. mieszkaniec Grudziądza oraz łodzianin, rysownik wydziału budownictwa urzędu miejskiego121. Władze Łodzi nie zmieniły formuły konkursu.

W dniu 7 grudnia 1933 r. Wacław Wojewódzki, komisarz Łodzi wysłał pisma do członków „sądu konkursowego” i zaprosił ich na spotkanie 12 grudnia 1933 r., o godz. 18 w sali „magistratu”, w gmachu przy Placu Wolności 1122. W obradach123 (rozpoczętych z ponad półgodzinnym opóźnieniem) uczestniczyli komisarz Wacław Wojewódzki, Marian Gumowski, Mieczysław Kalinowski, Zygmunt Lorentz, Józef Raciborski, Zygmunt Wdowiszewski, Jarosław Wojciechowski oraz Józef Zalewski. Na początku zebrania odczytano protokół z posiedzenia komitetu organizacyjnego z 14 października 1933 r., a następnie przypomniano arbitrom regulamin konkursu. W dalszej części posiedzenia Mieczysław Kalinowski przedstawił materiały nad którym „sąd konkursowy” miał debatować.

Na konkurs nadesłano siedem projektów, z których sześć wpłynęło w terminie, a jeden po (Sztyft). Pięć prac zgłoszono w ramach ogłoszonego konkursu, a dwa opracowania przedstawiono poza konkursem (Sztyft i Tyblewski)124.

znajdujemy na liście plastyków, których władze Łodzi zamierzały zaprosić do konkursu – APŁódź, AM Łodzi, WP, sygn. 13498, k. 237. 119 APŁódź, AM Łodzi, WP, sygn. 13498, k. 111. 120 Tamże, k. 112. 121 Witold Warkindorf (Grudziądz), Jerzy Tyblewski (Łódź) – APŁódź, AM Łodzi, WP, sygn. 13498, k. 118-119. Jerzy Tyblewski usiłował przekonać komisarza Wacława Wojewódzkiego. Przedstawił swój dotychczasowy dorobek – studia artystyczne (nieukończone), nagrody za projekty etykiety „Egipskie 100 sztuk” (monopol tytoniowy), „Dyplom mistrzowski” (izba rzemieślnicza) – APŁódź, AM Łodzi, WP, sygn. 13498, k. 119. 122 APŁódź, AM Łodzi, WP, sygn. 13498, k. 134. 123 Tamże, k. 135-138; „Dziennik Zarządu Miejskiego w Łodzi”, 1934, nr 1, s. 18-19. 124 „Ł 1423” – autor (?) Sztyft z Łodzi; „Tyblewski” – autor Jerzy Tyblewski; „Naviculum” i „Z orna-mentem i bez” – autor Jan Bukowski; „Kominy” – autor Karol Hiller; „WNL” – autor Ignacy Łopieński; „Signum” – Aleksander Rak.


Członkowie jury zgodnie uznali, iż prace nadesłane po terminie, a także prace zgłoszone poza konkursem nie będą oceniane. Na pierwszym etapie postępowania zdyskwalifikowano dwie prace przygotowane przez Jana Bukowskiego. Tym samym do oceny merytorycznej pozostały trzy projekty. Przygotowali je Karol Hiller, Ignacy Łopieński oraz Aleksander Rak. Według jury prace stały na niskim poziomie. Krytycznie o ich wartości heraldycznej wypowiedzieli się Józef Zalewski i Jarosław Wojciechowski. Ostatecznie zrezygnowano z przyznania pierwszej nagrody, ale wyróżniono dwie prace nagrodami w wysokości po sto pięćdziesiąt zł. Otrzymali je (wraz z honorariami) Karol Hiller i Aleksander Rak. Jan Bukowski oraz Ignacy Łopieński125 otrzymali tylko honorarium. Z budżetu Łodzi w ramach konkursu wydano siedemset zł. Władze miasta nie uzyskały jednak stylizacji herbu.

Uczestnicy „sądu” w ostatnich akapitach protokołu z posiedzenia sformułowali postulaty, które – wg ich opinii – mogły przyczynić się do znalezienia właściwej formy herbu. Jurorzy uznali, iż poszukiwanie herbu w drodze konkursu zakończyło się niepowodzeniem, a rozpisanie nowego konkursu nie gwarantuje, że w jego trakcie przedstawione zostaną dobre rozwiązania. Uznano, iż prace nad herbem, a właściwie nad adaptacją wzoru z 1577 r. do wrażliwości estetycznej 1933/1934 r., powierzyć należy osobie wykonującej profesjonalnie rysunki techniczne. Przyjęto więc, że zadanie naszkicowania herbu zlecić należy „jednemu z techników wydziału budownictwa zarządu miasta Łodzi”.

Wacław Wojewódzki, komisarz Łodzi skorzystał z tej podpowiedzi. W dniu 12 stycznia 1934 r. zlecił wykonanie pracy Zygmuntowi Introwskiemu, technikowi wydziału budownictwa i wyznaczył mu współpracowników126. Po jedenastu dniach, czyli 23 stycznia 1934 r. projekty herbu były gotowe. Zygmunt Introwski narysował barwny wzór herbu, wzór czarno-biały z oznaczeniem kolorów za pomocą kodu kreskowo-kropkowego (szrafirunek) oraz rysunek konstrukcyjny (techniczny) herbu z pełnym wymiarowaniem i z kątami krzywizn (fot. nr III/97). Wynagrodzenie w wysokości stu zł. Zygmunt Introwski otrzymał pod koniec stycznia 1934 r.

Herb Łodzi (w stylizacji Zygmunta Introwskiego) został zatwierdzony przez komisarza Wacława Wojewódzkiego 24 stycznia 1934 r., a rysunki Introwskiego stanowiły integralną część tej decyzji127. Projekty wraz z – jak wówczas sądzono –

125 W dniu 30 grudnia 1933 r. komisarz Wacław Wojewódzki podjął decyzję o wypłaceniu honorariów i nagród, a 12 stycznia 1934 r. poinformował uczestników o wynikach konkursu i wysokościach wypłat – APŁódź, AM Łodzi, WP, sygn. 13498, k. 139-140. 126 „…powierzam Panu wykonanie w ścisłym porozumieniu z Panami M. Kalinowskim, Dyrektorem Zarządu Miejskiego i J. Raciborskim, Kierownikiem Archiwum Miejskiego godła (herbu) miasta Łodzi ściśle według wzoru, znajdującego się na pieczęci miejskiej z 1577 roku…” – APŁódź, AM Łodzi, WP, sygn. 13498, k. 141. 127 „…godłem (herbem) m. Łodzi jest łódź z wiosłem koloru złotego na tarczy heraldycznej koloru czerwonego, którego wizerunek został zrysowany w dniu 23 stycznia 1934 r. przez pana Zygmunta Introwskiego, technika Wydziału Budownictwa Zarządu Miejskiego w Łodzi z pieczęci miejskiej z 1577 r., odbitki której znajdują się na dokumentach przechowywanych w Archiwum Akt Dawnych w Łodzi…” – APŁódź, AM Łodzi, WP, sygn. 13498, k. 143; „Dziennik Zarządu Miejskiego w Łodzi”, 1934, nr 2, s. 59.


wszystkimi dokumentami wymaganymi prawem przesłane zostały z Łodzi do MSW w celu zatwierdzenia herbu.

Ciekawym tematem dla pogłębionych rozważań jest zgodność herbu Łodzi z 1934 r. z jego pierwowzorem, czyli z wyobrażeniem z pieczęci Łodzi z datą 1577 (zob. s. III/22). Ujawnione odciski szesnastowiecznej pieczęci miejskiej Łodzi (przy ich współczesnym stanie zachowania) pozwalają na sformułowanie przeciwstawnych opinii. Możemy dowodzić na podstawie niektórych odbitek pieczęci z 1577 r., że poprawniej odczytano przekaz historycznej pieczęci w 1918 r. (fot. nr III/77, zob. s. III/206-207), a w oparciu o inne, że lepiej zrobiono to w 1934 r. (fot. nr III/97). Wydaje się, że zasadnicze znaczenie dla kształtu godła Łodzi z 1934 r. miał rysunek łódzkiej pieczęci miejskiej z 1577 r. opublikowany w 1933 r. przez Raciborskiego.

Po „ukompletowaniu” wniosku, tj. m. in. po zebraniu wszystkich załączników samorządy miejskie mogły ubiegać się o zatwierdzenie względnie o nadanie herbu, czyli de facto występowały o urzędową zgodę na wykorzystywanie herbu na polach pieczęci miejskich. Z możliwości urzędowego zatwierdzenia względnie nadania herbu miejskiego zapewne chciały skorzystać wszystkie miasta z województwa łódzkiego. Wiemy, że sukcesem zakończone zostały starania zaledwie dziesięciu samorządów128. Były to samorządy miejskie Aleksandrowa (1936 r.), Konstantynowa (1937 r.), Łęczycy (1936 r.), Łodzi (1936 r.), Piotrkowa (1939 r.), Słupcy (1939 r.), Tuszyna (1939 r.), Warty (1939 r.), Wieruszowa (1937 r.) i Zgierza (1936 r.).

Pierwsze wnioski o zatwierdzenie lub o nadanie herbu miejskiego wpływały do MSW pod koniec 1932 (np. Bełchatów – 16 grudnia 1932 r., Ruda Pabianicka – 27 grudnia 1932 r.) i na pocz. 1933 r. Znane są nam także prośby z późniejszymi datami. Aktywność samorządów w sprawie herbów miejskich sprowokowana została czynnościami władz zwierzchnich. Za czynnik inicjujący aktywność heraldyczną miast uznajemy tu wystąpienie Władysława Korsaka z dnia 30 listopada 1932 r. Na jego podstawie w grudnia 1932 r. w Łodzi przygotowane zostało do ekspedycji pismo urzędu wojewódzkiego (podpisane przez wicewojewodę Potockiego), które skierowane zostało do przewodniczących wydziałów powiatowych i do prezydentów miast wydzielonych z obszaru województwa łódzkiego. Pismo dotyczyło składania do łódzkiego urzędu wojewódzkiego wniosków (najpóźniej do dnia 1 maja 1933 r.) „w sprawie herbów”129.

Rozporządzenie wicewojewody Potockiego przekazane zostało burmistrzom miast w różnym czasie przez właściwych terytorialnie starostów lub przez wydziały powiatowe130. W odpowiedzi z magistratów wychodziły wnioski o zatwierdzenie herbów. Za pomocą kilku przykładów zilustrujemy zjawisko. W dniu 23 stycznia 1933 r. wniosek sformułowano w Łęczycy. W dniu 22 kwietnia 1933 r. wysłany 128 S. K. Kuczyński, L. Pudłowski, Udział archiwów…, s. 124-134; L. Pudłowski, Heraldyka miejska…, s. 115-126. 129 APŁódź, AM Zgierza, sygn. 1105, k. 49. 130 Starosta łódzki do magistratu Rudy Pabianickiej – 7 grudnia 1932 r. (APŁódź, AM Rudy Pabianickiej, sygn. 123); starosta łódzki do magistratu Zgierza – 6 luty 1933 r. (APŁódź, AM Zgierza, sygn. 1105, k. 49); wydział powiatowy w Łęczycy do magistratu Łęczycy – 6 grudnia 1932 r. (APŁęczyca, AM Łęczycy, sygn. III/43, nr 8458).


został pierwszy wniosek z Aleksandrowa, który w kolejnych miesiącach (do sierpnia 1933 r.) był modyfikowany oraz uzupełniany. W odpowiedzi na pisma wydziałów powiatowych do MSW z wnioskami o herby wystąpiły władze Łasku131 (25 kwietnia 1933 r.) i Sieradza132 (20 maja 1933 r.). W dniu 12 maja 1933 r. złożony został wniosek samorządu miejskiego Zagórowa133. Dużo później wysłana został prośba o zatwierdzenie herbu Łodzi. Komisarz Wacław Wojewódzki wystąpił z nią w dniu 25 stycznia 1934 r. Opóźnienie – jak tłumaczył – nastąpiło z powodu konkursu na nowoczesną formę herbu (zob. od s. III/254).

Efektem końcowym prac ekspertów MSW oraz MWRiOP były decyzje MSW. Minister MSW wyrażał zgodę na wykorzystywanie herbu miejskiego i szczegółowo go opisywał. Tekst aprobującego postanowienia przesyłany był do zainteresowanego samorządu (maszynopis postanowienia i wzorcowy rysunek herbu). Blazonowanie zatwierdzonego herbu publikowano w „Monitorze Polskim”.

Sposób publikowania danych na temat herbów ocenionych pozytywnie przez ekspertów MSW oraz MWRiOP trwale zabezpieczył ich opisy. Natomiast wizerunki herbów istniały tylko w dwóch egzemplarzach, tj. w kopii MSW i w kopii przesłanej z MSW do samorządu miejskiego. W wielu przypadkach oficjalne wzory herbów zaaprobowanych w latach 1936-1939 uległy zniszczeniu. Dziś znamy tylko nieliczne oryginalne załączniki rysunkowe, które w latach 1936-1939 stanowiły integralną część ministerialnych decyzji. W 1937 r. opublikowane zostały wzory dwudziestu herbów z sześćdziesięciu pięciu zatwierdzonych w latach 1936-1937134. Z miast nas interesujących upubliczniono wówczas herby Łęczycy, Łodzi i Zgierza.

Prace ekspertów MSW i MWRiOP w ograniczony sposób prezentują protokoły z posiedzeń władz miejskich. Nie dostarczają one rozbudowanej wiedzy z uwagi na lapidarność ich narracji. Kapitalnym źródłem do rozpoznania zawiłości postępowań heraldycznych jest korespondencja, którą prowadziły władze miejskie z ekspertami oraz z urzędami weryfikującymi herby. Stan zachowania tego rodzaju pism pozwala nam na przedstawienie obserwacji punktowych. W toku naszych kwerend udało się odnaleźć obszerne dokumentacje wytworzone przy okazji postępowań w sprawach tylko trzech herbów. Ilustrują one czynności podejmowane podczas zatwierdzania herbów Aleksandrowa, Łodzi i Tuszyna. Dużo wiemy o pracach przeprowadzonych w latach 1933-1939 celu urzędowego uznania herbów Bełchatowa oraz Sulejowa. Archiwalia zgromadzone w magistratach zazwyczaj nie zawierają (z naszego punktu widzenia) najistotniejszych dokumentów, czyli zapisu dyskusji prowadzonej przez ekspertów nad rozwiązaniami heraldycznymi przedłożonymi im do oceny.

Opisy konkretnych postępowań uporządkowaliśmy według kryterium efektu końcowego. W pierwszej kolejności przedstawimy czynności zakończone pomyślnie, czyli zwieńczone zatwierdzeniem względnie nadaniem herbu. Tu pierwszeństwo oddamy herbom historycznym. Następnie opiszemy przypadki, w których eksperci

131 APSieradz, AM Łasku, sygn. 6, k. 7. 132 APSieradz, AM Sieradza, sygn. 133, k. 8v. 133 Dokumentacja udostępniona przez władze Zagórowa. 134 Kalendarz ilustrowany „Kuriera Codziennego” na rok 1938, Kraków 1937, s. 155-160.


zaopiniowali wnioski negatywnie. Tę część pracy zakończą postępowania, które do września 1939 r. nie zostały doprowadzone do końca.

Pierwszy herb miejski, który przeszedł z pozytywnym wynikiem cała procedurę urzędową, należał do Łodzi. Czas oczekiwania na wydanie ostatecznej decyzji w tym przypadku wyniósł ponad dwa lata. W dniu 25 stycznia 1934 r. komisarz Łodzi Wacław Wojewódzki wystąpił do MSW oraz do MWRiOP z prośbą o zatwierdzenie historycznie uzasadnionego herbu Łodzi135. Do pisma głównego dołączone zostały cztery załączniki. Były to protokół „sądu konkursowego”, uwierzytelniony odpis decyzji komisarza (decyzja podjęta w zastępstwie zarządu oraz rady miejskiej), wizerunek herbu ze szczegółowym opisem i nadbitka artykułu Józefa Raciborskiego z 1933 r.

Wniosek z Łodzi długo nabierał mocy urzędowej. W dokumentacji aktowej łódzkiego wydziału prezydialnego odnalezione zostały kopie trzech próśb komisarza Wacława Wojewódzkiego o przyśpieszenie prac ministerialnych. Monity noszą daty 27 kwietnia, 31 lipca oraz 12 października 1934 r.136 Odpowiedź z MSW (za pośrednictwem urzędu wojewódzkiego) dotarła do władz miejskich Łodzi dopiero po 7 listopada 1934 r.137 Zakomunikowano w niej, że postępowanie w sprawie herbu Łodzi zostało przeprowadzone częściowo pomyślnie138. Do pełnego zatwierdzenia nie doszło z przyczyn formalnych. W MSW dopatrzono się, że wniosek z Łodzi zawierał tylko jeden wzór barwny herbu, a nie dwa, jak zakładała to instrukcja postępowania. Zażądano uzupełnienia dokumentacji, która w tym czasie zwrócona została już do Łodzi. Komisarz Wacław Wojewódzki 27 listopada 1934 r. ponownie „ukompletował” dokumentację i przekazała ją z zachowaniem drogi służbowej do MSW. Od tego momentu przez prawie dziewięć miesięcy nie powstało żadne pismo oświetlające prace nad herbem Łodzi. Do wznowienia korespondencji doszło dopiero 20 sierpnia 1935 r., gdy zniecierpliwiony milczeniem MSW Kazimierz Kozłowski, tymczasowy prezydent Łodzi zapytał o stan postępowania139. Pytanie Kozłowskiego zapewne pozostało bez odpowiedzi. W dniu 4 grudnia 1935 r. władze Łodzi podjęły kolejną próbę przyśpieszenia postępowania140. Tym razem list do MSW wysłał Mikołaj Godlewski, tymczasowy prezydent Łodzi. Także i tym razem z MSW nie nadeszła żadna odpowiedź.

Informacja o zatwierdzeniu herbu przyszła do Łodzi w piśmie z datą 10 sierpnia 1936 r. Radca MSW A. Wotke poinformował, że w „Monitorze Polskim” nr 137 pod pozycją 248 opublikowane zostanie zarządzenie ministra spraw wewnętrznych z dnia

135 APŁódź, AM Łodzi, WP, sygn. 13498, k. 145. 136 Tamże, k. 148-151. 137 Tamże, k. 152-153. 138 W piśmie z urzędu wojewódzkiego czytamy m. in. „…MSW zakomunikowało pismem z 3 listopada 1934 r., że MWRiOP w piśmie z dnia 20 października 1934 r. wyraziło zgodę na zatwierdzenie herbu Łodzi według przedłożonego przez Zarząd Miejski m Łodzi wzoru…” – APŁódź, AM Łodzi, WP, sygn. 13498, k. 152-153. 139 APŁódź, AM Łodzi, WP, sygn. 13498, k. 215. 140 Tamże.


5 czerwca 1936 r. w sprawie zatwierdzenia herbu miejskiego Łodzi141. Do Łodzi przesłany został też odpis decyzji ministra Felicjana Sławoja-Składkowskiego oraz wzór herbu. Był on taki sam jak rysunek Zygmunta Introwskiego142.

Drugie dobrze dziś udokumentowane źródłowo postępowanie dotyczyło herbu Tuszyna. Zarząd miejski Tuszyna 19 maja 1933 r. podjął uchwałę, która realizowała wcześniejszą dyspozycję rady miejskiej143 w sprawie zgłoszenia wniosku do MSW o zatwierdzenie herbu używanego przez gminę. Zapewne do MSW (oprócz wniosku z datą 28 czerwca 1933 r.144) wysłane zostało uzasadnienie merytoryczne. Być może było ono identyczne w treści z rozważaniami na temat herbu, które odnotowano w protokole z obrad zarządu miejskiego z 19 maja 1933 r. Być może wniosek władz Tuszyna składał się z pisma przewodniego i odpisu uchwały zarządu. Jako załącznik do wniosku dołączona została zapewne kopia strony tytułowej publikacji Józefa Kobierzyckiego z rysunkami Wacława Granicznego. Towarzyszył jej odcisk pieczęci z datą 1767 z archiwum miejskiego. Wiemy też, że wnioskodawcy z Tuszyna prosili, aby za wzór dla nowoczesnej stylizacji herbu miasta w MWRiOP przyjęto Orła Białego koronowanego z pieczęci osiemnastowiecznej145.

Zarząd miejski Tuszyna zwrócił uwagę ekspertów na trzy przesłanki, które przemawiały za uznaniem przedłożonego godła za herb historycznie uzasadniony. Podniesiono, że znak Orła (w innej stylizacji) używany był w Tuszynie w „odległej przeszłości”. Zwrócono uwagę na ciągłość tradycji symbolicznej miasta, czego dowodem była pieczęć z datą 1767 i z Orłem Białym na polu. Zwrócono też uwagę na zdarzenie historyczne, które przemawiało za uznaniem Orła Białego za godło miejskie Tuszyna. Stwierdzono, iż herb miasta został ustanowiony przez Władysława Jagiełłę w chwili nadania Tuszynowi praw miejskich, tj. 16 stycznia 1416 r.

W toku kwerend nie natrafiliśmy na źródła, które ilustrują prace nad wnioskiem z Tuszyna w okresie od maja 1933 r. do stycznia 1937 r. Zapewne w tym czasie eksperci MSW oraz MWRiOP nie analizowali jeszcze jego merytorycznej treści. Nasze zdziwienie budzi fakt, iż herb Tuszyna nie został zatwierdzony w 1936 r. Nie istniały – jak sądzimy – żadne przesłanki, które pozwalałyby wątpić w poprawność historyczną herbu Tuszyna z Orłem Białym. Być może przyczyną opóźnienia były braki w dokumentacji wniosku. Przykład postępowania z herbem Łodzi wskazuje, iż prośby z niepełną dokumentacją cofane były do wnioskodawcy z żądaniem ich „ukompletowania”. Sądzimy, że we wniosku z Tuszyna z czerwca 1933 r. brakowało uchwały rady miejskiej, na podstawie której działał zarząd i – co prawdopodobne – nie było właściwego rysunku herbu. Zastępowały go zapewne odrys pieczęci oraz odciski stempli magistrackich i strona tytułowa pracy Józefa Kobierzyckiego.

Z zachowanej dokumentacji źródłowej wynika, iż herbem miejskim Tuszyna władze powiatowe zainteresowały się ponownie na pocz. 1937 r. W dniu 9 stycznia

141 Tamże. 142 Kalendarz ilustrowany…, s. 158. 143 APŁódź, AM Tuszyna, sygn. 496, k. 5. 144 Tamże, k. 3. 145 APŁódź, AMŁódź, sygn. 38, k. 47.


1937 r. ze starostwa powiatowego w Łodzi wystosowane zostało pismo z prośbą o natychmiastowe wypełnienie rubryk tabeli zbiorczej. Tabela (po wypełnieniu danymi) zawierać miała informacje o przebiegu dotychczasowego postępowania w sprawie nadania, czy też zatwierdzenia herbu146. Informacje z tabeli miały ułatwić ekspertom MSW i MWRiOP oszacowanie rozmiarów pracy, którą należało wykonać podczas realizacji grudniowego rozporządzenia prezydenta z 1927 r. Z treści urzędowych pytań możemy wnioskować, że do postępowania administracyjnego wkradł się chaos. Uporządkować miały go dane od uczestników postępowania heraldycznego147.

W toku dotychczasowych kwerend ujawniona została tabela wypełniona w dniu 9 stycznia 1937 r. przez Tadeusza Zwierzyńskiego, burmistrza Tuszyna148. Podał on przynależność administracyjną miasta, a także przekazał informację o wniosku tuszyńskim z 28 czerwca 1933 r. zaadresowanym do MSW w Warszawie, który wyekspediowany został drogą służbową przez wydział powiatowy w Łodzi.

Zapewne w wyniku analizy materiałów z tabel zbiorczych (może po weryfikacji ich treści z dokumentacją ministerialną, wojewódzką lub powiatową) ujawnione zostały nieścisłości w dokumentacji heraldycznej Tuszyna. W dniu 29 maja 1937 r. burmistrz Tadeusz Zwierzyński przygotował nowy wniosek do MSW z prośbą o zatwierdzenie herbu miasta z Orłem Białym149. Załączył do niego dwa egzemplarze wyciągu protokołu rady miejskiej z 26 maja 1937 r. oraz dwie fotografie pieczęci miejskiej z datą 1767. Fakt, iż do wniosku z 29 maja 1937 r. dołączony został protokół rady miejskiej z 26 maja 1937 r. może świadczyć, iż błąd z 1933 r., który uniemożliwił szybkie zatwierdzenie herbu, polegał na przesłaniu do Warszawy wniosku ze stanowiskiem tylko zarządu miasta.

W dniu 12 czerwca 1937 r. do kancelarii zarządu Tuszyna dotarło nowe pismo z urzędu wojewódzkiego w sprawie herbów miejskich. Nadawca zażądał (w terminie czterdziestu ośmiu godzin) raportu z trzech punktów150. W pierwszym zawarte miały być dane na temat herbu (rysunek lub fotografia) i okoliczności jego uzyskania oraz stosowania. W drugim polecono zamieścić opis herbu i identyfikację jego kolorów („tak aby urząd wojewódzki mógł go sobie bez trudu odtworzyć”). Trzeci punkt miał być wypełniony tylko przez te samorządy, które herbu nie posiadały.

146 „…wykaz powiatów i miast zabiegających o herby względnie posiadających już zatwierdzone herby…” – APŁódź, AM Tuszyna, sygn. 496, k. 4. 147 Kolumny tabeli otrzymały tytuły „1. nazwa powiatu; 2. nazwa miasta w powiecie w porządku abecadłowym; 3. w przypadku otrzymania herbu – data i liczba decyzji MSW zatwierdzającej herb powiatu względnie miasta; 4. w przypadku otrzymania herbu – data i liczba pisma urzędu wojewódzkiego, którym zatwierdzenia herbu udzielono; 5. w przypadku wniesienia podania lecz nieotrzymania dotychczas herbu – data i liczba sprawozdania, w którym przedłożono urzędowi wojewódzkiemu prośbę o zatwierdzenie herbu; 6. w przypadku wniesienia podania, lecz nieotrzymania dotychczas herbu – czy jaka odpowiedź od urzędu wojewódzkiego nadeszła, względnie nie nadeszła; 7. w przypadku niewniesienia dotychczas prośby o herb – przyczyny niewniesienia”. 148 APŁódź, AM Tuszyna, sygn. 496, k. 3. 149 Tamże, k. 8. 150 Na piśmie, które przyjęto w Tuszynie, znajduje się notatka „…otrzymano w Magistracie m. Tuszyna 14 czerwca 1937 r.… godz. 10…” – APŁódź, AM Tuszyna, sygn. 496, k. 1.


Materiał przygotowany w Tuszynie 15 czerwca 1937 r. zawierał informacje, które kilkakrotnie przesyłano wcześniej do Łodzi i do Warszawy. Oprócz danych powielonych z poprzednich wniosków w nowej korespondencji znalazły się także uzupełnienia151. Po raz pierwszy zauważono, iż na pieczęci miejskiej, którą dotąd wykorzystywano do budowania uzasadnienia wniosku, znajdowała się data 1767. Wskazano na inne (oprócz pieczęci magistrackiej) zastosowania herbu Tuszyna. Zwrócono uwagę, że herb zdobił gmach zarządu miejskiego. Powtórzono uwagi na temat strony tytułowej pracy Kobierzyckiego oraz lokacji miasta z 1416 r., a także domniemanych związków tejże lokacji z powstaniem herbu miejskiego. Nowy akapit dotyczył barw herbu. W Tuszynie w 1937 r. ustalono, że jego kolorystyka będzie zgodna z heraldyką państwową152.

Dalszy bieg postępowania z herbem Tuszyna oświetlają notatka z 22 kwietnia 1938 r. i archiwalia z 1. poł. 1939 r. Zapis z kwietnia 1938 r. (wykonany na kopii odpowiedzi burmistrza Tuszyna z 15 czerwca 1937 r.) informował o dokonaniu wpłaty czterdziestu zł na konto PKO nr 30400. Adnotacja na piśmie w sprawie zatwierdzenia herbu, a także charakterystyczna kwota czterdziestu zł (zob. s. III/236) pozwalają sądzić, iż zapis tu przywołany upamiętniała przedpłatę153 wniesioną przez zarząd Tuszyna na wykonanie rysunku herbu miasta.

Pismo o zatwierdzeniu historycznie uzasadnionego herbu Tuszyna dotarło do zarządu miejskiego z datą 18 marca 1939 r.154 Zawierało ono odpis postanowienia MSW podpisany przez Władysława Korsaka, podsekretarza stanu w MSW oraz wizerunek herbu. Radni Tuszyna zapoznani zostali z decyzją MSW, czyli z tekstem rozporządzenia i ze wzorem herbu na posiedzeniu rady miejskiej w dniu 1 kwietnia 1939 r.155 Z opisu herbu w „Monitorze Polskim” („w polu czerwonym orzeł biały w koronie złotej, zwrócony w prawo, z dziobem, językiem i szponami złotymi”) wynika, iż wzorem dla herbu Tuszyna stało się wyobrażenie pieczęci z datą 1767, a nie projekt Wacława Granicznego z 1915 r. i obrazy z międzywojennej pieczęci magistrackiej Tuszyna.

Obok postępowań oświetlonych dużą ilością przekazów znamy takie, o których możemy powiedzieć niewiele. Uwaga ta dotyczy prac nad herbami Konstantynowa, Łęczycy, Piotrkowa, Słupcy, Warty oraz Zgierza. Dla miast z tej grupy (dzięki publikacjom w „Monitorze...”) znamy końcowe postanowienia, tj. blazonowanie herbów. Przez długie lata taka wiedza nam wystarczyła. Jej niedostatki ujawniły się w chwili, gdy współczesne samorządy tworzyć zaczęły wzory godeł na podstawie opisów z lat 1936-1939. Dobrze rozpoznany jest tu przypadek herbu Zgierza156.

151 APŁódź, AM Tuszyna, sygn. 496, k. 9. 152 „…ponieważ oryginału nie posiadamy, a herb przedstawia orła, który jest Godłem Państwa, przeto prawdopodobnie tło herbu będzie czerwone, a orzeł biały…” – APŁódź, AM Tuszyna, sygn. 496, k. 9. 153 Datę wpłaty (22 kwietnia 1938 r.) i moment urzędowego zatwierdzenia herbu Tuszyna (2 marca 1939 r.) dzieli ponad rok. Wpłatę z rocznym wyprzedzeniem nazywamy więc „przedpłatą”. 154 APŁódź, AM Tuszyna, sygn. 496, k. 6-7. 155 APŁódź, WPŁódzki, sygn. 705, k. 3. 156 M. Adamczewski, Pieczęcie i herby miejskie Zgierza (XVI w.-1945 r.), „Prace i Materiały Muzeum Miasta Zgierza”, 2010, t. VII, s. 142.


O postępowaniu w sprawie herbu Łęczycy wiemy jedynie to, iż rozpoczęte zostało na prośbę wydziału powiatowego w grudniu 1932 r.157. Na pismo władz powiatowych z magistratu łęczyckiego wysłana została odpowiedź z datą 23 stycznia 1933 r. Zilustrowano ją odciskiem pieczęci magistrackiej158. Ponieważ samorząd miejski Łęczycy w latach 1916-1933 posługiwał się przynajmniej kilkoma różnymi tłokami, to trudno nam (na podstawie tak lakonicznego zapisu) wskazać tę pieczęć, która stała się wzorem dla herbu Łęczycy z 1936 r.

W ograniczonym zakresie możemy zrelacjonować postępowanie w sprawie zatwierdzenia herbu miejskiego Zgierza. Wiemy, że 6 lutego 1933 r. do burmistrza Zgierza wysłana została korespondencja nadana przez Aleksego Rżewskiego, przewodniczącego wydziału powiatowego sejmiku łódzkiego159. Pakiet z powiatu zawierał pismo przewodnie z poleceniem przyjęcia do wiadomości wszystkich regulacji prawnych, a dotyczących herbów miejskich. Do pisma przewodniego dołączone były okólniki i rozporządzenia w sprawie zatwierdzania herbów, które przygotowano pod koniec 1932 r. w MSW i w urzędzie wojewódzkim w Łodzi. Na piśmie Aleksego Rżewskiego (obok dwóch dziś nieczytelnych zapisów) pracownik magistratu zgierskiego umieścił dwie daty. Wskazują one na zdarzenia z 18 lutego 1933 r. i z 2 kwietnia 1933 r. Zapisy zapewne pozostawały w związku z procedurami urzędowymi wdrożonymi w Zgierzu w celu wywiązania się z polecenia nałożonego przez zwierzchników. Być może data wcześniejsza (lutowa) oznaczała chwilę, w której rozpoczęto gromadzenie dowodów poświadczających poprawność herbu, a data późniejsza (kwietniowa) wskazywała na czas przesłania materiałów ze Zgierza do wydziału powiatowego.

Zapewne ze Zgierza do Łodzi, a następnie do Warszawy przesłano odciski pieczęci z charakterystyczną bramą miejską rozbudowaną w trzy blankowane baszty na wysokości górnych kondygnacji (fot. nr III/84, III/88). Być może w pakiecie ze Zgierza do MSW w 1933 r. znalazła się też fotografia rysunków dwóch pieczęci staropolskich, które wykonano w Warszawie w 1921 r. (zob. s. III/223-224).

Nie znamy dziś korespondencji prowadzonej w latach 1933-1936 pomiędzy władzami Zgierza, a ekspertami MSW oraz MWRiOP. Kolejne znane nam źródło opisuje zdarzenia rozgrywające się już po zatwierdzeniu herbu Zgierza. Pierwsza publiczna prezentacja nowego herbu Zgierza przeprowadzona została 3 listopada 1936 r. podczas sesji zarządu miejskiego (nazywanego w źródle w zgodzie ze starą terminologią „magistratem”)160. Protokolant w sposób pozbawiony wszelkich emocji odnotował fakt odczytania zarządzenia MSW z 3 października 1936 r. i podał informację o opublikowaniu go w „Monitorze Polskim”. Nie wspomniał o okazaniu rysunku znaku, choć możemy sądzić, iż to on najbardziej interesował członków zarządu. W toku dotychczasowych kwerend nie odnaleźliśmy oryginalnego wzoru

157 APŁęczyca, AM Łęczycy, sygn. III/43, nr 8458 (rubryka „wpłynęło). 158 Tamże (rubryka „korespondencja zwrotna”). 159 APŁódź, AM Zgierza, sygn. 1105, k. 49. 160 Tamże, sygn. 1074, k. 64.


herbu Zgierza z 1936 r. Jednakowoż dzięki publikacji dwudziestu herbów miejskich w Kalendarzu ilustrowanym… (zob. s. III/261) wiemy dziś jak on wyglądał.

Ponieważ herb Zgierza (zatwierdzony przez Władysława Korsaka) w istotny sposób różnił się od godła miejskiego z 1921 r., to otwarte pozostaje dziś pytanie o okoliczności dokonania korekty znaku. Jeśli do wniosku magistratu (zarządu) zgierskiego dołączona został fotografia z odrysami dwóch historycznych pieczęci Zgierza (zob. s. III/223) , to eksperci MWRiOP dysponowali silnymi dowodami, aby zakwestionować poprawność używanego znaku. Być może porównali nadesłane kopie rysunków dawnych pieczęci z ich oryginałami w zbiorach AGAD. Zapewne skonfrontowali także ich wyobrażenia z ustaleniami ekspertów heroldii z 1847 r. Na podstawie tak zebranych danych eksperci zaprojektowali oryginalny herb miejski Zgierza. Nie wiemy, czy podczas jego tworzenia eksperci informowali władze miejskie o kierunkach oraz o głębokości interwencji. Herb Zgierza z 1936 r. był poprawny pod względem heraldycznym. Odwoływał się on do późnych form znaku zgierskiego. Co ciekawe, herb nie został zakwestionowany w latach 1939-1945 przez heraldyków hitlerowskich i stał się (po usunięciu Orła) symbolem okupacyjnego Zgierza (fot. nr III/100-101).

Po prezentacji herbu 3 listopada 1936 r. samorządowcy ze Zgierza podjęli decyzję o przygotowaniu wersji użytkowej zatwierdzonego symbolu. Postanowiono ogłosić konkurs „na artystyczne wykonanie herbu miasta w celu umieszczenia go na zewnątrz na gmachu ratusza”. Koordynację prac nad „artystycznym wykonaniem herbu” powierzono wydziałowi budownictwa, do którego 4 listopada 1936 r. przekazano materiały z ministerialnym wzorcem herbu161. Do września 1939 r. nie wprowadzono nowego herbu na wieżę ratuszową. Zdjęcia żołnierzy hitlerowskich przed ratuszem zgierskim w październiku i w listopadzie 1939 r. świadczą, iż w pierwszych miesiącach okupacji hitlerowskiej wejście do ratusza zdobił ciągle herb z pierwszych lat dwudziestolecia międzywojennego162.

Nie wiemy, czy w ciągu trzech lat od ustanowienia herbu miasta do wkroczenia wojsk hitlerowskich do Zgierza (od listopada 1936 do września 1939 r.) wykonana została nowa pieczęć Zgierza. Jak dotąd nie natrafiliśmy na jej odcisk.

Szczątkowe informacje zdobyliśmy na temat postępowań w sprawach herbów Piotrkowa, Słupcy oraz Warty. W dniu 2 marca 1939 r. zatwierdzony został herb Warty163. W tym przypadku wiemy jedynie, że „zarząd miejski wystąpił dokąd należy o pozwolenie na używanie pieczęci urzędowej z właściwym herbem miasta”164. Wiemy, że dowodem w tym postępowaniu heraldycznym uczyniono kopię karty z herbem Warty z „Albumu herbów…” (zob. s. III/245).

W dniu 9 maja 1939 r. zatwierdzony został herb miejski Piotrkowa. Wiemy, iż postępowanie w sprawie zatwierdzenia herbu Piotrkowa rozpoczęła uchwała zarządu

161 Tamże. 162 Muzeum w Zgierzu. 163 L. Pudłowski, S. K. Kuczyński, Udział archiwów…, s. 132; L. Pudłowski, Heraldyka miejska…, s. 124. 164 APŁódź, AMŁódź, sygn. 38, k. 38-39.


miasta z 17 czerwca 1933 r. Władze Piotrkowa uczyniły to w odpowiedzi na kolejne okólniki MSW wzywające samorządy do rozpoczęcia postępowania herbowego. W uzasadnieniu sfragistyczno-heraldycznych uchwały zarządu Piotrkowa165 i rady piotrkowskiej166 wymieniono pięć kolejnych okólników zobowiązujących samorząd do podjęcia czynności. Powołano się także – co oczywiste – na rozporządzenie grudniowe prezydenta z 1927 r. Zarząd Piotrkowa w 1933 r. zwrócił się z prośbą do MSW o zatwierdzenie dotychczasowego herbu miasta167 i o wyrażenie zgody na używanie go w przyszłości na pieczęciach urzędowych zamiast herbu województwa. Prezydent Piotrkowa we wniosku do MSW omówił genezę ówczesnej formy herbu miasta. Odnotował, iż wyobrażenie napieczętne wzorowane było na odcisku pieczęci z XVIII w. ze zbiorów towarzystwa krajoznawczego w Piotrkowie. Z całą pewnością wzorcem dla międzywojennego herbu Piotrkowa było wyobrażenie pieczęci sądu pierwszej instancji Piotrkowa z 1792 r. (fot. nr III/28) i jego barwne opracowanie z 1915 r. autorstwa Edmunda Rembeka (fot. nr III/VI, zob. s. III/195-196, III/198). Otwarte pozostaje pytanie, czy wniosek przygotowany w 1933 r. w Piotrkowie wzbogacony został rysunkiem herbu miejskiego, czy też opatrzono go tylko odciskami miejskich pieczęci. W dniu 31 lipca 1933 r. uchwałę herbową (na wniosek prezydenta Piotrkowa) podjęła piotrkowska rada miejska.

Wiemy, że pomimo pełnej zgody samorządu piotrkowskiego w sprawie godła miejskiego, którą wyrażono jednobrzmiącymi uchwałami rady i zarządu w 1933 r., władze miejskie zmieniły swoją decyzję. Nowe stanowisko w sprawie herbu przyjęto przed 1937 r.168 W nowym wniosku do MSW władze miejskie Piotrkowa prosiły o zatwierdzenie dawnego herbu, którego godło tworzył „Orzeł Biały bez korony otoczony sześciu łukami”. Tym razem argumentowano, iż był to najstarszy herb miasta używany już w XIV w. Nie wiemy, czy korekta wniosku wywołana została wzrostem świadomości heraldyczno-historycznej ojców miasta, czy też sugestią ekspertów MWRiOP. Porzucenie dotychczasowego wzoru herbu (utrwalonego wśród mieszkańców Piotrkowa w dwudziestoleciu międzywojennym) zdaje się świadczyć, iż radykalna zmiana poglądów na temat herbu miasta możliwa była tylko pod wpływem silnego czynnika zewnętrznego.

Nowe informacje o herbie Piotrkowa pochodzą dopiero z maja oraz z czerwca 1939 r. Do zarządu miejskiego wpłynęło wówczas zawiadomienie o zatwierdzeniu herbu wraz ze wskazaniem miejsca jego publikacji169 („Monitor Polski”, nr 112 z 16 maja 1939 r. poz. 263). W zgodzie z obowiązującą procedurą do informacji tekstowej z MSW powinien być dołączony wzorzec herbu. Znamy go oraz wiemy o adnotacjach, które umieszczono na jego rewersie. Informowały one o szczegółach 165 APPiotrków, AM Piotrkowa (1914-1939), sygn. 1611, k. 192v. 166 Tamże, sygn. 1627, uchwała nr 299. 167 „…zwrócić się do MSW z prośbą o zatwierdzenie dla samorządu miejskiego miasta Piotrkowa herbu dotychczas używanego a symbolizującego warowne mury miejskie o trzech basztach, nad któremi unosi się orzeł biały; brama środkowa z literą P w środku…” – APPiotrków, AM Piotrkowa (1914-1939), sygn. 1611, k. 192v. 168 APŁódź, AMŁódź, sygn. 38, k. 69. 169 APPiotrków, AM Piotrkowa 1914-1939, sygn. 4464, bez paginacji.


nadania (data oraz nr sprawy). Wiarygodność wzorca potwierdzały odcisk pieczęci MSW i podpis urzędnika (A. Wotke) z datą 9 maja 1939 r. Jednakowoż nie wiemy, czy rysunek ten dotarł bez przeszkód oraz opóźnień do Piotrkowa. W dniu 24 maja 1939 r. prezydent Piotrkowa wysłał pismo do MSW z prośbą o dostarczenie wzoru herbu170. Wydaje się, że prezydent dopominał się o należny mu pierwszy egzemplarz herbu, a nie o jego kolejną (drugą) kopię. Informacje z adnotacji na rewersie wzorca świadczą, iż MSW wywiązało się z obowiązku przygotowania i wysłania (drogą służbową) w pełni „ukompletowanego” pakietu. Być może załącznik rysunkowy z ministerialnej przesyłki zatrzymany został w łódzkim urzędzie wojewódzkim.

Dwa dni po herbie Piotrkowa (10 maja 1939 r.) zatwierdzony został herb Słupcy, która już wówczas należała do województwa poznańskiego. Władze miejskie Słupcy (np. magistrat) w okresie międzywojennym posługiwały się pieczęciami z historycznym godłem miejskim (zob. s. III/211). Na potrzeby postępowania przed ekspertami MSW i MWRiOP słupeccy samorządowcy zasięgnęli opinii na temat własnego herbu u pracowników Archiwum Państwowego w Poznaniu. Wiemy, że 3 lipca 1933 r. archiwiści z Poznania przygotowali ekspertyzę, którą zatytułowali „informacja”171. Archiwiści odnaleźli i opisali siedemnastowieczną pieczęć miejską Słupcy (z datą 1657 w legendzie). Uwierzytelniała ona dokumenty z 1796 r., które włączono do akt pomiarowo-skarbowych dóbr należących niegdyś do jezuitów172. W dniu 17 sierpnia 1933 r. „informacja” archiwistów z Poznania została skopiowana, a kopia uwierzytelniona odciskiem pieczęci miejskiej Słupcy (fot. nr III/98). Świadczy to o kompletowaniu wówczas materiałów potrzebnych do sformułowania wniosku o zatwierdzenie historycznie uzasadnionego herbu. „Informacja” uzyskana od archiwistów z Poznania była istotnym składnikiem wniosku.

Oprócz herbów zatwierdzonych w latach 1936-1939 w przestrzeni heraldycznej województwa łódzkiego pojawiły się herby nadane, czyli de facto herby nowe. Ta formuła prawna dotyczyła także postępowań w sprawie herbów zaprojektowanych w XIX w. i zebranych w „Albumie herbów…” z 1847/1848 r.

W dniu 3 października 1936 r. nadany został herb miejski dla Aleksandrowa. Decyzję MSW o uznaniu herbu Aleksandrowa poprzedziły prace, które z różną intensywnością prowadzono od pocz. 1933 do 2. poł. 1936 r. Wznowienie prac nad herbem Aleksandrowa na pocz. 1933 r. spowodowane zostało pismem łódzkiego wydziału powiatowego z 6 lutego 1933 r.173

Pierwsze czynności, które wykonano w Aleksandrowie w 1933 r. w sprawie herbu dotyczyły statusu prawnego symboliki miejskiej. Magistrat Aleksandrowa 22 lutego 1933 r. podjął jednomyślną uchwałę o ustanowieniu herbu w wersji używanej 170 „…w zawiązku z zatwierdzeniem przez Minist: Spraw Wewnętrznych nowego herbu miasta Piotrkowa Tryb. – („Monitor Polski”, nr 112, z dnia 16 maja 1939 r.) – Zarząd Miejski prosi o nadesłanie do przechowania wizerunku zatwierdzonego herbu…” – APPiotrków, AM Piotrkowa 1914-1939, sygn. 4464, bez paginacji. 171 APŁódź, AMŁódź, sygn. 38, k. 49. 172 Acta von Vermessung und Veranschlagung der vormaligen Jesuiter-Güther, vol. 3, k. 53, 60, 63v, 174, 176 – APŁódź, AMŁódź, sygn. 38, k. 49. 173 APŁódź, AM Aleksandrowa, sygn. 549, k. 112.


już przez władze miejskie174. Prawie miesiąc później, tj. 18 marca 1933 r. sprawa herbu omawiana była na posiedzeniu rady miejskiej. Ta także podjęła jednomyślną uchwałę o przyjęciu herbu175. Uchwala rady zobowiązywała zarząd do wystąpienia z wnioskiem do MSW i MWRiOP o zatwierdzenie herbu wg wzoru, który miasto otrzymało (zob. s. III/227-228) w piśmie z datą 25 czerwca 1925 r. od archiwistów z AGAD.

Wniosek w sprawie herbu przygotowano w Aleksandrowie w dniu 22 kwietnia 1933 r.176 Zawierał on (oprócz pisma przewodniego) trzy załączniki. Były to kopia uchwały magistratu, kopia uchwały rady i kopia herbu Aleksandrowa opracowana przez archiwistów AGAD na podstawie karty z „Albumu herbów…”. Wniosek był – według naszej oceny – dobrze sformułowany. Jednakowoż urzędnicy wydziału powiatowego w Łodzi pismem z dnia 7 czerwca 1933 r. odrzucili go i precyzyjnie wskazali (w trzech punktach), o jakie materiały powinien być on – ich zdaniem – uzupełniony177. Zarzuty sformułowano w ten sposób, że możemy w nich dostrzec echo reskryptu z maja 1933 r. (zob. s. III/235). We wniosku władz Aleksandrowa z 22 kwietnia zabrakło – jak zaznaczył starosta – „odpowiednio umotywowanego” podania, z którego powinno wynikać, czy postępowanie przed ekspertami MSW i MWRiOP prowadzone będzie w trybie nadania, czy też w trybie zatwierdzenia herbu. Wątpliwości starosty wywołał rysunek herbu, a właściwie brak werbalnego określenia walorów barw użytych do pokolorowania jego pola i godła. Starosta stwierdził, iż nawet do barwnego wzorca powinien być dołączony szczegółowy opis. Na koniec krytycznych uwag w piśmie starosty przeczytaliśmy, iż uzasadnienie historyczne wniosku zawierać powinno fotografie źródeł z archiwum miejskiego, których do tej pory nikt jeszcze nie badał. Ten ostatni zarzut był całkowicie chybiony z uwagi na dzieje miasta i na rozwój heraldyki i sfragistyki miejskiej Aleksandrowa w XIX w.

Mimo bezpodstawnych zarzutów zwierzchników z powiatu władze miejskie Aleksandrowa uznały jednak, iż wniosek o herb należy przygotować od nowa. W dniu 20 czerwca 1933 r. burmistrz Aleksandrowa wysłał nowe zapytanie do AGAD. Odpowiedź z Warszawy nadeszła z datą 7 sierpnia 1933 r. Wcześniej (15 lipca 1933 r.) w Aleksandrowie przygotowano podanie o „zatwierdzenie herbu dotychczas używanego”178. Burmistrz powołał się w nowym podaniu na ekspertyzę archiwistów z Warszawy, czyli na kopię herbu z „Albumu herbów…”, a przesłaną do Łodzi już wcześniej wraz z wnioskiem z 22 kwietnia 1933 r. Do rysunku herbu dodał jego opis (w formie cytatu) z ekspertyzy archiwistów z AGAD. W dniu 14 sierpnia 1933 r. wniosek z Aleksandrowa został ponownie oddalony179. Tym razem w Łodzi zauważono, że prośba została źle zaadresowana. Burmistrz Aleksandrowa skierował

174 Tamże, sygn. 529, k. 3; sygn. 533, bez paginacji; sygn. 549, k. 112. 175 Tamże, sygn. 520, k. 173; sygn. 523, bez paginacji; sygn. 549, k. 112; sygn. 558, bez paginacji. 176 Tamże, sygn. 549, k. 113. 177 Tamże, k. 108. 178 Tamże, k. 107. 179 Tamże, k. 102.


prośbę do wydziału powiatowego, a nie do MSW za pośrednictwem wydziału powiatowego. Ponadto – wg starosty – z wniosku Aleksandrowa w dalszym ciągu nie wynikało, czy herb, o który miasto zabiegało, był znakiem uzasadnionym historycznie, czy też godłem tworzonym od nowa. Nim odmowa przyjęcia podania z 14 sierpnia 1933 r. dotarła do Aleksandrowa jego burmistrz w dniu 12 sierpnia 1933 r. podpisał kolejny wniosek o zatwierdzenie herbu180. Tym razem prośba była już tak dobrze „ukompletowana” (zawierała nową opinię archiwistów warszawskich z 7 sierpnia 1933 r.), że została przyjęta. Podanie z 12 sierpnia 1933 r. było ostatnim dokumentem wpiętym w plik tekstów związanych tematycznie z postępowaniem prowadzonym w 1933 r. w sprawie herbu Aleksandrowa.

W dniu 17 listopada 1933 r. MSW wystąpiło do MWRiOP o zaopiniowanie propozycji nadesłanej z Aleksandrowa181. Miesiąc później, tj. 19 grudnia 1933 r. eksperci MWRiOP wyrazili zgodę na „nadanie” herbu w formie proponowanej przez władze miejskie.

Eksperci MWRiOP powrócili do analizy materiału z Aleksandrowa w 1936 r. Zapewne w tymże 1936 r. wykonywany był barwny wzór herbu miasta. W trakcie tych końcowych prac uznano, iż herb Aleksandrowa otrzymał błędne kolory, a ich użycie pozostawało w kolizji z heraldyczną zasadą alternacji. Argument historyczny, czyli użycie takich barw w 1847 oraz w 1848 r. eksperci uznali za niewystarczający. Dowodzili (naszym zdaniem błędnie) że barwy błękitna oraz czerwona pojawiły się w herbie Aleksandrowa w poł. XIX w. tylko z tego powodu, że najwłaściwsze dla tego herbu kolory (biały i czerwony) z przyczyn politycznych zostały pominięte182. Wzory herbu Aleksandrowa w zmienionych barwach, czyli z białym polem oraz z czerwonym murem i z czerwoną literą A były gotowe przed 9 czerwca 1936 r. Tego dnia materiały dotyczące herbu Aleksandrowa przekazane zostały z MWRiOP do MSW. W dniu 3 października 1936 r. władze miejskie Aleksandrowa otrzymały zgodę na posługiwanie się nowym herbem183.

Po decyzji MSW z 3 października 1936 r. w Aleksandrowie wykonano nowe pieczcie. Zebrany materiał pozwala stwierdzić, iż najprawdopodobniej stało się to po upływie blisko roku od ustanowienia herbu. Dysponujemy dokumentem miejskim z lipca 1937 r., który uwierzytelniony został starą pieczęcią magistracką. Mamy też dokument z 5 sierpnia 1937 r. opieczętowany nowym tłokiem zarządu miejskiego184.

Herb Aleksandrowa wg wzoru z 1936 r. umieszczony został na sztandarze oddziału związku rzemieślników żydowskich w Aleksandrowie. Sztandar ten został

180 Tamże, k. 104. 181 Tamże, sygn. 674, bez paginacji. 182 „…w czasach Mikołaja I, kiedy powstał projekt… połączenie barw białej i czerwonej było nie do pomyślenia w herbie miejskim…” – APŁódź, AM Aleksandrowa, sygn. 674, bez paginacji; APŁódź, AMŁódź, sygn. 38, k. 66-68. 183 L. Pudłowski, S. K. Kuczyński, Udział archiwów…, s. 124; L. Pudłowski, Heraldyka miejska…, s. 115. 184 APŁódź, AM Aleksandrowa, sygn. 674, bez paginacji; APŁódź, WPŁódzki, sygn. 390, k. 44v.


przedłożony do zaopiniowania urzędnikom urzędu wojewódzkiego w Łodzi 9 marca 1937 r. Zgodę na jego używanie wydano w lutym 1938 r.185

W trybie nadania znaku prowadzone były prace nad herbem Konstantynowa186. Z uwagi na dziewiętnastowieczną metrykę Konstantynów nie posiadał historycznie ukształtowanego godła. W poł. XIX w. opracowany został projekt herbu, który włączono do „Albumu herbów…”, a w 1915 lub w 1916 r. (zob. s. III/214) powstał znak Konstantynowa złożony z dwóch szlacheckich herbów Mikołaja oraz Marianny Okołowiczów (fot. nr III/VII). Tryb postępowania administracyjnego przyjęty dla herbu Konstantynowa i dla herbu Aleksandrowa pozwala na stwierdzenie, iż eksperci heraldyczni MSW oraz MWRiOP nie uznawali kreacji herbowych z XIX w., a także z pierwszych lat XX w. za pełnoprawne herby miejskie. Jednakowoż wykorzystywali je do konstruowania nowych godeł.

Możemy przypuszczać, że pierwszy etap postępowania w sprawie ustanowienia herbu Konstantynowa przebiegał według scenariusza opisanego już dla innych miast powiatu łódzkiego. Zapewne władze miejskie Konstantynowa przedłożyły odciski herbowych pieczęci miejskich. Być może urzędnicy magistraccy wyjaśnili powody, dla których obok siebie umieszczone zostały dwa herby szlacheckie.

Nadania herbu dla Konstantynowa kompetentnie badać możemy dopiero w jego części finalnej. W dniu 10 lipca 1937 r. urząd wojewódzki w Łodzi przesłał pismo do wydziału powiatowego w Łodzi z decyzją MSW w sprawie nadania herbu dla Konstantynowa187. Nowy herb miasta tworzyła tylko rodowa Ostoja Okołowiczów. Urzędnicy z powiatu łódzkiego decyzję MSW przekazali do Konstantynowa pismem z datą 28 lipca 1937 r.188 Wiemy, że korespondencja z Warszawy dotarła do Konstantynowa przed 10 sierpnia 1937 r. W protokole z obrad rady miejskiej z dnia 10 sierpnia 1937 r. (w części komunikatów oraz korespondencji) odnotowano fakt przyjęcia decyzji ministra189. Rada miejska Konstantynowa przyjęła ministerialną informację o herbie 25 sierpnia 1937 r.190 Odczytano wtedy postanowienia ministra z 18 czerwca 1937 r., a następnie „wizerunek… herbu został obecnym okazany”.

Z MSW oraz z MWRiOP do samorządów miejskich oprócz dobrych wieści kierowane były także opinie negatywne. Eksperci obu ministerstw niekiedy źle wyrażali się o nadesłanych projektach i zazwyczaj zwracali je zainteresowanym samorządom. W niektórych przypadkach krytyczna ocena była następstwem złego przygotowania wniosków pod względem formalnym. Przy innych odmowach decydowały uchybienia popełnione podczas projektowania oraz rysowania herbu. Eksperci MSW oraz MWRiOP tylko jeden wniosek z miasta środkowopolskiego –

185 APŁódź, UWŁódzki, sygn. 120, k. 181. 186 M. Adamczewski, Herby Konstantynowa Łódzkiego [w:] Konstantynów Łódzki. Dzieje miasta, pod red. M. Nartonowicz-Kot, Łódź 2006, s. 388-389. 187 APŁódź, WPŁódzki, sygn. 387, k. 23. 188 Tamże, k. 22. 189 „…Wydział Powiatowy w Łodzi nadesłał pismo Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z... 18 czerwca 1937 r., mocą którego został miastu nadany herb zgodnie z załączonym wizerunkiem…” – APŁódź, WPŁódzki, sygn. 391, k. 91. 190 APŁódź, AM Konstantynowa, sygn. 26, k. 97; APŁódź, WPŁódzki, sygn. 391, k. 67.


z Rudy Pabianickiej – zaopiniowali tak źle, że ustały wszelkie prace zmierzające do jego urzędowego ustanowienia.

Postępowanie w sprawie herbu Rudy Pabianickiej rozpoczął magistrat rudzki 27 grudnia 1932 r.191 Procedurę otworzyło pismo burmistrza T. R. Zölbera oraz sekretarza L. Glonka do wydziału powiatowego sejmiku łódzkiego. Urzędnicy miejscy Rudy poinformowali w nim o okolicznościach stworzenia znaku miejskiego w 1925 r. (zob. s. III/230-232). Wymienili nazwisko konsultanta merytorycznego (Jana K. Kochanowski) i rysownika, który wykonał projekt znaku. Podali daty podjęcia uchwał w sprawie ustanowienia znaku, a także dołączyli rysunek herbu. Na tym etapie postępowania nie wymieniono nazwiska Adama Chmiela, pomysłodawcy koncepcji godła miejskiego Rudy.

Procedura rozpoczęta w grudniu 1932 r. został przerwana. Wznowiło ją pismo wydziału powiatowego sejmiku łódzkiego z 26 kwietnia 1933 r., w którym zastępca starosty Franciszek Denys, powołując się na dokument z 6 stycznia 1933 r., poprosił magistrat Rudy Pabianickiej o pilne „załatwienie sprawy nadawania względnie ustanawiania” herbu „związku samorządu terytorialnego”192. Magistrat rudzki przygotował odpowiedź w ciągu trzech dni. Pismo z Rudy Pabianickiej do wydziału powiatowego sejmiku łódzkiego z 29 kwietnia 1933 r. wiernie powtarzało treść wniosku z dnia 27 grudnia 1932 r. Argumentację pisma przewodniego wzmocniono rysunkiem herbu i obszernym uzasadnieniem193.

Opinia ekspertów heraldycznych MSW oraz MWRiOP na temat herbu Rudy Pabianickiej wydana została 26 października 1933 r.194 Eksperci MWRiOP uznali, iż przedłożonego do oceny herbu nie mogą uznać za znak historycznie uzasadniony. Stwierdzili też, iż samorząd Rudy Pabianickiej powinien posługiwać się owalną pieczęcią z Orłem Białym państwowym oraz z poziomym napisem „Zarząd Miejski w Rudzie Pabianickiej”. Dwie takie pieczęcie urzędowe zostały wykonane dla zarządu miejskiego Rudy Pabianickiej w mennicy państwowej wg zamówienia z dnia 31 stycznia 1937 r.195 Odebrał je z wydziału powiatowego w Łodzi woźny magistratu rudzkiego Karol Kühnel 19 lutego 1937 r.

191 APŁódź, AM Rudy Pabianickiej, sygn. 123, bez paginacji. 192 Tamże. 193 „…Magistrat m. Rudy Pabianickiej prosi o zatwierdzenie używanego w ciągu ostatnich lat herbu miasta, którego odrys przy niniejszym załącza się. Omawiany herb podzielony jest na dwa pola: na górnym polu trzy korony na błękitnym tle u dołu po bokach duże litery RP, które oznaczają Ruda Pabianicka. Dolne pole wyobraża na złotym tle wizerunek kościoła barwy czerwonej obok kościoła uwidocznione są dachy fabryczne z kominami, przedstawiające przemysł m. Rudy Pabianickiej jako przyczynę powstania i rozwoju miasta. Obecne miasto Ruda Pabianicka w XIII w. należała do kapituły krakowskiej, która pieczętowała się trzema koronami złotymi na błękitnym polu i kościółkiem. W późniejszych wiekach herb ten został przez kapitułę zmieniony na trzy korony na błękitnym polu, którym się herbem pieczętuje m. Pabianice. Dla odróżnienia herbu m. Rudy Pabianickiej jako nowego został opracowany przez prof. heraldyka Jana Kochanowskiego w Warszawie wyżej omawiany herb. W załączeniu odpis uchwały Rady Miejskiej i Magistratu…” – APŁódź, AM Rudy Pabianickiej, sygn. 123, bez paginacji. 194 APŁódź, AM Rudy Pabianickiej, sygn. 19, k. 1. 195 APŁódź, WPŁódzki, sygn. 48, k. 49-50.


Część samorządów miejskich województwa łódzkiego złożyła wnioski z prośbą o zaakceptowanie herbów w wymaganym terminie, lecz do 1 września 1939 r. nie zostały one rozpatrzone. Prace nad zatwierdzeniem lub nadaniem herbów miejskich prowadzono w Bełchatowie, Kłodawie, Koniecpolu, Łasku, Ozorkowie, Pyzdrach, Sieradzu, Stawiszynie, Sulejowie oraz w Uniejowie. Wiemy też, że sprawę swojego herbu miejskiego konsultowały z archiwistami w Warszawie władze Szadku196.

W dniu 20 maja 1933 r. magistrat (zarząd miejski) Sieradza197 zadecydował o wystąpieniu z wnioskiem w sprawie zatwierdzenia „dotychczas używanej pieczęci” z herbem miasta. Za uzasadnienie prośby posłużyło stwierdzenie o historyczności oraz o użyteczności znaku198. Trzy dni później pismo w sprawie herbu Sieradza było gotowe i wysłano je do MSW. Jeśli w Sieradzu wnioskowano o zatwierdzenie herbu z pieczęci miejskiej, to jego godło tworzył mur z trzema wieżami oraz Orzeł Biały bez korony powyżej środkowej (nieco niższej) wieży199. Wniosek przygotowany w Sieradzu w 1936 r. (po uzyskaniu opinii Adama Wolffa i Józefa Siemieńskiego200) został uzupełniony. Nie znamy dziś dokumentacji przygotowanej wówczas przez archiwistów. Nie wiemy, czy ich ustalenia wsparły podanie samorządu Sieradza z 1933 r., czy też – z uwagi na istnienie kilku odmian herbu sieradzkiego – zawierały sugestię odwołania się do znaków z XV lub z XVI w.

Do sformułowania wniosku o zatwierdzenie historycznie uzasadnionego herbu miejskiego Kłodawy posłużyły dwa przekazy. Były to odbitka pieczęci magistratu Kłodawy z pocz. XX w. i odrys oprawy plastycznej dokumentu Augusta II z 1720 r. (zob. s. III/56, III/224). Obraz ze stempla miejskiego z pierwszych lat XX w. i wzór herbu miasta, który przesłano do ministerialnej akceptacji – mimo, że wyprowadzono je z tego samego wzorca z 1720 r – różniły się jakością. Wyobrażenie napieczętne było dobrze skomponowanym godłem w pełni gotowym do wprowadzenia na pole tarczy herbowej. Natomiast w projekcie herbu Kłodawy dostrzegamy rozwiązania201, które przyczyniły się do wydania o nim opinii negatywnej.

Do pomyślnego finału nie zostało doprowadzone postępowanie w sprawie herbu Zduńskiej Woli202. Wiemy, że pod koniec czerwca 1933 r. władze miejskie tejże „ukompletowały” materiały wymagane do sformułowania poprawnego wniosku o zatwierdzenie herbu. Magistrat (zarząd miejski) Zduńskiej Woli wypowiedział się

196 L. Pudłowski, Heraldyka miejska…, s. 111. 197 APSieradz, AM Sieradza, sygn. 133, k. 8v. 198 „…wspomniany herb nadany został… przed laty i ma dla miasta historyczne znaczenie…” –APSieradz, AM Sieradza, sygn. 133, k. 8v. 199 APŁódź, AMŁódź, sygn. 38, k. 32. 200 L. Pudłowski, Heraldyka miejska…, s. 111. 201 Wątpliwości ekspertów musiały wzbudzić napis Sigillum Civitatis Kłodawa wprowadzony na pole herbu oraz trawnik, na którym umieszczono godło miejskie, czyli mur, bramę i dwie wieże obronne – załącznik do wniosku opublikowany na stronie internetowej Alfreda Znamierowskiego. 202 M. Adamczewski, J. Śmiałowski, Cztery herby Zduńskiej Woli, [w:] Heraldyka samorządowa II Rzeczypospolitej (1918-1939). Materiały sesji naukowej Włocławek 24-25 października 2001 roku, pod red. S. K. Kuczyńskiego, Włocławek 2002, s. 178.


na temat znaku miasta 17 czerwca 1933 r., a rada miejska 21 czerwca 1933 r.203 Zarząd i rada zgodnie uznały, iż Zduńska Wola przedłoży ekspertom MSW oraz MWRiOP do zatwierdzenia znak wykorzystywany przez samorząd miasta od 1915 lub 1916 r. (zob. s. III/215-217). Wnioskodawcy zwrócili uwagę, iż godło z okresu okupacji niemieckiej zostało ponownie uznane przez władze Zduńskiej Woli w lutym 1919 r.204 Wniosek skierowany do MSW zawierał nieprawdziwą informację na temat genezy znaku miejskiego. Władze miejskie dowodziły, iż godło Zduńskiej Woli w postaci dwóch herbów szlacheckich nadane zostało samorządowi miasta w 1825 r., czyli w chwili jego lokacji.

Nie wiemy, jakie uwagi na temat przedłożenia ze Zduńskiej Woli sformułowali eksperci w Warszawie. Wiadomo, że propozycja władz samorządowych do września 1939 r. nie została zaakceptowana. Dostrzegamy podobieństwo pomiędzy herbami Zduńskiej Woli i Konstantynowa. W obu przypadkach treścią znaków miejskich były dwa herby szlacheckie w pełnych lub prawie pełnych postaciach. Być może eksperci obu ministerstw zasugerowali, aby – tak jak w herbie Konstantynowa – zmniejszyć liczbę zduńskowolskich herbów szlacheckich z dwóch do jednego. Równie dobrze przy istniejącym rozpoznaniu źródeł możemy argumentować, iż eksperci MWRiOP podjęli próbę przekonania urzędników miejskich ze Zduńskiej Woli do herbu zaprojektowanego w 1847 lub w 1848 r. Herb ten (trzy złote pszczoły na błękitnym polu) popularyzowała praca Mariana Gumowskiego z początku lat trzydziestych205, która mogła mieć wpływ na orzecznictwo ekspertów MSW i MWRiOP.

Do września 1939 r. bez przesądzających decyzji toczyły się postępowania w sprawie herbów Bełchatowa206 i Sulejowa. Te dwie sprawy źródłowo oświetlają archiwalia zgromadzone przez piotrkowski wydział powiatowy. Wiemy, że polecenie Władysława Korsaka z 30 listopada 1932 r. w sprawie zatwierdzania herbów miejskich (zob. s. III/237) dotarło do burmistrzów Bełchatowa oraz Sulejowa z datą 10 grudnia 1932 r.207

Informacja z Bełchatowa208 (z datą 16 grudnia 1932 r.) składała się z pisma głównego, w którym zawarta była m. in. wiadomość o okolicznościach ustanowienia pieczęci z herbem miasta (zob. s. III/244-245) oraz z załączników m. in. z odcisków pieczęci historycznej i z odbitek ze stempla dwudziestowiecznego (fot. nr III/90).

203 „…wystąpić do władz nadrzędnych z prośbą o zatwierdzenie obecnie używanego przez miasto herbu… używanego od czasu podniesienia Zduńskiej Woli do godności miasta… stanowiącego herb rodziny Złotnickich, dawnych właścicieli osady Zduńska Wola…” – APSieradz, AM Zduńskiej Woli, sygn. 83, k. 69. 204 APSieradz, AM Zduńskiej Woli, sygn. 83, k. 69. 205 „…na niebieskim polu trzy pszczoły złote… Herb… podajemy według herbarza znajdującego się w Archiwum Aktów Dawnych w Warszawie…” – M. Gumowski, Herbarz polski…, województwo łódzkie, Zduńska Wola. 206 M. Adamczewski, A. Kupski, Adam i Ewa w raju czyli o herbie miejskim Bełchatowa w latach 1737-1997(2005), [w:] Bełchatów. Szkice z dziejów miasta, pod red. D. Roguta, Piotrków Trybunalski 2005, s. 55-66. 207 „…do wiadomości i przedłożenia mi wzoru herbu wraz z podaniem od jakiego czasu i na jakiej podstawie miasto używa herbu…” – APPiotrków, WPPiotrków, sygn. 893, bez paginacji. 208 APPiotrków, WPPiotrków, sygn. 893, bez paginacji.


Nie znamy odpowiedzi przygotowanej w Sulejowie, ale i ona zapewne zawierała informacje tekstowe oraz obrazowe. Świadczy o tym kopia pisma przewodniego wydziału piotrkowskiego w sprawie herbów Bełchatowa oraz Sulejowa209, które przesłano do urzędu wojewódzkiego z datą styczniową 1933 r.

Korespondencja w sprawie herbów Bełchatowa i Sulejowa prowadzona była w 1934 r. Dotyczyła ona przede wszystkim herbu Bełchatowa. Wicewojewoda łódzki A. Potocki 20 marca 1934 r.210 przekazał staroście piotrkowskiemu uwagi ekspertów MWRiOP z 10 marca 1934 r. na temat herbu Bełchatowa. Z pisma wicewojewody A. Potockiego wynikało, iż materiały przesłane przez magistrat do Warszawy były uważnie analizowane. Nie wiemy, jakie błędy zostały popełnione podczas tworzenia godła. Pismo z MWRiOP zostało bowiem po „stosownym wykorzystaniu” zwrócone do wydziału ogólnego urzędu wojewódzkiego w Łodzi i wraz z całym archiwum wydziałowym uległo zniszczeniu.

W korespondencji z 20 marca podniesiona została jeszcze istotna jedna kwestia. Wicewojewoda chciał poznać opinię magistratu (zarządu miejskiego) Bełchatowa, a także starosty piotrkowskiego na temat artykułu o herbie Bełchatowa, który ukazał się w marcu 1934 r. w „Kurierze Łódzkim”211. Artykuł w „Kurierze…” – w naszej ocenie – w większym stopniu świadczył o ignorancji autora, niż o tytułowych „dziwactwach” heraldycznych występujących w herbie Bełchatowa. Autor tekstu nie skomunikował się z magistratem Bełchatowa, nie wiedział też, że postacie Adama i Ewy pod rajską jabłonią na polu pieczęci miejskiej z 1929 r. wiernie oddawały przekaz z XVIII w. Szydził ze znaku, który dobrze wyprowadzony został z symboliki przedrozbiorowej.

Na zapytanie władz wojewódzkich oraz w odpowiedzi na opinię ekspertów MWRiOP starosta piotrkowski przygotował pismo z datą 12 kwietnia 1934 r.212 Potwierdził w niej fakt wykorzystywania przez władze miejskie Bełchatowa pieczęci z wyobrażeniem Adama i Ewy pod rajską jabłonią. Przedstawił okoliczności, które doprowadziły magistrat do takiego wyboru213. Pomimo zrozumienia dla postawy władz Bełchatowa starosta w konkluzji pisma stwierdził jednak, iż dwa samorządy miejskie z powiatu piotrkowskiego, tj. Bełchatów i Sulejów posługiwały się herbami niezgodnie z obowiązującym prawem. Starosta obiecał, że podejmie takie działania, które w krótkim czasie usuną kolizję stanu prawnego ze stanem faktycznym. Tego samego dnia, tj. 12 kwietnia 1934 r.214 starosta wysłał pisma do władz podległych mu

209 „…w załączeniu przesyłam wzory herbów miasta Bełchatowa i Sulejowa wraz z wyjaśnieniami tych magistratów w powyższej sprawie…” – APPiotrków, WPPiotrków, sygn. 893, bez paginacji. 210 APPiotrków, WPPiotrków, sygn. 1443, bez paginacji. 211 Ra. Sta., Heraldyczne dziwactwa godłami miast polskich, „Kurier Łódzki”, 1934, nr 59, s. 2. 212 APPiotrków, WPPiotrków, sygn. 1443, bez paginacji. 213 Odnotował historię odkupienia typariusza pieczęci miejskiej w 1925 r., streścił opinię archiwistów z AGAD, załączył odcisk pieczęci wykonany tłokiem z XVIII w., zwrócił uwagę na powściągliwość władz Bełchatowa, które (dysponując oryginalnym typariuszem) zaczekały na opinię z AGAD i dopiero po jej uzyskaniu wykonały nowy tłok pieczętny. 214 APPiotrków, WPPiotrków, sygn. 1443, bez paginacji.


miast. Zażądał pilnego przesłania dokumentów niezbędnych do przeprowadzenia postępowania heraldycznego przed ekspertami w MSW i MWRiOP.

W dniu 20 lipca 1934 r. pracownicy łódzkiego urzędu wojewódzkiego ponownie poprosili o przedstawienie danych na temat „stadium załatwiania sprawy herbu m. Bełchatowa”215. W dniu 3 września 1934 r. wicewojewoda Potocki zażądał wykonania (w terminie pięciu dni) reskryptu z 20 lipca 1934 r. Ostre sformułowania z pisma wicewojewody poskutkowały. Z wydziału piotrkowskiego wysłane zostały do Łodzi dokumenty przygotowane 8 września 1934 r. w Bełchatowie. Otwierała je prośba bełchatowian o „wyjednanie u właściwych władz zezwolenia na używanie przez zarząd miasta w swych oznakach i pieczęciach dotychczasowego herbu”. Prośbę wzmacniały załączniki. Były to uchwała zarządu z 7 września 1934 r.216, wizerunek herbu (odcisk pieczęci miejskiej) oraz kopia pisma z AGAD z 14 marca 1929 r. W pakiecie przygotowanym w Bełchatowie zabrakło uchwały rady miejskiej. Burmistrz Konstanty Miętkiewicz wyjaśniał, iż rada miejska została wówczas „dopiero co wybrana” i nie zdążyła jeszcze podjąć decyzji w sprawie herbu.

W dniu 20 maju 1936 r. wznowiona została korespondencja w sprawie herbów miast powiatu piotrkowskiego. W oparciu o tą samą podstawę prawną, tj. o okólnik MSW z 4 maja 1933 r. i pismo wydziału powiatowego w Piotrkowie z 12 kwietnia 1934 r. starosta polecił burmistrzom Bełchatowa oraz Sulejowa „załatwienie sprawy używania herbu w otoku pieczęci”217 do 15 czerwca. Na pismo wydziału z 20 maja 1936 r. w Sulejowie przygotowana została odpowiedź z datą 3 czerwca 1936 r.218 Pracownicy zarządu Sulejowa ponownie poprosili zwierzchników o „wyjednanie… prawa używania pieczęci z herbem”. Do nowego wniosku dołączyli kopię opinii archiwistów AGAD na temat herbu miejskiego oraz odcisk pieczęci używanej przez magistrat w 1936 r. (fot. nr III/91). Obok sformułowań rzeczowych odnajdujemy zdania, które mogą świadczyć o pewnej irytacji urzędników miejskich. W piśmie z datą 3 czerwca przypomnieli oni o przekazaniu dokumentacji zwierzchnikom z powiatu, a także skomentowali charakter dotychczasowego postępowania219.

Na wniosek władz Bełchatowa z 8 września 1934 r. odpowiedź nadeszła z datą 21 października 1936 r. Radca MSW A. Wotke poinformował urząd wojewódzki w Łodzi o zwróceniu akt postępowania do wnioskodawcy220. Przerwa w badaniu herbu bełchatowskiego wywołana została uchybieniami formalnymi. Wniosek o herb pozbawiony był części załączników wymaganych przez ówczesne prawo. Zabrakło

215 Tamże. 216 „…po rozpatrzeniu sprawy używania herbu w pieczęci miasta postanowiono: stosownie do okólnika Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z dnia 4 maja 1933 r. nr SS 32/25/1 zwrócić się z prośbą do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych o wydanie zezwolenia Zarządowi Miasta na używanie w swych oznakach i pieczęciach dotychczasowego herbu miasta Bełchatowa...” – APPiotrków, WPPiotrków, sygn. 1443, bez paginacji. 217 APPiotrków, WPPiotrków, sygn. 1443, bez paginacji. 218 Tamże. 219 „…dotychczas na powyższe pismo odpowiedzi nie otrzymaliśmy…” – APPiotrków, WPPiotrków, sygn. 1443, bez paginacji. 220 APPiotrków, WPPiotrków, sygn. 1443, bez paginacji.


kopii uchwał wszystkich organów ustrojowych miasta, a także nie było w nim precyzyjnego opisu herbu z podaniem barw. Materiały ponownie „ukompletowane” miały być nadesłane do MSW najpóźniej do 15 grudnia 1936 r. Jednakowoż z uwagi na konieczność zachowania drogi służbowej starosta piotrkowski chciał je otrzymać już 1 grudnia 1936 r.

Pismo z MSW o podobnej treści odebrały zapewne władze miejskie Sulejowa. Wnioskujemy o tym na podstawie dokumentu przesłanego do burmistrza Sulejowa z wydziału piotrkowskiego. Starosta piotrkowski informował w nim o zwróceniu sulejowskiej dokumentacji heraldycznej i prosił o jej ponowne „ukompletowanie”, czyli o dołączenie do wniosku dwóch załączników, tj. odpisu uchwały rady miejskiej i dokładnego opis herbu Sulejowa.

Zarówno w Bełchatowie, jak i w Sulejowie zarządy miejskie i rady miejskie podjęły po raz kolejny prace zmierzające do przygotowania wzorcowych wniosków. W obu przypadkach przekroczone zostały terminy narzucone pismem MSW. Rada miejska Sulejowa przyjęła uchwałę o ustanowieniu herbu miejskiego dopiero w dniu 19 grudnia 1936 r. Wydział powiatowy w Piotrkowie wyekspediował materiały sulejowskie do urzędu wojewódzkiego w Łodzi wraz z pismem z datą 14 stycznia 1937 r. Wydaje się, że wniosek przygotowany w Sulejowie w grudniu 1936 r. ponownie obarczony był błędem formalnym.

Rada miejska Bełchatowa podjęła uchwałę o herbie 14 stycznia 1937 r.221 Poszerzono w niej podstawę źródłową, na której zbudowano wniosek do MSW. We wcześniejszych prośbach brakowało opisu herbu, a przede wszystkim określenia barw pola tarczy oraz kolorystyki głównych komponentów godła. Władze miejskie ustaliły je z pomocą archiwistów z AGAD i kopii karty z „Albumu herbów…”.

O kolejnym wstrzymaniu procedur heraldycznych świadczy raport powiatowy o stanie postępowania w sprawie herbu Sulejowa. Przygotowano go w Piotrkowie w styczniu 1937 r. W raporcie odnotowano, że z Sulejowa nie przesłano końcowego wniosku. Tłumaczono to opieszałością archiwistów. Z AGAD nie dotarły bowiem zamówione materiały, tj. „odrys uformowanego herbu”222. Nowy wniosek z Sulejowa przekazany został z Piotrkowa do Warszawy z datą 22 czerwca 1937 r. Ponieważ w korespondencji z 1936 r. władze miejskie Sulejowa powoływały się już na pismo z AGAD (z 20 listopada 1934 r.), to przypuszczamy, iż przed czerwcem 1937 r. archiwiści AGAD przygotowali następną opinię dla Sulejowa. Zapewne z Warszawy przesłany został w 1937 r. odrys herbu z „Albumu herbów…” i jego opis.

221 „…Rada Miasta Bełchatowa na posiedzeniu w dniu 14 stycznia 1937 r. po dokładnym zapoznaniu się z przedmiotem sprawy i krótkiej dyskusji jednogłośnie postanawia: Ustanawia się dla miasta Bełchatowa herb według rysunku używanej pieczęci z końca XVIII wieku i znajdującego się projektu w albumie heraldycznym z 1847 r. (Archiwum Aktów Dawnych w Warszawie), a przedstawiającego w polu niebieskim… drzewo z owocem złotem, którego pień okręcony wężem, po prawej stronie tego jest Adam, po lewej Ewa. Zarządowi Miejskiemu porucza się wyjednanie zatwierdzenia naszej uchwały u Władz Nadzorczych…” – APPiotrków, WPPiotrków, sygn. 1443, bez paginacji (odpis protokołu 1/37 Rady Miejskiej Bełchatowa z 14 stycznia 1937 r.). 222 APPiotrków, WPPiotrków, sygn. 1443, bez paginacji.


Pomimo ożywionej korespondencji pomiędzy urzędami herby Bełchatowa oraz Sulejowa nie zostały zatwierdzone. Powody tego były oczywiste. Wynikały przede wszystkim z ograniczonych możliwości naukowych i technicznych ekspertów MSW i MWRiOP. Do tego dodać należy stopień komplikacji obu przypadków. Godło Bełchatowa było złożone oraz trudne do skomponowania. Z kolei znak Sulejowa wymuszał przeprowadzenie pogłębionej analizy historycznej i heraldycznej. Eksperci w tym przypadku musieli odpowiedzieć na pytanie, do której tradycji heraldycznej miasta należało odwoływać się podczas tworzenia herbu. Poprzez przywrócenie najstarszych symboli Sulejowa można było ocalić piętnastowieczne rozwiązania. Jednakowoż samorząd miejski rozwijał się, a także suwerennie kształtował własną symbolikę. Z tego też powodu równie istotne (jak te najstarsze) były godła miejskie stworzone na ostatnim etapie ewolucji heraldycznej. Sądzimy, iż eksperci MWRiOP chcieli przygotowywać dla Sulejowa herb wyprowadzony z piętnastowiecznych przekazów, czyli z trzech wież z krzyżami na trójkątnych dachach.

W ośrodkach, w których przez cały okres funkcjonowania samorządu w użyciu pozostawała tylko jedna pieczęć miejska, przygotowanie poprawnego wniosku do MSW było czynnością stosunkowo łatwą. Sformułowanie to dotyczy tylko tych miejscowości, w których zachowana została pamięć o symbolach z przeszłości. Taki przypadek miał miejsce w Koniecpolu.

Ocalał wniosek o zatwierdzenie herbu miejskiego, który złożony został w dniu 3 kwietnia 1933 r. przez magistrat Koniecpola223. Sporządzono go „stosownie do pisma” z dnia 21 stycznia 1933 r., w którym wydział powiatowy w Radomsku przypomniał władzom miejskim o obowiązku wystąpienia do MSW w sprawie posługiwania się herbami historycznie uzasadnionymi. Nie wiemy, czy z Koniecpola (oprócz pisma głównego i odpisów dwóch dokumentów historycznych) do MSW wysłane zostały kopie heraldycznych uchwał władz miejskich, czyli magistratu oraz rady miejskiej. Nie wiemy też, czy dołączono do nich rysunek herbu miasta. Wiemy natomiast jakie argumenty zostały podniesione przez władze miejskie Koniecpola w sprawie historycznego herbu.

Władze Koniecpola logicznie połączyły powstanie gotyckiej pieczęci miasta (fot. nr III/20) z lokacją Koniecpola w XV w. oraz z Koniecpolskimi herbu Pobóg, czyli z dawnymi posesorami miejscowości. We wniosku wskazano także na związki, które występowały pomiędzy nazwiskiem właścicieli, nazwą miasta oraz znakiem miejskim utworzonym z wieży obronnej i z połowy podkowy oraz krzyża z Poboga Koniecpolskich. Interesujący były wywód na temat źródeł, na podstawie których można było – zdaniem władz Koniecpola – dowodzić historyczności herbu miasta. Burmistrz Władysław Sikorski powołał się na dokument hetmana Koniecpolskiego, w którym tenże (podobno) nadał herb miastu224. Burmistrz twierdził, iż dokument przechowywany był w archiwum miejskim i w 1886 r. spłonął w czasie pożaru miasta. Nadanie herbu miejskiego przed pożogą widział, przeczytał, a w 1933 r. o jego istnieniu także zaświadczył Karol Sikorski, kasjer miasta. Poza świadectwem 223 APŁódź, AMŁódź, sygn. 38, k. 65. 224 W toku kwerend nie natrafiliśmy na dokumenty, o którym mowa w raporcie magistratu.


Sikorskiego do wniosku dołączone zostały dwa dokumenty, których znaczenia dla sprawy – z uwagi na pośrednią wiedzę o ich istnieniu – nie potrafimy ocenić. Były to kopia dokumentu z 1727 r. uwierzytelniona dwudziestowieczną pieczęcią miejską Koniecpola (fot. nr III/93) i kopia aktu komisji województwa kaliskiego o nieznanej nam treści z archiwum w Piotrkowie.

Niezależnie od siły dowodowej dokumentów zgromadzonych w Koniecpolu ważną częścią wniosku było jego zakończenie. Burmistrz wyłożył nim powody, dla których herb w jego historycznym kształcie powinien zostać zatwierdzony. Powołał się na pamięć o Koniecpolskich i na pięć wieków ciągłego wykorzystywania znaku miejskiego. Piętnastowieczna pieczęć Koniecpola z godłem miejskim rzeczywiście pozostawała długo w posiadaniu magistratu. Ostatni zinwentaryzowany przez nas odcisk gotyckiej pieczęci Koniecpola pochodził z marca 1831 r.225 (zob. s. III/137).

Kompletowanie wniosków o zatwierdzenie historycznych herbów, analiza treści używanych godeł, zestawienie ich ze źródłami historycznymi oraz regułami heraldycznymi w naturalny sposób pobudzały zainteresowanie symbolami miejskimi. Urzędnicy oraz radni miejscy z konieczności dyskutowali o godłach własnych samorządów. Rozważali też, czy ich wcześniejsze decyzje były właściwe. W kilku miejscowościach w wyniku zapewne samodzielnych refleksji nad zgromadzonymi danymi władze miejskie skorygowały godła własnych herbów.

Wiemy, że magistrat (zarząd miejski) Łasku podjął ważną decyzję w sprawie herbu 25 kwietnia 1933 r.226 Samorządowców do działania zachęciło pismo łaskiego wydziału powiatowego z datą 24 stycznia 1933 r. Urzędnicy miejscy zdecydowali, że przedłożą do zatwierdzenia herb z Korabiem Łaskich, ale – co może dziwić z uwagi na praktykę sfragistyczną miasta od zapewne 1917 r. (zob. s. III/212, fot. nr III/80) – „bez insygniów biskupich”. Ponieważ od chwili przyjęcia pisma z powiatu (styczeń 1933 r.) do momentu podjęcia decyzji przez magistrat (kwiecień 1933 r.) upłynęły trzy miesiące, to zapewne w tym czasie prowadzone były konsultacje w sprawie treści godła. Niestety, nie znamy ich przebiegu.

W 1933 r. zgodnie z zaleceniami władz zwierzchnich prośbę o zatwierdzenie historycznie uzasadnionego herbu przygotował samorząd miejski Wielunia. Miasto przed 1933 r. posługiwało się pieczęcią o wyobrażeniu wyprowadzonym z rysunku, który opublikowany został w poł. XIX w. w Starożytnej Polsce… . Rysunek ten błędnie podsumował przeszłość sfragistyczno-heraldyczną miasta. Władze Wielunia były jednak przekonane o poprawności swego godła i potwierdzenia tego oczekiwały od archiwistów z AGAD. Raport sporządzony w Warszawie na podstawie odcisków pieczęci głównie z XVI w. (zob. s. III/245) informował jednak, iż w przeszłości władze samorządowe Wielunia posługiwały się pojedynczą basztą, a nie murem obronnym z trzema wieżami.

Władze miejskie Wielunia (sprowokowane raportem archiwistów z AGAD) w sierpniu 1933 r. postanowiły przeprowadzić własne badania nad symboliką miasta. Dopiero po opublikowaniu ich wyników radni z Wielunia zamierzali powrócić do 225 APPiotrków, AM Rozprzy, sygn. 34. 226 APSieradz, AM Łasku, sygn. 6, k. 7.


przerwanych rozważań nad herbem miasta oraz nad treścią wniosku do MSW227. Badania przeprowadzone na źródłach miejscowych potwierdziły prawdziwość opinii naukowców z Warszawy. W dniu 4 września 1933 r. na posiedzeniu rady wieluńskiej podjęte zostały decyzje o kształcie herbu miejskiego228. W trakcie obrad analizowano raport archiwistów AGAD i stwierdzono, iż w XIV-XVI w. za godło Wielunia uważano „owalną basztę z trzema owalnymi wieżyczkami u szczytu”. Porównanie dziennikarskiego opisu godła z wyobrażeniami znanych nam pieczęci wieluńskich każe sądzić, iż w 1933 r. skoncentrowano się głównie na źródłach z XVI w. i na ich podstawie usiłowano odtworzyć symbol miasta. Na zakończenie obrad rady miasta 4 września 1933 r. radni miejscy przyjęli stanowisko, iż „obecnie używany herb nie ma żadnych danych historycznych”. Uznali również, że wystąpią do MSW oraz do MWRiOP o zatwierdzenie historycznego herbu Wielunia229.

W Ozorkowie dokonano głębokiej korekty godła miejskiego z czasu zapewne okupacji niemieckiej (zob. s. III/214). W dniu 13 czerwca 1933 r. sprawą herbu miejskiego zajął się magistrat (zarząd miejski) Ozorkowa230. Wcześniej, tj. w dniu 24 stycznia 1933 r. decyzję o skorygowaniu godła miejskiego podjęła rada miasta Ozorkowa, ale jej postanowienie w tej sprawie znamy tylko za pośrednictwem czerwcowego protokołu z obrad magistratu (zarządu miejskiego). Podjęcie prac nad herbem miejskim przez radę w styczniu 1933 r. spowodowane zostało urzędowym zawiadomieniem samorządu o rozpoczęciu ministerialnych postępowań w sprawach herbów (pismo wydziału powiatowego w Łęczycy z grudnia 1932 r.). Magistrat (zarząd) w Ozorkowie podejmował decyzję (co zostało wypunktowane w podstawie prawnej uchwały) na podstawie trzech pism. Były to pismo wydziału powiatowego sejmiku łęczyckiego z 23 maja 1933 r. (por. III/261), reskrypt urzędu wojewódzkiego w Łodzi z dnia 17 maja 1933 r. oraz rozporządzenie MSW z 4 maja 1933 r. (zob. s. III/235).

Podczas prac magistrackich nad herbem Ozorkowa w czerwcu 1933 r. podjęto trzy tematy, które wcześniej omawiała także rada. Członkowie magistratu (zarządu miejskiego) scharakteryzowali dawne godło, oddali cześć Ignacemu Starzyńskiemu, założycielowi miasta i ustanowili nowy herb. Według radnych231 w dotychczasowym herbie Ozorkowa (dwudzielnym w słup) na polu prawym czerwonym umieszczona była „ostroga”, a na polu lewym białym czółenko tkackie. Oba symbole członkowie 227 „…Zarząd Miejski z powodu rażącej różnicy nadesłanego herbu miasta, a obecnie używanym, postanowił: sprawę zmiany pieczęci urzędowej odłożyć i zbadać dalsze źródła historyczne…” – „Echo Wieluńskie”, r. 1933 (1 sierpnia 1933 r.); T. Olejnik, Wieluń – dzieje legendarne…, s. 39. 228 „Echo Wieluńskie”, r. 1933 (8 września 1933 r.); T. Olejnik, Wieluń – dzieje legendarne…, s. 39. 229 Otwarte pozostaje pytanie, jak należy rozumieć stwierdzenie „…Rada Miejska… opowiedziała się za starym herbem…” – „Echo Wieluńskie”, r. 1933 (1 sierpnia 1933 r.). Tadeusz Olejnik (T. Olejnik, Wieluń – dzieje legendarne…, s. 39) sądził, iż radni odrzucili wersję z pojedynczą basztą i zamierzali doprowadzić do zatwierdzenia herbu używanego na im współczesnej pieczęci magistrackiej. Sprawa nie jest jednoznaczna i wymaga dalszych badań. 230 APŁęczyca, AM Ozorkowa, sygn. 8, k. 1-1v. 231 Warto zwrócić uwagę, iż w 1933 r. radni opisywali herb, który ustanowiony został ok. 1915 r. Być może niektórzy z nich uczestniczyli w procesie tworzenia herbu Ozorkowa i z tego powodu doskonale znali pierwotne intencje projektujących.


magistratu powiązali z tkactwem ręcznym232. W protokole nie odnajdujemy żadnej wskazówki łączącej „ostrogę” ze Starzyńskimi.

Po omówieniu dotychczasowego herbu członkowie magistratu (zarządu miasta) Ozorkowa zajęli się uchwałą rady miasta z dnia 24 stycznia 1933 r. Radni miejscy w styczniu 1933 r. zdecydowali o skorygowaniu godła miejskiego. Z propozycją rady zgodzili się członkowie magistratu (zarządu miasta). Postanowili usunąć z godła „ostrogę”, gdyż – jak argumentowali – miała ona „mniejsze znaczenia dla miasta”. Po korekcie herb Ozorkowa tworzyła tarcza koloru białego z czółenkiem tkackim koloru czerwonego na polu tarczy. Tak odmieniony herb samorządowcy Ozorkowa postanowili przedłożyć ekspertom MSW i MWRiOP do zatwierdzenia. Mimo, iż herb Ozorkowa w nowej postaci nie został zaakceptowany przez znawców z MSW i MWRiOP, to zapewne był prezentowany publicznie. O nim wspomniano w 1938 r. w protokole z obrad władz Tomaszowa (zob. s. III/230).

Materiał środkowopolski (np. rozwiązanie heraldyczne przyjęte dla Piotrkowa) świadczy, że eksperci MWRiOP sięgali po najdawniejsze wzory znaków miejskich i na ich podstawie kreowali nowe formy dawnych herbów. W sposób jednoznaczny o preferencjach ekspertów zaświadczają decyzje MSW oraz MWRiOP, które podjęte zostały w sprawie herbów Kutna i Łowicza. Kutno i Łowicz w 1919 r. nie zostały włączone do województwa łódzkiego, ale po korekcie granicznej przeprowadzonej w 1938 r. współtworzyły region ze stolicą w Łodzi. Dla pogłębienia naszej wiedzy o postępowaniach heraldycznych przywołamy te dwa przypadki. Nie bez znaczenia dla naszych wyborów są współczesne związki obu miast z województwem łódzkim.

Do września 1939 r. nie udało się doprowadzić do zakończenia postępowania w sprawie herbu Łowicza. Herb miejski w formie z okresu okupacji niemieckiej (fot. nr III/76) wykorzystywany był po odzyskaniu niepodległości na pieczęciach władz miejskich i na stemplach różnych agend samorządowych. Nie udało się ujawnić korespondencji, jaka bez wątpienia powstała w toku procesu administracyjnego w sprawie zatwierdzenia herbu. O postępowaniu urzędowym dowiadujemy się dzięki rozbudowanym protokołom rady miejskiej Łowicza.

W dniu 8 czerwca 1933 r. rada miejska Łowicza podjęła temat herbu na prośbę magistratu (zarządu miasta)233. Data posiedzenia, na którym radni pochylili się nad herbem miasta pozostawała w oczywistym związku z rozpoczęciem postępowań heraldycznych przed ekspertami MSW i MWRiOP. Część posiedzenia rady miejskiej z 8 czerwca 1933 r., którą poświęcono uchwaleniu herbu, rozpoczęło wystąpienie sekretarza magistratu. Omówił on przepisy prawne dotyczące herbów miejskich oraz pieczęci z herbami miejskimi. Uwypuklił te zapisy prawa, z których wynikało, iż miasta posiadające historyczne herby mogą ubiegać się o ich zatwierdzenia przez

232 „…miasto Ozorków zawdzięcza powstanie swoje rozwojowi tkactwa ręcznego…” – APŁęczyca, AM Ozorkowa, sygn. 8, k. 1. 233 APŁowicz, AM Łowicza, Księga posiedzeń Rady Miejskiej Łowicza, sygn. 761, k. 94-95; M. Wojtylak, Jeszcze o pelikanach, „Nowy Łowiczanin”, r. 1990, nr 10 (5 X 1990), s. 2; tegoż, Oby wreszcie po wsze czasy, „Gazeta Łowicka”, r. 1994, nr 3 (30 XI 1994), s. 9; tegoż, O właściwy herb, „Nowy Łowiczanin”, r. 1994, nr 21 (21 X 1994), s. 6.


MSW. Podkreślił, że tylko te ośrodki, które uzyskają ministerialne potwierdzenie historyczności i poprawności herbów będą mogły w przyszłości umieszczać je na polach swoich pieczęci. Sekretarz magistratu rekomendował radnym zatwierdzenie herbu w wersji wykorzystywanej do 1933 r., czyli pelikana karmiącego pisklęta. Utrzymywał, iż przedłożony do ustanowienia herb powtarzał wyobrażenie pieczęci z XV w., co – jego zdaniem – było jednoznacznym dowodem historyczności godła. Wywód sekretarza miasta przekonał radnych Łowicza. W jednomyślnej uchwale zaakceptowali propozycje zgłoszone przez magistrat.

W dniu 19 czerwca 1933 r. odpis protokołu rady miejskiej Łowicza (z zapewne innymi załącznikami) wysłany został do wydziału powiatowego. To co dla radnych z Łowicza, czyli urzędowe potwierdzenie historyczności herbu miasta wydawało się czynnością administracyjną, dla ekspertów MSW i MWRiOP stało się problemem badawczym. Po wstępnej analizie wniosek z Łowicza został odrzucony. Z tego też powodu rada Łowicza ponownie dyskutowała nad herbem miejskim w 1937 r.234

W lutym 1937 r. z inicjatywy burmistrza Łowicza Antoniego Perzyny podjęte zostały „niezależne” badania nad herbem miasta235. Prowadził je dr Jan Wegner236. Jego opracowanie na temat herbu analizowane było podczas obrad rady 31 maja 1937 r.237 Z uwagi na treść uchwały możemy sądzić, iż badania Jana Wegnera przyczyniły się do popularyzacji zapomnianych godeł z okresu przedrozbiorowego. Pomimo wątpliwości zgłaszanych imiennie przez dwóch radnych nowa uchwała rady Łowicza na temat herbu została podjęta jednomyślnie. Radni przyjęli dwie wersje godła herbu Łowicza, a decyzję, która z nich przekształci się w pełnoprawny herb, pozostawili ekspertom heraldycznym MSW i MWRiOP. Kolejność opisów pozwala przyjąć, iż większą sympatią cieszyła się jednak wersja, która połączyła tradycję przedrozbiorowej pieczęci wójtowskiej (fot. nr III/24) i pruskiej pieczęci sądowej (fot. nr III/35) z obrazami z samorządowych pieczęci staropolskich oraz pruskich238 (fot. nr III/33, III/45, III/76). Być może radni pouczeni pismem ekspertów MWRiOP mieli świadomość wad godła miejskiego z 1. poł. XX w. i podejrzewali, że ich wybór zostanie ponownie oceniony negatywnie239. Z tego powodu wstępnie zaakceptowali też drugą wersję godła miejskiego, którą skopiowali z wyobrażeń samorządowych

234 W protokole obrad rady Łowicza z 31 maja 1937 r. odnajdujemy ślad ingerencji ekspertów MWRiOP w bieg postępowania. Protokolant odnotował powody, dla których rada miasta ponownie zastanawiała się nad symboliką miejską („…po zreferowaniu wniosku Zarządu Miejskiego w sprawie herbu miasta Łowicza, przedłożonego Radzie na skutek pisma Ministerstwa WR i OP…” – APŁowicz, AM Łowicza, Księga protokołów Rady Miejskiej Łowicza, sygn. 2739, k. 27. 235 M. Wojtylak, O właściwy herb..., s. 6. 236 Tegoż, Jeszcze o pelikanach..., s. 2. 237 APŁowicz, AM Łowicza, Księga protokołów Rady Miejskiej Łowicza, sygn. 2739, k. 28. 238 „…na przepisowej tarczy, koloru cynobru z obramowaniem żółtym, dwa pelikany, zwrócone do siebie grzbietami, koloru białego, dziób i kończyny złote, stojące w gnieździe koloru ciemno-zielonego obok każdego pelikana troje piskląt…” – APŁowicz, AM Łowicza, AM Łowicza, Księga protokołów Rady Miejskiej Łowicza, sygn. 2739, k. 28; M. Wojtylak, O właściwy herb..., s. 6. 239 „…o ile Ministerstwo nie wyrazi zgody na ustalony herb według powyższego opisu, Rada Miejska uchwala wprowadzić herb miasta Łowicza wyrażający…” – APŁowicz, AM Łowicza, Księga proto-kołów Rady Miejskiej Łowicza, sygn. 2739, k. 28.


pieczęci przedrozbiorowych i z pruskiego stempla magistrackiego240 (fot. nr III/33). Zapewne szybko po przyjęciu uchwały wniosek o zatwierdzenie herbu Łowicza wraz z załącznikami przesłany został do MSW. Możemy sądzić, iż jedyną przeszkodą, która uniemożliwiła pozytywne rozwiązanie tej sprawy był wybuch wojny.

Postępowanie ekspertów heraldycznych MSW i MWRiOP w obliczu trzech wykluczających się tradycji heraldycznych miasta odtworzyć możemy na podstawie szczątkowo zachowanych informacji związanych z postępowaniem w sprawie herbu Kutna241. Władze miejskie Kutna wystąpiły 30 listopada 1932 r. do MSW z prośbą o zatwierdzenie historycznego herbu miejskiego z dwoma lwami i sękatym pniem242. Przypuszczamy, iż za pomocą odcisków stempli z okresu okupacji niemieckiej (fot. nr III/92) i odbitek pieczęci używanej w dwudziestoleciu międzywojennym władze miejskie usiłowały przekonać znawców z MWRiOP do kutnowskich lwów.

Z MSW i z MWRiOP nadeszła odpowiedź negatywna. Wniosek władz Kutna z 30 listopada 1932 r. upadł ponieważ eksperci MWRiOP uznali, iż godło miasta wyprowadzone zostało z błędnej podstawy źródłowej. Stwierdzili, że proponowany symbol nie nawiązywał do tradycji średniowiecznej. Eksperci zwrócili także uwagę, iż w rozważaniach herbowych pominięty został znak miasta zatwierdzony przez Stanisława Augusta w 1766 r. i wykorzystywany w 2. poł. XVIII oraz w XIX w. (fot. nr III/31-32, III/42). W 1937 r. władze Kutna poprosiły Witolda Suchodolskiego, dyrektora archiwów państwowych o wyrażenie opinii na temat różnych odmian herbów kutnowskich. Ekspert uznał, iż poprawnym rozwiązaniem będzie przyjęcie herbu w postaci znanej z przywileju lokacyjnego z 1766 r.243

W dniu 5 marca 1938 r. rada Kutna ponownie ustanowiła herb. Tym razem radni uznali, iż godło herbu będzie nawiązywało do wyobrażenia średniowiecznej pieczęci miejskiej. Pole tarczy wypełniły dwa wspięte i zwrócone ku sobie dziki rozdzielone ostrzewem. Przywołana uchwała rady miejskiej zawierała rozwiązanie sformułowane na wypadek odrzucenia projektu z dzikami. Samorząd Kutna ubiegał się o herb z dzikami, ale wyrażał zgodę na przyjęcie godła ze św. Wawrzyńcem. Decyzję podjąć mieli eksperci MWRiOP. Wniosek z Kutna przesłano do Warszawy bardzo późno. Do wybuchu wojny nie został on już rozpatrzony.

Nasza wiedza o postępowaniach heraldycznych z lat 1933-1939 w dalszym ciągu jest niepełna. Mało wiemy o czynnościach podjętych przez samorządy Pyzdr, 240 „…na przepisowej tarczy koloru cynobru z obramowaniem żółtym, dwa pelikany zwrócone do siebie grzbietami, koloru białego, dziób i kończyny złote, z wystającymi ponad nimi kwiatkami koloru niebieskiego na łodydze zielonej…” – APŁowicz, AM Łowicza, Księga protokołów Rady Miejskiej Łowicza, sygn. 2739, k. 28-29; M. Wojtylak, O właściwy herb..., s. 6. 241 Opis czynności podejmowanych w Kutnie w 1938 r. znany jest z kopii protokołów ze zbiorów prywatnych – R. Rosin, Kutno i okoliczne miejscowości do 2. poł. XVI w., [w:] Kutno. Dzieje miasta, pod red. R. Rosina, Warszawa-Łódź 1984 , s. 44; O pieczęciach i herbach miejskich Kutna – T. Klepa, Herb miasta Kutna, „Tygodnik Kutnowski”, r. 1922, r. V, nr 51, s. 4; S. K. Kuczyński, Spór o herb Kutna, „Tygodnik Płocki”, r. 1985, nr 50, s. 4; J. Leśniewska, „…który to Ekstrakt Kontraktu pieczęcią Miejską utwierdzony podpisuję…”. Zapomniana pieczęć miasta Kutna ze św. Wawrzyńcem 1766-1811 – www.archiwa.net. 242 H. Lesiak, Kutno w latach 1927-1939. Na podstawie lokalnej prasy, Kutno 1995, s. 253. 243 Tamże.


Stawiszyna, Uniejowa i Zagórowa. O działaniach zarządu miejskiego w Pyzdrach wiemy tylko, że zostały podjęte, a ich celem było przywrócenie „właściwego herbu miasta”244. Władze Stawiszyna wystąpiły do MSW o zatwierdzenie herbu, który został odtworzony na podstawie dokumentu cechowego z XVIII w.245 Zarząd miejski w Uniejowie wystąpił do MSW i MWRiOP z prośbą o uznanie herbu. Podstawą źródłową wniosku uniejowskiego był odrys szesnastowiecznej pieczęci miejskiej246. Sporządzili go archiwiści z AGAD na podstawie odcisku pod dokumentem z 1553 r. Źródło przechowywane było w zespole „Skarbowe oddz. 68, ks. 2”.

Niewiele więcej wiemy o poczynaniach heraldycznych podjętych przez władze Zagórowa. W dniu 12 kwietnia 1933 r. z magistratu (zarządu miasta) wysłane zostały do wydziału powiatowego w Koninie odciski łacińskiej pieczęci miejskiej z datą 1622. Znamy też dokładny opis herbu Zagórowa sporządzony językiem trudnym do zrozumienia. Winić za to należy formę, w której znalazł się on w naszym posiadaniu. Dziwna polszczyzna opisu herbu247 jest konsekwencją dwukrotnego tłumaczenia oryginału. Podejrzewamy, że oryginalny opis przygotowany został w 1933 r. w celu udowodnienia historyczności herbu. Wiemy, że opis ten w 1937 r. trafił do archiwum miejskiego w Łodzi skąd wysłano go do Mariana Gumowskiego (zob. s. III/252-253). W dniu 30 października 1942 r. polski tekst opisu herbu przetłumaczony został na język niemiecki z inspiracji (?) Artura Kaisera248, urzędnika hitlerowskiego zarządu miejskiego Zagórowa. Ponownie na polski przełożyła go 4 sierpnia 1946 r. Luiza Ludwig. Dwie translacje tekstu świadczą o ciągłym zainteresowaniu herbem miasta. Tłumaczenie na niemiecki z 1942 r. dowodzi, iż hitlerowski zarząd Zagórowa kompletował dokumenty, które doprowadzić mogły do zatwierdzenia herbu miasta w zgodzie z procedurami III Rzeszy. Natomiast praca Luizy Ludwig świadczy, iż po zakończeniu II wojny światowej władze Zagórowa usiłowały dokończyć procedurę zatwierdzenia herbu, którą przerwał wybuch wojny w 1939 r.

Herby miast II Rzeczypospolitej wykorzystywane były głównie jako obrazy napieczętne przez rady miejskie (organy stanowiące w miastach) i magistraty lub

244 APŁódź, AMŁódź, sygn. 38, k. 33. 245 Tamże, k. 43. 246 Tamże, k. 52, 56. 247 Za próbę blazonowania posłuży opis tarczy i korony herbowej. Podczas edycji opisu usunięte zostały błędy ortograficzne – „…tarcza herbowa jest zasadniczo owalna. Jednakże przy połączeniu osnowy z bokami, znajdują się ozdoby w formie łuków, skierowane ku środkowi tarczy. Cięciwy łuków są 2-3/4 razy mniejsze aniżeli połowa osnowy. Boki z wierzchołkiem tarczy są połączone za pomocą tych samych łuków jak w dolnej części jednocześnie z prostokątnymi wcięciami znajdującymi się powyżej łuków są one tak głębokie jak wcięcia i na wpół tak wysokie jak cięciwy łuków. Wierzchołek tarczy jest zrobiony z dwóch wygiętych części, które są podobne do litery S. Wygięcia są dość znaczne. Części te są połączone z wygiętym do góry łukiem o prostej cięciwie jak ta, która łączy osnowę tarczy z bokami… U góry tarczy znajduje się korona z pięcioma równoramiennymi krzyżami, z których trzy środkowe są zupełnie widoczne, natomiast dwa na krańcach mają tylko wewnętrzne, boczne ramiona. Na nasadzie korony widoczne są prostokątne ozdoby w formie łączonych linii, z których górne pionowe znajdują się pod krzyżami korony…” – kopia dokumentu przekazana przez władze Zagórowa. 248 Zwracamy uwagę na podobieństwo nazwiska urzędnika przywołanego w dokumentacji miejskiej z Arturem Greiserem, namiestnikiem Kraju Warty.


zarządy miejskie (organy zarządzające w miastach), a także przez agendy samorządu miejskiego (np. wydziały miejskie). Samorząd, czyli dysponent herbu miał prawo do wydawania pozwoleń (koncesji) na stosowanie znaku miejskiego przez instytucje działające w granicach miasta. Zasady udzielania takich zezwoleń określały przepisy prawa249, a także interpretacje tychże przeprowadzane przez ekspertów z MSW. Interpretacje w formie okólników rozsyłane były drogą służbową do burmistrzów i prezydentów miast250. Znamy np. treść okólnika „w przedmiocie zezwolenia na używanie herbów miast przez osoby i instytucje prywatne”, który wydany został przez pracowników MSW 28 listopada 1928 r. W tym przypadku mówić możemy o wykładni grudniowego rozporządzenia prezydenckiego z 1927 r.

Według przywołanego okólnika z listopada 1928 r. używanie herbów miejskich przez osoby i instytucje prywatne było możliwe, choć powinno być poprzedzone zgodą władzy do tego powołanej. Po tym ogólnym stwierdzeniu w piśmie MSW zawarty został instruktaż, w jaki sposób w magistratach należało analizować wnioski o „użyczenie” herbu. Dla eksperta MSW najistotniejszą przesłanką, którą należało bezwzględnie sprawdzić przed wydaniem pozwolenia, był „interes publiczny”. Jeśli tenże – według uznania samorządu miejskiego – nie był zagrożony, to należało wyrazić zgodę na wykorzystywanie herbu. Według ekspertów z MSW organem władnym do wydania pozwolenia na korzystanie z herbu miasta była rada miejska251. W omawianym tu piśmie MSW odnajdujemy akapit, który teoretycznie powinien (przynajmniej w 1928 r.) skutecznie wykluczyć stosowanie procedury „użyczania” herbów miejskich. Autor okólnika wskazywał, iż postępowanie o „użyczenie” herbu prowadzić można tylko z herbami używanymi legalnie, czyli zaakceptowanymi przez ekspertów MSW i MWRiOP i opisanymi w decyzjach MSW.

Zakres stosowania herbów miejskich w II Rzeczypospolitej był szeroki (oznaki, plakietki pamiątkowe, sztandary, tableau). Rozpoznanie wszystkich jego funkcji oraz miejsc manifestowania wymaga oddzielnych badań. Tu chcemy zwrócić uwagę tylko na jeden przykład.

Wiemy, że wojewoda łódzki 25 czerwca 1936 r. podjął decyzję w sprawie umundurowania „funkcjonariuszy niższych samorządu terytorialnego”252. Dużą część regulacji stanowił opis stroju służbowego woźnych i szoferów zatrudnianych przez wydziały powiatowe, zarządy miast wydzielonych oraz przez zarządy miejskie miast niewydzielonych. Dwa akapity dokumentu z czerwca 1936 r. poświęcone zostały 249 „…zezwoleń na… używanie herbów miejskich udziela właściwa gmina miejska za zgodą wojewody, a jeśli chodzi o miasto stołeczne Warszawę – za zgodą Ministra Spraw Wewnętrznych. Zezwolenie to może być cofnięte na podstawie uchwały rady miejskiej, zatwierdzonej przez wojewodę, a jeśli chodzi o miasto stołeczne Warszawę – przez Ministra Spraw Wewnętrznych…” – „Dziennik Ustaw RP”, r. 1927, nr 115, poz. 980, art. 21. 250 APŁódź, WPŁódzki, sygn. 1530, k. 51. 251 Władze państwowe nie zamierzały definiować tych okoliczności, które mogły mieć wpływ na podejmowanie decyzji w sprawie „użyczenia” herbu miejskiego. W MSW uznano, iż przyczyny, dla których zgoda mogła być wydana, jak również okoliczności wstrzymujące ją, będą „mnogie i rozmaite”. W takich okolicznościach jedynie wyczucie oraz wiedza władzy lokalnej prowadzić mogły do podjęcia słusznej decyzji – APŁódź, WPŁódzki, sygn. 1530, k. 51. 252 APŁódź, UWŁódzki, sygn. 104, k. 225.


symbolom, za pomocą których można było zidentyfikować pracodawcę urzędników. Wiemy, że na czapkach, kołnierzach kurtek i na płaszczach umieszczany miał być „monogram z literami WŁ z białego metalu”. Wskazywał on na województwo łódzkie. Taką oznakę zobowiązani byli nosić urzędnicy tych samorządów, którym nie udało się uzyskać pozytywnej opinii ekspertów heraldycznych MSW i MWRiOP na temat ich herbów. W tych powiatach lub w miastach, w których procedura opiniowania herbu została zakończona pomyślnie woźni oraz kierowcy mogli nosić mundury oznaczone właściwym herbem powiatowym lub herbem miejskim253.

Wiemy też, że pismem z 11 stycznia 1936 r. wicestarosta powiatu kaliskiego zwrócił się z prośbą do urzędu wojewódzkiego w Łodzi o zatwierdzenie wzoru stroju pracowników samorządowych powiatu kaliskiego254. We wniosku zobaczyć możemy m. in. rysunek guzika. Na powierzchni projektowanego guzika umieszczona została szachownica utworzona z kamieni ciemnych i jasnych oraz ciemna głowa wołu z kolcem w nozdrzach. Pracownicy samorządowi powiatu kaliskiego otrzymać mieli stroje ozdobione przedrozbiorowym godłem ziemi kaliskiej.

253 „…W przypadku posiadania przez samorządy terytorialne lub miasta herbów zatwierdzonych lub też nadanych przez MSW, herby te wykonane w metalu białym (ażurowo) zamiast liter WŁ mogą być używane…” – APŁódź, UWŁódzki, sygn. 104, k. 225. 254 APŁódź, UWŁódzki, sygn. 104, k. 221.

Pieczęcie miast w okresie okupacji hitlerowskiej (1939-1945)

o zakończeniu działań wojennych, a prowadzonych na ziemiach polskich we wrześniu oraz na pocz. października 1939 r. i po przejęciu kontroli nad częścią

ziem polskich przez administrację hitlerowską, przywódcy III Rzeszy przeprowadzili reorganizację podbitego terytorium. Decyzja o nowym podziale administracyjnym wydana została 9 listopada 1939 r.1 Część ziem Polski centralnej włączono w skład III Rzeszy. Uwaga ta dotyczy dużego fragmentu przedwojennego województwa łódzkiego, który wcielono w granice tzw. Kraju Warty (Reichsgau Warteland)2. Na terenie hitlerowskich Niemiec znalazły się m. in. powiaty brzeziński (część), łaski, łęczycki, łódzki (część), piotrkowski (część), radomszczański (część), sieradzki oraz wieluński z miastami Aleksandrowem, Bełchatowem, Brzezinami, Konstantynowem, Łaskiem, Łęczycą, Łodzią, Ozorkowem, Pabianicami, Praszką, Rudą Pabianicką, Sieradzem, Strykowem, Szadkiem, Tuszynem, Wartą, Wieluniem, Wieruszowem, Zduńską Wolą, Złoczewem i Zgierzem. Dla precyzji rozważań warto wspomnieć, iż powiat kutnowski (również włączony do Kraju Wart) z Kutnem, Krośniewicami oraz Żychlinem w chwili wybuchu wojny należał do województwa łódzkiego w jego kształcie z 1938/1939 r.

Niektóre obszary przedwojennego województwa łódzkiego związane zostały z Generalną Gubernią (Generalgouvermement)3. Do dystryktów Generalnej Guberni włączono powiaty (lub ich części) brzeziński (część), łódzki (część), piotrkowski (część), radomszczański (część) z miastami Głownem, Koniecpolem, Piotrkowem, Radomskiem oraz Sulejowem. Do tychże dodać należy Białą Rawską, Łowicz, Nowe Miasto, Rawę Mazowiecką i Skierniewice, które w 1939 r. wchodziły w skład powiatów łowickiego, rawsko-mazowieckiego oraz skierniewickiego, a te obszary należały do województwa łódzkiego w granicach z 1938/1939 r.

Ziemie wcielone do III Rzeszy poddane zostały „regermanizacji”, czyli polityce zmierzającej do usunięcia śladów władztwa polskiego. Polskie nazwy miejscowości zastępowano określeniami niemieckimi. W niektórych przypadkach tworzono nowe określenia, a w innych posługiwano się niemiecką formą polskiej nazwy. Polityka „regeramanizacji” obszarów polskich, a włączonych do Kraju Warty wymagała od nowych władz, aby te przyjrzały się także herbom miejskim i usunęły z nich treści godzące w nowy ład polityczny.

Podstawy prawne regulujące proces tworzenia, zatwierdzania, a następie wykorzystywania herbów i pieczęci miejskich w III Rzeszy objaśniają publikacje4

1 M. Bandurka, Zmiany administracyjne i terytorialne ziem województwa łódzkiego w XIX i XX wieku, Łódź 1995, s. 106. 2 Tamże, s. 107. 3 Tamże. 4 B. Możejko, B. Śliwiński, Herby miast powiatów Województwa Pomorskiego, t. I, Gdańsk 2000, s. 22-23; A. Gut, Prawne podstawy funkcjonowania pruskie heraldyki samorządowej w latach 1918-1939, „Czasopismo Prawno-Historyczne”, 2003, t. LV, z. 2, s. 273-284; tejże, Herby powiatów i gmin w pro-wincji pomorze w okresie międzywojennym, Szczecin 2005, s. 14-21.

P

Pieczęcie miast w okresie okupacji hitlerowskiej (1939-1945) 289

Beaty Możejko i Błażeja Śliwińskiego oraz Agnieszki Gut. Normy prawe III Rzeszy gwarantowały samorządom prawo do posługiwania się własnymi herbami, ale zatwierdzonymi przez namiestnika Rzeszy (w Prusach nadprezydenta) właściwego terytorialnie. Udział namiestników (nadprezydentów) w postępowaniu heraldycznym jednoznacznie określały regulacje prawne z 1935 r. Namiestnicy (nadprezydenci) otrzymali uprawnienia do ustanawiania herbów gminnych i miejskich. O herbach powiatów decydowała zaś rada ministrów. Przed podjęciem decyzji namiestnik (nadprezydent) zobowiązany był do poznania racji wnioskujących, wsłuchiwał się też w opinie znawców (heraldyków i historyków prowincjonalnych oraz berlińskich). Analizował także, czy przedłożone propozycje służą celom państwa. Rozstrzygał, czy znaki są poprawne politycznie. Procedura ustanawiania herbu trwała zazwyczaj od dwóch do trzech lat.

W miastach włączonych do III Rzeszy, a związanych do września 1939 r. z województwem łódzkim hitlerowskie władze miejskie przejmowały, zmieniały lub tworzyły od nowa herby miejskie5. Jedynie dla Łodzi, a faktycznie dla Litzmannstadt dysponujemy dokładnymi danymi, które pozwalają na odtworzenie całej procedury urzędniczej prowadzonej w celu ustanowienia nowego herbu miejskiego. Przypadek herbu Litzmannstadt był szczególny. Znak stworzono od podstaw oraz nadano mu jednoznacznie narodowo-socjalistyczny charakter. W pozostałych miastach godła były zmieniane tak, aby usunąć z nich symbole polskości. Otwarte pozostaje pytanie, czy hitlerowskie zarządy Aleksandrowa, Brzezin, Zgierza, a także innych miast Kraju Warty przeprowadziły pełne postępowanie urzędowe w sprawach swoich herbów miejskich.

Prawo do posługiwania się własnymi herbami samorządowymi w III Rzeszy wynikało z niemieckiej tradycji heraldycznej oraz z ustaw o samorządach miejskim, gminnym oraz powiatowym. Herb samorządowy w III Rzeszy nie był symbolem autonomicznych uprawnień władz lokalnych. Władza w hitlerowskim mieście skupiona była w osobie nadburmistrza (Oberbürgermeister) mianowanego przez namiestnika. Rady miejskie również nie dysponowały realną władzą6.

Niemieckie rozwiązania prawne opisujące stosowanie herbów samorządowych oraz godła państwowego na pieczęciach służbowych władz miejskich przypominały

5 Znamy mapę ścienną Reichsgau Warteland z bogatą oprawą rysunkową, w tym także heraldyczną – Muzeum w Wieluniu. Na jej podstawie stworzone zostały pocztówki, o których wspominał Piotr Bokota (P. Bokota, Heraldyka miast powiatowych Rejencji Inowrocławskiej w latach 1939-1945, [w:] He-raldyka polska w okresie II wojny światowej (1939-1945). Materiały sesji naukowej Włocławek 14-15 października 2004 roku, pod red. S. K. Kuczyńskiego,Włocławek 2005, s. 148). Wzdłuż wschodniej granicy Kraju Warty ułożone zostały herby Poznania (Posen), Łodzi (Litzmannstadt), Inowrocławia (Hohensaltza), Kalisza (Kalisch), Gniezna (Gnesnen) i Włocławka (Leslau). Oprócz herbu Łodzi, który był znakiem zaprojektowanym od podstaw, wszystkie pozostałe herby miejskie nawiązywały do symboliki wcześniejszej. Do Orła Białego Gniezna dodane zostały gałązki dębowe, a do wież obronnych Inowrocławia orzeł w stylizacji hitlerowskiej i swastyka. Hitlerowski Poznań posługiwał się herbem małym, Kalisz używał niezmienionej formy godła przedrozbiorowego. Z historycznego herbu Włocławka usunięto infułę z wieży środkowej i zastąpiono ją zwykłym dachem. 6 P. Bokota, Heraldyka miast powiatowych Rejencji Inowrocławskiej…, s. 142.


regulacje przyjęte w II Rzeczypospolitej rozporządzeniem grudniowym z 1927 r.7 (zob. s. III/233). Gmina niemiecka, która posiadała herb urzędowo zatwierdzony, mogła się nim posługiwać w przestrzeni publicznej, czyli mogła umieszczać go na własnych pieczęciach służbowych. Władze samorządowe tych miejscowości oraz powiatów, które takich znaków nie miały, zobowiązane zostały do pieczętowania dokumentów pieczęciami z godłem państwowym8. Stemplem z hitlerowskim orłem trzymającym w szponach wieniec dębowy ze swastyką posługiwał się w 1942 r. np. burmistrz Wielunia9 (fot. nr III/99).

W miastach polskich, a włączonych w skład Generalnej Guberni sposób użycia pieczęci urzędowych regulowało „Rozporządzenie o używaniu pieczęci służbowych w Generalnym Gubernatorstwie”. Wydał je gubernator Hans Frank we wrześniu 1941 r.10 Gubernator warunkowo dopuścił do dalszego wykorzystywania pieczęcie m. in. gminne „dotąd używane”. Zgodę na ich stosowanie wydawał sekretarz stanu rządu Generalnej Guberni na wniosek zainteresowanych. Zaakceptowane mogły być tylko takie pieczęcie, które nie zawierały symboli „byłego państwa polskiego”11. Drugi warunek udzielenia zgody związany był z funkcjonowaniem niemieckich pieczęci służbowych. Jeśli instytucja polska z obszaru Generalnej Guberni mogła posługiwać się niemiecką pieczęcią służbową, to taka pieczęć powinna być dla niej wykonana.

Nasze obserwacje skoncentrowane zostały na sfragistyce miast województwa łódzkiego, które włączone zostały do III Rzeszy w listopadzie 1939 r. Narrację na temat pieczęci miast oraz herbów występujących na ich polach podzielimy na dwie części. W pierwszej omówimy symbolikę przejętą przez Niemców po władzach polskich, a w drugiej przedstawimy godła wykreowane od nowa przez administrację hitlerowską. Zebrane materiały pozwalają kompetentnie, choć z różnym stopniem dokładności przedstawić okupacyjne dzieje polskich herbów Aleksandrowa, Brzezin, Łęczycy oraz Zgierza. Poznaliśmy także okoliczności stworzenia nowego herbu okupacyjnej Łodzi. Otwarte pozostaje w dalszym ciągu pytanie o symbole innych 7 Należy sprawdzić, czy rozporządzenie prezydenta Rzeczypospolitej z grudnia 1927 r. było wynikiem polskich poszukiwań oryginalnych rozwiązań prawnych, czy też sięgnięto po wzorzec niemiecki. 8 Symbole państwowe III Rzeszy (tj. orzeł pruski, orzeł III Rzeszy, swastyka), a obecne na pieczęciach służbowych (także na pieczęciach władz miejskich) w zgodzie z wówczas obowiązującym prawem nie powinny współtworzyć godeł herbowych jednostek samorządowych. 9 Muzeum w Wieluniu. 10 „Verordungsblatt für das Generalgouvernement | Dziennik Rozporządzeń dla Generalnego Gubernatorstwa”, 1941, nr 88 (20 września 1941 r.), rozdział 4, paragraf 7; K. Dorcz, Sfragistyka urzędowa na terenie powiatu koneckiego w latach 1939-1945, [w:] Heraldyka polska w okresie II wojny światowej (1939-1945). Materiały sesji naukowej Włocławek 14-15 października 2004 roku, pod red. S. K. Kuczyńskiego, Włocławek 2005, s. 154, 160. 11 Wiemy, że urząd zaopatrzenia zarządu miejskiego w Piotrkowie posługiwał się w 1944 r. pieczęcią, której wyobrażenie tworzyła wolnostojąca budowla z trzema wieżami i zapewne z literą P w otwartym przejeździe – Muzeum w Piotrkowie, sygn. MP-H/450. Wyobrażenie pieczęci nawiązywało do herbu miasta z okresu II Rzeczypospolitej, a dokładnie do znaku sprzed maja 1939 r. Zwraca uwagę brak Orła Białego nad środkową wieżą, który zawsze występował w tej wersji herbu Piotrkowa. Na pieczęci okupacyjnego zarządu miejskiego Warszawy godło miejskie, czyli syrenka warszawska umieszczone został bez widocznych korekt – Muzeum w Zgierzu.


ośrodków. W zespołach akt oraz dokumentów, które poddaliśmy obserwacji, nie natrafiliśmy na przydatne informacje.

Hitlerowskie władze miejskie Aleksandrowa przejęły herb miasta z 1936 r. (zob. s. III/269-271). Wykorzystywały go np. na polu pieczęci burmistrzowskiej12. Dzięki nazwie jednostki administracyjnej, tj. powiatu, a użytej w tekście legendy, możemy wskazać datę wykonania typariusza. Stało się to po 11 kwietnia 1940 r., czyli po urzędowym przemianowaniu Łodzi na Litzmannstadt. Odcisk wykonany tym tłokiem aleksandrowskim pochodził z dokumentu z 22 maja 1940 r.13 W latach okupacji hitlerowskiej czarno-biały nagłówkowy herb Aleksandrowa zdobił miejskie druki urzędowe14.

Otwarte pozostaje pytanie o kolorystykę zawłaszczonego symbolu. Wątpić należy, że pozostawiono barwy z ministerialnego nadania herbu (1936 r.), choć przykład Gniezna pokazuje, że było to możliwe. Bardziej prawdopodobne wydaje się to, że w latach 1939-1940 przywrócono barwy dziewiętnastowieczne lub nadano tarczy i godłu herbowemu kolory nawiązujące do herbu Litzmannstadt. Nie możemy także wykluczyć innego rozwiązania.

Nie potrafimy stwierdzić, czy pieczęć burmistrzowska z herbem Aleksandrowa wykorzystywana była do stycznia 1945 r. Wiemy natomiast, że w 1943 r. dokumenty władz Aleksandrowa uwierzytelniane były za pomocą odcisków pieczęci z godłem hitlerowskim. Jedna z nich otrzymała legendę z polską nazwą miejscowości, a druga z niemiecką, tj. Wirkheim. Występowanie w tym samym czasie pieczęci z nazwą polską i pieczęci z nazwą niemiecką nie pozwala na wykorzystanie nazewnictwa15 do wytłumaczenie okoliczności ewentualnego porzucenia herbu z 1936 r. Być może w 1943 r. zakończony został proces opiniowania herbu Aleksandrowa i eksperci hitlerowskich placówek badawczych uznali, iż mur miejski i litera A w niewłaściwy sposób identyfikuję Wirkheim.

Okupacyjne władze miejskie Brzezin przejęły dawny herb miejski w stylizacji wykorzystywanej przez magistrat przed wrześniem 1939 r.16 Nie udało się – jak dotąd – odnaleźć herbowej pieczęci okupacyjnych władz Brzezin, ale jesteśmy przekonani, iż doszło do zawłaszczenia znaku przedwojennego. Przekonanie to opieramy na ikonografii projektu łańcucha nadburmistrza Litzmannstadt z 1941 r. (zob. s. III/295). Dużą plakietkę z barwnym herbem Litzmannsatdt z ogniwami łańcucha łączyło koło z wyobrażeniem lwa trzymającego historyczny herb Brzezin, tj. tarczę z budowlą wolnostojącą o trzech wieżach nakrytych spiczastymi dachami i bramą zamkniętą kratą. Obok lwa umieszczono datę 24 XI 1914. Lew nawiązywał do okupacyjnej nazwy Brzezin, tj. Löwenstadt nadanej przez namiestnika Artura

12 Der Bürgermeister der Stadt Aleksandrow kreis Litzmannstadt. 13 APŁódź, AM Aleksandrowa, sygn. 985, bez paginacji. 14 Tamże, sygn. 976, k. 16. 15 Część godła Aleksandrowa (litera A) pozostawała w ścisłym związku z polską nazwą miejscowości. Jej zmiana powodowała, iż taki znak miejski tracił istotny element swojego komunikatu. 16 M. Adamczewski, Pieczęcie i herb, [w:] Brzeziny. Dzieje miasta do 1995 roku, pod red. K. Badziaka, Łódź-Brzeziny 1997, s. 501.


Greisera w kwietniu 1940 r.17 Nazwę Löwenstadt wyprowadzono z przydomka, który otrzymał generał Karl Litzmann po bitwie pod Brzezinami18. Uderzenie wojsk niemieckich na Brzeziny (kierowane przez generała Karla Litzmanna) rozpoczęło się późnym wieczorem 23 listopada 1914 r. i zakończyło sukcesem. Oddziały rosyjskie poniosły starty, a Brzeziny opanowały wojska niemieckie.

Pieczęcią z historycznym herbem miasta, ale w złej i zbarbaryzowanej stylizacji posługiwały się hitlerowskie władze Łęczycy (Lentschütz)19. Współczesne badania nad okupacyjnymi pieczęciami miejskimi Łęczycy utrudnia (właściwie wyklucza) stan zachowania i rozpoznania źródeł. Uległy one zniszczeniu i rozproszeniu. Jedyny odcisk odnotowany przez literaturę przedmiotu pochodził ze zbiorów prywatnych. Pieczęci tej użyto do uwierzytelnienia pokwitowania z 6 maja 1940 r.

Herb Zgierza z 1936 r. (zob. s. III/266-267) po korekcie polegającej na zmianie barw20 oraz – co zrozumiałe – po usunięciu Orła Białego z przejazdu bramy, wykorzystywany był przez hitlerowskie władze Zgierza21. Wyobrażenie jego godła (w bardzo poprawnej stylizacji heraldycznej) umieszczone zostało nad wejściem do ratusza (przebudowanego przez hitlerowców) tuż obok propagandowego napisu Ein Volk, ein Reich, ein Führer22 (fot. nr III/100).

Charakterystyczne godło Zgierza z 1936 r. na tarczy francuskiej nowożytnej dostrzec możemy na kilku pieczęciach miejskich hitlerowskiego Zgierza, a później hitlerowskiego Görnau23. Od sierpnia do września 1940 r. załączniki do tzw. ksiąg familijnych pieczętowane były pieczęcią miejskiego komisarza Zgierza24. Od lipca 1941 r. aneksy do aktów małżeństw zgierskiego USC uwierzytelniały odciski pieczęci miejskiej Zgierza25. Z numeracji stempli (cyfry na polach pieczęci) wynika, iż w użyciu w tym samym czasie znajdowało się przynajmniej siedem identycznych tłoków. Na trzy lata przed zmianą nazwy miasta wykonano pieczęć dla zarządu

17 C. Jabłoński, Lata okupacji hitlerowskiej w Brzezinach 1939-1945, [w:] Brzeziny. Dzieje miasta do 1995 roku, pod red. K. Badziaka, Łódź-Brzeziny 1997, s. 379. 18 K. Woźniak, Brzeziny w czasach zaborów. Wobec wydarzeń politycznych, [w:] Brzeziny. Dzieje miasta do 1995 roku, pod red. K. Badziaka, Łódź-Brzeziny 1997, s. 274. 19 S. K. Kuczyński, Pieczęcie i herby miasta Łęczycy oraz ziemi łęczyckiej, Łęczyca 1984, s. 23, nr I/32. 20 Zmiana kolorystyki herbu Zgierza z 1936 r. przez hitlerowskie władze okupacyjne wydaje się oczywista. W herbie miasta z 1936 r. dominowały polskie barwy narodowe. Ujawnione pieczęcie okupacyjnych władz Zgierza nie zostały wyposażone w oznaczenia (szrafowanie) pozwalające nam na ustalenie kolorystyki herbu z lat 1939/1940-1945. Starsi mieszkańcy Zgierza utrzymują, iż podczas okupacji hitlerowskiej tarcza herbu miejskiego Zgierza zabarwiona została na kolor niebieski (błękitny), a godło, czyli budowla wolnostojąca na złoto. Jeśli opowieść ta zawiera prawdziwe dane, to być może kolorystyka herbu zgierskiego nawiązywała do symboliki Litzmannstadt, czyli do siedziby powiatu. Znamy prezentacje herbu Zgierza z 1921 r., w których pole tarczy też było błękitne. 21 M. Adamczewski, Pieczęcie i herby miejskie Zgierza (XVI w.-1945 r.), „Prace i Materiały Muzeum Miasta Zgierza”, 2010, t. VII, s. 136-47. 22 Fotografie okupacyjnego Zgierza – Muzeum w Zgierzu. 23 Pieczęcie Görnau – kilka opieczętowanych dokumentów przynajmniej od października 1943 r. – APŁódź, AM Zgierza, sygn. 1402. 24 Der Stadtkommissar Zgierz – APŁódź, AM Zgierza, sygn. 1403, k. 13, 21, 31, 38, 48-49, 56, 64, 66, 74, 82-83, 92, 99-100, 107, 121, 159, 197. 25 Stadt Zgierz – APŁódź, AM Zgierza, sygn. 1402, k. 12, 26, 39, 48, 92.


Zgierza26. Znamy ją z odcisków na kartce na chleb z marca 1940 r. Powstał też stempel zgierskiej rzeźni (fot. nr III/101)27.

Po zmianie nazwy miasta na Görnau (maj 1943 r.28) wykonane zostały nowe herbowe tłoki pieczętne. Możemy je pogrupować według języka legendy. Pieczęcie z pierwszej grupy miał napis niemiecki STADT GÖRANU, a w uzupełnieniu polską nazwę Zgierz. Znamy odciski z tych stempli z lat 1943-194429. W drugiej grupie umieścimy te tłoki, które komunikowały się z odbiorcą za pomocą tylko języka niemieckiego. W urzędzie miejskim hitlerowskiego Zgierza wykorzystywano w tym samym czasie kilkanaście identycznych niemieckojęzycznych tłoków. Typariusze z niemiecką legendą stosowane były równolegle z pieczęcią dwujęzyczną30.

Zawłaszczenie przez hitlerowskie władze miejskie Zgierza symbolu z 1936 r. zadecydowało o wyparciu go z przestrzeni publicznej miasta po 17 stycznia 1945 r., czyli po wkroczenie wojsk radzieckich do Zgierza. Przywrócenie herbu miejskiego, a spopularyzowanego przez władze okupacyjne wkrótce po zakończeniu wojny było niewykonalne. W odczuciu dużej części mieszkańców Zgierza, którzy przeżyli okupację w mieście, herb z 1936 r. był znakiem hitlerowskim. Z tego też powodu na odbudowanym i przebudowanym ratuszu zgierskim po wojnie umieszczony został herb miasta ukształtowany w pierwszych latach II Rzeczypospolitej (zob. s. III/223-224). Właściwego herbu Zgierza nie przywrócono w 1991 r. podczas ustanawiania symboli odrodzonego samorządu miejskiego31, choć w tym przypadku wybór złej stylizacji spowodowany został ułomnością ówczesnej wiedzy źródłowej oraz wiarą w nieomylność Mariana Gumowskiego.

W wyniku dotychczasowych badań udało się nam ustalić podstawowe fakty z dziejów okupacyjnego herbu Łodzi32, tj. Litzmannstadt. Prace nad herbem podjęto dopiero po ustanowieniu nowej nazwy miasta (11 kwietnia 1940 r.33). Na wstępnym etapie poszukiwań właściwych odniesień symbolicznych uznano, iż znak miasta, które upamiętniało swą nazwą generała Karla Litzmanna, należy powiązać z herbem rodowym bohatera z 1914 r. (zob. s. III/292).

Niemieckie oraz hitlerowskie regulacje prawne określały procedury, których należało dochować podczas przejmowania herbu już istniejącego (np. szlacheckiego) przez samorząd miejski. Prawny dysponent znaku powinien wyrazić zgodę na wykorzystanie go w zupełnie nowej roli. Wiemy, że w latach trzydziestych XX w. 26 Stadtverwaltung Zgierz – Muzeum w Zgierzu. 27 Städtische Schlachthof Zgierz – Muzeum w Zgierzu. 28 B. Bejm, T. Bojanowski, Okupacja niemiecka, [w:] Zgierz. Dzieje miasta do 1988 roku, pod red. R. Rosina, Łódź-Zgierz 1995, s. 373. 29 APŁódź, AM Zgierza, sygn. 1402, k. 102, 114, 131, 143, 154, 163, 170; Muzeum w Zgierzu. 30 APŁódź, AM Zgierza, sygn. 1402, k. 116, 173. 31 Uchwała nr VIII/64/91 rady Zgierza z 31 stycznia 1991 r. 32 M. M. Blombergowa, O łódzkich zabytkach archeologicznych na konferencji w Berlinie, „Łódzkie Sprawozdania Archeologiczne”, 1999 (druk: 2000), t. V, s. 337-340; M. Adamczewski, Herb Łodzi w okresie II wojny światowej, [w:] Heraldyka polska w okresie II wojny światowej (1939-1945). Materiały sesji naukowej Włocławek 14-15 października 2004 roku, pod red. S. K. Kuczyńskiego, Wło-cławek 2005, s. 167-182. 33 M. Bandurka, Zmiany administracyjne i terytorialne…, s. 106.


prowadzone były prace nad ustanowieniem nowego herbu miejskiego Kargowej, miasta wielkopolskiego, ale należącego wówczas do Niemiec34. Pojawił się projekt, w którym głównym składnikiem godła był lew z herbu Unrugów z gałązką winogron w łapach. O zgodę na wykorzystanie lwa zwrócono się do spadkobierców Krzysztofa Unruga, założyciela miasta. W dokumentacji aktowej postępowania w sprawie herbu Kargowej zachowała się korespondencja ilustrująca to zagadnienie.

W dniu 23 lipca 1940 r. rotmistrz Litzmann (zapewne Karl Sigmund) otrzymał zaproszenie od nadburmistrza Litzmannsatdt doktora Mardera do udziału w pracach nad ustanowieniem herb dla miasta. Rotmistrz wyraził zainteresowanie problemem i obiecał, że odwiedzi Litzmannstadt 7 lub 8 września 1940 r.35 W dniu 24 września 1940 r. nadburmistrz Marder przekazał radzie miejskiej relację z przebiegu wizyty oficera36. Poinformował, że gość zostawił wzór herbu Litzmannów. Nadburmistrz Marder powiedział też, że wg zarządu nowy herb miasta powinien otrzymać barwy Litzmannów, tj. błękitną i złotą. Radni zaproponowali, aby o bohaterskim generale informowała – oprócz barw – także gwiazda z godła rodowego Litzmannów.

Pierwsze projekty hitlerowskiego herbu Łodzi zostały zaprezentowane radzie miejskiej 8 października 1940 r. Dotychczasowe kwerendy nie ujawniły ich wzorów. Przedłożone propozycje nie wzbudziły jednak zachwytu radnych. W dyskusji radni proponowali rozbudowanie godła. Sugerowali, aby gwiazdę Litzmannów połączyć z wrzecionami symbolizującymi przemysł Litzmannstadt.

W dniu 15 października 1940 r.37 na posiedzeniu rady miasta przedstawione zostały kolejne wzory herbu miejskiego i te zostały wstępnie zaakceptowane. Wiemy z późniejszych opisów zatwierdzonego herbu38, iż godłami wszystkich projektów uczyniono przedmiot nazywany wymiennie Flügelrad, Flügelkreuz lub Flügelhorn. W projektach z października 1940 r. nie znajdujemy żadnego odwołania do gwiazdy Litzmannów. Heraldyczną formą upamiętnienia bohatera spod Brzezin były tylko barwy tarczy (niebieska) oraz godła (złota). Radni po wstępnym zaakceptowaniu herbu zobowiązali zarząd miasta do wyjednania we „właściwych urzędach” zgody na posługiwanie się nowym symbolem.

Godło wprowadzone na pole tarczy herbu hitlerowskiej Łodzi nawiązywało do zdobienia glinianego naczynia powiązanego z kulturą łużycką. Naczynie znaleziono w 1936 r. w Białej w pobliżu Zgierza. Rozbita waza-urna aż do 1940 r. leżała w magazynach muzealnych w kawałkach. Program obrazowy wazy-urny z Białej (z uwagi na podobieństwo prehistorycznych znaków do narodowosocjalistycznej swastyki) uczynił z niej w nowych warunkach politycznych (okupacja hitlerowska) najcenniejszy eksponat muzeum prehistorycznego w Litzmannstadt (Museum für Vorgeschichte). Waza-urna została odrestaurowana, a następnie wystawiona na stałej ekspozycji. Jej kopie rozesłano do różnych placówek popularyzujących germańską

34 APZielona Góra, AM Kargowa, sygn. 11. 35 APŁódź, AM Łodzi, Stadtverwaltung, sygn. 28554, k. 125-127. 36 Tamże, sygn. 28548, k. 51. 37 Tamże, k. 65. 38 Tamże, sygn. 28551, k. 95.


wersję historii. Fotografie i odrysy naczynia publikowane były w codziennej prasie i specjalistycznych wydawnictwach. Waza-urna stała się wizytówką Litzmannstadt. Nie jesteśmy więc zaskoczeni, że podczas poszukiwania symbolu identyfikującego okupacyjną Łódź wykorzystano jej zdobienie.

Jeszcze przed nadejściem opinii znawców o walorach heraldycznych nowego herbu Litzmannstadt władze miasta przedstawiły projekt Arturowi Greiserowi, namiestnikowi Kraju Warty, a ten 23 marca 1941 r. wyraził się o nim z uznaniem39. Innego zdania o jakości godła byli niemieccy historycy i heraldycy z archiwum w Poznaniu. O reakcji zarządu miasta i rady Litzmannstadt na ich ustalenia wiemy z protokołu rady miejskiej z 10 czerwca 1941 r.40 Opinia z Poznania wywołała zdziwienie i sprzeciw. Radni zwrócili uwagę, iż „berliński urząd centralny” wydał wcześniej ustną pozytywną opinię. Radni zdecydowali też o podjęciu interwencji na ministerialnym szczeblu, aby (pomimo negatywnej opinii znawców) herb został zatwierdzony. Interwencja była skuteczna. W dniu 17 czerwca 1941 r. namiestnik Kraju Warty Artur Greiser nadał miastu nowy herb w formie „ein Flügelkreuz in Form Hakenkreuzes mit doppeltem Querbalken”41.

Herb Litzmannstadt wprowadzony został na pole okrągłej pieczęci miejskiej (fot. nr III/102) wykonanej zapewne wkrótce po urzędowym ustanowieniu znaku. Tłok tejże zastąpił pieczęcie z symboliką hitlerowsko-państwową komisarza Łodzi (grudzień 1939) i nadburmistrza Litzmannstadt42. Odciski pieczęci z nowym herbem miejskim odnajdujemy na dokumentach z lat 1942-194443. Dzięki cyfrom poniżej herbu miejskiego możemy określić minimalną liczbę identycznych pieczęci, które pozostawały w służbie kancelaryjnej hitlerowskiego zarządu miasta. Na jednym ze znanych nam odcisków odczytaliśmy liczbę czterdzieści jeden.

Okupacyjny herb Łodzi wykorzystywany był przez władze do promocji miasta i (z uwagi na jego formę) do propagowania ideologii narodowosocjalistycznej. Lista przedmiotów ozdobionych herbem jest długa. Umownie rozpocząć ją możemy od zastawy stołowej nadburmistrza Łodzi44, a zakończyć na tramwajach. Interesującym zabytkiem bezpośrednio związanym z herbem Litzmannstadt jest projekt łańcucha nadburmistrza45. Oprócz nowego herbu miejskiego przekaz ikonograficzny łańcucha tworzyły portrety Adolfa Hitlera i Karla Litzmanna, herb rodowy Litzmannów i orzeł III Rzeszy oraz kwiaty bawełny i czółenka tkackie.

39 A. K. Oberbürgermeister Ventzki verkündet Stadtwappen, „Litzmannstadter Zeitung”, 3 lipca 1941 r., s. 5. 40 APŁódź, AM Łodzi, Stadtverwaltung, sygn. 28551, k. 95. 41 Litzmannstadt, Litzmannstadt 1941, s. 4. 42 APŁódź, Zbiór tłoków pieczętnych, sygn. 8. 43 APŁódź, AM Aleksandrowa, sygn. 985 (liczne odciski); APŁódź, AM Łodzi, Stadtverwaltung, sygn. 28554, k. 166; APŁódź, AM Zgierza, sygn. 1402, k. 115. 44 Muzeum Historii Miasta Łodzi. 45 Tamże.

Pieczęcie miast w okresie od 1945 do 1950 roku

o wyparciu wojsk hitlerowskich i usunięciu niemieckiej administracji z obszaru Polski centralnej w styczniu 1945 r. nowe władze odtworzyły struktury państwa.

Odbudowane zostały urzędy w miastach i zorganizowano w nich kancelarie miejskie. Urzędników wyposażono w niezbędne rekwizyty, w tym także w pieczęcie. Nowa administracja tworzyła system rad narodowych. Władzę wykonawczą przejmowały tymczasowe zarządy, a po nich zarządy miejskie. Podstawą prawną funkcjonowania odtwarzanego państwa uczyniono konstytucję II Rzeczypospolitej z marca 1921 r.

Samorządy miejskie od stycznia 1945 r. funkcjonował w dawnej, czyli w przedwojennej formule prawnej, ale w zmienionych warunkach politycznych1. W sferze symbolicznej o ciągłości ich władzy mogła świadczyć sfragistyka. Nowe zarządy i rady niektórych miast przejmowały symbolikę sprzed września 1939 r. Obok samorządów miast wykorzystujących symbole z przedwojennej przeszłości funkcjonowały urzędy miejskie, które od pierwszych dni po wyparciu administracji hitlerowskiej posługiwały się Orłami Białymi bez korony. Kompleksowe kwerendy w dokumentacji wytworzonej przez miasta do 1950 r. powinny w przyszłości przynieść odpowiedź na pytanie o skalę stosowania znaków przedwojennych, a także o chronologię ich wypierania. Nie wiemy też, jak często Orły Białe bez korony, a używane w miastach w latach 1945-1950 były symbolami II Rzeczypospolitej przysposobionymi do nowych realiów. Sondażowo wykonane kwerendy ujawniają problemy i wyznaczają obszary dalszych poszukiwań.

Szczątkowo zachowane źródła wskazują, iż na pocz. 1945 r. władze powiatowe badały problem pieczęci miejskich, a przede wszystkim próbowały ustalić dla ilu miejscowości należy wykonać nowe typariusze. Ślad po przeprowadzeniu ankiety odnajdujemy w dokumentacji pozostawionej w archiwaliach Tuszyna2. Wiemy, że 21 lutego 1945 r. starosta powiatu łódzkiego zwrócił się z prośbą do zarządów miejskich i do władz gmin (w tym również do władz Tuszyna), aby te przygotowały zamówienia na nowe pieczęcie. Z Tuszyna nadeszła odpowiedź z załącznikiem w postaci odcisku pieczęci3. Urzędnicy z Tuszyna zadali pytanie zwierzchnikom, czy stempel, który miasto posiadało, nadawał się do uwierzytelnienia powojennych dokumentów.

Pieczęć z załącznika tuszyńskiego jest dla nas pewną zagadką. Należała ona – w zgodzie z brzmieniem legendy polowej – do zarządu miejskiego Tuszyna4. Jej owalne pole wypełniał Orzeł Biały Zygmunta Kamińskiego, ale odmieniony przez ujęcie korony. Nie wiemy, czy tłok tu omawiany był produktem II Rzeczypospolitej i został przerobiony w pierwszych dniach 1945 r., czy też był przedmiotem nowym wyprodukowanym tylko na wzór pieczęci miejskich (zob. s. III/233) z grudniowego rozporządzenia prezydenta Rzeczypospolitej z 1927 r. Podejrzewamy, iż w styczniu

1 M. Bandurka, Zmiany administracyjne i terytorialne ziem województwa łódzkiego w XIX i XX wieku, Łódź 1995, s. 115. 2 APŁódź, AM Tuszyna, sygn. 513, k. 18-19. 3 Tamże, k. 17. 4 ZARZĄD MIEJSKI | W | TUSZYNIE – APŁódź, AM Tuszyna, sygn. 513, k. 17.

P


1945 r. w Tuszynie spontanicznie przysposobiono pieczęć przedwojennego zarządu do nowej rzeczywistości i tę przesłano na wezwanie władz powiatowych.

Pojawienie się pieczęci przedwojennych w styczniu 1945 r. w kancelariach miejskich na obszarze Polski centralnej wiązać należy ze specyfiką kolejnego okresu przejściowego. Nowe władze organizowały kancelarie miejskie podczas wojny, czyli w warunkach skrajnie niesprzyjających. Do uruchomienia urzędów w miastach wykorzystane zostały wszystkie dostępne materiały, w tym również pieczęcie sprzed września 1939 r. Jednakowoż faktu stosowania w latach 1945-1950 przedwojennych pieczęci samorządu miejskiego nie możemy tłumaczyć tylko trudnymi warunkami bytowymi i oszczędnościami. Sądzimy bowiem, iż w pierwszych miesiącach, czy nawet w pierwszych latach po zakończeniu wojny działacze niektórych samorządów miejskich byli przekonani, iż godła wspólnot lokalnych będą umieszczane na polach miejskich pieczęci urzędowych. O takim scenariuszu świadczą przynajmniej dwa fakty. Znamy miasta, w których w zmienionych realiach politycznych wykonano nowe tłoki pieczęci urzędowych z godłami przedwojennych samorządów. Wiemy też, że w Koluszkach w rok po zakończeniu wojny władze miejskie podjęły starania o zatwierdzenie herbu miasta niezbędnego do zbudowania pieczęci miejskiej (zob. s. III/299-300).

W dalszej narracji przedstawimy miasta, których władze miejskie w pierwszych miesiącach, a nawet w pierwszych latach po zakończeniu II wojny wykorzystywały przedwojenne symbole samorządowe. Z pewnością nasza wiedza o stosowaniu dawnych znaków po 1945 r. nie tworzy jeszcze zamkniętego zbioru danych. Na pełne opracowanie zagadnienia należy jeszcze poczekać. Poszerzenie podstawy wnioskowania w tym przypadku – jak sądzimy – nie zmieni treści uogólnienia. Po prezentacji znaków samorządowych pokażemy Orły Białe, które wprowadzone zostały na pieczęcie miejskie przed 1950 r.

Zwyczaj pieczętowania dokumentów miejskich po 1945 r. pieczęciami sprzed 1939 r. potwierdzają archiwalia bełchatowskie. Z dnia 4 października 1946 r. pochodzi dokument wystawiony przez zarząd miejski i uwierzytelniony podpisami burmistrza, sekretarza oraz odciskiem pieczęci z wyobrażeniem Adama i Ewy pod rajską jabłonią5. Pieczęć Bełchatowa z okresu międzywojennego (fot. nr III/90) wykorzystywana była równolegle ze stemplem z Orłem Białym niekoronowanym. Bełchatowska pieczęć z godłem państwa należała do rady narodowej (fot. nr III/94).

Wiemy, że 30 kwietnia 1945 r. w USC przy zarządzie miejskim w Dąbiu wystawiony został „akt stanu wolnego”. Uwierzytelniały go podpisy świadków, podpis urzędnika oraz pieczęć magistratu Dąbia z liściem dębu i dwoma żołędziami6. Pieczęć tę znamy z dokumentacji międzywojennej (fot. nr III/89). Wiemy też, że przedwojenne pieczęcie wykorzystywały władze miejskie Radomska. W sierpniu 1946 r. dokumenty w sprawie przydziału mieszkań uwierzytelniane były odciskami pieczęci zarządu Radomska z okresu II Rzeczypospolitej7. Wiemy także, że jeszcze

5 APPiotrków, WPPiotrków, sygn. 2167. 6 KKP Łagiewniki. 7 K. Walaszczyk, Herb miasta Radomska, Radomsko 1993 (maszynopis powielany), s. 26.


w 1947 r. protokoły obrad zarządu miejskiego Przedborza opieczętowane zostały odciskami z przedwojennego tłoka8.

Rozbudowany system sfragistyczno-heraldyczny funkcjonował w powojennej Łodzi. Od września 1945 r. zarząd Łodzi wystawiał „tymczasowe zaświadczenia tożsamości”, których okładki ozdobione były herbem Łodzi z 1936 r. z widocznym szrafowaniem pola tarczy9. Podstawą prawną wydawania tych zaświadczeń w Łodzi (przywołaną na okładce tymczasowego zaświadczenia) był okólnik Ministerstwa Administracji Publicznej z dnia 22 września 1945 r. W środku „zaświadczenia” zobaczyć możemy m. in. pieczęć tuszową łódzkiego zarządu z historycznym herbem miasta odciśniętą jednocześnie na zaświadczeniu i na fotografii naklejonej na formularzu. Oprócz pieczęci zarządu Łodzi w 1945 r. wykorzystywane były herbowe pieczęcie innych agend samorządu łódzkiego. Były to stemple wydziału aprowizacji oraz urzędu mieszkaniowego i wydziału technicznego10.

Problemy sfragistyki miejskiej okresu pomiędzy styczniem 1945 i poł. 1950 r. dobrze ilustrują źródła wytworzone w Łęczycy. W okresie od lutego 1945 do września 1945 r. burmistrz Leon Lefik wykorzystywał do uwierzytelnienia własnych dokumentów pieczęć z Orłem Biały z okresu powstania listopadowego11, którą przystosował do nowej rzeczywistości politycznej (zob. s. III/137). Z głowy Orła Białego usunął koronę. Po raz ostatni typariusz z XIX w. użyty został w czerwcu 1950 r. Od 2. poł. 1945 r. dokumenty władz Łęczycy uwierzytelniały zamiennie dwie pieczęcie zarządu miejskiego (zapewne z ostatnich lat II Rzeczypospolitej) z godłami miejskimi w środku. Znamy je z dokumentów wystawianych aż do kwietnia 1950 r.12

W 1945 r. powstała nowa pieczęć zarządu miasta Ozorkowa13 (fot. nr III/95). Wykorzystywano ją przynajmniej od września 1945 do stycznia 1947 r. Jej pole wypełniała tarcza herbowa z godłem miejskim. Pole prawe tarczy (zaciemnione) wypełnione zostało przedmiotem przypominającym godło Ogończyka, a pole lewe (białe) czółenkiem tkackim. Czółenko wyrzeźbione zostało z troską o zachowanie większości detali rzeczywistego przedmiotu. Wyraźnie widoczne były metalowe okucia na obu końcach czółenka oraz otwory w jego środkowej części. Pieczęć z herbem miasta zastąpiona została stemplem z Orłem Białym niekoronowanym przed uchwaleniem ustawy z 1950 r. likwidującej samorząd miejski.

Samorządy miast, które lokowano w Polsce centralnej po 1945 r. podejmowały oficjalne działania zmierzające do ustanowienia własnych herbów. Władze tychże postępowały tak jak magistraty oraz zarządy miejskie II Rzeczypospolitej. Z obszaru Polski centralnej przykład, który ilustruje tę praktykę pochodzi z Koluszek.

8 APPiotrków, AM Przedborza, sygn. 4c (liczne odciski). 9 Dowód osobisty Anny Wierzbickiej z 1948 r. – Muzeum w Zgierzu. 10 APŁódź, Zbiór tłoków pieczętnych, sygn. 10-12. 11 S. K. Kuczyński, Pieczęcie i herby miasta Łęczycy oraz ziemi łęczyckiej, Łęczyca 1985, s. 23-24, nr I/33. 12 Tamże, nr I/34-I/35. 13 APŁęczyca, AM Ozorkowa, sygn. 69 (liczne odciski).


W 1946 r. władze Koluszek podjęły starania o stworzenie herbu. Rozpoczęto je na trzy lata przed urzędowym przyznaniem Koluszkom statusu miejskiego14. Prace rozpoczął Wacław Szewczyński, wiceprzewodniczący, a później przewodniczący rady narodowej w Koluszkach15. Powołany został komitet konkursu na herb miasta. W dniu 30 listopada 1946 r. odbyło się jego posiedzenie, na którym zapadły decyzje dotyczące sposobu przeprowadzenia konkursu na herb Koluszek. Podczas spotkania zdefiniowano treści, których nośnikiem powinno być godło miejskie. Wybrano też skład „sądu konkursowego”.

Regulamin konkursu na herb Koluszek ogłoszony został 6 grudnia 1946 r. Uznano wówczas, że do oceny przyjmowane będą kolorowe prace wykonane na papierze białym o wymiarach sto na sto pięćdziesiąt milimetrów. Termin składania projektów upływał 15 stycznia 1947 r. Godło herbu – jak uzgodniono – powinno zawierać treści kojarzone z kolejnictwem i rolnictwem. Oprócz symboli pożądanych każdy autor mógł uzupełnić godło o inne wyobrażenia, a dobrane według własnej fantazji. W regulaminie konkursu opisano warunki składania zakodowanych prac. Projekt herbu miał być zamknięty w kopercie z godłem, a w drugiej kopercie (oznaczonej identycznym godłem „na wierzchu”) powinny znajdować się dane identyfikujące autora.

Organizatorzy konkursu ufundowali trzy nagrody pieniężne. Pierwszą nagrodę w wysokości trzech tysięcy zł zamierzano wręczyć autorowi najlepszej pracy. Dwie pozostałe nagrody (każda po dwa tysiące zł) przygotowano dla twórców projektów ocenionych niżej. Otrzymać je mieli zdobywcy miejsc drugiego i trzeciego.

„Sąd konkursowy” zebrał się 18 lutego 1947 r. w biurze zarządu Koluszek. W czasie obrad jego członkowie ocenili jedenaście projektów16. Jury nie przyznało pierwszej ani trzeciej nagrody. Taki werdykt świadczy, iż przedstawione herby nie spodobały się oceniającym. Wyróżniono pracę Celiny Kowalczykówny, uczennicy drugiej klasy gimnazjum i liceum w Koluszkach. Autorka otrzymała za projekt nagrodę w wysokości tysiąca zł.

Członkowie jury uznali, iż brak jednoznacznego rozstrzygnięcia konkursu upoważnia organizatorów do przedłużenia postępowania. Wyznaczono nowy termin składnia prac. Upływał on 1 kwietnia 1947 r. Aby zapewnić sukces przedsięwzięciu tym razem postanowiono silniej spopularyzować idee konkursu na herb miasta. Na słupach ogłoszeniowych miały pojawić się stosowne plakaty. Informację o konkursie postanowiono przekazać np. przez radiowęzeł miejski. Podczas czytania ogłoszeń parafialnych proboszcz przypominał wiernym o pracach nad herbem miasta.

„Sąd konkursowy” zebrał się w dniu 7 kwietnia 1947 r. O jego zwołaniu wiemy z kurendy, która przekazywana była kolejno „sędziom konkursowym” oraz była podpisywana przez nich po zapoznaniu się z jej treścią. „Sąd konkursowy” tym

14 Rozporządzenie Ministra Administracji Publicznej z dnia 1 kwietnia 1949 r. w sprawie utworzenia miasta Koluszki – „Dziennik Ustaw RP”, r. 1949, nr 24, poz. 165. 15 Materiały (kopie), które zostały wykorzystane do zbudowania naszej narracji, otrzymaliśmy z urzędu miejskiego w Koluszkach. Oryginały zdeponowane zostały w Archiwum Państwowym w Tomaszowie. 16 Protokół z posiedzenia sądu konkursowego – materiały z urzędu miejskiego w Koluszkach.


razem podjął decyzje rozstrzygające. Jury postanowiło zarekomendować radzie narodowej projekt przygotowany przez Bronimira Cywińskiego, ucznia liceum. Rada miejska na posiedzeniu 22 maja 1948 r. uchwaliła herb. Wszystkie projekty herbów zabezpieczone zostały w dokumentacji konkursowej i obecnie przechowywane są w zbiorach Archiwum Państwowego w Tomaszowie.

Ostatnie czynności związane z zatwierdzeniem herbu Koluszek podejmowano latem 1948 r. w siedzibie władz powiatowych w Brzezinach. Tekst uchwały miejskiej rady narodowej o herbie Koluszek przekazany został 25 czerwca 1948 r. władzom powiatowym z prośbą o zaakceptowanie herbu. Do wniosku dołączony został rysunek znaku. Z powiatu do Koluszek przesłano prośbę o uzupełnienie wniosku. Poproszono o opis herbu oraz o identyfikację treści symbolicznych godła. Brakujące dokumenty przesłane zostały władzy powiatowej w piśmie z datą 23 lipca 1948 r.17 Na podstawie zgromadzonych materiałów prezydium rady powiatowej w Brzezinach 24 lipca 1948 r. zaakceptowało herb Koluszek. O pozytywnej decyzji poinformował władze Koluszek przewodniczący rady powiatowej pismem z datą 31 lipca 1948 r.

Ustanowienie herbu dla Koluszek w 1948 r., a przed wszystkim udział władz powiatowych w postępowaniu heraldycznym świadczy, iż herby miejskie po 1945 r. były przedmiotem zainteresowania urzędów państwowych. Wydawano decyzje administracyjne, na podstawie których godła miejskie mogły legalnie funkcjonować. Prośba o uzasadnienie symboliki godła, którą sformułowano w Brzezinach w 1948 r., treścią swą przypominała pisma, które tworzono w sprawach herbów w wydziałach powiatowych w latach 1933-1939.

Obok pieczęci z godłami samorządowymi do urzędów miejskich w latach 1945-1950 wprowadzone zostały typariusze z wyobrażeniami Orłów Białych bez koron. Grawerzy wykorzystywali wówczas do tworzenia stempli różne wzory Orłów. Część pieczęci wyposażono w Orły Białe wg projektu Zygmunta Kamińskiego, ale uszczerbione przez ujęcie korony. Na przykład w 1949 r. wykorzystywana była owalna pieczęć zarządu miejskiego w Zgierzu z tekstem w poziomych wierszach w dolnej części pola i z Orłem Białym niekoronowanym z 1927 r. w górnej części pola (fot. nr III/96). Identyczną pieczęcią posługiwał się zarząd Ozorkowa18. Pieczęć ozorkowską znamy z dokumentów od października 1948 r. W Zgierzu własną pieczęcią z Orłem Białym Zygmunta Kamińskiego posługiwała się rada narodowa od 1946 r.19 Pieczęć rady zgierskiej była okrągła, a tekst legendy rozmieszczono w jej otoku.

Oprócz pieczęci z odmienionym godłem II Rzeczypospolitej z lat 1927-1939 w pierwszych miesiącach po zakończeniu II wojny światowej powstawały typariusze

17 „…1. Tarcza kształtu podłużnego, herbowa, u góry wycięta łukami, u dołu zakończona ostro; 2. Tło – czerwone; 3. Motyw: skrzydełka symbolizujące kolejnictwo, ponieważ gross mieszkańców Koluszek stanowią pracownicy kolejowi, kłos stylizowany – rolnictwo, pióro – oświata i inteligencja pracująca…” – materiały z urzędu miejskiego w Koluszkach. 18 APŁęczyca, AM Ozorkowa, sygn. 118, bez paginacji. 19 Muzeum w Zgierzu.


o polach wypełnionych innymi formami Orłów Białych. Zjawisko to zilustrować możemy pieczęcią rady narodowej Bełchatowa. Znamy ją z odcisku z 5 listopada 1945 r.20 (fot. nr III/94). Identyczny wzór Orła Białego odnaleźć możemy na stemplach różnych gmin powiatu piotrkowskiego.

Orzeł Biały z pieczęci Bełchatowa i ze stempli gmin powiatu piotrkowskiego przypominał formą godło z sierpniu 1919 r. Otwarte pozostaje pytanie, czy ta forma Orła Białego związana była z poszukiwaniem wzorca obrazowego z konstytucji marcowej II Rzeczypospolitej. Symbolem Polski do 1926 r. (zamach majowy) był Orzeł z sierpnia 1919 r., a znakiem Polski zmienionej ustrojowo w konsekwencji zamachu majowego był Orzeł Biały wg wzoru Zygmunta Kamińskiego z 1927 r.

Sposób zorganizowania władz miejskich zmieniła ustawa z 20 marca 1950 r.21 o radach narodowych. Powstały miejskie rady narodowe, które stanowiły terenowe ogniwo jednolitej władzy państwowej. Rzeczywisty samorząd miejski (wyposażony w uprawnienia do podejmowania niezależnych decyzji we własnych sprawach) został zlikwidowany22. Ustawa z 20 marca 1950 r. wpłynęła na sfragistykę miejską. Określiła jej charakter aż do 1990 r. Herby miejskie, które poświadczały istnienie autonomicznych struktur, a funkcjonujących równolegle obok władzy państwowej, usunięte zostały z pieczęci urzędów miejskich. Ich miejsce zajęło godło ówczesnego państwa polskiego, czyli Orzeł Biały bez korony królewskiej.

20 APPiotrków, WPPiotrków, sygn. 2189. 21 Ustawa o terenowych organach jednolitej władzy państwowej z 20 marca 1950 r. – „Dziennik Ustaw RP”, r. 1950, nr 14, poz. 130. 22 „…znosi się związki samorządu terytorialnego…” – „Dziennik Ustaw RP”, r. 1950, nr 14, poz. 130, art. 32.

Zakończenie

toku naszych badań nad pieczęciami władz miejskich z obszaru Polski centralnej zebraliśmy informacje o pieczęciach wykorzystywanych od średniowiecza do

1950 r. Interesowały nas przedrozbiorowe pieczęcie władz samorządowych i sądów miejskich. Badaliśmy sfragistykę miejską okresu okupacji pruskiej (1793-1806). Przedstawiliśmy pieczęcie miejskie z czasów Księstwa Warszawskiego (1806/1807-1815) i Królestwa Polskiego (Kongresowego) z lat 1815-1914/1915. Analizowaliśmy dokumentację ankiet heraldycznych, które przeprowadzono w miastach Królestwa Polskiego (Kongresowego) z inspiracji władz carskich. Zgromadziliśmy informacje na temat pieczęci utworzonych dla miast środkowopolskich w okresie I wojny (1914-1918). Badaliśmy przeobrażenia stempli władz miejskich w czasie dwudziestolecia międzywojennego. Poznaliśmy zwyczaje sfragistyczne III Rzeszy i niektóre herby utworzone w latach 1939-1945 dla miast środkowopolskich, a włączonych do Kraju Warty. Odtworzyliśmy obraz sfragistyki miejskiej z lat 1945-1950.

W okresie od średniowiecza do 1950 r. prawodawca interesował się pieczęciami miejskimi. Tłoki pieczętne były narzędziami niezbędnymi do sprawowania władzy, do podejmowania decyzji, które zmieniały istniejący stan prawny. Z tego powodu zwierzchnicy miast określali wyobrażenia typariuszy. Na marginesie zainteresowań dawnych prawodawców pozostawały herby miejskie lub inne znaki wykorzystywane poza pieczęciami. Współczesne polskie prawo heraldyczne (tj. akapity heraldyczne w ustawach samorządowych) inaczej rozłożyło akcenty. Wskazuje, iż samorządowy herb jest znakiem ważniejszym od pieczęci, a pole stempla może być miejscem do manifestacji herbu. Akceptujemy normę prawną, ale wskazujemy, iż jest ona jednak sprzeczna z polską tradycją sfragistyczną.

Historycy zainteresowani znakami miejskimi szczególną uwagę zwracają na okres staropolski i na symbole wówczas wykreowane. Nas również fascynują godła z odległej przeszłości. Z wielkim podziwem przyglądaliśmy się też i innym okresom. Na współczesną heraldykę miejską polski centralnej duży wpływ miały wydarzenia z I wojny światowej. Niemcy oraz Austriacy w latach 1914/1915-1918 przyczynili się do odtworzenia herbów miejskich miast zaboru rosyjskiego. Godła miejskie rekonstruowano wówczas, aby wypełnić nimi pola pieczęci urzędowych. Niektóre znaki dziś wykorzystywane przez miasta środkowopolskie zostały zaprojektowane w latach 1915-1918.

Na uwagę zasługuje okres II Rzeczypospolitej. Ustawa z sierpnia 1919 r. oraz rozporządzenie z grudnia 1927 r. ukształtowały obraz międzywojennej symboliki miejskiej. Władze ówczesnych miast z pomocą naukowców i pasjonatów mozolnie odtwarzały zapomniane herby lub naprawiały godła błędnie wykreślone. Kwerendy źródłowe objęły wówczas zespoły archiwalne i zbiory muzealne, które w latach 1939-1945 zostały zniszczone. Na podstawie rzeczowych raportów archiwistów magistraty, zarządy miejskie i rady miast ustanawiały herby. Decyzje herbowe władz miejskich weryfikowali znawcy z MSW i MWRiOP. Współczesne ustawodawstwo heraldyczne w Polsce odwołuje się do części rozwiązań z lat 1919-1939.

W

Spis fotografii Część III Fotografie kolorowe Fot. nr III/I Strona tytułowa księgi wójtowskiej Lwówka wielkopolskiego (1558 r.). APPoznań fot. APPoznań Fot. nr III/II Strona tytułowa księgi wójtowskiej Sulmierzyc (1648 r.). APPoznań fot. APPoznań Fot. nr III/III Projekt herbu Częstochowy (1867 r.). APŁódź fot. APŁódź Fot. nr III/IV Projekt herbu Częstochowy (1894 r.). APŁódź fot. APŁódź Fot. nr III/V Projekt herbu Będzina (1895 r.). APŁódź fot. APŁódź Fot. nr III/VI Kopia herbu Piotrkowa wg Edmunda Rembeka (1915 r.). Muzeum w Piotrkowie fot. M. Adamczewski Fot. nr III/VII Orzeł Biały oraz herby Częstochowy, Łodzi, Pabianic, Zgierza, Konstantynowa i Kalisza (1916 r.). Muzeum w Pabianicach fot. M. Adamczewski Fot. nr III/VIII Herb Rudy Pabianickiej (1925-1928). APŁódź fot. APŁódź

Pieczęcie władz miejskich do 1950 roku – ilustracje

Fotografie czarno-białe Fot. nr III/1 Pieczęć Kiernozi (XVIII w.). APKutno fot. M. Adamczewski Fot. nr III/2 Pieczęć Dąbia (XVII w.). APKutno fot. M. Adamczewski Fot. nr III/3 Pieczęć Piotrkowa (XV w.). MNKraków fot. MNKraków Fot. nr III/4 Pieczęć Piotrkowa (1699-1764). APPiotrków fot. M. Adamczewski Fot. nr III/5 Pieczęć Grocholic (XVI w.). MPPPGniezno fot. M. Adamczewski Fot. nr III/6 Pieczęć Grzegorzewa (XVIII w. ?). APKutno fot. M. Adamczewski Fot. nr III/7 Pieczęć Pabianic (XVIII w.). Muzeum w Pabianicach fot. M. Adamczewski Fot. nr III/8 Pieczęć Strykowa (XVII w.). APŁódź fot. APŁódź Fot. nr III/9 Pieczęć Strykowa (XVIII w.). APŁódź fot. APŁódź Fot. nr III/10 Pieczęć Łasku (XVIII w.). AAŁódź fot. M. Adamczewski Fot. nr III/11 Pieczęć Łasku (XVIII w.). AAŁódź fot. M. Adamczewski


Fot. nr III/12 Pieczęć Będkowa (po 1793 r.). APŁódź fot. APŁódź Fot. nr III/13 Pieczęć Dąbrowic (XVII w.). APKutno fot. M. Adamczewski Fot. nr III/14 Pieczęć Sulejowa (1594 r.). Zbiory K. Bojarczuka fot. M. Adamczewski Fot. nr III/15 Pieczęć Zgierza (XVI w.). MNKraków fot. MNKraków Fot. nr III/16 Pieczęć Zgierza (1791 r.). Muzeum w Zgierzu fot. M. Adamczewski Fot. nr III/17 Pieczęć Sieradza (XVII w. ?). Zbiory J. Frątczaka fot. M. Adamczewski Fot. nr III/18 Pieczęć Sieradza (1754 r. ?). APSieradz fot. APSieradz Fot. nr III/19 Pieczęć Sieradza (1791 r.). APSieradz fot. APSieradz Fot. nr III/ 20 Pieczęć Koniecpola (XV w.). MNWarszawa fot. MNWarszawa Fot. nr III/21 Pieczęć Głowna (XVII w.). APKutno fot. M. Adamczewski Fot. nr III/22 Pieczęć Łodzi (1577 r.). APŁódź fot. APŁódź


Fot. nr III/23 Pieczęć Mikstatu (XVII w.). AAPoznań fot. M. Adamczewski Fot. nr III/24 Pieczęć wójta łowickiego Mateusz Miciela (XVII w.). APŁowicz fot. M. Adamczewski Fot. nr III/25 Pieczęć wójta piotrkowskiego Mikołaja Sokowskiego (?) (XVII w.). APPiotrków fot. M. Adamczewski Fot. nr III/26 Pieczęć ławniczo-wójtowska Grabowa nad Prosną (XVII w.). AAPoznań fot. M. Adamczewski Fot. nr III/27 Pieczęć sądowa Łowicza (1607 r.). Muzeum w Łowiczu fot. M. Adamczewski Fot. nr III/ 28 Pieczęć sądu miejskiego miejscowego pierwszej instancji Piotrkowa (1792 r.). APPiotrków fot. M. Adamczewski Fot. nr III/29 Pieczęć magistratu Ostrzeszowa (po 1793 r.). AAPoznań fot. M. Adamczewski Fot. nr III/30 Pieczęć sądowa Piotrkowa (po 1793 r.). APPiotrków fot. M. Adamczewski Fot. nr III/31 Pieczęć magistratu policji w Kutnie (po 1793 r.). APKutno fot. M. Adamczewski Fot. nr III/32 Pieczęć magistratu sprawiedliwości w Kutnie (po 1793 r.). APKutno fot. M. Adamczewski Fot. nr III/33 Pieczęć miasta i magistratu Łowicza (po 1793 r.). Muzeum w Łowiczu fot. M. Adamczewski


Fot. nr III/34 Pieczęć Sieradza (1803 r.). APSieradz fot. APSieradz Fot. nr III/35 Pieczęć sądowa Łowicza (po 1793 r.). APŁowicz fot. M. Adamczewski Fot. nr III/36 Pieczęć dyrektora policji w Piotrkowie (po 1793 r.). APPiotrków fot. M. Adamczewski Fot. nr III/37 Pieczęć dyrekcji policji w Łowiczu (po 1793 r.). APŁowicz fot. M. Adamczewski Fot. nr III/38 Nadruk w formie pieczęci z herbem Księstwa Warszawskiego (1807-1812). APŁódź fot. APŁódź Fot. nr III/39 Pieczęć podprefekta powiatu brzezińskiego z herbem Księstwa Warszawskiego (1807-1812). APKutno fot. M. Adamczewski Fot. nr III/40 Pieczęć USC w Dobryszycach z herbem Księstwa Warszawskiego (1807-1812). Muzeum w Łowiczu fot. M. Adamczewski Fot. nr III/41 Pieczęć konfederacji generalnej Królestwa Polskiego (1812 r.). APŁódź fot. APŁódź Fot. nr III/42 Pieczęć Kutna (1807 r.). APKutno fot. M. Adamczewski Fot. nr III/43 Pieczęć Głowna (1806-1807). APŁódź fot. APŁódź Fot. nr III/44 Pieczęć Szadku (1806-1807). APŁódź fot. APŁódź


Fot. nr III/45 Pieczęć burmistrza Łowicza (1806-1807). APŁowicz fot. M. Adamczewski Fot. nr III/46 Pieczęć łęczyckiego urzędu aktowego ziemiańskiego (1806-1815). APŁęczyca fot. M. Adamczewski Fot. nr III/47 Pieczęć sądu apelacyjnego departamentu kaliskiego (1806-1807). Muzeum w Krośniewicach fot. M. Adamczewski Fot. nr III/48 Pieczęć wójta gminy Sulejów (1813 r.). Muzeum w Łowiczu fot. M. Adamczewski Fot. nr III/49 Pieczęć Dąbrowic (1807-1812). APKutno fot. M. Adamczewski Fot. nr III/50 Pieczęć wójta gminy Gidle (1807-1812). ADWłocławek fot. M. Adamczewski Fot. nr III/51 Pieczęć urzędu wójta w Babiaku (1807-1812). APKutno fot. M. Adamczewski Fot. nr III/52 Pieczęć burmistrza Zgierza (1815 r.). Zbiory własne fot. M. Adamczewski Fot. nr III/53 Pieczęć wójta gminy Nowa Wieś (1830-1831). Muzeum w Łowiczu fot. M. Adamczewski Fot. nr III/54 Pieczęć heroldii Królestwa Polskiego (po 1832 r.). Zbiory własne fot. M. Adamczewski Fot. nr III/55 Pieczęć magistratu Głowna (po 1842 r.). Muzeum w Zgierzu fot. M. Adamczewski


Fot. nr III/56 Pieczęć magistratu Zgierza (po 1869 r.). Muzeum w Zgierzu fot. M. Adamczewski Fot. nr III/57 Pieczęć magistratu Zgierza (po 1884 r.). Muzeum w Zgierzu fot. M. Adamczewski Fot. nr III/58 Pieczęć wójta gminy Koniecpol (po 1869 r.). KKP Koniecpol fot. M. Adamczewski Fot. nr III/59 Pieczęć magistratu Łęczycy (po 1869 r.). Muzeum w Łęczycy fot. M. Adamczewski Fot. nr III/60 Pieczęć notariusza z Łęczycy (po 1869 r.). Muzeum w Łęczycy fot. M. Adamczewski Fot. nr III/61 Projekt herbu Tuszyna (1846 r.). APŁódź fot. APŁódź Fot. nr III/62 Projekt herbu Zgierza (1846 r.). Muzeum w Zgierzu fot. M. Adamczewski Fot. nr III/63 Pieczęć Kozichgłów (1792 r.). Odcisk z 1867 r. APŁódź fot. APŁódź Fot. nr III/64 Pieczęć Kłobucka (1610 r.). Odrys z 1867 r. APŁódź fot. APŁódź Fot. nr III/65 Pieczęć wójtowska Kłobucka (1609 r.). Odrys z 1867 r. APŁódź fot. APŁódź Fot. nr III/66 Pieczęć Kłobucka (po 1793 r.). Odrys z 1867 r. APŁódź fot. APŁódź


Fot. nr III/67 Pieczęć magistratu Piotrkowa (1914-1915). APPiotrków fot. nr M. Adamczewski Fot. nr III/68 Pieczęć miasta Piotrkowa (1914-1915). APŁódź fot. APŁódź Fot. nr III/69 Pieczęć magistratu Piotrkowa (1914-1915). APŁódź fot. APŁódź Fot. nr III/70 Pieczęć gminy Golesze (1915 r.). KKP Sławno fot. M. Adamczewski Fot. nr III/71 Pieczęć gminy Kuniczki (1915 r.). KKP Sławno fot. M. Adamczewski Fot. nr III/72 Pieczęć wydziału sejmiku piotrkowskiego (1917 r. ?). APPiotrków fot. M. Adamczewski Fot. nr III/73 Pieczęć tymczasowej rady stanu Królestwa Polskiego (1917 r.). Muzeum w Kutnie fot. M. Adamczewski Fot. nr III/74 Pieczęć cesarsko-niemieckiego burmistrza Płocka (1914-1915). Muzeum w Łowiczu fot. M. Adamczewski Fot. nr III/75 Naklejka w kształcie pieczęci magistratu Płocka (1915 r.). Muzeum w Łowiczu fot. M. Adamczewski Fot. nr III/76 Pieczęć magistratu Łowicza (1915 r.). Muzeum w Łowiczu fot. M. Adamczewski Fot. nr III/77 Naklejka komunalnej kasy oszczędności z herbem Łodzi z 1918 r. Muzeum w Zgierzu fot. M. Adamczewski


Fot. nr III/78 Pieczęć milicji w Pabianicach (1914 r.). APŁódź fot. APŁódź Fot. nr III/79 Pieczęć magistratu Łęczycy (1915 r.). APŁęczyca fot. M. Adamczewski Fot. nr III/80 Pieczęć magistratu Łasku (1917 r. ?). APŁódź fot. APŁódź Fot. nr III/81 Pieczęć magistratu Zduńskiej Woli (1919 r. ?). APŁódź fot. APŁódź Fot. nr III/82 Pieczęć magistratu Tomaszowa (1917 r.). APŁódź fot. APŁódź Fot. nr III/83 Pieczęć gimnazjum im. Mikołaja Kopernika w Łodzi (1917 r.). Muzeum w Zgierzu fot. M. Adamczewski Fot. nr III/84 Znaczek miejskiej opłaty skarbowej z godłem Zgierza (po marcu 1921 r.). Zbiory własne fot. M. Adamczewski Fot. nr III/85 Pieczęć magistratu Turku (1917 r. ?). APŁódź fot. APŁódź Fot. nr III/86 Pieczęć magistratu Ślesina (po 1922 r.). APKonin fot. APKonin Fot. nr III/87 Herb Ślesina (1937 r.). APŁódź fot. APŁódź Fot. nr III/88 Pieczęć wydziału skarbowego zarządu Zgierza (po 23 marca 1933 r.). Muzeum w Zgierzu fot. M. Adamczewski


Fot. nr III/89 Pieczęć magistratu Dąbia (po 1922 r.). KKP Łagiewniki fot. M. Adamczewski Fot. nr III/90 Pieczęć Bełchatowa (1929 r.). APPiotrków fot. M. Adamczewski Fot. nr III/91 Pieczęć magistratu Sulejowa (1917 r. ?). APPiotrków fot. M. Adamczewski Fot. nr III/92 Pieczęć magistratu Kutna (1917 r. ?). Muzeum w Kutnie fot. M. Adamczewski Fot. nr III/93 Pieczęć magistratu Koniecpola (1917 r. ?). APŁódź fot. APŁódź Fot. nr III/94 Pieczęć rady narodowej w Bełchatowie (1945 r. ?). APPiotrków fot. M. Adamczewski Fot. nr III/95 Pieczęć zarządu miejskiego w Ozorkowie (1945 r. ?). APŁęczyca fot. APŁęczyca Fot. nr III/96 Pieczęć zarządu miejskiego w Zgierzu (1945 r. ?). Muzeum w Zgierzu fot. M. Adamczewski Fot. nr III/97 Herb Łodzi wg projektu Zygmunta Introwskiego (1933-1934). APŁódź fot. APŁódź Fot. nr III/98 Kopia informacji archiwistów z Archiwum Państwowego w Poznaniu z 1933 r. w sprawie herbu Słupcy. APŁódź fot. APŁódź Fot. nr III/99 Pieczęć Wielunia (Wielun). Muzeum w Wieluniu fot. M. Adamczewski


Fot. nr III/100 Ratusz w Zgierzu (Görnau). Muzeum w Zgierzu fot. Muzeum w Zgierzu Fot. nr III/101 Pieczęć rzeźni miejskiej w Zgierzu (Görnau). Muzeum w Zgierzu fot. M. Adamczewski Fot. nr III/102 Pieczęć Łodzi (Litzmannstadt). APŁódź fot. APŁódź

tytułowa tom 3 ok - nph.uni.lodz.plnph.uni.lodz.pl/adamczewski/pieczecie_3.pdf · wydawca –...

Documents