û^ i gòly iûcmâú (uò.gf.gc.) -...

$: û^ I gòlY iûcMâú (Uò.Gf.Gc.) - mooc.nios.ac.inmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/12786/coursecat... · 6 6 _âûe¸òK gòlûùe Wù_äûcû (D.El.Ed.) U®Yú gòlû\û^$
1_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.El.Ed.) 1

Uò®Yú

gòlû\û^ I gòlY iûcMâú (Uò.Gf.Gc.)

GKK 6 gòlû\û^ I gòlY iûcMâú (Uò.Gf.Gc.)

iõeP^û6.0 C_Kâc6.1 gòlYe CùŸgý6.2 gòlû\û^ iûcMâúe @ûagýKZû6.3 gòlY gòlû\û^ iûcMâúe aMðúKeY

6.3.1 gòlû\û^ iûcMâúe _âKûe ùb\6.3.2 iìP^û _âiûeY _âêqò aò\ýû Gaõ gòlY iûcMâú6.3.3 gòlY Kûðý bò�òK gòlY iûcMâú

6.4 gòlû\û^ gòlY iûcMâúe _eòPûk^û6.4.1. gòlû\û^ I gòlY iûcMâú _âÉêZò iõMâj Gaõ iûAZò eLôaû6.4.2. gòlû\û^ I gòlY iûcMâúe aýajûe Gaõ elY6.4.3. ùgâYú c¤ùe gòlû\û^ I gòlY iûcMâú iõelY ùK|â Gaõ

aýajûe6.5 gòlû\û^ I gòlY iûcMâú eì_ùe _ûVý _êÉKö

6.5.1. gòlY _ûAñ _ûVý _êÉK6.5.2. _ûVý-_êÉK aûjûùe gòlY

6.6 iûeûõg6.7 ^òR C_f²ò @ûKk^ _ûAñ @û\gð C�e6.8 ijûdK Mâ^Ú I _âa§ iìPú6.9 _ûVû« _âgÜûakú

2 _âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.El.Ed.)2

Uò®Yú


6.0 C_KâcaäK-1 ùe @û_Ycûù^ gòlû\û^ I gòlY _âKâòdûe aòbò^Ü _¡Zò aòhdùe

gòLô iûeòQ«òö G[ô c¤eê ù ùKøYiò _¡Zò ùgâYú Klùe C_ùûM Keòaû icdùe@û_Y aòbò^Ü _âKûee iûcMâúe aýajûe Keòùa, ûjû _òfûcûûê ]ûeYû ù\aû _ûAñGaõ ùicûûê aêSòaû _ûAñ iûjûý Keòaö aòbò^Ü _âKûee gòlû\û^ gòlY iûcMâúeaýajûe \ßûeû _òfûcûù^ _âZýl bûùa @^êba Keò_ûe«ò ûjû ùicûûê gòLôaûùeiûjûý Keò[ûGö

Gjò GKKùe, ùgâYúùe `k_â\ gòlYKê ijûdZû Keòaû _ûAñ gòlûû\û^ IgòlY iûcMâú _âÉêZò, aýajûe I iûAZò eLôaû I ^òRKê igq Keòaû aòhdùe@ûùfûP^û KeûûAQòö aòbò^Ü _âKûee gòlû\û^ gòlY iûcMâú Gaõ gòlY _ûAñùiMêWÿòKe aýajûe iµKðùe aòiéZ @ûùfûP^û ùjûAQòö

aòbò^Ü \éÁòùKûYeê aòÉéZ bûaùe gòlû\û^ gòlY iûcMâúe icÉ \òM GaõGjò GKKUò _êeû Keòaû _ûAñ @û_Yuê ^@(9) N�û @¤dê @ûagýK ùjaö6.1. gòlYe CùŸgýGjò GKKþUòKê _Xÿò ieòaû _ùe @û_Y ^òcÜ \lZû fûb Keò _ûeòùaö gòlY _ûAñ aòbò^Ü gòlû\û^ gòlY iûcMâúe @ûagýKZûKê a‰ð û Keò_ûeòùaö ùgâYú Méjùe aýajûe _ûAñ aòùgh gòlY iûcMâúe aòbò^Ü aMðKê PòjÜò _ûeòùaö gòlû[ðúu gòlY _ûAñ TLM iõMâj, _âÉêZò, iûAZò eLôaû I aýajûe Keò

_ûeòùaö ùgâYú Méjùe gòlY iûcMâúe iõelY ùK|â aòKgòZ I iKâòd Keò _ûeòùaö _ûVý _êÉKKê GK cêLý gòlY iûcMâú eì_ùe aýajûe Keò _ûeòùaö _ûVý _êÉKe aûjûùe gòlY iûcMâúe @^ý C›MêWÿòKeê iûcMâú iõMâj Keò

aýajûe/C_ùûM Keò_ûeòùaö6.2 gòlY iûcMâúe @ûagýKZû

ùùZùaùk @û_Y bìùMûke ùMûUòG ]ûeYû aêSûCQ«ò aû AZòjûieùMûUòG NUYû a‰ð^û KeêQ«ò aû ùMûUòG KaòZû @ûa�ò Keòaû gòLûCQ«ò aû ùgâYúMéjùe MYòZe ùMûUòG iciýû icû]û^ KeêQ«ò, ùiùZùaùk @û_Y KòQò aÉê aûiûcMâúe aýajûe Keò ùgâYú KlKê @]ôK Pò�ûKhðK Keò ]ûeYûKê ùagú jé\dwc


Uò®Yú


KeûA_ûeòùa I gòlYKê @[ð _ì‰ð Keò_ûeòùaö RùY Pú^þe gòlûaòZþ KjòQ«ò, “ùMûUòGPòZâ jRûeUû g± ijòZ icû^” û

@ûMeê ùgâYúKlùe gòlY _ûAñ gòlK ajêZ Kcþ gòlY iûcMâú aýajûeKeê[ôùfö Kò«ê a�ðcû^ gòlû[ðú ùK÷|âòK (Learner Centred) _âYûkúùe gòlû\û^VûeêgòlYKê MêeêZß \ò@û ûCQòö _òfûcûûe \kMZ bûùa aû GKûKú bûùa gòLôaûe lcZûaXÿûAaû _ûAñ @]ôKeê @]ôK iûcMâúe @ûagýKZû ejòQòö ùi[ô_ûAñ, gòlY iûcMâúKêgòlû\û^ ijûdK eì_ùe ùagú \ò^ _ðý« aýajûe KeûûA _ûeòaö G[ô_ûAñ Gjû_òfûcûû gòLôaû icdùe Gaõ gòlKcûù^ gòlû\û^ icdùe aýajûe Keòaû CPòZþöGjò _âKûee iûcMâúKê gòlû\û^ I gòlY iûcMâú KêjûMfû Gaõ GjûKê iûaðR^òK bûùaTLM ùaûfò KêjûMfûö

ùgâYúùe gòlû\û^ I gòlYe i`k _eòPûk^û I gòlY _âKâòdûùe @[ð_ì‰ðaýajûe _ûAñ ijûdK iûcMâúe _âKûe I _âKéZò i´§ùe bf mû^ ejòaû @ûagýKö

Kò«ê aò\ýûkdùe _âûe¸òK Éeùe gòlû\û^ gòlY _ûAñ QûZâQûZâúcûû _ûAñgòlY iûcMâúe K’Y @ûagýKZû @Qò? c^ùa÷mû^òK I gòlûaòZþue \éÁòùKûYeê aûÉaaÉê, aòbò^Ü KûeYeê gòlYKê iêaò]û Keòaû _ûAñ @ûagýK _ùWö ùi[ôc¤eê KòQò KûeY^òcÜùe \ò@ûMfû : ^ì@û aòhdaÉê gòlY iek jêG \ò Zûjû ijòZ _ûLû_ûLô _eòPòZ aÉêMêWÿòKê

QûZâQûZâúcûûê ù\LûA \ò@ûûGöPûf Gjò @aiÚû C_ùe aòPûe Keòaû :-@aiÚû1 : \òù^ \ßòZúd ùgâYúe gòldòZâú còiþ iúcû ùgâYúKê aòbò^Ü _âKûee `k

Gaõ _eòaû @ûYò @ûiòùf Gaõ _òfûcûûê PòjÜòaûKê Kjòùfö _òfûcûù^`kMêWÿòKê GA _âKûe PòjÜòùf ùcòZò-ùiI, Kckû, _òRêkò I @û´Gaõ _eòaûMêWÿòKê GA _âKûe PòjÜòùf ùcòZò- K*û K\kú, aûAMY,_ûPòfû UcûùUû Gaõ K*û @céZbŠûö ùMûUòG Rò òhKê ùicûù^ PòjÜò_ûeòùf ^ûjó, ûjûKò ùicûûê @ûùfûP^û KeòaûKê _Wÿòfû:-

ùeYê : GAUò K�û UcûUe _eò ù\Lû ûCQò Kò«ê Gjûe ùPû_û PòKþKY aûPKþ PKþ ^êùjñö

MúZû : ùaû]jêG GAUò GK _âKûe aûAMY Kò«ê Gjûe @ûKûe ùMûUòG aWÿUcûùUû Vûeê aWÿö

jòeû^û : GAUò aûAMY aû UcûùUû _eò êc ^êùjñö


Uò®Yú


Riàò : ùaû]jêG GAUò ùMûUòG _òRêkò? cêñ K’Y GjûKê ^ eû§òKò K�ûLûA _ûeòaò?

(gòldòZâúu @^êcZò Kâùc Riàò^ ùi[ôeê LùŠ PûLôùf)Rú^Zþ : GAUò K’Y ùMûUòG `k ^û _eòaû?Riàò þ : ^û, Gjû `k ^êùjñ KûeY Gjû Êû\òÁ ^êùjñö

Zû’_ùe gòldòZâú @ûiò ÆÁ Kùf ù jñ, GAUò `k ^êùjñö GjûùjCQò ùMâûùcùUû ùaûfò GK _eòaû, ûjûKê Gùa aûAMY IUcûUee c¬òe gueúKeY KeûûA @Qòö ùi[ô_ûAñ Zêùccûù^\êA _âKûee _eòaûe iûc¬iý ù\Lô _ûeêQö

aWÿùfûK I _òfûcûù^ icùÉ _eòPòZ aÉê aû NUYûKê ù\LôKeò ^ì@û aÉêe]ûeYû Ke«ò, ùùZùaùk ùMûUòG _òfû iµì‰ð ^ì@û aÉê iõÆgðùe @ûùi,ùiùZùaùk ùi ùijò aÉê Gaõ Zûe _âKéZòKê PòjÜòaû _ûAñ _eòPòZ aÉêe _âKéZòijòZ cògûAaû _ûAñ ùPÁû Kùeö \ò ùi @]ôK aÉê ijòZ _eòPòZ [ûG, ùZùaZêk^û Keò _\û[ðMêWÿòKe aòùgh MêYKê PòjÜòaû Zû _ûAñ ijR ùjûA[ûGö @ûc geúeùe A|âòdcûù^ gòLôaûe \ßûe @U«òö ùùZùaùk aÉêMêWÿòKê aòbò^Ü

C_ûdùe ùcòZòKò-ù\LôKeò, gêYòKeò, Ægð Keò Gaõ M§ gêõNò @^êbaKeûûG, ùiùZùaùk ùiMêWÿòK C_ùe @]ôK ÆÁ ]ûeYû C_ô^Ü jêGö aòbò^Ü_âKûee ew, @ûKûe, C_û\û^, M§ Gaõ Êû\ @^êbìZòKê Zúaâ Kùe Gaõaòùgh bûùa @Ì adiùe gòlYKê iek KeûGö_ò[ûùaUþu cZùe ùaû]gqò aòKûg ]ûeû 11eê 12 ahð adi _ðý«

aûÉa aÉê \ßûeû ùjûA[ûGö iÚëk aÉêe aýajûe, êqòiõMZ Pò«û]ûeû I mû^ûcôKaòKûgùe iûjûý Kùeö aòùgh bûùa 7eê 12 ahð adi c¤ùe iÚëk iõKú‰ð]cðú _ðýûd (K^KâòUþ @_ùei^ _òeòdWÿ)ùe _òfûUò _âûe¸òK aò\ýûkdùe [ûG Gaõùijò icdùe _eòPòZ aÉêMêWÿòKe aýajûe Keò cûîòK KûðýKkû_ Keò_ûe«òö Gjò@aiÚûùe bûa^û I mûê aòKûg ÆÁ bûùa ù\LûûG ùcòZòKò aò_eúZ _âKâòdûKêMâjY Keòaû (ù`WÿûY, cògûYe aò_eúZ _âKâòdû @ùU), ùgâYú aòbûMe ùûMýZûGaõ aÉê MêWÿòKe ùgâYú aòbûM _\û[ð iõelYe aòÉéZKeY, IR^, @ûdZ^, f´,_âiÚ Gaõ _âùZýK i¸a _âKâòdû aûÉa aÉêMêWÿòK \ßûeû jó ùjûA[ûGö ùKøYiòaûP^òK aûLýû \ßûeû i¸a jêG ^ûjóö Gjò @aiÚûùe _òfûcûûe Pò«û gqò aòKûgjêG ^ûjóö Gjò _ðýûdùe gògêe mû^, ]ûeYû I @^êbìZò iÚëkaÉê C_ùe _ðýùagòZùjûA[ûGö Gjò _ðýûdùe gògêe êqòiõMZ Pò«û]ûeûe aòKûg NUòaû @ûe¸


Uò®Yú


ùjûA[ôùf c¤ ùi iÚëkaÉê cû¤cùe Pò«û KeòaûKê ic[ð ùjûA[ûGö Kò«ê aòcê�ò ð Pò«^KeòaûKê ic[ðý ùjûA ^[ûGö ùcòZò “\ò.....Zûùjùf” C\ûjeY Êeì_:- Gjò@aiÚûùe _òfûcûûê \ò _PûeûûG ûjûe _lú @Qò ùi CWÿò_ûùeö \ò aòeûWÿòe_lú [û’«û Zûùjùf ùi K’Y CWÿò_ûe«û?” Gjû @aùfûK^ KeûûAQò ù @]ôKûõg_òfûcûù^ Gjò _âgÜe C�e ù\aûKê ùPÁû Kùf ^ûjóö KòQò RUòk C�e Gjò _âKûe@ûiòfû- “Kò«ê aòeûWÿòe _lú ^ûjóö aòeûWÿò ù\øWÿò _ûùe, CWÿò _ûùe ^ûjóö” ZûùjùfK’Y aòeûWÿòKê CWÿòaûKê _Wÿòa? Gjò @aiÚûùe _òfûcûù^ aûÉa Rò^òh @bûaeê _âKéZ]ûeYû jûif Keò_ûeò ^[û«òö PZêü_ûgßðùe aûÉaòK eì_ùe ^òcòðZ iûcMâúMêWÿòKeê _âû¯mû^ C_ùûM Keò _ûe«ò ^ûjóö _âû[còK Éeùe ùicûû Pò«^ I ùaû]e aòKûg_ûAñ @ù^K aÉê iùw _eÆe Kâòdû _âZòKâòdû Ke«òö ûjû GK _âbûagûkú gòlY_ûAñ @ûagýKö _ò[ûùÛþu MùahYû c¤ Gjò_eò _òfûcûû aòhdùe Kjò[û«ò, ùCñcûù^

12 ahðe adi _âû¯ Keòaû @ûMeê iÚëk/aûÉa aÉêMêWÿòKê aòbò^Ü _âKûeeaýajûe Keòaûùe ^ò_ìY @U«ò, ùicûù^ Gaõ ùCñ _ òfûcûù^ aûÉaaÉêMêWÿòKê 12 ahð _ìaðeê aýajûe Keò ^[û«ò, ùicûû @ù_lû gúNâ @cì�ò ð]ûeYû Keò _ûeò[û«òö Gjû _âûe¸òK gòlû @aiÚûùe UòGfþGcþ (TLM)e@ZýûagýKZûKê MêeêZß ù\A[ûGö

_òfûcûù^ aòbò^Ü _âKûe iûcMâú ijòZ ùLkòaûKê _i| Ke«ò Gaõ ùicûùîjRùe ùi iûcMâúMêWÿòK ijòZ bò^Ü bò^Ü bûaùe aýajûe Keòaûùe aýÉ ùjûAû@û«òö ùùZùaùk ùMûUòG Kûðý _ûAñ _ðýû¯ Gaõ C_êq iûcMâú \ò@ûûG,_òfûcûù^ _âûKéZòK eì_ùe iûcMâúMêWÿòK ^òKUKê @ûKhòðZ jê@«ò Gaõ KûcKê ùghKeòaû _ûAñ iûcMâúMêWÿòKe C_ùûM KeòaûKê _i| Ke«òö iûcMâú aò û KûcKeòaû _òfûu _ûAñ ùaûS i\ég Gaõ @^òzû_ìaðK ùjûA[ûGö Gaõ Kûðý @ûe¸eêG _âKûe bûa^û KûðýUòKê iµì‰ð KeòMùf KÁ\ûdK ùjûA[ûGö

_âûdZü ùQûU _òfûcûù^ aòbò^Ü ewe Gaõ @ûKûee aÉêMêWÿòK @ûWÿKê @ûKhòðZùjûA[û«ò Gaõ aòbò^Ü _âKûeùe aýajûe Keò ^òRe @ûMâj ù\LûC[û«òö ùZYêùicûûê iûa]û^Zû _ìaðK ù_ûhY Kùf aòbò^Ü aÉêMêWÿòK ijòZ ùLkòaûe@býûi aòKûgùe ijûdK ùjaö Gjò ijûdZû _òfûcûûe iéR^gúkZûaXÿûA[ûGöaû‚òZ gòlY CùŸgý ijòZ iõa§òZ aòbò^Ü iûcMâú gòlK ùK÷|âòK ùgâYú Kle

C\ûiú^Zû ûjû ùNûhû _¡ZòKê MêeêZß ù\A[ûG ZûKê bûwòaûùe @Zý]ôK cjZß_ì‰ðGaõ iKûeûcôK bìcòKû ^òbûA [ûGö iûcMâúMêWÿòKe C_êq C_iÚòZò _òfûcûûê


Uò®Yú


ÊûbûbòK bûùa ùicûû @ûWÿKê ùLkòaû Gaõ ajêcêLô aýajûe Keòaû _ûAñ @ûKhòðZKeò[ûG Gaõ ùi[ô_ûAñ ùicûûê iKâòd gòlû[ðú KeûA[ûGö Gjò iûcMâú _òfûcûûgòlY KûðýKkû_ùe Rúa« bûùa ijbûMú ùjaûùe ijûdK Keò[ûG Gaõ ^òÃâòdgòlû[ðú ùjaûe cûîòKZûKê jâûi Keò[ûGö

Notes (Uò_þ_Yú) gòlY iûcMâú _âbûagûkú Ê-gòlY _ûAñ @ûagýKö C_êq iûcMâúe C_ùûM

Keòaû \ßûeû ù ùKøYiò _òfû ^òR iêaò]û @^ê ûdú _êeû ^òdªY ijòZgòLô[ûGö

ajê ùgâYú I ajê Ée _eòiÚòZòùe gòlY iûcMâú gòlKKê ùgâYú Klùeiê_eòPûk^û Keòaûùe MêeêZß_ì‰ð ijûdZû _â\û^ Keò[ûGö

gòlY ijûdK iûcMâúe C_ùûM \ßûeû gòlKe cù^ûaé�ò @Zý« a§êZß_ì‰ðùjûA[ûGö ùùZùaùk _âZòeì_e a‰ð^û Keû ûC[ûG, ùKøYiò _â\gð úe@ûùdûR^ KeûûC[ûG aû _òfûcûûê aûjûeKê aêfûAaûKê ^ò@û ûC[ûG,ùiùZùaùk ùMûùU a§êZß_ì‰ð aûZûaeYe ^òcðûY ùjûAûG ûjû C_êq@]ôMc _ûAñ ajêZ ijûdZû Keò[ûGö

Gùa ^òcÜfòLôZ MêWÿòKe C�e \ò@«ê:-E-1 gòlû[ðúcûûe gòlYKê iêaò]ûR^K Keòaû _ûAñ @û_Yuê ^òcÜfòLôZ ùKCñ iÚòZòUò_ûAñ gòlY iûcMâúe @ûagýKZû ùja ^ûjó?

A) Kûðý Gaõ icd C_ùe gòlY iciýûB) \kMZ bûùa MÌ fòL^C) ¤û^ Gaõ ùûM gòlYD) _ûYò_ûM _eòa�ðê @¤d^

C�c gòlY ijûdK iûcMâúe ùa÷gòÁý :

C�c gòlY iûcMâúe ùa÷gòÁýMêWÿòK ^òcÜùe \ò@ûMfû - gòlY ijûdK iûcMâú @ûWÿKê _òfûcûù^ @ûKhòðZ ùjaû @ûagýKö @ûKûe, ew

(aòbò^Ü _âKûee ewe iõùûR^, C{k ew), MZò (ù_eò MZò Keê[ôaûùLk^û) Gaõ KòQò ùlZâùe M§ aû Êû\ aû ]ì^ò @û\ò iûcMâúe G_eò MêYùjaû \eKûe ûjû ùQûU _òfûcûûe ¤û^ @ûKhðY Keò_ûeòaö


Uò®Yú


gòlY ijûdK iûcMâúe _eòPd ^ì@û @a]ûeYûKê PòjÜòaûùe ijûdK ùjaö_òfûcûù^ ^ì@û @a]ûeYûKê @[ð_ì‰ð gòlY _ûAñ ijRùe Gjò iûcMâúMêWÿòKeaýajûe Keò _ûeòùaö iûcMâúMêWÿòKe ^ìZ^Zß gòlû[ðúuê @ûKhðòZ Keò[ûGö bò^Ü_âKûe iûcMâú Kò û bò^Ü Xwùe aýajûe C�c TLM e GK MêY @ùUö

iûcMâúe C_ùûMúZû cìfý ejòaû \eKûeö ùKøYiò iûcMâú GK bf aû Leû_gòlY ijûdK ^êùjñ Zûjûe C_êq aýajûe jó iûcMâúKê bf aû Leû_Keò_ûeòaö ùMûUòG iê|e I @ûKhðK `êf ùiø|ðýùaû]Kê aXÿûA [ûG Kò«êMYòZùe aMðùlZâ gòlYùe Gjû GK bf gòlY iûcMâú bûaùe ^ò@ûûA_ûeòa ^ûjóö

ajêaò] bûùa ùjC[ôaû iûcMâú [û- _gû, aûWÿò, cLcf _[e, N^ Gaõ `äûiþKûWÿð @û\ò _âûe¸òK aò\ýûkd _ûVýKâce _âûdZü iaê aòhd ùlZâùe C_ùûMùjûA _ûeòaûeê GMêWÿòKe Pûjò\û ù[Á [ûGö

ijR bûùa Pûk^û Keò _ûeê[ôaû iûcMâú [û- \éXÿZû (ùaLûZòe bûùa aýajûeùjùf c¤ cRaêZþ eùj), Kc IR^ I iêelû (_òfûcûù^ C_ùûM Kùf c¤jû^òKûeK ^êùjñ) @û\ò cjZß_ì‰ð MêY iûcòf ejò[ûG, ùCñ[ôùe Gjò _âKûeeiûcMâúe gòlY @]ôMc _âKâòdûùe _âû[còKZû ejò[ûGö

gòlYKûðý 1fêWêùMûUò Gaõ cLcf _[e @û\ò iûcMâúMêWÿòKe GK ZûfòKû _âÉêZ Ke«ê

ûjûe aòbò^Ü aòhd ùlZâùe aòbò^Ü gòlY Kûðýùe C_ùûM ùjA_ûeòaöGjò_eò iûcMâúMêWÿòKe ^ûc, gòlY Kûðý Gaõ aòhd (ùMâWþ/ùgâYú ijòZ)e^ûcMêWÿòKê ÆÁ Ke«ê ùCñ[ôùe _âùZýK iûcMâúe C_ùûM KeûûA _ûeòaö

E-2 \ßòZúd ùgâYú _ûAñ bûhû Gaõ MYòZ gòlYùe gòlY iûcMâú eì_ùefêWêùMûUò aýajûe C\ûjeY ijòZ (\êAUò C\ûjeY _âùZýK aòhdùe)aêSû«êö


Uò®Yú


6.3 gòlY iûcMâúe _âKûeùb\öC_ùeûq @ûùfûP^ûeê @ûùc Kjò_ûeòaû ù ùKøYiò aÉê aû iûcMâú ûjûe

C_ùûM gòlYKê iêaò]û Keòaû _ûAñ aýajûe KeûûG, ZûjûKê gòlY ijûdK iûcMâúKêjûûGö @^ý bûùa Gjò _âKûe iûcMâú ûjû gòlYùe C_ùûM _ûAñ C_êq @ùU,ZûjûKê gòlY iûcMâú KêjûûGö ùgâYú Klùe gòlY @]ôMc KâòdûKkû_MêWÿòKùe aòbò^ÜiûcMâúe C_ùûM, iõelY Gaõ MâjY Keòaûe _âKâòdûKê iêaò]ûR^K KeòaûKê GjûeaMðúKeY KeûûA_ûùeö6.3.1. gòlY iûcMâúe _âKûe ùb\ ^òcÜùe \ò@ûûA[ôaû iÚòZò-2 C_ùe aòPûe Ke«ê

ûjû aòbò^Ü gòlKcûû \ßûeû ZéZúd ùgâYúe _òfûcûûê MYòZ gòlû\û^ùeaýajûe KeûûA_ûùeö Z`ûZþ MêWÿòK ùfLô eL«êö

còÁe ecY ZéZúd ùgâYúùe “iõLýûcûûe jeY” gòlû\û^ KeûCQ«òö ùiùKak PKþ, WÁe I Kkû_Uûe C_ùûM KeêQ«ò Gaõ _òfûcûù^ Kkû_UûùeùfLû ûA[ôaû Z[ýKê ^òR ù^ûUþ aêKþùe ùfLêQ«òö

@^ý GK aò\ýûkdùe, còiþ fúfû ZéZúd ùgâYú _òfûcûûê KòQò ùMûWÿò aû ùQûUKûVò iûwùe @ûYòaûKê KjòQ«òö ùi _òfûcûûê ùQûU ùQûU \k Keò aiûA KòQòicû^ iõLýûe ùMûWÿò I KûVò ùÂ jeY _âKâòdû _â\gòðZ KeêQ«òö

_âùZýK \kKê 30Uò ùMûWÿò ù\A Gaõ ùijò ùMûWÿòMêWÿòKê _âùZýK _òfûcûûêaòbò^Ü _âYûkúùe icû^ iõLýûùe jeY KeòaûKê KêjûMfûö Zû’_ùe ùi _âùZýK\kKê _Pûeòùf Kò ùi ùKùZ _âKûe _âYûkúùe \ò@û ûA[ôaû iûcMâúKê ^òR ^òRc¤ùe icû^ bûaùe bûM Keò _ûeòùaö

còiþ ga^cþ PòZâ - 6.1ùe \ò@û ûA[ôaû GK aMð @ûKûee cûUâòKèe 10UòiòUþ Zò@ûeò Kùf Gaõ 5Uò \kùe _âùZýK \kKê 2Uò iòUþ ù\ùf Gaõùicûûê icû^ iõLýûe ùQûU aMð MêWÿòKê aòbò^Ü ewùe ew KeòaûKêKjòùfö _âùZýK \kKê ew KeòaûKê @fMû @fMû ewe C_ùûM KeòaûKêKjòùf Gaõ Zû’_ùe ùi _âùZýK \kKê ùKùZ aMðMêWÿòKê ewú^ KeòQ«òù\Lôùfö


Uò®Yú


PZê[ð @aiÚûùe icúe iaê _òfûcûûê ùgâYú Kle aûjûùe aò\ýûkdeaMòPûKê ùÂ @ûiòùf Gaõ ùicûûê KòQò ùQûU ùQûU MQ ù\ùfö _âùZýK]ûWÿòùe icû^ iõLýûe KòQò ùQûU MQ fMûAaûKê Kjòùfö Zû’_ùe ùi_òfûcûûê _Pûeòùf ù Kêj Z _âùZýK ]ûWÿòùe ùKùZ ùQûU MQ fMûûAQò?

E-3 C_ùeûq @aiÚûMêWÿòK c¤eê ùKCñ @aiÚûUòKê @û_Y bûaêQ«ò ù_òfûcûù^ iõLýûe bûM Kâòdû _âKâòdûKê aêSòaûKê @]ôK KVò @^êba Keò[ôùaGaõ KûjóKò?_â[c @aiÚûùe, ecY ùKak PKþ, WÁe Gaõ aäûKþ ùaûWÿð QWÿû @^ý ùKøYiò

iûcMâú aýajûe Keê ^[ôùfö Gjû GK _ûeµeòK gòlK ùK|âúK ùgâYú [ôfûùCñVûùe _òfûcûù^ ^òÃâòd [ôùfö \ßòZúd @aiÚûùe, _òfûu \ßûeû ùMûWÿò Gaõ KûVòbkò aûÉa aÉê iõMâj ùjûA[ôfû Gaõ ùiMêWÿòK ùgâYúKê @ûYò[ôùfö Gaõ còiþ fòfûùijò iûcMâúe C_ùûM Keò bûM/jeY _âKâòdû _â\gòðZ Keò \kMZ gòlY KûðýKeê[ôùfö còiþ gòa^cþ KòQò iûcMâú ^òùR aòKgòZ Kùf Gaõ bûM _âKâòdûKê _êeûKeòaû _ûAñ _òfûcûûê Kûc KeòaûKê ù\ùfö Kò«ê @^ýcûûVûeê bò^Ü icúe_òfûcûûê ùgâYú Méjeê aûjûeKê @ûYò aò\ýûkde aMòPûKê ùÂ @ûiòùf Gaõ ùQûUùQûU MQKê fMûAaû _eò aûÉaòK KûðýKkû_ _â\gð ùe ijûdZû Kùf ûjû\ßûeû_òfûcûù^ bûM/jeY _âKâòdû gòLôùfö Gjò C\ûjeYeê @ûùc gòlY iûcMâúKê aûÉaòKaÉê Gaõ ^òcòðZ iûcMâú bûaùe aMðúKeY Keò_ûeòaûö(i) aûÉa aÉê / @^êbìZò

gòlû[ðú ^òRe PZêü_ûgßðùe [ôaû aûÉaòK aÉê, aýqò I NUYûMêWÿòKe _âZýlC_ùûM\ßûeû, ^òùR Kûðý Keòaû _ùe @^êba fûb Keò[û«òö ùùZùaùk @û_Ygòlû\û^ Keê[û«ò, ùiùZùaùk @û_Yuê GA ùPÁû Keòaû \eKûe ù @û_Y_òfûcûûê aûÉaòK aÉê ù\LûAaû, ûjû\ßûeû ùicûù^ _âZýl @^êbìZòeê ]ûeYû _âû¯Keòùaö Kò«ê ^òcÜùe KòQò KûeY \ò@û ûAQò ûjûKò aûÉaòK aÉêKê ùgâYú MéjKê@ûYòaû _ûAñ iaê icdùe i¸a ^êùjñö aÉêe @ûKûe :- @ûKûeùe ajêZ aWÿ aÉêKê ùgâYú KlKê @ûYòaû Gaõ

iõelòZ Keòaûe @iêaò]û Gaõ @Zò ùQûU aÉêKê ùgâYú Klùe ù\LûAaûe@iêaò]ûö

iêelû : iûM Kò´û aòzûKê ùgYú MéjKê @ûYòùf I QûZâQûZâúu iêelû C_ùe¤û^ eLôaûKê _Wòa û


Uò®Yú


cìfý/\ûcþ :- KòQò aÉê ùgâYúùe C_ùûM _ûAñ ajêZ \ûcú ùjûAûGö ^òcÜùgâYúcûûùe _eòùag aò\ýû Gaõ Cy ùgâYúcûûùe aòmû^ gòlY ùlZâùei`k ùaû]mû^ _ûAñ _âZýl @^êbêZò _òfûcûûê \ò@ûûA[ûGö _òfûcûù^ ^òReZZþlYûZþ _eòùageê aòbò^Ü aÉê Gaõ iÚû^cûûeê _âZýl @^êbìZò _âû¯ Ke«òùcòZò- _âKéZ `êf, _Zâ, MQfZû, ù_ûK-ùRûK, Rwf bâcY \ßûeû Rwfò_\û[ð, GKZâ Keòaû, aòbò^Ü iõMV^ [û- _�ûdZ @`òiþ, aýûu, WûKNe@û\ò ûA ùiVòKûe KûðýKâc _eò\gð^ Keòaû, @ûKßûeòdcþ Zò@ûeò I elYûùalYûKeòaûö _âZýl ]ûeYû @^êba \ßûeû _òfûcûûe KVò^ ]ûeYûMêWÿòKê aêSòaûijR ùjûA[ûGö ùZYê, ùùZ i¸a @]ôK @^êbìZò _âû¯ KeûAaûKê _òfûcûûêùPÁû Keòaû CPòZþö

Kû ðýKkû_-2aÉê, KûðýKkû_ Gaõ @^êÂû^ ùCñVûùe @û_Y @û_Yue aò\ýû[ðúcûûe_âZýl @^êbìZò _â\û^ Keò _ûeòùa, Zûjûe ùMûUòG ZûfòKû _âÉêZ Ke«êö

(ii) _âÉêZ gòlY iûcMâú@ûùccûù^ _âÉêZ Keû ûA[ôaû gòlY iûcMâúMêWÿòK ijòZ _eòPòZ @Uêö cû^PòZâ,

PûUð, PòZâ, cùWÿf, ùLk^û, ùMûWÿò, ewò KûVò, `äûiþ KûWÿð, iõLýû I @lee KûWÿð @û\ògòlY iûcMâú MêWÿòK _âÉêZ gòlY iûcMâú ûjû gòlKcûù^ aýajûe Ke[û«òö òR ùgâYú_ûAñ @ûagýKZû @ êûdú iûcMâúMêWÿòK gòlK \êAUò C_ûdùe MâjY Ke«ò -

(1) aRûeeê KòYòKeò(2) ^òùR aû ùKùa ùKùa QûZâcûû ijûdZûùe _âÉêZ Keò[û«òö

cû^K gòlY iûcMâú [û - cû^PòZâ, ùMäûaþ, PûUð, ùÄf, cû_òaû `òZû _âûdZüaRûeeê KòYûûGö iûcMâúMêWÿòKe cìfý ùicûûe MêY @^êiûùe eLû ûA[ûGö G[ôc¤eê @]ôKûõg iûcMâú ùciò^ iûjûýùe Zò@ûeò KeûûA[ûG I ùiMêWÿòK ù\LôaûKê


Uò®Yú


@ûKhðK ùjûA[ûG Gaõ @]ôK icd _ðý« aýajûe KeûûA[ûGö ùi[ô_ûAñ @]ôKûõggòlK Gjò iûcMâúMêWÿòKê KòYòaûKê _i| Keò[û«òö

Kû ðýKkû_-3@û_Y K’Y iaê icdùe @û_Yu ùgâYú Klùe gòlY Kûðý KùeAaû

ùaùk KòYû gòlY iûcMâú aýajûe KeòaûKê _i| Ke«ò? ùijò @aiÚûcûûeGK iûeYú Zò@ûeò Ke«ê ûjû @û_Y @û_Yue CùŸgý iµì‰ð Keòaû _ûAñ GjòiûcMâúMêWÿòKê @^ê_êq cù^ KeêQ«òö

@ûùc aRûeeê ùKak Zò@ûeò ùjûA[ôaû iûcMâú [û- cû^PòZâ, PûUð, PòZâ AZýû\òùKak KòY«ò ^ûjó _e«ê KòQò Gjò _âKûee iûcMâú [û - WâAñ iòUþ, ùÄP ù_^þ,ewú^ iûcMâú, @Vû, KAñPò, eêfe @û\ò Rò^òh gòlY ijûdK iûcMâú Zò@ûeò Keòaû _ûAñaû QûZâcûû iûjûý ùÂ Zò@ûeò Keòaû _ûAñ KòYò [ûCö \ò gòlY iûcMâúaRûeùe còkêQò Zûùjùf @ûùc Zò@ûeò KûjóKò KeêQê ?jêGZ, @ûùc iaê iûcMâúKê KòYòaû _ûAñ ic[ð ù^ûjêñ Gaõ ùaùk ùaùk KòQò G_eòRUòk iûcMâúe ùgâYú Klùe @ûagýK jêG ûjû aRûeùe C_f² jêG ^ûjóö @ûi«ê^òcÜfòLôZ @aiÚû C_ùe aòPûe Keòaû:-@aiÚû-3: còiþ icòZû Gaõ Zûu _*c ùgâYúe QûZâQûZâúcûù^ GK iµì‰ð `êfe]ûeYû ù\aû _ûAñ gòlY iûcMâú aòKgòZ KeòaûKê ùPÁû Keê[ôùfö (C\ûjeY -ùMûUòG c|ûe `êf ûjûe _êeû PûùeûUò whorls - calyx, corolla, AndraeciumGaõ Gynaecium C_iÚòZ @Qò)ö QûZâQûZâúcûûê c|ûe`êf ijòZ KòQò @^ý `êf@ûYòaûKê Kêjû ûA[ôfûö ùi[ôeê _òfûcûûê `êfMêWÿòKe aòbò^Ü bûM MêWÿòKê bfKeò ù\LôaûKê Kjòùfö `êfMêWÿòKe aòbò^Ü bûM [û- stamen, calyx @û\òKêPòjÜòaûKê ûA iùw iùw aòbò^Ü ewe Petal MêWÿòKê PòjÜ _ûeòùfö Zû’_ùe ùi_òfûcûûê Kjòùf iaê GKûVò Keò[ôaû `êfMêWÿòKe ùKCñ bûMUò GK _âKûe @QòGaõ ùKCñ `êfùe iaê bûM C_iÚòZ @Qòö _òfûcûû \ßûeû `êf MêWÿòKe iaêbûM MêWÿòK i`kZûe ijòZ Pò\ÜûAaû _ùe, còiþ icòZû `êf MêWÿòKe iaê


Uò®Yú


bûMMêWÿòKê @fMû @fMû Keòù\ùf Gaõ Kjòùf Gjû iµì‰ð `êf @ùUöZû’_ùe QûZâQûZâúcûù^ \kMZ bûùa \ò@ûûA[ôaû WâAñ iòUþùe iµì‰ð `êfPòZâ Kùf Gaõ ew ù\ùfö \kMZ bûùa PòZâ Keòaû _ùe ùijò PòZâMêWÿòKê_â\gòðZ KeûMfû Gaõ ùi[ôc¤eê \êAUò iaêVûeê bf/iê|e PòZâKê ùgâYú KleWòiþù_ä ùaûWÿðùe fMûMfûö _ùe ùiMêWÿòKê baòhýZùe gòlY ijûdK iûcMâúbûaùe aýajûe Keòaû _ûAñ bŠûeùe eLûMfûö ûjûKê @ûùc gòlY ijûdKiûcMâú ùKûY bûùa i´§òZ Keò[ûCö

Gjò _âKûee RUòk PòZâ ûjûKê @û_Y aû @û_Yue QûZâQûZâúcûù^ aRûeeê KòYò_ûeòùa ^ûjóö @]ôK«ê @û_Y Kcþ _âdûiùe Gjò_eò gòlY ijûdK iûcMâú Zò@ûeò Keò_ûeòùa [û - ù ùKøYiò @ûKûeùe KûMRKê ùcûWÿò aû ùKøYiò PòZâ aû Mâû`þKêùaûWÿð C_ùe Zò@ûeò Keò[ôaû Z[ý QûZâQûZâúcûû \ßûeû C_f² KeûûA _ûeòaöGjò _âKûe Ê^òcòðZ gòlY iûcMâú aRûeeê KòYû ûA[ôaû gòlY iûcMâúVûeê @]ôKC_ùûMú ùjûA[ûGö ùùZùaùk @û_Y @û_Ycûû _òfûcûûê iùw ùÂ GA_âKûee gòlY ijûdK iûcMâú _âÉêZ Keò[û«ò, ùijò KûðýKkû_ Keòaû icdùe@û_Y ùicûû @û^|Kê ù\L«êö ùgâYúùe gòlY iûcMâúe C_ùûM Keòaû _ûAñùûR^û I Zò@ûeò Keòaûe _âKâòdûUò cjZß_ì‰ð? KûeY QûZâQûZâúcûù^ ùKøYiò KùVûe^òùŸðg^û aû cêLÉ aò^û bf Keò aêSòaû ijòZ ]ûeYû jûif Keò[û«òö

gòlY Kûðý-4iÚû^úd @*keê iõMéjúZ gòlY iûcMâú \ßûeû _Xÿû ûC[ôaû 5c/6Â ùgâYúùeGK aòhd _ûAñ Zêùc Kò _âKûe gòlY iûcMâú _âÉêZ Keò_ûeòa Zû’e ZûfòKûKeö

_ûLêWû

(K) c|ûe `êf

Mbð\Š

_eûMgd

aé�ò


Uò®Yú


E-4 KòYû ûA[ôaû iûcMâú @ù_lû Zò@ûeò KeûûA[ôaû iûcMâúe ù ùKøYiò Zòù^ûUòiêaò]û a‰ð û Ke«êö

gòlY ijûdK iûcMâúe aMðúKeYe @^ý GK C_ûd ùjfû gâûaý I \égý @û]ûeùegòlY iûcMâú Zò^ò _âKûee @ùU - (i) gâûaý (ii) \égý Gaõ (iii) \égý-gâûaý(i) gâûaý iûcMâú :- gâûaý A|âòd \ßûeû gêYò _ûeê[ôaû gâûaý iûcMâú ûjûe

ijûdZûùe aýqò gêYòKeò gòLô[ûG ZûjûKê gâûaý ijûdK iûcMâú Kj«òöC\ûjeY - ùeWÿòI _âiûeY, KýûùiUþ Z[û iòWÿò ù_ädûe @û\òö

(ii) \égý iûcMâú :- \gð^ A|âòd \ßûeû ù\Lô _ûeê[ôaû \égý iûcMâú ûjûeijûdZûùe aýqò ù\LôKeò gòLô[ûG, Keò[ûG, ZûjûKê \égý ijûdK iûcMâúKêjûûGö C\ûjeY- aäûKþ ùaûWÿð, PûUð, PòZâ, Mâû`þ, cùWÿf, `òfà Áâò_þ, iäûAWþAZýû\òö

(iii) \égý-gâûaý ijûdK iûcMâú- G_eò iûcMâú ûjûe \égý Gaõ gâûaý \êAA|âòde @ûagýKZû ùjûA[ûG Gaõ gêYòKeò I ù\Lô Keò gòLô[ûGö GjûKê\égý-gâûaý iûcMâú KêjûûGö C\ûjeY-ùUfòbòR^, `òfà Gaõ KµêýUe ijûdKiìP^û AZýû\òö

gòlY iûcMâúKê aMðúKeY Keòaûe @^ý GK C_ûd ùjfû , ûjûKò (i) _âùl_òZiûcMâú (ii) @Y_âùl_òZ iûcMâú (iii) @^êbìZò @û]ûeòZ ijûdK iûcMâúö(i) _âùl_òZ ijûdK iûcMâú- PkPòZâ, G_òWòdûùÄû_, cýûRòKþ, fY×^, IbeùjWþ

ù_âûùRKþUe, GfþiòWÿò ù_âûùRKÖe AZýû\ò(ii) @Y_âùl_òZ iûcMâú - PKþ-ùaûWÿð, ù`fÖ ùaûWÿð, aêùfUò^þ ùaûWÿð, ù`ûùUûMâû`þ,

ù_ûÁe, cû^PòZâ, PûUð, ùMäûaþ, ^cê^û I aýûLýû ijòZ _ûVý _êÉK AZýû\ò@_âùl_òZ ijûdK iûcMâúe C\ûjeY @ùUö

(iii) @^êbìZò @û]ûeòZ ijûdK iûcMâú/Kâòdûgúk - `òfWþ, Uòâ_þ, GRêùKi^ûf Uêe,cjZß_ì‰ð iÚû^Kê ûZâû, _eúlYe @aùfûK^, _â\gð^ I _âûKéZòK NUYûAZýû\ò @^êbìZò @û]ûeòZ ijûdK iûcMâúe C\ûjeY @ùUö


Uò®Yú


E-5 Mî_þ A ùe aòbò^Ü _âKûe iûcMâúMêWÿòKe aòbò^Ü aMðe ^ûc Gaõ Mî_ - B eijûdK iûcMâúe ^ûc @Qòö iûcMâú ijòZ aMðKê còkû@ ùcòZò ^òcÜùeC\ûjeY ù\LûA \ò@ûûAQòö

Mî_ -A Mî_ -B

@_âùl_òZ iûcMâú ùUfòbòR^

_âùl_òZ iûcMâú ùeWÿòI

gâûaý iûcMâú cûQ

\égý-gâûaý iûcMâú Kkû_Uû

GKZâòZ iûcMâú ùMûWÿò

`òfà Äâò_þ

6.3.2. iìP^û _âiûeY _âêqòaò\ýû Gaõ gòlY ijûdK iûcMâú

iìP^û _âiûeY _âêqò aò\ýû ùgâYú Klùe ^ìZ^ i¸ûa^ûKê iéÁò KeòQòögòlû\û^ _ûAñ A�eùÛþ I cfÖò còWÿò@û ùjCQò @Zý« MêeêZß_ì‰ðö Gjû _ûeµeòKùgâYú Klùe KûðýKkû_ ic^ßòZ Keò _ûVý aÉêMêWÿòKê icé¡ Keò gòlû\û^ I gòlY_âKâòdûe MêYûZàK aòKûg Keò[ûGö G[ô_ûAñ gòlK ^òRKê _âÉêZ Keòaû ij _âêqòaò\ýûKêùgâYúùe _âùdûM Keòaûe iêùûM iéÁò Keòaûe @ûagýK @Qòö _âûdZü aò\ýûkdMêWÿòKùeKµêýUe @ûiò iûeòQò Gaõ ^òKU baòhýZùe @ûjêeò @]ôK aò\ýûkdùe _òfûcûûêGjûe iêaò]û KeûA \ò@ûòaö iìP^û I _âiûeY _âêqòaò\ýûe ùgâYú KlùeC_ùûMúZûe aòÉéZ @ûùfûP^û dê^òUþ/GKK-12ùe \ò@ûûAQòö6.3.3. “Kûðý bò©òK gòlY iûcMâú”

_òfûcûù^ gòlY Kûðýùe iûcòf ùjûA ^òRe @^êbìZòeê gòlY Keò[ûGö gòlYKâòdûe _âû]û^ýZû @^êiûùe gûeúeòK aû cûîòK ùjûA[ûG Kò´û Cbd gûeúeòK IcûîòK ùjûA[ûGöD\ûjeY Êeì_:- ùùZùaùk ùMûUòG _òfû iC\û ù\ûKûê jòiûaùe cògûY Iù`WÿûYe mû^ C_ùûM Kùe, ùiùZùaùk Zûjûe gûeúeòK KûðýKkû_ @ù_lûcûîòK KûðýKkû_ @]ôK ùjûA[ûGö Kò«ê ùi ùùZùaùk aûjûùe ùLkòaû _ûAñ


Uò®Yú


ùûR^û Kùe ùiùZùaùk ùi ^òRe gûeúeòK ùKøgk ij ùLkùe RòZòaû _ûAñcûîòK ùKøgke c¤ C_ùûM Keò[ûGö gòlY Kûðý bò©òK _^Úûùe @^ýû^ýKûðýKkû_ ij _òfûcûûe _ì‰ð ijbûMòZû Gaõ ijùûMe @ûagýK ùjûA[ûGö_âû[còK Éeùe ùQûU _òfûcûû _ûAñ gòlY ùagú _âbûagûkú ùjûA[ûG ùùZùaùkùicûûe ijbûMòZû iù«ûhR^K ùjûA[ûGö cêLý bûùa ùi Zû’e cûîòK i«êÁòijòZ ùicûûe _û* A|âòd [û-gêYòaû, ù\Lôaû, gêõNòaû, QêAñaû Gaõ PûLôaû @û\òeijbûMòZû iù«ûhR^K ùjûA[ûGö ùùjZê GA _òfûcûù^ adi Gaõ Éee @ûe¸@aiÚûùe @Q«ò, ùicûù^ Pò«^ @ù_lû Pò«êê @û^| _ûA[û«òö dê^òUþ-4ùegòlYKûðý Gaõ Gjûe _âKéZò aòhdùe aòÉéZ bûaùe @ûùfûP^û KeûûAQòö Kò«ê iaêgòlY Kûðýùe aûÉa iûcMâúe bìcòKû iaêVûeê MêeêZß_ì‰ð @ùUö \òI iaê C_f²iûcMâú ùgâYú Klùe aòbò^Ü gòlY Kûðý _ûAñ C_ùûM KeûûA_ûeòa, Kò«ê KòQòaòùgh Kûðý _ûAñ iûcMâú aûQòaûùe UòùK iûa]û^Zû @af´^ Keò[ôaûKê _Wÿò[ûGöGjò dê^òUþe bûM 6.3ùe Gjûe ùa÷gòÁý @ûùfûP^û ijòZ iûcMâúKê Pd^ ^òcÜfòLôZ@û]ûeùe Keòaû CPòZþö _âû[còK Éeùe gòlY KûðýMêWÿòK _òfûcûû Rúaê @^êbìZò @û]ûeòZ ùjûA[ôaûeê

iûcMâú Pd^ ùicûûe aûÉaòK Rúaê KûðýKkû_ ijòZ i´§òZ ùjaû\eKûeö ù ùKøYiò Rò^òh ûjû gòlYKê ijûdZû Keò[ûG aû GjûKêiêaò]ûR^K Keò[ûG, Zûjû _òfûcûûe ZZþKûk aûZûaeYe aûÉa iûcMâú aûKòQò _eòPòZ KûðýKkû_ [û-ùLk, ùLk^û, MûAaû aû @bò d Keòaû @û\òeêùjûA[ûGö gòlY KûðýKkû_Kê ùgâYú Klùe iõPûk^ Keòaû _ûAñ Gjûe Pd^KeûûA[ûGö

gòlY ijòZ i´§òZ ù ùKøYiò aòùgh ]ûeYûe C_f²ò _ûAñ iûcMâúC_ùûMú ùjaû CPòZþöC\ûjeY:- _eòajê cjZß I @[ðKê gòlY Kûðý cû¤cùe aêSòaûKê iûcMâú[û- cùWÿfþ aû aòbò^Ü _âKûe _eòajê PòZâ, e[, ùcûUe MûWÿò, ùekMûWÿòAZýû\ò @^ý iûcMâúVûeê @]ôK C_ùûMú @ùUö

_âZýl @^êbìZò [û- ùKøYiò _â\gð^úùe @õg MâjY Keòaû, `òfWþ Uâò_þ, ÁWÿòUêe. cjZß_ì‰ð iÚû^cûûê bâcY Keòaû ([û- aýûu, ù_ûÁ @`òiþ, ù_ûfòiùÁi^, ùefùIß ùÁi^þ, iõMâûkd, aòmû^ _âùdûM gûkû) AZýû\ò Kûðý @Zý«MêeêZß_ì‰ð Gaõ GMêWÿòKe aýajûe aûÉa I @[ð_ì‰ð gòlY _â\û^ Keò[ûGö

@]ôK iõLýK iûcMâúe GKZâúKeY Keòaû ùKøYiò KûðýKkû_Kê _âbûagûkú


Uò®Yú


Xwùe _eòPûk^û Keòaû _ûAñ ù[Á ^êùjñö KûðýKkû_e C_êq @aiÚûC_ùe Gjûe _éÂ bìcò iÚû_^ Keòaû cjZß_ì‰ð @ùUö

gòlY Kûðýùe ùCñVò ^ì@û ]ûeYûe @aZûeYû KeûûG, ùiVûùe ]ûeYûeùa÷gòÂýMêWÿòKe ÆÁ _é[KúKeY _ûAñ ]ûeYû ijZ i´§òZ C\ûjeY Gaõ]ûeYû ijòZ @i´§òZ C\ûjeYe @ûagýK ùjûA[ûGö

C\ûjeY Êeì_ - \ò QûZâQûZâúcûûê GK aúR_Zâúe (ùCñ Pûeû @uêeòZicdùe ùKak ùMûUòG _Zâ aûjûeò[ûG, ]ûeYû ijòZ _eòPòZ KeûûA[ûG,ùiùZùaùk Gjò _âKûe iûcMâú [û-cKû, ]û^, ^Wÿò@û Gaõ Zûk (icùÉGKaúR_Zâú) AZýû\òe C_ùûM Keò C\ûjeY \ò@ûûG Gaõ @^ý _lùe aòîþ,KLûeê, KLûeê, @û´, ùbŠò, @ûkê AZýû\ò \ßò aúR_Zâúe C_ùûM I C\ûjeYjòiûaùe ù\A_ûeòùaö ]ûeYûe i´§òZ C\ûjeY I @iõa§òZ C\ûjeYKê Zêk^ûKeò GK aúR_Zâúe aòbò^Ü ùa÷gòÂýKê aêSòaû _ûAñ ijûdK KeûG Gaõ QûZâQûZâú GKiùw \ßò-aúR_Zâú i´§ùe mû^ _âû¯ Ke«òö gòlY KûðýKkû_ _ûAñ aQû ûA[ôaû iûcMâúe _ðýû¯ cûZâûKê @ûe¸ Keòaû

_ìaðeê iê^ò½òZ Keòùâû \eKûeö \ò @û_Y ùMûUòG aòhd (`k Gaõ _eòaûeaMðúKeY) C_ùe \kMZ aû aýqòMZ gòlY Kûðýe _eòPûk^û KeêQ«ò,Zû’ùjùf @û_Yuê QûZâQûZâúcûûê Gaõ \ke C_êq iõLýû @^êiûùe aûÉaòKiûcMâúMêWÿòKê GKZâòZ Keòaû @ûagýK ùjûA[ûG (aòbò^Ü _âKûee `k Gaõ_eòaû)ö \ò aûÉaòK/_âKéZ aÉêe aýaiÚû Keòaû KVò^ jêG, Zû’ùjùf @û_Y_ðýû¯ iõLýûùe aÉêe cùWÿf, PòZâ, `äûiþ KûWÿð @û\ò Zò@ûeò Keò _ûeòùa GaõC_ùûM _ûAñ GMêWÿòKê Zò@ûeò Keò eLô _ûeòùaö

KûðýKkû_ - 5ùQûU KûVò I _Zâe aýajûe Keò GKeê @]ôK gòlY Kûðý ù ùKøYiò GKùgâYú _ûAñ _âÉêZ Ke«ê Gaõ iûcMâú MêWÿòKe C_ùûMòZûe [û[ðZû ^ò‰ðdKe«êö


Uò®Yú


6.4 gòlY iûcMâúe _eòPûk^û@û_Yue Gjò @^êbìZò [ôa ù @]ôKûõg icdùe @û_Y gòlY iûcMâú aò^û

ùgâYú Méjùe gòlY KeûCQ«ò \òI @û_Y RûYò[û«ò ù Cq ]ûeYû _ûAñ Kò KòiûcMâúe @ûagýK @Qòö Gjò_eò _eòiÚòZò cù^ _Kû«ê ùCñVûùe @û_Y gòlY iûcMâúaýajûe Keò ^ûjû«òöi¸aZü ùMûUòG aû @]ôK KûeY ^òcÜùe \ò@û ûA[ôaû KûeY c]ýeê ùjûA[ôa ûjûKò gòlY iûcMâú aò^û gòlY KeûûA[ôaö ùùZùaùk ùgâYú Klùe _ðýû¯ iõLýûùe gòlY iûcMâú C_f² ^[ûGö ùgâYú aû aò\ýûkde bŠûeùe C_êq aû C_ùûMú gòlY ijûdK iûcMâú

^[ûGö ùgâYú aû aò\ýûkde bŠûeùe ajêZ iõLýûùe gòlY ijûdK iûcMâú [ûG Gaõ

ùi[ô c¤eê C_ùûMúiûcMâúKê aûQòaû KVò^ jêGö @]ôKûõg gòlK bûa«ò ù gòlY ijûdK iûcMâúe C_ùûM Kùf ùgâYúùe

@]ôK icd fûùM Gaõ Gjò KûeYeê ùKûið VòKþ icdùe ùgh jêG ^ûjóöGjò iaê KûeY ùûMê ùgâYúùe gòlY ijûdK iûcMâúe KòYûaUû, aýajûe

I elYûùalYû Keòaûe ùûR^û Gaõ CPòZþ _eòPûk^ûe @bûaKê \gðûA[ûGö_âû[còK aò\ýûkdMêWÿòKùe gòlY ijûdK iûcMâúKê KòYòaû aû aòKgòZ Keòaû _ûAñaûe´ûe iaðgòlû @bòû^ (SSA) Lyð C_f² KeûC@Qò Gaõ @]ôKûõg aò\ýûkdMêWÿòKùe @û_Y @ù^K aWÿ cûZâûùe aòbò^Ü aòhd ijòZ i´§òZ gòlY ijûdKiûcMâú _âû¯ Keò _ûeòùaö \òI ùKøYiò ùgâYúùe gòlY ijûdK iûcMâúe aWÿcûZâûùe ejòaûeê fûb còùk Kò«ê @]ôMce iêaò]ûR^K Keòaû ùiMêWÿòKe C_ùûMòZûeiê^ò½òZ ùjaû _ðýû¯ ^êùjñö ùi[ô_ûAñ RùY gòlK jòiûaùe @û_Y gòlY ijûdKiûcMâúe ùgâYúùe CPòZþ _eòPûk^ûe mû^ ejòaû Reêeúö ùgâYúe _eÆe _âKâòdûeZòù^ûUò @aiÚûMêWÿòK C_ùe gòlY ijûdK iûcMâúe _eòPûk^û @ûagýK @Qòö GKZâòKeY Keòaû, aòKûg Keòaû, KòYòaû Gaõ ùgâYú KûðýKkû_Kê @ûe¸ Keòaû

_ìaðeê ùicû^u aýaiÚû Keòaûö ùgâYú gòlY Kûðýùe VòKYû aýajûe û ùgâYú KûðýKkû_ _ùe ùicû^ue CPòZþ elYûùalYû Gaõ bŠûeY Keòaûö


Uò®Yú


6.4.1 gòlY ijûdK iûcMâúKê iõMâj Keòaû, Zò@ûeò Keòaû Gaõ iûAZòeLôaûögòlY ijûdK iûcMâúKê iõMâj Keòaû _âûdü gòlY ijûdK iûcMâú iõMâj

KòYûûG aû Zò@ûeò KeûûG aû ùKùa ùKùa _òfûcûû iûjûýùe Zò@ûeòKeûûGö @û_Y jêGZü aò^û cìfý iûcMâú GKZâòZ Ke«ò aû aRûeeê C_f²@ûagýK iûcMâúKê KòYò[û«òö @ûùc RûYòQê ù @ûc aò\ýûkde PZêü_ûgßðùe [ôaû_âûKéZòK I iûcûRòK aû�ûaeYùe _âPêe iûcMâú @Qò ûjûKê @ûùc gòlY _âKâòdû _ûAñC_ùûM Keò_ûeòaûö ^òRe _eòùagùe GcòZò KòQò iûcMâú aòhdùe Pò«û Ke«êûjû gòlY GK cjZß_ì‰ð C› ùjûA_ûeòaö ùCñVò Gjò _âKûee ajêZ iûeû iûcMâú@Qò Kò«ê ùicûû c¤eê ûjû C_êq Gaõ ûjûe aòùgh @]ôMc _eòiÚòZò MêWÿòKùeC_ùûM _ûAñ ùgâYúùe @YûûA _ûeòaö Gaõ ùijò iûcMâú C_êq @ùU ûjû @ûc_eòùageê GKZâòZ ùjûA_ûeòaö

_eòùagùe aûÉaòK aÉêMêWÿòKê GKZâòZ Keòaû aýZúZ @ûùc aòbò^Ü _âKûeegòlY ijûdK iûcMâú GKZâòZ Keò_ûeêQê, ûjû @ûc @ûL_ûL, iûA_Wÿògûùe C_f²ùjûA_ûeòa ^ûjóö @ûùc @ûc RYûgêYû aû iµKòðZ aòbò^Ü iÚû^MêWÿòKeê iûcMâú [û-aòbò^Ü _âKûe LYòR aû gòkû LŠ, aòbò^Ü _âKûee Lû\ý giý, _lúcûûe _e @û\òGKZâòZ Keò_ûeòaû, ûjû aRûeeê KòYò Keò c¤ GKZâòZ Keû ûA_ûeòaö

ùgâYúùe aýajûe _ûAñ iûcMâúe GKZâòKeYùe _òfûcûûê c¤ iûcòf Keòaû\ßûeû ajêZ fûb jêGö Gjû\ßûeû @û_Yuê cûMYûùe Kcþ _eògâcùe aWÿ cûZâûeiûcMâúe GKZâòKeYùe ijûdZû còùkö G[ôeê _òfûcûù^ ^òR PZêü_ûgßðùe @^êi§û^Keòaûùe C›ûjòZ ùjùa Gaõ Gjû \é\dwc Keòùa ù _eòùagùe [ôaû _âùZýKC_û\û^ gòlYe C› ùjûA_ûeòaö _òfûcûù^ Gjò _âKûee GKZâòKeYùe iûcòfùjaû, aMðúKeY Keòaû, gòlY KûðýKkû_ùe Gjûe C_ùûM Keòaû Gaõ ùgâYúùeZûjûe bŠûeKeY Gaõ elYûùalYû Keòaû @û\ò ùQûU _òfûcûû iêiÚ ùaû]gqòaòKûgùe ijûdZû Keò[ûG ûjû aò\ýûkdùe _â[c Éeeê fûbKûeú ùjûA[ûGö aòbò^Ü_âKûee iûcMâúMêWÿòKê GKZâòZ Keòaûe @býûi aòKûg Keòaû GK bf @býûi ûjûe@ù^K fûb ^òcÜùe \ò@ûMfû:iûcMâú iõMâj @býûiaògòÁ iûcMâúMêWÿòKe GKZâúZ Keòaûe @býûi aòKûg Keòaû GK @býûi @ùUöûjûKê _òfûcûûê Zûue aûfýaiÚûeê aòKgòZ KeûûA _ûeòaö @û_Y@û_Ycûûe _òfûcûûê aòbò^Ü _âKûe iûcMâú [û-aòbò^Ü ù\ge WûK UòKUþ,cê\âû, ù^ûUþ, PòZâ, _âZòÂòZ aýqòcûûe `ùUûMâû`þ, aòbò^Ü _âKûee gòkû,


Uò®Yú


LYòR, c¬ò, giý, PûCk aû @^ý Lû\ý giý, ùLk^û, \ò@ûiòfò ùLûk,cjcaZú, aûk _ò^þe GKZâòZ KeòaûKê ù_ââû›ûj^ KeûA_ûe«òö ùKùZK_òfûcûù^ ùMûfK]|û, ùfûK-K[û I ùfûKMúZ, _âaû\/XM AZýû\ò GKZâúZKeòaûKê c¤ KêjûûA_ûùeö ùKøYiò _â[û aû eúZò^úZò aòeê¡ aòhdaÉêKê (ùùKøYiò aòhd ùlZâùe i´§òZ KeûûA _ûeòùa) GKZâúZ Keòaû _ûAñ_òfûcûûê ù_âû›ûjòZ Keòaû \eKûeöGKZâúKeYe ZûfòKû @«jú^ ùjûA_ûùeö Gjûe Pd^ _òfûcûû C_ùe QûWÿò\ò@«ê Gaõ @û_Yuê ùKak ù\Lôaû \eKûe ù ùicûû _ûLùe ùKùZ _i|@QòöGjò _âKûee GKZâúKeY QûZâQûZâúcûû \ßûeû aýqòMZ eì_ùe aû \kMZbûaùe KeûûA _ûeòaö GK bf iõLýûùe iûcMâúKê GKZâòZ Keòaû _ùe,iûcMâúe aMðúKeY KeûûA_ûeòa, _â\gð^ _ûAñ ^ûcKeY KeûûA_ûeòa GaõGKZâòZ Keòaûaûfûu \ßûeû iõelY Keû ûA_ûeòaö GMêWÿòK aò\ýûkde _â\gð úùe_â\gð^ KeûûA_ûeòaödê^òUþ-14ùe KeûûA[ôaû @ûùfûP^û @^êiûùe @ûKkê bûM c¤ KeûûA_ûeòaö GMêWÿòKê ùKak @û_Y ùgâYúùe @[ð_ì‰ð gòlY iûcMâú bûaùe C_ùûMKeòùa ^ûjó aeõ GKZâúKeYe @û]ûeùe QûZâQûZâú _âKeYe ùfLûKê c¤aòKgòZ Keò_ûeòùa ûjûKê Z[ý aû ]ûeYûe mû^ Gaõ ùaû]mû^Kê aòÉéZ Keò_ûeò[ûG, ûjû @û_Yu \ßûeû KeûûA[ôaû gòlYVûeê iûcû^ý aòÉûeòZ ùjûA[ûGö_â[ùc, Gjò _âKûee GKZâúKeYe aòKgòZ Keòaû iaê icdùe GK iCKþùjA _ûeòa ûjû _òfûcûû gòlYKê icé¡ KeòaûKê ijûdK jêG GaõbaòhýZùe ZûjûKê aýqòZß Gaõ PeòZâ ^òcðûYùe ijûdK ùjûA_ûeòaö

gòlûahð @ûe¸ ùjaûe ù[Á _ìaðeê jó Gjò _âKûe iûcMâú ùCñMêWÿòKùe iÚûdúZß@]ôK icd Gaõ iõelY KeûûA _ûeòa Zûjûe GKZâúKeY Gaõ iûAZòaû\eKûeö @^ý _lùe KòQò iûcMâú [û-`êf, `k, _eòaû, Lû\ý _\û[ð @û\ò ùgâYúeKûðýKkû_ùe aýajûe Keòaû \ò^ jó GKZâúZ KeûûA_ûeòaögòlY @]ôMc iûcMâúe _âÉêZògòlY iûcMâú iõMâj Keòaû Gaõ ^cì^û eì_K aÉêMêWÿòKê KòYòaû aýZúZ @û_Yuê KòQòiûcMâúKê Zò@ûeò Keòaû @ûagýK ùjaö ûjû aòùgh eì_ùe @û_Yu ùgâYúKûðýKkû_MêWÿòK _ûAñ @ûagýK ùjaö gòlYe aògòÁ ]ûeYûMêWÿòK _ûAñ _âûd @û_YKòQò ÊZª iûcMâúe @ûagýKZû Ke«ò, ûjû _eòùagùe aû aRûeùe C_f² ^[ûGö


Uò®Yú


C\ûjeY Êeì_ - @û_Y _âûPú^ bûeZe AZòjûiùe @ûðý icde gòlY KeûCQ«òöùicûû Rúa^ùg÷kúKê _â\gòðòZ Keòaû _ûAñ @û_Yuê iKâòd Keòaû _ûAñ KòQò PòZâe@ûagýKZû @Qòö @û_Yu _ûLùe ùijò icde PòZâ Gaõ WûdMâûce KòQò C_f²ùjC^ûjóö Gjò _eòiÚòZòùe \ò @û_Y _ûV ùûR^ûe @ûagýKZû^êiûùe KòQò PòZâ aûcùWÿfKê aòKgòZ Keò_ûeòùa, Zûùjùf ajêZ bf K[û û @]ôKûõg aò\ýûkdMêWÿòKùegòlK Gaõ QûZâQûZâúu \ßûeû aòbò^Ü _âKûee iûcMâú ùcòZòKò aòbò^Ü aòhd C_ùe@û]ûeòZ `äûiK KûWð, iõLýû Gaõ a‰ðcûkûe KûWÿð, KûMR, ùÄf, [ùcðûùKf, KûVò,PûUð AZýû\ò \ßûeû Zò@ûeò KeûûA [ôaû cùWÿf, Mâû`þ, PòZâ, ùLk^û AZýû\ò Zò@ûeòKeûûGö aò\ýûkdMêWÿòKùe iaðgòlû @bòû^ aû @^ý ùKCñ C›eê C_f² ]^ eûgò\ßûeû iûcMâúe _âÉêZ KeòaûKê ùjûA[ûGöiûcMâú Zò@ûeò Keòaû icdùe ^òcÜfòLôZ C_ùe ¤û^ eLôaû @ûagýKgòlûahð @ûe¸eê @ûagýK ùjC[ôaû iûcMâúe GK ZûfòKû Gaõ _eòcûY Zò@ûeò Ke«êögòlû ahð @ûe¸eê jó Gjûe ùûR^û Keòaû I _âÉêZò Keòaû @ûagýKö K*ûcûfþ eì_ùe iûcMâú [û- KûMR, WâAõ iòUþ, KûWÿð ùaûWÿð, afþ, ew, ùKä

cûUò, _äûÁòiò^, [ùcðûKêf iòUþ @û\ò _ðýû¯ cûZâûùe ejòaû \eKûeö Gjû aýZúZKAñPò, Qêeú, cû_ `òZû @û\ò C_KeY @ûagýKZû @^êiûùe ejòaû \eKûeö

iûcMâúKê Zò@ûeò Keòaû Gaõ ùûR^û Keòaûùe QûZâQûZâúcûûê iûcòf Keû«êöùicûûê Gjò KûðýKkû_ùe iûcòf KeûAaû @ûagýK KûeY Gjò _âKûeKûðýKkû_ KeòaûKê ùicûù^ _i| Keò[û@û«òö ùùZùaùk QûZâQûZâúcûûêGjò ùûR^û Kò@ûeò KeòaûKê iûcòf Keû«ò ùicûù^ ajêZ KòQò gòLô _ûe«òö_â[ùc, iûcMâúe elYûùalY Gaõ iõelYùe @Zý« iûa]û^Zû @af´^Ke«ò KûeY iûcMâúMêWÿòKê ùicûù^ Zò@ûeò KeòQ«ò Gaõ ùicûù^ ZûjûKê ^ÁKeòùa ^ûjóö

ùùZùaùk gòlY iûcMâúe _âÉêZò _ûAñ ùûR^û Ke«ò Gaõ GjûKê Zò@ûeòKe«ò, ùiùZùaùk @ûùc ¤û^ ù\aû I ùPÁû Keòaû \eKûe ù ù_eòiûcMâúUò \úNðiÚûdú ùja Gaõ aòbò^Ü @aieùe Gaõ aòbò^Ü aòhd ùlZâùeGjûe C_ùûM ùjûA_ûeòaö

aò\ýûkdùe GK _â\gð^úe @ûùdûR^ Ke«ê ùCñVò @fMû @fMû ùgâYúeQûZâQûZâúcûù^ ^òùR Zò@ûeò Keò[ôaû iûcMâúe _â\gð^ú Keòùaö GjûQûZâQûZâúcûûê C_ùûMú Gaõ ^ì@û ^ì@û iûcMâúKê aòKgòZ Keòaûe bûa^ûeC›ûjòZ Keòaö


Uò®Yú


_âZòbûgûkú QûZâQûZâú, \l ijKcðú Gaõ iÚû^úd KkûKûecûûê PòjÜòZ Ke«êGaõ iûcMâúe aòKgòZ KeûAaûKê ùicûûe ijûdZû ùfûWÿ«êö

gòlY @]ôMc iûcMâúe iõelYgòlY iûcMâúe iûa]û^Zû _ìaðK iõelY KeûMùf Zûjû iûcMâúKê _âùdûM

Keòaûùe ijR jêG Gaõ Kcþ cûZâûùe ^Á jêGö ùùZùaùk @]ôKeê @]ôK iûcMâúMâjY Keòaûe @ûagýKZû jêG, ùiùZùaùk @û_Y Zûjûe C_êq bŠûeY C_ùe¤û^ ù\aû @ûagýK [ûGö iûcMâúe C_êq iõelYKê iê^ò½òZ KeòaûKê KòQò ^òcÜfòLôZi�ðûakúe @ûagýK @Qò :-iûcMâúe C_ùûM _ûAñ, iõelYe iÚû^, ùgâYú bòZùe aû ùgâYú Méje ^òKUùeùjaû \eKûeö iûcMâúKê aòbò^Ü aMðùe aýaiÚòZ Ke«ê Gaõ Gjò @^êiûùe ùiMêWÿòKê aòbò^Ü eýûKþ,

@ûfcûeò aû ùifþ`ùe eL«êö C\ûjeY Êeì_ - aòbò^Ü _âKûe c¬òKê @fMû@fMû Ke«ê Gaõ _âùZýK _âKûee c¬ò @fMû @fMû _fò[ô^ _ýûùKU aûRûeþùe eL«êö ù`äiþ KûWÿðKê [ôcþ jòiûaùe @fMû @fMû Ke«ê Gaõ @fMû@fMû _ýûùKUþMêWÿòKùe eL«êö Gjò _âKûee @^ý iûcMâú [û -gòkû, LYòR,PòZâ, PûUð @û\òKê c¤ CPòZþ bûùa aýaiÚòZ Ke«êö

[ùe aýajûe Keûòaû Gaõ @ù^K [e aû aûe´ûe C_ùûM Keû ûC[ôaûiûcMâúKê @fMû @fMûeL«êö

eýûKþ aû @ûfcûeúe CyZû _òfûcûûe jûZ_ûjû«ûeê @]ôK ^ùjaû \eKûeöKûeY QûZâQûZâúcûûê eýûKeê aÉêMêWÿòKe aMðúKeY, _ýûùKRòw @^êiûùe eLôaûKê_Wÿòaö aýajûe Keòaû _ùe ùiMêWÿòKê _ê^ü eýûKþùe eLôaûKê _Wÿòaö

@û_Yuê iûa]û^Zûe ijòZ ù\Lôaû \eKûe ù iõelY aýaiÚû G_eòùjûA[ôa ù gòlY iûcMâúKê lZò ^ jêGö iõelYe iÚû^ CPòZþ eì_ùeiõKâcY ejòZ ùjûA[ôaû \eKûeö ù_ûK Gaõ @ie_ûcûûVûeê cêq ejòaû\eKûeö

6.4.2 gòlY ijûdK iûcMâúe aýajûe Gaõ elYûùalYGVûùe ù\Lû ûAQò ù ùùZùaùk gòlY @]ôMc iûcMâúe C_ùûM

ùgâYúùe KeûûG, ùiùZùaùk gòlK @]ôKûõg icd GMêWÿòKê ùKak _â\gð^KeûA[û«òö ùùZùaùk ùKøYiò ]ûeYû aû _âKeYKê a‰ð^û Ke«ò aû ùKøYiòMûYòZòK iciýûKê icû]û^ Keò[û«ò ùiùZùaùk ùgâYúùe GK aû KòQò eì_û«eòZ Keò


Uò®Yú


aWÿ @ûKûeKê \gð^úd aÉêKê iaê _òfûcûù^ ù\LûA[û«òö gòlYe G_eò iÚòZòùe,gòlY iûcMâúe _â\gð^ \ßûeû, QûZâQûZâúcûû _ûLùe gòlY iûcMâúKê Êõd C_ùûMKeòaûKê ajêZ Kcþ @aie _ûA[ûGö Gjû aò ù\LûûAQò ù gòlK c¤ gòlYiûcMâúe aýajûe QûZâQûZâúcûû \ßûeû KeòaûKê aògßûi Ke«ò ^ûjó KûeY ùicûù^bûaò[û«ò ù _òfûcûù^ GjûKê ^Á Keòù\ùaö Gjò _eòiÚòZòùe gòlY iûcûMâúeiõelY QûZâQûZâúcûûe gòlYVûeê @]ôK MêeêZß \ò@ûûA[ûGö @]ôKûõg aò\ýûkdMêWÿòKùegòlY iûcMâúKê @ûfcûeú aû ùKûVeúùe Zûfû fMûA a| Keò eLûûG ûjûKò _ùeû� KeûûA ùeRòÁeùe CVû ûA[ûGö _eòYûc Êeì_, @]ôKûõg gòlKcûù^bûaò[û«ò Gaõ iûcMâúe ùKøYiò ^Á _ûAñ ùicûù^ \ûdòö aòbò^Ü aò\ýûkdMêWÿòKùeGjû c¤ ù\Lû ûAQò ù @ûù\ø gòlY ijûdK iûcMâúe @iêaò]ûùe jó aýajûeKeûûA ^[ûG ùZYê iûcMâúe aýajûe ùûR^ûùe c¤ ùjûA ^[ûGöaò\ýûkdMêWÿòKùe gòlKcûù^ @bòùûM Ke«ò Kò Kûce Pû_e KûeYeê ùicûù^gòlY iûcMâúe Pd^ Keòaû Gaõ Gjûe C_ùûM Keòaû i¸a ùjC^ûjó Gaõ GjòZ[ýKê fêPûA[û«ò ù ùCñ _òfûcûù^ gòlY iûcMâúe elYûùalYû Ke«ò ùicûûgòlY _â\gð^ bf jêGö _eòPûk^û \éÁòùKûYeê gòlK iûcMâúe iõelY cjZß_ì‰ð@ùU, Kò«ê K’Y _òfûcûû _ûAñ iKâòd aýajûe @]ôK cjZß_ì‰ðö Gjò Z[ýMêWÿòKêcêŠùe eLô ùgâYú Méjùe CPòZþ C_ùûM Gaõ iõelYe KòQò C_ûd ^òcÜùe\ò@ûûAQò : ùgâYúùe _òfûcûù^ ÊZª bûùa C_ùûM Keòaû _ûAñ gòlY iûcMâúe _ðýû¯

cûZâûùe C_f² ùjaû\eKûeö ùKøYiò aòùgh _òeòdWÿ _ûAñ _ûV ùûR^û Zò@ûeò Keòaû icdùe gòlY

iûcMâúe _â\gðê C_ùûMe ùûR^û Ke«êö ùKCñMêWÿòK aýqòMZ Kûðýe Gaõ\kMZ Kûðýe ùKCñUò _ûV _Xÿû icd VòKþ Keòaû \eKûeö Gjò _ûV UúKû^òNð<e ù[Á _ìaðeê _âÉêZò ùjaû \eKûeö

\ò @û_Y iÚû^úd C_f² iûcMâúe C_ùûM Keò ùûR^û Ke«ò, ZûjûùfKòQò _òfûcûù^ iõMâj Keò ùgâYúùe @ûYòaûKê KêjûûA[ûGö

_òeòdWÿ @ûe¸ ùjaû _ìaðeê aò\ýûkd bŠûeeê aû @^ý C›eê iõMâj Keòaû\eKûeö

Gjû iê^ò½òZ Ke«ê ù aQû ûA[ôaû iûcMâú _òfûcûûe aêSòaû Ée _ûAñ@^êKìk ùja Gaõ aòhd _ûAñ c¤ C_ùûMú ùjaö

gòlYe C› bûaùe Kû^Ú Kûðý, PUûY Kûðý, ùgâYú bòZùe aû aûjùeiûcMâú Zò@ûeò Keòaû [û- aMòPû, ùLk _Wÿò@û @û\ò \eKûeö


Uò®Yú


^òR ùgâYú Klùe _òfûcûûê ùMûUòG ùQûU \kùe Zò@ûeò Keòùa ûjû KòGKZâúKeY, iûcMâú Zò@ûeò Keòaû Gaõ iûcMâúe elY-ùalYûe ù^ZéZßKeòùaö Gcûûe \ûdòZß ùjCQò _òeòdWÿ @ûe¸ ùjaû_ ìa ðe ê ùicûù^@ûagýK gòlY ijûdK iûcMâúKê aûQòaûKê C_f² KeûAaû Gaõ _òeòdWÿ ùghùjaû _ùe ùiMêWÿòKê ^ò¡òðÁ iÚû^ùe eLôaûö Gjò \k _âùZýK cûiùe a\kûAûA _ûeòaö

^òR ùgâYú Klùe gòlY @]ôMc iûcMâúe bf bûùa elYû-ùalYû _ûAñ GKùeKWÿð eLûûGö G[ôeê @û_Y KòQò ùlZâùe ^Á ùjaû aû ùiMêWÿòKe icû¯ùjaû RYû_Wÿòa Gaõ icd [ûC [ûC ùiMêWÿòKê a\kûA _ûeòùaö

cûiùe [ùe ÁK ùeKWÿðe û� Keò iõelY iÚûê bf bûaùe iû`þ-i`ûAKeòòaögòlY iûcMâúe aòÉéZ Gaõ ZßeòZ C_ùûMe KûeY Gjò bò�ò C_ùe ùRûe

\ò@ûûCQò Kò gòlY @]ôMc iûcMâú gòlK Gaõ QûZâQûZâúcûûê ijR KeûAaû _ûAñeLûòaû \eKûeö @[ðûZþ ùgâYúùe eLûòaû \eKûeö gòòlY-ùKûY ]ûeYû jó iûcMâú-ùKûYe ]ûeYû G[ô_ûAñ aòKgòZ KeûûA@Qò ûjû Kò aò\ýûkdMêWÿòKùe ù\Lûòa GaõbaòhýZùe iaê ùgâYúùe ejòaûe @ûgû Keûòaö @ûi Gjò ]ûeYûKê aêSòaûö6.4.3. ùgâYú Méjùe gòlY iûcMâú iõelY ùK|â Gaõ Gjûe aýajûe

GK gòlY iûcMâú iõelY ùK|â ùMûUòG G_eò iÚû^ ûjû ùgâYúùe icÉu_ûAñ iêfb ùjûA[ûG Gaõ ùCñVò aòbò^Ü aòhdMêWÿòKe gòlYe C_ùûM _ûAñ gòlYiûcMâú aýaiÚòZ ZeòKûùe eLû ûA[ûG ûjûKê gòlK I QûZâQûZâúcûù^ ijRùeC_ùûM Keò_ûeòùaö

iaê iûcMâú aòhd aû [ôcþ @^êiûùe aýaiÚòZ KeûûA[ûG ûjûKò iaê aò\ýû[ðúZûKê ijRùe @ûYò _ûeòùa Gaõ a\kûA _ûeòùaö gòlY iûcMâú aýZúZ @û_Y ùijòiÚûêê aòbò^Ü _âKûee @^ý iûcMâú Gaõ C_KeY c¤ ùÁûe Keò_ûeòùa, ùcòZòKò-Kûðý-_êÉòKû, ùÄf, ^òKòZò, jûZêWÿò, WâAõ iòUþ, ew, afþ, iû\û KûMR AZýû\òö ùCñùKûVeúùe ùMûUòG ùgâYú jêG, ùijò ùKûVeúùe gòlY iûcMâú iõelY ùK|â Zò@ûeòKeûûA_ûeòaö Kò«ê ùCñ ùKûVeúùe ùMûUòGeê @]ôK ùgâYú KeûûG, ùiVûùe@û_Yuê iûcMâú iÚû^ aòhdùe ^ò‰ðd KeòaûKê _Wÿòa \ò C_êq iÚû^ C_f² jêG,ùZùa ùgâYú jòiûaùe gòlY iûcMâú iõelY iÚû^ Zò@ûeò Keû ûA_ûeòaö @^ý[û,iaê ùgâYú _ûAñ ùMûUòG ùKûVeúùe @ûagýK iûcMâú ijòZ ùMûUòG @]ôMc iûcMâúùKûVeú Zò@ûeò KeûûA_ûeòaö Gjò _eòiÚòZòùe, aò^û iù|jùe gòlY iûcMâúe aýaiÚûaòhd jòiûaùe Gaõ ùgâYú jòiûaùe KeûûA_ûeòaö


Uò®Yú


KûðýKkû_-6iûcMâúe ùMûUòG iìPú Zò@ûeò Ke«ê ûjûKê @û_Y @û_Yue ùgâYúùe gòlYiûcMâú iõelY ùK|âùe Rcû Keòùa Gaõ Zûjûe _â\gð^ Keòaû _i|Keòùaö

6.5 gòlY iûcMâú eì_ùe _ûVý _êÉK_ûVý _êÉK iað\û aò\ýûkd gòlûe GK MêeêZß_ì‰ð @w bûùa MâjY

KeûûA[ûGö GK gòlK \òI _ûVýKâcKê ù\Lô ^[ûG Kò«ê _ûVý _êÉK aò^û ùi_XÿûA _ûe«ò ^ûjóö ùMûUòG _ûVý _êÉKe _âÉêZò aòhd aòùghm Gaõ @^êbaú gòlK\ßûeû ^ò¡ðûeòZ _ûVýKâc @^êiûùe ùKøYiò ùMûUòG ùgâYú _ûAñ Keò[û«òö _ûVý _êÉKùeaòhdaÉê Gaõ _âiw i´§òZ ]ûeYûMêWÿòKê GK ^ò½òZ Kâc @^êiûùe aòùghm \ku\ßûeû aýaiÚòZ KeûûA[ûGö ùi[ô_ûAñ, _ûVý_êÉKKê QûZâQûZâú, gòlK, @bòbûaK GaõjòZû]ûeúu \ßûeû aòbò^Ü aòhdùe aò\ýûkd _ûVýKâcùe icMâ @^êba eì_ùeù\LûûGö KûeY _ûVý_êÉK gòlû\û^ I gòlYùe ijûdK ùjûA[ûGö ûjû iaêVûeêC_êq gòlY iûcMâú bûùa aêSûûGö _ûVý _êÉKe C_ùûM @¤û_^û Gaõ gòlYùeKò_eò Keòa?gòlK jòiûaùe @ûùc _âûdZü _ûVý _êÉKe aòhdaÉê Gaõ Kâcû^êiûùe _âiwMêWÿòKêùgh Ke Gaõ _ûVý _êÉKe ùghùe \ò@û ûA[ôaû @býûiKê _êeû Keòaû _ûAñ KjêöQûZâQûZâúcû^ue C_f²òe cìfýûd^ _ûVý _êÉKe aòhdaÉê C_ùe @û]ûe Keò^òcòðZ _eúlY _Zâ \ßûeû KeûûA[ûGö Gjû Kjòaû bêf ùja ^ûjó ù aò\ýûkdeùg÷lòK KûðýKkû_ _ì‰ðeì_ùe ^ò¡ðûeòZ _ûVý _êÉK aòhdaÉê C_ùe @û]ûeòZùjûA[ûGö _ûVý _êÉK gòlû\û^ gòlY Kûðýùe iûjûý Keê[ôaûeê GjûKê GKC_êq iûcMâú eì_ùe MâjY Keû ûA[ûGöE-6 ùgâYú gòlû\û^ gòlY _âKâòdûùe _ûVý _êÉKe ù ùKøYiò PûùeûUò aýajûe

ùfL«ê


Uò®Yú


6.5.1. gòlY _ûAñ _ûVý _êÉKùKùZK KûeY ùûMêñ aò\ýûkdùe gòlY @]ôMc _ûAñ _ûVý-_êÉKKê cêLý

C› bûùa aýajûe KeûûCQò Gaõ @]ôKûõg aò\ýûkdùe QûZâQûZâúcûû gòLôaûeGjû GKcûZâ iû]^ @ùUö @ûùc _ûVý _êÉKKê Kò_eò GK _âbûagûkú iûcMâú eì_ùeaýajûe Keò _ûeòaû? ^òcÜfòLôZ _eòiÚòZòùe ùgâYúùe _ûVý _êÉKe aýajûee \êAUòC\ûjeYKê ¤û^ _ìaðK _Xÿ«êö_eòiÚòZò -3gâú _âbúY _*c ùgâYúe bûhû _XÿûC [ôùfö ùi GK ^ò¡òðÁ Kâcùe _XÿûC[ôùf [û-@^êùz\Kê Cy Êeùe _Xê[ôùf, Zû’_ùe ù ùKøYiò QûZâQûZâúKê@^êùz\Kê Cy Êeùe _XÿòaûKê Kjê[ôùf, KVò^ g±MêWÿòKe @[ð aûKý \ßûeûKò´û KòQò _âgÜ cû¤cùe Kjê[ôùfö ùghùe QûZâQûZâúcûû cìfýûd^ Keòaû_ûAñ ùicûûê ùfLôaûKê Kjò _âgÜ _Pûeê[ôùf Gaõ ùghùe \© Kûðý c¤ù\C[ôùfö

còiþ gKúfû @^ý _ùU PZê[ð ùgâYúùe bMÜûõge _eòPd _òfûcûûêKeûC[ôùfö ùi MYòZ _ûVý _êÉKùe \ò@ûûA [ôaû bMÜûõge fa Gaõ je,_âKéZ bMÜûõg Gaõ @_âKéZ bMÜûõg Z[û bMÜûõge cògûY I ù`WÿûY@ûùfûK_ûZ Keê[ôùfö

Cbd gâú _aúe Gaõ còiþ gKúfû \êA RY KûðýKkû_ @û]ûeòZ gòlû\û^gòlY _âKâòdû C_ùe gòlY Kûðý @û]ûeòZ _^Úû C_ùe ùiaû KûkúK _âgòlYKûðýKâcùe ùûMù\ùfö _âgòlY KûðýKâceê @ûiòaû _ùe ùicûù^ ^òRegòlû\û^ _âKâòdûKê Gjò _âKûeùe a\kûA ù\ùfö

_âaúe Gùa _*c ùgâYúe bûhû aòhde ùijò @^êùz\Kê _XÿûAaû icdùeajêZ gòlYKûðý C_ùûM Keòaû ù\Lû Mfûö QûZâQûZâúcûûê ùi @^êùz\Kê_XÿòaûKê Kjòùf Gaõ Zû’_ùe QûZâQûZâúcûû \ßûeû ùKùZK gòlY KûðýKeûAùf [û:-- @^êùz\ C_ùe _âgÜ Zò@ûeò Keòaû- @^êùz\ùe [ôaû KòQò g± aýajûe Keò GK ùQûU @^êùz\ ùfLôaûö- @^êùz\ùe aýajéZ aQû aQû KÁ g±e icû^ @[ð Gaõ aò_eúZ @[ð

g± Kjòaûö


Uò®Yú


- @^êùz\e [ôaû aòhdaÉê (cêLý ]ûeYû)Kê aýajûe Keò PûùeûUòQûZâQûZâúcûûê \kMZ bûùa ^ì@û KûjûYú ùfLôaûö

- @^êùz\e @[ð aòhdùe aòPûe aòcgð/ZKð Keòaû (\kMZ bûùa) GaõGjûe aûÉaòK Rúaê @^êbìZò ijòZ ùûWÿòaûö

- \ò Gjû GK KûjûYú ùjûA[ûG ùZùa @^êùz\ C_ùe iõkû_/Kù[û_K[^ ùfLôaûö

- @^êùz\e KûjûYú C_ùe @û]ûeòZ jûiýeiûcôK PòZâ ^òR jûZùe @u^Keòaûö

@^ý _lùe còiþ gKúfû _ûVý _êÉKKê iò]û _òfûcûû ijòZ _ePòZ KeûAaû_ìaðeê ùicûûê _ûVý _êÉKùe \ò@û ûA[ôaû C\ûjeY I _âÉêZòKeYeaòùgähY Kùfö ùi QûZâQûZâúcûû \ßûeû ajêZ iûcMâú GKZâúZ Kùfö [û-`k, ùKä, c¬ò, ùMûWÿò, NWÿò AZýû\òö ùi Gjò iûcMâúMêWÿòKê aýajûe Keò@ù^K gòlY Kûðý KeûAùf Gaõ _òfûcûûê iûùw iûùw _âgÜ _Pûeòùf-- ùMûUòG aÉêKê \êAUò aû @]ôK bûM/@õgùe aû<òaû û- ùKùZK aÉê, @ûKéZò I PòZâe @¡ð bûMKê ùûWÿò Keò _ì‰ð aÉê @ûKéZò

Gaõ PòZâ Keòaû _ûAñ Kjòaûö- ùKøYiò aÉêKê 1/2, 1/3, 1/5 eì_ùe aòbûRòZ Keòaû û- ùKøYiò aÉêKê 2/3, 3/4 eì_ùe icû^ icû^ bûMùe aòbq Keòaûö- aÉêMêWÿòKê iõMâj ([û-cûeaf, ùMûWÿò @û\ò) Keò icû^ icû^ bûMùe

aòbûRòZ Keòaû Gaõ icû^ icû^ bûMKê _âKéZ I @_âKéZ bMÜûõgùe_â\gòðZ Keòaûö

- _ûVý _êÉKùe \ò@û ûA[ôaû C\ûjeY @^êiûùe PòZâûu^ Keò ùKùZK@õgKê ^òeì_òZ Keòaûö

- _âKéZ I @_âKéZ bMÜûõg i´§òZ C\ûjeYe ZûfòKû Zò@ûeò Keòaû GK^ò¡ðûeòZ icd iúcû bòZùe (5 cò^òUþ bòZùe)

- bMÜûõg C_ùe @û]ûeòZ _âgÜ Zò@ûeò Keòaû (_ûVý _êÉKùe \ò@ûûA[ôaû C\ûjeYVûeê @fMû)

C_ùeûq C\ûjeYeê @û_Y @^êba Keò_ûeòùa ù _ûVý _êÉK gòlû\û^ IgòlY Kûðýe GK C�c C› bûùa aýajéZ ùjûA_ûeòa ^òcÜfòLôZ aòùghZß \éÁòeêö


Uò®Yú


- eûÁâòd _ûVýKâc @û]ûe 2005e iê_ûeòg @^êiûùe _ûVýKâce ^òcðûY,ùgâYú bòZùe Gaõ aûjûùe QûZâQûZâú I gòlKu _ûAñ KûðýKâcKêicûùag KeûûAQòö Gjû gòlK I QûZâQûZâúu _ûAñ ù[Á gòlY KûðýKeòaûe iêùûM ù\AQòö

_âiw @û]ûeòZ ]ûeYûMêWÿòK aýû_K bûùa _ûVý _êÉKùe iõMVòZ ùjûAQòûjûKò _ûV _eòPûk^û _ûAñ ù[Á ]ûeYû ù\aö RùY Kcþ KÌ^û_âòd gòlK jêGZ_ûVý _êÉKùe \ò@ûûA[ôaû C\ûjeYKê @^êieY Keò ùgâYúùe gòlY Kûðý Ke«ò Kò«êRùY @]ôK KÌ^û_âòd gòlK _ûVý _êÉKe C\ûjeYe ù_âeYû _ûAñ ùKùZK ùa÷KÌòKgòlY Kûðý MV^ Keò[û«ò Gaõ ûjû\ßûeû aòhdaÉêe ]ûeYûMêWÿòKe eêPò_ìaðK I@[ð_ì‰ð Xwùe QûZâQûZâúcûûê aêSûA _ûe«òö

- ]ûeYûMêWÿòKê ùKùZ _âKûe gòlY Kûðý cû¤cùe ùcòZòKò MúZ, M_,ùMûfK]|û Gaõ @ûùfûP^û Reò@ûùe C_iÚû_^ KeûûA_ûùeö ûjû_òfûcûù^ gòLôaûe @ûMâj iéÁò Keò[ûGö _ûVý _êÉKùe _âÉêZ iûcMâúMêWÿòKe@û]ûe C_ùe ^òRe _eòùag, _eòùagùe C_f² iûcMâúMêWÿòKe aýajûeKeò gòlY KûðýKâc Kcþ Lyðùe ùPÁû \ßûeû Zò@ûeò KeûûA[ûGö

- _Xÿû ûA[ôaû ]ûeYûMêWÿòKê iê\éXÿ Keòaû _ûAñ QûZâQûZâúcûû _ûAñ @býûiKûðý \ò@ûûGö Gjò @býûi Kûðý ^ì@û Kûðý _ûAñ @bòâ ]ûeYû C_f²Keò[ûGö GA i|bðùe _ûVý _êÉK GK C}éÁ gòlY iûcMâú @ùUö

- ^ì@û _ûVý _êÉKe ùKak iû]ûeY Z[ý C_ùe @û]ûeòZ ^ùjûAQûZâQûZâúcûû _ûAñ @ûùfûP^û KeòaûKê @aie _â\û^ KeòQòö C\ûjeYÊeì_- ]ûeYûMêWÿòK Gaõ gòlY Kûðý iciýûMêWÿòKê aêSòaû I @býûi Keòaû_ûAñ iÚû^ \ò@ûûA[ûG, ûjû\ßûeû _òfûcûûe Pò«^ûcôK bûa^ûe aòKûgjêG Gaõ ùQûU \kùe Kûðý Keòaû _ûAñ ù_âeòZ jê@«òö

- gòlû\û^ ùghùe _ûVý _êÉKùe \ò@û ûA[ôaû @^êgúk^ú I gòlYKûðýMêWÿòKe C_ùûM Keò QûZâQûZâúcûûe @RòðZ mûê cìfýûu^KeûûA[ûGö Gjò KûðýMêWÿòK @û_Yuê ùKùZ _âKûee _âgÜ Zò@ûeòKeòaûe ijûdK ùja ûjûe C_ùûM @û_Y GKK _eúlY Gaõ @^ýcìfýûu^ _eòiÚòZòùe Keò_ûeòùaö

KûðýKkû_ - 6ùCñ _ûVý _êÉKe aýajûe @û_Y KeêQ«ò, Zûjûe ù ùKøYiò aòhdaÉêPd^ Keò ZûKê ùgâYúùe _XÿûAaû _ûAñ ùCñ gòlY Kûðý I iûcMâúe


Uò®Yú


C_ùûM Keòùa Zûjûe ùMûUòG ZûfòKû Zò@ûeò Ke«êö

_ûVý _êÉKeê gòLôaûe _âKâòdû iê\éXÿ Keòaû _ûAñ iað gòlû @bòû^ \ßûeû @ZòeòqgòlY ijûdK iûcMâú C_f² KeûûA[ûGö _ûVý _êÉKe C_ùûM, ùgâYú KlegòlY Kûðý Kò_eò Keòaû Gjû gòlK cûMð \gðKûùe ùfLû ûAQòöRûZúd _ûVýKâc @û]ûe 2005 @^êûdú, ù ùKøYiò _ûVý _êÉK ùKak mû^_â\û^ _ûAñ C_ùûM ^Keò GK _ûVý _êÉK, ]ûeYû, aÉê, _eòùagcûû IùfûK cû¤cùe mû^ ^òcðûY Keò[ûGö6.5.2. _ûVý _êÉK aýZúZ gòlY/ _ûVý _êÉK aûjûùe gòlY

_ûVý _êÉK C_ùe @Zý]ôK ^òbðeZû, Gjò aògßûi iéÁò KeêQò ù _ûVý_êÉKùe iaê KòQò @Qò ûjû gòlKuê _XÿûAaû icdùe @ûagýKZû _Wÿò[ûG GaõQûZâQûZâúcûù^ gòLôaû _ûAñ @ûagýK Keò[û«òö Gjûe `k Êeì_ gòlK _ûVý _êÉKKêg±Kê g± _XÿûA ^ò¡ðûeòZ icdùe ùgh Keòaû _ûAñ _âdûi Keê[û«ò Gaõ QûZâQûZâú_âùZýK _õqòKê KY×iÚ Keò _eúlûùe _âûdZü ùfLô[û«òö Gjò _âKûe _ûVý _êÉKKêKY×iÚ Keò gòLôaû _âaé�òKê aé¡ò KeûA[ûGö

@ûcKê Gjû cû^òaûKê ùja ù \òI _ûVý _êÉK gòlY _ûAñ cêLý iûcMâú@ùU Kò«ê Gjû GK cûZâ gòlY iûcMâú ^êùjñ aû Gjû gòlû[ðúe icÉ @_âZýûgòZ`kû`k _âû¯ Keòaûe ijûdK ùjûA[ûGö _ûVýKâcùe icÉ ùg÷lòK \òM _ûVý_êÉK iúcòZ iÚû^ùe \ò@û ûA ^[ûGö

Gjû aýZúZ aûÉa Rúa^ aû _eòPòZ _eòiÚòZòMêWÿòKùe @RòðZ mû^ _âûiwòK,iõ\bòðZ Gaõ @[ð_ì‰ð ùjûA[ûG û ^òe«e Gaõ _âùdûR^_ì‰ð Xwùe aûÉaòKRúaê _eòiÚòZòMêWÿòKùe aògòÁ ùûMýZûMêWÿòKe @Rð^ Keòaû _ûAñ _âdûieZ ejòaû\ßûeû _òfûcûûe _eòPòZ _eòùagùe ^ì@û mûê i§û^ Keòaûe _âKéZò aòKgòZùjûA[ûGö @ûi«ê ùùKøYiò ùMûUòG \lZû C_ùe aòPûe Keòaû ûjûe aòKûgaò\ýûkde _òfûcûû c¤ùe _ûVý _êÉK cû¤cùe Ke«òö C\ûjeY Êeì_- “PZê[ð


Uò®Yú


ùgâYúe _òfûcûù^ _Xÿò Keò @[ð MâjY Keòaûe \lZû aòKûg Keòaû” _ûAð @ûcKêaûÉaùe aò\ýûkdùe K’Y Keòaû \eKûe?

KûeY Gjû GK bûhûMZ \lZû ùjûA[ôaûeê @ûcKê bûhû _êÉK cû¤cùe^òcÜfòLôZ ùiû_û^MêWÿòKê @^êieY Keò ùijò ùûMýZûe aòKûg Keòaûe _âdûi Keò[ûCö QûZâQûZâúcûù^ @^êùz\Kê Cy Êeùe/^úeaùe _XÿòaûKê Kjòaûö KVò^, g±, aûKýûõg aû aûKýe @[ð ÆÁ Keòaûö @^êùz\e @[ðKê _òfûcûù^ ùKùZ cûZâûùe MâjY KeòQ«ò Zûjû RûYòaû _ûAñ

@^êùz\ i´§òZ _âgÜ QûZâQûZâúcûûê _Peû òaö _eúlûùe ^òŸòðÁ _ûVý _êÉKeaòhdaÉêeê ùaû] _eòcû_K _âgÜ _Pûeò[ûCö @û_Yu @^êbìZò ùjûA[ôa ù @]ôK^é eLô[ôaû QûZâQûZâúcûù^ @_eòPòZ ùfLû aêSò _ûeê ^ûjû«òö@^ý _lùe ùMûUòG _òfû ù Kò aòbò^Ü _âKûe KûjûYú, KaòZû, c{ûMÌ,

KûjûYú KûWÿð, LaeKûMR, _ZâòKû, ùfLû_Xÿû Keê[ûGö ùi i¸aZü _Xÿòaû aû aêSòaûeùûMýZûùe aòKûg @]ôK Keò[ûG Gaõ _eúlûùe Zû’e _â\gð^ bf ùjûA[ûGö GjûaýZúZ MYòZ I _eòùag gòlûe aòhdaÉêKê aêSòaû _ûAñ _V^ @ûagýK ùjûA[ûGö\ò @ûùc QûZâQûZâúcûû c¤ùe _V^ùaû]e aòKûg Keòaû _ûAñ ùûR^û KeòaûZûùjùf @ûcKê Q_û ûA[ôaû iûcMâú/iciýû (ûjûKò ù ùKøYiò ùgâYú aû _eòiÚòZòijòZ i´§òZ ùjûA[ôa)e C_ùe @]ôK MêeêZß ù\aû @ûagýK @Qòö ùCñ QûZâQûZâúcûùâRûeùe Kâd aòKâd Keòaûe @^êbìZò [ûG ùi Uuû _Aiûe ù\aûùâû, fûb-lZòei´§òZ iciýûKê bf bûaùe icû]û^ Keò_ûeòaö QûZâQûZâúcûûe RYûgêYû _eòùagùeicÉ C_û\û^Kê gòlYe C› eìù_ MâjY Keòaûö _ûVý _êÉK aò^û _eòùag @û]ûeùegòlY _âKâòdû KeòaûKê ùPÁû Keòaûö \ò @ûùc Gjò _âKûee gòlY _âKâòdû cû¤cùegòLôaû ùZùa _âbûaKûeú Xÿwùe _ea�ðú icdùe QûZâQûZâúcûû c¤ùe aòbò^Ü C›eêmû^ @Rð^ Keòaûe @býûi ùjaö @ûi«ê KòQò GcòZò C›MêWÿòK aòhdùe RûYòaû, ûjû_òfûcûûe _ûVý _êÉK aýZúZ gòLô_ûeòùaö _êÉKûMûe :- ùMûUòG bf _êÉKûMûeùe aòbò^Ü aòhd i´§òZ ajêZ _VîûcMâú C_f² ùjûA[ûG, ûjûe aýajûe ijûdK gòlY iûcMâú eì_ùe C_ùûMKeûûA_ûùeö @û_Yuê @û_Yu aò\ýûkdùe QûZâQûZâúcûûê _êÉKûMûeeê _êÉK@ûYòaû _ûAñ ùûR^û Keòaû @ûagýK ùjûA[ûGö QêUò\ò^MêWÿòKùe c¤ QûZâQûZâúcûûê_êÉKûMûeùe _êÉK C_f²ò KeûûA[ûGö G[ôùe QûZâQûZâúcûûe _Xÿòaûe _âaé�òeaòKûg ùjaû ijòZ Zûuê iõ\bð iûcMâú ùcòZò- @ûUþfûiþ, g±ùKûh, G þiûAùKûfù_Wÿò@ûaû aòhd aòùgùùe i´§òZ ùfLû @û\ò _âû¯ Keòaûe fûb còkòaö


Uò®Yú


i´û\_Zâ Gaõ _ZâòKû :- a�ðcû^ i´û\_Zâeê i´§òZ ùfLû, aòbò^ÜaòhdMêWÿòKeê i´§òZ @ûùfL, eêPòKe _V^úd iûcMâú ùcòZòKò KûjûYú, KaòZû,KcòKè, ùMûfK]|û, KêARþ AZýû\ò i´û\_Zâ I _ZâòKûMêWÿòKeê QûZâQûZâúcûù^ _âû¯Keò _ûe«ò Gaõ ùi[ôeê ùicûûe @ù^K mû^ûRð^ lcZû aé¡ò ùja Gaõ ZûueeêPò @^êiûùe gòLôaûùe ijûdZû Keò_ûeòaö AùfKþùUâû^òKè ùcWÿò@û :- ùeWÿòI, Uò.bò., A<eùÛþ Z[û aòbò^Ü _âKûeeùg÷lòK iòWÿòùe mû^ Gaõ gòlY RMZ ùLûfòûAQòö @]ôKûõg aò\ýûkdMêWÿòKùe,ùCñVòKò \ßòZúd ùgâYúVûeê Gjò iêaò]û C_f² KeûAaûe _âdûi Keû ûC@Qòö@û_Yuê Gjò _âKûee C_KeYMêWÿòKe aýajûe Keòaû _ûAñ ùûR^û Keòaûe@ûagýKZû @Qòö aò\ýûkde bòZùe Gaõ aûjûùe KûðýKkû_:- aò\ýûkde bòZùe Gaõ

aûjûùe gòLôaû _ûAñ gòlY KûðýMêWÿòKe @Zò aòÉéZ ùlZâ @ùUö Zûjûe KòQòC\ûjeY ùjfû-aòbò^Ü NUYûMêWÿòK I aÉêMêWÿòKe @aùfûK^ Keòaû, aò\ýûkdùeaMòPûe ùûR^û aû ^òcðûY Keòaû, Êz ùgøPûkde aýaiÚû Keòaû IùgøPûkd aýajûe Keòaûe @býûie aòKûg Keòaû, ùgâYú I aò\ýûkdei`ûA I ùiø|ðýKeY Keòaû, aòbò^Ü _âKûee iûõÄéZòK KûðýKâce @ûùdûR^Keòaû @û\ò Gjò _âKûee ZûfòKû @iúc/@«jú^ ùjûA_ûùeö

iÚû^úd @^êÂû^Kê bâcY Keòaû-aòbò^Ü iõiÚûMêWÿòK [û- WûKNe, aýûu, ù_ûfòiþùÁi^, aiþÁûŠ, ùekùÁi^, aýûaiûdòK iõiÚû, Kéhò`ûcð QûZâQûZâúcûûêaòbò^Ü aòhdùe i´§òZ _âZýl @^êba Gaõ aýû_K mû^ C_f² KeûAaûKêijûdK iò¡ ùjûA[ûGö

iÚû^úd aRûe Gaõ KûðýiÚk bâcY- iÚû^úd aRûe I KûðýiÚk ùcòZòKòKéhò`ûcð, Kcûegûk, aùXÿAgûk, KêKêWÿû _ûk^, cûQ Pûh @û\òùe ùfûKcûûeKûc Keê[ôaû ù\Lôaû QûZâQûZâúuê _âZýl @^êba I mû^ C_f² KeûA[ûG,ùCñVò QûZâQûZâúcûù^ iûleZû, MûYòZòK mûê @û]ûebêZ ùKøgkKê iê\éXÿKeò[ûG I iéR^ûcôK I iciýû icû]û^ ùûMýZûMêWÿòKe aé¡ò Keò[ûGö

KûðýKkû_ - 7^òR ùgâYúe QûZâQûZâúcûû _ûAñ cûiòKò@û gòlY Kûðý Pd^ ùûR^û

ùCñ[ôùe _ûVý _êÉKe aýajûe ùjC ^[ôaö _âùZýK KûðýKkû_eê Kò_âKûe gòlY @^êbìZò _âû¯ ùjùa Zûjû ùfL«êö ùùZùaùk gòlYKûðýMêWÿòKe ùûR^û KeêQ«ò @û_Y _âùZýK gòlY Kûðý _ûAñ icd I @a]ô


Uò®Yú


^ò¡òðÁ Keòaû ijòZ Kjòaû \eKûe ù Gjû ^òdcòZ (iû¯ûjòK, _ûlòK, cûiòKaû aûhòðK) Kûðý @ùUö Gjû @ûagýK @Qò Kò Gjò _âKûee gòlY KûðýeùûR^û Zò@ûeò Keòaû icdùe QûZâQûZâúcûûê _â[ùc Gjû aòhdùe Kjòaû\eKûeö Gjû iê^ò½òZ Keòaû \eKûe ù gòlYKûðýùe bûM ùâû icdùe_âùZýK QûZâQûZâú gòlYKûðýe cêLý aò|êcûûê ùfLôùaö gòlYKûðýe ùghùe_âû¯ @^êbìZò I @RòðZ mûê iõlò¯ aòaeYú ùfLôaû _ûAñ _âùZýKQûZâQûZâúcûûê Kjòùaö

6.6 iûeûõg _âûe¸òK ùgâYú QûZâQûZâú _ò@ûùaUþ \ßûeû aêSû ûA[ôaû iÚëk iõKûðý]cðú

@aiÚûùe _òfûcûù^ aûÉa aÉêMêWÿòKê aýajûe Keò gòLô[û«òö ùi[ô_ûAñ GjòÉeùe gòlY _ûAñ aûÉa aÉêMêWÿòKe aýajûe Keòaû @ûagýKö

gòlY iûcMâúe aMðúKeY- ùcòZòKò iÚìk aÉê aû ^òcòðZ iûcMâú, \égý gâûaý,\égýgâûaý, _âùl_òZ I @_âùl_òZ Gaõ _eúlûZàK KeûûA_ûùeö

gòlY iûcMâú _âûiwòK, C_êq Gaõ aûÉa Rúa^K @û]ûeòZ ùjaû \eKûeö gòlY iûcMâú Pd^, iõMâj, aýajûe Z[û iûAZò eLôfûùaùk @Zý«

iûa]û^Zû @af´^ Keòaû \eKûeö gòlû[ðúcûû \ßûeû _âZýl bûùa gòlYiûcMâú iõelY ùK|â _âÉêZò I _eòPûk^û Cbd gòlK I QûZâQûZâúuê gòlû\û^gòlY Kûðý _ûAñ ùgâYú c¤ùe i´k @bòaé¡ò Keò[ûGö

_ûVý _êÉK, gòlû\û^ I gòlY Cbd _ûAñ GK @ZýûagýK iûcMâúö _ûVý _êÉK aýZúZ gòLôaû _ûAñ @ù^K iêùûM @Qòö ûjûKê gòlK Gaõ

QûZâQûZâúcûù^ ùicûûe mûâ¡ð^ I icé¡ò KeY Keòaû _ûAñ aýajûeKeòaû CPòZþö


Uò®Yú


6.7 _âMZò ^òeúlY _ûAñ @û\gð C�eE -1 C

E- 2 MYòZùe, \êA @u aògòÁ iõLýû ^òcðûY, \êA @u aògòÁ iõLýûeiÚþû^údcû^, _ìaða�ðú I _ea�ðú iõLýû ùfLôaûö bûhûùe g± MXÿòaû, g±ùLk I êqûle aûQòaû Kûc jêGö

E- 3 _â[c @aiÚûùe ùi QûZâQûZâúcûûê aêSòaû _ûAñ Kcþ iêùûM [ûGö ZûuêùKak ^Kf KeòaûKê KêjûûGö

E- 4 (i) @Ì Lyðùe @Zý« Rúa« ^ùjûA _ûùeö(ii) iûcMâúMêWÿòKe _âÉêZò ùg÷kú _â\gð^ Keòaû \ßûeû QûZâQûZâúu c¤ùeùKøgk aòKgòZ ùjaûùe ijûdK jêGö(iii) ajêiõùa\ú @wMêWÿòKe C_ùûM Keò ùi QûZâQûZâúcûû c¤ùePò«^ûcôK bûa^û aòKgòZ Ke«òö

E- 5 @_âùl_òZ - Kkû_Uû_âùl_òZ - `òfà Áâò_gâûaý - ùeWÿòI\égý gâûaý ijûdK - ùUfòbòRîõMâjòZ - _[e I cûQ

E- 6 (i) gòlKcûû jûZùe _ûVý_êÉK GK C_ùûMú gòlY iûcMâú @ùUö(ii) gòlKuê Kâc @^êiûùe aòhdaÉêKê aýaiÚòZ Keòaûùe ijûdK jêG (iii)QûZâQûZâúcûûe cìfýûd^ _ûAñ \òMþ\gòðKûe Kûðý Keò[ûGö (iv) Gjûe_ûV @býûi Kûðý I @^êgúk^ cû¤cùe QûZâQûZâúcûûe ajêcêLô Pò«^KêC›ûjòZ Keû ûA[ûGö

6.8 ijûdK Mâ^Ú I _âa§ iìPú- Baporikan Neeta (2011), Teaching Learning Process: Fundamentals, VDM

verag, Dr. Mucller e.k Berlin. NCF 2005,

- National Concil of Educational Research and Training (NCERT), NewDelhi.

- Woolfolk Anita (2009). Educational Psychology (11th Edition), Pearson/Allyn and Bacon Publishers, London.


Uò®Yú


- http://www.ed.gov.nl.ca/edu/k12/curriculum/guides/health/elementary/Process.PDF

- http://itesly.org/Articles/kitao.Materials

- http://www.eiabd.com/materials/index.php ? option=com-coutent & view =articles & id- 2 & Itemid=3 & lang-ew

6.9 _ûVû« _âgÜûakú1. gòlû\û^ Gaõ gòlY iûcMâú c¤ùe [ôaû _û[ðKý \gðû@ö2. C\ûjeY ij UòGfGce aMðúKeYe aòbò^Ü _âKûe _^Úû a‰ð û Keö3. gòlûe Kûðýùe aýajûe KeûûC[ôaû iûcMâúMêWÿòKe aòùghZße C\ûjeY \ò@ö4. ^òR ùgâYúùe UòGfGc iõelY ùK|â aýaiÚû Kò_eò Keòùa?5. K’Y _ûVý _êÉK jó GKcûZâ gòlY iûcMâú? C\ûjeY ijòZ aêSû«ê ù _ûVý

_êÉK aûjûùe @û_Y ùKCñ _âKûe gòlY @^êbìZò C_f² KeûA_ûeòùa?

û^ i gòly iûcmâú (uò.gf.gc.) -...

Documents