U ZAVRŠNIM BORBAMA — D O POSLEDNJEG DANA RATA

U B O R B E N O M S T R O J U P R V O G B A T A L J O N A

P o č e t k o m avgus t a 1944. god ine Č e t v r t a br igada, n a l a z i l a se u r e j o n u se la B i j e l n i k , L j e t o v a n c i , B l i n j a i V e l i k i D e j a no v i ć i . P r a t e ć a četa, č i j i s a m b io komesa r , n a l a z i l a se u se l u B i j e l -n i ku . K o m a n d i r čete D r a g a n Š u š n j a r p reneo j e n a r eđen j e d a se j a v i m u š tab b r i g ade j e r t r e ba da i d e m na n o v u dužnos t u 1. ba ta l j on .

U zeo s a m l i č ne s tvar i , op ros t i o se od d r u g o v a u če t i i k r e -nuo u selo B l i n j u . S t i gao s am pos le podne u b r i g a d u i j a v i o se k o m a n d a n t u P e r i M a l j k o v i ć u . U p o z n a o me sa s t a n j em u ba ta -l j o n u i r e kao šta od n j ega očeku je .

P o s l e toga k r e n u o s a m u 1. b a t a l j o n k o j i se na l a z i o u se l u V e l i k o m D e j a n o v i ć u . S a m o što s a m st igao u š tab ba ta l j ona , ču -l a se e k sp l o z i j a a r t i l j e r i j s k i h g r ana t a po d e l u po l o ža j a ba t a l j o -na k o j i se na l a z i o na z a p a d n o m d e l u se la D o n j e B u d i č i n e i K l i n c a . S d r u g o v i m a s a m ot išao na po loža j i ostao do m r a k a o č e ku j u ć i da n ep r i j a t e l j na iđe i z p r a v c a Pe t r i n j e , a l i on t o n i j e uč in io . Od ek sp l o z i j e a r t i l j e r i j s k i h g r ana t a pog i nuo j e i n t en -dan t b a t a l j o na M i l a n Beč , r ođen 1915 god ine u se l u C r k v e n o m B o k u , opš t i na S i sak . Od n j ega smo se op ro s t i l i dos to jno , kao od dob rog borca, d r u g a i r u kovod i o ca .

Borba kod sela Budičine

Pos l e do l a s ka sa po l o ža j a p o z v a n i smo u štab b r i gade . P r e -ma obave š t en j u k o j e j e dob io š tab b r igade , o č e k i v a l o se da će nep r i j a t e l j s u t r a r ano k r e n u t i u p l j a č k u se la V e l i k e i M a l e Moš tan i ce . P r v i b a t a l j o n j e dob io z ada tak da zaposedne po l o -žaj i s p r ed se la D o n j e B u d i č i n e i i s p r ed seve ro i s točne s t rane se la Tabor i š ta , i da ne do z vo l i n e p r i j a t e l j u da p r o d r e i z P e t -r i n j e p r e m a Moš t an i c i .

251

B a t a l j o n j e z apo seo p o l o ž a j o v a k o : 2 . č e t a l e v o o d ces te P e t r i n j a — V e l i k a M o š t a n i c a i p r e m a s e l u D o n j o j B u d i č i n i ; 1 . č e t a od ces t e do i v i c e s e l a T a b o r i š t a i 3 . č e t a : s e v e r o i s t o č n i d e o T a b o r i š t a i p r e m a M a l o j M o š t a n i c i .

O k o 1 0 č a sova , k a d s m o s e v e ć p r i p r e m i l i d a n a p u s t i m o p o -l o ž a j i k r e n e m o u V e l i k i D e j a n o v i ć , k o m a n d i r 3 . č e t e o b a v e s -t i o j e š t a b b a t a l j o n a d a o d Č e š k o g Se l a , p r e m a G o r n j o j B u d i -č i n i i M a l o j M o š t a n i c i d o l a z i n e p r i j a t e l j . B i l i s u t o u g l a v n o m » Č e r k e z i « i n e š t o u s t a ša . O t o m e j e š t a b b a t a l j o n a o d m a h i z v e -s t i o š t a b b r i g a d e . P o š t o n i j e n a s t u p a o u p r a v c u n a š e g p o l o ž a j a ,

Borac Ilija Puškar, 1944.

v e ć d e s n o p r e m a G o r n j o j B u d i č i n i , 1 . i 3 . č e t a z a u z e l e s u n o v e p o l o ž a j e n a s e v e r o i s t o č n o j s t r a n i G o r n j e B u d i č i n e , a d e l o v i 2 . č e t e p r e š l i s u na p o l o ž a j 1 . če te i o s m a t r a l i p r a v a c P e t r i n j a — M o š t a n i c a .

B o r b a j e p o č e l a o k o I l i t r a j a l a j e d o 1 3 č a sova . U t o m v r e -m e n u n e p r i j a t e l j j e p o t i s n u o 3 . č e t u p r e m a G o r n j o j B u d i č i n i . K a d a s e b o r b a n a j v i š e r a z v i l a i k a d a s u Č e r k e z i n a s t o j a l i d a s e d o m o g n u G o r n j e B u d i č i n e i i z b i j u n a v i s o r a v a n p r e m a V e -l i k o j M o š t a n i c i , u b o r b u j e u v e d e n 2 . b a t a l j o n k o j i j e o d M a l e M o š t a n i c e n a p a o n e p r i j a t e l j a u b o k .

V i d e ć i d a n e m o ž e o s t v a r i t i s v o j e n a m e r e , a p o d n a š i m p r i -t i s k o m , p o č e o j e da s e p o v l a č i u p r a v c u Č e š k o g S e l a . U m e đ u -v r e m e n u i z p r a v c a P e t r i n j e s t i z a l a j e m a n j a k o l o n a Č e r k e z a u p r a v c u B u d i č i n e . D e o b a t a l j o n a z a j e d n o s a 2 . b a t a l j o n o m g o -n i o j e n e p r i j a t e l j a , a 2 . č e t a d o č e k a l a j e k o l o n u Č e r k e z a i z m e đ u D o n j e i G o r n j e B u d i č i n e . U ž e s t o k o j b o r b i č e t a j e u b i l a 7 Č e r -k e z a i z a p l e n i l a 29 k o n j a i d v o j a k o l a .

252

U Moslavini i Podravini

T r i n a e s t og avgus t a 1944. god ine 1. b a t a l j o n je, u sa s t avu B r i g ade , k r e n u o u M o s l a v i n u i P o d r a v i n u . Pe t nae s t og avgus t a p r e š l i smo p r e k o p r uge K u t i n a — P o p o v a č a i s u t r a d an s t i g l i u S r p s k o Se l i š te .

Č e t v r t a b r i g a d a j e 20. a vgus t a zapose la po loža j za o d b r a n u u r e j o n u S im l j a n i c a , B re s tovac , T r u d o v o B r do , G r a d i n a (k. 180) s a z a d a t k o m da sp re č i p r o do r n e p r i j a t e l j a od B j e l o v a r a p r e m a H e r c e g o v c u i da t a ko o s i gu r a n a p a d s l a v o n s k i h j e d i n i c a na He r cegovac .

P r e m a o d l u c i š taba b r i g ade 1 . b a t a l j o n je ostao u r e ze r v i . O k o o sam sa t i Č e r k e z i s u n a p a l i po l o ža j e b r i gade . N a p a d u j e p r e t h o d i l a j a k a a r t i l j e r i j s k a p r i p r ema , a p o t o m su Č e r k e z i p r e -š l i u j u r i š . Na š e j ed i n i c e o t vo r i l e su j a k u pu š č anu i m i t r a l j e s k u v a t r u i odbac i l e n e p r i j a t e l j a na po l a zne po loža je .

S t ab b r i g ade je na r ed i o da se u vede u b o r b u 1. b a t a l j o n i d a zaposedne po lo ža j z a odb ranu , i s p r ed se la S i m l j a n i c e . B a -t a l j o n se b r z o u k opao i mask i r ao . O k o 11 sa t i »Če rkez i « su d r u -g i pu t n a p a l i naše po loža je , i to s i l o v i t i j e i o r g an i z o v an j e nego ran i j e . N e p r i j a t e l j e v a a r t i l j e r i j a i m i n o b a c a č i s t r ahov i t o su t u -k l i naše po loža je . M i smo č e ka l i d a s e n ep r i j a t e l j što v i š e p r i -b l i ž i n a š em po l o ža ju . Po š t o smo i h p u s t i l i n a b l i s k o ods to ja -nje, o t v o r i l i smo že s t oku va t r u . N e p r i j a t e l j je napadao, a ba ta -l j o n se dob ro držao. U v i d e v š i da i o vog pu t a neće p r o ć i k r o z naše po loža je , n ep r i j a t e l j je u b o r b u u veo t enkove . U b o r b u je ubačena i naša p r a t e ća četa. Oš t e ćena su d v a tenka . N a š o m u p o r n o m o d b r a n o m i e f i k a s n o m v a t r o m Č e r k e z i s u b i l i p r i -m o r a n i da s e ponovo p o v u k u na po l a zne po loža je .

T r e ć i pu t Č e r k e z i su n apa l i o ko 14 časova. T a j se n a p a d zav r š i o kao i d v a p re thodna . Po š t o se d a n b l i ž i o k r a j u , b i l o j e j a sno da će s l edeć i n apad b i t i još tež i . Z a t o smo j e d i n i c e snab -de l i m u n i c i j o m i s r ed i l i naše r edove da b i s m o s p r emno doče-k a l i n a pad nep r i j a t e l j a . Č e t v r t i p u t Č e r k e z i su n a p a l i u 17 ča-sova. O v a j n a p a d b io j e j a č i od p r e t hodn i h . A r t i l j e r i j a i m i n o b a -cač i z a s i pa l i su naše po lo ža j e t a ko da se od e k sp l o z i j a g r ana ta s t v o r i l a d i m n a zavesa. Č i t a v a S i m l j n i c a b i l a j e u d imu . R a z v i l a se ogo r čena borba , »Kozac i « su j u r i š a l i k ao sumanu t i , nas to jeć i da nas zbace sa po loža ja . N a š i t opov i i m i n oba c a č i e f i k a sno su p o d r ž a v a l i ba ta l j one . C e v i m i t r a l j e z a s u p r ž i l e ruke , b o m b e su p raš ta l e na sve s t rane, a l i se mo ra l o . N e p r i j a t e l j nas j e po t i snuo p r e m a se lu, a l i z a k r a t k o . D o b r o i z v e d e n i m p r o t i v n apadom , u s ade j s t vu s d e l o v i m a 3 . b r i gade , u spe l i smo da odba c imo n ep -r i j a t e l j a i da mu nanesemo zna tne gub i t ke . To j e b i l a na j t e ž a o d b r a m b e n a b o r b a k o j u j e do t ada b a t a l j o n vod io .

253

B a t a l j o n je i m a o r e l a t i v no m a l o ž r t a va : 2 p o g i n u l a i 5 l a k -še i teže r a n j e n i h .

M a l o k a sn i j e p r e š l i smo u P o d r a v i n u .

Napad na Podravski Kloštar

B r i g a d a j e 4 . o k t o b r a n a p a l a us taško upo r i š t e P o d r a v s k i K l o š t a r . U n j e m u su b i l e d ve sa tn i j e 37. us taške bo j ne i 1. s t o j n i č k a sa tn i j a . D a n p r e n a p a d a u s t a šama j e s t ig lo po j a čan j e iz se la P i t o m a č e — 5 t e n k o v a i 3 k a m i o n a ustaša. K l o š t a r je b r a n i l o v i še od 450 ustaša bobanovaca .

Us t a še smo n a p a l i u 16 časova po l e p o m i s u n č a n o m v r e -menu . P r v i b a t a l j o n j e napadao : i z m e đ u ceste V i r o v i t i c a — K l o -š ta r i p o t o ka p r e m a ž e l e zn i č ko j s t an i c i i p a r n o m m l i n u . S p o l j -n u odb ranu , n a p r a v c u n apada ba ta l j ona , p r e d s t a v l j a l a j e p r u g a K l o š t a r — V i r o v i t i c a i r e d r o v o v a i z m e đ u p r u g e i nase l ja . U napad su i s t o v r emeno k r e n u l e sve t r i čete. S a n a s i p a na p r u z i b r z o smo z b a c i l i s l ab i j e snage i z a p l e n i l i t e š k i m i t r a l j e z .

D r u g u l i n i j u odb rane ( rovove) b r a n i l e s u ustaše, k o j i m a su se p r i d r u ž i l i i b obanov c i sa p ruge . Doš l o je do k r a ć e bo rbe i r o v o v i su b i l i osvo jen i . Us taše su pobeg le u nase l je . P r a v a b o r b a j e poče l a z a s a v l a đ i v an j e p ro s t o r a od r o v o v a do p r v i h kuća . N e p r i j a t e l j j e p r u žao j a k o tpo r i z kuća . B i l i smo u mnogo t e žem po l o ž a j u nego ustaše. R a v a n t e r en i d ob r a v i d l j i v o s t omo -gućava l e s u u s t a šama da os tva re e f i k a s n u va t ru , No bez ob z i r a na sve n j i h o v e pogodnost i , u s u m r a k smo se dočepa l i p r v i h kuća . D o k su 1. i 3 . četa v od i l e b o r b u za rovove , 2. če ta je već u v e l i k o v o d i l a b o r b u u nase l j u .

B o r b a se v o d i l a za s v a k i p o d r u m , kuću , s v a k u ba š t u i v o ć -n j a k . P r a š t a l e su r u č n e bombe, granate , v r e ć i c e sa e k sp l o z i v om . M i t r a l j e s k i r a f a l i p a r a l i s u m r a k i z a s i pa l i p r o zo r e na k u ć a m a i p o d r u m i m a .

U p o r n i m i o r g a n i z o v a n i m n a p a d o m uspe l i smo po t i s nu t i ustaše do po l a sela. P o s l e toga i s k o r i s t i l i smo za t i š j e i s nabde l i b a t a l j o n m u n i c i j o m k o j a n a m j e ponesta la .

U t o k u no ć i o d b i l i smo p r o t i v n a p a d us taša k o j i j e b i o u s -meren , ug l a vnom , p r e m a 3. čet i .

U t o k u d a l j e g n apada n a i š l i smo na b u n k e r e i z k o j i h su nas gađa l i t e š k i m i t r a l j e z i . S desne s t r ane ceste v a t r a i z v i še -sp r a tnog b u n k e r a ome ta l a je n ap r edo van j e 1. i 2 . ba ta l j ona . Za l i k v i d a c i j u ovog b u n k e r a od ređena je 1 . če ta 3 . b a t a l j o na sa k o m a n d i r o m J o s i p o m Š n a j d e r o m na če lu, k o j i j e p r i t ome teže r an j en . S v e do s v anu ća v o d i l a s e ž i l a v a b o r b a z a o s va j an j e b u n -

254

Štab 1. bataljona prima zadatak za napad na Brekovicu, s lijeva udesno (stoje): Stojan Stojisavljević, nepoznati drug, Mladen Oljača, Dušan Ta-dić i Pero Topo; (čuče): Jože »Slovenac«, Ante Štambuk, Nikola (iz Mos-lavine) i nepoznati drug, (leže): Boško Lončarević, Dragan Šušnjar, Miloš

Cvjetojević i Milan Miljević, 9. april 1945.

k e r a i g r u p e k u ć a n a c e s t i k o j a v o d i k a ž e l e z n i č k o j s t a n i c i . U j u t r o , 5 . o k t o b r a o t p o č e l e s u p r i p r e m e z a o d l u č u j u ć i n a p a d . V o d t o p o v a s a k o j i m a j e b a t a l j o n b i o o j a č a n i h a u b i c a 105 m m z a u z e l i s u p o l o ž a j z a n e p o s r e d n o g a đ a n j e . V l a d o Z e c , n i š a n -d ž i j a » d ž o n - b u l a « , j o š u t o k u n o ć i p r i v u k a o s e b u n k e r u , z a m a -s k i r a o i č e k a o n a r e đ e n j e .

P r v i i 2 . b a t a l j o n n a p a l i s u j e d n o v r e m e n o . U s t a š e s u s e p o -v l a č i l e p r e m a m l i n u , s p a s a v a j u ć i g l a v e , o s t a v l j a j u ć i m r t v e i r a n j e n e . P r v i b a t a l j o n j e i z b i o u c e n t a r n a s e l j a , p o t o m j e o r i -j e n t i s a o 1 . i 3 . č e t u p r e m a p r e o s t a l o m u p o r i š t u — m l i n u . M e -đ u t i m , k o m a n d a n t b r i g a d e n a r e đ u j e d a s e b a t a l j o n i z v u č e i z b o r b e , p r i k u p i i v r a t i u b a z u . T o m p r i l i k o m j e r e k a o : » V i s te s v o j z a d a t a k i z v r š i l i . « P r i k u p i l i s m o b a t a l j o n i k r e n u l i u se l o Š a n d r o v a c n a k r a ć i o d m o r .

U o v o i b o r b i i s t a k l i s u s e o m l a d i n s k i r u k o v o d i l a c b a t a l j o n a M l a d e n O l j a č a , k o m a n d i r 2 . če te M i r k o J a n d r i ć , L j u b a n D e v e -t a k , N i k o l a O b r a d o v i ć , P a v l e G d j e m i d o v (Rus) , D r a g a n B o m e -š t ra , I v a n K r u g l o v (Rus) , S t a n k o M i o č i n o v i ć , i m n o g i d r u g i ,

255

a l i se, na ža los t ne sećam n j i h o v i h imena . U b o r b i za K l o š t a r h r a b r o su p o g i n u l i desetar S t o j a n V u j a n i ć , r ođen 1919. u Gaga -ma, op š t i na D v o r n a U n i , i L j u b a n D u r m a n , r o d o m i z G o r n j e g J a vo r n j a , opš t i na D v o r n a U n i .

U ovo j b o r b i z a r ob l j e no je 17 ustaša, ub i j e no 90 i v i š e r a -n jeno . Z a p l e n j e n o je 5 t enkova , m inobacač , 6 t e š k i h m i t r a l j e z a , 5 pu š kom i t r a l j e z a , 69 pušaka , 16.000 metaka , 3 k am i ona , 15 k o n j a i v e ć a k o l i č i n a r a zne v o j n e op reme .

Za u spe šnu l i k v i d a c i j u u s t a škog g a r n i z ona u P o d r a v s k o m K l o š t a r u , š tab 7. uda r ne d i v i z i j e p oh va l i o je 1. i 2. b a t a l j o n 4. b r i gade .

J edanaes t og ok tobra , 1. b a t a l j o n je u če s t vovao u b o r b a m a za P o d r a v s k i N o v i g r a d i u l i k v i d a c i j i mo t o r i z o v ane k o l one k o d se la H l e b i n a .

Napad na Koprivnicu

K o p r i v n i c u j e b r a n i l a b o j n a us taša i r a z b i j e n i d e l o v i bo -banovaca i z P o d r a v i n e k o j i s u s e u spe l i i z v u ć i i z K l o š t a r a , V i r ja, Đu rđev ca , N o v i g r a d a i o s t a l i h ga rn i zona .

P o r e d b r o j n e ž i ve s i le, s i s t em odb r ane g r ada b i o j e dob ro o r g an i z o v an i b r an j en . Us taše su i m a l e bunke re , r o v o ve p u n o g p ro f i l a , ž i č ane p rep reke , m i n s k a p o l j a i dob ro u t v r đ e n a m i t r a -l j e s k a gne zda n a p o j e d i n i m k u ć ama .

T r i n a e s t og o k t ob r a u 18 časova b r i g ada je k r e n u l a u n a p a d i z r e j o n a se la S i ge teca i n a p ada l a seve ro i s točn i deo grada, duž pu t a H e r e š i n — K o p r i v n i c a . U p r v o m n a p a d u n i j e u čes t vovao 1 . ba ta l j on . Po š t o ta j n apad n i j e uspeo, š tab b r i g ade je u veo u b o r -bu i 1 . ba ta l j on . S v i naš i n o ć n i n a p a d i su odb i j en i . N a p a d a l i smo i j u r i š a l i n e k o l i k o pu t a u t o k u noć i , a l i sve se z a v r š a va l o na ž i č a n i m p r e p r e k a m a i m i n s k i m po l j ima . U t o k u noćne bo rbe n i j e b i l o dob ro sade j s t vo p r a t e ć i h o r uđa s a pešad i j om. N a š i t opov i i m inobacač i , umes to da t u k u n ep r i j a t e l j s k e rovove , ž i -čane p r e p r e k e i m i n s k a po l ja , t u k l i su po g radu . J u r i š i su se po -na v l j a l i , povećavao se b r o j ž r t ava , a m e đ u b o r c i m a i r u k o v o d i -oc ima, z bog neuspeha, r a s l a j e u znem i r enos t . I s p r ed nas b io j e v e o m a dob ro o r gan i z o van i j a k nep r i j a t e l j .

S u t r a d a n oko 11 časova i z v e l i smo p r v i d n e v n i n apad na grad, uz dob ro sade j s tvo p r a t e ć i h oruđa, i po s t i g l i i z vesne r e -zu l ta te . N e p r i j a t e l j j e i s t e r an i z p r e d n j e g k r a j a odbrane , a l i d a l j n j i p r o d o r n i j e mogu ć u s l e d dob ro o r gan i z o vane odb r ane i e f i k a sne va t r e . B e z ob z i r a n a p r e t r p l j e n e gub i t ke , d ob i l i smo na r eđen j e da ponovo napadamo . B o r b a j e t r a j a l a sve do p r e d -

256

I

veče. O k o t r i časa pos le podne šest n e p r i j a t e l j s k i h a v i o n a t u k l o j e naše po loža je . K o r i s t e ć i av ione, n ep r i j a t e l j j e i z v eo p r o t i v -n a p a d na naše po loža je , a l i m i n i smo do z vo l i l i d a nas odbac i s a n a š i h po loža ja .

Po š t o su 3. i 4. b a n i j s k a b r i g ada p r e t r pe l e osetne gub i t ke , s m e n i l a i h j e 12. s l a v on s ka b r i gada .

Povratak u Moslavinu

I z r e j o na se la T opo l o v c a 18. o k t o b r a k r e ć emo na z ad u M o -s l a v i nu . P r e k o k o m u n i k a c i j e B j e l o v a r — K r i ž e v c i p r e š l i smo k o d se la H a g n j a i C r k v i n e . U p r e t h odn i c i b r i gade na l a z i o se 1. ba ta l j on , č i j i je z ada t a k b i o da obezbed i p r e l a z 4 . b r i g ade i d e l o v a naše d i v i z i j e p r e ko ceste. Č i m smo s t i g l i n a k o m u n i k a -c i ju , s u k o b i l i smo se s a j a k o m n e p r i j a t e l j s k o m ko l onom . B a t a -l j o n je o d m a h p r i h v a t i o bo rbu . Za n a m a se k r e t ao 2 . b a t a l j o n i o d m a h j e s t up i o u bo rbu . O v a d v a b a t a l j o na v o d i l a su ceo sat b o r b u dok n i s u s t i g l i os ta l i de l o v i b r i g ade i d i v i z i j e . N e p r i j a -te l j je nas to j ao da n a m sp reč i p r e l a z a k u M o s l a v i n u i da nas odbac i n a zad u P o d r a v i n u .

U p r v i m a h n i smo z na l i j a č i n u i sas tav nep r i j a t e l j a . Z a -r o b l j e n i ž a n d a r m i s u n a m r e k l i d a j e p r e d n a m a 1.200 ž a n d a r -ma i ustaša. U b o r b u su ubačene obe naše b r i gade . N e k o l i k o p u t a v ođena je b o r b a p r s a u prsa, na ro č i t o u v i n o g r a d u p o v r h ceste. P r v i b a t a l j o n j e za rob io 7 ž a n d a r m a od k o j i h su d v o j i c a b i l i n a r edn i c i . P o s l e v i šečasovne bo rbe nep r i j a t e l j j e b i o r a z -b i j e n i p o v u k a o se p r e m a B j e l o v a r u i K r i ž e v c i m a .

U ovo j b o r b i n ep r i j a t e l j je i m a o v i še dese t i na m r t v i h i r a -n j en i h . Z a r o b l j e n o je 15 žanda rma , a z ap l en j eno 15 pušaka , 6.000 metaka , 3 p i š to l j a , p u š kom i t r a l j e z , »šarac«, 65 b i c i k l a i 36 š i n j e l a i d r u g e opreme. N a š i gub i c i : 18 teže i l a k še r a n j e -n i h boraca . U ovo j b o r b i dob ro smo se o sve t i l i n e p r i j a t e l j u za naš neu speh na K o p r i v n i c i , za naše pog i nu l e i r an j ene d rugove .

Po s l e z av r šene bo rbe 1. b a t a l j o n je ostao u z a š t i t n i c i d i v i -z i je . S t a n k o M i o č i n o v i ć i ja n apu s t i l i smo 3. če tu i u p u t i l i se u š u m i c u k o j a se n a l a z i l a l e vo od p r a v c a našeg k r e t an j a . U l a s -k o m u š u m u u p a l i smo m e đ u g r u p u Če r ke za , k o j i s u b i l i sa-k r i v e n i . N a n a šu s r e ću b i l o j e m r a č n o p a nas n i s u o d m a h p r e -pozna l i , a mi smo se p r v i snaš l i i o d m a h puca l i . U b i l i smo 2 Č e r k e z a a os ta l i su be ža l i u p r a v c u j edne k u ć e u šum i . Č u v š i p u cn j a vu , do le teo j e j e d an v o d sa k o m a n d i r o m i k o m e s a r o m čete na če l u i poče l a je j u r n j a v a po šum i . U b i l i smo još 5 Č e r -keza«, z a p l e n i l i »šarac« i n e k o l i k o b i c i k l a . V e r o v a t n o su i m a l i

17 257

zada tak da s a čeka j u b a t a l j o n k a d a se s v i j e u k o l o n u i k r e n e z a b r i g adom . Ra s t e r a v š i nep r i j a t e l j a , b a t a l j o n j e k r e n u o z a b r i -g a d o m u selo D u b r a v e .

Dvade se t og o k t ob r a b r i g a d a j e k r e n u l a i z r e j o n a Č a z m e p r e m a K u t i n i i Popovač i , a 24. r a zmeš t a se u S r b s k o m Se l i š t u i M i k l e u š u . I z t i h r e j o na ona i n t e n z i v n o i z v i đ a p r e m a K u t i n i i P opova č i . T r i d e se t og o k t ob r a p r e l a z imo p r e k o p ruge , a 31. f o r -s i r amo r e k u S a v u sa j e d n o m s k e l o m i 4 čamca. P r e l a z a k je b i o spo r j e r s u nedos ta j a l a s r ed s t va z a f o r s i r an j e . B e z o b z i r a na poteškoće, S a v a je uspešno p r eđena a 1. n o v e m b r a i p r u g a S u -n j a — D u b i c a i S u n j a — Ko s t a j n i c a . B r i g a d a je s t i g l a na B a -n i j u u se la K r č e v o , Me č en č ane i B o r o j e v i ć e .

Ponovo na Baniji

Če tv r t og /pe tog n o v e m b r a b a t a l j o n j e b i o na o s i g u r a n j u p r e -ma S u n j i dok j e 2 . u d a r n a b r i g a d a n apada l a K o s t a j n i č k i M a j u r . P o s l e ove a k c i j e b r i g ada se r a zmes t i l a u r e j o n u V e l i k e G r a d u -se. P r v i b a t a l j o n smeš ten je u M a l o j G r adu s i .

J edanaes tog n o v e m b r a b a t a l j o n j e dob io z ada t a k da 12. u j u -t ro k r e n e i z M a l e G r a d u s e p r e k o Sv i n j i c e , zaposedne po loža j z a o d b r a n u u se l u R a k o v c u i ne do z vo l i n e p r i j a t e l j u da p r od r e na s l obodnu t e r i t o r i j u p r a v c e m R a k o v a c — S v i n j i c a — V e l i k a G r adu sa . De sno od nas, u s e l i m a M a l o i V e l i k o K r č e v o n a l a z i l i su se d e l o v i 2 . u d a r n e b r i gade . L e v o od nas, p r e m a R a d o j n o j L u c i u Č e t v r t k o v c u , n i j e b i l o n a š i h snaga.

B a t a l j o n je u t o k u noć i zaposeo po loža je i do s v anu ć a b i o s p r e m a n za bo rbu . Obave š t en i smo da će nep r i j a t e l j , u g l a v n o m Č e r k e z i i ustaše, u j u t r o k r e n u t i u p l j a č k u n a š i h sela. D o k smo o č e k i v a l i nep r i j a t e l j a , o d j e d n o m se p r o l o m i l a m i t r a l j e s k a v a t r a na n a š em de snom k r i l u . N e p r i j a t e l j j e napao de love 2 . u d a r n e b r i g ade u s e l ima M a l o i V e l i k o K r č e v o . R a z v i l a se žes-t o ka bo r ba u ko j o j je n ep r i j a t e l j počeo p o t i s k i v a t i naše snage p r e m a S v i n j i c i i K o s t r e š ima . I s t o v r emeno j e od K o s t a j n i c e k r e -n u l a k o l o n a us taša p r e m a K u k u r u z a r i m a i D o n j o j V e l e š n j i . S t ab b r i g ade je k r e n u o sa 2. i 3. b a t a l j o n o m u sus re t toj ko l on i . O d j e d n o m s e p o j a v i l a k o l o n a Č e r k e z a od S u n j e k a se l u P e t r i n j -c ima . Po s l e n j e p o j a v i l a se i d r u g a u p r a v c u Č e t v r t k o v c a , p o v r h R a d o j n e L u k e ka š u m i M e d e n j a k u . B a t a l j o n se našao u neza -v i d n o m po loža ju , u š i r e m o k r u ž en j u . N e p r i j a t e l j se po j a v i o s desne i l e ve s t r ane i i z a l eđa ba ta l j ona . S t ab b a t a l j o na je od -l u č i o da 1 . če ta k r e ne na S a b l j i ć G r ob l j e , sa z a d a t k o m da ne do z vo l i n e p r i j a t e l j u da upadne u S t a r o Se lo i G r a d u s u ; 2, 3. i

258

m i t r a l j e s k a če ta (sa v o d o m bacača) d ob i l e s u z a d a t a k da doče -k a j u k o l o n u Č e r k e z a k o j a s e k r e t a l a p r e m a š u m i M e d e n j a k u i S v i n j i c i .

P r e nego š to j e p o č e l a bo rba , n e p r i j a t e l j s k a a r t i l j e r i j a i z D o n j e g H r a s t o v c a po č e l a j e d a t u če po l o ž a j b a t a l j ona . P u s t i l i s m o n e p r i j a t e l j a da se p r i b l i ž i n a š e m p o l o ž a j u i t a d a o t v o r i l i ž e -s t o k u m i t r a l j e s k u i p u š č a n u v a t r u . P o s l e o voga Č e r k e z i su se s r e d i l i i p o n o v o nas napa l i , a l i bez uspeha . N a s t a l a j e ž e s t oka bo rba . V i d e v š i d a n e m o g u p r o ć i p r e m a S v i n j i c i , p o č e l i s u od -s t u p a t i p r e m a s e l u Č e t v r t k o v c u i S u n j i .

U o vo j b o r b i r a n j e n o je 5 d r ugova , m e đ u k o j i m a i ja . O d -v e z e n s a m u b o l n i c u u S a m a r i c u . U b o l n i c i s a m saznao da je na S a b l j i ć G r o b l j u z a r o b l j e n k o m a n d i r 1 . čete I v a n P r eg l e j . 1 U b a t a l j o n s a m se v r a t i o 20. j a n u a r a 1944. god ine .

P r v i b a t a l j o n j e 22. i 23. j a n u a r a , z a j e dno sa o s t a l i m de l o -v i m a b r i gade , u č e s t v o v ao u n a p a d u na se lo G r a bo š t a ne . Z b o g n i s k e t e m p e r a t u r e i v i s o k o g s ne žnog p o k r i v a č a n a p a d n i j e u s -peo, i b a t a l j o n se p o v u k a o u se lo K o m a r e v o .

U K o m a r e v u , b a t a l j o n j e i m a o z ada t a k da i n t e n z i v n o i z -v i đ a i p a t r o l i r a u p r a v c u Cap r aga , S un j e , N o v o g S e l a i P r a ć -nog. U C a p r a š k o j P o l j a n i , na p r ed s t r a ž i , n a l a z i l a se g r u p a od 25 ustaša. N a č e l n i k Š t a b a b r i g a d e p r eneo j e 25. j a n u a r a n a r e -đ en j e P r v o m b a t a l j o n u d a l i k v i d a r a o v u p r e d s t r a ž u i d o v ede b a r j e d n o g ž i v o g n e p r i j a t e l j s k o g v o j n i k a . Ž e l e l i s m o d a s a zna -mo j a č i n u i r a s p o r e d n e p r i j a t e l j s k i h snaga u P r a ć n o m i M o š -ćen i c i .

Z a i z v r š e n j e o v o g z a d a t k a o d r e đ e n a j e 2 . če ta ( k o m a n d i r L j u b a n J a n d r i ć ) i v o d 3 . čete. D r u g a če ta j e i m a l a z a d a t a k da n a p a d n e p r e d s t r a ž u od N o v o g S e l a a v o d 3 . čete da p o s t a v i z a -sedu na p r u z i p r e m a C a p r a g u i da s a čeka i p o h v a t a ustaše.

D r u g a če ta je n a p a l a ustaše, i u k r a t k o j a l i ž e s toko j b o r -b i i s t e r a l a i h i z r o v o v a i k u ć a i n a t e r a l a p r a v o na zasedu . V o d u zased i , u m e s t o da h v a t a ustaše, o t v a r a i z n e n a d n u v a t r u i p o b i j a v e ć i n u ustaša. R a n j e n e us taše s u s e s a m i u b i j a l i t a k o d a z a r o b l j e n i k a n i j e b i l o .

Z a p l e n i l i s m o j e d a n »šarac« i dos ta m u n i c i j e . K o d j e d n o g us taše n a š l i s m o k a m u na k o j o j j e p i s a l o d a j e t o u s p o m e n a i z I t a l i j e 1938. god ine . U b o r b i j e r a n j e n k o m a n d i r čete L j u b a n J a n d r i ć . P o s l e z a v r š ene a k c i j e v r a t i l i smo se u K o m a r e v o .

U z o r u 27. j a n u a r a u N o v o m S e l u z a r o b i l i smo 5 Č e r k e z a k o j i s u s e v r a ć a l i i z p l j a č k e u s e l u P r a ć n o m . N i s u n i p o k u š a l i d a p r u ž e b i l o k a k a v o tpo r .

1 K a s n i j e je z a m e n j e n za za rob l j ene Nemce.

17* 259

Od n j i h smo o n e p r i j a t e l j u sazna l i : sastav, b r o j n o stanje, nao ružan je , r a spo red snaga i s t r a ž a r s ka mesta .

Na o snovu t i h p oda t a k a Š t ab b r i gade j e od l u č i o d a n apa -dne n e p r i j a t e l j a u P r a ć n o m i N o v o m Se lu . G l a v n i z ada tak i m a o je 2. b a t a l j o n — da napadne P r a ćno , a 4. b a t a l j o n da napadne N o v o Se lo. P r v i b a t a l j o n j e b i o na o s i g u r a n j u od S i s ka . U toj b o r b i u b i j e no je 30 n e p r i j a t e l j s k i h v o j n i k a i 8 za rob l j eno . Z a -p l i j e n j e n a su 2 teška m i t r a l j e z a , t e šk i m inobacač , 15 pu š a ka i os-t a l i ma t e r i j a l . P o s l e ovoga n apada Č e r k e z i s u n apu s t i l i P r a ć -no i N o v o Se lo .

D o k je 3 . b r i g ada 7/8. f e b r u a r a n apada l a us taško upo r i š t e Mošćen i cu , 1 . b a t a l j o n je b io na o s i g u r a n j u p r e m a S i s k u — i z m e đ u r e k e K u p e i ceste S i s a k — Pe t r i n j a .

G r u p a od oko 35 us taša beža l a j e i z Mo š ć en i c e p r e m a S i s k u ko r i s t e ć i v r b a k e i p o k r i v e n i t e r en pok r a j r e ke K u p e . B e ž e ć i na i š l a je na zasedu 2 . čete 1 . b a t a l j o na k o j a je b i l a na o s i g u r an j u po r ed K u p e . Z a r o b l j e n o j e 20 us taša k o j i s u o d m a h l i k v i d i r a n i . O s t a l i su p o s k a k a l i u K u p u da se spasu, a l i su b i l i l i k v i d i r a n i u vod i . J e d a n us taša skoč io je u v o d u sa »šarcem« i p l i v a j u ć i na l e đ i m a pucao na nas na oba l i . B o r a c 2 . čete k o j i ga j e pogod io r ekao je: »Zao mi je »šarca« što će da r đa u reci .« U ovo j b o r b i r a n j ena su 3 borca, a p o g i n u l i su k omesa r m i t r a l j e s k e čete M i -l a n O l j a č a i još j e d an borac č i j eg se i m e n a ne sećam.

Od 18. do 23. f e b r u a r a 1. b a t a l j o n je v od i o bo rbe p r o t i v us taša k o d N o v o g Se l a i C a p r a g a i t o m p r i l i k o m ub i o 13 ustaša.

U borbama za Bihać

P o l o v i n o m m a r t a 1945. god ine 1 . b a t a l j o n j e napus t i o B a -n i j u i s b r i g a d o m ot išao u C a z i n s k u k r a j i n u . I dosad je b r i g ada od l a z i l a sa B a n i j e i v r a ć a l a se, a l i pos le ovog od l a s ka v i še se n i k a d a n i j e v r a t i l a n a s v o j u v o l j e n u B a n i j u . S v e d o r a s f o r m i -r a n j a os ta la j e b u d n i č u v a r n a š i h z a p a d n i h g ran i ca . S b r i g a -d o m je i 1. b a t a l j o n zav r š i o svo j b o r b en i pu t i s vo je pos to jan je .

Dvadese t p r v o g m a r t a 2 . u d a r n a b r igada 2 d ob i l a j e zada tak da na p r a v c u B i h a ć — Izoč ić obezbed i 3 . b r i g a d u k o j a je na -pada l a Vagana c . P r v i b a t a l j o n dob io j e zada tak da zaposedne po loža j za o d b r a n u l evo od ceste Vaganac - I zo č i ć . U I zoč i ću je b i l o o ko 300 l eg i ona r a i domob rana , sa b a t e r i j o m t opova i m i -nobacača.

2 K r a j e m 1944. godine 4. br igada je pre imenovana u 2. br igadu 7. divizije.

260

D o k s m o o č e k i v a l i d a s e n e p r i j a t e l j p o j a v i i z I zoč i ća , o n j e i z n e n a d a i s k r s n u o i z a n a š i h l eđa , i z p r a v c a V a g a n c a . U t o k u b o r b e b a t a l j o n j e od s t up i o de sno i l e v o od ceste. D o k se ba t a -l j o n s red io , n e p r i j a t e l j j e p r o šao p r e m a I zoč i ću .

P o s l e t oga j e d i n i c e 7 . d i v i z i j e l i k v i d i r a l e s u n e p r i j a t e l j s k a u p o r i š t a I zoč i ć , T u r i j e i F r k a š i ć i s t v o r i l i u s l o v e za n a p a d na u ž u o d b r a n u B i h a ć a .

P o s l e o s l o bođen j a o v i h me s t a 2 . u d a r n a b r i g a d a d o b i l a j e z a d a t a k da f o r s i r a U n u i l i k v i d i r a o ko 250 l e g i o n a r a i d o m o -b r a n a u P o k u p l j u . D r u g i b a t a l j o n j e k o d se l a J a n k o v c a p r v i p r e šao p r e k o U n e i i z p o k r e t a n a p a o n e p r i j a t e l j a n a v i s u i z m e -đu U n e i ceste P o k o j - B i h a ć . N a p a d na P o k o j i z v r š e n j e 22/23. m a r t a . N e p r i j a t e l j j e b i o i z n e n a đ e n n a š o m p o j a v o m o d B i h a ć a . D r u g i b a t a l j o n j e e n e r g i č n i m j u r i š e m s a v l a d a o n e p r i j a t e l j a n a k o s i i i z b i o n a ce s tu P o k o j — B i h a ć . P r v i b a t a l j o n j e p r e š ao p r e k o U n e o d m a h i z a 2 . b a t a l j o n a i u č e s t v o v ao u z a u z i m a n j u P o k o j a . U ž e s t oko j b o r b i n e p r i j a t e l j je b i o s a v l a d a n u t o k u noć i . U t o k u b o r b e u b i j e n o j e 50 a z a r o b l j e n a su 63 v o j n i k a . Z a p l i j e n j e n j e top, 2 t e š k a m i t r a l j e z a , 5 m i t r a l j e z a , 60 m o t o r n i h v o z i l a sa op -r e m o m , 50 k o n j a i s k l a d i š t e sa r a z n o m o p r e m o m .

P o s l e z a u z i m a n j a P o k o j a 2 . b r i g a d a j e p r e š l a p r e k o u n s k e p r u g e i i z b i l a n a ce s tu B i h a ć — K r u p a . P r v i b a t a l j o n j e zaposeo po l o ž a j z a o d b r a n u n a cest i , s a z a d a t k o m da n e d o z v o l i n e p r i -j a t e l j u d a s e i z v u č e p r e m a B o s a n s k o j K r u p i . L e v o od 1 . b a t a -l j o n a n a l a z i l a se j e d n a d a l m a t i n s k a j ed i n i c a , a desno naš 2 . b a -t a l j o n .

O d B i h a ć a j e p r e m a p o l o ž a j u b a t a l j o n a n a i š l a k o l o n a o d 140 l e g i ona r a . B a t a l j o n , o j a č a n d e l o m p r a t e ć e čete b r i gade , doče -k a o j e o v u k o l o n u i u k r a ć o j b o r b i p r i s i l i o j e na pov l a č en j e . Z a -r o b l j e n o j e 20 n e p r i j a t e l j s k i h v o j n i k a . To j e b i l a p r e t h o d n i c a k o j a j e i m a l a z a d a t a k d a i s p i t a m o g u ć n o s t i p r o b o j a n e p r i j a t e l j -s k i h snaga i z B i h a ć a p r e m a B o s a n s k o j K r u p i .

N a k o n k r a ć e g v r e m e n a od B i h a ć a p r e m a p o l o ž a j u 1 . i 2 . b a t a l j o n a n a i š l a j e k o l o n a od 500 v o j n i k a . B a t a l j o n i s u j e doče -k a l i pa s e r a z v i l a ž e s t o ka bo rba . N e p r i j a t e l j j e j u r i š ao , a n a -r o č i t o s e o k o m i o na po l o ž a j 1 . b a t a l j o na , gde mu j e b i o g l a v n i p r a v a c p r obo j a . I p o r e d naše ž i l a v e odb rane , n e p r i j a t e l j u j e poš l o z a r u k o m d a nas po t i s ne k a z a p a d n i m p a d i n a m a G r m e č a . I z v r š i l i smo p r o t i v n a p a d i g l a v n i n u n e p r i j a t e l j s k i h snaga v r a -t i l i u B i h a ć , a l i s u d e l o v i u s p e l i d a s e p r o b i j u k a K r u p i .

N a j ž e š ć u i n a j t e ž u b o r b u b a t a l j o n j e v o d i o 24. m a r t a na ces t i B i h a ć — K r u p a . N a po l o ž a j naše b r i g a d e k r e n u l a j e i z B i -h a ć a m o t o r i z o v a n a k o l o n a j a č i n e o ko 3.000 v o i n i k a s n a m e r o m da s e p r o b i j e p r e m a K r u p i . S n a g e naše 4 . a rm i j e , k o j e s u n a p a -da l e B i h a ć , z a u z i m a l e s u p o j e d i n e d e l o v e g rada . Z a t o j e n e p r i -

261

Štab 1. bataljona u Dabru, 4. april 1945.

262

j a t e l j n a s t o j ao s v i m s i l a m a d a nas n a b a c i n a p a d i n e G r m e č a i obe zbed i i z v l a č e n j e g l a v n i h s naga i z B i h a ć a p r e m a K r u p i i B o -s a n s k o m N o v o m . P o l o ž a j i b r i g a d e b i l i s u j a k o t u č e n i a r t i l j e -r i j s k o m i m i n o b a c a č k o m v a t r o m a n a r o č i t o f l a k o v i m a . N e p r i -j a t e l j j e uz p o d r š k u t e n k o v a i o k l o p n i h k o l a n a p a d a o u t a l a -s ima . B o r b a j e t r a j a l a ceo d a n i b o r c i s u j u n a č k i i z d r ž a l i sve napade , a l i s u s e d e l o v i n e p r i j a t e l j a i p a k p r o b i l i k r o z naše po -l o ža je .

U to j b o r b i d ob r o j e d e j s t v o v a l a p r a t e ć a če ta b r i g a d e sa t o p o v i m a i b a c a č ima . N e p r i j a t e l j j e i m a o 175 m r t v i h i r a n j e n i h . U n i š t e n a su 3 t e n k a i 2 m o t o r n a vo z i l a . Z a r o b l j e n o je 98 n e p -r i j a t e l j s k i h v o j n i k a . I m i smo i m a l i z n a t n e g ub i t k e .

D v a d e s e t č e t v r t o g m a r t a u v e č e po l o ž a j e naše b r i g a d e p r e -u z e l i s u D a l m a t i n c i a na ša b r i g a d a j e u t o k u n o ć i p r e š l a na l e v u o b a l u U n e i s t i g l a u r e j o n B r e k o v i c e . H i t a n p r e l a z a k b r i g a d e b i o j e u s l o v l j e n p r o d o r o m d e l o v a 104. n e m a č k e d i v i z i j e od O s t r o š c a p r e k o B r e k o v i c e k a B i h a ć u , k o j i s u h t j e l i d a d e b l o k i -r a j u s vo j e snage u B i h a ć u .

B o r b e na B r e k o v i c i i o ko n j e v o đ e n e su t r i d ana : 25. m a r t a k o d se la P r o š i ć a i na B r e z o v o j G l a v i , a 25/26. m a r t a t r i p u t a s m o n a p a d a l i n e p r i j a t e l j s k e snage o ko B r e k o v i c e i t e k u t r e ć e m n a p a d u u s p e l i s m o d a i h o d b a c i m o p r e m a P r o š i ć i m a . M e đ u t i m n e p r i j a t e l j j e p r e d u z e o s i l o v i t n a p a d i , p o t p o m o g n u t a r t i l j e r i j -s k o m v a t r o m , p o n o v o j e zauzeo B r e k o v i c u .

D v a d e s e t s e d m o g m a r t a u 18,30 č a sova i z v e l i s m o još j e d an napad , a l i bez uspeha . S l e d e ć eg d a n a u 5,30 p o n o v i l i s m o n a -pad , z a j e d n o s t e n k o v i m a . B i l i s m o r a d o s n i j e r s m o od t e n k o v a o č e k i v a l i v e l i k u p o d r š k u . M e đ u t i m u p r v o m n a p a d u 2 t e n k a su un i š t ena , a o s t a l i su se p o v u k l i u z a k l on , i i z n j e g a d e j s t v o -v a l i t o p o v i m a . I z o s t a l a j e p o d r š k a k o j u smo o č e k i v a l i . T e n k o v i su d o č e k a n i v a t r o m i z t o p o v a i »pance r f aus ta« . S a d e j s t v o naše a r t i l j e r i j e i b a t a l j o n a b i l o j e dob ro . N a p r e d o v a l i s m o sporo , a l i s m o s t a l no n apada l i . I s p r e d n e p r i j a t e l j s k i h p o l o ž a j a b i o j e b r i -s an p r o s t o r k o j i j e t u č e n j a k o m a r t i l j e r i j s k o m , m i n o b a c a č k o m i m i t r a l j e s k o m v a t r o m . J u r i š a l o se i g i nu l o , b o r b a se r a s p l a m -sala, a n a š i r e d o v i su se sve v i š e r a z r e đ i v a l i . G u b i c i su ras l i , g i n u o j e b o r a č k i i k o m a n d n i sastav , a l i ž i l a v a o d b r a n a n e p r i -j a t e l j a n i j e s e m o g l a s l om i t i . U b o r b i n a B r e k o v i c i i z s t r o j a s u i z b a č e n a t r i k o m a n d a n t a b a t a l j o na . K o m a n d a n t 1 . b a t a l j o n a D m i t a r J o k a j e teže k o n t u z o v a n . P o g i n u l i s u k o m a n d a n t 2 . b a -t a l j o n a Ž i v k o A r a m b a š i ć i 3 . b a t a l j o n a K e s e r P e r o . P o g i n u l a j e i D r a g i c a D i m i t r i j e v i ć , r e f e r e n t s an i t e t a 1. ba t a l j ona , i S t e v o Tad i ć . O s i m n j i h p o g i n u l o j e i r a n j e n o dos ta b o r a c a č i j i h s e i m e n a n e sećam.

263

Po s l e s e d m o d n e v n i h b o r b i oko B i h a ć a 1 . b a t a l j o n j e p opu -n j e n s t a r e š i n s k im k ad r om . Z a k o m a n d a n t a p o s t a v l j e n j e Š u š -n j a r D r agan , a za k o m e s a r a C v e t o j e v i ć M i l o š . O č e k i v a l i smo ba r m a l o odmora , a l i smo o d m a h k r e n u l i z a L i k u , p r e m a D a b r u , J e z e r a n i m a i B r i n j u .

Učešće u završnim borbama

Poš to smo 5 . a p r i l a r a s t e r a l i ustaše i č e t n i k e k o d Daba r a , za -j edno smo sa d e l o v i m a 3 . b r i g ade z au ze l i J e ze rane . U b i j e n o je 7 us taša i z a p l e n j e n je m a g a c i n sa v o j n o m o p r e m o m i n e k o l i k o tona mesa i m e s n i h p ro i z voda . Us t a še i z J e z e r a n a pobeg l e su p r e m a K r i ž p o l j u i B r i n j u . B r i g a d a je n a s t a v i l a g on j en j e i u p o k r e t u z au ze l a K r i ž p o l j e .

S u t r a d a n su 1. i 3 . b a t a l j o n n a p a l i us taško upo r i š t e B r i n j e . U B r i n j u su b i l a j a k a u t v r đ en j a : t r o sp r a t n i b unke r i , c r k va , k a -sarna, s t a ra k u l a i n e k o l i k o u t v r đ e n i h z i d a n i h ku ća . P o s l e do -b r e a r t i l j e r i j s k e p r i p r e m e ba t a l j o n j e k r e n u o u n a p a d i s t o č nom s t r a nom nase l ja .

I p o r ed toga što j e n ep r i j a t e l j p r u ž i o j a k o t po r i z u t v r đ e -nja, z a h v a l j u j u ć i d o b r o m sade j s t vu p r a t e ć i h o r uđa i v i s o k o m b o r b e n o m raspo ložen ju , s a v l a d a l i smo ga z a n e k o l i k o časova. Z a r o b l j e n o je v i še od 50 v o j n i k a , a z ap l i j en j eno je 6 topova, 4 teška m i t r a l j e z a , 6 m i t r a l j e z a , v i š e pušaka , n e k o l i k o m o t o r n i h voz i l a , 28 t o v a r n i h i 3 j aha ća kon ja , m a g a c i n sa h r a n o m i dos ta osta le op reme.

N i s m o se dobro n i o d m o r i l i u o s l obođenom B r i n j u , a p r i -m i l i smo na r eđen j e d a u s i l j e n i m m a r š e m k r e n e m o nazad , k a P l i t v i č k i m j e z e r i m a i P r i j e b o j u . H i t a l i smo u susre t 104. n e m a č -ko j d i v i z i j i — p o z n a n i c i m a i z b o r b i k o d B r e k o v i c e . I z p o k r e t a smo n a p a l i n j e no bočno o s i gu r an j e na C o l o p e k u i C e s a r e v o m k amenu . G l a v n i n a d i v i z i j e k r e t a l a s e o d B i h a ć a p r e m a K a r -l o v cu . V o d i l i smo ogo r čenu b o r b u sve do p r e d m r a k .

S l edeće no ć i p r e š l i smo p r e k o ceste B i h a ć — D r e ž n i k G r a d i p r e k o r e k e K o r a n e k o d T r ž a č k e Raš te l e i n a s t a v i l i m a r š p r a v -cem: P r e s j e č e n i K a m e n — M a š v i n a — B r e z o v a c s a z a d a t k o m da s ledećeg dana n apadnemo k o l o n u 104. n e m a č k e d i v i z i j e k o j a se p r o b i j a l a p r e m a S l u n j u . B i o j e t o j e d an od n a j n a p o r n i j i h m a r -ševa 1 . ba ta l j ona . B o r c i su b i l i u m o r n i j e r su s ta lno r a t o v a l i i ma r šova l i . N o i p a k s ledećeg dana u j u t r o b i l i smo n a p o l o ž a j i m a bočno u z ces tu R a k o v i c a — S l u n j . Ta cesta k o j o m se k r e t a l a ne -p r i j a t e l j e v a k o l o n a b i l a j e i s p r ed nas na 300 meta ra , na d o m e t u na š i h m i t r a l j e z a . U t o k u 10, 11. i 12. a p r i l a n e p r e k i d n o smo na -p ada l i t u ko l onu , n e k o l i k o p u t a j e p re seca l i i n a n e l i j o j ogro -

264

m n e gub i t k e . U t i m b o r b a m a p r v i p u t s u n a m s a d e j s t v o v a l i i n a š i a v i on i , k o j i su d n e v n o d o l e t a l i n e k o l i k o p u t a i u b r i š u ć e m l e t u t u k l i k o l o n u u p o k r e t u . S r a d o š ć u s m o p o s m a t r a l i t e i s te N e m c e , k o j i s u n a B r e k o v i c i b i l i n e s a v l a d i v i , k a k o s ada p a n i č n o beže .

I p o r e d naše ž i l a v e o d b r a n e i d o b r o g b o r b e n o g r a spo l o žen j a , n a d m o ć n i j i n e p r i j a t e l j j e u z p o m o ć t e n k o v a uspeo da o d b a c i 1 . b a t a l j o n s a p o l o ž a j a k o d m o s t a na r e c i D r e ž n i c i i d a s e p r o b i j e p r e m a K a r l o v c u . U b o r b i k o d m o s t a u n i š t i l i s m o 2 k a m i o n a i 2 z a p l e n i l i . N a š i g u b i c i : 2 m r t v a i 4 r a n j e n a bo r ca .

U b o r b a m a v o đ e n i m na ces t i B i h a ć — S l u n j n e p r i j a t e l j j e i m a o v i š e od 300 u b i j e n i h i z a r o b l j e n i h v o j n i k a i o f i c i r a . P o s l e n e k o l i k o d a n a o d m o r a u r e j o n u R a k o v i c e 2 . b r i g a d a je p r e š l a u O š t a r i j e .

I z O š t a r i j a k r e n u l i smo za B o s i l j e v o . P o s l e b o r b i i o s l o -b o đ e n j a B o s i l j e v a i T o p l i ć e L e š ć e ( k o j u j e o s l o bod i l a 3 . b r i -gada) d a l j e o pe r a c i j e p r e m a K a r l o v c u p r e u z e l a j e 2 . a r m i j a , a b r i g a d e 7 . u d a r n e d i v i z i j e k r e n u l e su p r e m a K o č e v j u i I l i r s k o j B i s t r i c i . P r e š l i s m o p r e k o K u p e k o d B r o d a n a K u p i i po s l e 5 d a n a u s i l j e n o g m a r š a i p r e đ e n i h 160 k i l o m e t a r a p l a n i n s k o g ze -m l j i š t a s t i g l i u r e j o n s e v e r no od I l i r s k e B i s t r i c e .

Z a d a t a k n a š i h j e d i n i c a b i o j e d a s p r e č i deo s naga 97. n j e -m a č k o g k o r p u s a d a se, i z r e j o n a I l i r s k e B i s t r i c e , p r o b i j e n a s e ve r p r e m a A u s t r i j i i p r e d a s a v e z n i c i m a . N a š e j e d i n i c e s t i g l e su u p o s l e dn j i čas i i z p o k r e t a z au ze l e po l o ž a j e na k o m u n i k a c i j i B i s t r i c a — P i v k a . T i m e j e n e p r i j a t e l j u b i o z a t v o r e n p u t p r e m a seve ru .

N a š a b r i g a d a po se l a j e p o l o ž a j e na M i l a n k i , i i m a l a j e z a -d a t a k d a s p r e č i N e m c i m a d a s e p r o b i j u n a sever . P r v i b a t a l j o n s t e n k o v s k i m b a t a l j o n o m s t a v l j e n j e u d i v i z i j s k u r e z e r v u na p o -l o ž a j u n epo s r e dno u z ce s tu B i s t r i c a — P i v k a ( iza 1 . b r i gade ) . B a -t a l j o n j e i m a o z a d a t a k da u s l u č a j u p r o d o r a n e p r i j a t e l j a k r o z po l o ž a j 1 . b r i g a d e s t u p i o d m a h u d e j s t v o i ne d o z v o l i mu p r o -d o r p r e m a P i v k i . N a s v i m s e k t o r i m a o ko B i s t r i c e v o đ e n a j e o -g o r č e n a bo rba , a n a r o č i t o na p o l o ž a j i m a 1. b r i g ade . U b o r b a m a 1. b r i g a d e b i o je a n g a ž o v a n i 1. b a t a l j o n naše b r i g ade . U p r v o m j u r i š u b a t a l j o n j e z a r ob i o 7 5 n e p r i j a t e l j s k i h v o m i k a . S v i n a p a d i n e p r i j a t e l j a na p o l o ž a i e 1 . b r i g a d e b i l i s u odb i j e n i . S t o g a on p r e d u z i m a žes toke n apade na 2. i 3 . b r i g a d u , na s t o j e ć i da se no s v a k u c e n u p r o b i j e na sever . S v e j u r i š e , n a p a d e i p r o t i v n a p a d e na š i b o r c i su o d b i i a l i i sve v i š e s t e za l i o b r u č o k o n e p r i j a t e l i s k i h snaga. B o r b a z a I l i r s k u B i s t r i c u t r a i a l a j e d v a i p o dana . M o r a l b o r a c a b i o i e t a k a v d a s e n i s u š t ede l i d a b i n e p r i j a t e l j a n a t e -r a l i n a p r e d a j u .

265

K a d a j e n e p r i j a t e l j u v i d e o d a s e n e m o ž e p r o b i t i p r e m a seve ru , 7 . m a j a p r e 12 č a sova počeo je p r e g o v o r e o b e z u s l o v n o j p r e da j i . O k o 14 ča sova s a č i n j e n je a k t o k a p i t u l a c i j i 97 n e m a č -k o g k o r p u s a u I l i r s k o j B i s t r i c i .

D o k se p r e g o v a r a l o o k a p i t u l a c i j i , v e ć i deo n e p r i j a t e l j s k i h snaga n a p a o je žes toko po l o ž a j e naše b r i gade , a n a r o č i t o 2. i 1. b a t a l j o n . R a z v i l a se ogo r č ena b o r b a u k o j o j je n e p r i j a t e l j u t a -l a s i m a na s r t a o i u speo da po t i s ne n a š u b r i g a d u go t o vo t r i k i -l ome t r a . M e đ u t i m , n i j e se p r o b i o u ž e l j e n o m p r a v c u . D r u g a i 3 . b r i g a d a p r i s i l i l e s u g a n a p r e d a j u . To j e b i l a p o s l e d n j a b o r b a 1 . b a t a l j o n a 2. odnosno 4. b r i g a d e 7. d i v i z i j e .

U b o r b a m a k o d I l i r s k e B i s t r i c e pa l e su i p o s l e d n j e ž r t v e . Na p r a g u s l obode p o g i n u l o j e 5 bo raca , m e đ u k o j i m a i k o m a n -d i r 3 . j u r i š n e če te A n t e . R a n j e n j e k o m a n d a n t b a t a l j o n a Š u š -n j a r D r a g a n . P r v i h d a n a s l obode 2 . u d a r n a b r i g a d a j e smeš t ena u r e j o n P i v k e , a n j e n 1 . b a t a l j o n je r a s f o r m i r a n . N j e g o v b o r a -č k i i k o m a n d n i k a d a r r a s p o r e đ e n je u os ta le b a t a l j o n e b r i g ade .

Boško LONCAREVIC

266

P O Z D R A V B O R C I M A 3 . I 4 . B R I G A D E *

S o r u ž j e m svi je t l im, vični b o j u l ju tom, prošl i s te p reko dol ina i r i j e k a u susre t borbi, u sela da l eka ko s m r t n a p r i j e t n j a nas i ln iku k ru tom.

Naša su srca pra t i l a vas p u t o m sluteć da mnogo u s p j e h a vas čeka. I svake vaše s lavne bo rbe j eka Ko v ihor p rođe Ban i jom, T roku tom.

S v a m a je ušla u ba j t e , u kuće r ados t i vo l j a kazni t i još l j uće k r v n i k e podle, s luge zločinačke.

Vi n is te naš ih p revar i l i n a d a ! Kl ičemo zato: »Da žive j u n a č k e Treća i Če tv r ta b a n i j s k a br igada!«

Mil ivoj CVETINIĆ I b r igada

Diviz i jske novosti , br . 101. n o v e m b a r 1944.

S U S R E T I S N A R O D O M

T o k o m č i t a v o g b o r b e n o g p u t a b r i g a d a j e o d r ž a v a l a n e r a s -

k i d i v u v e z u s n a r o d o m , po sebno s a o m l a d i n o m . U v i j e k j e od n a -

š i h n a r o d n o o s l o b o d i l a č k i h o d b o r a s a z n a v a l a s v e v a a ž n e p o j e d i -

no s t i o d o g a đ a j i m a k o j i su b i l i z n a č a j n i za r a z v o j bo rbe . S d r u -

ge s t rane , n a š i su b o r c i p o d r o b n o i n f o r m i r a l i i n a r o d i o dbo r e

o s v i m v a ž n i m d o g a đ a j i m a na f r o n t u . To je, p o r e d sm j e š t a j a i

s n a b d i j e v a n j a , b i l a r e d o v n a v e z a i z m e đ u p o z a d i n e i f r on t a . O n a

j e o d r ž a v a n a p r e k o k u r i r a , r e l e j n i h s t an i c a i p o s j e t a m a o m l a d i -

ne i n a r o d a b o r c i m a na f r o n t u i o v i h n a r o d u po s e l ima .

K a d a b i s e p r e k o n a r o d n o o s l o b o d i l a č k i h o d b o r a p r e n i j e l a

v i j e s t s a f r o n t a da u n e k o selo, p o s l i j e n a p o r n i h bo rb i , d o l a z i

b r i g a d a na odmo r , n a r o d i o m l a d i n a su b i l i r a d o s n i i z a d o v o l j -

n i š to im s e p r u ž i l a p r i l i k a da v i de , d o č e k a j u i p o z d r a v e s vo j e

bo r c e i z a š t i t n i k e . U t i m s u s r e t i m a b i l o j e n e o p i s i v e r ados t i .

R a d i l o se d a n j u i n o ć u da b i s e b r i g a d a š to b o l j e do čeka l a .

R a z m j e š t a j i i s h r ana , te p r i h v a t a n j e r a n j e n i k a i p r u ž a n j e po -

m o ć i u o d j e ć i i o bu ć i — sve to je na b r z i n u p r i p r e m a n o .

D o k s m o b o r a v i l i i o d m a r a l i s e na o s l obođeno j t e r i t o r i j i ,

o d r ž a v a n e s u r a z n e k u l t u r n o - z a b a v n e p r i r e d b e . T o j e s v a k a k o

b i o j e d a n od n a č i n a b o l j e g u p o z n a v a n j a n a r o d a i o m l a d i n e s l i -

n i j o m naše P a r t i j e i n a r o d n o o s l o b o d i l a č k o m b o r b o m . T a k v o

t u m a č e n j e u l i v a l o j e v j e r u o m l a d i n i i n a r o d u da ć e n a š i b o r c i

i s t r a j a t i d o k o n a č n e p ob j e d e n a d n e p r i j a t e l j i m a .

R a s t a n a k n a š i h b o r a c a od n a r o d a i o m l a d i n e i o d l a z a k u

n o v e b o r b e b i l i s u i s to t a k o s r da čn i . G o t o v o u v i j e k j e s a n a m a

2 6 8

p o l a z i l o i n e k o l i k o o m l a d i n a c a k o j i su d o b r o v o l j n o s t u p a l i u

naše redove , d a b i n a s t a v i l i d j e l o s v o j i h p a l i h p r e t h o d n i k a , p r e -

u z i m a j u ć i o r u ž j e i o p r e m u .

P o s e b n o se s j e ć a m m n o g i h s u s r e t a s n a r o d o m i o m l a d i n o m

u G o r n j e m i D o n j e m K l a s n i ć u k r a j G l i n e , H a j t i ć u , B a l i n c u , G r a -

bovcu , L u š č a n i m a , G o r n j o j B a č u g i , R a v n o m Ra š ću , M a j s k i m

P o l j a n a m a , t e P e c k i , N o v o m Se l u , G r e đ a n i m a , V i d o š e v c u , M a -

l o j i V e l i k o j S o l n i , S t a n k o v c u , R u j e v c u , Z i r o v c u , G o r i č k o j , Š e -

ges t i nu , B r đ a n i m a , J a v o r n j u , V r p o l j u , G a g a m a , D o b r e t i n u i

m n o g i m d r u g i m se l ima . T i s u s r e t i s u m i , a v j e r u j e m i o s t a l i m

p r e ž i v j e l i m b o r c i m a , o s t a l i u t r a j n o j u s p o m e n i . T a j na r od , k o g a

su us taše o p l j a č k a l e i de se t kova l e , t o l i k o j e b i j e d n o ž i v i o , pa

i p a k j e o d v a j a o od s v o j i h u s t a i n a m a davao .

Marko P R E R A D O V I C

269

H I M N A Ž I V O T U

D a t u m a s e t a čno n e s j e ćam , a l i m i s l i m d a j e b i l o k r a j e m 1944. H r v a t s k i b a t a l j o n s e n a l a z i o n a p o l o ž a j i m a k o d se l a P r e v e -šca. S v a k e n o ć i i s t u r a o j e o s i g u r a n j e p r e m a s e l u M a j u r u i K o -s t a j n i c i , p a s ve do i z m e đ u K u k u r u z a r a i P a n j a n a .

U t o v r i j e m e b i o s a m p o l i t i č k i de l ega t voda , a l i , k a d a j e t r eba l o , i z a m j e n i k p u š k o m i t r a l j e s c a . K a d god j e I v a n K a v u -r i ć , p u š k o m i t r a l j e z a c , dob i o d o z v o l u o d k o m a n d i r a če te d a ode na d a n - d v a do k u ć e u S o l n u k r a j G l i n e , p r i h v a t a o s a m se i t e dužnos t i . O b e z b j e đ e n j e je b i l o sm j e š t eno u j e d n o j od k u ć a u s e l u K u k u r u z a r i m a . S n i j e g v i s o k , p r a v a z ima . S t r a ž a i p a t r o l e s u s e r e d o v i t o s m j e n j i v a l e , a o n i k o j i n i s u b i l i n a d u ž n o s t i od -m a r a l i su se u t op l o j seosko j k u ć i . U v e č e smo se o k u p l j a l i , se-l j a n k e p re l e , a s t a r c i su r a d o sa n a m a r a z go v a r a l i . N o , one p r o -m r z l e k o j i s u d o l a z i l i s a s t r a ž a i l i i z p a t r o l a b r z o j e s a v l a d a v a o san. D r i j e m a l o se u p u n o j r a t n o j o p r e m i . T a k o je b i l o i te veče r i .

P r e d z o r u o t r č ao j e s t r a ž a r i p o v i k a o :

»Dižite se, drugovi , b rže — b a n d a ! N e p r i j a t e l j n a s t u p a u t r i kolone, sa s t r ane i kroz selo, i pokušava da n a s opkoli.«

P o s k a k a l i smo, o t p r e m i l i k u r i r a s a i z v j e š t a j e m u š tab ba -ta l j ona , a m i s m o se p o l a k o p o v l a č i l i d a b i s m o n a p u s t i l i se lo p r i j e nego š to nas z a o b i đ u b o čne k o l o n e n e p r i j a t e l j a . S k r a j a se l a od K o s t a j n i c e v e ć s e c e s t om k r e t a l o m n o š t v o na r oda . Z e n e i s t a r c i sa d j e c om , p o l u obu č en i , p r e t r p a n i z a v e ž l j a j i m a robe , h r a n e i d r ugog , h i t a l i su u zb i j eg . M n o g i su t j e r a l i i s t oku . S r e d n j a n e p r i j a t e l j e v a k o l o n a v e ć j e s u s t i g l a n a r od . K u n d a c i m a su s p r j e č a v a l i l j u d e da i z i đ u i z se la, a z bog t oga š to su se i z -m i j e š a l i s a n a r o d o m ne m o ž e m o p u c a t i u n j i h . Na b o čne k o l o n e

270

n e ć e m o n i o t v a r a t i v a t r u , n e k a m i s l e da ć e nas o p k o l i t i i po s -t i ć i i z n enađen j e . N a s dese tak t e ško o d r ž a v a m o vezu , j e r j e v e ć pe tnaes t m i n u t a se lo l i č i l o n a u z a v r e l u ko šn i c u , a l i s t a l n o p r a -t i m o bočne ko l one , k o j e spo ro p r t e d u b o k i sn i j eg .

V e ć s e u v e l i k o r a z d a n i l o k a d a s a m n a k r a j u K u k u r u z a r a , p r e m a s e l u P r e š e v c u , r a s po r ed i o bo rce . D e s n a n e p r i j a t e l j e v a k o -l o n a k r e t a l a s e p r a v o p r e m a n a m a . Č e l o j o j n i j e m o g l o b i t i u d a -l j e n o v i š e od 500 me t a r a .

Z a u z e s m o po l o ža j , a s vega de se t ak m e t a r a i z a nas u s j e č e -n o m ce s t om k r e t a l a s e r i j e k a na r oda . B e z b r o j bose d j e ce k o j a s e d r ž e m a j k a m a z a s u kn j e . M u č a n p r i z o r . U z t o k u k n j a v a i l e l e k u l e d e n o m j u t r u .

N e k o l i k o s t a r a c a i z z b i j e g a m o l i l o j e d a n e p u c a m o : » D j e -co, d r u g o v i , ne puca j t e , t a v i d i t e k o l i k o i h je!«

S a I v a n o v i m »b r n c em« s t i s nuo s a m s e u z j e d a n g r m . K a o n i k a d do t a d a os j e t i o s a m s e p r a v i m n a r o d n i m b o r c e m — za š t i -t n i k o m . D j e c a , s t a r c i i n j i h o v e r i j e č i u č i n i š e me n e u s t r a š i v i m . O s j e ć a o s a m d a n e po s t o j i s i l a p r e d k o j o m b i s e p o v u k a o . D a s m r t j u r i š a n a mene , n i k o r a k s e n e b i h p o v u k a o . T a j o s j e ća j g o r do s t i v r i j e d i v i š e o d t i suće g o d i n a k u k a v i č k o g ž i vo ta .

K o l o n a j e n e u m o l j i v o n a i l a z i l a . N e p r i j a t e l j j e b i o v e ć n a d a l j i n i o d sto me t a r a . B o r c i č e k a j u n a m o j r a f a l . Č e k a m još ma l o , još s amo m a l o d a v i d i m l i c a p r v i h u ko l on i , d a i z b l i z i n e u z m e m na n i š a n o ve z l i k o v c e i d a t a d a r a f a l o m o s v e t i m b o s u d j e c u i s l o m l j e n a s r c a n j i h o v i h m a j k i . »Ne s m i j e m i h b l i ž e p u -s t i t i« , p o m i s l i h . P o v u č e m obarač , a z a t v a r a č p u š k o m i t r a l j e z a l a g ano s k l i z n u n a p r i j e d . Z a m r z n u o se«, s h v a t i h nes re ću .

I z ne sen i z t o p l e kuće , p u š k o m i t r a l j e z s e n a h l a d n o ć i z a m r -zao z a s vega n e k o l i k o m i n u t a . S e k u n d e s u duge k a o v j e č no s t . D r u g o v i č e k a j u m o j r a f a l , a n j e g a n ema . K r v m i s e s l i l a u g l a v u . S t o č i n i t i ? T a m i s a o m i m u n j e v i t o j u r i k r o z g l a v u . I t a d a se s j e t i h : u p o l u k l e č e ć e m s t a v u b r z o se p o m o k r i h na z a t -va r a č , s t a v i h o k v i r i n a s u m i c e u s m j e r i h c i j e v u p r a v c u če l a k o l o n e d o k o j e g a b i s e v e ć m o g l o d o b a c i t i g r u d v o m , i . . . E h , t a j r a f a l ! B i l a j e t o h i m n a ž i v o t u . N a g l o m i s e p o v r a t i snaga, i z a -m j e t i h d a n e p r i j a t e l j s k i v o j n i c i z n a t n o b r ž e o d s t u p a j u nego što su n a s t u p a l i . . . B j e ž e k u k a v i c e , k o j e su pa l i l e , p l j a č k a l e i u b i j a l e m i r a n , n e d u ž a n i n ada s v e po š t en n a r o d B a n i j e .

S t j e p a n 5 U N T I Ć

271

M I T R A L J E Z U , N E D A M T E N I B O G U

R i j e t k o s u n e k o o r u ž j e p a r t i z a n i t o l i k o c i j e n i l i i v o l j e l i k a o m i t r a l j e z . S v a k o m bo r cu , po sebno o m l a d i n c u , b i l a j e n a j v e ć a ž e l j a da se d o m o g n e m i t r a l j e z a i po s t ane n i š a nd ž i j a . Z n a l i su o n i d a t o n i j e baš t a ko l a ko , j e r j e t r e ba l o i s p u n i t i do s t a t e š k i h u s l o v a p a s e z a k i t i t i t o m p e r j a n i c o m . T i u s l o v i , u s t va r i , n i s u n i g d e i n i k a d b i l i n ap i s an i , a l i s u i h p a r t i z a n i p r i h v a t i l i i p r i -m e n j i v a l i k a o n ep i s ano p r a v i l o . P r e n o s i l i s u s e o d b o r c a d o borca , v a l j d a j oš o d p r v o g z a p l e n j e n o g m i t r a l j e z a , k o j i j e p r e -d a v a n n a j b o l j e m b o r c u u j e d i n i c i . Z n a l o s e da s e m i t r a l j e z m o -že d a t i u r u k e s amo p r e k a l j e n o m b o r c u k o j i se i s t a k ao u b o r -bama , k o j i ć e g a z n a t i d o b r o upo t r e b i t i , u m e š n o n j i m e r u k o -va t i , s i g u r n o gađa t i i z s v i h s t avova , i d a n j u i no ću . I da ga neće i s p u s t i t i i z r u k u , m a k a r mu i ž i v o t b i o u opasnos t i . T e k k a d b i b o r a c i s p u n i o o ve us l ove , mogao s e n a d a t i d a po s t ane m i t r a l j e z a c . K a d a g a d o b i j e i l i u b o r b i z ap l en i , n i k o od n j e g a n i j e b i o s r e t n i j i . Č i n i l o m u s e d a j e o d t og časa po ra s t ao n j e g o v u g l e d o n o l i k o k o l i k o ta j m i t r a l j e z b r ž e gađa o d o b i č n e pu ške . S v i s u b o r c i b i l i t oga svesn i , t e s u m i t r a l j e s c i k o d n j i h u ž i -v a l i i m a l e p r i v i l e g i j e . Z a v r e m e o d m o r a n i s u i š l i u pa t ro l e , na s t ražu , n i t i o b a v l j a l i n i z d r u g i h s i t n i h pos l ova . O d k u v a r a su, k a d j e b i l o je la , d o b i j a l i »repete«. A d e v o j k e po s e l i m a u p i r a l e su oč i u m i t r a l j e s c e . Z n a l e su da su to n a j b o l j e d e l i j e u č e t a m a i b a t a l j o n u . S i j a l i s u m i t r a l j e s c i od r a do s t i k a d a su p r o l a z i l i k r o z a se l a a d e v o j k e i h sa p r o z o r a p o sma t r a l e . A k a d a su i š l i k r o z s vo j e selo, r ado s t i n i j e b i l o k r a j a . P e v a l i s u p e s m u : » M i t r a -l j e zu , ne d a m te n i bogu , j a bez tebe ž i v e t i ne mogu« . I do i s t a n i s u m o g l i be z s voga m i t r a l j e z a . K a d a b i g a j e d n o m dob i l i , n i s u ga v i š e i s puš t a l i . O d v a j a l i su se od m i t r a l j e z a s amo u s l u -č a j u p o g i b i j e i l i p o n a r eđen j u , k a d a s u p o s t a v l j a n i n a v i š e d u -žnos t i .

272

S e ć a j u ć i s e danas t i h m i t r a l j e z a c a , k o j i s u n e j e d n o m od i -g r a l i o d l u č u j u ć u u l o g u u bo rb i , o m o g u ć i l i d r u g o v i m a da uspeš -no i z v r š e z ada t a k , ž e l j a m i j e d a i z n e s e m n e k o l i k o p r i m e r a u k o j i m a su m i t r a l j e s c i d a l i i s vo j e ž i vo te , ne o d v a j a j u ć i se od s v og m i t r a l j e z a . K r o z t e p r i m e r e ž e l i m d a o d a m p r i z n a n j e s v i -m a m i t r a l j e s c i m a , k o j i s u m n o g o p u t a p r o š l i k r o z t e š ka i s k u š e -n ja , pa s p r a v o m z a s l u ž i l i da se o n j i m a v i š e kaže . Na ža los t , p r o t e k l o v r e m e o t r g l o j e i z sećanja. i m e n a i d e l a m n o g i h m i t r a -l j e z a c a pa ću i z n e t i s a m o one p r i m e r e k o j i h s e do dana s sećam.

T e š k o j e z a b o r a v i t i s u d b i n u m i t r a l j e s c a M i l o š a Pe šu t a , h r a b r o g b o r c a 1 . ba t a l j ona . U j e«Fn 1943. god i ne z a j e d n o s m o o b e z b e đ i v a l i b a t a l j o n n a o d m o r u . B u d n o s m o i z r ova , k o d se l a G r a b e r ja, o s m a t r a l i s ve p r i l a z e b a t a l j o nu , m o t r i l i n a n e p r i j a -t e l j s k a u p o r i š t a G o r e i P r e k o p u i b d i l i n a d b a t a l j o n o m . O s t a l i smo u r o v u n a p r e d s t r a ž i d o p r e d s a m m r a k . U v e r e n d a j e opasnos t od i s p a d a n e p r i j a t e l j a p roš l a , o t i šao s a m da d o n e s e m ve če ru . M i l o š j e ostao u r o v u s a s v o j i m m i t r a l j e z o m . N i s m o t a da n i s l u t i l i d a nas j e s m r t t oga d a n a v r e b a l a n e o d p r a v c a k u d a smo m o t r i l i , v e ć i z kuće , t u p r e d n ama , k o j a n a m je, k a -k o s e t a d a č i n i l o , u k a z i v a l a »gos t op r ims t vo« . Ne s l u t e ć i n i š ta , pos l e v e č e r e u b a t a l j o nu , h i t a o s a m u sus re t M i l o š u sa p u n o v e s t i i p u n o m p o r c i j o m pasu l j a , k a k o s e s amo s i p a d o b r o m m i -tra l jescu.. O č e k i v a o s a m da će me M i l o š d o č e k a t i s t o p l i m os-m e h o m , k a o m n o g o p u t a d o tada . U m e s t o toga, n a i š ao s a m na s t r a š an p r i z o r . M i l o š j e l e žao m r t a v u r o v u k r a j s v og m i t r a -l j eza , k r a j n j e g a j e z j a p i l a p r a z n a k u ć a . P r e d t a k v i m p r i z o -r om, obu ze t s t r a h o m i bo l om , k a o u k o p a n p o s m a t r a o s a m m r t -v o g M i l o š a , sa k o j i m s a m do m a l o p r e l e žao u r o vu , p r i č a o o ž i -vo tu , s l obod i . G l e d a m u n j e g a i u p u n u p o r c i j u p a su l j a . S k r i -v e n i u s t a ša u k u ć i č e kao j e t r e n u t a k da b i i z v r š i o s vo j p o d m u -k l i z l o č i n . I s k o r i s t i o j e m o j u od su tnos t i M i l o š e v u n e p a ž n j u i s l e đ a pu c ao u n jega , k u k a v i č k i . O s t ao j e M i l o š m r t a v k r a j s v o g m i t r a l j e z a , a z l o č i n a c u s t r a h u n apu s t i o mes t o z l o č i na . B a t a l j o n se do s t o j no op ro s t i o od s v og h r a b r o g m i t r a l j e s c a , a j a s a b o l o m od s v oga d o b r o g d r uga .

Z a v r e m e b o r b i u P o d r a v s k o m K l o š t a r u 1944. g od i n e i s -t a k l i s u s e m n o g i m i t r a l j e s c i . M e đ u n j i m a j e b i o i de se t a r V u -j an i ć . On j e r a f a l i m a s vo j e »brede« t e n o ć i i j u t r a p o d r ž a v a o j u r i š b a t a l j o n a . B a t a l j o n j e u z o r u o s vo j i o p r v e b u n k e r e i k r e -n u o da l j e , a V u j a n i ć j e ostao u r o v u p o r e d s v og m i t r a l j e z a . D o k j e r a f a l i m a k r č i o p u t b a t a l j o n u d o b u n k e r a , p o g o d i o g a je n e p r i j a t e l j e v m e t a k u čelo, i on je ostao za m i t r a l j e z o m m r -tav , d r ž e ć i r u č i ce , m e đ u k o j e j e p a l a k l o n u l a g l a va . N i m r t a v n i j e o s t av i o s vo j m i t r a l j e z . Do p o s l e d n j e g časa ostao j e s a n j i m . N i j e i m a o s reće d a t o g j u t r a s a n a m a s l a v i v e l i k u p o b e d u k o -

12 273

j o j j e i on dop r i n eo . O p r o s t i l i s m o se od V u j a n i ć a uz j oš žešć i j u r i š , k a k o to na j č e š će b i v a u bo rb i , a n j e g o v a h u m k a o s t a l a j e k a o obe l e ž j e s l a v n o g p u t a na še b r i g a d e i k r o z o v a j k r a j n a -še z em l j e .

V i š e s reće i m a o j e S i m o V i l a . U b o r b a m a s a k o z a c i m a k o d se la K r a l j e v č a n a 1944. god ine , V i l a j e i z m i t r a l j e z a u spešno gađao n e p r i j a t e l j a i s p r e č a v ao n j e g o v e napade . K a d a se ba t a -l j o n p o d p r i t i s k o m n e p r i j a t e l j a počeo po v l a č i t i , V i l a j e š t i t i o n j e g o v u o d s t u p n i c u sve d o k se i p o s l e d n j i b o r a c n i j e p o v u k a o . Z a t i m j e z aba c i o m i t r a l j e z na l e đa i pošao za b a t a l j o n o m u n a -m e r i d a z a u z m e p o v o l j n i j i po l o ža j , n e s l u t e ć i d a ć e »kozac i« , n a k o n j i m a , t a k o b r z o n a p r e d o v a t i . T e k što j e n a p u s t i o po l o ža j , b i l i s u m u z a l eđ ima , u b r z o m ga l opu . V r e m e n a z a r a z m i š -l j a n j e n i j e b i l o . Š t a d a r ad i ? Da b a c i m i t r a l j e z i k r o z š i b l j e p o k u š a b e k s t v o i l i da sa m i t r a l j e z o m os tane u g r m u i t u u m r e ? Z n a o j e k o l i k o j e s k u p o p l a ć e n ta j m i t r a l j e z , a on s ada da ga bac i . Ne , n e će o s t a v i t i m i t r a l j e z , m a k a r i p og i nuo , b i l a j e n j e -g o v a o d l u k a . O s t ao j e V i l a s a s v o j i m m i t r a l j e z o m u g r m u kao k a p e t a n s a s v o j i m b r o d o m k a d tone. S r e ć om , K o z a c i g a n i s u p r i m e t i l i . P r o š l i su u g a l o p u k r a j n jega . O s t ao j e S i m o u g r -mu s k r i v e n , a m r a k se v e ć spus t i o . N a d a o se da će p o d o k r i -l j e m m r a k a k r e n u t i z a b a t a l j o n o m . I d o k j e o t o m e r a z m i š -l jao , z a č uo j e g l a sove n e p r i j a t e l j e v i h v o j n i k a . M i s l i o j e d a j e sve sada go tovo . K o z a c i su s v u d a o ko n jega , a v i š e s a m o g g r m a p o s t a v i l i s u topove . D a k l e , n e m a s e k u d a , os tao j e s a s v o j i m m i t r a l j e z o m u g r m u ce l e noć i . I z n a d n j e g o v e g l a v e f i -j u k a l e su t o po v s k e g rana te , a noć se o t eg l a i n i k a d j o j k r a j a . P r i b o j a v a o se da će u t o k u d a n a b i t i o t k r i v e n , i d o k je t a k o r a z m i š l j a o K o z a c i su u z o r u k r e n u l i . D u g o j e o s l u š k i v a o i k a d s e u v e r i o d a s u ot i š l i , s a s v o j i m m i t r a l j e z o m k r e n u o j e k a b a t a l j o nu . I a k o u m o r a n i i s c r p l j e n , i šao j e p r e s r e ć a n sa s v o j i m m i t r a l j e z o m , s a k o j i m j e ostao d o pobede . R a d o s n i s u b i l i b o r c i b a t a l j o n a što je S i m o p o n o v o sa n j i m a i š to će opet k a o i do sada p o d r ž a v a t i n j i h o v e j u r i š e .

N i s u m i t r a l j e z i b i l i u r u k a m a samo h r a b r i h o m l a d i n a c a . Sa t o m p e r j a n i c o m k i t i l e su se i o m l a d i n k e . S e ć a j u se b o r c i o m l a d i n k e S tane . S k r o m n a d e v o j k a 1 . b a t a l j o n a k o j a je, u m e -sto b o l n i č k e t o rb i ce , k o j u s u m a h o m nos i l e n j e n e d r uga r i c e , p r e b a c i l a j e m i t r a l j e z p r e k o r a m e n a . S v o j o m h r a b r o š ć u i v e š t i -n o m p o k a z a l a j e d a s e r a v n o p r a v n o m o ž e t a k m i č i t i s a o s t a l i m m i t r a l j e s c i m a . N e p r i j a t e l j j e n e j e d n o m z a p a m t i o r a f a l e n j e -n o g m i t r a l j e z a , d a b i u j e d n o j o d t i h b o r b i u s m e r i o v a t r u a r t i -l j e r i j e t a m o o d a k l e j e t u k a o S t a n i n m i t r a l j e z . T e š k o j e r a n j e -na, i k a d a je o s ta l a bez r u ke , r a s t a l a se od s v og m i t r a l j e z a .

274

K o l i k o j e m i t r a l j e z a c a ba t a l j ona , b r i gade , s l i č no V u j a n i -ć u i P e šu t u , s amo s m r t r a s t a v i l a o d m i t r a l j e z a . M n o g i s u b i l i u t e š k i m s i t u a c i j ama , k a o V i l a , i l i d o ž i v e l i S t a n i n u s u d b i n u . V e l i k i j e b r o j o n i h k o j i s u p r o š l i k r o z s v a t a i s ku šen j a , doče -k a l i s l obodu , d a b i s e t ek t a d a r a s t a l i o d s v og m i t r a l j e z a . Z a -po če l i su nov ž i vo t , s k r o m n o , sa r a n a m a i u s p o m e n a m a i z ra ta . K a d a danas r a z m i š l j a m o n j i m a i t o m t e š k o m v r e m e n u , s e ć am s e m n o g i h o d n j i h i z b a t a l j ona , b r i gade , k o j i s u s a s v o j i m m i t -r a l j e z o m p r o n e l i s l a v u j e d i n i c i k r o z B a n i j u , M o s l a v i n u , B o s -nu , L i k u i S l o v e n i j u . N e m o g u s e z a b o r a v i t i h r a b r i m i t r a l j e s c i : B o ž o Zec , S i m o Ća l i ć , D r a g a n B o m a š t a r C a r , P a j o S e k u l i ć G a v -ran , B r a n k o S t a m b o l i j a , J o v o M e d i ć , D r a g a n T r i v a n o v i ć , L j u -b a n Č u g a l j , S u l j o K r a j i n o v i ć , D r a g a n O l j a č a , S t a n k o M i o č i n o -v i ć , L j u b a n D u r m a n , N i k o l a K e l e b u d a . . .

Mladen O L J A C A

17* 275

Z A R O B L J E N I K

Z a n o ć i l i s m o u j e dno j k u ć i u s e l u K l i n c u . N i j e n a m se spava l o . I s p r e d k u ć e n i s m o p o s t a v i l i s t r a žu . J e d i n o obe zb j ede -n j e b i l a j e p a t r o l a i s t u r e n a i z n a d z g r ade u k o j u s e r a z m j e s t i o š tab. B i l o j e v e o m a h l a dno . Z a t o j e k u v a r N i k o l a K o k a n r a n i -j e us tao d a k u v a d o r u č a k z a č e t u k o j a j e b i l a u a k c i j i . K o k a n j e p r o b u d i o D u š a n a P e t r o v i ć a i r e k a o mu da ode u p o d r u m i n a h r a n i k on j e . D u š a n j e o t i šao a l i s e n i k a k o n i j e v r a ć ao . S v i s m o s e z a b r i n u l i . U t o zapuca . O d m a h i z l e t i s m o n a p o l j e d a v i d i -m o š ta je. P o n a r e đ e n j u k o m e s a r a p r e b a c i l i s m o s e p r e k o p l o t a i s p u s t i l i n i z j e d n u u v a l u , a z a t i m uz d r u g u s t r a n u i z a š l i na M e t l u . U t o s e i n a ša če ta v r a t i l a i z a k c i j e . Od n j e s m o s a zna l i š ta se des i l o . D u š a n a su, k a d a je k r e n u o u p o d r u m , z a r o b i l i Č e r k e z i . P i t a l i s u ga i m a l i j o š n e k o g u k u ć i , i k a d a j e on o dgovo r i o da nema , p r i v e z a l i s u ga z a sed lo i o d ve l i . Na s reću , u b r z o j e z a m i j e n j e n z a n e k e z a r o b l j e n e N i j e m c e , p a s e p o n o v o ob reo m e đ u n a m a . T a k o nas j e D u š a n spasao.

L a z a r Ć U L I B R K

276

B R I G A O U Z D I Z A N J U K A D R O V A

K a o što s u na ša v i š a v o j n a i p a r t i j s k a r u k o v o d s t v a v o d i l a r a č u n a o u z d i z a n j u i i z g r a d n j i k a d r o v a o r g a n i z u j u ć i o f i c i r s k e , podo f i c i r s k e , p a r t i j s k e i p o l i t i č k e k u r s e v e i ško le , t a k o se i š tab naše b r i g a d e b r i n u o o s v o j i m k a d r o v i m a . O n i s u i z r a s t a l i i z bo rbe , i s t i č u ć i se s n a l a ž l j i v o š ć u i i n i c i j a t i v o m , a l i su b i l i bez v o j n o g i p o l i t i č k o g z n a n j a k o j e b i im o m o g u ć i l o l a k š e i b o l j e r u k o v o đ e n j e j e d i n i c a m a . Z b o g t oga j e i z m e đ u os ta l i h , u a v g u -s t u 1944. g od i n e o d r ž a n i k u r s z a p o l i t i č k e de l ega te v o d o v a p r i š t a bu b r i g ade .

P o s l e p o v r a t k a i z L i k e i K o r d u n a n a B a n i j u k r a j e m j u l a 1944. na ša b r i g a d a se r a z m e s t i l a u B j e l n i k u i o k o l n i m s e l i m a r a d i o d m o r a i p r i p r e m a za o d l a z a k u M o s l a v i n u . N a s de se t ak de l ega t a v o d o v a i z b a t a l j o n a p o z v a n i s m o n a k u r s p r i š t a bu b r i g a d e u B i j e l n i k . B i l o j e p r e d v i đ e n o da k u r s t r a j e 20, a l i je , z b og z a d a t a k a k o j i s u s t a j a l i p r e d b r i g a d o m , t r a j a o s amo 12 d a n a — od 1. do 13. avgus ta .

N a k u r s u smo, p o r e d n e k i h i n f o r m a t i v n i h t e m a o p o l i t i č -k o m r a d u u j e d i n i c a m a , d e t a l j n i j e p r o r a đ i v a l i i p r o u č a v a l i o d -l u k e D r u g o g z a s edan j a A V N O J - a i o snove m a r k s i z m a . P r o -g r a m j e o b u h v a t a o : » R a z v i t a k d ru š t va« , 4 — 5 tema , » O s n o v i m a r k s i s t i č k e nauke« , o ko 7 tema, » D r u g o z a s edan j e A V N O J - a i naše n o v o d r u š t v e n o u r eđen j e« o ko 12 t ema .

P r e d a v a n j a i k o n s u l t a c i j e i z p r o č i t a n o g m a t e r i j a l a d r ž a l i s u p o l i t i č k i k o m e s a r b r i g a d e i još n e k o l i k o r u k o v o d i l a c a i z š t a -b a b r i gade . R a d j e b i o o r g a n i z o v a n p o g r u p a m a , p r i č e m u j e v o đ e n a v e o m a ž i v a d i s k u s i j a o t e m i k o j a j e b i l a n a d n e v n o m redu . I a k o s m o r a s p o l a g a l i v e o m a o s k u d n i m m a t e r i j a l o m , n i -j e b i l o s l u šaoca k o j i ga, b i l o g r upno , b i l o po j ed i n a čno , n i j e p roč i t ao . Z a t i h 1 2 d a n a u spe l i s m o d a o b r a d i m o v e ć i n u g l a v -n i h tema, što n a m j e k a s n i j e o m o g u ć i l o da u j e d i n i c a m a još

277

uspešn i j e i š i r e o r g a n i z u j e m o p o l i t i č k i r a d i da b o r c i m a bo l j e o b j a s n i m o t a k o z n a č a j n a p i t a n j a k a o što s u o d l u k e D r u g o g za -s edan j a A V N O J - a i p r a v a c r a z v o j a na šeg n o v o g d r u š t v e n o g u r eđen j a .

N a t a k v i m k r a t k i m k u r s e v i m a s t i c a l i s u n o v o z n a n j e o n i k a d r o v i k o j i s u s e u p r a k s i p o k a z a l i s p o s o b n i m da v ode s vo j e j e d i n i c e u i z v r š a v a n j u b o r b e n i h i p o l i t i č k i h z ada t a ka .

P r i l i k o m p o l a s k a u M o s l a v i n u , 13. avgus ta , n a r e đ e n o n a m je da i d e m o u s v o j e čete i b a t a l j one , j e r su n a s t u p i l e o k o l n o -s t i z b og k o j i h s e o b u k a m o r a l a p r e k i n u t i . T a k o s m o m i » z a v r -š i l i « k u r s i k r e n u l i u M o s l a v i n u u n o v e bo rbe . I a k o s m o do -s ta n a u č i l i i s r a d o š ć u po š l i u s vo j e j ed i n i c e , o seća l i s m o da n i s m o s a v l a d a l i ceo p r o g r a m , z b o g čega s m o m o r a l i da s a m i u j e d i n i c a m a t o n a d o k n a d i m o . T a j z a d a t a k n a m j e dao k o m e s a r b r i g ade i m i smo ga s h v a t i l i k a o s v a k i b o r b e n i z ada tak , k o j i se m o r a i z v r š i t i . I i z v r š i l i s m o ga.

Milan R O K S A N D I Ć

278

J U R I S N I V O D O V I I Č E T E

U t o k u 1944. god i ne n e p r i j a t e l j j e na s v i m f r o n t o v i m a u našo j z e m l j i b i o p r i s i l j e n da se p o v l a č i u g a r n i z o n e i da ih , u z p u n u p r i m e n u f o r t i f i k a c i j e ( d u b o k i r o vov i , b u n k e r i , ž i č ane p r e p r e k e sa e l e k t r i č n i m n aponom , m i n s k a p o l j a i dr.), u p o r n o b r an i .

O t a d a s u naše j ed i n i c e , u m e s t o b o r b e n a o t v o r e n o m p r o -s to ru , m o r a l e d a n a p a d a j u n e p r i j a t e l j e v a u p o r i š t a k o j a s u po -p u t j e ž e v a b i l a o r g a n i z o v a n a z a o db r anu , da i h o s v a j a j u i t a ko š i r e s l o b o d n u t e r i t o r i j u . To j e i z i s k i v a l o da se u o r g a n i z a c i j s k o -- f o r m a c i j s k i s a s t av b r i g a d a u v e d u j e d i n i c e po sebne namene , sposobne z a i z v r š e n j e s l o ž e n i j i h b o r b e n i h z ada t a ka . P o t r e b a z a o v a k v i m j e d i n i c a m a ose t i l a s e n a r o č i t o n a k o n s r e đ i v a n j a i s k u s t a v a i z b o r b i u M o s l a v i n i i P o d r a v i n i , a po sebno n a k o n n a -p a d a na n e p r i j a t e l j a u K o p r i v n i c i .

S u o č e n sa t a k v o m po t r e bom , š tab d i v i z i j e u j e s en 1944. g od i n e da j e i n i c i j a t i v u š t a b o v i m a b r i g a d a d a p r i b r i g a d a m a f o r -m i r a j u j u r i š n e v o d o v e k o j i k a s n i j e p r e r a s t a j u u j u r i š n e čete, a p r e d k r a j r a t a u v o d e se u s v i m ba t a l j o n ima .

O s n o v n a n a m e n a j u r i š n i h v o d o v a (četa) b i l a j e d a n a p r a v -c u u p o t r e b e g l a v n i h snaga b r i g a d a o t v a r a j u p r o l a z e k r o z ž i -č ane p r e p r e k e i m i n s k a po l j a , u n i š t a v a j u i o s v a j a j u b u n k e r e i u t v r đ e n e z g r a d e i t a k o o m o g u ć a v a j u n a s t u p a n j e o s t a l i h snaga . P o r e d t i h z a d a t a k a i z v o d i l i s u d i v e r z a n t s k a d e j s t v a n a k o m u -n i k a c i j a m a , u b a c i v a l i s e u n e p r i j a t e l j e v r a s po r ed r a d i p r e p a d a na v a ž n i j e o b j e k t e i i z v r š a v a l i d r u g e s l i č ne zada t ke .

S l o ž enos t z a d a t a k a n a l a g a l a j e da u sas tav o v i h j e d i n i c a m o g u u ć i s amo n a j b o l j i i n a j h r a b r i j i bo r c i .

N a o r u ž a n j e j u r i š n i h j e d i n i c a b i l i s u au t oma t i , p u š k o m i t -r a l j e z i , d ž o n - b u l i ( dob i j en i od s a ve zn i k a ) i p a n c e r f a u s t i ( zap-l e n j e n i o d Nemaca ) . Z a i z v r š a v a n j e n a m e n s k i h z a d a t a k a op r e -m a n e su: e k s p l o z i v n i m s r e d s t v i m a (eksp loz i v , de tona to r i , t r e -n u t n i i s p o r ogo r e ć i š tap in , d i n a m o - m a š i n a m a , s r e d s t v i m a za o t k r i v a n j e m i n a i o t v a r a n j e p r o l a z a u m i n s k i m p o l j i m a (de tek -t o r i i p i pa l i ce ) , m a k a z a m a za se čen j e ž i c e i d r u g i m .

279

Za obučavan j e o v i h j e d i n i c a u r u k o v a n j u s p e c i j a l n o m op-r emom, posebno ek sp l o z i vom, u s t i c an j u v e š t i n a i z n a n j a po -t r e b n i h za i z v r š a v an j e b o r b e n i h z ada t a ka o snovan j e k u r s u t r a j a n j u od 20 dana.

P o č e t k o m n o v e m b r a f o r m i r a n j e j u r i š n i v o d b r i gade . S t ab b r i g ade pos tav i o me j e z a k o m a n d i r a toga voda . B i l a j e t o z a mene v e l i k a čast i p r i z nan j e . V o d j e b ro j ao oko 25—30 l j u d i ras -po r eđen i h u t r i ode l j en ja . B o r c i su za i s ta b i r a n i i z r e do va na j bo -l j i h .

B i l i smo u se l u V e l i k o j G r a du s i . J e d n o g j u t r a p o z v a l i s u me u štab b r i gade i saopš t i l i m i da sa v o d o m i d e m na d vade -se todnevn i k u r s j u r i š n i h p i o n i r a u selo M a j s k e P o l j a n e . T a d a s u m i k o n k r e t n i j e ob j a sn i l i u l o g u j u r i š n og voda .

Po p o v r a t k u u v o d b o r c i m a s a m saopšt io da n a m p r ed -s to j i marš . R e k a o s a m zašto i d e m o u M a j s k e P o l j a n e i k a k v i nas zadac i pos le o čeku ju . S v i su b i l i z a do vo l j n i i ponosn i što su pos ta l i b o r c i j u r i š n o g voda.

K r e n u l i smo d o M a j s k i h P o l j a n a . O d m a h s u t r a d a n otpo-če la j e obuka . I m a l i smo samo j e dnog nas t avn i ka , k ape t ana b i v še j ugos l o venske vo j ske , k o j i je n e ko v r e m e p r o veo i u do-m o b r a n i m a kao sa tn i k . Z b o g toga smo ga n a j p r e g l e da l i i s l u -ša l i s a i z v e s n i m nepove r en j em . A l i s v o j i m n a s t u p o m i l j u d -s k i m odnosom b r zo nas j e osvo j io . N a s t a v a j e t e k l a po u t v r đ e -n o m p r o g r a m u i b i l a j e i n t e n z i v n a i z a n i m l j i v a . P o r e d r u k o -v a n j a e k s p l o z i v n i m s r ed s t v ima ( i z rada p r u ž n i h m i n a z a o t va -r an j e p r o l a z a u ž i č a n i m p r e p r e k a m a i m i n s k i m po l j ima , m i n a za un i š t en j e bunke ra ) , i r a d a sa de t ona t o r om i m a l i smo o b u k u i z nas tave gađanja , t a k t i k e i t opogra f i j e . Na k r a j u smo po l aga l i i sp i te .

V r a t i l i smo se u b r i g a d u obučen i i s p r e m n i za bo rbene zada tke . Ž e l j n o smo o č e k i v a l i d a n da se i s k a žemo i u bo r b i p o t v r d i m o ono što smo nauč i l i . Na ža los t u p r v i m d a n i m a ne-dos ta ja lo n a m j e dovo l j n o spec i j a l ne op reme. U s l e d i l i s u na -pad i n a Mošćen i cu , n a p r u g u S u n j a — K o s t a j n i c a , n a P r a ćno , Gu š ć e i d r u g a mesta. N a p a d i na selo P r a ć n o k o d S i s k a i se lo Gušće , na l e vo j oba l i Save, os ta l i su mi u ž i v o m s e ćan j u i n j i h ću op isat i .

Napad na Praćno

U j a n u a r u 1945. god ine u P r a ć n o m b i l i su Č e r k e z i . P r e -beg l i v o j n i k dao n a m j e tačne poda t ke o n j i h o v o m b r o j n o m s tan ju , nao ru žan j u , r a spo r edu o s i g u r an j a i p o l o ž a j i m a k o j e su na znak u z bune zaposeda l i .

280

Mineri i bombaši 4. brigade, jesen 1944.

B r i g a d a j e b i l a r a z m e š t e n a u r e j o n u s e l a S t a r o Se l o , M a -d ž a r i , S t r a ž b e n i c a . Š t a b b r i g a d e j e d o n e o o d l u k u d a s e 29/30. j a n u a r a n a p a d n u Č e r k e z i u P r a ć n o m . Z a d a t a k j e p o v e r e n 2 . b a t a l j o n u k o j i j e z a o v a j n a p a d b i o o j a č a n j u r i š n o m če tom. 1

C i l j n a p a d a b i o j e d a s e n e p r i j a t e l j u n a n e s u š t o v e ć i g u -b i c i i d a se, z a p l e n i š to v i š e r a t n o g m a t e r i j a l a . K o m a n d a n t b a t a l j o n a Z i v k o A r a m b a š i ć o d l u č i o j e d a n a p a d o t p o č n e o k o p o n o ć i s a p r a v c a S i s k a , g d e j e b u d n o s t n e p r i j a t e l j a b i l a n a j s l a -b i j a i g d e n i j e b i l o p r e p r e k a .

R a z r a đ e n j e p l a n n a p a d a i j e d i n i c a m a p o s t a v l j e n i z a d a c i . J u r i š n a č e t a j e d o b i l a z a d a t a k d a s a j e d n o m g r u p o m b o r a c a l i k v i d i r a s t r a ž u n a u l a z u u se lo , s a d r u g o m d a n a p a d i n a m a V i k t o r o v c a u n i š t i b u n k e r č i j e s u p u š k a r n i c e b i l e o k r e n u t e k a P r a ć n o m , a g l a v n i n o m da n a p a d a sa 2 . b a t a l j o n o m . U č e t i s u f o r m i r a n e g r u p e z a i z v r š e n j e p o s t a v l j e n i h z a d a t a k a .

K r e n u l i s m o p r e m r a k a , p r a v c e m s e l a M a d ž a r i i K l o b u -čak , z a t i m p o l j e m i s t o č n o o d N o v o g Se l a . S n e g je , v e d r o i v e o m a h l a d n o . S v i s m o m a s k i r a n i b e l i m o g r t a č i m a . J u r i š n a č e t a j e n a č e l u k o l o n e . K r e ć e m o p o l j e m . S m r z n u t i s n e g š k r i p i p o d n o g a m a . S a v l a đ u j e m o m n o g o b r o j n e k a n a l e . L e d j e t a n a k . N e k i n e o p r e z n i b o r c i p r o p a d a j u u v o d u . O d e ć a i o b u ć a m r z n u . O d o š t r e z i m e r u k e s e l e p e z a m e t a l n e d e l o v e o r u ž j a a s k v a š e n e

1 Do tog v r e m e n a j u r i š n i vod je p r e r a s t a o u j u r i š n u če tu b r i g a d e .

281

noge p o č i n j u d a p r o m r z a v a j u . N e k i b o r c i s e j e d v a k r e ć u . B o d r i -mo i h d a n e sus tanu . T r a ž i m o ob i l a s ke . S a n a m a u če t i j e k o -m a n d a n t Z i v k o . N a p r e d j e p a t r o l a k o j a nas o b e z b e đ u j e s a če la . D a b i s m o u s p o s t a v i l i v e z u s a z a č e l j em , z a s t a j emo . S a p r a v c a N o v o g S e l a o d j e k n e p o n e k i p u c a n j . K r e ć e m o d a l j e i o se ćamo da s e s ve d u b l j e u v l a č i m o u n e p r i j a t e l j e v r a spo red . Sa m a l i m z a k a š n j e n j e m s t i ž emo na c i l j i b r z o se r a z v i j a m o u s t r e l j a č k i s t ro j . P r i b l i ž a v a m o s e i v i c i se la. V a t r u n e o t v a r a m o . G r u p a bo r a c a k o j a j e t r e ba l o d a l i k v i d i r a s t r a ž u u spešno i z v r š a v a za -da t ak . N e p r i j a t e l j j e b i o i z n enađen . M e đ u t i m , i z n e k i h k u ć a osu v a t r a p o b o r b e n o m p o r e t k u ba t a l j ona . B o r c i z a l e žu . V a t r a i z j e d n e k u ć e j e ub i t a čna . G r u p a b o r a c a p u z e ć i p r i b l i ž a v a se, u b a c u j e b o m b e i v a t r a i z t e k u ć e p res ta j e . B a t a l j o n p onovo k r e ć e n a j u r i š . N e k o l i k o n e p r e c i z n i h a l i u z n e m i r a v a j u ć i h r a f a l a i s p a l j e n o j e s a p r a v c a V i k t o r o v c a . N a j e d n o m s e z a č u s n a ž na e k sp l o z i j a . »To g r u p a z a u n i š t a v a n j e b u n k e r a i z v r š a v a s vo j zada tak« , p o m i s l i h . T o j e b i l o t a čno j e r v a t r a s a t o g p r a v c a p res tade . J u r i š se n a s t a v l j a . U p a d a m o u se lo. L a k š e je, j e r n i -smo n a o t v o r e n o m p r o s t o r u . K r e ć e m o k r o z bašte, n a v a t r u od -g o v a r a m o v a t r o m i b o m b a m a i t a k o o s v a j a m o k u ć u po k u ć u . Z a u z e l i s m o p r v u g r u p u ku ća . N e p r i j a t e l j o s t a v l j a s vo j e m r t v e i r a n j e n e i p o v l a č i se p r e m a r a s k r s n i c i . I z j e d n e u s a m l j e n e k u ć e još p r u ž a ž i l a v o tpor . N a n j u v r š i m o j u r i š . S a d e snog k r i l a čete j a v l j a j u d a j e R a j d ž a K e l e b u d a t e ško r an j en . D r u g o v i g a i z -v l a č e u z a k l o n . P r i l a z i m m u d a g a v i d i m . O n s e gub i . J e d v a m e p r epo zna j e . Č e t n i b o l n i č a r p o k u š a v a d a m u pomogne , a l i n e uspeva . P o s l e d n j e r e č i k o j e i z g o v a r a p o z d r a v s u s t a r o j m a j c i . U m i r e n a r u k a m a d r u g o v a . B i o j e t o p l a v , v i s o k i s t a s i t m o -m a k d e č a č k o g i zg l eda , v e o m a d o b a r d rug , p o u z d a n i h r a b a r borac .

K a d a smo v e ć m i s l i l i d a j e a k c i j a u spe šno z a v r š e n a z a su nas ž e s t oka v a t r a s a s v i h s t r ana . S i t u a c i j a pos t a j e o z b i l j n a . S a n a m a su k o m e s a r b r i g a d e S a v o M a t i j a š e v i ć i n a č e l n i k š t aba S t e v o B e g o v i ć . S v o j i m p r i s u s t v o m u l i v a j u n a m s a m o p o u z d a -n j e i u t i č u da se s a č u v a m o r a l , p r i s e bno s t i red , k o j i su u t a k -v i m p r i l i k a m a neophodn i . N a v a t r u o d g o v a r a m o v a t r o m i o r ga -n i z o v a n o se i z v l a č i m o iz se la, p r e b r o j a v a m o i s r eđu j emo , a z a t i m p o v l a č i m o p r a v c e m se la K l o b u č a k — M a d ž a r i — S t r o z b e -r i c a — G r a d u s a . N o s i m o p o g i n u l e i r an j ene .

S u t r a d a n s m o uz p o m o ć N a r o d n o o s l o b o d i l a č k o g o d b o r a u s e l u G r a d u s i s a h r a n i l i p o g i n u l e d r ugove . O d p r o m r z l i n a b o r -c i m a su noge o t i ca le , n o k t i o t p a d a l i i n a s t a j a l e r a n e k o j e su t e š ko z a c e l j i v a l e . O k o 15 b o r a c a je o t p r e m l j e n o u bo l n i c u , u k o j o j su d u g o osta l i , a n e k i se do k r a j a r a t a n i s u v r a t i l i u j e -d i n i c u .

282

R e z u l t a t i n apada na P r a ć n o b i l i su: 10 z a r o b l j e n i h i oko 30 u b i j e n i h n e p r i j a t e l j e v i h v o j n i k a . Z a p l e n j e n a j e v e ć a k o l i -č i n a r a t nog ma t e r i j a l a .

Na našo j s t r a n i 4 p o g i n u l a i 7 r a n j e n i h a oko 15 bo raca i zbačeno j e i z s t r o j a zbog p r o m r z l i n a .

Napad na domobransku posadu u selu Gušću

B i l i smo u r e j o n u se la T r n j a n a i Č a ka l a . Š t ab b r i g ade je od obaveš ta jne s l u žbe na t e r enu dob io pouzdane poda t ke da se u G u š ć u n a l a z i oko 60 domobrana , r a spo r eđen i h u z a p a d n o m d e l u sela, i to: j e d n a g r u p a od 20 d o m o b r a n a u r e j o n u c r k ve , a os ta tak zapadn i j e . Na seve rozapadno j i v i c i se la i z g r ađen i b u n -k e r i n i s u po sednu t i a i s p r ed n j i h n e m a ž i č a n i h i d r u g i h p r e -p reka . N a j b l i ž e upo r i š t e us taša odak l e b i m o g l i i n t e r v en i s a t i b i l a j e Sun j a .

C ene ć i s i t uac i j u , na r e l a c i j i S u n j a — S i s a k štab b r i g ade j e z a k l j u č i o da je n a j pogodn i j e napas t i g r u p u d o m o b r a n a u se lu Guš ću . P r i t ome j e t e škoću p r e d s t a v l j a l a r e k a S a v a k o j u j e t r e -ba lo p r e l a z i t i d v a puta . I pak se doš lo do u v e r e n j a da će o v a k a v napad omogu ć i t i i z nenađen j e i o d l u k a je doneta. N o ć u 21/22. f e b r u a r a 1944. napas t i d omob r ane u se l u G u š ć u po m o g u ć t s v u z a r ob i t i c e l u po sadu i doć i do o r u ž j a i mun i c i j e .

D r u g i ba ta l j on , o j a čan j u r i š n o m četom, dob io j e z ada tak : pos le p r e l a s k a p r e k o r e k e Save k o d se la L u k o v e c a Posavskog , i z n e n a d n i m n a p a d o m na Gušće , z a r ob i t i d o m o b r a n s k u posadu i u h v a t i t i što veće k o l i č i n e r a t nog p lena . P r e l a z e p r e k o Save obezbed i će s a r adn i c i i z se la Gušća .

I z š taba b r i gade p r i m l j e n o j e na r eđen j e da se za i z v r š en j e bo rbenog zada tka , n o ć u 21/22. f eb rua ra , j u r i š n a če ta p r i d a j e 2. ba ta l j onu . U če t i je i zda to p r i p r e m n o na ređen j e a z a t i m se ko -m a n d a čete u p u t i l a u š tab ba ta l j ona . T a m o smo z a t e k l i sve k o -m a n d i r e četa. K o m a n d a n t b a t a l j o na Z i v k o A r a m b a š i ć , n a k a r t i n a m je pokazao selo Gu š ć e na l e vo j oba l i Save, i zneo poda t ke o n e p r i j a t e l j u i z ada tak ba ta l j ona . P l a n i z v r š e n j a n apada j e p r ed -v i đ ao da b a t a l j o n u na j ve ćo j t a j nos t i p ređe p r e ko r e k e S a ve u r e j o n u zapadno od se la L u k o v e c a Posavskog , neopaženo p r i đ e Gušću , i z n e n a d n i m napadom na selo r a z o r u ž a s t r a žu i z a r ob i d o m o b r a n s k u posadu, a z a t i m p o k u p i r a t n i p l e n i b r z o se po -vuče . N a r e đ e n o j e da v a t r u s m e m o o t v o r i t i samo ako n a m nep r i j a t e l j p r u ž a o r g an i z o v an o tpor .

283

J u r i š n a č e t a j e d o b i l a z a d a t a k d a n a p a d n e g r u p u d o m o -b r a n a u r e j o n u c r k v e i da ih za rob i , a os ta l e čete da i z v r š e n a p a d na z a p a d n i deo se la.

P o s l e p o v r a t k a u č e t u n a s t a v i l i smo p r i p r e m e z a i z v r š e -n j e b o r b e n o g zada t ka .

S o b z i r o m da j e t r e ba l o dos ta v r e m e n a z a p r e v o ž e n j e j e d i -n i c a p r e k o r e k e Save , p o k r e t j e u s l e d i o p r e m r a k a . K r e n u l i smo p r a v c e m se l a Č a k a l e , K i n j a č k a , L u k o v a c P o s a v s k i . V o d i č nas j e v o d i o d o Save . Na de sno j o b a l i s a č e k a l a nas j e v e z a i z s e l a L u k o v e c a P o s a v s k o g . T u j e b i l o i n e k o l i k o r i b a r s k i h ča -m a c a s a v e s l a č i m a k o j i s u m a j s t o r s k i o b a v i l i posao. Z a h v a l j u -j u ć i n j i m a u n a j v e ć o j t a j n o s t i p r e l a z i m o p r e k o Save . S m r z n u t s n e ž n i p o k r i v a č d e b l j i n e o ko 4 0 s a n t i m e t a r a p o k r i o j e p o s a v s k u r a v n i c u , t e se l a k o k r e ć e m o . N o ć j e v ed r a , h l a d n a i dos ta v i d -l j i v a , a l i nas o d » r ado zna l i h« p o g l e d a š t i t e b e l i og r t a č i . K r e -ć e m o u k o l o n i p o j edan . S a n a m a su p o u z d a n i v od i č i . P r i b l i -ž a v a m o se s e l u G u š ć u i v e ć se n a z i r u n j e g o v e p r v e kuće . I z d u -ž ena k o l o n a s k l a d n o s e u k l a p a u s n e ž n u b e l i n u . V e z u o d r ž a -v a m o š apa t om . K r e ć e m o p a r a l e l n o i v i c i se la, n a u d a l j e n j u 2 0 0 — — 3 0 0 me t a r a , i v i d i m o p r v e b u n k e r e z a k o j e z n a m o d a n i s u posednu t i , a l i od tog p r i z o r a k o ž a p o č i n j e da se j e ž i i t e m p e -r a t u r a u n a š i m t e l i m a ras te . S a d a s e v e ć j a sno v i d i c r k v a . R e -čeno j e da do n j e n e v i s i n e t r e b a da s t i gne če lo k o l one . J o š s amo m a l o p a s m o n a c i l j u . S v a k o g t r e n u t k a o č e k u j e m o v a t r u i z b u n -k e r a i ku ća , j e r ko zna, m o ž d a su p o d a c i o n epo s ednu t o s t i n e -t a č n i i l i s u naše n a m e r e o t k r i v e n e pa i h j e n e p r i j a t e l j poseo — r a z m i š l j a m . V o d i ć nas z au s t a v l j a . K o n a č n o smo n a c i l j u .

K o l o n a se o k r e ć e na desno i p r e t v a r a u s t r e l j a č k i s t ro j . S a d a s m o g r u d i m a o k r e n u t i p r e m a b u n k e r i m a . S t r e l j a č k i s t r o j k r e ć e i p r i l a z i s ve b l i ž e . N e r v i s u z a t e g n u t i k a o s t r une . P r i b -l i ž a v a m o se. U j u r i š n o j če t i o d r eđene g r u p e su s p r e m n e da po p o t r e b i n a v a t r u odgovo r e p r o t i v d e j s t v o m . V e ć smo u v i s i n i b u n k e r a i , za i s ta , v i d i m o d a s u napuš t en i . T o s a z nan j e n a m god i i ž i v c i se opuš t a j u . B r z o s a v l a đ u j e m o p r o s t o r do k u ć a i u p a d a m o u d vo r i š t a . N a l a z i m se u s r e d r a s po r e da j u r i š n e čete. S a m n o m s u B r a n k o L j u b i š i ć i S i m o Ca l i ć . N a k a p i j i d v o r i -š ta i s p r e d m e n e i z n e n a d a se s t v o r i s t r a ža r . S r e l i smo se oč i u oč i . P u š k a mu j e o r a m e n u . S t a o j e k a o u k o p a n . P r i l a z i m k o -r a k b l i ž e , u desno j r u c i d r ž i m a u t o m a t a l e v o m mu s k i d a m p u š k u sa r a m e n a . On je i spuš ta , a z a t i m se h i t r o o k r e ć e i b e ž i k r o z k a p i j u , a l i g a s t i že r a f a l i z Ć a l i n o v o g šma j s e r a . » N i j e m u t o t r eba lo« , r e k o h d r u g o v i m a , »mogao j e b o l j e p ro ć i « . N e k o z a t i m s a d e snog k r i l a v i č e : »ne puca j !« O d m a h n a k o n o b r a č u n a s a s t r a ž a r o m p r i m e ć u j e m o d a j e k u ć a p u n a d o m o b r a n a . B r a n k o

284

d r ž i već p r i p r e m l j e n u b o m b u »eng leze rku« i s p r e m a se da j e bac i k r o z p ro zo r . Z o v e m o ih da se p r e d a j u i i z k u ć e se j a v i g las: »ne puca j te , p r e d a j e m o se«. B r a n k o b o m b u bac i i z a šta le, j e r pouzdano z n a m o d a t amo n e m a n i koga .

I na d r ugo j s t r a n i se la z apa r a n e k o l i k o k r a t k i h r a f a l a na -r u š a v a j u ć i n o ć n u t i š i nu . Ope t se ču oš t ra k o m a n d a : »ne puca j , h va t a j ž ive!«. R a s p o z n a j e m g las k o m a n d a n t a Z i v k a . I z k u ć e z a t i m i zađe »pa r l amen ta rac« . P r e g o v o r i s u k r a t k i . O n p r eda j e c e l u s v o j u g r u p u od oko 15 domob rana . P r v i deo z a d a t k a j e i z v r šen , s l ed i d r u g i — k u p l j e n j e p l ena . D o m o b r a n s k i s t a r e š i na poka za n a m m a g a c i n p u n r a t nog ma t e r i j a l a . B i l o j e t u r a z n o v r s -nog o ruž ja , mun i c i j e , odeće i obuće, veće k o l i č i n e so l i i d r uge h rane . Z a p l e n j e n o o r u ž j e pode l i smo b o r c i m a a sve d r ugo na -t o v a r i smo na z a r ob l j e n i k e . Po s l e toga s r e d i l i smo j e d i n i c e i sa z a r o b l j e n i c i m a i p l e n o m b r zo o t i š l i k a m e s t u p re l a ska , gde su nas č e k a l i č a m c i sa ve s l a č ima . P r e v e z l i smo se p r e s v i t an j a , n a t o v a r i l i p l e n na saon ice i p e v a j u ć i se v r a t i l i u bazu .

R e z u l t a t i napada , k o j i j e t r a j ao n e p u n sat, b i l i su:

— z a r ob l j e no oko 50 domob rana , 3 u b i j e n a za k o j e se k a s -n i j e u t v r d i l o da su ustaše t e n i s u p r i h v a t i l i p r eda ju ,

— zap l en j ene veće k o l i č i n e o r u ž j a i mun i c i j e , odeće i obu -će, a posebno soli,2 c i ga r e t a i d r u g i h p o t r e b n i h s t va r i ,

— na našo j s t r a n i n i j e b i l o gub i t a ka .

Formiranje jurišnih četa u bataljonima

Po s l e n apada na selo Guš će i još n e k i h m a n j i h n a p a d a oko S u n j e i K o s t a j n i c e , b r i g ada se o d m a r a l a i i z v o d i l a o buku . J e d -nog dana k o n c e m f e b r u a r a K o m a n d a čete j e p o z v a n a u š tab b r i -gade, gde je t ada šn j i n a č e l n i k š taba S t e vo B e g o v i ć saopšt io da se j u r i š n a četa r a s f o rm i r a . B i o s am i z n enađen t e s am počeo da r a z -m i š l j a m u č e m u n i s m o z a d o v o l j i l i i zašto hoće da nas r a s f o r m i -r a j u . P o s t a v l j a m to p i t an j e n a č e l n i k u š taba i on m i odgova ra : » raz log v a š e m r a s f o r m i r a n j u n i j e u t ome da n i s te z adovo l j i l i , nap ro t i v , r a d o m i i z v r š a v a n j e m z ada t a k a j u r i š n e čete v i š e smo nego z adovo l j n i . R a z l o g je u tome što smo o d l u č i l i da t a k v u če tu f o r m i r a m o u s v a k o m bata l jonu«. T a d a m i saopš t i da i d e m za k o m a n d i r a j u r i š n e čete u d r u g i ba ta l j on . I n t e r e s u j em se gde će os ta l i i i s t o v r emeno t r a ž i m ne ke bo r ce da p o đ u sa m n o m u

2 Zap len jene količine soli iznosile su oko 6—7 džakova. Bio je to na jd ragocen i j i p len za t a d a š n j e pr i l ike (cela Ban i j a je oskudevala u ovom artiklu).

285

n o v u j ed i n i c u . Rečeno m i j e da v e ć i deo i z sas tava j u r i š n e čete i de na r u k o vode ć e du žno s t i u j ed i n i c e b r i gade . B i l o j e to za nas p r i z n a n j e i z r e čeno na poseban nač in . Ose t i o s a m se po -n o s n i m što će bo r c i j u r i š n e čete b i t i r a spo r eđen i u j e d i n i c e b r i -gade. I pak ž a l i m što ćemo se ras ta t i . R a z m i š l j a m o k v a l i t e t u no -ve j ed in i ce , o n j eno j obučenos t i i da l i ću sa t a k v i m sas t avom uspe t i o p r a v d a t i p o ve r en j e k o j e m i u k a z u j u . M o j o j m o l b i s e i p a k d e l i m i č n o i z l a z i u susret . N e k o l i k o bo r a c a i de sa m n o m u n o v u j ed i n i c u . S ve su to d ob r i i o d va žn i bo rc i . M e đ u n j i m a se i s t i če S i m o Ca l i ć .

Z a k o m e s a r a j u r i š n e čete došao j e Đ u r o G r ego r i ć , H r v a t i z Zago r j a , s to lar , z a p o m o ć n i k a k omesa r a J o k a M i l a n K a v g o , za k o m a n d i r e v o d o v a R a t k o P u h a č a i M a l e š e v i ć . . . ., a za de l e -gate S t e v a n B o d l o v i ć i N i k o l a Tad i ć .

Na s a v e t o v an j u u š t abu b r i g ade sa zna j emo da p reds to j e n o v i s l o žen i b o r b en i zadac i . U ce lo j b r i g a d i p o č i n j u i n t e n z i v n e p r i p r eme . Tu su i p r a k t i č n e vežbe u z u p o t r e b u bo j eve m u n i -c i je . I a r t i l j e r i j a učes tvu je . U v e ž b a v a m o sade j s t vo i z m e đ u peša-d i j e i a r t i l j e r i j e . J u r i š n a četa, p o r e d učešća u z a j e d n i č k i m ve ž -bama, r a d i i po po s ebnom p r o g r a m u . C i l j j e da se z n a n j a s te-čena na k u r s u j u r i š n i h p i o n i r a i i s k u s t v a i z d e j s t a va j u r i š n e čete p r ene su na nove borce . R a d i se n e p r e k i d n o i po s t i ž u d ob r i r e zu l t a t i .

S a B a n i j e k r e ć e m o p r e m a Ca z i n s k o j k r a j i n i i B i h a ć u . M a r -šev i su d u g i i napo rn i . Uz pu t nas sačeku je , p r a t i i b o d r i v o j n a m u z i k a .

Napad na neprijatelja u selu Pokoju

Po s l e b o r b i na Izač i ću , b r i g a d a se o d m a r a l a na p r o s t o r u se-la; V r s t a , Izač ić , V . Ga ta . D r u g i b a t a l j o n u r e j o n u V r s t e i Ba čana . Na še i z v i d n i c e s u b i l e i s t u r ene p r e m a r e c i U n i . O n e s u p r i k u p -l j a l e p oda t k e o r a spo r edu n e p r i j a t e l j e v i h snaga. U t v r d i l i smo da se u se lu P o k o j u b r a n i od 100 do 150 d o m o b r a n a i us taša r a spo r eđen i h u t r i g rupe : j e d n a na ko s i P o k o j u , seve rno od k. 240, d r u g a u r e j o n u džam i j e , a t reća, j a č i ne oko 30 v o j n i k a , n a j u ž n o m d e l u kose P o k o j a . P o d a c i s u g o vo r i l i d a na desnu oba l u r e ke U n e nep r i j a t e l j n o ć u i s t u r a v a t r e n a s reds tva .

U š tab 2 . b a t a l j o na p o z v a n i su k o m a n d i r i četa. K o m a n -dan t ba ta l j ona , p o k a z u j u ć i na k a r t i se lo P o ko j , de t a l j no nas upo zna j e sa s i t u a c i j om i saopštava: b a t a l j o n i m a zada tak da p ređe p r e k o U n e i na desno j oba l i z au zme se lo P o k o j . Za i z -v r š en j e z a da t k a k o m a n d a n t b a t a l j o na j e od l u č i o da j u r i š n a četa

286

p r v a p r e đ e p r e k o r e k e U n e u r e j o n u k . 224, o č i s t i d e s n u o b a l u o d v a t r e n i h t ačaka , z a u z m e j u ž n i deo kose P o k o j a , o b e zbed i m o -s t o b r a n i t i m e o m o g u ć i p r e l a z a k o s t a l i h s naga ba t a l j o na . P o -s le p r e b a c i v a n j a o s t a l i h če ta p r e k o U n e da se i z v r š i n a p a d i z a u z m e P o k o j . B i l o j e p r e d v i đ e n o d a p r e l a ž e n j e p r e k o U n e po -čne u 21.00 sat.

P o s l e p o v r a t k a u č e t u p o č e l i s m o se u ž u r b a n o p r i p r e m a t i . V e č e r a j e p o d e l j e n a dos ta r ano .

T a č n o u od r eđeno v r e m e k r e ć e m o p r a v c e m se la : V r s t a , M a j d a n , Z ap l a č e . P r i p r o l a z u k r o z M a j d a n još j e d a n i t u zas -t a j emo . K o m a n d a n t b a t a l j o n a p o z i v a k o m a n d i r e četa . N a r e -đ en j e se b r z o i t a čno p r e n o s i d u ž ko l one . S t i ž e m o na če lo. K o -m a n d a n t nas i z v o d i n a j e d n o u z v i š e n j e s a k o g a s e j a s n o v i d i k r i v u d a v i t o k r e k e U n e . O b r a ć a n a m s e i n a z e m l j i š t u p r e c i z i r a r a n i j e p o s t a v l j e n e zada t ke . Tu j e s a n a m a i k o m a n d a n t b r i g a d e B r a n k o B a b i ć . N j e g o v o p r i s u s t v o nas h r a b r i i u l i v a n a m p o v e r e -n j e u u speh napada . O b r a ć a m i se i p o d v l a č i z na ča j z a d a t k a m o -j e čete. P o č i n j e da se spuš t a m r a k .

J u r i š n a č e t a se i z d v a j a i k r e će . O p r e z n o se p r i b l i ž a v a m o r e -ci . N a p r e d j e p a t r o l a k o j a nas obezbeđu j e . N a z a č e l j u če te s u k o -l a s a p o n t o n i m a . P a t r o l a k o j a j e i s p r e d nas već j e i z b i l a n a r e k u . N o ć j e dos ta t amna . Sa desne oba l e r e k e n e p r i j a t e l j s e og l a s i s a n e k o l i k o r a f a l a . J a s no u o č a v a m o mes t o gde s e n a l a z i m i t r a -l j e z . R a n i j e o d r e đ e n a j u r i š n a g r u p a p r v a u z i m a m a l i č amac , p r i l a z i r e c i s t o t i n a k m e t a r a u z v o d n o o d m i t r a l j e z a , s pu š t a ča -m a c u r e k u i n e č u j n o p r e l a z i . M i t r a l j e z se p o v r e m e n o j a v l j a a l i j e v a t r a u s m e r e n a p r e m a n a m a . N a k o n k r a t k o g v r e m e n a na desno j o b a l i r e k e čuše s e e k s p l o z i j e b o m b i . N e p r i j a t e l j e v m i t r a l j e z p r e s t ade d a de j s t vu j e . P u t k a r e c i j e s l obodan . V a t r a se z a č u sa kose a l i j e n ep r e c i z n a .

B o r c i b r z o u z i m a j u pon tone , p r i n o s e i h i s p u š t a j u u r e k u . C e l a če ta p r e l a z i u j e d n o m ta l a su . B r z o se i s k r c a v a m o i r a z -v i j a m o u s t r e l j a č k i s t ro j . N a s t u p a m o ka p a d i n a m a kose s a k o j e n e p r i j a t e l j d e j s t v u j e . R a v n o je. N i g d e z a k l ona . P r o s t o r j e d u g 600—700 m e t a r a i s ve v r e m e s m o p o d v a t r o m . S p a š a v a nas što n e p r i j a t e l j o s m a t r a n j e m odozgo u t a m n o j n o ć i ne v i d i naše pok r e t e , d e j s t v u j e n a s u m c e i n j e g o v a v a t r a n e m a po l o ž eno i b r i š u ć e de j s t vo . S v e t o č i n i v a t r u n e e f i k a s n o m i m i u spešno n a -s t upamo . U p a d a m o u r o v o v e k o j i s u p r a z n i . N e p r i j a t e l j nas n i j e sačekao . M i s l e ć i da smo z a d a t a k i z v r š i l i , o pu š t amo se i u s t r e -l j a č k o m s t r o j u n a s t a v l j a m o p o k r e t p r e k o p la toa . N a j e d n o m i z a h u m k i s t a j s k og đ u b r i v a d o č e k a nas u b i t a č n a v a t r a i r a n i n e k o -l i k o bo raca . B r z o s e b a c a m o na z e m l j u i p u z e ć i u n a z a d v r a ć a m o na i v i c u kose . R a n j e n i m a u k a z u j e m o p o m o ć i e v a k u i š e m o ih . Z b o g p r e t r p l j e n i h g u b i t a k a u č e t i se oseća i z v e s n a ne s i gu r no s t .

287

J e d n u d e s e t i n u s a d v a p u š k o m i t r a l j e z a u p u ć u j e m o p r e k o j u ž -n i h p a d i n a kose u o buhva t . O n a se ves to z abacu j e . O t v a r a b o č -nu v a t r u na n ep r i j a t e l j a . Č e t a s e p o n o v o d i ž e na j u r i š i u spešno z a u z i m a ko su . T i m e j e m o s t o b r a n s i g u r n o obezbeđen . N a k o s i j e u b i j e n o 5 — 7 n e p r i j a t e l j e v i h v o j n i k a i t o l i k o z a r o b l j e no . O s -t a l i s u s e i z v u k l i p r e m a s e l u Č e k i ć i m a . P r v i deo z a d a t k a j e i z v r š en , što me h r a b r i , a l i s a m z a b r i n u t z bog g u b i t a k a u čet i . R a z m i š l j a m k a k o ću j e p o ve s t i u s l edeć i j u r i š . O s v e m u i z v e š -t a v a m š tab ba t a l j ona . U t o m ča su i os ta le če te 2 . b a t a l j o n a p r e -l a ze p r e k o reke , a o d m a h z a t i m u b r z a n o se p r e b a c u j e i 3 . b a -t a l j on . T a d a s a d o v o l j n o s naga n a s t a v l j a m o n a s t u p a n j e k a s e l u P o k o j u . O b i l a z i m o p r e p r e k e s a j u ž n e s t rane , i b e z v e ć i h t e š ko ća u p a d a m o u u t v r đ e n e o b j e k t e i z a u z i m a m o P o k o j .

U o v o m n a p a d u z a r o b i l i s m o oko 30 d o m o b r a n a i us taša, a dos ta i h j e p og i nu l o . Z a p l e n j e n a j e b a t e r i j a t o p o v a i v e ć a k o l i č i n a d r u g e r a t n e op r eme .

M i s m o i m a l i č e t i r i t e ško r a n j e n a bo r ca : M i l a n J o k a K a v g o , v i s o k k a o je la , c r n oman j a s t , u v e k veseo i r a s pevan . I s t i cao se v e l i k o m h r ab r o š ć u . U n a j t e ž i m s i t u a c i j a m a s v o j i m d r ž a n j e m u l i v a o j e p o ve r en j e . K a o p o m o ć n i k k o m e s a r a b i o j e d u š a čete. U v e k je u j u r i š i m a b i o u p r v o m b o r b e n o m r e d u i u n j e m u je r a n j e n ; R a t k o P u h a č a , k o m a n d i r p r v o g voda , c rn , oma l en , o z -b i l j a n , i s k u s a n v o j n i k , h r a b a r i s po soban s ta reš i na . R a n j e n j e j u r i š a j u ć i n a č e l u s voga voda ; J o v o M a l e š e v i ć , k o m a n d i r d r u -gog voda , m l a d i ć s r e d n j e g ras ta , go l ob rad , c r n o m a n j a s t , š i r o -k i h r a m e n a , o zb i l j a n , d o b a r d r ug , v e o m a h r a b a r , veš t i p o u -z d a n s ta reš ina . R a n j e n j e j u r i š a j u ć i n a č e l u s voga voda ; S i m o Ča l i ć , v i s o k m o m a k , v i t a k , d e č a č k o g i zg l eda , ve š t u r u k o v a n j u o r u ž j e m i u v e k b r ž i o d n e p r i j a t e l j a . R a f a l i i z n j e g o v o g m i t r a -l j e z a često s u b i l i p r a v a v a t r e n a z a ve sa k o j o m j e k r č i o p u t b o r c i m a u j u r i š u . Z b o g l i č n e h r a b r o s t i p r o č u o s e k a o m i t r a l j e -zac Č a l i n . Z a t o j e u ce l o j b r i g a d i b i o c e n j e n i po š t o van . R a -n j e n j e k a o dese ta r u m o m e n t u k a d a j e u j u r i š u z a m a h n u o da ba c i b o m b u n a n ep r i j a t e l j a . R a f a l i z n e p r i j a t e l j e v o g m i t r a -l j e z a g a j e t a d a p r e t e k a o i p r e s e k ao mu d e s n u r u k u .

Z a s ve n j i h m o ž e s e r e ć i d a s u b i l i p r a v i j u n a c i . R a n j a v a n j e m t i h bo raca , j u r i š n a če ta j e m n o g o i z gub i l a ,

a l i n j i h o v a m e s t a z a u z e l i s u d r u g i i s to t a k o h r a b r i i o d v a ž n i bo r c i . Z a p o m o ć n i k a k o m e s a r a došao j e D r a g o l j u b D u r m a n , a z a k o m a n d i r a p r v o g v o d a Z i v k o A r b u t i n a , k o j i j e k a s n i j e u j u r i š u na B r e k a v i c u t e ško r a n j e n i ostao bez noge .

T a k v e i s l i č ne z a d a t k e j u r i š n a če ta j e i z v r š a v a l a do k r a j a r a t a n a l a z e ć i s e u v e k m e đ u p r v i m a .

Božo A R B U T I N A

288

M O J D R U G N I K O L A J

J e d n e n o ć i k r a j e m n o v e m b r a 1944. l i k v i d i r a n o j e n e p r i j a -t e l j s k o u p o r i š t e u Z a m l a č i k o d D v o r a n a U n i . B r z a a k c i j a s p r e -č i l a j e o k o 100 d o m o b r a n a d a d a j u v e ć i o t po r . V e ć i deo n e p r i j a -t e l j s k i h v o j n i k a j e p o g i n u o , r a n j e n i l i z a r o b l j e n , d o k j e o s t a t a k

Četa formirana od Rusa i Ukrajinaca sa komandirom Draganom Rašetom (prvi sdesna), 1944.

1!) 28°

pobegao . U ovo j a k c i j i n a j v i š e se i s t a k ao bo r a c N i k o l a j N i k o -l a j e v i č , r o d o m i z S o v j e t s k o g Saveza . N e u s t r a š i v o j e j u r i š ao , u p a d a o u kuće , š ta le i šupe i p r o g a n j a o n e p r i j a t e l j s k e v o j n i k e . U j e dno j š t a l i z a r ob i o j e d o m o b r a n s k o g z a s t a v n i k a sa a u t o m a -tom, a o d m a h z a t i m sa n e k o l i k o b o r a c a z a r o b i o j e p u š k o m i t -r a l j e s c a i j e d n o g v o j n i k a . N i k o l a j je, p o č e t k o m 1944, pobegao i z j e d n o g k o z a č k o g e s k a d r o n a i ostao sa n a m a sve do k r a j a god ine , k a d a j e s a o s t a l i m s o v j e t s k i m v o j n i c i m a u p u ć e n u B e o -g rad , gde se, v e r o va t no , p r i k l j u č i o C r v e n o j a r m i j i .

N i k o l a j j e b i o o d v a ž a n i h r a b a r bo r a c i d o b a r d r ug . B i o j e p r a v d o l j u b i v i u v e k s e p r o t i v i o k a d a j e p r e m a n e k o m n e p r a -v e d n o po s t up l j e no . V o l e o je i ša lu , a m n o g i m a je ostao u p r i -j a t n o m s e ć a n j u i po t o m e što j e često z v i ž d u k a o r u s k e pesme .

Z a i s p o l j e n o j u n a š t v o u Z a m l a č i dob i o j e M e d a l j u z a h r a -bros t .

Milan R O K S A N D I C

290

P R E D S I S K O M

P o č e t k o m 1945. g od i n e 3 . b a t a l j o n 4 . b r i g a d e j e v o d i o j e d -nu od n a j t e ž i h b o r b i . U p r e d g r a đ u S i s ka , k a s e l u P r a ć n o m , o be z b j e đ i v a o j e j e d i n i c e k o j e su n a p a d a l e n e p r i j a t e l j a u u p o r i -š t u P r a ć n o m .

D o b i l i smo s u v u h r a n u . P o n i j e l i s m o p o r c i j e d a b i s m o i m a l i č i m e i z b a c i v a t i s n i j e g k o j i se t op i i s l i v a u r o vove .

P r i j e p o l a s k a k o m a n d i r i če ta s u d o b i l i n a r e đ e n j e k a k o da r a s po r ede če te i o be zb i j e de g l a v n e snage k o j e će u n i š t i t i n e -p r i j a t e l j a i z a u z e t i u po r i š t e P r a ć n o .

K r e n u l i s m o i u K o m a r e v u p r o š l i p o r e d p o s t r o j e n i h b a t a -l j o n a 3 . b r i g ade . I š l i smo p r e m a S i s k u . N e o p a ž e n o s m o m u p r i š l i a z a t i m smo b r z o i s k o p a l i z a k l o n e p u n o g p r o f i l a i s p o j i l i i h u r o v o v e za po 3 b o r c a i m a s k i r a l i i h . P r v a če ta na l i j e v o m k r i l u p r e s j e k l a j e c e s tu i p r u g u i z a p o s j e l a k u ć e p r e m a K u p i , a t a m o je p o s t a v l j e n a i p r o t i v t e n k o v s k a pu š ka . T e r e n k o j i j e d r ž a l a naša 2 . če t a b i o j e ob r a s t ao r i j e t k i m g o l i m d r v e ć e m . Na u l a z u u S i s a k p r e d n a m a su b i l e u l i c e , k u ć e i b u n k e r i . D e s -no od nas b i l a j e 3 . četa. S t a r j e š i n e su n a m saopš t i l e da n e p r i -j a t e l j i z S i s k a m o ž e u p u t i t i p o m o ć s v o j i m a u P r a ć n o j e d i n o p r e k o nas m r t v i h .

N e g d j e o ko p o l a n o ć i n a ša a r t i l j e r i j a j e n e k o l i k o m i n u t a p r o s t o s i p a l a g r a n a t e na P r a ć n o , a z a t i m smo č u l i v e l i k u ga l a -mu i j u r i š . P o š t o j e a r t i l j e r i j a n e k o l i k o p u t a o t v a r a l a i p r e k i -d a l a p a l j b u , a i p o v i c i na j u r i š su se p o n a v l j a l i , z n a l i s m o da upo r i š t e još n i j e zauze to .

I z n a š i h r o v o v a v r l o t e š ko s e m o g l o p o v l a č i t i z b o g s n i j e ga i r a vn i c e , a b u n k e r i u k o j i m a su se n a l a z i l i Č e r k e z i b i l i su b l i z u . B o r b a z a P r a ć n o n i j e p r e s t a j a l a . R a z m i š l j a l i s m o o t ome š ta ć e b i t i k a d a svane , j e r smo z n a l i d a ć e n ep r i j a t e l j , u z p o m o ć t enkova , po s v a k u c i j e n u n a s t o j a t i da p r o b i j e naše r e d o v e i p r i t e k n e u p o m o ć n a p a d n u t o m upo r i š t u .

19* 291

S a m o što j e poče l o da sv i će , o t poče l a j e b o r b a l i j e v o od nas, k o d 1 . čete. U b r z o smo p r i m i j e t i l i n e p r i j a t e l j s k e v o j n i k e u s t r e l j a č k o m s t ro ju , u b i j e l o j od jeć i . P r i p r e m a l i s m o r u č n e b o m b e i e f i k a s n o m v a t r o m s m o i h p r i s i l i l i da l e g n u u sn i j eg . P r v i s t r e l j a č k i s t ro j s e n a l a z i o p r e d n ama , a d r u g i s e k r e t a o i z a n jega . Ć u l i smo s v a k u n j i h o v u r i j e č . T a d a j e p o č e l a b o r b a i desno od nas, k o d 3 . čete. M i n o b a c a č i su s t a l no t u k l i , a l i na n a š u s r e ć u m i n e su p ada l e i z a naš ih~leđa. M e đ u t i m , 1 . č e t u su b o l j e gađa l i . B o r b a s e r a s p l a m s a l a du ž o d b r a n e č i t a v og b a t a -l j ona . N i j e s e z na l o k o j o j j e če t i t ada b i l o teže. M i s l i m da j e p r v o j b i l o na j t e ž e j e r s e b r a n i l a n a n a j n e p o v o l j n i j e m p r a v c u — od S i s k a za P r a ć n o .

Z a u z e t i b o r b o m p r o t i v n e p r i j a t e l j a k o j i j e u p o r n o p o k u š a -v a o da nas i z b a c i i z r o vova , p r e s t a l i smo i z b a c i v a t i v o d u k o j a s e sa s v i h s t r a n a l agano s a k u p l j a l a i k v a s i l a n a m noge.

M u n i c i j e s m o i m a l i dosta, a l i smo j e b r z o t roš i l i , j e r j e n e p r i j a t e l j s t a l no napadao . U j e k u borbe , sa desne s t rane , i z 3 . čete p r i š ao m i j e bo r a c B e r o n j a s av b l i j ed . O d m a h s a m g a p o -v u k a o u r o v . Z a č u d i l o me n j e g o v o ponašan j e . R e k a o j e da hoće da se og r i j e . K a d a s a m ga u p i t a o gd je , on r e če u u l i c u i b u n -ke re , i j o š neš to nepove zano . V j e r o v a t n o je b i o u b u n i l u . Ja s a m ga z a d r ž a v a o u r o vu . N a k o n dese tak m i n u t a došao je k seb i . S a v j e t o v a o s a m mu da o d m a h i d e u s vo j r o v . K r e n u o je, a l i s u g a l a k š e r a n i l i . R e k a o s a m d a po l a gano p r e t r č a v a o d d r v e t a do d r v e t a i ode do b o l n i č a r k i V e r e i M a r i c e . P o s l u š a o me je a l i n a k o n pedese t ak m e t a r a u h v a t i o s e z a t r b u h j a u k n u v š i , p o -g o đ e n i d r u g i pu t . B o l n i č a r k e su i s t r ča l e , o d n i j e l e ga u š u m u i p r e v i l e . K a s n i j e , u ap r i l u , k a d a s a m i ja b i o r a n j e n i p r e b a -č en i z K o r d u n a na B a n i j u , u b o l n i c i u Š a m a r i c i , našao s a m i B e r o n j u n a l i j e č en j u .

S v a k o k r e t a n j e v a n rova , p o sn i j egu , b i l o j e v e o m a opasno. V r l o t e ško s m o m o g l i s a zna t i k a k v a j e s i t u a c i j a desno i l i j e v o . K r e n u o s a m l i j e v o o d de se t a r a M e a n d ž i j e i v i d i o k a k o n e p r i j a -te l j p o k u š a v a i z v u ć i n e k o l i c i n u m r t v i h i r a n j e n i h , a l i M e a n d ž i -j a i n j e g o v a de se t i n a n i s u mu t o do z vo l i l i . T u k l i s u t a ko da s a m s t ekao d o j a m da s e n e p r i j a t e l j n i k a k o n e m o ž e p r ob i t i . N e k o l i k o n e p r i j a t e l j e v i h v o j n i k a l e ža l o j e n e p o m i č n o , a o ko n j i h j e s n i j e g b i o p o p r s k a n k r v l j u . R e k l i s u m i d a j e dese ta r M e a n d ž i j a s a m t r o j i c u ub io . D r u g i su u g u s t o m s t r o j u l e ž a l i i puca l i , a l i s e n i s u u s u đ i v a l i p o ć i n a p r i j e d .

M e a n d ž i j a m i j e r e k a o d a s e neš to s l i č no B e r o n j i d ogod i l o ' i Saš i .

Uz v e l i k e n apo r e v r a t i o s a m se u s vo j r ov . S j e ć a m se da j e k m e n i došao B u l a t , z a m j e n i k k o m a n d i r a čete, i n t e r e s o vao se o s v e m u u m o m vodu .

292

V r i j e m e j e spo ro p r o l a z i l o . J e d v a smo č e k a l i d a p adne m r a k . P o g l e d a m na sat a v r i j e m e k a o da s to j i . O n o s u ve h r a n e što smo p o n i j e l i n i k o i ne p o m i š l j a da jede.

N e k a k o j e p r o š l o podne . U b r z o č u l a s e v i k a i p o v i c i n e -p r i j a t e l j a z a j u r i š na 3 . četu. S l i č n a j e s i t u a c i j a b i l a i na p o l o -ž a j i m a k o j e j e d r ž a l a 1 . četa. N e k o l i k o p u t a s a m p o k u š a v a o da s a z n a m š ta je sa 3. i 1 . če tom, poš to se i z a n j i h o v i h p o l o ž a j a č u l a ž e s t o ka p u c n j a v a i u z v i c i . K o n a č n o , l i j e v o k r i l o naše čete j a v i l o n a m j e d a s u i z 1 . čete odne sena č e t i r i b o r c a na n o s i l i m a i d a su p r i m i j e t i l i m a n j u g r u p u b o r a c a k a k o s e p o v l a č i . Na 3 . č e t u j e i z v r š e n s n a ž an j u r i š .

S t r a š n o s a m se os jećao p r i p o m i s l i da su 1 . i 3 . č e t a n a p u s -t i l e r o v o v e i da nas n e p r i j a t e l j m o ž e n apa s t i s k r i l a i o p k o l i t i t a k o d a s e n a š a če ta n e b i m o g l a i z v u ć i . H i t n o s m o n a r e d i l i m i t r a l j e s c i m a da se p r eba ce n a z a d i da nas š t i te k a d a se b u d e m o p o v l a č i l i . M i t r a l j e s c i su i z v r š i l i n a r eđen j e , z a u z e l i po l o ža j i š t i t i l i nas d o k smo n a p u š t a l i r o v o v e i d o k n i s m o do š l i do m a l o gušće šume . Tu s a m od b o r a c a i z 3 . čete saznao da j e p o g i n u o G r g a p r i l i k o m m i j e n j a n j a r e z e r v n e c i j e v i . G r g u Rusa , s m o z a r o b i l i u z a s j e d i k o d S t r a š n i k a . P o g i n u o j e k a o n i š a n d ž i j a n a »šarcu« i b i o j e v e o m a h r a b a r bo rac . D o b i o j e n o v u e n g l e s k u o d j e ć u i c i p e l e za to što j e u b i o j e d n o g v i š e g n e p r i j a t e l j e v o g o f i c i r a u H r t i ć u k o d D v o r a .

P o v l a č e ć i s e 200—300 m e t a r a o d n a š i h r o v o v a n a i š l i smo na d i j e l o v e 1. i 3 . čete i b o r c e i z š t aba ba t a l j o na . P o v u k l i smo se j oš n a z a d u v e l i k i k ana l , k o j i j e p r i j e r a t a i z g r a đ e n za o d -b r anu . K a n a l j e b i o dos ta d u b o k . Z a p o s j e l i s m o g a o č e k u j u ć i n ep r i j a t e l j a , a l i s e o n n i j e p o j a v i o . T e k smo t a da d o z n a l i d a j e P r a ć n o z au ze t o i da j e n e p r i j a t e l j i m a o m n o g o m r t v i h i r a n j e n i h i da su n e k i n e p r i j a t e l j e v i v o j n i c i s k a k a l i u l e d e n u K u p u s o r u -ž j em . D o z n a l i smo da j e 1 . če t a i m a l a dos ta r a n j e n i h i da j e m o r a l a a n g a ž o v a t i p r i l i č a n b r o j b o r a c a z a n j i h o v o i z v l a č en j e , pa j e o s l a b i l a s vo j po l o ža j . N a š a 2 . če ta n i j e i m a l a ž r t a v a .

I a k o s e p r e d n a m a n a l a z i o S i s ak , t e r e n r a v a n i p o k r i v e n sn i j egom, m i s m o m n o g o j a č e m n e p r i j a t e l j u p o k a z a l i d a s e z n a m o i te k a k o u h v a t i t i u k o š t a c s n j i m a, k a d a za t reba , i f r o n t a l n o . N a š po l o ž a j j e b i o v e o m a težak . S m u k o m s m o o d r -ž a v a l i v e z u i z m e đ u četa, a još teže sa š t a b o m ba t a l j o na . B o r b a za u n i š t e n j e n e p r i j a t e l j a u u p o r i š t u P r a ć n o m se o teg la .

B e z o b z i r a na sve i z ne sene teškoće , 3 . b a t a l j o n j e u sp j e šno obe zb i j e d i o i z v r š e n j e z a d a t k a g l a v n i m snagama . I s p r e d n j e go -v i h r o v o v a os ta lo j e n a s n i j e g u m n o g o o n i h k o j i n i k a d a v i š e neće u s t a t i i k r e n u t i na 4 . b r i g a d u .

Milorad J A N J I Ć

293

O D B A N I J E D O I L I R S K E B I S T R I C E

— Iz n e o b j a v l j e n o g d n e v n i k a —

Za februar 1945.

Sas t anak B i r o a d i v i z i j s k o g kom i t e t a . T e k što smo u t v r d i l i da ćemo r a s p r a v l j a t i o n e k i m k a d r o v s k i m p r o m j e n a m a u d i v i -z i j i , z a z von i te le fon . Uroš 1 se j a v l j a i n e k o m tamo, v a l j d a u K o r p u s u , i z l a že zam i sao n e k i h k a d r o v s k i h p r om j ena . P r v i pu t č u j e m da on od l a z i i z d i v i z i j e , da um je s t o n j ega t r e b a da dođe M i l a n K n e ž e v i ć i z T r e će b r igade , a um je s t o o voga L j u b a n K l j a -j i ć , p o m o ć n i k k omesa r a D r u g e b r igade , a j a m je s t o L j u b a n a . T a j r a z govo r s k r a t i o je r a s p r a v u u B i r o u i moguće k o m b i n a -c i je, j e r je, k a k o U r o š reče, po s t i gnu t a sag lasnost . Z a d o v o l j a n s a m j e r o s t a j em u 7 . d i v i z i j i , o t p ada j u do j u če r a šn j e k o m b i n a -c i j e s a O K Š K O J - a .

V o l i o b i h u T r e ć u b r i gadu , no s ve j edno je, o s t a j em u d i v i -z i j i . . .

21. februar

C K K P H i P K S K O J - a p o t v r d i l i s u s tav B i r o a o k a d r o v -s k i m p r o m j e n a m a i da j a sa o m l a d i n s k i h po s l o va p r e l a z i m na č i s to pa r t i j s ke . S ag l a s i l i su se da me u d i v i z i j i z a m i j e n i M i l a n J o k a i z D r u g e b r i gade .

Ob i š ao s a m a r t i l j e r i j s k i d i v i z i o n u S t a r o m Se lu . U d o b n o su smješ ten i , i , č i n i mi se, opu s t i l i se

1 Uroš Krunić , t ada komesar 7. uda rne divizije. Poginuo 1973. go-dine nesrećnim slučajem.

294

22. februar

D r u g a b r i g a d a je u se l u G u š ć u z a r o b i l a 50 domobrana , a T r e ć a j e u n i š t i l a j e d n u k o m p o z i c i j u n a p r u z i k o d H ra s t ov ca . Z a p a l i l a je 35 vagona , u b i l a 97 i z a r o b i l a 13 Švaba . Z a o mi je što sa T r e ć o m b r i g a d o m n i j e s a m b io u a k c i j i i ova j p u t j e r b i m i t o b i l a p o s l j e dn j a p r i l i k a dok s a m u d i v i z i j i . . .

23. februar

U se lu B l i n j i T r e ć a b r i g a d a svečano p r o s l a v l j a g od i š n j i c u f o r m i r a n j a C r v e n e a rm i j e . I sp r ed b r i g ade po s t r o j ena j e T r e ć a četa T r e ć eg b a t a l j o na k o j a se n a j bo l j e poka za l a u pos l edn jo j a k c i j i k o d H r a s t o v ca . Sa n j o m j e učes t vovao i M i l a n Rad i š i ć . Šteta, teško je r an jen , a u k o l i k o je b o r b i i j u r i š a u sp j e šno uče -s tvovao, p a n i j e r an j en . S v i smo g a s m a t r a l i j e d n i m od n a j h r a -b r i j i h u b r i g a d i . . .

C e t a je pohva l j ena , dese t i na bo r a ca i s t a r j e š i na dob i l a j e od l i k ovan j a . P o n o s n i su, a ja se r a d u j e m za jedno sa n j i m a . S a d s v i z n a j u da i d e m u D r u g u b r i gadu , z a p i t k u j u me, a m e n i žao što ne ću k n j i m a n a z a d . . . .

24. februar

Na k o j u s a m god dužnos t od laz io , po l a z i o s a m i z T r e će br igade . Iz se l a L o t i n a ot išao u p o l i t o d j e l d i v i z i j e ; i z C r l j e n i c a — u B i r o d i v i z i j s k o g k o m i t e t a n a j z a d danas i z se la B l i n j e k r e ć e m za p o m o ć n i k a k omesa r a D r u g e b r i g ade . . . S r e d i n a mi je po z -nata, sve su t o m o j i s t a r i r a t n i i l i š k o l s k i d rugov i . S a v a M i o č i -nov i ć , k omandan t , z a j edno smo b i l i u š t abu T r e ć e b r i gade ; S a -va Ma t i j a š ev i ć , komesa r , z a j edno smo r a t o v a l i u 1 . b a t a l j o nu od reda i T r e ćo j b r i gad i ; S t e vo Begov i ć , na če l n i k , p r e d ra t za -j edno u u č i t e l j s k o j š k o l i u P e t r i n j i ; i J a n k o Šušn j a r , ađu tan t — b i l i smo u 1. b a t a l j o nu T r e će b r i gade . S v e su to d o b r i d r u -gov i , h r a b r i b o r c i . . . M o ž d a ću se teško snaći , a l i v o l j a će sve s a v l a d a t i . . .

P o s l i j e podne s t i goh u b r i g a d u u se l u T r n j a n i m a . Sa L j u -b a n o m o d m a h v r š i m p r i m o p r e d a j u , on u j u t r o od l a z i u T r e ć u b r i gadu .

Noćas je S t e vo Begov i ć sa 1. b a t a l j o n o m b io u se l u P r a ć -nom. U b i l i su 8 us taša i , p o r ed ostalog, z a p l i j e n i l i j e d an »ša-rac« . . .

25. februar

T r n j a n i . . . U se lu Č a k a l i m a s av j e t o van j e k o m a n d i če ta u 1. b a t a l j o nu . ..

P o s l i j e podne sas tanak š taba b r i gade . D r u g o v i me upoz -n a j u sa s t a n j em u b r i g a d i i d ogova r amo se š ta t r e b a da l j e r a -d i t i . . .

295

Grupa boraca i rukovodilaca iz brigada 7. divizije, s lijeva udesno (sto-je): Ljuban Tubić, politički komesar bataljona, Jelena Knežević i Dragan Kljajić (iz 1. brigade); (čuče): Mile Stojaković (iz 2. brigade) i Milan

Joka Budo omladinski rukovodilac 7. divizije, mart 1945.

296

28. februar

K o n a č n o i z g l e d i z a akc i j u . S p r e m a m o se. M i o s i g u r a vamo — od Sun je , a g l a v n i z ada tak i m a T r e ć a b r i g ada k o d se la H r a -s tovca i G r aboš t ana . V r i j e m e j e p r a v o p r o l j e t no pa j e d i n i c e p r i -p r e m a m o po š l j i v a c ima . J a s a m u T r e ć e m ba ta l j onu . K a o da f e b r u a r a n i j e n i b i lo . U p r i j a t n o i t op lo p r e d v e č e r j e k r e ć e m o p j eva ju ć i , a l i uz pu t s t i že na r eđen j e da se a k c i j a odgađa i m i se v r a ćamo . O r a z l o z i m a ne z n amo n i š t a . . .

1. mart

V r i j e m e t op l i j e nego juče r . O b a v j e š t a v a j u da će b i t i akc i j a , a onda da se odgađa, i na k r a j u s t i že na ređen j e za pok re t . Ide -mo na o s i gu r an j e p r e m a S u n j i u D o n j e m H r a s t o v cu . U s u m r a k p r e l a z imo sa D r u g i m i T r e ć i m b a t a l j o n o m p r e ko p o t o k a Sun j e . Za č e t om D r u g o g ba ta l j ona , k o j a j e o t i š l a kao p r e t h o d n i c a s a S t e v o m Begov i ć em , Janko? i ja sa o s t a t k om D r u g o g i t r ećeg ba t a l j o na i z b i j a m o na p rugu . O d j e d n o m zas jaše s v j e t l a o k l o pnog vo z a i nas ta pome tn j a . S j u r i s m o sa p r u g e da o r g an i z u j emo j e d i -n ice, a l i u j e d n o m t r e n u t k u zapeh za nešto pa se r a z l e že eks-p l o z i j a . To j e b i l a od skočna m ina , k o j a nas 19 i z ba c i i z s t ro ja . M e n e l a k še r a n i u s topa lo . S a m s a m ot išao do po t o ka Sun j e , gd je s e na l a z i o š tab . . . . N i j e strašno, m o ž d a ne b i t r eba l o n i k u d i z b r igade , a l i l j e k a r i t a ko ne m i s l e . Š a l j u me u d i v i z i j s k u b o l n i c u u se lo D r e n o v a c — K a č a r i . . .

2. mart

Uz pu t z a b o l n i c u s a zna j em da j e noćas pog i nuo P i l i p . 2 To j e t ako k a d č o v j e k ne shva t a da j e k omandan t , već kao da j e bo -rac ide da s i ječe ž i c u i č i s t i m i n e p r e d b u n k e r o m . B i o j e u v i j e k p r v i t amo gd je se t r eba l o i s tać i . Č i n i m i se da s am p r ed v i đ ao da će j e dnog d ana doć i do toga. Ž u d i o j e za o r d e n o m za h r a b -rost, da b l j e sne po r ed O r d e n a p a r t i z a n s k e z v i j e zde k o j i j e do-b i o m e đ u p r v i m a u d i v i z i j i . S t r a šno je i p om i s l i t i da n e m a v i še R a d e P i l i p o v i ć a P i l i p a , k o m a n d a n t a 1 . b a t a l j o na T r e ć e b r i -gade, j unaka , č o v j e k a za k o j i m b i n j egov b a t a l j o n pošao, u g o r u i vodu . V o l i o s a m ga: n j e gov osmjeh, šale, v ed r i n u , a na -dasve h r ab ro s t i d ruga r s t vo . A sad, eto, u če t i r i m je seca nes ta -doše i on i L j u b an , 3 k o j i su t o l i k o p u t a po p r i j e m u z ada t k a u

1 J a n k o Šušn ja r , po ručn ik -ađu tan t u š tabu brigade. 2 Rade Piiipović Pilip, Pi l ja , poručnik, komandan t 1. ba ta l jona 3.

brigade. 3 L j u b a n Trbojević, poručnik, komandan t 2. ba ta l jona 3. uda rne

brigade. Poginuo 17. oktobra 1944. kod Svetog Ivana Žabnog, na cesti Križevci—B j elo var

297

b r i g a d i u z o sm j eh z n a l i p i t a t i : »B r kač , s a k i m noćas ideš«. A j a s a m u v i j e k sa n e k i m od n j i h išao.

S oba b ro j 3 u B a b i ć e v o j k u ć i u K a č a r i m a b i će mi sada p r eb i va l i š t e .

9. mart

Ope t p r e v i j a n j e , dob ro je, već s am se p r i v i kao , a i v i š e smo obav i j e š t en i o s i t uac i j i . K r e ć e m se na š t a k a m a s a s v i m dob ro . . .

K r o z n a šu sobu, s v u čađavu , k a d god dune v j e t a r , puše na sve s t rane. L e ž a j e v i od s l ame su na z em l j i ; eto, k l u p a i peć i z naše t v o r n i c e u B e š l i n c u sav su namješ ta j . Č i t a m p o l i t i č k i m a t e r i j a l i o b j a š n j a v a m o s t a l ima . . .

16. mart

Po l i j e p o m i s u n č a n o m v r e m e n u v r a ć a m se i z M a j s k i h po -l j a n a u T r n j a n e s a t reće k o t a r s k e k on f e r en c i j e K P H . U z pu t na -v r a ć a m u b o l n i c u u K a č a r i m a i Š t ab d i v i z i j e u B j e l n i k u . M i ć u n 4

nagov j e š t a va mogućnos t da i mi za na redne ope rac i j e uđemo u sas tav 4 . a rm i j e . M i l u t i n 3 n e m a posebne p r i m j e d b e na s tan je u b r i gad i , z a do vo l j a n je što se v r a ćam . Jovo 6 ka že da se t ek sna l a z i k ao nače l n i k .

D o k s a m išao od B j e l n i k a do T r n j ana , b r i g a d i j e na ređeno da se p r i p r e m i za p o k r e t u C a z i n s k u k r a j i n u . P r i p r e m e na b r z i n u . . .

17. mart

Po v j e t r o v i t o m j u t r u k r e ć e m o tačno u 7 časova. Po sebno r a spo l o žen je s t v a r a d i v i z i j s k a m u z i k a k o j a m a r š u j e n a če l u naše b r i gade . K o n a k u j e m o u se l u D r e n o v a c . . .

18. mart

P r e k o se la Z i r o v c a i C r k v i n e s t i ž emo do c i l j a u se l u Č a -g l i ca . N a r o d p r i č a da k r e ć e m o u Bosnu , pa da se i on i m o g u p a k o v a t i . . . O č e k u j e m o n e k u v e l i k u a r m i j s k u ope rac i j u , m o ž -da n a p a d na B i h a ć . . . M e n i j e ovo pe t i pu t da i d e m u K r a j i n u , a z i m u s s a m v j e r o v ao da v i še o vamo ne ću . . .

4 Milan Pavlović, potpukovnik, komandan t divizije. 5 Milut in Omazić, ma jo r , pomoćnik komesara divizije. 6 Jovo Čokala, major , načelnik Štaba 7. u d a r n e divizije.

298

19. mart R a s p o r e đ u j e m o se na p r o s t o r i j u se lo M u t n i k , se lo O r o z o -

v ić , se lo B e g o v a M e h a n a . P r e d n a m a j e dos ta nep r i j a t e l j a , b i će k r v i i dosta pos la . V e o m a s a m umo r an , j e r se dos ta dugo n i s a m k re tao . I da l j e š epam . . .

21. mart

R a n o s t i ž emo u r e j o n se la B u n i ć a da o s i gu r amo od I za -č i ća n a p a d T r e ć e b r i gade na Vagana c . B a n d a j e p o b j e g l a i z Vaganca , u z pu t po t i s l a naš 1 . ba ta l j on , a l i smo i h p r i t i s l i a r -t i l j e r i j o m i u p r o t i v n a p a d u p o t j e r a l i da se n i u I z a č i ć u n i s u za -u s t av i l i . A r t i l j e r i j i k a p a do l je . V e z a je s labo f unk c i on i s a l a , a i p r a t e ća če ta spo ro j e de j s t vova l a . G l a v n o j e da se b r i g a d a hoće da tuče, a os ta lo ćemo nadoknad i t i . P l i j e n , p o r e d ostalog, 2 topa i mnogo g r ana t a i m i n a . . .

22. mart

O d m a r a m o se u se lu Peć i . N a v e č e r b r i g a d a sa D r u g i m i T r e ć i m b a t a l j o n o m f o r s i r a U n u i n a j u r i š z a u z i m a se lo P o k o j . P l i j e n j e og roman , i b r i g ada o d m a h k r e će da z a t v o r i p r a v a c B i h a ć — se lo R a d i ć — B o s a n s k a K r u p a . T i h u p r o l j e t n u noć u B i h a ć k o j k o t l i n i p r v i s u n a r u š i l i p l o t u n i a r t i l j e r i j e . S a m o šumi , s i j e va i t u t n j i . C i j e l a d i v i z i j a je anga žovana . . .

23. mart

O f a n z i v a se p o vo l j n o r a z v i j a . . . P l i j e n i z se la P o k o j a s ta l -no se i z v l a č i . U m o r a n s a m i noga me bo l i . S v e j e to sporedno, b r i g ada se dob ro b o r i na cest i k o d se la G r a b e ž a . . .

24. mart

Č e t v r t a a r m i j a s teg la j e B i h a ć sa s v i h s t r a na i počeo j e j u r i š na grad. N a š a b r i g a d a i danas i m a pos l a na cest i . Na na -š em p r a v c u neće n i k o p roć i . G r a d j e o b a v i j e n d imom , a eks -p l o z i j e s t i žu j e d n a d rugu . R a z m i š l j a m o o n a š em desan tu p r e k o U n e i z a u z i m a n j u P o ko j a . To j e p o d v i g k a k a v n i j e d n a naša b r i g ada n i j e i z ve l a . S v i smo zadovo l j n i , j e r o s j e ćamo snagu g r upa c i j e oko B i ha ća , k o j a l o m i sve p r e d sobom. I m a m o ten -kove , a r t i l j e r i j u , a i naša a v i j a c i j a je i j u č e r i danas de j s t vo -v a l a . . .

299

19. mart

Danas j e naša b r i g ada i m a l a k r v a v ob račun , s n ep r i j a t e -l j em, vođena je bo r ba p r s a u prsa . V e ć a g r u p a se p r o b i l a i z B i h a ć a i b e zobz i r no j u r i š a l a p r e k o s t r e l j a č kog s t r o j a b r igade . D j e l o m i č n o su usp je l i , a l i s u m n o g i os ta l i p r e d s t r e l j a č k i m s t ro -j e m br igade . Na j t e ž e j e b i l o k o d D r u g o g ba t a l j o na gd j e se ne-p r i j a t e l j n a j v e ć m a g rup i sao . P o s l i j e tog o b r a č una b r i g a d a se o d m a r a n e k o l i k o časova k o d se la G rabeža . N a v e č e r se v r a ć a u se lo V r s t u i Ga t u .

N e p r i j a t e l j m i n i r a ob j e k t e u g radu . Od z apa l j e nog s k l a -d i š ta na ž e l j e z n i č k o j s t an i c i c i j e l o B i h a ć k o po l j e j e o sve t l j e -no, a e k sp l o z i j e g r ana t a su s t i ž u j e dna d r u g u . . . N e p r i j a t e l j od K a r l o v c a st igao do S l u n j a i n a d i r e p r e m a se l u B r e k o v i c i , n a po loža je p r v e b r i gade .

26. mart

U z o r u sa S t e v o m od l a z imo za B r e k o v i c u gd je P r v i i Č e t -v r t i b a t a l j o n p r e u z i m a j u po l o ža j e od P r v e b r i gade . D r u g i i T r e ć i b a t a l j o n na l a ze s e na p o l o ž a j u s j e ve rno od K u l e B i s o -vače i l i j e v o od P r v e b r i gade . O v o j e s t r a šan dan. P r e t r p j e l i smo a r t i l j e r i j s k u v a t r u k a k v u još u o v o m r a t u n i j e s am u p a m -t io. To j e ta, k a k o j e zovu, » a r t i l j e r i j s k a p r i p r ema« . N a r o č i t o j e b i l a j a k a p o p o l o ž a j ima P r v o g ba ta l j ona . D m i t a r J o ka , k o -m a n d a n t ba ta l j ona , og luv io , i z b e z u m l j e n hoće na j u r i š i j e d v a ga s av l ada smo i o t p r em i smo u s a n i t e t . . .

N i j e s m o i z d r ž a l i . Š v abe su se p r ob i l e u se lo B r e k o v i c u , za-ob i š le naše desno k r i l o i s po j i l e se na o n i m a i z B i haća , k o d se la P o ko j a . J e d i n i c e se i zm i j e ša l e , b o r c i i s c r p l j e n i i u m o r n i . N e -m a j u v o l j e da se u kopava j u . Č i m l egne na z e m l j u i z a h v a t i j e -d anpu t ašovom, o d m a h zasp i . Ja i S t e vo s ta lno smo na po l o ž a j u i nap ros to t j e r a m o l j u d e da se m a l o u k o p a j u i z a k l o ne dok je m r a k i d a b u d u b u d n i da nas n ep r i j a t e l j ne i znenad i . Na k r a j u m o r a l i smo da posebno d a j emo po j ed i na čno z ada t ke č l a n o v i m a P a r t r e i S K O J - a . Ide, a l i teško.

V e ć ka sno u ve če r i nas j e sav l adao umo r . L e g l i smo i z a m i t r a l j e s k e čete 1. ba t a l j ona u j e d an z a k l o n sa k u r i r i m a i od -m a h zaspa l i . Neš to p r i j e ponoć i u č i n i l o m i s e da neko govo r i n j emačk i . P o k u š a v a m se o t r g nu t i i z d ubo kog sna; dok s v i o ko mene h r ču , č u j e m i s h v a t a m r i j e č i : » W e r ist das?«. I k a d se to p o n o v i spaz ih n a mjeseč in i , p a r k o r a k a i s p r ed nas, d v a N i j e m -ca. I n s t i k t i v n o s ko č i h i z v l a č e ć i p i š t o l j i j ednoga z g r a b i h za šma j s e r v i k n u v š i » ruke uv i s« . To r a z b u d i osta le i t a ko r a zo -r u ža smo N r e m c e . B i l i s u i z v i đ a č i k o j i s u i š l i p o o s tav l j eno j t e l e f onsko j ž ic i , a k a d je ods j ečena i pokup l j ena , pos l i j e l u t a n j a

300

Članovi tehnike i politodjela brigade, (stoji) Lujo Vajs, (sjede): Đusta Čerkovska i Mirko Ročić — početak 1945.

Sef propagandnog odsjeka Slavko Posavac i zamjenik referenta saniteta Mira Lederer, kraj 1944.

301

i p r o l a s k a k r o z naše po lo ža j e n a i š l i su na ž i c u k o j a j e v o d i l a od Š t aba b r i g ade do našeg te le fona . S r e ć a da s a m i m a o nešto l a k š i san od os ta l ih .

P r i j e zo re P r v i i Č e t v r t i b a t a l j o n pov l a če se u selo M a l u G a t u na odmor , a n j i h o v e po lo ža j e p r e u z i m a j u d i j e l o v i T r e će b r i gade . . .

27. mart

D r u g i i T r e ć i b a t a l j o n su na po loža ju . P r v i i Č e t v r t i odma -r a j u se i p r e d s t a v l j a j u d i v i z i j s k u r e ze r vu . N e p r i j a t e l j se spo-j i o sa d i j e l o v i m a u B i h a ć u , i to na desno j oba l i Une . L i j e v u oba l u sve do B r e k o v i c e d r ž i m o m i . Na p o l o ž a j i m a j e d i n i c e s e d r že upo rno . Š v a b a j e zastao. A l i , n e sm i j e š p o d i ć i g l a v u j e r p r e c i z no gađa ju . I zg l eda g ađa j u sna jpe r i s t i . P o g i n u o j e k o -m a n d a n t T r e ć e g ba t a l j o na P e r o Ke s e r , pogod io g a j e sna jpe -r i s t a k a d a j e n a p o l o ž a j ima go tovo b i l o zat i š je . N e m a v i še P e r e Ke se r a . B i o j e d oba r d r u g i borac . B i o j e v e o m a m i r a n i p oma l o spor p a zbog toga odnos p r e m a n j e m u n i j e b i o u v i j e k k a k o t reba . B o r c i su ga v o l j e l i i sada s t rašno ža le za n j i m . A on je b i o K o r d u n a š k o j i se s rod io sa narna B a n i j c i m a . S t r e p i m o da se s l i čno ne dogod i i d r u g i m s t a r j e š i nama . U p o z o r a v a m o na sna j -pe r i s te i s a v j e t u j emo da se bo r c i što bo l j e p r i k r i j u na po loža ju . B r z o smo se u Š t a b u dogovo r i l i pa j a sa L j u b a n o m Z o r i ć e m k o m a n d i r o m v o d a j u r i š n i h p i o n i r a b r i g ade o d l a z i m u T r e ć i ba -ta l j on . On ć e v r š i t i dužnos t k omandan t a . V r š i m o n a p o l o ž a j ima p r i p r e m e za p r e l a z a k u napad .

N a š a b r i g a d a dob i l a j e z ada t a k da napadne po lo ža j e na B r e z i k u i s e l u P r o š i ć i i da n e p r i j a t e l j a gon i za Os t rožac . I m a -mo i t e n ko ve što r a z v i j a u v j e r e n j e da ćemo usp je t i . P r e d s amu noć p o č i n j emo napad, a l i bez usp jeha . Z b o g m r a k a t e n k o v i ne m o g u de j s t v o va t i pa ćemo napas t i s u t r a u j u t r o . B o l j e ć emo se noćas p r i p r e m i t i .

28. mart

Ja s am u T r e ć e m ba ta l j onu . P o n o v o p o k u š a v a m o da u j u -r i š u z a u z m e m o B r e z o v i k , a l i n e ide. I z v e l i smo n e k o l i k o n eu -sp j e šn i h j u r i š a . N i t e n k o v i i m n e m o g u n iš ta . U n i š t i l i s u n a m 4 tenka . I ako je k o d nas t e š k a s i tuac i j a , s v a ko p i t a »šta je sa B i h a ć em« . H o ć e l j u d i da z n a j u zašto se o vd j e t o l i k o f o r s i r ano bo r imo . Š v a b e s u napu s t i l e B i h a ć .

Na še s t r epn j e za k a d r o v e b i l e su op ravdane . P o g i n u o j e i Z i v k o A r a m b a š i ć , k o m a n d a n t D r u g o g ba ta l j ona . O n j e b io dos-t o j a n n a s l j e d n i k M i r k a S t r i n e k e k o j i j e p r i j e k o m a n d o v a o o v i m

302

b a t a l j o n o m i j u n a č k i pog i nuo 6. j u n a 1944. god ine u s e l u K o -m a r e v u . To je uda r a c za b r i gadu . U t r i d ana os tadosmo bez t r i k o m a n d a n t a b a t a l j o na — D m i t a r kon tu zovan , P e r o i Z i v -ko pog i nu l i .

U m o r i g l a d i v e l i k a i s c rp l j enos t u t i č u na na šu u d a r n u moć. V e ć smo osam dana n e p r e k i d n o u o f a n z i v i i bo rb i .

Inače o v i h dana p r e t r p j e l i smo v e l i k e gub i t k e u k a d r o v i m a . S a d a i m a m o pos l a k o l i k o hoćeš. S v i smo pod d o j m o m t i h gu -b i t aka .

G d j e j e tu l og i ka? C r v e n a a r m i j a u Danc i gu , s a ve zn i c i 100 km i s točno od Ra j ne , a Š v abo se o vd j e t ako upo rno b o r i . . .

29. mart

P r i j e d v i j e god ine pos l i j e m i t i n g a u se lu Buze ta , p r i m i o s a m D r u g u če tu P r v o g ba t a l j o na PO Ban i j e . A danas b r i g a d a na p o l o ž a j i m a p r e m a se l u P r o š i ć i m a i Os t rošcu . T u č e m o se sa Š v a b a m a bez p redaha .

Sa s t anak p a r t i j s k e će l i j e u Š tabu . K r i t i č k i a n a l i z i r a m o r u -kovođen j e i r a d s v a kog od nas u Š t a b u u dosadašn jo j o f an z i v i . » Iz r iba l i« smo se pošteno. N i k o n i k o m ne praš ta . A d r u g o v i u O z n i poseban su p r o b l e m i n eophodne su ošt re m j e r e . . .

Ope t m o r a m nap i s a t i ta j i z v j e š t a j . S v e m i j e l a k še nego to uč i n i t i . Š t a mogu , što se mora , m o r a . . .

30. mart

U s a m u z o r u nep r i j a t e l j p o t i s k u j e j e d n u če tu T r e ć e g ba-t a l j o na sa ko te 409. U p r o t i v n a p a d u p o v r a t i l i smo po lo ža j e . . .

D a n j e p r e k r a s a n i naš i a v i o n i de j s t vu j u . T u k l i s u b o m -b a m a i r a k e t a m a se la Ost rožac , G n j i l a v a c i K u l u B i s o v a č u . . .

N a v e č e r smo o r gan i z o va l i z a b a v u u p r i š t a b l j u . . .

31. mart

T o k o m noć i b r i g a d a se p r i k u p i l a u se lu Ga t i . P r e d z o r u k r e ć e m o za selo R a k o v i c u i B r a j d i ć e . N e p r i j a t e l j j e i z b i o do P r i m i š l j a i Tobo l i ća , a č u j emo da je na B a n i j i došao p r ed G l i n u . . .

Mi os ta jemo i s r eđu j emo se u o v i m se l ima, o d m a r a m o . . .

1. april

O d m a r a m o se u i s t i m m j e s t i m a i v r š i m o smo t re po ba t a l j o -n ima . A n a l i z i r a m o p r o t e k l e bo r be u s v ako j j e d i n i c i i d r ž an j e po jed inaca . I m a n e s po r a z uma k o d nas u Š t a b u oko o c j ena k a k o

303

i š ta k o m e saopš t i t i u b a t a l j o n i m a i š ta r e ć i o n a š i m p r o p u -s t i m a . . . . D r ž i m sas tanak s a p o m o ć n i c i m a k o m e s a r a ba t a l j ona i d ogova r amo se š ta t r e ba r a d i t i i k a k o odab i r a t i k a d r o v e za p o p u n u u p r a ž n j e n i h m j e s t a . . .

Sa M i l u t i n o m 7 i F e r i d om 8 d ogovo r i l i smo se o k a d r o v s k i m p r o m j e n a m a u O z n i b r i gade .

N a v e č e r i d emo na z a b a v u k o d Š t aba d i v i z i j e u R a k o v i c i . . .

2. april

L i j e p o j e j e r smo s e odmo r i l i . K a ž e n a m d r u g Č a k a l a d a ćemo s i gu rno p l a t i t i z a ova j odmor . M i smo, kaže, n e k a k v a po -bočn i c a s n agama ko j e ope r i š u u L i c i , a o v amo se odma ramo . P r i j e podne sas tanak k omesa r a b r i g a d a u d i v i z i j i , a po podne sas tanak d i v i z i j s k o g kom i t e t a . D o b r o j e prošao, k r i t i č k i smo a n a l i z i r a l i r a d i sag l eda l i nepos redne zadatke . I m a m posla, p r i -je s vega u Š tabu . C i l j je da se pos t i gne v i še p o v j e r e n j a i to le -ranc i j e , da se neke amb i c i j e sman je . To smo pos l i j e o t vo reno r a s p r a v l j a l i n a sa s t anku p a r t i j s k e će l i j e Š taba . P r i p r e m e z a pok r e t ome le su nas da odemo opet na z a b a v u u p r i š t ab l j e d i v i z i j e . . .

3. april

R a n o k r e ć e m o za S a b o r s k i . . . K o n a č n o je poče l a o f a n z i v a za č i šćen je L i k e . . . V e ć zna -

mo, m i ćemo i T r e ć a b r i g ada na Daba r . M e đ u t i m , p l a n se m i j e -n j a pa m i i P r v a b r i g ada napadamo , a T r e ć a će na o s i gu ran j e p r e m a L i p i c a m a i S t a j n i c i .

U 10 sa t i naveče r k r e ćemo . P l a n i n a , s t i jene, u s ke staze, šuma, potok , a p omr č i n a . Teškoće oko veze. A sve zato što i de -mo pop r i j e ko . O v d j e p r a v o n a r o d kaže : »Ces tom j e d an h l j eb , a p o p r i j e k o d v a h l j eba« . O v a noć me pods j e ća na one noć i i z I V o fanz i ve . P o v l a č i m o s e u s k o m s ta zom k r o z š u m u dok k i š a l i j e . J e d a n k on j p ra teće čete s u r v ao se sa k a r e t o m n i z l i t i c u

4. april

L e d e n a k i š a l i j e s v u noć, i p ada do 10 sat i u j u t r o . Z a k a s -n i l i smo i b a n d a je pob j eg l a iz D a b r a . . .

T r e ć a b r i g a d a j e zauze l a L i p i c u i S t a j n i cu , j e r j e n ep r i j a -te l j pob jegao dok se b r i g a d a p r i b l i ž i l a s e l ima . . .

7 Milutin Omazić, pomoćnik komesara divizije i sekre tar divizijskog komiteta .

8 Ferid Dedić, načelnik Ozne u diviziji.

304

Štab brigade, s lijeva udesno (stoje): Savo Matijašević, major, politički komesar brigade; Branko Babić, kapetan, komandant brigade; Stevo Begović, kapetan, načelnik štaba brigade; Branko Brković, zamjenik po-litičkog komesara brigade; Milan Vujičić, poručnik obavještajni oficir; Rade Vujičić, oficir OZN-e; (čuče i sjede): Dušan Pavlović, vodnik; Janko Šušnjar, adutant brigade, Mile Stojaković, omladinski rukovodi-

lac, i dva nepoznata druga; Brajdići kod Rakovice, početak 1945.

5. april

T r e b a g u r a t i d a l j e . J u č e r j e p a l o L e š ć e , P e r u š i ć , R a m l j a n i ,

i u p a l o se u G o s p i ć . J o š za m r a k a k r e ć e m o u L i p i c u g d j e d o -

b i v a m o n a r e đ e n j e — p r a v a c V e l i k i K u t , u g r o ž a v a t i K r i š p o l j e ,

o s i g u r a v a t i l i j e v i b o k T r e ć o j b r i g a d i u n a p a d u n a J e z e r a n e . J o š

u p o k r e t u n e p r i j a t e l j n a p a d a na s i T r e ć u . A r t i l j e r i j a p o m a ž e ,

o d b a c u j e m o g a i g o n i m o da l j e . P r e d m r a k z a j e d n o s a T r e ć o m

b r i g a d o m n a š P r v i b a t a l j o n o s l o b a đ a J e z e r a n e . D i j e l o v e k o j i

s u s e p o v l a č i l i z a K r i ž p o l j e T r e ć i b a t a l j o n j e p r i t i s n u o i n a n j i -

h o v i m l e đ i m a u p a o u m e j e s t o i d o m r a k a g a o s l o bod i o . P l i j e n

j e o g r o m a n — m a g a c i n i p u n i m u n i c i j e i h r a n e . I

I d a n a s je a r t i l j e r i j a b i l a s j a j n a . Z a p l i j e n i l i s m o 2 topa , a

T r e ć a uz to i 3 b l i n d e . V e ć je i G o s p i ć o s l o b o đ e n . . .

19*

•

305

6. april

N e p r i j a t e l j j e r a z b i j e n i samo p r i pu cava . V r š i m o p r i t i s a k ka B r i n j u i p r e d m r a k ga os lobađamo. O v d j e se ne m o g u zap i sa t i sve po jed inos t i , a l i j e čudo k a k o se j u r i š a . Z a b o r a v i l i s u b o r c i na B an i j u , n a umo r , n a sve, i d u s amo nap r i j e d . N e p r i j a t e l j j e b j e -žao bezg l avo . . .

. . . K a d smo i z b i l i i z n a d s amog mjes ta , s pa z i l i smo se lo pod b rdom, a u s r ed se la c r k v u i s t a ru g r ad i nu . I zg l eda l e su nep r i s t upa čne i k ao da p r i j e t e . Sa n j i h su š t e k t a l i m i t r a l j e z i . A l i , sve jedno , os l obod i smo mjes to . N a š i p r o t i v k o l c i s u s i l n i . G d j e z am i s l i š pogađa ju .

S v i s u s e ba t a l j o n i d r ž a l i od l i čno . Ope t o g r o m a n p l i j en . O v a t r i d ana p r o š l a su sko ro bez ž r t a v a u p o r eđen j u sa B r e k o v i c o m i P r o š i ć i m a . . .

7. april

Č i t a v a b r i g ada u B r i n j u . S i no ć nas j e j e d a n a v i o n b o m -bardovao , a l i n e m a ž r tava . O d b i l i smo pokuša j n e p r i j a t e l j a da se v r a t i u B r i n j e pod z a š t i t om mag le . U z n e m i r a v a j u nas a r t i -l j e r i j o m o d n e k u d o d Ž u t e L o k v e .

S t a l n o se p rona l a ze magac i n i , a i p o n e k i b a n d i t — us taša k o j i se p r e s v u k a o u c i v i l . T e r e n s k i r a d n i c i nas u p o z o r a v a j u da p r e t r e semo kuće . I k a k v o i znenađen je . U sob i u k o j o j s m o mi p r e s pa va l i p r v u noć u B r i n j u , p od k r e v e t o m k a r a b i n i u s t a ška un i f o rma , a us tašu nađosmo na t avanu . P r e m j e s t i l i smo Š t ab u j e d n u p a r t i z a n s k u ku ću .

S t i ž u s a p l a n i n a r a zne pa r t i z an s ke u s t anove gd j e s u p r o -ve l e k a k o k a ž u 9 mjesec i , . . .

8. april

O d m a r a m o se i s p r e m a m o za nas t avak o f anz i ve . J e d i n i c e se s r e đu j u i na sve s t rane ču je se p jesma . U K r i ž p o l j u k o d 1. b r i -gade f r o n t o v s k a g r u p a K o r p u s a , s l a v i os lobođen je Sa r a j e va .

O s b o d i o c i m a B r i n j a s t ig le s u pos je te i z se la L u č a n i . B a n i j -c i su na to nauč i l i , no ovo j e za i s t a i z r a z l j u b a v i p r e m a os lobo-d i oc ima . T r i n ae s t a d i v i z i j a do l a z i na ova j sek tor , a m i p r e d m r a k k r e ć e m o za L i č k e Jasen i ce . S v e smo se n a d a l i i g o vo r i l i : » N a p r i j e d na Jadran !« , a kao da n a m j e p r k o s n i V e l e b i t od -gova rao — »Ovamo nećete, to n i j e vaš zada tak« . . .

10. april

M a r š u j e m o p r e m a c i l j u — da n apadnemo Ce sa r e v K a m e n . P r v a b r i g a d a napada Ča l opek . U P o l j a n k u s k r e ć emo za P r i j e b o j

306

p r eko P l i t v i č k i h jezera . K a k v a l j epo ta ! D a m i j e o vd j e doć i za 2 — 3 m je seca k a d o l i s ta i p r o c v j e t a i k a d bude toplo, j e r sada j e na p l a n i n i još h l adno .

P r i j e b o j i s t i k ao i p r i j e g o d i n u dana k a d a s am o v u d a išao n a D r u g i k ong re s U S A O J - a . T u smo dugo č e ka l i a r t i l j e r i j u Os -m o g ko rpusa , a l i k a d j e n i j e b i lo , n a p a l i smo Ce sa r e v K a m e n . I z nenad i l i smo i h i b r z o z auze l i po loža je . Naveče r , č i š ćen je L i č -k o g P e t r o v o g Se la . L j u b i š a 9 j e teže r an jen . O s t a j emo tu na po loža ju , a b anda se p r ob i j a za K a r l o v a c .

11. april

P o č i n j e gon jen je . P r v a b r i g a d a u Vaganac , a P r v i p r e d Izač ić . T r e ć i b a t a l j o n j e u B a l j e v c u . P r v i j e p r o t j e r a o b a n d u i z Izač ića. M e n i j e ovo t r e ć i pu t da s am k o d Izač ića .

N a v e č e r s v i smo se s k u p i l i u B a l j e v c u . M o r a l u v o j n i k a je v i sok . Š v a b o se o vd j e još u po r no b o r i i a ko se vode pos l j edn j e b i t k e za Beč , a s avezn i c i su 120 km i s p r ed B e r l i n a .

Dana s j e P r v a b r i g ada na S a d i l o v c u da l a sve od sebe i v i še nego što je mog la , p r e k o s v a kog o č e k i v a n j a . . .

12. april

Jo š z a m r a k a smo k r e n u l i d a n apadnemo n e p r i j a t e l j a n a cest i i z m e đ u R a k o v i c e i S l u n j a , da mu s p r i j e č imo i z v l a čen j e . D a n j e v e o m a l i j ep , n o i a k o smo umo rn i , m a r š u j e m o d o b r i m t empom.

N a p a l i smo k o l o n u mo to r i z a c i j e i z p o k r e t a i z a d r ž a l i je. U d a r i l i smo p o n j i m a kao p o d robu . N a o v i m p o l o ž a j i m a po tu -čena j e već j e dna k o l o n a k o j a j e i z K a r l o v c a poš l a u pomoć B i h a ć u .

Dana s je doš lo do po t pune sa r adn j e — a za nas po p r v i pu t — av i j a c i j e , a r t i l j e r i j e i p ješad i j e . O a r t i l j e r i j i n e ć u n i da go-v o r i m j e r j e n j e z i n o de j s t vo poznato . N a š i a v i o n i t a ko se d r s k o b a c a j u na k o l o n u da svega 50 m e t a r a le te n a d cestom. O b r u š a -v a j u se i t u ku . I sp r a š i l i smo ih i i z R a k o v i c e i p r o t j e r a l i p r e m a M r e ž n i c i .

U m a l o m p r e k i d u bo rbe mo r ao s am da podnesem i z v j e š t a j . P o v u k a o s a m se i z a n e kog k a m e n j a gd j e j e b i o te le fon . Tu s u b i l i t e l e f on i s t i i k u r i r Cane. l u I s t o v r emeno započe l a j e žes toka bo r ba n a c i j e l o m po loža ju . T e l e f o n i r a o s a m p o s m a t r a j u ć i k a k o j e dna če ta i z r e ze r ve po l a z i u b o čn i napad . O d j e d n o m spaz ih

9 L jubiša Crnojević, t ada komandan t 4. ba ta l jona koji je napadao i čistio Ličko Pe t rovo Selo.

10 S tanko Turopol jac Cane sa 12 godina otišao je u 7. divizi ju i sa n j o m prošao 4. i 5. ofanzivu.

20* 307

2 t e n k a na po l o ž a j u odak l e s am došao, a l i naše bo r ce ne v i d i m . T e n k o v i se b r z o ok renuše i nestadoše a ja, k a d d o v r š i h razgovor , v i d i m da t u n e m a n i k o g i p o ž u r i h na po loža j . Č u j e m v i k u »Ura! , Ura !« , a B ranko 1 1 u h va t i o Č a n u za u vo i i de sav u z r u j a n k men i . K a ž e : »Znaš l i t i o d l u k u naše će l i je«. Č a n e sav p r a š n j a v od zem l j e . I š ta je b i l o . S a m o što s a m uzeo te le fon, Č ane i os ta l i i s k r a l i se na po loža j . Č ane uskoč i o u r o v k o d p r o t i v t e n k o v s k e puške, t enk prešao p r e ko n j i h i o k r e nuo se, a on i os ta l i u rovu . P j e š a d i j a j e zadržana , a t e n k o v i z b r i s a l i k a d j e b r i g a d a k r e n u l a na j u r i š na p je šad i j u , a m i smo z a k l j u č i l i da Čane, n a j m l a đ i u b r i gad i , m o r a p r e ž i v j e t i r a t i obaveza l i se da ga ne i z l a ž emo opa-snost i . On to ne z n a i hoće da se bor i .

P r o l j e ć e se p robud i l o , t r a v a se ze len i , s v u d oko l o p r o c v j e -talo, za r a z l i k u od L i k e . I p r i r o d a se vese l i našo j p ob j e d i i k o -načno j s l obod i ovoga k r a j a .

14. april

R a n o k r e ć emo za R a k o v i c u i B r a j d i ć e , n a šu s t a r u b a z u . . . R a z g o v o r s a Š t a b o m d i v i z i j e . U p o z o r a v a j u da se k o d nas

ne poš tu je n a r edba o »zab ran i da s am i č l a n o v i Š t a b a voze m o -tore«. Stevo1 2 negodu je što je išao na r apo r t z bag vo žn j e moto ra . U m o r a n sam, a l i m o r a m p i s a t i . .

. . . O d m a r a m o se. P u n e r u k e posla. V r š i m o r eo rgan i z a c i j u , p o m j e r a m o i s m j e n j u j e m o neke k ad r o v e

P o s l i j e podne u B a k o v i c i č i t a va b r i g a d a p r i s u s t v u j e p r i r e -db i k o j u da je f r o n t o v s k a g r u p a K o r p u s a . L i j e p o j e to, k a d r a -tuješ, k a d se odmaraš , onda m a l o razonode. N a v e č e r »m i ca l j -ka« 1 3 . . .

S r eo s a m se sa n e k i m d j e v o j k ama , s t a r i m poznan i cama , i nap lesao se. M i r a S k o r u p a n i E l a S a m o k o v l i j a k a ž u m i d a s am na B a n i j i pokopan , d a s e p r i č a d a s a m pog i nuo k o d B i h a ć a . Č u -dno, to je već t r e ć i put da me u r a t u ž i v a s a h r a n j u j u . . .

15. april

J u t r o j e s umo rno pos l i j e k i še . D r u g i b a t a l j o n b i o j e na za -d a t k u p r e m a M r e ž n i c i . V e ć r ano v r še se p robe i o b u k a na no -v o m n j e m a č k o m o ruž j u , »pance r faus t ima« . I d e m s a S n j a c o m , " k o j i je j u č e r došao u na šu Oznu , u T r e ć i i Č e t v r t i ba ta l j on . Na p o v r a t k u z a b r i g a d u č u h v i j e s t k o j u n i s a m oček i vao , a n i t i

11 Branko Babić, komandan t brigade. 12 Stevo Begović, načelnik taba br igade 7. divizije. 13 Na Bani j i se u to v r i j eme igranka nazivala »micaljkom«. 14 Milan Vujičić Snjaco, sa dužnosti pomoćnika komesara ba ta l jona

došao u Oznu.

308

že l i o čut i . S a v a M i o č i n o v i ć V u k , k o m a n d a n t T r e će b r igade , po -g i nuo je p r o b a j u ć i »pancer faust« . I č l a nov i Š t a b a p r v o g ba ta -l j o n a r an j en i . N e s r e t a n s luča j . E , Sava , tebe v i še n e m a m e đ u nama . D a n i s lobode b l i z u su, a l i do laze bez tebe. S a v a j e b i o s i l a n čov j ek . V i s o k , stasit , o z b i l j a n t ih , r e kao b i h strog, a l i t r e -ba lo j e sa n j i m po r a zgova r a t i pa da se u n j e m u os je t i s v a d r u -ga r s k a l j u b a v . Imao j e b u j n u ko su i m e k a l i o d l u č an glas. N i ja, n i d r u g o v i k o j i s u ga poznava l i , n i k a d nećemo z abo r a v i t i n j egove šale, »burg i j e« . . . Ne m o g u da op i š em k a k o me j e t o teško pogod i lo . Da je ba r pog i nuo u bo rb i .

S t v o r e n a j e v l a d a F e d e r a l n e H r v a t s k e s a V l a d o m B a k a r i -ć e m kao p r e d s j e dn i k om .

16. april

V r i j e m e je l i j epo, a ve zn i c i s t i g l i svega 8 km do čehos lova -č ke gran ice , R u s i n a p r e d u j u z apadno od Beča . N a š i o s l obod i l i Os i j e k , V u k o v a r , V i n k o v c e i n a s t a v l j a j u p rodo r .

Dana s j e S a v i n pogreb. K r e n u o j e na p o s l j e dn j i p u t — i z D r e ž n i k a do g rob l j a . Ra s t a j emo se sa n j i m z auv i j e k . B i o j e sve -čan oproš ta j . Č i t a v a b r igada , š t abov i s v i h os ta l i h b r i g a d a i ba -ta l jona , d i v i z i o n a i d i v i z i j e .

Z v u č i p o s m r t n o g m a r š a p a r a j u srce. O č v r s n u o s a m u ratu, n i j e s am sen t imen ta l an , ne m o g u p l aka t i , a l i k a d a se M i ć u n op -raštao, suze su se neho t i čno k o t r l j a l e n i z l i ce . B i o je d i r l j i v i g ovo r L j u b a n a K l j a j i ća . 1 5

Na b r da š cu g r ob l j e j e og rađeno ž i v i c om. L i j e p o s e v i d e P l j e š e v i c a i K a p e l a i na n j i m a sn i j eg i pods j e ća j u na p roš l e bo rbe u L i c i u k o j i m a smo učes t vova l i . Tu j e v j e č n a k u ć a Sa -v i n a i d r u g o v a k o j i su sa n j i m pog inu l i . 1 6 Za v j e č n u s t r a žu i k ao s v j e dok k a k o smo i h i s p r a t i l i osta je j e dna t r e šn j a tek r a s c v j e t a -l a u ž i v i c i i z n a d S a v i n a groba. O n a b i j e d i n a m o g l a i z r a z i t i naše os jeća je u t o m momen t u . T r i sa l ve su po s l j e dn j a počast, baca -j u ć i g r u d v e z e m l j e na l i j e sove k ona čno se op raš tamo.

P o s l i j e podne sas tanak š tabne će l i j e u p r i s u s t v u K n e ž e v i ć a i O m a z i ć a . . . R a š č i s t i l i smo sve s t v a r i i p o s t a v i l i ih k a k o t reba.

17. april

I da l j e u i s to j baz i . J u t r o je neob i čno l i j epo — p r a v o p r o -l je tno . D o b i l i smo p l e h m u z i k u i u č i m o ko r a k . Te š ko t i j e na -

1 5 L juban Kl ja j ić , komesar Treće brigade. 16 pored komandan ta br igade poginula su i četiri borca.

309

šem č o v j e k u k a d n e m a s luha , a l i ide. G l e d a m nekog s ta rog k o j i se teško p rev i j a , a l i i p a k rad i . D o š l i su M i ć u n i Č a k a l o da po sma t r a j u .

Sava17 j e ot išao na B a n i j u , na o k r u ž n u p a r t i j s k u k o n f e r e n -c i ju .

18. april

U noć i j e s t i g lo na r eđen j e za pok re t . R a n o k r e ćemo . P r o -l j eće se os jeća u s v a k o m k o r a k u . Uz pu t nas s t i že Joka , n ap r i -časmo se. D o b a r je on i p u n samopouzdan j a . P l a š k i je baza. M j e s t o j e dos ta porušeno, a l i smješ ta j j e doba r . . . .

N a v e č e r smo o r g an i z o v a l i p les.

19. april

Os t a j emo u P l a š k o m . M i smo, i zg leda, n e k a r e z e r v a P r i p r e m a m o man i f e s t a c i j e p o v o d o m f o r m i r a n j a p r v e v l a de F e -de ra l ne H r v a t s k e . B i l i su Ru la 1 8 i Lev i 1 9 . P r e d m r a k sa s v i h p r a -v a ca p r i s t i ž u ba ta l j on i , o du šev l j e n i su, raz l e že se p j e s m a i pa -ro le . N ap r o s t o osjećaš da i z n j i h i z b i j a v e d r i n a i po le t .

Od r ž a o s am govor . M o g a o s a m m a l o s r eđen i j e govo r i t i . N a -r oda je b i l o ma lo . P o s l i j e g o vo r a ples. U o d u š e v l j e n j u poče lo se pu ca t i . . .

20. april

Jo š smo u P l a š k o m . O d r ž a o s am sas tanak s v i h k omesa r a i p o m o ć n i k a u b r i gad i . S ada r a d i m sam. D o g o v o r e n a j e nogome-tna u t a k m i c a sa T r e ć o m b r i g adom . O k o podne k r e ć e m s t i m o m i j e d n o m če t om za D r agu . T r e ć a b r i g ada na s t upa sa p l e h m u -z i k om . I g r a je b i l a i n t e r e san tna i nape ta a r e zu l t a t 1:0 za n j i h . P r i š t a b l j e d i v i z i j e n a v i j a l o j e za nas.

22. april

R a č u n a l i smo na v e l i k o vese l j e u P l a š k o m j e r j e nede l ja , a l i nas p o k r e t za Oš t a r i j e ometa . U s p u t k i š a . . . N a r o d ovd j e još go vo r i »vaši«, »vaša vo j ska« . P les , i m a dos ta om lad ine , a i l i j epe . . .

23. april

Oš ta r i j e . N a v e č e r p r i r e d b a u O g u l i n u . Ja se po p r v i pu t v o z i m p a r t z a n s k i m vozom, a m n o g i po p r v i p u t v o z o m uopće. F r o n t o v s k a e k i p a da je p r i r e dbu . G o v o r i k o m e s a r d i v i z i j e i j e -

1 7 Savo Mati jašević, komesar Druge brigade. 18 Dragan Rula, šef p ropagandnog odsjeka divizije. 19 Levi, član propagandnog odsjeka divizije.

310

d a n ma jo r , S l o venac . Na j l j e p š e j e k a d S l o venac kaže : »Nek s rce g o vo r i što ne m o g u r i j eč i« . P r i r e d b a j e b i l a od l i čna .

O g u l i n j e l i j e p s t a r i n s k i g r a d i dob ro očuvan . P l e s a l i smo do 4 sa ta po p o n o ć i . . .

24. april

V r a t i l i smo se u 6 u j u t r o i s p a va l i do 11 sat i . O k o podne p o k r e t ces tom k r o z O g u l i n za T r a š m a r i j e i P o n i k v e . N e p r i j a t e l j i z b i o u B o s i l j e v o i sp raš io k a r l o v a č k u b r i g a d u u S l o v e n ju . . .

25. april

N e p r i j a t e l j s e m o r a napast i . M i p r a vo p r e m a B o s i l j e v u . »Je-ge rovc i« su to, b anda oko r j e l a , b r ane se upo rno . No tačno je to k a d v o j s k a duže lež i , n e m a u sp j eha kao k a d s ta lno ra tu je , m a -k a r i umo r na . To po ka zu j e neene rg i čnos t danas u d e j s t v u P r -v og i T r e ć e g ba ta l j ona . I pak k a sn i j e T r e ć i i s p r a š i b a n d u k o j a j e h t j e l a da o p k o l i P r v i i Č e t v r t i . T r e ć u b r i g a d u su o p k o l i l i u S peha r ima , pa se p r o b i j a l a na U m o l . J a s am išao s D r u g i m ba -t a l j o n o m da im pomognemo . H v a l e se sa D r l j a čom 2 0 da se s j a j no d ržao . I a ko su d r u g o v i u T r e ćo j , a i m i , ponosn i na u sp j e šan p robo j , t o im se n i j e sm je l o dogod i t i .

26. april

R a n o sa k o m a n d a n t o m i d e m u u D r u g i i Č e t v r t i b a t a l j o n i spod U m o l a p r e m a Bo s i l j e vu , n a po loža je . P o s l i j e podne nep -r i j a t e l j n apada T r e ć u i nas. N a š i se dob ro drže. Č e t v r t i ba ta -l j o n ih j e dos ta p om l a t i o i un i š t i o j e d an tenk . B r a n i l i su se p l a m e n o b a c a č i m a . . .

27. april

Os t a j emo i da l j e na po l o ža j ima . N e p r i j a t e l j n i j e o s t va r i o svo j p l a n da nas odbac i . S t i ž e P r v a b r i gada . P r i č a j u n a m o b o r b a m a oko Os t r o š ca i u n j emu . D o š l i su do nas i C rnogo r c i , n e k a pa t r o l a iz T r e će d i v i z i j e . . .

28. april

S v e j e m i r n o . T e k samo p o n e k a g r ana t a u z n e m i r u j e T r e ć u n a U m o l u . M a l o s u n apada l i n a P r v u b r i gadu . K n e ž e v i ć i M i l u -t i n b i l i s u k o d nas. U m a l o da i z nenade S a v u i S t e v u na mo to ru . S t i g l i su do nas i p r o l e t e r i i z P e t e c r nogo r s ke b r i gade .

20 Nikola Drl jača , komandan t 1. ba ta l jona 3. br igade.

311

S t r a š n a se g u ž v a o d i g r a v a u N j e m a č k o j . G o v o r i se da je H i m l e r p onud i o p r e d a j u E n g l e z i m a i A m e r i k a n c i m a , a l i ne i R u s ima . Sa t a l i j a n s kog bo j i š t a snage se pov l a če u I s t ru p r o t i v nas. S a m o da n a m nanesu što v i še g u b i t a k a . . .

29. april

N e p r i j a t e l j j e pod p r i t i s k o m na š i h snaga napus t i o B o s i -l j e v o i p o v u k a o se za N o v i g r a d p r e d K a r l o v c e m . . . I demo za n j i m do V o d e n e D r age gd j e smo z a n o ć i l i . . . G o v o r i s e nešto 0 s m r t i H i t l e r a i k ap i t u l a c i j i . S v e mi g o vo r i da to n i j e da leko .

N e k e d i s ku s i j e da b i smo m i m o g l i u Oznu.21

30. april

M i s l i l i smo napada t i b a n d u p r e d nama, a l i s e p r a va c m i j e -nja. K r e ć e m o p r a v c em : B o s i l j e v o — B o s a n c i — V i n i c a . P r e d V i n i c o m p r v i saobraća jac , b u n k e r i n a K u p i , ž ica. S l o v e n c i s e og rad i l i . To j e dugo v r e m e n a s l obodna t e r i t o r i j a . . . U r e d n o p r o l a z i m o k r o z V i n i c u , t e se la S i n j i V r h , S t a r i T rg , P r e g r a d , 1 r a spo r eđu j emo se u V i m o l i K r a l j e . . . U S t a r o m T r g u do-č e ku j e nas om lad i na . N a š i i z b a c u j u pa ro l e i sa o m l a d i n o m s l i v a -ju se u j ed i n s t veno odu šev l j e n j e . . .

1. maj

O v e god ine s l a v i m o P r v i ma j kao d r ž a v n i p r a zn i k . Ope t pokre t , v r a ć a m o se za H r v a t s k u . Ipak m o g u r e ć i da s am b io u S l o v e n i j i i čak s am plesao. V r a ć a m o se do P r e g r a d a i s k r e -ćemo na K u p u oko ko j e j e d i v n a p r i r oda , k a n j o n o m s e p r ob i -ja s l apov ima , a k r a j n j e se lce i z k o j ega v i j u g a cesta se rpen-t i n a m a po ko j o j se k r e ć u k o l o n a vo j ske . M i m o i l a z i m o se sa n e k i m s l o v e n a č k i m j e d i n i c a m a . . .

P r e d m r a k poč i n j e k iša , a m i m a r š u j e m o do M o r a v i c a gd je se n e k a k o sm je š t amo na odmor . Č u j e m o da su H i t l e r i H i m l e r m r t v i , no v r a g će ga zna t i da l i j e to i s t ina .

2. maj

N a p r i j e d za I s t ru — pa r o l a j e k o j u su i s p i s i v a l i on i k o j i su i š l i i s p r ed i k o j u i m i i s p i s u j emo po z i d o v ima . V i d i š j e k u d god s e ok reneš . S t a l no i d emo u z K u p u . U z n j u ć emo i ć i d o i z -vora . A ona ž u r i ka i s toku , ka B an i j i , n e k a jo j kaže : »Evo t i s i -n o va n a m o m i z vo ru« .

21 Bilo je govora da bi jedna br igada t rebalo da uđe u diviziju K N O J - a koja se formira la .

312

U B r o d u n a K u p i S t a b S e d m o g s l o v e n a č k o g k o r p u s a . M n o -go vo j s ke , s t a l no u p o k r e t u . U O s i l n i c i , gd j e je s m j e š t e n S t ab naše d i v i z i j e , i z n e n a đ u j u nas z a m o m e n a t p u c n j i . A l i o d m a h s a z n a j emo d a j e pao B e r l i n . D o l i n o m b u č n e K u p e r a z l e ž e s e j e k a o d p u c n j a v e . V a n m j e s t a p r i k u p i l i smo u m r a k u b r i g adu , p o s t r o j i l i j e na cest i , č e s t i t a l i b o r c i m a r a d o s n u v i j e s t i po j e d i n -s t v eno j k o m a n d i i s p a l i l i n e k o l i k o p l o t u n a i z s v e g a o r u ž j a . A o d m a h z a t i m i z s u s j e dnog se la r a z l e g l e s u s e d v i j e s a l v e a r t i l j e -r i j s k o g d i v i z i o n a . K a k a v p r i z o r s v i j e t l e ć i h m e t a k a k o j i s e u r o -j e v i m a u m r k l o j p r o k i s l o j n o ć i u k r š t a j u i r a z i l a z e u s v i m p r a v c i m a .

D o z n a j e m o d a j e o s l o bođen B o s a n s k i N o v i , D o b r l j i n , N o v -s k a . . .

S a v a M a t i j a š e v i ć danas ode za G e n e r a l š t a b . . .

3. maj

M i još i d e m o n a p r i j e d k r o z Čabo r , P a r ag , P r e z i d , P o d g o r u i r a s p o r e đ u j e m o se u N a d l e s k , P o d c e r k e v , Dane . S m j e š t a j je od l i č an . O v u d a su v r š l j a l i b j e l o g a r d e j c i , a p r o š l i su i č e tn i c i . M a r š j e n apo r an , go tovo s u v o r o v s k i , s amo što m i i d e m o ces tom. B o r c i b o l j e i z d r ž a v a j u nego k on j i , k o j i z ao s t a j u i p a d a j u od umo r a , i i n t e n d a n t u r a nas s m u k o m p r a t i i s n abd i j e v a . P r e s t i ž u nas s amo k a m i o n i s m a t e r i j a l o m . . .

4. maj

B a š s m o se b i l i l i j e po sm je s t i l i , a n e p r i j a t e l j a n i j e b i l o b l i -zu. No , o ko p odne pok r e t , d a l j e p r e m a z a p a d u . . . P r e l a z i m o p r e k o b i v š e g r a n i c e J u g o s l a v i j e i I t a l i j e . R a č u n a o s a m da b i s m o p r i j e m o g l i p r e k o g r a n i c e z a A u s t r i j u nego z a I t a l i j u . U t v r đ e -n j a n a g r a n i c i g o vo r e k o l i k o s u s e t e m e l j i t o t i g a d o v i s p r e m a l i z a n a p a d n a nas.

D o l a z i m o u n o voo s l o bođena sela. N a r o d nas o d u š e v l j e n o p o z d r a v l j a . T r e b a l i smo se s m j e s t i t i u K l e n a k i T r n j e , a o d l a -z i m o z a P e t e l i n j e . U S v e t o m P e t r u t e n kov i , k a m i o n i , č udo od mo t o r i z a c i j e . J o š t r a j e zap l e t o ko g r a n i c e s a I t a l i j om . O p e t n a m u b a c u j u k l i p o v e . . .

5. maj

P r i j e g o d i n u d a n a u D r v a r u , a sad u s l o v e n a č k o j I s t r i — p r e d k o n a č n i m o s l o b o đ e n j e m d o m o v i n e . O č e k u j e m o po k r e t . V r -š i m o p r i p r e m u z a p r i j e m A l b a n a c a (S ip ta ra ) u b r i g a d u k o j i do -l a ze z a p o p u n u j ed i n i c a . O k u p i o s a m T a l i j a n e i z b r i g a d e d a i m

313

o b j a s n i m s i t u a c i j u o ko I s t r e i T r s t a i p o t r e b u da se o n i i d a l j e b o r e u našo j a r m i j i . O n i su p o č e l i da h a r a n g i r a j u i r ogu še se p a s a m t o m o r a o d a u č i n i m .

N e g d j e p o d a l e k o č u j e se bo rba . N e p r i j a t e l j s k a g r u p a — d v i -j e d i v i z i j e o p k o l j e n e s u i p o k u š a v a j u s e p r o b i t i p r e m a L j u b -l j a n i .

M a r š u j e m o p r e m a m j e s t u g d j e s e v o d i bo rba . U s p u t k a m i o -n i , ko l a , s i l n a vo j s ka , opš ta gu ž va . P r v a i T r e ć a b r i g a d a i d u na po l o ža j , a m i od K l e n k a s k r e ć e m o u K o r i t n i c u , u r e z e r v u . S t i ž u n a m A l b a n c i , a l i t e k s u t r a ć e m o i h r a s po r eđ i v a t i .

M e h a n i z o v a n i t o po v i s t i ž u i g r m e kao k a k v a čudov i š t a . D o -sadno je, a i g a d n o je b i t i u r e z e r v i .

6. maj

Đ u r đ e v d a n sv iće , p o s l j e d n j i o v oga ra ta , a m i k r e ć e m o na po l o ž a j e p r e m a I l i r s k o j B i s t r i c i . P r v u b r i g a d u s u n a p a d a l i n o -ću, a l i s u i h o v i s a č e ka l i i b o m b a m a n a p r a v i l i p o k o l j . I z a s va -k o g g rma , b rda , g r m e na š i t opov i , c e s t ama z u j e i u r l a j u n a š i k a m i o n i , b l i n d e i t e n k o v i . Š v abe , i a k o i h i m a o k o 8.000, u s p a -n i č i l e se, p r e d a j u se, t r a že p r egovo r e . P r v i p u t v i d i m p a r l a m e n -t a r c e k o d P r v e b r i g ade .

Š v a b e s u n a m u n i š t i l i j e d a n tenk , a j e d n u b l i n d u p r o s v i -r a l a j e t o p o v s k a g r a n a t a i u b i l a s amo šo fe ra .

P r v i i D r u g i b a t a l j o n u š l i s u u b o r b u i z m e đ u P r v e i T r e -ć e b r i g ade . P r v i j u r i š a n a j e d n u i s t u r e n u č u k u k o j u p r e t h o d n o p r e c i z n o t u č e a r t i l j e r i j a . B o m b e praš te , i t e k što j e osvo je , Š v a b e i h p o t i s k u j u . N e k o l i k o p u t a u z a s t opno č u k u o s v a j a m o m i p a Š vabe . N i k a d n e ć u z a b o r a v i t i odvažnog , v ed r og , n a s m e j a n o g i v e s e l o g Antu 2 2 , k o m a n d i r a 3 . čete 1 . b a t a l j o na . B i o je D a l m a -t i n a c i » laf«, s t a l no j e p j e vao . P o g i n u o je p r e d m r a k u j u r i š u .

N a v e č e r s e Š v a b e og las i še u r a g a n s k o m a r t i l j e r i j s k o m v a -t r om , a l i n i s u p r o š l i . . . O s n o v a n a j e v l a d a F e d e r a l n e S l o v e n i j e u A j d o v š č i n i . . .

7. maj

U n o ć i j e neš to p o t i s n u t P r v i i D r u g i b a t a l i o n . C i j e l e n o ć i t u k u a r t i l j e r i j o m , a l i p r e b a c u j u naše po l o ža j e . D r u g i b a t a l j o n su o d v o j i l i i n a b a c i l i p r e m a T r e ć o j b r i g ad i . U z o r u sa T r e ć i m b a t a l j o n o m s t i ž emo n a b r d o M i l a n k a d a z a t v o r i m o međup r o s t o r , a l i s e n a k o s i s u d a r i s m o s a j a k o m g r u p o m N i j e m a c a . O d b a c i š e nas. B r z o i n t e r v e n i š e s a n a m a če ta t e n k o v a p a v r a t i s m o po l o -ža je . Stevo 2 3 s a Č e t v r t i m b a t a l j o n o m b l o k i r a one što su se p r o -

2 2 An te Š t a m b u r g . 2 3 Begović, nače ln ik Š taba br igade .

314

b i l i . P o m o g a o mu j e i Janko, 2 4 s a A l b a n c i m a k o j i n i s u r a s po -r eđen i .

N a š e p o l o ž a j e o d Š v a b a d i j e l i s amo j e d a n j a r a k o d oko s to me t a r a . J e d a n Š v a b o g ađa s n a j p e r k o m i p o g a đ a s amo a k o s i g l a v u d i gao i z a k a m e n a . S v i j e t l i c a Dušan. 2 5 t e l e fon i s t a , v u č e l i n i j u k m e n i na po l o ž a j — p u ž u ć i . Na p a r m e t a r a m a l o s e zg r č i , o t v o r i t e l e f o n i poče da ga m o n t i r a . K a d a s e p o k r e n u o da g a p r i v u č e d o k a m e n a i z a k o j e g s a m osmat rao , v i d i m d a m u k r v teče s a boka . R a n i o g a sna j pe r i s t . T e k k a d a j e u spo s t a v i o vezu , p r i s t a d e da ga b o l n i č a r i odnesu .

V o d e s e p r e g o v o r i . O b u s t a v a v a t r e . Z o v u nas n a p r e go -vo re . P r i h v a t a m o . N a j p r i j e d o l a z i j e d a n t u m a č i t r a ž i p r egovo r e . T r a ž i m o d a dođe k o m a n d a n t p u k a . P o s l i j e i z v j e s n o g v r e m e n a p o j a v i se p o t p u k o v n i k sa b i j e l o m z a s t a v o m s t u m a č e m i još j e d n i m . Ide B r a n k o , naš p r e v o d i l a c , j a i k u r i r C ane . C a p n u po -t p u k o v n i k p r e d m a j o r o m B r a n k o m . Z a čas s e s p o r a z u m i j e m o d a se obu s t a ve de j s t va , a p r e d a j a će u s l i j e d i t i k a d o n i d o b i j u n a -ređen je . T o j e s t v a r n o i n t e r e s an t no . P r i j e p o l a sa ta p u c ao s i a k o i g d j e i k o g ž i v a v i d i š , a s ada se n a š i b o r c i s l o bodno šeću p o n j i h o v o m po l o ž a j u .

P o t p i s a l i s u o p š t u k a p i t u l a c i j u s v i h o p k o l j e n i h snaga . O d -l u č i l i smo da j a p o v e d e m u b a z u o d m a h P r v i i T r e ć i b a t a l j o n . B r a n k o j e ostao d a s e p r e d n j i m i z v r š i z v a n i č n a p r eda j a . U m o -r n i i d e m o z a G a b r k . I z n enada i s p r e d nas p u c n j a v a . S a z n a j e m o o opš to j k a p i t u l a c i j i N j e m a č k e , o s l o b o đ e n j u L j u b l j a n e i b o r b a -m a z a Z ag r e b . D a b i s m o s p r i j e č i l i n e o r g a n i z o v a n o p u š k a r a n j e , p o s t r o j a v a m o b a t a l j o n e na ces t i i po k o m a n d i i z s v eg o r u ž j a i s p a l j u j e m o n e k o l i k o p l o t una .

I tako , p r i j e p a r m i n u t a m o g a o s i p og i nu t i , a s ad — ostao s i ž i v i r a t se z av r š i o . S v e j e i z n e n a d a doš lo . O d u š e v l j e n j u n e m a k r a j a . . .

R a k e t e k r o z m r a k o s v j e t l j a v a j u nebo, k a o d a n e že le noć , j e r j e f a š i z a m — m r a k — s l o m l j e n . R a t j e z a v r š en ! ! R a f a l i s v i -j e t l e ć i h m e t a k a l e te k a z v i j e z d a m a k a o d a s e hoće s a n j i m a , o d u š e v l j e n i p ob j e dom , l j u b i t i . . .

B r a n k o BRK O V IC

2 4 J a n k o š u š n j a r , a đ u t a n t Š t aba br igade . 25 U m r o u bolnici u Pos to jn i od tog r a n j a v a n j a .

315

i

B O R B E U S E L U C A K A L A M A

U m a r t u 1945. p o j a v i š e se o ko S i s k a us taše b o b a n o v c i da v r še o d m a z d u z bog n a š i h u č e s t a l i h n a p a d a n a k o m u n i k a c i j e . U p a d n u u o b l i ž n j a sela, p a l e k u ć e i p l j a č k a j u , u b i j a j u i o d vode u l o go r n e d u ž n i n a r od .

N a š a 2 . b r i g a d a je, da b i i h s p r i j e č i l a u n e d j e l i m a , s t i -g l a i r a z m j e s t i l a se u B i j e l n i k u i G r a d u s i a n j e n 2. b a t a l j o n u S t a r o m Se l u , n a j i s t u r e n i j i . B a t a l j o n j e d ob i o i z v j e š t a j da su i z r e j o n a K o m a r e v a i B l i n j s k o g K u t a k r e n u l e d v i j e u s t a š ke c r n e ko l one* u p r a v c u S t a r o g Se l a . J e d n a p r e m a t r n j a n s k o j k o -si, a d r u g a p r e k o č a k a l s k e kose. Š t a b b a t a l j o n a j e o d m a h u p u -t io d v i j e če te u sus re t n e p r i j a t e l j u . P r v u č e t u da i h d o č e k a i s -p r e d se l a T r n j a n a , a 2 . i s p r e d se l a Č a k a l a . S t a b b a t a l j o n a ostao je sa 3 . č e t o m u S t a r o m Se l u . T r n j a n s k a i č a k a l s k a k o s a spa -j a j u se i s p r e d S t a r o g Se la . Od d r ž a n j a 1 . i 2 . če te z a v i s i l o je da l i ć e n e p r i j a t e l j s t i ć i do S t a r o g Se l a .

K a o k o m a n d i r 2 . čete u 07,00 sa t i poveo s a m č e t u p r e m a s e l u Č a k a l a m a , s a z a d a t k o m da o d b r a n o m č a k a l s k e kose n e d o z v o l i m o n e p r i j a t e l j evo j k o l o n i u p a d u Č a k a l e i p r o d o r p r e -m a S t a r o m Se l u . P r v a če ta s a s l i č n i m z a d a t k o m b i l a j e i s p r e d se l a T r n j ana, na susedno j kos i . N a š a 3 . če ta n a l a z i l a se u r e -z e r v i i s a š t a b o m b a t a l j o n a b i l a j e r a s p o r e đ e n a na v i j e n c u K l a -i ć i — S t a r o S e l o — S e v e r o v a c .

U se lo Č a k a l e smo s t i g l i u i s to v r i j e m e k a d i če lo u s t a ške k o l o n e sa d r u g e s t rane . M i smo b i l i u se lu, a o n i su u l a z i l i u p r v e ku će . N i s m o u s p j e l i d a n a v r i j e m e z a u z m e m o po l o ža j e i s p r e d se l a i da ih s a č e k a m o u zas jed i . D o š l o je do b o r b e u s u s r e t u na s j e v e r n o m r u b u se la. S o b z i r o m da j e s amo če lo

* Naziv je dobi la po c rn im u n i f o r m a m a , ko je su nosile jedinice iz Pavel ićevog t j e l e snog zdruga.

316

us t a š ke k o l o n e u š l o u selo, u ž e s t o ko j b o r b i p r s a u p r s a b i l o j e i zbačeno . T a d a j e n a s t a l a o š t r a b o r b a z a se lo. U s t a š e s u po -k u š a v a l e da odbace naše snage. F r o n t se p o v i j a o n a p r i j e d i n a z a d v i š e pu ta . K a d smo u p r v o m s u d a r u v i d j e l i d a i m a m o po s l a s a »bobanovc ima« , s t a r i m z n a n c i m a od p r o š l e g od i n e i z b o r b i u M o s l a v i n i i P o d r a v i n i , u č e t i j e p o r a s l a ž e l j a da im opet p o m r s i m o r a čune . B i l a j e t o b o r b a d v i j e »crne« čete, j e r j e i m o j a če ta go t o vo s v a b i l a o d j e v e n a u u s t a š ke c r n e u n i -f o rme , z a p l i j e n j e n e k o d K l o š t a r a , gd j e s u b o b a n o v c i b i l i d o n ogu po tučen i . U s t a š k i i n a š i p r o t i v n a p a d i su se s m j e n j i v a l i . S v i u p o r n i p o k u š a j i u s t a ša d a s e p r o b i j u k a S t a r o m S e l u d ono s i l i s u im n o v e gub i t k e . M o j a če ta j e k o r i s t i l a k u ć e i s ve os ta le pogodnos t i z a o d b r a n u i p o v r e m e n i m p r o t i v n a p a d i m a l i k v i d i -r a l a t r e n u t n e u s p j e h e n ep r i j a t e l j a . B o r b a s e odu ž i l a . V e ć j e p r o š l o podne , a b o r b a ne j e n j a v a . V j e š t o smo k o r i s t i l i z a k l o n e i n i s m o i m a l i g u b i t a k a . N a s t o j e ć i da i z v r š i z ada t a k , da u sa-d e j s t v u sa k o l o n o m p r e k o T r n j a n a p r o d r e u S t a r o Se lo , n e p r i -j a t e l j j e t r p i o g u b i t k e u s v a k o m p o k u š a j u da nas po t i sne .

Ne š t o p o s l i j e 14 sa t i p r i m i j e t i o s a m da se sa s u s j e dne kose na ša 1 . če ta p o v l a č i i da n e p r i j a t e l j e v a k o l o n a p r e k o t r n j a n s k e kose n ap r e du j e . Da nas ne d o v e d u u n e z g o d a n po l o ža j , a ko i z -b i j u i z a m o j e čete, d on i o s a m o d l u k u d a č e t u p o l a k o p o d b o r -b o m i z v l a č i m u p r a v c u S t a r o g Se l a . S t a b b a t a l j o n a j e b r z o r e agovao na p o v l a č e n j e 1 . i 2 . čete. U p u t i o je 3 . č e t u da ih p r i h v a t i i d a z a u z m e po l o ž a j e i s p r e d r a s k r s n i c e p r e m a Č a k a -l a m a i T r n j a n i m a i p r o p u s t i b o r c e 1. i 2. čete p r e m a S t a r o m Se l u , d a z a u z m u n o v e po l o ža j e . N a r a s k r s n i c i s a m s reo k o m a n -d i r a 3 . čete M i l a n a L j u b i č i ć a , k o j i se i d o b r o s na l a z i o u o v o -m e k r a j u . O n m i r e če d a p o n a r e đ e n j u š t aba b a t a l j o n a m o j a če ta t r e b a da z apo s j e dne po l o ž a j e od c r k v e u S t a r o m S e l u do g r ob l j a , a da će 1 . če t a b i t i l i j e v o od mene . Č e t i s a m i z dao n a r e đ e n j e i o na j e po š l a na po l o ža j . U p o z n a o s a m M i l a n a s a s i t u a c i j o m i k o l o n o m k o j a n a d i r e p r e k o Č a k a l a . S t a r i s m o z n a n -ci . On m i , v i š e u š a l i nego o zb i l j n o , reče : »Id i t i , b u r a z e r u , gore, n a v i j e n a c . D o k j e i s p r e d tebe M i l a n a s a t r e ć o m »uda r -nom«, ne b r i n i ! «

K r e n u o sam, ne ž u r e ć i mnogo , u v i j e r e n u ono što m i j e M i l a n rekao , j e r t a k v i smo u v i j e k b i l i u d o s a d a š n j i m b o r b a m a . P r o l a z e ć i p o r e d p r v i h k u ć a u s e l u — žedan , g l a d a n i u m o r a n , j e r od j u t r o s n i š t a n i s a m jeo, o s j e t i h još v e ć u žeđ. I a ko t u če a r t i l j e r i j a i š t e k ć u m i t r a l j e z i , bez b r i g e n a v r a t i h u j e d n u k u ć u da s e n a p i j e m vode , a l i u k u ć i n a s r e d pe ć i v e l i k a š e r p a v a r e -n i k e . B i j e l i se u p o l u m r a k u sobe, a k a j m a k k a o p r s t debeo. P r o s t o s e n u d i . V a r e n i k a m i j e b i l a v e l i k a s l abos t j o š o d m a l i h nogu . O b j e r u č k e z g r a b i h p u n u š e r p u a i z u s t a m i s e ote: »Oj ,

317

d j e v o j k o , v r u ć a v a r e n i k o ! « K a d p r e d a h n u h , s p u s t i h z d j e l u d a n a đ e m k r u h a , a l i , tue tamo, tue amo, n e m a p a n e m a . N a t e g n u h z d j e l o m još n e k o l i k o pu ta , a l i m e z b u n i n e k a k v a g a l a m a i s p r e d kuće . P o g l e d a m k r o z p r o z o r u dvo r i š t e , a t a m o n e k o l i k o us ta ša u c r n i m u n i f o r m a m a ! S t a sad? P r i s j e d e m i v a r e n i k a ! B r z o s t r p a m k a p u u džep, z b o g p e t o k r a k e , i i z a đ e m m i r n o u d v o -r i š te . N i k o n e ob r a ć a p a ž n j u n a mene , a j a i z a kuće , p a i z a p l a s t a s i j e n a i k u k u r z o v i n e g r a b i m d u g i m k o r a c i m a p r e m a ce-st i . V j e r o v a t n o s u m i s l i l i d a s a m n j i h o v i d a i d e m d a p a l i m s i j eno , š ta l i , a l i j a i z m a k o h podob ro , a če t a me sa p o l o ž a j a p r e p o z n a d e p a osu p o u s t a š a m a i z m i t r a l j e z a . T a d z a g r e b a h i z sve snage. N i danas ne z n a m k a k o s t i g oh u s r e d čete i b a c i h s e u z a k l o n .

Š t a s e z b i l o ? K a d j e 3 . če t a p r i h v a t i l a b o r b u s a us ta šama , j e d n a g r a n a t a n a r a s k r s n i c i t e š ko r a n i k o m a n d i r a M i l a n a i k u r i r a . O s t a v š i bez h r a b r o g k o m a n d i r a , če t a s e z bun i , p o p u s t i i p r e p o l o v i , pa se t a k o j e d n i počeše p o v l a č i t i p r e m a 1 . čet i , a d r u g i p r e m a m o j o j . B a n d a u p a d e u p r v e k u ć e S t a r o g S e l a i z a m a l o me ne u h v a t i ž i v a . S p a s i l a me j e c r n a u n i f o r m a .

U b r z o se b a t a l j o n s red io , z a u s t a v i o j e n e p r i j a t e l j a i p r i s i l i o g a d a s e u z v e l i k e g u b i t k e p o v u č e p r e m a K o m a r e v u , o d a k l e je i došao.

Mirko J A N D R I Ć

318

K U L T R N O - Z A B A V N I R A D U B R I G A D I

S a s t a v n i d i o ž i v o t a b r i g a d e b i o j e i k u l t u r n o - z a b a v n i r ad . U b r i g a d i s e n j e g o v a l a p j e sma . S v a k a če ta b i l a j e h o r z a sebe, a b a t a l j o n i su čes to i m a l i i s v o j e h o r o v e k o j i z b o g g u b i t a k a , n i s u s t a l n o r a d i l i . N a j b o l j i h o r i m a o j e 4 . ba t a l j on . S v a k i b a t a l j o n n j e govao j e p j e s m e k r a j a i z k o j e g j e b i l o n a j v i š e bo ra ca . A k o se č u l a p j e s m a sa p r i p j e v o m »Oj d j e v o j k o . . .«, o n d a se z n a l o da je to 2 (dvo r sk i ) . U T r e ć e m su se v i š e p j e v a l e p j e s m e od P e t r i n j e i K o s t a j n i c e , u P r v o m g l i n s k e i k o r d u n a š k e . Č e t v r t i se i s t i c ao b o r b e n i m i r e v o l u c i o n a r n i m p j e s m a m a .

B a t a l j o n i s u i m a l i i s v o j e k u l t u r n o - u m j e t n i č k e e k i p e k o j e s u k o r i s t i l e s v a k i p r e d a h d a n a u č e n e k i skeč, d a u v j e ž b a j u p r o g r a m k o j i j e na j č e š će d a v a n z a j e d n o s a s e o s k o m o m l a d i n o m . U i z v j e š t a j u b r i g a d n o g r u k o v o d i o c a S K O J - a od 10. n o v e m b r a 1943. g od i n e k a ž e se: » R a d d i l e t a n t s k i h g r u p a j e r a z v i j e n . Do sada j e o d r ž a n o n e k o l i k o p r i r e d a b a g d j e s u t e g r u p e doš l e do i z raža ja . 1 U s v i m j e d i n i c a m a pos t o j e d i l e t a n t s k e g rupe« .

P r i r e d b e su k o r i š t e n e i z a p o l i t i č k o - p r o p a g a n d n i r ad . O b i -čno b i n e k o od p o l i t i č k i h r u k o v o d i l a c a g o v o r i o o p o l i t i č k o j s i -t uac i j i , z a t i m b i h o r n a s t up i o s a n e k o m r e v o l u c i o n a r n o m p j e s -m o m ( In t e rnac i ona l a , B i l e ć a n k a itd.). K u l t u r n o - u m j e t n i č k a g r u -p a (d i l e t an t ska , k a k o s m o j e z va l i ) d a l a b i n e k o l i k o s k e č e v a s m o t i v i m a i z b o r b e i ž i v o t a j e d i n i c a , odnosa i si., pa b i na k r a -j u n a s t u p i o h o r i l i b i s e o tp j evao , u v i j e k a k t ue l an , »V r aba c« .

U s v a k o m b a t a l j o n u r a d i l i s u t e č a j e v i z a o p i s m e n j a v a n j e k o j i s u i m a l i i z v a n r e d n e r e zu l t a t e . S v a k e s e dm i c e n e k o b i »p ro -g ledao«. K o l i k o j e boraca , o m l a d i n a c a i s t a r i j i h , k o j i s u p r o -š l i k r o z b r i g a d u p r v i p u t u z e l o o l o v k u u r u k e . K o l i k o s e n j i h , k a d s u s a v l a d a l i s lova , p r v i p u t j a v i l o s v o j i m a i l i p r i j a t e l j i m a .

1 I z v j e š t a j se odnosi na per iod od 15. ok tobra do 10. n o v e m b r a 1943.

319

i

Borci u predahu borbe

K o l i k o j e o n i h k o j i su, p o s l i j e z a v r š e t k a t e č a j a z a o p i s m e n j a -v a n j e p o s t a l i d e s e t a r i , v o d n i c i , k o m a n d i r i . Š t e t a š to t o n i k o i n i k a d n i j e , n i t i ć e u s t a n o v i t i .

P o s e b n a b r i g a p o s v e ć i v a n a j e š t a m p i . B r i g a d a j e i m a l a s v o j l i s t k o j i j e i z l a z i o p o v r e m e n o . N a j č e š ć e s v a k a d v a m j e -seca. B a t a l j o n i s u g o t o v o s v a k o g m j e s e c a i z d a v a l i s v o j e l i s t o v e . B r i g a d n i l i s t z v a o se » P l o t u n i « , a i z d a t o j e i n e k o l i k o b r o j e v a b r i g a d n o g o m l a d i n s k o g l i s t a » T i t o v o m l a d i n a c « . L i s t p r v o g b a -t a l j o n a z v a o s e » J u r i š « , d r u g o g » U d a r n i k « , t r e ć e g »Bo r a c« , a č e t v r t o g » O s v e t n i k « . N a j r e d o v n i j e j e i z l a z i o l i s t č e t v r t o g b a -t a l j o na . 2

S v a k i b r o j i m a o j e u v o d n i k k o j e g j e o b i č n o p i s a o k o m e -s a r b a t a l j o n a i l i n j e g o v p o m o ć n i k , a u n j e m u j e d a v a n o s v r t n a d o g a đ a j e o d p o s l j e d n j e g b r o j a i z a d a t k e k o j i p r e d s t o j e . Z a -t i m su s l i j e d i l i p r i l o z i o n e k i m a k c i j a m a i b o r b a m a , o p o i e -d i n i m b o r c i m a , p o d v i z i m a , r a z n e zgode , p o n e k a k a r i k a t u r a . N a -s l o v n a s t r a n a s v a k o g b r o j a p r i k a z i v a l a j e n e k i a k t u e l a n d o g a -

2 U i s tom i z v j e š t a j u o m l a d i n s k o g r u k o v o d i o c a k a ž e se : » . . . Od p o s -l j e d n j e g i z v j e š t a j a do d a n a s s v a k a četa , pa čak i n e k i vodovi , su izdal i po dva , t r i , a n e k e j ed in ice čak i če t i r i b r o j a z idn ih n o v i n a . . .«

320 i N

đa j i z b a t a l j o n a i l i i z s v i j e t a . B r i g a d a i s v a k i b a t a l j o n i m a l i s u č o v j e k a k o j i j e s a dos ta ma š t e i d u h a znao da c r t e ž o m p r e d -s t a v i n e k i događa j .

B r i g a d n i i b a t a l j o n s k i l i s t o v i p i s a n i s u m a š i n o m pa i z v l a -č e n i n a š a p i r o g r a f u .

S v a k a če ta p o v r e m e n o j e i z d a v a l a z i d n e i l i d ž epne nov i n e , p r e m a t o m e da l i j e u n e k o m m j e s t u du ž e b o r a v i l a . I one su često b i l e m a n j e i l i v i š e u sp j e šno i l u s t r o v a n e i o d r a ž a v a l e su bo rbu , ž i vo t , r a d i odnose u če t i . U n j i m a je s v a k i b o r a c saop -š t a v ao ono š to ga se n a j v i š e do ima l o , j e dno s t a vno , često s vo -j o m r u k o m , p ogo t o vo k a d a s u d ž epne n o v i n e i z d a v a n e u t o k u b o r b i i m a r š e v a . T a k o s u b o r c i s a op š t a v a l i d a s u n a u č i l i d a č i t a j u i p i š u i d a im sada ne m o ž e n i k o p o d v a l i t i k a d p i š u d j e v o j c i . I l i , k a k o j e m i t r a l j e z a c , i a k o r an j en , š t i t i o č e t u d a po s j e dne po l o ža j e , k a k o j e r a n j e n i de se t a r p j evao , k a d s e n a -r o d o k u p i o o ko r a n j e n i k a , d a b i p o k a z a o d a s v j e s t a n bo r a c p j e -v a j u ć i p o d n o s i r ane . S a op š t a v ano j e i t o da j e m a j k a s a v j e t o -v a l a n a j m l a đ e g b o r c a čete k a d g a j e p o s j e t i l a d a b u d e t a k a v d a se ne s t i d i s t a r i j i h i i s k u s n i j i h j e r ga j e o t h r a n i l a t a k o da i on i o na b u d u ponosn i . P i s a l i s u k a k o su i h p r i m i l i l j u d i u o s l obo -đ e n i m m j e s t i m a , o p o n o s u i p r i m j e r n o m p o n a š a n j u po j ed i na ca ,

0 h i g i j e n i , d i s c i p l i n i , o č u v a n j u i n j e g o v a n j u kon j a , o b r i z i za o ru ž j e , o k u v a r i m a , b o l n i č a r i m a , o b u ć a r i m a i k r o j a č i m a . S a -o p š t a v a l i su i o z g o d a m a k o j e su se dogod i l e n e k o m , a opo ro 1 n epo s r edno su i s m i j a v a n e s l abos t i p o j ed i na ca . Ne r i j e t k o su i z z i d n i h i l i d ž e p n i h n o v i n a c i j e l e čete, pa i š i re , s a z n a va l e o o n o m e što j e n e k o j a r k o ž e l i o d a p r i k r i je.

U s v i m o v i m i z d a n j i m a o k u š a l e s u s v o j a p j e s n i č k a n a d a h -n u ć a dese t i ne b o r a c a i r u k o v o d i l a c a . O n i s u s t i h o v i m a saop -š t a v a l i s v o j a v i đ en j a , o s j e ć an j a i že l j e . Z a m a n j e i l i v i š e u s p -j e l e p j e s m i c e m o ž e s e r e ć i d a s u i z r a ž a v a l e č e ž n j u z a p o b j e -d o m i s l o bodom, r a z v i j a n j e b r a t s t v a i j e d i n s t v a i l i su o p i s i v a l e t u g u z a i z g u b l j e n i m d r u g o m , s p a l j e n i m se lom, d i j e l i l e b o l s a n a r o d o m i p o z i v a l e na osve tu .

C j e l o k u p n i m k u l t u r n o - p r o s v j e t n i m r a d o m r u k o v o d i l i s u k u l t u r n o - p r o s v j e t n i o d b o r i o d čete do b r i gade . N j i h o v sas tav m i j e n j a o se k a k o se m i j e n j a o i s a s t av b r i g a d e — j e d n i su g i -nu l i , r a n j a v a n i , o d l a z i l i u p r e k o m a n d u , a n j i h o v a m j e s t a za -u z i m a l i su d r u g i i n a s t a v l j a l i ono što su p r e t h o d n i c i z apoče l i . K o m e s a r i s u na j č e š će s t a j a l i n a č e l u t i h o d b o r a i u s m j e r a v a l i n j i h o v rad . No , i p a r t i j s k a i s k o j e v s k a o r g a n i z a c i j a b r i n u l e su o k u l t u r n o - z a b a v n o m ž i v o t u j e d i n i c a . To je, n ap r o s t o rečeno , b i o s e k t o r r a d a P a r t i j e i S K O J - a . I na s v i m s a s t a n c i m a d r u -g o v i z a d u ž e n i z a o va j r a d p o d n o s i l i s u i z v j e š t a j š t a s u u č i n i l i , to se c i j e n i l o i p o s t a v l j a n i su n o v i zadac i .

19* 321

G o t o v o s t a l n a t a k m i č e n j a k o j a s u o r g a n i z o v a n a u j e d i n i -c a m a b r i g ade , b i l o d a i h j e p o k r e t a l a n e k a j e d i n i c a u b r i g ad i , b i l o d a j e m e đ u b r i g a d n o g i l i još š i r e g znača ja , o b u h v a t a l a s u r e d o v n o i ob l a s t k u l t u r n o - z a b a v n o g ž i v o t a i r ada . O n a su s t i m u -l i s a l a l j u d e i k o l e k t i v e da i s k a z u j u što š i r e i m a s o v n i j e s v o j a u n u t r a š n j a os jećan ja , g a j i l a d u h v e d r i n e i o p t i m i z m a , što j e c i -j e l o v r i j e m e k a r a k t e r i s a l o a t m o s f e r u u b r i g ad i . C j e l o k u p a n r a d b i o j e t a k o u s m j e r a v a n da j a č a j e d i n s t v o i b o r b eno s t p o j e d i -n a c a i k o l e k t i v a , da i s t i č e p r a v e l j u d s k e v r i j e d n o s t i : p o ž r t v o -van j e , odanost , poš ten je , ponos, h r a b r o s t i d r .

Š t e t a š to j e m a l i b r o j t oga s t v a r a l a š t v a s a čuvan , j e r j e t o na j n e p o s r e d n i je s v j e d o č e n j e o j e d i n i c a m a i d ogađa j ima , o a t -m o s f e r i i c j e l o k u p n o j a k t i v n o s t i p o j e d i n a c a i k o l e k t i v a . O n o je i z v o r no , oporo , p o n e k a d i g rubo , o n a k v o k a k a v je b i o i rat , k a k o su ga d o ž i v l j a v a l e s t o t i ne bo raca . To j e i s t i n a o n ama , o s v a k o m n a š e m t r e n u t k u u r a t n i m god i n ama . N i j e s v a k o n i znao n i um i o , a n i j e n i i m a o m o g u ć n o s t i d a p i š e d n e v n i k . A l i t i l i s t ov i , t e nov i ne , b i l i s u n a š i k o l e k t i v n i d n e v n i c i , d n e v n i c i četa, b a t a l j o n a i b r i g ade .

R e c i m o n a k r a j u , d a j e s ve ono što j e n a k u l t u r n o - p r o s -v j e t n o m p o l j u u č i n j e n o u b r i g a d i z a d v i j e g od i n e n j e n o g pos -t o j a n j a č i n i l o naš ž i v o t u t e š k i m u s l o v i m a v e s e l i j i m , s a d r ž a j -n i j i m , p u n i j i m i l j u d s k i j i m .

B r a n k o B R K O V l C

322

i

P O G I B I J A K O R D U N A S A P E R E K E S A R A

N a š a b r i g a d a j e k r e n u l a u n a p a d na n e p r i j a t e l j a u s e l u G n i i l o v c u . V e ć s e r a z d a n j i v a l o . S v i t a o j e n o v i r a t n i č k i d a n s k r a j e m m a r t a 1945. G l e d a l i smo o ko l o i č u d i l i s e k a k o to da c i j e l a b r i g a d a n a p a d a š a č i c u n e p r i j a t e l j e v i h v o j n i k a . A l i p r e -v a r i l i smo se. N a l e t j e l i smo n a v e o m a u t v r đ e n o upo r i š t e . U m -jes to p r eda j e , f l a k o v i s u p r o r e đ i v a l i naše r edove . N a š po l o -ža j po s t a j ao je sve tež i . G i n u l i su b o r c i i s t a r j e š i ne . U j e d n o m t r e n u t k u s m o se n a š l i go tovo u b e z i z l a z n o j s i t ua c i j i . N i s m o m o -g l i n i n ap r i j e d , n i na zad . K a o k o m a n d i r čete, t u n a po l o ža ju , p o s t a v l j a o s a m k o m a n d i r e v odova . S j e ć a m s e j e d n o g h r a b r o g . B i o j e t o I v a n S t u d e n o v i ć . P o s t a v i o s a m ga z a k o m a n d i r a 1 . v o d a i z a h v a l j u j u ć i baš n j e m u s pa s i l i smo os t a t ak čete. Do j u č e d o m o b r a n , d ob r o j e o c i j e n i o s i t u a c i j u i k r e n u o n a j k r a ć i m p u t e m na i z v r š e n j e t e š kog z ada t ka , a l i smo o s t a v i l i pe tnaes t m r t v i h d r u g o v a i z čete. O s t a l i s u z a u v i j e k t u p o k r a j G n j i l o v c a . N i s m o i m a l i v r e m e n a n i d a p r e d a h n e m o , n i d a s e p o s l j e d n j i pu t p o z d r a v i m o . Z u r i l i smo n a n o v i po l o ža j . H i t a l i smo k a B o s a n -sko j K r u p i n e b i s m o l i z a t v o r i l i p u t n e p r i j a t e l j u p r e m a B i h a ć u . R u š i l i smo, č i n i m i se, sve i s p r e d nas. N e p r i j a t e l j a smo s t a l no p o t i s k i v a l i .

M o j a če ta j e b i l a n a g l a v n o m p r a v c u uda r a . P o r e d m e n e s e n a l a z i o k o m a n d a n t b a t a l j o n a P e r o K e s e r . O d n e k u d i z o b l i ž -n j e š u m i c e v a t r a i z n e p r i j a t e l j e v o g m i t r a l j e s k o g g n i j e z d a n i j e n a m d a l a o k a o t vo r i t i . U r a g a n s k a v a t r a je, i ovd je , o dno s i l a ž i v o t e b o r a c a i s t a r j e š i na . N i naša o r u ž j a n i s u m i r o v a l a . K o s i -l a s u n e p r i j a t e l j e v e r edove .

T r e b a l o j e p o s v a k u c i j e n u onesposob i t i n e p r i j a t e l j e v m i -t r a l j e z . K o m a n d a n t j e p o k u š a v a o d a što p r i j e n ađe n a j b o l j e r j e šen je .

20* 323

U j e d n o m t r e n u t k u se o s v r n u h i u g l e d a h ga k a k o p o k u -š ava d a u t v r d i t a čno m j e s t o n e p r i j a t e l j e v o g o r u ž j a . » S k l o n i s e oda t l e i z a u z m i n e k i b o l j i z a k l on« , p o k u š a h da ga o p o m e n e m , a l i m e o n n e pos luša . V r e b a o j e p r o t i v n i k a . N a g l o d o g r a b i d v o -g l e d i s amo m a l o pod i ž e g l a v u da b o l j e v i d i . T o j e b i l o f a t a l no . N e p r i j a t e l j s k i s n a j p e r i s t n i j e g u b i o v r i j e m e . Z a t r e n u t a k po -d i g n u t a k o m a n d a n t o v a g l a v a b i l a j e m e t a k o j u j e f a š i s t a dugo čekao . N a s r e d k o m a n d a n t o v o g č e l a m e t a k j e o s t a v i o s vo j s m r t -n i t r ag . P o t r č a o s a m k a n j e m u . P o k u š a o s a m d a d o z o v e m b o l -n i č a r k u , i a k o j e s ve v e ć b i l o kasno .

U s k o r o je u p o m o ć p r i t e k l a na ša a v i j a c i j a i n e p r i j a t e l j j e b io r a z b i j e n . Z a u v i j e k j e u ć u t k a n m i t r a l j e z u o b l i ž n o j š u -m i c i .

T u j e o d m o j e čete os ta lo s amo 27 ž i v i h bo raca . P o r e d P e r e K e s e r a p o g i n u l i s u i k o m a n d a n t 2. b a t a l j o n a Zivko A r a m -baš ić , D u š a n Č o r k o v i ć i z Z i r o v c a , B r a n k o L o v r i ć i z K o t a r a n a i v i š e od 45 b o r a c a i s t a r j e š i na . R a n j e n i h je b i l o m n o g o v i še . M e đ u n j i m a i O s t o j a B ego v i ć . I m e n a o s t a l i h s e ne s j e ćam.

M i smo z a r o b i l i o k o 230 d o m o b r a n a .

O d a t l e s m o k r e n u l i k a L i c i i G o r s k o m k o t a r u d a b i s m o u S l o v e n i j i , k r a j I l i r s k e B i s t r i c e , d o č e k a l i t o l i k o o č e k i v a n i k r a j ra ta . A k a d a su o d j e k n u l i p o s l e d n j i r a f a l i , k a d a j e r ados t o za -r i l a l i c a r a t n i k a , m e đ u n a m a n i j e b i l o h r a b r o g k o m a n d a n t a 3 . b a t a l j o n a 2 . b r i g a d e 7 . u d a r n e b a n i j s k e d i v i z i j e . N i j e b i l o P e r e K e s e r a .

Đoko M A L J K O V I C

324

I ZIVKO JE PAO

D v a d e s e t o s m o g m a r t a 1945. g od i n e n a p o l o ž a j i m a i z m e đ u se la B r e k o v i c e i P r o š i ć a p r e s t a l o j e da k u c a j e dno m l ado , v e -l i k o i h r a b r o s r ce — s rce Z i v k a A r a m b a š i ć a , k o m a n d a n t a 2 . b a t a l j o n a 2 . b r i g ade . I m a o j e t ek 25 g o d i n a k a d a j e p o g i n u o u b o r b i sa N i j e m c i m a i z 104. l o v a č k e d i v i z i j e k o j a j e h i t a l a u p omoć o s t a c i m a g a r n i z o n a u B i h a ć u k o j i s u s e o č a j n i č k i b o -r i l i .

S t o t i n e m l a d i ć a B a n i j e i d r u g i h k r a j e v a p r o š l i s u k r o z p r a -v u š k o l u k o j a i h j e o sposob i l a d a u sp j e šno v ode v e će i l i m a n j e j ed i n i c e . B r i g a d a j e s a m a seb i s t v a r a l a k a d r o v e o d o n i h b o r a c a k o j i s u s e i s t i c a l i h r ab r o š ću , sm je l o š ću , s n a l a ž l j i v o š ću , i n i c i j a -t i v om , d r u g a r s t v o m i l j u b a v l j u z a č o v j e k a .

M e đ u n j i m a u s j e ć a n j u m i j e po sebno os tao Z i v k o A r a m -baš ić , k o j i j e p r i j e nego što j e p o g i n u o p ro šao go tovo sve r a t n e s taze b r i g a d e i u č e s t v o vao u s v i m n j e n i m b o r b a m a . Od m l a -dog, b i s t r o g i o t r e s i t og s e l j a k a pos tao je sposoban i e n e r g i č a n p a r t i z a n s k i i v o j n i s t a r j e š i na .

P o p r i r o d i s l o b o d o l j u b i v i p r a v d o l j u b i v , n i j e m o g a o p r i -h v a t i t i o k u p a c i j u n i t i r e ž i m k o j i j e o k u p a t o r p r e k o u s t a ša u s -pos tav i o . N i j e s e o d z i v a o n a o b a v e z n i k u l a k k o j e g s u us taše ra sp i sa l e . O g l u š i o se o n e k o l i k o p o z i v a da se j a v i k o t a r s k i m v l a s t i m a r a d i u p u ć i v a n j a u d o m o b r a n s k u v o j s k u . S v e p o z i v e k o j e j e t a n o v a k v i s l i n š k a v l a s t s l a l a o db i j a o je, j e r o d z i v n a b i l o k o j i o d n j i h s m a t r a o j e d i r e k t n i m p o m a g a n j e m o k u p a t o r a i n j e g o v i h s l ugu . Z b o g toga se v e ć u l j e t o 1941. počeo s k l a n j a t i u o b l i ž n j e š u m e i t r a ž i t i v e z u sa i s t o m i š l j e n i c i m a u s v o m i s u s j e d n i m se l ima .

U o k t o b r u 1941. god i ne o t i šao je u o d r e d da b i u d e c e m b r u u č e s t v o v ao u p r v o j v e ćo j a k c i j i n a p a d a na u s t a š k u i ž a n d a r -m e r i j s k u p o s a d u u s e l i m a G v o z d a n j s k o m i B e š l i n c u . I s t a k a v š i

325

se h r a b r o š ć u i u m j e š n o š ć u , u b r z o p o s t a j e de se t a r , a u 1942. g o d i n i i v o d n i k p a z a m j e n i k k o m a n d i r a če te . U č e s t v u j u ć i u s v i m b o r b a m a 2 . b a t a l j o n a P O B a n i j e , Z i v k o s a z r i j e v a k a o s t a r -j e š i n a , p o s t a j e k o m a n d i r čete , a k a s n i j e u b r i g a d i i o b a v j e š t a j n i o f i c i r b a t a l j o n a , z a m j e n i k k o m a n d a n t a i n a k r a j u k o m a n d a n t b a t a l j o n a .

T r e b a l o j e d a p r o đ e d u g o v r e m e n a , d a s e p r e b r o d e m n o g e b o r b e , m a r š e v i i d r u g e t e š koće , t r e b a l o s e s v a k o g č a s a n a t o m p u t u p o t v r đ i v a t i d a b i s e s t e k l o p o v j e r e n j e i p r e u z e l a o d g o v o r -

Živko Arambašić, poručnik, poginuo kao komandant 2. bataljona 28. mar-

ta 1945. kod sela Brekovice.

nos t . A Zivko j e u v i j e k sa o d u š e v l j e n j e m p r i m a o z a d a t k e i

č i n i o s v e d a o p r a v d a p o v j e r e n j e p r e t p o s t a v l j e n i h . K a o k o m u n i s -

t a s h v a t i o j e d a m o r a u v i j e k b i t i p r i m j e r d r u g i m a u s v a k o m

p o g l e d u i d a m o r a o d sebe d a v a t i s v e d a b i s e i z v r š i l i z a d a c i .

I m a o je r a z n e d u ž n o s t i u 1 , 2 . i 3 . b a t a l j o n u da b i k r a j e m

1944. g o d i n e po s t a o k o m a n d a n t 2 . b a t a l j o n a . T u s e n a j l j e p š e

o s j e ć a o j e r j e u t o m b a t a l j o n u t a k o r e k u ć p o n i k a o k a o s t a r j e -

š i na . T u s u g a n a j b o l j e p o z n a v a l i k a o h r a b r o g i o d v a ž n o g , l u -

k a v o g i i n i c i j a t i v n o g b o r c a i s t a r j e š i n u , v e s e l j a k a i d r u g a r a

k o j i j e u v i j e k i m a o r a z u m i j e v a n j a z a s v a k o g a . S l o b o d n o v r i j e -

m e p r o v o d i o j e p o č e t a m a , p o d u č a v a j u ć i m l a d e v j e š t i n i r a t o -

326

van j a , a n a l i z i r a j u ć i i s k u s t v a i z s v a k e a k c i j e i s v a k e borbe , p o d -s j e ć a j u ć i i h g d j e s e i k a d a t r e b a l a i s p o l j i t i v e ć a i n i c i j a t i v a i l i od l u čnos t . A s a m j e u v i j e k l i č n i m p r i m j e r o m t o po ka z i v ao , j e r z a n j e g a j e b i l o s a s v i m ob i č no da se i k a o k o m a n d a n t b a t a -l j o n a u v i j e k n ađe u če t i k o j a i m a n a j v a ž n i j i z a da t a k .

S v i s m o g a u p a m t i l i p o t i m n j e g o v i m v r l i n a m a . Os t ao n a m je u s j e ć a n j u i po tome, što j e u v i j e k b i o do t j e r an , r e k l o b i s e k i coš . N a n j e m u j e u n i f o r m a b i l a k o »sa l i vena« , b e s p r i j e -k o r n o u r edna , z a t egnu t opasač sa n e k o l i k o b o m b i i »wa l t e r om« , o f i c i r s k a t o r b a i u v i j e k i z g l a n c a n e č i zme . S j e ć a m se n j e g o v o g o t res i tog , p o m a l o š i r o k a k o r a k a , k a o u kosca , na č e l u čete i l i b a t a l j ona , n a k r i v l j e n e t i t o v k e i s p r o d k o j e s e i s t i c ao gus t p r a -m e n kose, i l i z a g r l j e n o g s a n a j b o l j i m p j e v a č i m a b a t a l j o n a k a -k o n a m a r š u s v o j i m g r o m k i m g l a s o m r a z g a l j u j u s r c e om l ad i n e , po sebno d j e v o j a k a p o b a n i j s k i m s e l i m a i d r u g d j e k u d j e b r i -g a d a p r o l a z i l a . A k a d b i s e z a v r i j e m e o d m o r a u h v a t i l o ko lo , Z i v k o j e u v i j e k b i o n a č e l u i t e š ko j e k o j a c u r a o d o l j e l a d a s e ne u h v a t i do n j e g a i p o k a ž e š ta zna, j e r j e on m a j s t o r s k i z nao d a v o d i k o l o i l i d a i g r a p o l k u i l i »d rmeš« .

I t a d a je b i o u z o r s v o j i m b o r c i m a i s t a r j e š i n ama .

P o s l i j e v i š e d n e v n i h b o r b i n a p r i l a z i m a B i h a ć u p a o j e Z i v -ko, a l i N i j e m c i n i s u p r o b i l i p o l o ž a j e k o j e j e b a t a l j o n b r an i o . P o d Z i v k o v i m r u k o v o d s t v o m b a t a l j o n j e v j e š t o i u s p j e š no i z -v r š i o i o va j z a d a t a k k a o i m n o g e d ruge .

U s p o m e n a na Z i v k a A r a m b a š i ć a os ta l a j e da ž i v i u 2 . b a -t a l j o n u i c i j e l o j b r i g a d i i k o d s v i h k o j i su ga k r o z č e t v o r ogo -d i š n j u b o r b u upo zna l i . O n a j e o s t a l a u s v i j e s t i i s r c i m a n j e -g o v i h m j e š t a n a i s t a n o v n i k a d v o r s k o g k o t a r a k o j i s u 2 . b a t a l j o n s m a t r a l i s v o j i m .

S r đ a n A R A M B A Š I C

327

J

POSLJEDNJI JURIS

K r a j e m a p r i l a 1945. g od i n e 1 . če ta 1 . ba t a l j ona , sa o s t a l i m j e d i n i c a m a b r i g ade , već n e k o l i k o d a n a v o d i v r l o t e ške bo r be o ko B i h a ć a i K a r l o v c a . B o r c i s u i s c r p l j e n i . S a n e s t r p l j e n j e m o č e k u j u p r e k i d b o r b i d a b i s e m a l o o d m o r i l i . U t o s t i že n a r e -đ en j e d a s e če ta p o v u č e s a p o l o ž a j a k o d se l a B o s i l j e v a . M i s e p o v u k o s m o do p r v i h k u ć a u se lu , gde nas j e o č e k i v a l a veče ra . B o r c i j e d u b rzo , da b i što p r e l e g l i i o d m o r i l i se. D o k su b o r c i j e l i , d o b i s m o n o v o n a r e đ e n j e i z š t aba b a t a l j o n a da s e če ta s p r e -m i z a po k r e t . K o m a n d i r o k u p l j e n o j če t i s aop š t a va z a d a t a k :

» K r e ć e m o n a z apad ! M a r š ć e b i t i dos ta n apo r an« . T e ž e n i s m o m o g l i o č e k i v a t i .

U m e s t o o č e k i v a n o g odmo ra , n o v i ma r š , i t o na zapad . S u -p r o t n o n a š i m ž e l j ama , k o j e s u d o t ada b i l e o k r e n u t e k a Z a g -rebu , i l i B a n i j i i r o d n i m s e l ima . Ta novos t još v i š e op t e r e t i i o n a k o u m o r n e bo rce . P r i b o j a v a m s e d a l i ć e če ta s m o ć i t o l i k o snage da i z v r š i i ova j , n i m a l o l a k , z ada t a k . O č e k u j e m r e ago v a -n ie , t r a ž en j e o d m o r a i l i o b j a š n j e n j e z a o v a k v u o d l u k u . N a m a k o m e s a r i m a j e t o d ob r o pozna to . O v o g p u t a j e s ve i z o s t a l o i k o l o n a u t i š i n i k r e n u u p r a v c u zapada . Ne v ß l i m t a k v u t i š i n u — z n a m da i m a p i t a n j a i da su m i s l i b o r a c a obuze t e t im , n o -v i m , z a d a t k o m . T i š i n a m e m u č i . O s e ć a m s e k a o p r e d v e l i k u b i t k u , k a d a se sve u t i š a i b o r c i n a p r e g n u t o o č e k u j u da p r v a p u š k a opa l i . I d o k t a k o r a z m i š l j a m , z a ču se i z k o l o n e po zna t g las k o j i u v e k u s l i č n i m p r i l i k a m a z apo č i n j e p e s m u a če ta ga pod r ž i . O d m a h m i b i l akše . D i v i m s e o v i m j u n a c i m a k o j i i p o -s le t o l i k i h napo ra , b o r b i i n e s p a v a n j a i m a j u snage i za pe smu . Da , t o su sada sve p r e k a l j e n i bo r c i . N e m a v i š e u k o l o n i m a l o -du šn i k a , t o v r e m e j e d a l e k o z a n ama . P r i s e ć a m s e t o g v r e m e n a , i u m i s l i m a mi se j a v l j a s l i k a i z š u m e P r o l o m a , u k o j o j su se n e -k i m a l o d u š n i c i o s i p a l i č i m b i s m o n a p u š t a l i B a n i j u . A sada sv i ,

328

Prethodnica brigade na maršu ka Ilirskoj Bistrici, april 1945.

bez r e č i , s a p e s m o m h i t a j u n a p r e d , i d u d a š to p r e s t i g n u u I s t r u . R e č i i s p i s a n e k r a j p u t a : » P o ž u r i , d r u ž e , I s t r a t e č eka« , d a j u n a m n o v u s n a g u . M a r š u j e m o b e z o d m o r a . P o s l e d a n o n o ć -n i h m a r š e v a s t i ž e m o n a b i v š u j u g o s l o v e n s k o - i t a l i j a n s k u g r a -n i c u . S u s r e t s a g r a n i c o m p o b u đ u j e u s v a k o m e o d na s p o m i -sao na 1941. g o d i n u , k a d a su se n a š i o č e v i i b r a ć a , a p o n e k o i i z n a š e k o l o n e , be z b o r b e m o r a l i p o v u ć i s a s u z a m a u o č i m a i d o z v o l i t i n e p r i j a t e l j u da n a s p o r o b i . A s a d a r a d o s n i i s p e s -m o m p r e l a z i m o p r e k o t e i s t e g r a n i c e . Ž u r i m o d a p o m o g n e m o našo j b r a ć i d a s e o s l o b o d e t u đ e g r o p s t v a i p r i p o j e s v o j o j o t a d ž -b i n i . S t i ž e m o u p r v o n a s e l j e . N a r o d na s o d u š e v l j e n o d o č e k u j e . K o l o n o m o d j e k u j e p e s m a : » O I s t ro , I s t r o naša , n a š a ćeš u v e k b i t i . . . « O b o s t r a n o j r a d o s t i n e m a k r a j a . N e m a v r e m e n a z a v e -s e l j e i o d m o r . O d m a h u v e č e k r e ć e m o n a p o l o ž a j . N a s e v e r n i m v i s o v i m a o d I l i r s k e B i s t r i c e s m e n j u j e m o D a l m a t i n c e , k o j i o d -l a z e n a n o v i z a d a t a k . B a t a l j o n , n a d e s n o m k r i l u z a u z i m a p o l o -ža j . N a š a č e t a j e s a s v i m d e s n o p r e m a 1 . b r i g a d i . Z a d a t a k n a m j e d a s p r e č i m o p r o d o r j e d i n i c a n e m a č k o g 97. k o r p u s a , k o j e t i m p r a v c e m p o s v a k u c e n u ž e l e d a s e p r o b i j u u A u s t r i j u i p r e -d a j u A m e r i k a n c i m a i d a t a k o i z b e g n u k a z n u n a r o d a n a d k o j i m s u p o č i n i l i n e v i đ e n e z l o č i n e . N j i h o v a n a m e r a j e j a s n a n a š i m b o r c i m a k o j i s e s v o j s k i p r i p r e m a j u z a b o r b u . J e d a n b o r a c , u r e -đ u j u ć i z a k l o n , ž a l i s e k a k o s e o v d e n e m o ž e k o p a t i . K a m e r i e . D r u g i m u o d g o v a r a d a m i v i š e n e t r e b a d a i d e m o u z e m l j u , s a d a j e r e d n a one t a m o , p o k a z u j u ć i n a N e m c e . O b i l a z e ć i p o -

329

l o ž a j e čete, p o p r v i p u t p r i m e ć u j e m d a i m a d o v o l j n o m u n i c i j e z a s v a o r u ž j a . S v a k i bo r a c i m a i po 2 — 3 bombe , a i m a »gu r -m a n a « k o j i su se s n a b d e l i i sa 5 i v i še . D o k o b i l a z i m četu, i z v i -đa č i nas i z v e š t a v a j u d a N e m c i p o d i l a z e n a š e m po l o ž a j u . D a k l e , ž u r i im se, n e č e k a j u d a s v ane p a d a n a p a d n u , k a k o s u t o o b i -čno d o sada č i n i l i . B o r b a po č i n j e . Č u j e s e p u c n j a v a i z p u š a k a i m i t r a l j e z a , a z a t i m e k s p l o z i j e b o m b i i g r ana t a . T u t n j i c e l a B i s t r i č k a k o t l i n a . Č e t a i os ta le j e d i n i c e b o r e s e j u n a č k i . P r v i n a p a d N e m a c a j e odb i j en . S v i ć e . S a p o l o ž a j a če te b r o j i m o l eše -v e N e m a c a k o j i s u noćas o s t a l i p r e d n a š i m p o l o ž a j i m a . I m a i h puno . H r a b r o s t i b o m b e su o d i g r a l i svo je . B o r c i ž a l e što u r a -n i j i m b o r b a m a n i s u i m a l i v i š e m u n i c i j e i b o m b i . P o n e k i zaos -tao r a n j e n i N e m a c p o k u š a v a d a s e povuče , a l i mu t o n e p o l a z i z a r u k o m . D o b r o g a đ a j u n a š i bo r c i . Č e t a j e z a d o v o l j n a i s h o d o m no ća šn j e bo rbe . O d b i l i smo j u r i š N e m a c a . U to j b o r b i i m a l i s m o s amo n e k o l i k o l a k š e r a n j e n i h . N e m c i , i p o r e d v e l i k i h g u -b i t a ka , ne o d u s t a j u od s vo j e n a m e r e . U s v a n u ć e se p o n o v o p r i -p r e m a j u z a napad . T u k u naše po l o ž a j e a r t i l j e r i j s k o m v a t r o m , n a r o č i t o k o t u k o j u su po se l i d e l o v i naše i 3 . čete. N a s t o j e o v l a -d a t i o v o m k o t o m . O n a d o m i n i r a u našo j o db r an i . N a š a a r t i l j e -r i j a u z v r a ć a i s t o m m e r o m i s t i če s e u t i s a k da z e m l j a »gor i« . I a k o j e v e d a r m a j s k i dan, o vde j e t m u r n o od d i m a i p r a š i ne . O b l a c i k a o d a i z z e m l j e i z v i r u . N e m c i p o n o v o j u r i š a j u . V i d i m o n j i h o v e gus te r e d o v e k o j i p r i l a z e n a š i m p o l o ž a j i m a . N a š a a r -t i l j e r i j a i m n a n o s i o g r o m n e gub i t k e . N a t o s e o n i n e o sv r ću . K r e ć u u n o v i j u r i š . B o r b a j e teška . Na sve s t r a ne »praš te b o m -be«. N e m c i u s p e v a j u d e l i m i č n o o v l a d a t i i s t u r e n o m k o t o m . T r e -ća če ta i d e l o v i 1 . čete, t u č e n i j a k o m a r t i l j e r i j s k o m v a t r o m , p o v u k l i s u s e n a z a d n j e n a g i b e kote , što s u N e m c i i s k o r i s t i l i . B a t a l j o n se b r z o s ređu je , u v o d i r e z e r v u i u z s n a ž n u a r t i l j e r i j -s k u p o d r š k u j u r i š a i v r a ć a p r e t h o d n e po l o ža j e . S e ć a j u s e b o r c i 1 . b a t a l j o n a da j e o v a k o t a u t o k u toga d a n a p r e l a z i l a i z r u k e u r u k u . T e š k o s e b i l o o d r ž a t i n a o vo j k a m e n i t o j k o t i k a d a b i p o č e l a s n a ž na a r t i l j e r i j s k a v a t r a . To smo b r z o o se t i l i i m i i N e m c i . T e k što b i s m o i z b i l i n a ko tu , o t poče l a b i ž e s t o ka a r t i -l j e r i j s k a v a t r a i b i l i b i s m o p r i s i l j e n i d a s e p o v l a č i m o na n j e n e z a d n j e nag ibe . P o p r e s t a n k u a r t i l j e r i j s k e v a t r e k r e t a l i b i s m o n a j u r i š . K o u t o m času b u d e o d l u č n i j i i l i p r a v i l n i j e i s k o r i s t i a r t i l j e r i j s k u v a t r u , p r v i b i o v l a d a o ko t om , os tao n a n j o j dok n e po čne p o n o v o a r t i l j e r i j s k a va t r a , n a ša i l i n e m a č k a , p r e m a t o m e k o j e n a v r h u kote . N e z n a m k o l i k o j e p u t a u t o k u d a n a o v a k o t a p r e l a z i l a i z r u k e u r u k u , a b i l o j e m o m e n a t a k a d na n j o j , s e m m r t v i h , n i j e b i l o n i k o g a .

N e m c i n i o v oga d a n a n i s u p o s t i g l i c i l j . O s t a l i s u u ob ru ču , k o j i s e s ve v i š e stezao. N i s u m i r o v a l i n i u t o k u s l edeće noć i . P o k u š a v a j u n a s v a k i n a č i n d a s e p r o b i j u . U s p e v a i m d a n a l e -

330

v o m k r i l u naše b r i g a d e i z b i j u n a k o t u 975, gde s u z a d r ž an i . J e d n a m a n j a g r u p a j e do spe l a d o p o z a d i n s k i h d e l o v a b a t a l j o -na, s a k o j o m su i p o z a d i n c i u spe šno t e n o ć i v o d i l i b o r b u . T e k s l edećeg dana , 7 . ma j a , b o r b a p r e s t a j e i o t p o č i n j u p r egovo r i . K o r i s t e ć i z a t i š j e b o r c i r a z g o v a r a j u , a j e d a n s e m e đ u n j i m a n a -š a l i r e k a v š i , d a m u Š v a b e n e dadoše m i r a n i n a n j e g o v u k r s n u s l a v u s . Đ u r đ a . P o š t o s u b o r b e p res ta l e , š a l j e m j e d n o g bo r c a i z čete k o j i z n ade n e m a č k i d a u p i t a n e m a č k e v o j n i k e , k o j i s u s e n a l a z i l i n e d a l e k o o d nas z a k a m e n i m og r adama , d a l i z n a -j u d a j e N e m a č k a k a p i t u l i r a l a i d a j e H i t l e r m r t a v . O n i s u od -g o v o r i l i d a z n a j u . N a s l edeća p i t a n j a r ekoše d a n e z n a j u zaš to se d a l j e bore , a l i i z v r š a v a j u n a r e đ e n j e s v o j i h s t a reš i na . I dok t a ko r a z g o v a r a m o , s t i že ve s t d a N e m c i p r i h v a t a j u u s l o v e k a p i -t u l a c i j e i o b u s t a v l j a j u b o r bu . N a j z a d j e došao ta j d a v n o ž e l j e n i t r e n u t a k — S L O B O D A . P r i s t u p i l i s m o r a z o r u ž a v a n j u n e p r i j a -t e l j e v i h v o j n i k a . I s p r e d p o l o ž a j a če te pod i g ao s e n e m a č k i s t ro j , o k o 150 v o j n i k a , o d k o j i h j e go tovo s v a k i t r e ć i s a z a v o j e m . Na z n a k s v o g s t a r e š i ne p o s t r o j i l i su se u d v e v r s t e i i s p a l i l i p l o t u n u v a z d u h u z n j i h o v već dob r o p o z n a t i p o z d r a v » H a j l H i t l e r « , i a k o s u z n a l i d a j e m r t a v . P o s m a t r a l i s m o t e f a na t i k e , k o j i p o -pu t robota , bez i m a l o l j u d s k o g u sebi , p o k o r n o i z v r š a v a j u n a -r eđen j e s t a reš i na . P o š t o s u o d l o ž i l i o r u ž j e , k r e n u l i s u n e p o s vo -j o j že l j i , n a sever , p r e m a A u s t r i j i , v e ć p o n a š e m n a r e đ e n j u n a i s tok , k a B a n i j i . K a k a v p r i z o r ! De s e t i n e k o l o n a n e m a č k i h v o j -n i k a p o g n u t i h g l a v a k r e ć u p o n o v o p r e m a s t a ro j g r a n i c i J u g o -s l av i j e , i s to j ono j g r a n i c i p r e m a k o j o j s u 1941. g od i n e k r e t a l i p obedono sno u z d i g n u t i h g l a va . Ne , n i j e t o 1941. god i na . I s to -r i j a s e u o v o m s l u č a j u ne p o n a v l j a . To su sada k o l o n e z a r o b -l j e n i k a k o j i i d u u J u g o s l a v i j u u k o j o j su p o č i n i l i t o l i k e z l o č i n e n a d n a r o d o m , d a i m ta j n a r o d sud i .

P o s l e i ovog, p o s l e d n j e g u spe šno i z v r š e n o g r a t n o g z ada t ka , i naše se j e d i n i c e p o s t r o j a v a j u . Na ža los t , i sada, k a o i m n o g o p u t a do tada, u s t r o j u če ta i b a t a l j o n a n e m a m n o g i h d r u g o v a . N j i h o v a m e s t a o s t a j u p r a zna . P a l i s u u o v i m p o s l e d n j i m j u r i -š ima . N i s u i m a l i s r eće da p r e b r o d e i o v u p o s l e d n j u p r e p r e k u i d a s a n a m a d o č e k a j u o va j t o l i k o ž e l j e n i t r e n u t a k . O d a j e m o i m p o s l e d n j u poš tu , s e ć a j u ć i s e n j i h o v i h l i k o v a . U s t r o j u n e m a k o -m a n d i r a 3 . čete A n t e S t a m b u r g a . P a o j e j u n a č k i d o k j e s a če -t o m j u r i š ao . Ž a l e ga n j e g o v a če ta i b a t a l j o n . O s t ao n a m je u u s p o m e n i ne s a m o k a o h r a b a r bo rac , v e ć i k a o d o b a r č o v e k i d r ug . K a o d a i s ada o d z v a n j a n j e g o v g las, k a d č e t u k r e ć e n a j u r i š , i l i k a d n a m a r š u i l i n a o d m o r u p o v ede p e smu . Z u r i o j e J a d r a n u , n j e g o v i m o b a l a m a n a k o j i m a j e p r o v e o de t i n j s t v o . H t e o j e d a v i d i s vo j s l o b o d n i r o d n i o t o k d o k o g a n i j e s t igao . P o g i n u o j e i de l ega t D u š a n S v j e t l i c a . P a o j e i z v r š a v a j u ć i po s -

331

l e d n j i z ada t a k . T r e b a l o j e da s p o j i i s k i d a n e ž i c e i o b e zbed i v e z u i z m e đ u b a t a l j o n a i š t aba b r i g ade . Z a d a t a k j e u spe šno i z v r š i o , a l i n i j e i m a o s reće da i z b egne s m r t i s a n a m a d o č e k a s l obodu . S m r t n o r a n j e n i m a o j e t o l i k o snage d a s p o j i ž ice, i z v e s t i z a -m e n i k a k o m e s a r a b r i g a d e B r k o v i ć a , d a j e u spo s t a v i o v e z u s a b a t a l j o n o m , d a b i u b r z o z a t i m i z d a h n u o . P r i m e r o m j e p o ka z ao k a k o se i z v r š a v a b o r b e n i z a d a t a k i g i n e za s l obodu . U o v i m p o s l e d n j i m j u r i š i m a p a l o j e j o š n e k o l i k o h r a b r i h d r ugo va , č i -j i h s e i m e n a ne sećam. B a t a l j o n j e k r e n u o u s l o b o d n u z e m l j u , a n j i h o v i g r o b o v i os taće t u na p r e d s t r a ž i naše nove , s l obodne d o m o v i n e .

Mladen O L J A C A

332

P O S L E D N J I R A T N I D A N I B R I G A D E

D o g a đ a j i n a f r o n t o v i m a d r u g o g s v e t s k og r a t a s r e d i n o m i k r a j e m 1944. g od i n e u k a z i v a l i s u d a s e b l i ž i p o r a z n a c i s t i č k e N e m a č k e . C r v e n a a r m i j a j e o s l o b o d i l a o k u p i r a n e d e l o v e s vo j e z e m l j e i n a š i r o k o m f r o n t u n a d i r a l a p r e m a N e m a č k o j . O s l o b o -d i l a j e R u m u n i j u i B u g a r s k u . D e o n j e n i h s naga p r e š ao j e n a t e r i t o r i j u J u g o s l a v i j e i z a j e d n o sa N O V J u č e s t v o v a o u o s l obo -đ e n j u B e o g r a d a . A n g l o - A m e r i k a n c i s u s e i s k r c a l i n a z a p a d n u o b a l u E v r o p e i o t v o r i l i d ugo o č e k i v a n i d r u g i f r on t . N a š a N O V i m a l a je t a d a oko 550.000 b o r a c a i n j e n a s naga u l j u d s t v u i o r u ž j u i d a l j e j e na r a s t a l a . G o t o v o t r i č e t v r t i n e t e r i t o r i j e J u g o -s l a v i j e b i l o j e os l obođeno .

U d o t a d a o s t v a r e n i m r e z u l t a t i m a N O R z n a č a j a n d o p r i -nos d a l a je i 4 . b r i g a d a 7 . b a n i j s k e u d a r n e d i v i z i j e . B a n i j a je b i l a go tovo p o t p u n o os l obođena . N e p r i j a t e l j j e d r ž a o još s a m o P e t r i n j u , S i s ak , S u n j u , K o s t a j n i c u i D v o r n a U n i .

K r a j e m 1944. g od i n e b r i g a d e 7 . u d a r n e d i v i z i j e v o d i l e s u n e p r e k i d n e b o r b e u k o j i m a su o s l obađa l e n o v a p o d r u č j a i g r a -dove, s l a b i l e m o ć snaga o k u p a t o r a i d o m a ć i h k v i s l i n g a . U i z -v e š t a j u š t aba 7 . u d a r n e d i v i z i j e b r o j 558 od 4 . n o v e m b r a 1944. g od i n e o t i m d o g a đ a j i m a p i še :

» U o k t o b r u 1944. g od i n e d i v i z i j a n i j e d j e l o v a l a k a o c j e -l i na , v e ć su d v i j e b r i g a d e (3. i 4 . b r i g ada ) d j e l o v a l e u s a s t a vu 10. k o r p u s a na t e r i t o r i j i M o s l a v i n e i P o d r a v i n e , a d v i j e b r i -gade (1. i 2 . u d a r n a ) i d v a o d r e d a o s t a l i su na t e r i t o r i j i B a n i j e .

J e d i n i c e na t e r i t o r i j i M o s l a v i n e i P o d r a v i n e b i l e su u n e -p r e k i d n o j o f a n z i v i , t e po s t i g l e d o b r e u sp j ehe . Z a j e d n o s a j e d i -n i c a m a 10. i 6. k o r p u s a na ša 3. i 4. b r i g a d a oč i s t i l e su od n e p r i -j a t e l j a s k o r o č i t a v u P o d r a v i n u , o s i m g r a d a K o p r i v n i c e . U o v i m o p e r a c i j a m a r a z b i j e n e s u č u v e n e u s t a š ke p o s t r o j b e t a k o z v a n e B o b a n o v e c r n e l e g i j e i z a d a n i im o s j e t n i g u b i c i u l j u d s t v u i

333

mate r i j a l u . O d n e p r i j a t e l j a s u oč i šćena m j e s t a P o d r a v s k a S l a -t ina, V i r o v i t i c a , P i t omača , I v a n i ć — K l o š t a r , V i r je, N o v i G r a d , Đu rđeva c , H l e b i n e i S ige tac . Na še j ed i n i c e nepos r edno su uče -s t vova l e u n a p a d u na I v a n i ć — K l o š t a r , P i t o m a č u , N o v i G r ad , V i r j e i H l e b i n e , gd je su po t puno i z v r š i l e p o s t a v l j e n i zada tak , t e z a p l i j e n i l e v e l i k u k o l i č i n u r a t n o g ma te r i j a l a , a č i t a v u mo to -r i z o v a n u k o l o n u b r z og us ta škog s k l o pa po t puno razb i l e .

K a o k r u n a u sp j e šn i h ope r a c i j a u P o d r a v i n i b i l a j e z am i š -l j e na l i k v i d a c i j a n ep r i j a t e l j s k og upo r i š t a u K o p r i v n i c i . M e đ u -t im, i p o r ed s veg za lagan ja , naše j ed i n i c e k o j e su v r š i l e g l a v n i n apad sa j edne s t r ane n i s u mog l e usp je t i . T a k o đ e r n i s u usp je l e n i d r uge j ed i n i c e k o j e su k a sn i j e ubačene u bo rbu .

U o v i m b o r b a m a p r e t r p j e l i smo os je tne gub i t k e . J e d i n i c e k o j e su d j e l o va l e na B a n i j i (1. i 2. b r i gada , 1. i 2.

b a n i j s k i odred) u s m j e r i l e s u s v o j u a k t i v no s t n a n ep r i j a t e l j s k e k o m u n i k a c i j e S i s a k — S u n j a — D u b i c a i S u n j a — Ko s t a j n i c a , te o f a n z i v n i m d j e l o v a n j e m usp j e l e da po tpuno i zbace i z p r ome t a k o m u n i k a c i j u S i s a k — Sun j a , a osta le onesposobe za duže v r i -j eme.

O v i m ope r a c i j ama u v e l i k o j m e r i o težano j e i z v l a č en j e ne -p r i j a t e l j s k i h snaga ko j e se pov l a če sa j u g a p r e m a S i s k u i Z a -g rebu .

U o p ć e uzeto, sve naše j e d i n i c e b i l e su č i t avo v r i j e m e u o f a n z i v i p r e m a n e p r i j a t e l j u d r ž e ć i i n i c i j a t i v u i s l o bodu ak c i j e u s v o j i m r u k ama« .

Doprinos, žrtve i stradanja

S e d m a b a n i j s k a d i v i z i j a i n j ene b r i gade u to v r e m e n i s u ima l e d o vo l j n o l j u d s t v a z a p o p u n u gub i t a ka . S t a l n e o f an z i v ne bo rbe odnos i l e su ž i vo te bo r a ca i s tareš ina .

B an i j a , k o j a j e d a v a l a l j u d s t v o za p o p u n u 7 . u da r n e d i v i -z i je , b i l a j e r a zo r ena i s a s v i m i s c rp l j ena . M n o g a se la n ep r i j a -te l j je s pa l j i v ao i po n e k o l i k o pu ta . U v e l i k o m b r o j u d o m o v a v i še n i j e b i l o ž i v i h . N e m a m o tačno s ređene poda t ke k o l i k o j e B a n i j a c a i z gub i l o ž i vo t u N O R . B i o b i v r e d a n p r i l o g i s t o r i j i da to u r a d i m o i na o d g o v a r a j u ć e m mes t u p r i k a ž emo .

K r a j e m 1944. god ine h i l j a d e g r obova s i n o va i k ć e r i B a n i j e b i l o j e r a su to po B an i j i , K o r d u n u , L i c i , M o s l a v i n i , S l a v on i j i , P o d r a v i n i , Bosn i , He r c egov i n i , S a n d ž a k u i C r n o j Go r i . S v e p r e -ž i v e l o s t anovn i š t vo sposobno za b o r b u na l a z i l o se p od o ru ž j em . M a t e r i j a l n a d ob r a b i l a s u un i š tena .

U b a n i j s k i m s e l ima osta le su još samo žene, deca i i z ne -m o g l i s tarc i . I m l a d i ć i od 16 do 17 god i na n a l a z i l i su se u b r i -

334

g a d a m a 7 . d i v i z i j e , u k o j i m a su se sa s v o j i m s t a r i j i m d r u g o -v i m a h r a b r o b o r i l i i ž r t v o v a l i s v o j e m l a d e ž i vo te .

Š t a b 7 . u d a r n e d i v i z i j e u s v o m i z v e š t a j u b r o j 558 od 4 . n o v e m b r a 1944. g od i n e p o d t a č k o m 3 i z ve s t i o j e S t a b 4 . k o r -pusa :

»Naše n a s t o j a n j e u s m e r e n o j e na p o p u n j a v a n j e i s r e đ i v a -n j e s a d a š n j i h j e d i n i c a . Z a k r a t k o v r e m e m i s l i m o r a s f o r m i r a t i 1 . p a r t i z a n s k i o d r e d B a n i j e i n j i m e p o p u n i t i b r i g ade . Z a t i m , p r e m a r a z v o j u s i t u a c i j e na o v o m sek t o r u , r a s f o r m i r a ć e m o i 2 . p a r t i z a n s k i o d r e d i p o p u n i t i b r i g ade« .

O s l o b a đ a n j e m g a r n i z o n a i r a z o r u ž a v a n j e m k o m p l e t n i h n e -p r i j a t e l j e v i h j e d i n i c a , u č e m u su po sebno v e l i k i u s p e h i m a l e 3 . i 4. b r i g a d a u t o k u j e s en i 1944. g od i n e u M o s l a v i n i i P o d r a v i n i , z a p l e n j e n e su v e l i k e k o l i č i n e r a z n o v r s n o g o r u ž j a i m u n i c i j e , odeće, obu će i d r u g e v o j n e op r eme . O r u ž j a j e b i l o d o v o l j n o za f o r m i r a n j e n o v e b r i gade , a l i l j u d i n i j e b i l o .

U i z v e š t a j u k o j i j e š tab d i v i z i j e 24. n o v e m b r a 1944. god ine , p o d b r o j e m 607, d o s t a v i o š t a b u 4 . k o r pu sa , d a t i su p o d a c i o b r o j n o m s t an ju , s o c i j a l n o m i n a c i o n a l n o m s a s t a vu 7 . u d a r n e d i v i z i j e . Od 6660 b o r a c a i s t a reš ina , k o l i k o j e t a d a b i l o b r o j n o s t an j e d i v i z i j e , n j i h 1283 su se b o r i l i u 4. b r i g a d i — u to v r i -j e m e j e P r v a b r i g a d a i m a l a 1.168, D r u g a 1.422, a T r e ć a b r i g a d a 1.318 b o r a c a i s t a r j e š i na . U 1. N O P o d r e d u b o r i l a su se 134, a u 2 . o d r e d u 396 B a n i j a c a . A r t i l j e r i j s k i d i v i z i o n d i v i z i j e b r o j a o 262, če t a za v e z u 140, i n ž i n j e r i j s k a če ta 171, a s a n i t e t s k a če ta 75 bo -r a c a i s t a r j e š i na . U š t a bu i o s t a l i m p r i š t a p s k i m j e d i n i c a m a b i o je 291 bo r a c i s t a r j e š i na .

U m e s t o n e o p h o d n o g i z a s l u ž e n o g o d m o r a 3. i 4. b r i g a d a su, pos l e p o v r a t k a i z P o d r a v i n e i M o s l a v i n e , b i l e u n o v e m b r u 1944. g od i n e angažovane , z a j e dno sa 1. i 2. b r i g a d o m , u n e p r e -k i d n i m b o r b a m a .

U i z v e š t a j u za n o v e m b a r 1944. g od i n e Op . b r o j 607 š tab 7 . u d a r n e d i v i z i j e i z v e s t i o j e š tab 4 . k o r p u s a :

» P r v a u d a r n a b r i g a d a u p u ć e n a j e n a p r o s t o r B o s a n s k a K r u -p a — C a z i n r a d i s a de j s t v a s a j e d i n i c a m a 8 . d i v i z i j e i U n s k e o p e r a t i v n e g r u p e z a o p e r a c i j u n a C a z i n k o j i j e z au ze t a n e p r i -j a t e l j e v a po s ada l i k v i d i r a n a .

D r u g a u d a r n a b r i g a d a na p r o s t o r i j i B j e l o v a c — K o s t r e š i — — S v i n j i c a sa z a d a t k o m da v r š i n a p a d e na n e p r i j a t e l j a i k o m u -n i k a c i j e S u n j a — K o s t a j n i c a — D u b i c a .

T r e ć a i Č e t v r t a b r i g a d a na p r o s t o r i j i G o r i č k a — J a v o r a n j — — Sege s t i n — L o t i n e — O r a o v i c a sa z a d a t k o m o f a n z i v n o d e j -s t v o v a t i n a n e p r i j a t e l j e v a u p o r i š t a i k o l o n e na k o m u n i k a c i j i D v o r n a U n i — K o s t a j n i c a « .

335

Promena naziva brigade

D a l j i b o r b e n i pu t 4 . b r i g ade u m n o g o m e j e i z m e n j e n n a r e -đ e n j e m š taba 4. k o r pu s a š taba 7. u d a r n e d i v i z i j e . U d e c e m b r u 1944. god ine d i v i z i j a j e r e o r g an i z o v ana pa j e i m a l a t r i b r igade , a r t i l j e r i j s k i d i v i z i on , i n ž i n j e r i j s k i ba ta l j on , če tu z a vezu , san i -t e t s ku j e d i n i c u i po zad i n s ke de love . U to v r e m e u v o đ e n a je j e d i n s t v ena f o r m a c i j a d i v i z i j a N O V Jugo s l a v i j e .

O d l u k a o t a k v o j o r g an i z a c i j i d i v i z i j a v e r o v a t n o n i j e b i l a donesena zbog po t rebe da se r a s f o r m i r a n j e m i z v e snog b r o j a b r i g ada u d i v i z i j a m a ko j e su i m a l e po 4 b r igade , k ao 7. u d a r n a d i v i z i j a , p opune osta le b r i gade , j e r u p r a v o t ada na m n o g i m p o d r u č j i m a J u g o s l a v i j e f o r m i r a n e su nove b r i g ade i d i v i z i j e . Za 7 . u d a r n u d i v i z i j u r a s f o r m i r a n je j edne b r i g ade u b l a ž i l o je, za i z vesno v r eme , p r o b l e m popune l j u d s t v o m d r u g i h j e d i n i c a d i -v i z i j e .

M o b i l i z a c i j s k i i z v o r i B a n i j e b i l i s u i s c r p en i p a j e š tab d i v i -z i je, da b i p opun i o b r igade , našao rešen je u t ome da r a s f o r m i -r a n e k u j ed i n i c u . O v o j e b i l o t r e ć i p u t da 7 . u d a r n a d i v i z i j a rešava p r o b l e m popune g u b i t a k a r a s f o r m i r a n j e m neke od svo -j i h j ed i n i c a . T r i d e se t og j u n a 1943. r a s f o r m i r a n a je 16. b r i gada , a n j eno l j u d s t v o raspo ređeno je u 7. i 8. b r i g adu . U n o v e m b r u 1944. god ine r a s f o r m i r a n je 1 . b a n i j s k i p a r t i z a n s k i odred . S ada j e t r eba l o r a s f o r m i r a t i još j e d n u b r i gadu .

P r i m i v š i na r eđen j e za r eo rgan i z a c i j u , š tab d i v i z i j e se su-oč io sa p i t a n j e m k o j u od č e t i r i b r i g ade da r a s f o rm i r a . P r v a i 2 . b r i g a d a i m a l e su d ugu i s l a v n u r a t n u t r ad i c i j u . O n e su p r i -pada l e n a j s t a r i j i m b r i g a d a m a N O V J ( P r v a b r i g a d a f o r m i r a n a j e 2. s e p t emb r a 1942. god ine k ao 7. b r i gada , a D r u g a 7. s ep t emb ra 1942. god ine k ao 8 . b r i g a d a N O V J ) . P r v a b r i g a d a u če s t vova l a je u p r v i m v e ć i m b o r b a m a u S l a v o n i j i od k r a j a a vgus t a do s re -d i ne o k t o b r a 1942. godine, a D r u g a b r i g ada u p r v o m os l obođen ju B i h a ć a od 2. do 4 . n o v e m b r a 1942. god ine. O n e su p roš l e če t -v r t u i p e t u n e p r i j a t e l j s k u o f anz i vu , od B a n i j e p r e k o Bo san s ke k r a j i n e i He r c egov i ne , sve do C r n e G o r e i i s točne Bosne . U č e s -t v o va l e su u i s t o r i j s k i m b i t k a m a na Ne r e t v i , Su t j e s c i i u b r o j -n i m d r u g i m b o r b a m a k o j e su i m a l e v e l i k i , a n e ke i p r e s udan znača j z a N O R u dano j etap i . Od n j i h o v o g f o r m i r a n j a do dana k a d a j e t r eba l o done t i o d l u k u k o j u b r i g a d u r a s f o rm i r a t i , u n j i m a se n e k o l i k o pu t a m e n jao b o r a č k i i s t a r e š i n s k i sastav. U d e c e m b r u 1944. god ine u b r i g a d a m a 7. d i v i z i j e b o r i l o se još s amo n e k o l i k o s to t i na bo r a c a i s t a reš ina k o j i su u če s t vova l i u č e t v r t o j i pe to j n ep r i j a t e l i s k o j o f an z i v i .

Č e t v r t a i 3. b r i g ada ( f o r m i r a n a 1. m a j a 1943. godine), z ah -v a l j u j u ć i p o v o l j n i m o p e r a t i v n i m us l ov ima , pos t i g l e s u k r u p n e

336

Stab brigade krajem 1944, s lijeva udesno: Stevo Begović, kapetan, na-čelnik štaba; Janko Zebić, kapetan, komandant brigade; Savo Matija-šević, major, politički komesar brigade; Sava Miočinović, kapetan, ope-rativni oficir 7. divizije (poginuo kao komandant 3. brigade) i Ljuban

Kljajić, kapetan, zamjenik političkog komesara brigade.

b o r b e n e r e z u l t a t e 1943. i 1944. g o d i n e na B a n i j i , u M o s l a v i n i i u P o d r a v i n i . P o p u n j e n e m l a đ i m b o r a č k i m i s t a r e š i n s k i m s a s t a -v o m , t a d a v e ć d o v o l j n o i s k u s n e u i z v o đ e n j u s v i h v i d o v a b o r -b e n i h d e j s t a v a , i m a l e s u b o r b e n u i u d a r n u m o ć k a k v a s e u t o v r e m e m o g l a s a m o po ž e l e t i .

S t a b d i v i z i j e j e d o n e o o d l u k u d a r a s f o r m i r a 2 . u d a r n u b r i -g adu , d a s a n j e n i m b o r c i m a i r u k o v o d i o c i m a p o p u n i o s t a l e t r i b r i g a d e i d a f o r m i r a i n ž i n j e r i j s k i b a t a l j o n d i v i z i j e . Č e t v r t o j b r i -g a d i p r o m e n j e n j e n a z i v u 2 . u d a r n u b r i g a d u , s t i m da n a s t a v i b o r b e n e t r a d i c i j e 8 . i 2 . u d a r n e b r i g a d e . R e o r g a n i z a c i j a j e i z -v r š e n a 6 . d e c e m b r a 1944. g o d i n e . P r e t h o d n o s u obe b r i g a d e p r i -k u p l j e n e : D r u g a u s e l i m a B l i n j i , B j e l n i k u i J a b u k o v c u , a 4 . b r i -g a d a u V e l i k o j i M a l o j G r a d u s i i S t a r o m S e l u .

P r v o j , 3 . i 4 . b r i g a d i d o d e l j e n i su :

P r v o j u d a r n o j b r i g a d i k o m p l e t a n 4 . b a t a l j o n , d eo 2 . b a t a -l j o n a i deo p r a t e ć e če te .

T r e ć o j b r i g a d i 3 . b a t a l j o n i d eo p r a t e ć e čete;

Č e t v r t o j b r i g a d i 1 . b a t a l j o n .

I n ž i n j e r i j s k o m b a t a l j o n u d i v i z i j e deo 2 . b a t a l j o n a .

19* 337

Za s t a r e š i ne n o v e 2 . u d a r n e b r i g a d e p o s t a v l j e n i su:1

z a k o m a n d a n t a b r i g a d e k a p e t a n J a n k o Zeb i ć , d o t ada n a -č e l n i k š t aba b i v š e 4 . b r i g ade ,

z a k o m e s a r a b r i g a d e m a j o r S a v o M a t i j a š e v i ć , d o t ada k o -m e s a r b i v š e 2 . u d a r n e b r i g ade ,

z a n a č e l n i k a š t aba b r i g a d e p o r u č n i k S t e v o B e g o v i ć d o t a d a k o m a n d a n t b a t a l j o n a u b i v š o j 4 . b r i g ad i ,

z a p o m o ć n i k a k o m e s a r a b r i g a d e k a p e t a n M i l u t i n O m a z i ć , do t a d a p o m o ć n i k k o m e s a r a b i v š e 4 . b r i gade ,

z a k o m a n d a n t a 1 . b a t a l j o n a z a s t a v n i k D m i t a r J o k a , z a k o m e s a r a 1 . b a t a l j o n a k a p e t a n S t e v o R a j k o v i ć , z a p o m o ć n i k a k o m e s a r a 1 . b a t a l j o n a k a p e t a n B o š k o L o n č a -

r ev i ć , z a a đ u t a n t a 1 . b a t a l j o n a p o r u č n i k P e t a r K e s e r , z a k o m a n d a n t a 2 . b a t a l j o n a p o r u č n i k Z i v k o A r a m b a š i ć , z a k o m e s a r a 2 . b a t a l j o n a k a p e t a n M i l a n R u d i ć , z a p o m o ć n i k a k o m e s a r a 2 . b a t a l j o n a p o r u č n i k M i l a n N o -

v a k o v i ć , z a a đ u t a n t a 2 . b a t a l j o n a p o t p o r u č n i k M i l a n Gag i ć , z a k o m a n d a n t a 3 . b a t a l j o n a p o r u č n i k D u š a n B a k r a č , z a k o m e s a r a 3 . b a t a l j o n a k a p e t a n M i l a n K o v a č e v i ć , z a p o m o ć n i k a k o m e s a r a 3 . b a t a l j o n a p o r u č n i k M i l a n V u j -

č ić,

z a k o m a n d a n t a 4 . b a t a l j o n a p o r u č n i k S t e v o V u j i ć , z a k o m e s a r a 4 . b a t a l j o n a k a p e t a n J o s i p B r o z , z a p o m o ć n i k a k o m e s a r a 4 . b a t a l j o n a p o r u č n i k B r a n k o R e -

sanov i ć , i

z a a đ u t a n t a 4 . b a t a l j o n a p o r u č n i k S t e v o G r u b l j e š i ć . P o s l e i z v r š e n e r e o r g a n i z a c i j e i p o p u n e b r o j n o s t an j e n o v e

2 . u d a r n e b r i gade , s o c i j a l n i i n a c i o n a l n i s a s t av i z g l e d a l i su ovako: 2

B r o j n o s t an j e 1.485 l j u d i

S o c i j a l n i sas tav : s e l j a k a 1.178 r a d n i k a 112 i n t e l e k t u a l a c a 15 o s t a l i h 180

1 Vojnois tor i j sk i inst i tut , k u t i j a 813, reg. b r . 16/3. 2 Vojnois tor i j sk i inst i tut , k u t i j a 813, reg. br . 16/3.

338

N a c i o n a l n i sas tav :

S r b a 820

H r v a t a 572

M u s l i m a n a 15

J e v r e j a 10

I t a l i j a n a 33

R u s a 29

C e h a 3

D a n a c a 1

K a o i m n o g e d r u g e b r i g a d e N O V J , i n a š a j e i m a l a i n t e r n a -c i o n a l n i k a r a k t e r . K r o z b o r b u i ž i v o t b r i g a d a j e r a z v i j a l a b r a t -s t vo i j e d i n s t v o . V i š e n a c i o n a l n o s t i r a z l i č i t a v e r s k a p r i p a d n o s t n i j e n i k a d a n i j e d n o m bo r cu , i l i s t a reš i n i , b i l a s m e t n j a z a r a z v i -j a n j e p r i s n o g b o r b e n o g d r u g a r s t v a i i s k r e n o g b r a t s t v a i j e d i n -s tva . B r o j n i s u p r i m e r i u k o j i m a s u b o r c i ž r t v o v a l i s v o j e ž i v o t e u s p a s a v a n j u i l i i z v l a č e n j u r a n j e n o g d r u g a s a b o j n o g po l j a . S r -b i n i H r v a t , B a n i j a c i M o s l a v a c b r a t s k i su d e l i l i k o m a d i ć h leba , c i ga re tu , z a j e d n o se b o r i l i i g i n u l i .

Čes to s u b o r c i i z b a n i j s k i h se l a p o z i v a l i s v o j o j k u ć i , i l i n a n j e n e os ta tke , s v o j e d r u g o v e po o r u ž j u — S r b i n H r v a t a , H r v a t S r b i n a , a o b o j i c a M u s l i m a n a , J e v r e j i n a , I t a l i j a n a i Ru sa , da i h u p o z n a j u s m a j k o m i ocem, ž e n o m i decom, da im p r u ž e i s k r e -no go s t op r ims t v o .

B o r c i i s t a r e š i ne b i v š e 4 . b r i g a d e ž a l i l i su što se b r i g a d a v i -š e n e n a z i v a Č e t v r t a , j e r s u n a n j u b i l i v e o m a ponosn i . T o j e b i l o r a z u m l j i v o , j e r su m n o g i u 4 . b r i g a d i d o ž i v e l i p r v o v a t r e -no k r š t en j e , z a n j e n o i m e v e z a l e s u i h b r o j n e r a t n e u s p o m e n e i d o ž i v l j a j i . U n j e n i m j e d i n i c a m a s t v o r e n o j e d r u g a r s t v o z a k o j e s u m n o g i d a l i k r v i ž i vo te . Č e t v r t a b r i g a d a j e i m a l a boga t u r a t n u t r a d i c i j u . B i l a j e o m i l j e n a u n a r o d u B a n i j e , M o s l a v i n e i P o d r a v i n e , a d ob r o p o z n a t a i n e p r i j a t e l j i m a p r o t i v k o j i h je v o d i l a bo rbe .

M a d a n i k a d a n i s u z a b o r a v l j a l i s v o j u Č e t v r t u , b o r c i i s t a re -š ine po s t epeno s u z a v o l e l i n o vu , 2 . u d a r n u b r i g adu , k o j u s u i z d a n a u dan , i z b o r b e u bo rbu , s ve v i š e oseća l i s v o j om . R a z v i j a -no j e d r u g a r s t v o i z m e đ u b o r a c a i s t a r e š i n a b i v š e D r u g e i Č e t v r -te. U z a j e d n i č k i m b o r b a m a p o s t i z a n i s u n o v i r a t n i uspes i . Z a j e d -n i č k i s u n a s t a v i l i s l a v n e r a t n e t r a d i c i j e Osme , odno sno D r u g e i Č e t v r t e . N j i h o v b o r b e n i d u h i u d a r n a snaga b r i g a d e b i l i s u n a v i s i n i d o p o s l e d n j e g d a n a ra ta .

20* 339

Neprestano u borbama

S a m o n e k o l i k o dana pos le r eo rgan i z a c i j e 2 . u d a r n a b r i g ada dob i l a j e zada tak da n a j p o g o d n i j i m r a s po r edom s v o j i h ba t a l j o -na i o d g o v a r a j u ć i m b o r b e n i m d e j s t v i m a obezbeđu je o s l obođenu t e r i t o r i j u B an i j e , i da u is to v r e m e napada i u n i š t a v a nep r i j a t e -l j e v e snage. S t ab d i v i z i j e , sa 1. i 3 . b rgadom, k r e n u o je na K o r -d u n r a d i i z v ođen j a ope ra c i j a za j edno sa 8 . u d a r n o m d i v i z i j o m na p r o s t o r i j i V a g a n a c —- D r e ž n i k G r a d .

Po s l e p r i j e m a n e k o l i k o s to t i na bo raca b i v še 2 . u d a r n e b r i -gade, naša b r i g a d a b i l a je b r o j n o veća i bo rbeno jača. Ipak je zada tak na k o m e j e do tada b i l a angažovana ce la d i v i z i j a s t av i o b r i g a d u i n j e n štab u v e o m a s l o ženu s i t uac i j u . T i m e jo j je u k a -zano v e l i k o pove r en j e i to je saopšteno s v i m a b o r c i m a i s ta re -š i nama. U š t abu b r i g ade s r eđ i v a l i smo poda t ke o nep r i j a t e l j e-v i m snagama i a n a l i z i r a l i k a k o će on r eagova t i k a d a o t k r i j e da su g l a vne snage 7. uda r ne d i v i z i j e ot i š le sa B a n i j e i k a k o t r eba n a j e f i k a s n i j e d e j s t v o va t i s a b r i g adom . O d l u č i l i smo da p r i m e -n i m o s t a l na o f a n z i v n a de j s tva . Za n j i h smo b i l i o bu čen i j i i i s kusn i j i , i s amo o f a n z i v n i m d e j s t v i m a m o g l i smo z ad r ž a t i i n i -c i j a t i v u u s v o j i m r u k a m a . P r e dno s t za nas u t a k v i m d e j s t v i m a b i l a je u t ome što smo mi b i r a l i ob j eka t i v r e m e napada .

N e p r i j a t e l j j e imao jače ga rn i z one samo u P e t r i n j i , S i s ku , Sun j i , K o s t a j n i c i i D v o r u , a i z m e đ u n j i h uz ceste i p r uge neko -l i k o posada če tnog i b a t a l j o n s kog sastava. P r e m a p o d a c i m a sa k o j i m a smo raspo laga l i , u t i m g a r n i z o n i m a nep r i j a t e l j j e imao 6.500 do 7.000 v o j n i k a .

S v a k o m na šem ba t a l j o nu od r ed i l i smo ga rn i z one i k o m u n i -k a c i j e p r e m a k o j i m a su t r e b a l i d a samos ta lno de j s t vu ju , u z m a k s i m a l n u i n i c i j a t i v u s v o j i h š tabova. P r e m a D v o r u i k o m u n i -k a c i j i D v o r — K o s t a j n i c a o r i j e n t i s an j e 2 . ba ta l j on , p r e m a K o -s t a j n i c i i k o m u n i k a c i j i K o s t a j n i c a — S u n j a T re ć i , p r e m a S u n j i i S i s k u i k o m u n i k a c i j i i z m e đ u n j i h 1. ba ta l j on , a p r e m a P e t r i -n j i i S i s k u 4 . ba ta l j on . Za napade v e ć i h r a z m e r a na odab rane ob j ek t e p r e d v i đ a l i smo da z a n a j k r a ć e v r e m e pr i k -up imo po t re -b a n b r o j ba ta l j ona , a pos le i z v r š enog z ada t k a da i h v r a t i m o na n j i h o v e p r v o b i t n e p ros to r i j e . P l a n i r a l i smo n a n e p r e k i d n i m m a -n e v r o m ba t a l j o na i n j i h o v i m a k t i v n i m d e j s t v i m a s t v o r imo k o d n e p r i j a t e l j a u t i s ak d a nas i m a svuda, d a mu n i j e d a n g a r n i z o n n i k o m u n i k a c i j a n i s u bezbedn i .

N e p r i j a t e l j j e b r z o o t k r i o od l a zak s a B a n i j e g l a v n i h snaga 7 . u d a r n e d i v i z i j e i počeo je n apada t i na os l obođenu t e r i t o r i j u r a d i p l j a č k a n j a i p a l j e n j a sela. V e ć 9 . d e c emb r a oko 200 N e -m a c a i Č e r k e z a i z 1 . »kozačke« d i v i z i j e i z v r š i l i su i s pad i z S u n j e p r e m a S t a r o m S e l u i S j e v e r o v cu . N a š 1. i 3 . b a t a l j o n po -

340

Branko Babić, kapetan, komandant 4. brigade i Savo Matijašević, major politički komesar brigade (desno), april 1945.

s e l i s u p o g o d n e p o l o ž a j e i s p r e d S t a r o g Se l a . N e p r i j a t e l j i h n i j e o t k r i o , a k a d a j e p r i š a o n a b l i s k o o d s t o j a n j e , o t v o r e n a j e ž e s t o -k a v a t r a i z s t r e l j a č k o g o r u ž j a . Z a i z v e s n o v r e m e n e p r i j a t e l j j e b i o p r i k o v a n z a z e m l j u . P o k u š a o j e n e k o l i k o p u t a d a o d b a c i naše b a t a l j o n e s a p o l o ž a j a . N a r o č i t o s n a ž n o d e j s t v o v a o j e i z »ša raca« i m i n o b a c a č i m a . K a d a m u t o n i j e u spe l o , p o č e o s e p o -v l a č i t i p r e m a S u n j i d o k o j e s u g a g o n i l i n a š i b a t a l j o n i . N e p r i -j a t e l j j e i m a o g u b i t k e od 10 m r t v i h i 3 0 r a n j e n i h . I z n a š e b r i -g ade p o g i n u o j e v o d n i k M i l i v o j S u č i ć i z S u n j e , a r a n j e n o j e 1 6 d r u g o v a .

A n a l i z o m o v e b o r b e i m o g u ć i h d a l j i h n a m e r a n e p r i j a t e l j a , o d l u č i l i s m o d a m u n e s m e m o p r e p u s t i t i i n i c i j a t i v u , p a d a n a s p r i s i l i n a d e f a n z i v n o s t . B i l o n a m j e j a s n o d a u t a k v o j s i t u a c i j i n e ć e m o m o ć i u s p e š n o i z v r š i t i d o b i j e n i z a d a t a k j e d n o s t a v n o z a t o j e r n i s m o r a s p o l a g a l i s a d o v o l j n o s n a g a d a b i s m o s e m o g l i b r a -n i t i n a v i š e s t r a n a . S t o g a s m o u s m e r i l i b a t a l j o n e d a s e š t o v i š e p r i b l i ž e n e p r i j a t e l j e v i m g a r n i z o n i m a i k o m u n i k a c i j a m a i i z z a -s e d a i p r e p a d i m a o n e m o g u ć e n j e g o v u a k t i v n o s t i u i s t o v r e m e d a m u n a n o s e g u b i t k e . N a r e d n e b o r b e s u p o t v r d i l e d a j e t o b i l a b o l j a t a k t i k a .

341

N e p r e k i d n i m o s m a t r a n j e m , n a l a z e ć i se u n epo s r e dno j b l i -z i n i S i s ka , S u n j e i K o s t a j n i c e i k o m u n i k a c i j a k o j e i h p o v e z u j u , 1 . i 3 . b a t a l j o n n a p a l i su 17. d e c e m b r a i z zasede k o l o n u od o ko 200 N e m a c a i Č e r k e z a k o j i s u i š l i i z S u n j e p r e m a K o s t a j n i c i . N e p r i j a t e l j je r a z b i j e n i u p a n i č n o m b j e ž a n j u v r a t i o se u S u -n j u , p r i č e m u j e o ko 2 5 n j e g o v i h v o j n i k a i z b a čeno i z s t ro j a .

S u t r a d a n , i s t a n e p r i j a t e l j e v a j ed i n i c a , s a m o b r o j n o j a č a — oko 300 N e m a c a i Č e r k e z a — po š l a j e i z S u n j e p r e m a s l o bod -no j t e r i t o r i j i . M e đ u t i m , naš 1 . i 3 . b a t a l j o n po se l i su po l o ž a j k o d se la D r l j a č a i B r đ a n a , s v ega 2 do 3 k i l o m e t r a od Sun j e , doče -k a l i n e p r i j a t e l j a j a k o m v a t r o m i p r i s i l i l i g a n a pov l a č en j e , p r i č e m u j e n e p r i j a t e l j i m a o 4 m r t v a v o j n i k a . I z naše b r i g a d e p og i -n u o j e de l ega t v o d a M a t i j a P o z n a n o v i ć i z G o r n j e g Z i r o v c a .

Z a s v ega n e k o l i k o d a n a N e m c i i Č e r k e z i i z S u n j e t r i p u t a s u b i l i t u čen i , a l i s u i d a l j e o s t a l i v e o m a a k t i v n i . S a m o d v a d a n a ka sn i j e , 21. d e c emb ra , o ko 200 N e m a c a i Č e r k e z a i z S u n j e upa l o j e u se l a B r đ a n i i B l i n j s k i K u t r a d i p l j a č k e . K o d se l a B r đ a n a napao i h j e naš 1 . b a t a l j o n . B e ž e ć i p r e m a S u n j i n e -p r i j a t e l j j e b i o p r i s i l j e n da o s t a v i 5 0 g r l a o p l j a č k a n e s t oke k o j a j e v r a ć e n a s e l j a c ima . I z na šeg 1 . b a t a l j o n a p o g i n u o j e bo r a c J o -s ip A n t o l č i ć i z R a v n e G o r e k o d V r b o v s k o g .

D v a d e s e t d r u g o g d e c e m b r a 2 . ba t a l j on , k o j i j e b i o o r i j e n t i -san p r e m a D v o r u , po s t a v i o j e z a s edu n a ces t i i z m e đ u se l a V o l i -n j e i K u l j a n a . U z a sedu je n a i š l a n e p r i j a t e l j e v a k o l o n a od 30 k a m i o n a , o d k o j i h j e v e ć i b r o j p r e v o z i o v o j n i k e . K o l o n u j e p r a t i l o 6 o k l o p n i h a u t omob i l a . K o l o n a j e b i l a p r i s i l j e n a da se v r a t i u D v o r . N e p r i j a t e l j j e p r i t o m e i m a o 16 m r t v i h i v e ć i b r o j r a n j e n i h .

N e p r i j a t e l j e v e snage u P e t r i n j i b i l e s u do t a d a p r i l i č n o p a -s i vne . S a m o je 23. d e c e m b r a o ko 50 us ta ša i z a š l o i z P e t r i n j e i p o š l i p r e m a s e l u G o r a m a . N a p a o i h j e naš 4 . b a t a l j o n i odbac i o u P e t r i n j u . T o g a d a n a 2 . b a t a l j o n napao j e i z zasede, na k o m u -n i k a c i j i D v o r — K o s t a j n i c a , n e p r i j a t e l j e v u m o t o r i z o v a n u k o l o -nu u k o j o j su b i l a 2 o k l o p n a a u t o m o b i l a i 6 k a m i o n a k o i i su p r e v o z i l i v o j n i k e . N e p r i j a t e l j j e b i o i z n enađen . N j e g o v i g u b i c i b i l i su 19 m r t v i h i z a r o b l j e n i h i 2 u n i š t e n a k a m i o n a . Iz na šeg b a t a l j o n a p o g i n u o j e bo r a c I t a l i j a n B e t r i l o A n t o n i j e A l f o n s .

P r i š a v š i j o š b l i ž e D v o r u , 2 . b a t a l j o n j e 25. d e c e m b r a pos t a -v i o z a sedu na ces t i i z m e đ u se la S t r u g e i Z a m l a č e . N a i š l o j e oko 100 N e m a c a . U k r a t k o t r a j n o j b o r b i z a r o b i l i s m o 3 a u b i l i 11 v o j n i k a i p r i s i l i l i n e p r i j a t e l j a da se p o v u č e u D v o r . B a t a l j o n j e n a s t a v i o b l o k a d u D v o r a i i z n j e g a j e 28. d e c e m b r a i z a š l a p a -t r o l a j a č i n e o ko 30 d o m o b r a n a . N a i š l i s u n a bo r c e na šeg b a t a -l j o n a i 4 d o m o b r a n a su z a r ob l j e na , a o s t a l i su p o b e g l i u D v o r .

342

S t a b d i v i z i j e sa 1 . i 3 . b r i g a d o m na s t a v i o je b o r b e na p o d -r u č j u D r e ž n i k G r a d i V a g a n a c . D r u g a u d a r n a b r i g a d a m o r a l a j e i d a l j e s a m a d e j s t v o v a t i p r o t i v v i š e s t r u k o n a d m o ć n i j i h n e p -r i j a t e l j e v i h snaga. Z i m a j e b i l a p r i l i č n o oštra, a s n e ž n i p o k r i v a č dubok , z b o g čega s m o o d l u č i l i da d r ž i m o naše snage u nepo s -r e d n o j b l i z i n i n e p r i j a t e l j e v i h g a r n i z o n a i da p o s t a v l j a m o zasede na k o m u n i k a c i j a m a i z m e đ u n j i h . U s u š t i n i t o j e b i l a e l a s t i č n a b l o k a d a t i h g a r n i z o na . U no ć i 4/5. j a n u a r a 1945. god ine , 1 . b a t a -l j o n j e p o s t a v i o z a s edu u Č e š k o m S e l u k o d P e t r i n j e i n a i š l u p a t r o l u d o m o b r a n a u c e l i n i je l i k v i d i r a o . U b i j e n o je 6 , a z a r o -b l j e n a su 3 d o m o b r a n a . U j u t r o 4 . j a n u a r a oko 300 u s t a ša i z i -š lo j e i z K o s t a j n i c e i k r e n u l o p r e m a s e l u K u k u r u z a r i m a i M e -č en č an ima . K o d se l a V e l e š n j e d o č e k ao i h j e naš 4 . b a t a l j o n i p r i s i l i o na p o v l a č e n j e u K o s t a j n i c u . N e p r i j a t e l j j e i m a o 7 m r t v i h .

N a p o l o ž a j i m a p r e m a S i s k u 1 . b a t a l j o n j e s v a k o d n e v n o po -s t a v l j a o zasede n a c e s t ama k o j e i z S i s k a v ode p r e m a P e t r i n j i i S u n j i . I z S i s k a i P r a ć n o g 11. j a n u a r a k r e n u l o je o ko 500 Č e r -k e z a c e s t om p r e m a S u n j i . B a t a l j o n j e t oga d a n a b i o n a po l o -ž a j u i z m e đ u N o v o g S e l a i se l a K o m a r e v a . N e p r i j a t e l j u j e one -m o g u ć e n p o k r e t i b o r b o m j e p r i s i l j e n na p o v l a č en j e . I m a o j e 5 m r t v i h , a 4 v o j n i k a su z a r o b l j e n a .

I n e p r i j a t e l j j e i m a o p l a n a k t i v n o s t i s v o j i h snaga . N a j a k -t i v n i j i su b i l i Č e r k e z i i z S i s k a i P r a ć n o g i N e m c i i z S un j e , a n a j a g r e s i v n i j i u s taše i z K o s t a j n i c e . Še snaes tog j a n u a r a 1945. o ko 400 — 500 us ta ša k r e n u l o j e i z K o s t a j n i c e p r e m a s e l i m a K o s t r e š i , K r č e v o i S v i n j i c a u n a m e r i da popa l e t a se la. V e ć a t r a -g e d i j a od p a l j e n j a k u ć a i i m o v i n e u s r e d h l a d n e z i m e n i j e s e m o g l a n a n e t i n a r o d u t i h se la. U s t a š e su u p r a v o t o i že l e l i , z n a -j u ć i d a ć e n a m t i m e n a m e t n u t i p r o b l e m z b r i n j a v a n j a n a r o d a k o j i b i os tao bez k r o v a i h r ane . S u p r o t s t a v i o im se naš 3 . ba -t a l j on . To j e b i l a j e d n a od o n i h b o r b i k o j e smo i m i i n e p r i j a -te l j n a z i v a l i » b o r b o m na ž i v o t i smr t« . U s t a še su b i l i p r i s i l j e -n i na p o v l a č e n j e u K o s t a j n i c u . U b i l i smo 18 u s t a ša i v e ć i b r o j r a n i l i . I z na šeg b a t a l j o n a p o g i n u l o j e 11 b o r a c a m e đ u k o j i m a i b o r a c B r k a n a c M i j o i z se l a L e t i n e k o d Sun j e .

D v a d a n a pos l e o ve b o r b e 1 . i 4 . b a t a l j o n p o s t a v i l i su za -s edu k o d se l a P e t r i n j a c a i Č e t v r t k o v c a . I z S u n j e j e n a i š l o o ko 300 n e p r i j a t e l j e v i h v o j n i k a . D o č e k a n v r l o j a k o m v a t r o m , ne -p r i j a t e l j je o s t a v i o 7 m r t v i h i b i o je p r i s i l j e n da se p o v u č e u S u n j u . M i n i s m o i m a l i g u b i t a k a .

S r e d i n o m j a n u a r a 1945. na B a n i j u su se v r a t i l e 1 . i 3 . b r i -gada . T i m e j e o l a k š a n po l o ža j našo j b r i g ad i . P r i k u p i l i smo b a t a l j o n e p a j e d a l j e b r i g a d a d e j s t v o v a l a s k upno . T a d a s m o s a 1 . i 3 b r i g a d o m i z v o d i l i n a pade na posade k o j e su obe zbeđ i -v a l e k o m u n i k a c i j e , i l i s u č i n i l e s p o l j n u o d b r a n u g r adova .

343

V e ć 19. j a nua r a , sa 1. b r i g a d o m , po se l i smo po l o ža j i p r e -s e k l i k o m u n i k a c i j u D v o r — K o s t a j n i c a . O d D v o r a j e n a i š l o o ko 800 N e m a c a i us taša. N e p r i j a t e l j j e c en i o da je tu s amo naš 2 . b a t a l j o n i n a m e r a v a o j e da nas, a n g a ž o v a n j e m j a č i h snaga, od -ba c i o d D v o r a i k o m u n i k a c i j e p r e m a K o s t a j n i c i k o j a m u j e b i l a v e o m a va žna . B i o j e i z n e n a đ e n k a d a j e na i š ao n a naše d v e b r i -gade, odnosno o s am p u t a j a če snage nego što j e o ček i v ao . B o r -b a j e b i l a k r a t k a , a l i žes toka . N e p r i j a t e l j j e i m a o 80 m r t v i h i r a n j e n i h i u p a n i č n o m b e k s t v u p o v u k a o se p r e m a D v o r u .

P o s l e o ve b o r b e naša b r i g a d a p r e š l a j e n a p o d r u č j e K o s t a j -n i ce . Tu j e d o b i l a z a da t a k da n a p a d n e i l i k v i d i r a n e p r i j a t e l j e v u p o s adu u s e l u G r a b o š t a n i k o j a je, u j a č i n i od 160 N e m a c a , b i l a deo obe zbeđen j a ceste K o s t a j n i c a — S u n j a . P r e m a obave š t en j i -m a k o j a s m o dob i l i , N e m c i s u b i l i v e o m a d o b r o u t v r đ e n i . U s r e d i š n j e m d e l u sela, v i š e z i d a n i h k u ć a p r e t v o r i l i s u u u t v r đ e n j a . O k o se la i m a l i s u i z g r ađene b u n k e r e , a o ko n j i h p o s t a v i l i s u v i š e r e d n u b o d l j i k a v u ž i c u s a p r o t i v p e š a d i j s k i m m i n s k i m p o l j i -ma . B r i g a d a je n a p a l a u n o ć i 22/23. j a n u a r a — sa 1. b a t a l j o n o m od G o r n j e g H r a s t o v c a i M r a č a j a na s e v e r n i deo s e l a a sa 3 . b a -t a l j o n o m o d se la S t u b a l j a n a j u ž n i deo sela. D r u g i b a t a l j o n p o -seo j e po l o ž a j na ces t i i ž e l e z n i č k o j p r u z i i z m e đ u K o š t a j n i č k o g M a j u r a i K o s t a j n i c e s a z a d a t k o m da s p r e č i n e p r i j a t e l j e v u i n -t e r v e n c i j u i z K o s t a j n i c e , a 4 . b a t a l j o n se n a l a z i o u r e z e r v i b r i -gade. B i l a j e c i č a z ima . P r i p r e l a z u p r e k o S u n j e b o r c i s u u p a -d a l i u v o d u pos l e čega im se s m r z a v a l a odeća i obuća . S n e ž n i p o k r i v a č , l e d i v e d r a noć o t e ž a v a l i su n e č u j n o k r e t a n j e i p r i v -l a č en j e n e p r i j a t e l j u . N e m c i s u nas o t k r i l i . I z n e n a đ e n j e n i j e po -s t i gnu to . U d a r n e g r u p e d o č e k a n e s u u b i t a č n o m m i t r a l j e s k o m v a t r o m . N i s u u spe l e n a p r a v i t i p r o l a z e u p r e p r e k a m a i b o m b a -m a u n i š t i t i b u n k e r e n a p r a v c i m a p r obo j a . B a t a l j o n i s u b i l i p r i -k o v a n i u s negu i t u č en i j a k o m v a t r o m . P o s l e n e k o l i k o p o k u š a j a d a s a v l a d a m o o tpo r n ep r i j a t e l j a , m o r a l i smo s e p o v u ć i . T e z i m -ske noć i , p r e d b u n k e r i m a i b o d l j i k a v o m ž i c o m o k o G r a b o š t a n a p a l i s u ž i v o t i v o d n i k a P e r e M a l e n č i ć i z s e l a D r e n o v c a k o d G l i n e i b o r a c a Đ u r e Z u b e r i z L j e s k o v c a , D r a g a n a M e d i ć a i z S l a v i n a S taza , J a n u z P e t r a i z se l a B r u b n j a , Zivković M i j e i z s e l a Saša, P r e r a d o v i ć S t a n k a i z R u j e v c a i A r b u t i n e M i r k a i z Z i r o v c a . P o -r e d s e d a m p o g i n u l i h još 5 b o r a c a j e b i l o r a n j eno .

P o s l e n a p a d a n a G r a b o š t a n e b r i g a d a j e p o m e r e n a p r e m a S i s k u — na p r o s t o r i j u se l a K o m a r e v o , B e s t r m a i B l i n j a . O d a t l e su 26. j a n u a r a u o f i c i r s k u š k o l u o t i š l i d o t a d a š n j i k o m a n d a n t b r i -gade k a p e t a n J a n k o Z e b i ć i k o m a n d a n t 3 . b a t a l j o n a k a p e t a n D u š a n B a k r a č . Z a n o v o g k o m a n d a n t a došao j e k a p e t a n S a v a M i o č i n o v i ć a za k o m a n d a n t a 3 . b a t a l j o n a p o s t a v l j e n j e p o r u č -n i k P e t a r K e s e r .

344

D o b i l i s m o oba ve š t e n j a da s e u s e l u P r a ć n o m k o d S i s k a n a l a z i j e d i n i c a Č e r k e z a n epo zna t e j a č i ne , a u s e l u M o š ć e n i c a če ta ustaša. Češ će su s l a l i p a t r o l e p r e m a s e l u K o m a r e v u — ces-t o m S i s a k — S u n j a . P o č e l i smo p o s t a v l j a t i zasede i z m e đ u N o -v o g S e l a i K o m a r e v a . V e ć d r u g o g dana, 27. j a n u a r a , na n a šu za sedu n a i š l a j e p a t r o l a Č e r k e z a , od k o j i h su 3 z a r o b l j e n a . N a j -m l a đ i o d n j i h , poš to j e i s p r i č a o t u g a l j i v u p r i č u k a k o j e pos tao v o j n i k 1 . k o z a č k e d i v i z i j e , p l a č u ć i j e m o l i o da ga p r i m i m o z a b o r c a u n a š u b r i g a d u . Z a t i m n a m je dao de ta l j ne , a d o c n i j e se p o k a z a l o i p o t p u n o t ačne p o d a t k e o sas tavu , n a o r u ž a n j u i r a s -p o r e d u b a t a l j o n a k o j i s e n a l a z i o u P r a ć n o m . B a t a l j o n j e b i o p o p u n j e n R u s i m a k o j i s u n a r a z ne n a č i n e p r i s i l j e n i d a s tupe u n e m a č k e j e d i n i c e Č e r k e z a . N j i m a s u k o m a n d o v a l i N e m c i k o j i h je u b a t a l j o n u b i l o oko 30. B a t a l j o n je i m a o 4 čete. J e d n a če ta b i l a j e u P r a ć n o m od V i k t o r o v c a do r a s k r sn i c e , d r u g a j e obez -b e đ i v a l a S t a b b a t a l j o n a u b i v š o j go s t i o n i c i na r a s k r s n i c i se la, t r e ć a se n a l a z i l a u d e l u P r a ć n o g do N o v o g Se la , a č e t v r t a u S i s k u . B a t a l j o n je i m a o 15 m i t r a l j e z a , 30 p u š k o m i t r a l j e z a i 6 m i n oba c a č a . Z a r o b l j e n i k je dao t a čne p o d a t k e o t o m e gde se n a l a z e m i t r a l j e z i i m i n oba c a č i , s t r a ž a r s k a me s t a i k o j e po l o ža j e p o s e d a j u če te n a z n a k u zbune .

O d l u č i l i s m o d a n o ć u 29/30. j a n u a r a n a p a d n e m o n e p r i j a -t e l j e v e snage u s e l i m a P r a ć n o m i N o v o m Se lu , s t i m da g l a v n i n a p a d i z v r š i , od S i s ka , 2 . b a t a l j o n sa j u r i š n o m č e t o m b r i gade , a p o m o ć n i od N o v o g S e l a 4 . b a t a l j o n .

S n e ž n i p o k r i v a č b i o j e v i s o k o k o 60 cm. Za 2 . b a t a l j o n i j u r i š n u č e t u o be z bed i l i s m o be l e m a s k i r n e og r t a če o d k r e v e t -s k i h ča r šava . P l a n o m j e b i l o p r e d v i đ e n o d a 2 . b a t a l j o n p r ođe k r o z š u m u L a s i n j u , z a t i m p u z a n j e m č i s t i n o m o d š u m e d o ceste n a b l i s k o m r a s t o j a n j u o d b u n k e r a p o r e d V i k t o r o v c a i z b i j e n a ce s tu k o d p r v i h k u ć a se l a P r a ć n o g , n a s t a v i d o desne oba l e K u -pe i da t a d a n a p a d n e č e t u Č e r k e z a i N e m a c a u s e v e r n o m d e l u se l a P r a ć n o g . Č e t v r t i b a t a l j o n j e d ob i o z a da t a k d a n a p a d n e če-t u Č e r k e z a i N e m a c a od N o v o g Se la , s t i m da n a p a d po čne p o -s le n a p a d a 2 . b a t a l j ona . P r v i b a t a l j o n dob i o j e z a d a t a k da obez -b eđu j e naše b a t a l j o n e od C a p r a g a i V i k t o r o v c a , a 3 . b a t a l j o n da i z v r š i d e m o n s t r a t i v n i n a p a d na u s t a š k u p o s adu u s e l u M o š ć e -n i ca .

N a p a d je počeo 29. j a n u a r a 1945. u 23,30 časova . D r u g i b a t a l j o n i j u r i š n a če ta b r i g a d e k o j a s e k r e t a l a na n j e g o v o m če lu , n eopa ženo su p r o š l i k r o z š u m u L a s i n j a i p r e k o o t k r i v e -n o g p ros to ra , i z m e đ u š u m e i ceste, i z i š l i na ces tu i č e l o m s t i -g l i n a o b a l u K u p e . J e d n a g r u p a i z j u r i š n e čete p r i v u k l a s e i p o h v a t a l a n e p r i j a t e l j e v e s t r a ž a r e t a k o d a n i s u u s p e l i d i ć i u z -b u n u . P u z e ć i o d š u m e do ceste, p r e k o p r o s t o r a n a k o m e s e

345

sada na l a z e s t a m b e n e z g r a de r a d n i k a že l eza re , čuo s e r a z g o v o r v o j n i k a u b u n k e r i m a n a p o d n o ž j u V i k t o r o v c a . N j i h o v i p o v r e -m e n i p u c n j i n i s u b i l i n a m e n j e n i našo j be lo j k o l on i , j e r j e n i s u m o g l i v i d e t i , i a k o j e p r o l a z i l a i s p r e d n j i h na 50 do 60 me ta ra , ve ć v e r o v a t n o r a z b i j a n j u s op s t v enog s t r a h a i l i sna . K a d a j e da t s i gna l , 2 . b a t a l j o n j e n apao n ep r i j a t e l j a . I z n e n a đ e n j e j e b i l o po tpuno . N e p r i j a t e l j n i j e o č e k i v a o n a p a d o d S i s k a . T o l i k o j e b i o p o m e t e n d a u p r v i m t r e n u c i m a n i j e p r u ž a o o r g a n i z o v a n o tpo r . P o t o m j e 4 . b a t a l j o n n apao od N o v o g Se l a . S a oba p r a v c a n e p r i j a t e l j s e p o v l a č i o p r e m a r a s k r s n i c i gde j e u s peo da o r g a -n i z u j e o d b r a n u . B e s n e l a j e ž e s t o k a v a t r a s a s v i h s t r ana , i z b u n -k e r a o ko V i k t o r o v c a , C a p r a g a i s e l a Mo š ć en i c e . M o r a l i s m o se k r u ž n o o b e z b e đ i v a t i i t a k o s m o s m a n j i v a l i snage za napad , k o j e n i s u b i l e d o v o l j n e da s a v l a d a j u o t po r n e p r i j a t e l j a u r e -j o n u r a s k r s n i c e . O d l u č i l i s m o da se 2 . b a t a l j o n i j u r i š n a če ta p o v u k u p r e m a š u m i L a s i n j a , a t e k z a t i m da s e p o v l a č e o s t a l i b a t a l j o n i . U b i j e n o je 30, a z a r o b l j e n o 8 n e p r i j a t e l j e v i h v o j n i k a . Z a p l e n j e n a su 2 m i t r a l j e z a , t e š k i m i n oba c a č , 15 p u š a k a i v e ć a k o l i č i n a m u n i c i j e i r a t n e op r eme . P o g i n u l o j e 11 n a š i h bo raca . P o s l e napada , »ko za čk i « b a t a l j o n n a p u s t i o j e P r a ć n o .

N e k o l i k o d a n a pos l e t oga j e d a n n e m a č k i b a t a l j o n i 850 u s -taša, p r i p a d n i k a » C r n e leg i je« , k o j i s u z a o v u a k c i j u d o v e d e n i u S i s a k i S u n j u , p r e d u z e l i su a k c i j u »odmazde« . T r e ć e g f e b -r u a r a n a p a l i s u se l a T r n j a n e i Č a k a l e , p a l i l i s u kuće , šta le, l j u d s k u i s t o č n u h r a n u , s ve š to j e m o g l o go re t i . T r i b a t a l j o n a b r i g a d e s u p r o t s t a v i l a s u s e u s t a š a m a na p o l o ž a j i m a S t a r o S e -l o — S a b l j i ć a g r ob l j e . Ž e s t o k a b o r b a v o đ e n a j e ceo dan . U s t a š e s u k a o s u l u d i j u r i š a l i n a po l o ž a j e n a š i h b o r a c a ž e l e ć i d a u p a d n u u S t a r o Se lo , B j e l n i k i B l i n j u . N e k i p o l o ž a j i p r e l a z i l i s u i z r u k u u r u k e po n e k o l i k o pu ta . U p o p o d n e v n i m č a s o v i m a n e p r i j a t e l j je b i o s a v l a d a n i p r i s i l j e n da se po vu če . U b o r b i je p o g i n u l o 20 i r a n j e n o 30 n e p r i j a t e l j e v i h v o j n i k a . I z naše b r i g a d e p o g i n u l i

s u k o m a n d i r če te M i r k o Z i v k o v i ć i z se l a K o t o r a n a , b o r a c L j u -b a n K e l e u v a i z se l a B r e s t n i k a , p o r u č n i k Č a v i ć S t o j a n i z se l a D r a š k o v a c k o d D i v u š e i z a s t a v n i k P r e b i č e v i ć M i l a n i z s e l a G l a -v i č a n i i b o r a c M i j o S e v e r i n i z G r a č a n i c e k o d K u t i n e , a 13 d r u -g o v a j e r a n j eno .

S l e d e ć e g dana , 4 . f e b r u a r a i s p r a t i l i smo p o m o ć n i k a k o m e -sa r a b r i g a d e k a p e t a n a M i l u t i n a O m a z i ć a k o j i j e o d l a z i o n a d u ž -nos t p o m o ć n i k a k o m e s a r a naše d i v i z i j e . Z a n o v o g p o m o ć n i k a k o m e s a r a b r i g a d e došao j e k a p e t a n l j u b a n K l j a i ć . S v i s m o čes-t i t a l i M i l u t i n u , j e r smo b i l i u v e r e n i d a j e n a p r a v l j e n n a j b o l j i i z b o r z a n o v o g r u k o v o d i o c a p a r t i j s k e o r g a n i z a c i j e u d i v i z i j i .

Š t a b d i v i z i j e j e doneo o d l u k u d a s e l i k v i d i r a u s t a š k a po sada (oko 150 ustaša) u se l u M o š ć e n i c i . Do t a d a su i h naše j e d i n i c e

346

n a p a d a l e v i š e pu ta , a l i bez uspeha . B i l i s u v r l o d o b r o u t v r đ e n i . R a n i j e s m o n a p a d a l i s amo noću , bez u p o t r e b e a r t i l j e r i j e , a l i be z n j e b u n k e r i s e n i s u m o g l i s a v l a da t i . P o s l e d n j i n a p a d i z v e l a j e b i v š a 2 . u d a r n a b r i gada , d e l i m i č n o j e uspe la , a l i j e p r e t r p e l a v e l i k e g ub i t k e . S a d a smo o v i m k o l j a č i m a i r a z b o j n i c i m a p r i -p r e m i l i b a t i n e k a k v e d a v n o n i s u d o b i l i n a B a n i j i . P r e d v i đ e n o j e da u n a p a d u u č e s t v u j u t r i b r i g a d e naše d i v i z i j e , s t i m da n a p a d počne n o ć u i d a t r a j e s ve d o k us taše ne b u d u l i k v i d i r a n i . U s t a š k u p o s a d u u M o š ć e n i c i n a p a l a j e 3 . b r i g a d a uz p o d r š k u d i v i z i j s k e a r t i j e r i j e . N a š a b r i g a d a d o b i l a j e z a d a t a k d a s p r e č i p r o d o r n e p r i j a t e l j a i z S i s k a i C ap r a ga , j a č i n e oko 2.200 N e m a c a , Č e r k e z a , u s t a ša i d o m o b r a n a . P r e m a P e t r i n j i n a o s i g u r a n j u b i l a je 1 . u d a r n a b r i g ada .

P o n o v o smo do š l i u se lo P r a ć n o . D r u g i b a t a l j o n b i o j e na te -ž i š t u i poseo je po l o ž a j u v i s i n i s e v e r n o g d e l a sela, od ž e l e z -n i č k e p r u g e d o r e k e K u p e . T r e ć i b a t a l j o n poseo j e s e v e r n i r u b š u m e L a s i n j e (sada s e n a t o m m e s t u n a l a z i že leza ra ) . D e s n o do oba l e S a v e b i o j e 4 . b a t a l j o n . P r v i b a t a l j o n n a l a z i o se u r e z e r v i , u s e l u P r a ć n o m , i z a 2. b a t a l j ona .

N a p a d je b i o p l a n i r a n i i z v e d e n 7. i 8 . f e b r u a r a 1945. g od i -ne. B o r b a u M o š ć e n i c i t r a j a l a j e c e l u noć . T r e ć a b r i g a d a n i j e u t o k u n o ć i l i k v i d i r a l a u s t a š k u posadu , j e r s e o v a u p o r n o b r a n i l a . U s t a š e su s e n a d a l i d a ć e s e naše snage p o v u ć i č i m po čne da sv iće , k a o što s m o č i n i l i r a n i j e p r i n a p a d u n a u t v r đ e n e posade i g a rn i z one . V e r o v a t n o da z b o g t oga n e p r i j a t e l j n i j e u t o k u n o ć i p o k u š a v a o d a n a p a d o m i z S i s k a d e b l o k i r a M o š ć e n i c u . O g r a -n i č i o s e n a t u č e n j e n a š i h p o l o ž a j a a r t i l j e r i j o m . M e đ u t i m , k a d a je s v anuo 8 . f e b r u a r , 3 . b r i g a d a n a s t a v i l a j e n a p a d još v e ć o m s i l i n om , a n a š i t o p o v i još p r e c i z n i j e su gađa l i . D r u g a b r i g a d a os-t a l a j e na p o l o ž a j ima , p o l u k r u ž n o , p r e m a S i s ku , a 1 . u d a r n a b r i -g ada p r e m a P e t r i n j i . B i l a j e t o p r v a d n e v n a b l o k a d a P e t r i n j e i S i s ka .

O č e k i v a l i s m o da će n e p r i j a t e l j e v e snage i z S i s k a i P e t r i -n j e p r e d u z e t i n a p a d d a d e b l o k i r a j u se lo M o š ć e n i c u . M e đ u t i m , s ve do j u t r a on j e b i o pa s i v an . D e j s t v o v a o j e s amo p u š č a n o m i m i t r a l j e s k o m v a t r o m od V i k t o r o v c a i C ap r a ga . R a n o u j u t r o j e n apadao od ž e l e z n i č k e s t an i c e C a p r a g s n a m e r o m da se k r o z š u m u L a s i n i j a p r o b i j e p r e m a M o š ć e n i c i . U n a p a d s u po š l i s amo ustaše. M a d a s u s e b i l i u k l i n i l i u š u m u , m a n e v a r im n i j e uspeo. N a š e m 3 . b a t a l j o nu , n a k o j i s u n apada l i , p o m o g a o j e Č e t v r t i d e j s t v o m u b o k n e p r i j a t e l j a . V i d e ć i da n e m a p o m o ć i od S i s k a i P e t r i n j e , v e ć a g r u p a us ta ša i z M o š ć e n i c e p o k u š a l a j e d a s e n i z d e s n u o b a l u K u p e p r o b i j e p r e m a S i s k u . N a i š l i s u n a naš 1 . b a -t a l j o n i u b o r b i k o j a j e t r a j a l a s amo n e k o l i k o m i n u t a b i l i s u pokošen i . U s t a š k a po sada u M o š ć e n i c i b i l a j e l i k v i d i r a n a .

347

I

N e p r i j a t e l j je i m a o 185 m r t v i h i 16 z a r o b l j e n i h . I z naše b r i g a d e p o g i n u l i s u v o d n i k L j u b a n B o r k o v i ć i z s e l a V r p o l j e , b o -r a c P e t a r B o ž i ć i z D o n j e g Ra s t o v ca , b o r a c S t e v a n P o l i m a c i z s e l a G r a b o v c a , b o r a c N i k o l a S u š t i ć i z K r a l j e v čana , v o d n i k P e -t a r D r a g e l j e v i ć i z se l a J a m n i c e k o d D v o r a , z a s t a v n i k V j e k o s l a v K o v a č e v i ć i z P r a p r a t n i c e k o d T r o g i r a , b o r a c A n t u n R e g e n t i z P o d l e š n i k a k o d Ga r e šn i c e , b o r a c B u č e c M a r t i n i z L a d i s l a v a k o d G a r e š n i c e i b o r a c B r a n k o K a k š a i z P i t o m a č e .

P o s l e l i k v i d a c i j e u s t a š ke posade u M o š ć e n i c i d o b i l i smo n a r e đ e n j e d a o s t anemo n a s v o j i m po l o ž a j ima , na ša b r i g a d a p r e -ma S i s k u a 1 . p r e m a P e t r i n j i . N a š c i l j b i o j e da p r e s e č emo veze i z m e đ u P e t r i n j e i S i s ka , i n e p o s r e d n o m b l o k a d o m P e t r i n j e p r i -s i l i m o n e p r i j a t e l j a d a n a p u s t i P e t r i n j u , t e d a l i k v i d i r a m o s po l j -n u o d b r a n u S i s k a . B i o j e t o d o t ada n a j o t v o r e n i j i i z a z o v n e p r i -j a t e l j e v i m s n a g a m a u S i s k u i P e t r i n j i . N e p r i j a t e l j j e s m a t r a o da n a m e r a v a m o napa s t i P e t r i n j u i p r v i d a n o g r a n i č i o j e s v o j u a k -t i v n o s t n a t u č e n j e n a š i h p o l o ž a j a j a k o m a r t i l j e r i j s k o m v a t r o m . D r u g o g i t r e ć eg d a n a p o r e d a r t i l j e r i j s k e va t r e , k o j o m j e d e j -s t v o v ao n e p r e k i d n o i v e o m a sna žno p r e d u z i m a o j e u z a s t opne n a -pade o d S i s k a s a c i l j e m d a o d b a c i n a š u b r i g a d u . T o m u n i j e u s p j e l o s ve d o k n i s m o d o b i l i n a r e đ e n j e d a s e p o v u č e m o . G u -b i c i n e p r i j a t e l j a u t i m b o r b a m a b i l i su 55 m r t v i h i 80 r a n j e n i h . M i s m o i m a l i 12 m r t v i h i 51 r an j enog . B i l e su t o v r l o žes toke bo rbe .

P o s l e ove bo r be p o v u k l i s m o s e n a p r o s t o r i j u T r n j a n i , S t a r o S e l o r a d i k r a ć e g odmo r a . M e đ u t i m , 15. f e b r u a r a oko 350 u s -t a ša i N e m a c a i z v r š i l i s u i s p a d i z S i s k a p r e m a B l i n j s k o m K u t u i B e s t r m i . N a p a l i s m o i h i z p o k r e t a i p r i s i l i l i d a s e p o v u k u . P r i t o m e je n e p r i j a t e l j p r e t r p e o g u b i t k e od 7 m r t v i h i 15 r a n j e n i h , a od n a š i h 1 bo r a c je p o g i n u o i 3 su r an j ena .

O s a m n a e s t o g f e b r u a r a 1945. o ko 250 us ta ša k r e n u l o j e i z S i s k a c e s t om p r e m a S u n j i . N a m e r a v a l i s u d a u p a d n u n a os l o -b o đ e n u t e r i t o r i j u r a d i p a l j e n j a i p l j a č k e se la. S t a b b r i g a d e po -s l ao j e p r e d n j i h 1 . b a t a l j o n , k o j i j e poseo po l o ž a j i z m e đ u N o -v o g S e l a i K o m a r o v a , s a čekao i h i pos l e k r a t k e b o r b e p r i s i l i o na p o v l a č en j e . N e p r i j a t e l j j e i m a o 5 m r t v i h .

T a d a j e š tab b r i g ade dob i o o d obave š t a j n e s l u ž b e p o d a t k e da j e u se lo G u š ć e na l e v o j o b a l i S a v e doš lo 55 d o m o b r a n a za obe zbeđen j e u t o v a r a i o d v o ž e n j a d r v a . O d l u č i l i s m o da i h n a p a -d n e m o p r e nego što se b o l j e u t v r d e . N a p a d j e i z v e d e n u no ć i 21/22. f e b r u a r a . G l a v n i z a d a t a k p o v e r e n j e 2 . b a t a l j o nu , k o g a s m o i o v o g p u t a o j a č a l i b r i g a d n o m č e t om j u r i š n i h p i o n i r a . O s -t a l i b a t a l j o n i b i l i s u n a o s i g u r a n j u : 1 . p r e m a C a p r a g u , n a p o l o -ž a j u k o d se l a C r n c a i š u m e P i š k o r n j a č a , 3 . b a t a l j o n z a t v a r a o j e c e s tu i z m e đ u N o v o g S e l a i K o m a r e v a , a 4 . b a t a l j o n b i o j e p r e -

•348

ma Sun j i . P r i p r e m l j e n i su č a m c i k o j i m a se 2 . b a t a l j o n u z v o d n o od se la G r a d u š e p r ebac i o na l e v u o b a l u Save . B a t a l j o n se neo-paženo p rebac i o p r e k o Save, ušao u se lo Gušće , i z n enad i o i po -hva t ao s t ra ža re i p r i s i l i o 51 domob rana , k o j i su za te čen i na spa-van ju , d a s e p r eda ju . O n i n i s u n i p o m i š l j a l i d a i h tu, n a l e vo j oba l i Save, može n e ko napas t i . R e k l i s u im da u b l i ž o j o k o l i n i n e m a p a r t i z a n s k i h j ed in i ca . Č e t i r i d o m o b r a n a (za k o j e j e n a k -nadno u t v r đ eno da su ustaše) u z e l a su o r u ž j e i p o ku š a l a pobeć i . T r i su u b i j e n a i 1 je r an jen .

Po s l e p o v r a t k a i z ove a k c i j e op ro s t i l i smo se od dotadaš-n j eg p o m o ć n i k a k omesa r a b r i gade k ape t ana L j u b a n a K l j a j i ć a k o j i j e od l a z i o z a k omesa r a 3 . b r i gade . Za no vog p o m o ć n i k a k o -mesa r a b r i gade došao j e B r a n k o B r k o v i ć , k o j i j e do t ada b io č l a n po l i t o d j e l a d i v i z i j e .

N e k o l i k o d ana docn i je , 12. m a r t a 1945. op ro s t i l i smo se i sa k o m a n d a n t o m b r i g ade S a v o m M i o č i n o v i ć e m k o j i j e o t i šao n a dužnos t k o m a n d a n t a 3 . b r i g ade naše d i v i z i j e . Za k o m a n d a n t a naše b r i g ade došao j e k ape t an B r a n k o Bab i ć .

Odlazak sa Banije

P o č e t k o m m a r t a o t i š l i smo sa B an i j e . I r a n i j e su b r i g ade 7 . d i v i z i j e od l a z i l e sa naše v o l j e ne B a n i j e na K o r d u n , u L i k u , B o -snu, M o s l a v i n u , S l a v o n i j u i Z ago r j e . V r a ć a l e su se i ponovo od laz i l e . B o r i l e su se gde god j e z ah t e va l a o s l o bod i l a č k a b o r -ba, k o j a n a m je b i l a j ed i n s t vena . Č i n i l e su to s ponosom. O v o g pu t a b i l o j e j a sno da se v i še nećemo v r a t i t i na B a n i j u . Z n a l i smo da i d emo u z a v r šne operac i je , da neće b i t i z a u s t a v l j a n j a sve dok nep r i j a t e l j ne bude po t puno po r a ž en i naša z e m l j a os lobođena. V e r o v a l i smo da ćemo ra t z a v r š i t i negde na g r a n i c a m a nove Jugos l a v i j e . S v e t r i naše b r i g ade k r e n u l e s u p r e k o K o r d u n a p r e m a V a g a n c u i D r e ž n i k - G r a d u , r a d i u č e s t v o van j a u os lobođe-n j u B i haća , a z a t i m L i k e i n a po s l e t k u Istre. O d b r a n u B a n i j e p reuzeo j e B a n i j s k i p a r t i z a n s k i odred .

B o r b e naše b r i gade za k ona čno os lobođen je B i h a ć a poče le su 21. m a r t a 1945. god ine. D o b i l i smo zada tak da z a t v o r i m o p r a va c B i h a ć — T r ž a č k a Raš te la , i da t a ko n apad naše 3. b r i -gade na V a g a n a c o s i gu r amo od mogu ćne i n t e r v en c i j e n e p r i j a -t e l j a i z Izač ića .

U I z a č i ću nep r i j a t e l j je imao b a t e r i j u t opova i b a t e r i j u te -š k i h m inobacača , pešad i j s ke snage na u t v r đ e n i m p o l o ž a j i m a oko Izač ića, b o j n u od 300 do 400 us taša u B u n i ć u i oko 60 us taša n a b r d u P r t i š l e n u .

•349

N e p r i j a t e l j j e pobegao i z V a g a n c a p r e nego što j e 3 . b r i -gada i z v r š i l a napad, pa j e i na ša b r i g ada o d m a h napa l a snage k o j e su se n a l a z i l e u I zač i ću . G l a v n i z ada tak dode l j e n je 4 . ba -t a l j onu . On j e napadao n a b r do P r t i š l e n k o j e d o m i n i r a n a d I za -č i ć e m i o k o l i n om . N a p a d 4 . b a t a l j o na p o d r ž a v a l a je na ša a r t i -l j e r i j a i m i nobacač i . U v i d e v š i da naše g l a vne snage n a p a d a j u na P r t i š l e n , n ep r i j a t e l j j e pokušao da po j a ča svo je snage na t i m po lo ža j ima , a l i mu j e t o onemogućeno . Po s l e a r t i l j e r i j s k e p r i -p reme, 4 . b a t a l j o n je u n a l e t u i z b i o na b r do P r t i š l e n . T a d a su 1. i 2. b a t a l j o n p r e d u z e l i napad na nep r i j a t e l j e v e snage u I za -č i ću . Našo j b a t e r i j i b r d s k i h t opova i m i n o b a c a č a p r i d r u ž i l a se i b a t e r i j a p r o t i v t e n k o v s k i h topova, k o j u smo d o b i l i od d i v i z i j -s kog a r t i l j e r i j s k o g d i v i z i ona. N e p r i j a t e l j a j e poče l a da obu -z i m a pan i k a . U t o k u d e j s t v a a r t i l j e r i j e b a t a l j o n i su pod i š l i po -l o ž a j i m a n e p r i j a t e l j a i o t v o r i l i ž e s t o ku v a t r u i z sveg našeg na-o ru žan j a . N a j e f i k a s n i j a b i l a j e v a t r a 4 . b a t a l j o na s a b r d a P r t i -š lena. N e p r i j a t e l j e v o tpo r u I z a č i ć u b io je k r a t k o t r a j a n . I z l o -žen žes toko j v a t r i n a š i h snaga bežao j e p r e m a B i h a ć u . O k o 15 časova i s tog d ana Izač i ć je b i o os lobođen. Z a p l e n j e n a su 2 topa i t e šk i m inobacač , ub i j e no je 30 i r a n j e no mnogo v i še ne -p r i j a t e l j e v i h v o j n i k a .

I z naše b r i g ade p o g i n u l i s u v o d n i k D r a g a n D a k i ć i z se la B a n j a n a k o d Otoke , z a s t a vn i k J o s i p U m l j e n o v i ć i z se la S j e v e -rovca, v o d n i k P e r o M i k u l i ć i z se la Pas tuše , b o l n i č a r k a 3 . ba ta -l j o n a A n k i c a C o n j a r i z se la Ske l e , b o r c i J o v a n M a r j a n o v i ć i z se la T r m u š n j a k a , J o s i p K r z n a r o v i ć i z se la So l n e i S t a n k o Đ a -k o v i ć i z se la G o r n j e Bačuge . R a n j e n o j e 30 boraca . D o k j e naša b r i g a d a n apada l a na Izač ić , 1 . u d a r n a b r i g a d a naše d i v i z i j e os-l o bod i l a je T u r i j u i h i t a l a da preseče ces tu Os t ro žac — B i h a ć .

Su t r adan , 22. m a r t a 1945. god ine, 3 . b r i g a d a s a v l ada l a je nep r i j a t e l j e v u posadu u se l u V r k a š i ć u na l e vo j oba l i U ne . T a k o su o s t va ren i u s l o v i z a p r e l a z a k p r e k o r e k e U n e i n a p a d na u ž u o d b r a n u B i h a ć a .

Učešće u borbama za Bihać

D r u g a u d a r n a b r i g a d a dob i l a j e z ada tak d a p r v a p ređe n a desnu oba l u U n e i da u P o k o j u l i k v i d i r a oko 250 l eg i ona r a -do -m o b r a n a i z 10. d omob r an s k e d i v i z i j e . N a p a d na P o k o j i z v r š e n je u no ć i 22/23. m a r t a 1945. god ine . B r i g a d a je p r e š l a p r e k o U n e p o m o ć u pon t ona ko j e j e obezbed io i n ž i n j e r i j s k i b a t a l j o n d i v i z i j e . M e s t o p r e l a z a b i l o j e k o d se la H u k i ć a , u z v o d n o od P o -ko ja . P r v i j e p r e v e z en 2 . ba ta l j on . O d m a h j e napao n ep r i j a t e l j a na ko s i i z m e đ u U n e i ceste P o k o j — B i h a ć . U e n e r g i č n o m j u -

•350

r i š u s a v l a d a n j e n e p r i j a t e l j e v o t po r i b a t a l j o n j e i z b i o na ce-stu. P r e d po č e t a k p r e l a ž e n j a p r e k o U n e b o r c i m a o v o g b a t a l j o -n a j e r e č eno d a ć e o d u s p e h a n j i h o v o g n a p a d a n a k o s u z a v i s i t i d a l i ć e b r i g a d a p r e ć i p r e k o U n e i o s l o bod i t i P o k o j . I z b i j a n j e m 2 . b a t a l j o n a na ce s tu P o k o j — B i h a ć , s n a g a m a u P o k o j u b i l o j e o n e m o g u ć e n o da se p o v u k u u B i h a ć . N e p r i j a t e l j se n i j e m o g a o p r o b i t i n i p r e m a B o s a n s k o j K r u p i i Os t r o š cu , j e r j e n a š a 1 . u d a -r n a b r i g a d a b i l a n a v i s o v i m a p o r e d l e v e oba l e U n e , s a k o j i h j e d r ž a l a p o d v a t r o m ce s tu P o k o j — B o s a n s k a K r u p a . U m e đ u -v r e m e n u i n ž i n j e r c i s u p r e v e z l i p r e k o U n e i 3 . b a t a l j o n . On j e o d m a h s a 2 . b a t a l j o n o m napao n a P o k o j . N e p r i j a t e l j j e b i o i z -n e n a đ e n p o j a v o m i n a p a d o m n a š i h s naga od B i h a ć a i s a v l a d a n je u t o k u i s t e noć i . G u b i c i n e p r i j a t e l j a b i l i su 65 m r t v i h i 50 z a r o b l j e n i h . Z a p l e n j e n je top, 2 t e š k a m i t r a l j e z a , 5 m i t r a l j e z a , 6 0 m o t o r n i h v o z i l a n a t o v a r e n i h r a t n o m o p r e m o m , 50 t o v a r n i h g r l a s a o p r e m o m i m n o g o r a z n o g m a t e r i j a l a k o j i j e n e p r i j a t e l j n a m e r a v a o d a i z v u č e i z B i h a ć a . T e m a r t o v s k e noć i , f o r s i r a j u ć i U n u i j u r i š a j u ć i n a P o k o j p o g i n u l i s u b o r c i i z 2 . b a t a l j o n a S t e v o P e š k i r i z s e l a M o š t a n i c e k o d P e t r i n j e , I v o J a m b r e š a k i z se l a R u g v i c e k o d D u g o g Se la , P a j o B j e l a j a c i z G r a č a n i c e , S t j e p a n S j e v e r i z V r b o v c a k o d K r i ž e v a c a , J o v o G v o j i ć i z J a b u k o v c a i M a t o K r a l j i ć i z C i g l a n a k o d B j e l o v a r a .

P o s l e z a u z i m a n j a P o k o j a b r i g a d a j e d o b i l a z a d a t a k da s e u t o k u i s te n o ć i p r e b a c i p r e k o u n s k e p r u g e i ceste i da što p r e i z b i j e na ce s tu B i h a ć — B o s a n s k a K r u p a , da posedne po l o ž a j K u ć i š t e ( ko ta 455) — Z a l o ž j e — G r a b e ž i da s p r e č i n e p r i j a t e l j u d a s e i z v u č e i z B i h a ć a u p r a v c u B o s a n s k e K r u p e .

N e p r i j a t e l j j e p r a v o v r e m e n o u r e d i o i poseo p o l o ž a j e na k o t i 455, a l i j e b r i g a d a i z p o k r e t a n a p a l a k o t u i z a u z e l a je . U t o k u i s te n o ć i b r i g a d a j e po se l a po l o ž a j e : 3 . b a t a l j o n o m k o t u 455, 1. i 2. cestu , a 4. b a t a l j o n z a d r ž a n je u r e z e r v i . N e p r i j a t e -l j e v i m s n a g a m a u B i h a ć u sada j e b i o z a t v o r e n p u t z a p o v l a -č en j e n a s e v e r p r e m a B o s a n s k o j K r u p i . P u t p r e m a O s t r o š c u z a t v a r a l a je n a š a 1 . b r i gada , a p r e m a S l u n j u 3 . b r i g ada .

Sa j u g a su n a p a d a l e na B i h a ć 8 . d i v i z i j a , 24. d i v i z i j a , 8 . b r i -g a d a 20. d i v i z i j e i 1 . t e n k o v s k a b r i g ada . K r u g o ko B i h a ć a b i o j e p o t p u n o z a t v o r en .

C e o d a n 23. m a r t a 1945. g od i n e n a t i m p o l o ž a j i m a v o đ e n e s u žes toke bo rbe . U j u t r o j e n e p r i j a t e l j s a d v a p r a v c a napao 3 . b a t a l j o n na K u ć i š t u k o t i 455, i on se m o r a o p o v u ć i p r e m a Z a l o š k o m G r a b e ž u .

O k o 1 2 č a sova 400—500 v o j n i k a i z B i h a ć a n a p a l o j e p o l o -ža j e 1 . i 2 . b a t a l j o n a že l e ć i da se p r o b i j u p r e m a B o s a n s k o j K r u -p i . V o đ e n a j e b o r b a p r s a u p r sa . S a m o m a n j i d e l o v i n e p r i j a t e -l j e v e k o l o n e p r o b i l i s u s e k r o z naše po l o ž a j e p r e m a B o s a n s k o j

•351

Sastanak političkih komesara iz brigade, Rakovica, 31. mart 1945.

•352

K r u p i , d o k j e g l a v n i n a b i l a p r i s i l j e n a da se v r a t i u B i h a ć i Č e -k r l i j e . U to j b o r b i u b i j e n o je 30, a z a r o b l j e n o 17 n e p r i j a t e l j e v i h v o j n i k a . N o ć u 23/24. m a r t a 1945. g od i n e 3 . b a t a l j o n n a p a o j e n e p r i j a t e l j a n a K u ć i š t u i k o t i 455, k o j u j e p r e t h o d n o g d a n a i z -gub io , a ona je b i l a z n a č a j n a za nas i n e p r i j a t e l j a . S m e l i m no ć -n i m n a p a d o m , u k o m e su n a š i b o r c i i s t a re š i ne i s p o l j i l i v e l i k u umešno s t i h r ab r o s t , k o t a 455 b i l a je p o n o v o u n a š i m r u k a m a . U

, o v o m n a p a d u u b i j e n o je 15, a z a r o b l j e n o 13 n e p r i j a t e l j e v i h ( v o j n i k a . Is te n o ć i 4 . b a t a l j o n n a p a o j e n e p r i j a t e l j e v u posadu , j a -{ č i n e o ko 100 v o j n i k a , u s e l u Č a v k i ć i m a . B a t a l j o n je z auzeo selo,

a l i j e n e p r i j a t e l j d o veo po j a čan j e , i z v r š i o p r o t i v n a p a d , p o t i s nuo na š b a t a l j o n i p o n o v o zauzeo Č a v k i ć e . Č e t v r t i b a t a l j o n z a r ob i o j e 15 n e p r i j a t e l j e v i h v o j n i k a .

D v a d e s e t p e t o g m a r t a b r i g a d a j e v o d i l a n a j t e ž e i o d l u č u -j u ć e b o r b e n a ces t i B i h a ć — B o s a n s k a K r u p a . N a b r i g a d u j e o d B i h a ć a n a p a d a l o 2.500 — 3.000 n e p r i j a t e l j e v i h v o j n i k a sa n a m e -r o m d a s e p r o b i j u p r e m a B o s a n s k o j K r u p i . N a p a d i d e l o v a naše 4 . a r m i j e n a B i h a ć b i l i s u t o l i k o s i l o v i t i d a j e n e p r i j a t e l j g ub i o deo po deo g rada , pa j e i z l a z i z b o r b e t r a ž i o u i z v l a č e n j u p r eo -s t a l i h s naga i z g r ada . I m a o j e s amo j e d a n put , a on j e v od i o p r e k o p o l o ž a j a naše b r i g ade . G r u p a c i j a k o j a j e t oga d a n a k r e -n u l a i z B i h a ć a p r e m a K r u p i b i l a j e s a m o deo b i h a ć k e g rupe , a i m a l a j e z a d a t a k d a odba c i n a š u b r i g adu , o v l a d a c e s t om B i h a ć — B o s a n s k a K r u p a i o s t a l i m s n a g a m a i z B i h a ć a obe zbed i da j e ko r i s t e . N e p r i j a t e l j j e n apadao u t a l a s ima . P o n o v o su na t i m p o l o ž a j i m a v o đ e n e b o r b e p r s a u p rsa . B r i g a d a j e s t o i č k i i z d r ž a l a sve n e p r i j a t e l j e v e n apade i on s e n i j e u speo p r o b i t i p r e m a K r u -p i , n i t i o d b a c i t i naše snage s a ceste. G l a v n a g r u p a c i j a b i l a j e p r i s i l j e n a da se v r a t i u B i h a ć k o j i su naše snage v e ć n a pa da l e s a s v i h s t r ana . S a m o m a n j e g r u p e p r o b i l e s u s e i l i p r o v u k l e k r o z naše po l o ž a j e k o r i s t e ć i š u m s k e p r e d e l e k o j e n i j e b i l o m o g u ć n o p o t p u n o z a t v o r i t i . N e p r i j a t e l j j e u to j b o r b i p r e t r p e o g u b i t k e od 175 m r t v i h i 98 z a r o b l j e n i h .

U ovo j b o r b i i z naše b r i g a d e p o g i n u l o je 12 d r ugova , m e -đ u k o j i m a dese t a r M i l a n M i l j e š i ć i z se l a B a n j a n a k o d O toke , z a s t a v n i k V j e k o s l a v S t a r č e v i ć i z L i č a k o d De l n i c e , de se t a r S t o -j a n K o n j o v i ć i z s e l a C r k v e n o g B o k a , b o r a c J o s i p H r g o v i ć i z se l a G o r n j e g Tabo r i š t a , b o l n i č a r P e t a r K u k i ć i z se l a H r t i ć a k o d Z i r o v c a , b o r a c P e t a r M e n i č a n i n i z se l a G o r n j e g H r a s t o v c a . R a n j e n a su 22 b o r c a i s ta reš ine , a 10 b o r a c a je nes ta l o . V e l i k i g u b i c i n a obe s t r a ne p o k a z u j u k o l i k o j e b i l a ž e s t oka b o r b a toga d a n a n a z a p a d n i m p a d i n a m a G r m e č a .

U v e č e 25. m a r t a 1945. na ces t i B i h a ć — B o s a n s k a K r u p a s m e n i l a nas je 8 . b r i g a d a 20. d i v i z i j e , a na ša b r i g a d a d o b i l a je z a da t a k da s e i s t e n o ć i p ono vo p r e b a c i na l e v u o b a l u U n e i da

23 353

što p r e dođe u r e j o n B r e k o v i c e , j e r su d e l o v i 104. n e m a č k e d i -v i z i j e o d Os t rošca , p r e k o B r e k o v i c e , p r o d i r a l i p r e m a B i h a ć u s a n a m e r o m da d e b l o k i r a j u o p k o l j e n e snage u n j e m u .

V i d i m o B i h a ć o b a v i j e n d i m o m i p l a m e n o m . N e p r e k i d n a g r -m l j a v i n a n a š i h topova . D o l e ć u i n a š i a v i on i , o b r u š a v a j u se i t u k u t o p o v i m a i r a k e t a m a . I š l i b i i m i n a B i h a ć , a l i m o r a m o na l e v u o b a l u U n e p r e m a B r e k o v i c i i O s t r o š cu .

C i m s m o s t i g l i k o d se l a B r e k o v i c e p r e u z i m a m o deo po l o -ž a j a od 1 . b r i g a d e k o j a po seda po l o ž a j e n a n a š e m d e s n o m k r i l u .

U j u t r u 26. m a r t a N e m c i s u i z v r š i l i s n a ž an n a p a d n a naše po loža je . N j i h o v o m n a p a d u p r e t h o d i l a j e u r a g a n s k a a r t i l j e r i j -s k a v a t r a p o p o l o ž a j i m a n a š i h ba t a l j ona . G u b i m o k o m a n d a n t a 1 . b a t a l j o n a J o k u D m i t r a k o j i j e t e ško k o n t u z o v a n . N e m c i n a -p a d a j u k a o s u m a n u t i i p r o b i j a j u se u se lo B r e k o v i c u . Ne o s v r ć u se na g ub i t k e . S a m o t oga d a n a u b o r b a m a sa n a š o m i 1 . b r i g a -d o m p o g i n u o je 91 N e m a c , 98 je r a n j e n o a 2 su z a r ob l j e n a . I n a š i g u b i c i b i l i su v e l i k i : 13 p o g i n u l i h , 72 r a n j e n a i 3 nes ta l a . M e đ u p o g i n u l i m a b i l i s u k o m a n d a n t 3 . b a t a l j o n a p o r u č n i k P e -t a r K e s e r i z s e l a K l a n c a k o d V o j n i ć a , v o d n i k T a d i ć S t e v o i z se l a B a š t r a k o d O toke , v o d n i k P e t a r K u k i ć i z s e l a G o r i č k e , bo -r a c I v a n K i č u d a i z N o v a k a k o d D u g o g Se la , p o t p o r u č n i k S v e t o -z a r K l a d a r i z se l a H r t i ć a k o d D v o r a , b o r c i I v a n B r i s e l a c i z K u p č i n e i P a v a o R o ž i ć i z s e l a S t u p n e k o d S i s k a .

P r v u u d a r n u b r i g a d u s m e n i l a j e 3 . b r i g a d a naše d i v i z i j e , a na ša j e o s t a l a na i s t i m p o l o ž a j i m a . Sa 3 . b r i g a d o m p r i p r e m i l i smo n a p a d n a po l o ž a j e N e m a c a k o d B r e k o v i c e . Š t a b d i v i z i j e nas j e obave s t i o da će nas p o d r ž a v a t i t e n k o v s k i b a t a l j o n 8 . k o r p u s a i a r t i l j e r i j s k i d i v i z i o n naše d i v i z i j e . M e đ u t i m , i n e p r i j a t e l j j e v r -š io p r i p r e m e . I n t e n z i v n o s e u t v r đ i v a o , o r g a n i z o v a o j e i s p r e d po -l o ž a j a s i s t em v a t r e n a k a k a v d o t a d a n i s m o na i š l i . O t k r i o j e do -l a z a k n a š i h t e n k o v a i p r i p r e m a o se za p r o t i v t e n k o v s k u bo r bu .

N a p a d s m o i z v r š i l i 27. m a r t a u 18,30 časova . D v a b a t a l j o n a b r i g a d e n a p a d a l a s u po l o ž a j e n a B r e z i k u , a d v a p r e k o B r e z o v e G l a v e . N a n a š e m d e s n o m k r i l u n a p a d a l a j e 3 . b r i g ada . N a p a d n i j e uspeo. S a d e j s t v o i z m e đ u b a t a l j o n a i a r t i l j e r i j e , u noć i , na n e p o z n a t o m z e m l j i š t u n i j e b i l o obezbeđeno . S u t r a d a n s m o po -n o v i l i n a p a d u 5,30 časova . Na p r a v c u n a p a d a 3 . b r i g a d e d e j -s t v o v ao j e i t e n k o v s k i b a t a l j o n . O v o g a p u t a s ade j s t vo sa a r t i -l j e r i j o m b i l o j e dob ro . N a p r e d o v a l i smo k o r a k p o k o r a k . I s p r e d n e p r i j a t e l j e v i h p o l o ž a j a b i o j e b r i s a n i p r o s t o r t u č e n u b i t a č n o m v a t r o m i z pešad i j s kog , a r t i l j e r i j s k o g i m i n o b a c a č k o g o r u ž j a . N a -p a d n a š i h t e n k o v a n e p r i j a t e l j j e do čekao j a k o m i e f i k a s n o m v a t r o m p r o t i v t e n k o v s k i h t o p o v a i »pance r f aus ta« . U p o č e t k u n a p a d a b i l a su pogođena č e t i r i t enka , o s t a l i s u s t a l i i g ađa l i i z

•354

zak l ona . P o č e t n a rados t i po le t bo r a ca što će sa n j i m a napada t i i t e n k o v i pos tepeno je j en j ava l a . V i d e l i su da su i t e n k o v i r a -n j i v i . G u b i c i su n a m r a s l i k ao n i gde do tada. P o g i n u o j e i k o -m a n d a n t 2 . b a t a l j o na p o r u č n i k Z i v k o A r a m b a š i ć . N e k o l i k o četa osta lo je bez k o m a n d i r a i l i komesa ra , a neke čete bez i j e dnog i d rugog. U s l e d g u b i t a k a i ž i l a v og n ep r i j a t e l j e v og otpora, poste-peno j e opada l a s i l i n a našeg napada . P r e d l o ž i l i smo Š t a b u d i -v i z i j e da d o z v o l i da p r e d a h n e m o i da se bo r c i nah rane , odmo re i b a t a l j o n i srede. Na š a i 3. b r i g a d a u b o r b a m a p r o t i v 104. ne -mač ke d i v i z i j e i m a l e su 14 m r t v i h i 81 ran jenog . M e đ u pog i nu -l i m a i z naše b r i gade b i l i su: k o m a n d a n t 2 . b a t a l j o na p o r u č n i k Z i v k o A r a m b a š i ć i z se la Ru j e v c a , b o r c i S l a v k o K o s j e r i z se la Š e k a n l i j e k o d Dvo r a , P e t a r V r e b a c i z se la J o šev i c e k o d G l i n e , A l e k s a T o v a r l o ž a i z se la B r e z o v o g Po l j a , M a t o Č a v r a k i z se la L e -t o van i ć a k o d P e t r i n j e i Đ o r đ e V u k i ć i z se la C e r o v c a k o d K a r -lovca . S e d a m dana t e š k i h i n e p r e k i d n i h b o r b i i s c r p i o j e borce, s ta reš ine i j ed in i ce .

Dvadese t o smog m a r t a 1945. B i h a ć j e os lobođen, a l i bo rbe k o d B r e k o v i c e s v i m a su n a m osta le u n a j n e u g o d n i j e m s jećan ju . Oseća l i smo t u g u za p o g i n u l i m d r u g o v i m a a v e l i k b r o j r a n j e n i h p r o r ed i o je naše čete i ba ta l j one .

U poslednjim borbama za slobodu

D o b i l i smo samo n e k o l i k o dana za p r e d a h i s r eđ i v an j e j e -d in i ca . D o š l i smo u selo R a k o v i c u i B r a j d i ć e . I z v a n r e d n o l ep k r a j a n a r o d do s r ž i n a k l o n j e n nama . K a o n a j h i t n i j e m o r a l i smo popun i t i u p r a ž n j e n e dužnos t i k omandana t a , k o m a n d i r a i k o -mesara . Za k o m a n d a n t a 1 . b a t a l j o na po s t a v l j e n j e p o r u č n i k D r a g a n Šušn j a r , z a k omesa r a k a p e t a n M i l o š Cve t o j e v i ć , z a k o -m a n d a n t a 2. b a t a l j o na p o r u č n i k R a d e Dab i ć , a za k o m a n d a n t a 3. ba t a l j ona p o r u č n i k L j u b a n Zo r i ć . U z d i g l i smo n a r u kovode će d u -žnos t i v e ć i b r o j d r u g o v a k o j i su u b o r b a m a doka za l i da su do-r a s l i za r u k o v o đ e n j e i v e ć i m j ed i n i c ama .

O d m o r j e p r e k i n u t 3 . a p r i l a k a d a smo h i t no m o r a l i k r e n u t i u L i k u r a d i s ade j s t va snagama 4 . a rm i j e . U b r z o smo h i t a l i p r e -ko P l i t v i č k i h j e ze r a p r e m a D a b r u i K r i ž p o l j u , i č e t v r t og a p r i l a s t i g l i n a p od r u č j e n a r e d n i h operac i j a . V e ć s u t r adan n a p a l i smo D a b a r i M a l j e n . S ade j s t v o v a l i smo našo j 3 . b r i g a d i k o j a je napa -da l a na snage u J e z e r an ima , i z k o j i h j e n ep r i j a t e l j bežao p r e -ma K r i ž p o l j u . S a č e ka l i smo te snage i r a z b i l i ih , a z a t i m smo i z p o k r e t a n apa l i K r i ž p o l j e i o s l obod i l i ga u na le tu . Tu je po -

23* 355

g i n u o k o m e s a r j u r i š n e če te 4 . b a t a l j o n a p o r u č n i k N i k o l a M a -v r a č i ć i z s e l a H o r v a t i k o d S a m o b o r a . I m a l i s m o i n e k o l i k o r a -n j e n i h . P o s l e t oga na ša 3 . b r i g a d a n a s t a v i l a j e d a n a s t u p a p r e -m a v r h u V e l i k e K a p e l e , a naša p r e m a B r i n j u . N e p r e k i d n o nas j e p r a t i l a i e f i k a s no p o d r ž a v a l a na ša a r t i l j e r i j a . Š e s t og ap r i l a , pos le sna žne a r t i l j e r i j s k e p r i p r e m e , n a p a l i s r r o B r i n j e i os lo -b o d i l i ga. U to j b o r b i p o g i n u l i su b o r c i L j i l j a k S t o j an, i z se l a B r u b n j a , N o v a k o v i ć G o j k o i z s e l a B a š t r e k o d O t o k e i b o r a c I t a -l i j a n B r u n o F r a n č e n k o M a r i j o . D e l o v i n e p r i j a t e l j e v i h snaga b e ž a l i s u u r a s u l u p r e m a S e n j u . M a d a n i j e b i l o odmo ra , nego d u g i m a r š i n e p r e k i d n e bo rbe , p o s t i g n u t i u spes i p o v r a t i l i s u b o r c i m a s v e ž i n u i r a spo l o žen je , a u d a r n a m o ć b r i g a d e b i l a j e p onovo na v i s i n i . U B r i n j u s m o z a r o b i l i v i š e od 50 n e p r i j a t e l j e -v i h v o j n i k a . Z a p l e n j e n a j e v e l i k a k o l i č i n a r a z n o g o ru ž j a , m u n i -c i je , m o t o r n i h v o z i l a i d r u g e r a t n e op r eme . U B r i n j u smo s r e l i bo r ce 13. i 19. d i v i z i j e . I z m e n j a l i s m o s r d a čne p o z d r a v e i p one -š to od l i č n i h s t v a r i z a u s p o m e n u i r e k l i j e d n i d r u g i m a d o v i -đ e n j a n a g r a n i c a m a s l obodne J u g o s l a v i j e .

S a m o smo p r e d a h n u l i u o s l o b o đ e n o m B r i n j u , a i z š t aba d i -v i z i j e s t i g l o n a m j e n a r e đ e n j e z a u s i l j e n i ma r š , o v o g a p u t a u o b r a t n o m p r a v c u — p r e m a P l i t v i č k i m j e z e r i m a i P r i j e b o j u . P o -n o v o smo i š l i u sus re t 104. n e m a č k o j d i v i z i j i . D e s e t og a p r i l a s t i g l i smo u P r i j e b o j i i z p o k r e t a n a p a l i na b o č n a o s i g u r a n j a ove d i v i z i j e . N j e n e g l a v n e snage k r e t a l e s u s e p r e m a S l u n j u s a n a m e r o m d a s e i z v u k u p r e m a K a r l o v c u . T r e b a l o i m j e t o one -m o g u ć i t i i n a p l a t i t i d u g s a B r e k o v i c e . N a p a l i smo na C e s a r o v k a m e n , p r i r o d n o t e žak po loža j , k o g a s u N e m c i u p o r n o b r a n i l i . L e v o od nas n a p a d a l a j e na Č e l o p e k na ša 1 . b r i g ada . C eo d a n v o d i l i s m o ž e s t o k u bo r bu . N e p r i j a t e l j e v a b o č n a o s i g u r a n j a b r a -n i l a su p o m e n u t e po l o ž a j e do p o s l e d n j e g v o j n i k a . K a d su i pos -l e d n j i b i l i l i k v i d i r a n i z a u z e l i s m o s t r m i i v i s o k i C e s a r o v k a m e n . O d a t l e smo t u k l i i z t o p o v a i m i n o b a c a č a n e p r i j a t e l j e v e k o l o n e k o j e s u s e k r e t a l e o d B i h a ć a p r e m a D r e ž n i k - G r a d u .

N e p r e k i d a m o naš napad . P o z a u z i m a n j u C e s a r e v o g k a -m e n a i l i k v i d a c i j o m n e p r i j a t e l j e v i h b o č n i h o s i gu r an j a , 11. ap -r i l a u l a z i m o u L i č k o P e t r o v o Se lo , B a l j e v a c i I zač i ć , a na ša 1. b r i g a d a pos l e z a u z i m a n j a Č e l o p e k a n a p a d a l a j e p r e m a V a -g a n c u i S a d i l o v c u . T o g a d a n a u b o r b a m a sa 104. n e m a č k o m d i v i z i j o m p a l i s u n a b o j n o m p o l j u p o r u č n i k J a n k o K r e š t a l i c a i z se l a J o š e v i c e k o m a n d i r čete v o d n i k N i k o l a N e v a j d a i z se l a V l a h o v i ć a , k o m a n d i r i z v i đ a č k o g v o d a b r i g a d e z a s t a v n i k S t e v o K a u r i ć i z se l a V e l i k e So lne , b o r c i Đ u r o R e l i ć i z s e l a G o r n j e g Se l i š ta , M i l a n Đ u k i ć i z se l a J a m e i P e t a r E g i ć i z s e l a K r č e d i n a k o d I nd i j e .

•356

S l ede će n o ć i b r i g a d a j e u s i l j e n o ma r š e va l a , p r e š l a p r e k o r e k e K o r a n e k o d T r ž a č k e Raš te l e , a z a t i m p r a v c e m P r e s j e č e n i k a m e n — M a š v i n a — B r e z o v a c i 12. a p r i l a n a p a l a d e sn i b o k 104. d i v i z i j e k o j a s e p r o b i j a l a p r e m a S l u n j u . B i o j e t o j e d a n o d n a p o r n i j i h m a r š e v a b r i g ade . B o r c i s u b i l i p r e m o r e n i , j e r su s amo r a t o v a l i i m a r š e v a l i . I p o r e d s v i h n eda ć a u j u t r o n a r e -d n o g d a n a b r i g a d a se n a l a z i l a u b o r b e n o m r a s p o r e d u na p o l o ž a -j i m a K l e n o v a č a — B l i z n i c a — B r e z o v a c , bo čno uz ce s tu R a k o -v i c a — S l u n j . U l a ž u ć i k r a j n j e napo re , s t i g l i s m o n a v r e m e i p o -se l i n a v e d e n e po l o ž a j e p r e n e p r i j a t e l j e v o g b o čnog o s i gu r an j a . S a d a j e ces ta R a k o v i c a — S l u n j , k o j o m s u n j e g o v e k o l o n e m o -r a l e p r o ć i b i l a i s p r e d nas n e k o l i k o s t o t i n a me ta r a , n a d o m e t u n a š i h m i t r a l j e z a . U t o k u 12. a p r i l a n e p r e k i d n o s m o n a p a d a l i i p r e s e c a l i k o l o n e k o j e s u s e k r e t a l e o d R a k o v i c e p r e m a S l u n j u . P r v i p u t n e p o s r e d n o s u n a m s a d e j s t v o v a l i i a v i o n i k o j i s u do -l e t a l i p o n e k o l i k o p u t a s v a k o g d a n a i i z b r i š u ć e g l e t a t u k l i i z topova , m i t r a l j e z a i r a k e t a m a , n e p r i j a t e l j e v e k o l o n e u p o k r e t u . B i l o j e p r a v o z a d o v o l j s t v o p o s m a t r a t i r a s u l o i p a n i č n o be ž an j e o n i h i s t i h N e m a c a k o j i s u k o d B r e k o v i c e b i l i n e s a v l a d i v i . U t i m b o r b a m a u b i j e n o je i z a r o b l j e n o v i š e od 300 v o j n i k a i o f i c i r a 104. n e m a č k e d i v i z i j e .

S v i s m o oseća l i f i z i č k i p r e m o r a l i j e b o r b e n i m o r a l u b r i -g a d i b i o n a z a v i d n o j v i s i n i . P o s l e z a v r š e n i h b o r b i n a o v o m p o d r u č j u , n e k o l i k o d a n a smo se o d m a r a l i i s r e đ i v a l i u R a k o -v i c i . B i o j e t o p r v i o d m o r o d k a d a smo o t i š l i s a B a n i j e . P o s l e n e k o l i k o d a n a p r e š l i s m o u P l a š k i a z a t i m u O š t a r i j e k o d O g u -l i na .

D v a d e s e t t r e ć eg a p r i l a 1945. p r e k i n u l i s m o o d m o r i k r e n u -l i p r e m a K a r l o v c u . R a d o v a l i s m o s e n a g o v e š t a j u d a ć e m o u če -s t v o v a t i u k o n a č n o m o s l o b a đ a n j u K a r l o v c a i Z a g r e b a . M e đ u t i m , p r e n a p a d a n a K a r l o v a c m o r a l a s e s a v l a d a t i n j e g o v a s p o l j n a odb rana , k o j a s e sa s to j a l a od m e đ u s o b n o p o v e z a n i h po sada k o j e s u b i l e k r u ž n o r a spo r eđene o k o g rada . N a j u ž n o j s t r an i , n a p r a v -c i m a n a p a d a n a š i h b r i gada , posade n e p r i j a t e l j a b i l e s u u C e r o v -cu, B a r i l o v i ć u , G e n e r a l s k o m S to l u , T o p l i c a m a L e š ć u i B o s i l j e -vu . N a š a b r i g a d a d o b i l a j e z a d a t a k da u s a d e j s t v u s a T r e ć o m n a p a d n e i l i k v i d i r a snage u B o s i l j e v u .

O d O š t a r i j a m a r š e v a l i s m o p r a v c e m O g u l i n — T r o š -m a r i j a — P o n i k v e i , pos l e n a j n e o p h o d n i j i h p r i p r e m a , v e ć 25. a p r i l a n a p a l i smo n e m a č k e » jege rovce« o ko B o s i l j e v a . C eo d a n v ođene su že s toke bo rbe . Č u d i l i smo se zaš to s e N e m c i j o š t a k o u p o r n o b o r e i nas to j e da i d a l j e d r ž e o k u p i r a n a p o d r u č j a u našo j z e m l j i , k a d a se C r v e n a a r m i j a i A n g l o - A m e r i k a n c i v e ć na l a z e n a t e r i t o r i j i N e m a č k e . N a š e n a p r e d o v a n j e p r v o g d a n a b i l o j e v e o m a sporo . Č i m b i n e k i o d n a š i h b a t a l j o n a uspeo d a

•357

po t i s n e n e p r i j a t e l j a i z a u z m e v a ž n i j i z e m l j i š n i ob j e ka t , i l i d o -m i n a n t n i po l o ža j , n e p r i j a t e l j j e p r e d u z i m a o s n a žne p r o t i v n a -pade ž e l e ć i d a p o v r a t i i z g u b l j e n e po l o ža j e . N e k i o b j e k t i p r e l a -z i l i s u u t o k u d a n a po n e k o l i k o p u t a i z r u k u u r u k e . T e ž a k p r i -t i s a k i z d r ž a o j e p r e p o d n e naš 3 . ba t a l j on , n a k o j i j e n e p r i j a t e l j v r š i o p r o t i v n a p a d k o d se l a K r c e . B a t a l j o n j e i z d r ž a o s n a ž n u a r -t i l j e r i j s k u v a t r u , odb i o p r o t i v n a p a d , a z a t i m j e p r e du z eo n a p a d i p o t i s n uo n e p r i j a t e l j a . I s to t a k o t e žak z a d a t a k o b a v i o je i 1 . b a t a l j o n k o j i j e n a p a d a o p r e m a c r k v i S v . m a j k e bož i j e . P o s l e p o d n e 2 . b a t a l j o n s u k o b i o s e s a n e p r i j a t e l j e v i m s n a g a m a k o j e su i z b i l e na k o t u 211. V o đ e n a j e b o r b a p r s a u p rsa , v i š e b o m -b a m a nego p u š k a m a . I z t e b o r b e k a o p o b e d n i k i z a šao j e naš 2 . b a t a l j o n . P r e d m r a k naše snage d r ž a l e s u po l o ž a j e V u č j a k , S o l i n e i U m o l . U b o r b a m a k o j e su v ođene t oga d a n a n e p r i j a t e l j j e p r e t r p e o g u b i t a k od 60 m r t v i h i z n a t n o v e ć eg b r o j a r a n j e n i h . N a š a i 3 . b r i g a d a i z g u b i l e su 36 bo raca , 77 b i l o je r a n j e n o i 7 nes ta l o .

M e đ u p o g i n u l i m i z naše b r i g a d e b i l i s u b o r c i I l i j a K a l u -đ e r o v i ć i z s e l a S t a b a n d ž e k o d B o s a n s k e K r u p e , L j u b a n L a z i ć i z s e l a H a j t i ć a , S t j e p a n L j e n z i ć i z S e s v e t a k o d Z ag r eba , S t o j a n G a k o v i ć i z se l a B a š t r e k o d O t o ke , M i l e G a k i z s e l a B a š t r e i L u k a M a t i ć i z se l a Bu z e t e .

D v a d e s e t šes tog a p r i l a n a s t a v i l i s m o b o r b e za B o s i l j e v o . U j u t r o j e n e p r i j a t e l j k o j i j e u m e đ u v r e m e n u d o b i o po j a čan j e , i z v r š i o p r o t i v n a p a d o d c r k v e S v . m a j k e b o ž i j e n a k o t u 314, k o j u j e d r ž a o naš 2 . b a t a l j o n . Z a s l a m a n j e n a p a d a n a t o m e p r a v c u , p o r e d 2 . b a t a l j o n a a n g a ž o v a n je i 1 . i z r e z e r v e b r i g ade . P o s l e t oga n e p r i j a t e l j j e p r eneo tež i š te n a p a d a na po l o ž a j na šeg 4 . b a t a l j o n a s a n a m e r o m d a z a u z m e k o t u 226. N j e g o v u p e š a d i j u p o d r ž a v a l a su 2 t enka . B o r c i 4 . b a t a l j o n a p u s t i l i su n e p r i j a t e l j a na b l i s k o o d s t o j a n j e i t a d a su o t v o r i l i s n a ž n u v a t r u i z c e l o k u -p n o g n a o r u ž a n j a . U p o t r e b o m »džona bu l a« ( p r o t i v t e n k o v s k o g r a k e t n o g o r u ž j a k o j e s m o d o b i l i o d savezn i ka ) , u n i š t e n j e j e d a n n e p r i j a t e l j e v t enk , d r u g i j e na i š ao na m i n u i o š t e ćen se p o v u k a o i z bo rbe . N a p a d n a m o ć n e p r i j a t e l j a b i l a j e s l o m l j e n a . U t o k u d a n a naše snage z au ze l e s u n e k o l i k o d o m i n a n t n i h z e m l j i š n i h o b j e k a t a i z n a t n o su p obo l j š a l e po l o ža j e z a n a p a d na B o s i l j e v o . G u b i c i n e p r i j a t e l j a u t o k u 26. a p r i l a b i l i su 55 m r t v i h i z n a t n o v i š e r a n j e n i h . Iz naše i 3. b r i g a d e p o g i n u l o je 15 b o r a c a a 31 j e r a n j e n . M e đ u p o g i n u l i m a i z naše b r i g a d e b i l i s u dese ta r I v a n K r i ž i z A n t u n o v c a k o d P a k r a c a i b o r a c F r a n j o C e r n o j v i ć i z L u -p o g l a v a k o d D u g o g Se l a .

B o s i l j e v o s m o n a p a d a l i 27. i 28. a p r i l a i z a u z e l i u n o ć i 28/29. a p r i l a . Is te n o ć i 3 . b r i g a d a z a u z e l a j e T o p l i c e Le š će .

•358

D a l j a d e j s t v a p r e m a K a r l o v c u p r e u z e l i s u o d nas d e l o v i 2 . a r m i j e , a b r i g a d e 7 . u d a r n e d i v i z i j e k r e n u l e su p r e m a K o -č e v j u . K o d S t a r o g T r g a p r e š l i s m o p r e k o K u p e i u j u t r o 1 . m a j a 1945. p r i b l i ž i l i s e K o č e v j u . T u s m o p r i m i l i n o v o na r eđen j e , d a b r z o k r e n e m o p r e m a I s t r i .

B r i g a d a pe t d a n a u s i l j e n o m a r š u j e p r a v c e m : K o č e v j e — B r o d — Č a b a r — P r e z i d — M a š u n — K n e ž a k . P r e š l i s m o o ko 160 k i l o m e -t a r a p l a n i n s k o g z e m l j i š t a i k r a j e m 5. ma ja , z a j e d n o sa 1. i 3. b r i g a d o m , s t i g l i u r e j o n neš to s e v e r n i j e od I l i r s k e B i s t r i c e . U z p u t s t i ž u v i j e s t i o s a m o u b i s t v u H i t l e r a , n a p r e d o v a n j u n a s v i m f r o n t o v i m a , b o r b a m a u B e r l i n u . M a r š u j e m o i z n a č a j n i j e v i j e s t i p r o s l a v l j a m o p l o t u n i m a i z pu šaka , r a f a l i m a i z m i t r a l j e z a i b o r -b e n i m p j e s m a m a . U r e j o n I l i r s k e B i s t r i c e s t i g l i s m o u po s l ed -n j e m času.

S e d m a u d a r n a d i v i z i j a d o b i l a j e z a da t a k d a s p r e č i d e l u snaga 97. n e m a č k o g k o r p u s a ( j a č i ne o ko 15.000 l j u d i ) da se i z r e j o n a I l i r s k e B i s t r i c e p r o b i j e d a l j e n a s e ve r p r e m a A u s t r i j i . O d m a h i z p o k r e t a po se l i smo po l o ž a j e n a k o m u n i k a c i j i I l i r s k a B i s t r i c a — P i v k a , i t a k o s m o N e m c i m a z a t v o r i l i p u t p r e m a seve ru . D r u g a u d a r n a b r i g a d a po se l a j e p o l o ž a j e n a M i l a n k i , s e ve ro i s t o čno o d I l i r s k e B i s t r i c e . Desno , n a k o m u n i k a c i j i I l i r s k a B i s t r i c a — P i v k a , gde j e b i l o tež iš te , n a l a z i l a se n a š a 1 . u d a r n a b r i g ada , a l e v o od nas 3. b r i g ada .

U t o k u 6 . m a j a 1945. n e p r i j a t e l j j e d v a p u t a s na žno n a p a -dao ž e l e ć i d a s e p r o b i j e p r e m a P i v k i . G l a v n e snage u s m e r i o j e na po l o ž a j e 1 . u d a r n e b r i g ade . O b a n a p a d a su odb i j ena .

P o n a g o m i l a n i m s n a g a m a u I l i r s k o j B i s t r i c i n e p r e k i d n o j e d e j s t v o v a l a na ša a r t i l j e r i j a .

R a n o u j u t r o 7 . m a j a g l a v n i n a n e m a č k i h snaga u I l i r s k o j B i s t r i c i p r i h v a t i l a j e k a p i t u l a c i j u . M e đ u t i m , j e d n a g r upa c i j a , k o j a v e r o v a t n o n i j e p r i m i l a obave š t en j e z a p r e da j u , i l i s e n i j e h t e l a p o v i n o v a t i t a k v o m na r eđen j u , n a p a l a j e po l o ž a j e 2 . u d a r -ne b r i g a d e i h t e l a da se p r o b i j e na seve r p r e k o M i l a n k e . U p o -č e t k u n a p a d a n e p r i j a t e l j j e u speo m e s t i m i č n o p o t i s n u t i d e l o v e b r i g a d e i z a u z e t i M i l a n k u , a l i s e n i j e mogao p r o b i t i . B r z o su p r i s t i g l i b a t a l j o n i naše 3 . b r i g ade , k o j i s u n a p a l i n a b o k n e p r i -j a t e l j a , a z a t i m su 2 . i 3 . b r i g a d a o k r u ž i l e o v u n e m a č k u g r u p a -c i j u i p r i s i l i l e j e da se p reda . To j e b i l a p o s l e d n j a b o r b a 2 . od -nosno 4 . b r i g a d e 7 . b a n i j s k e u d a r n e d i v i z i j e u N O R . 3

3 Za p r ikaz završn ih operac i ja 2. u d a r n e br igade, pored l ičnih se-ćan ja , kor išćeni su r a tn i d o k u m e n t i Š t aba 7. u d a r n e diviz i je i Š taba 2. u d a r n e b r igade koj i se na laze u Vojno is to r i j skom ins t i tu tu ku t . 434, f. 2/4, ku t . 814, f. 3, 4, 5, 7, 12, 14, ku t . 814, f. 1/6, 14, 17, ku t . 814, f. 2/3, kut . 818, f. 8/2, ku t . 818, f. 9/10, 11, ku t . 311, f. 8/23.

•359

G u b i c i n e p r i j a t e l j a u b o r b a m a p r o t i v 7 . u d a r n e d i v i z i j e k o d I l i r s k e B i s t r i c e b i l i su: 311 m r t v i h i 820 z a r o b l j e n i h . Z a p l e n j e n o je 8 topova , 118 m i t r a l j e z a , 700 pu šaka , 60 p o l u a u t o m a t s k i h p u -šaka, 180 au toma ta , 432 p i š t o l j a , v e l i k a k o l i č i n a m u n i c i j e i r a z -n o g r a t n o g m a t e r i j a l a .

U to j p o s l e dn j o j bo rb i , u d a n i m a k a d j e E v r o p a već b i l a s l obodna , s v o j e ž i v o t e d a l o j e 29 s i n o v a B a n i j e , 68 ih r a n j e n o a 4 su nes ta l a .

I z naše b r i g a d e p o g i n u l i s u v o d n i k S i m o Č i z m i ć i z s e l a D r a g a k o d D v o r a , v o d n i k A n t e S t a m p a k i z K o l o n a s a Raba , k o -m a n d i r če te u 3 . b a t a l j o n u v o d n i k M a r k o M i h a l j e v i ć i z s e l a J o š e v i c e k o d G l i n e , b o r c i J e r e S t i p i ć i z Š i š a n a k o d B e n k o v c a , B a l d o B r a š i ć i z P i j a v č i n e k o d D u b r o v n i k a , P a j o T a d i ć i z s e l a B a š t r a k o d O toke , S t e v o B a r j a k t a r e v i ć i z s e l a M e m s k e k o d K o -s ta jn i ce , S t j e p a n M e s e c i z N o v a k a k o d Sesve ta , I v a n T r a t r i ć , i z Z ag r eba , P a v l e H r g i ć i z se l a G o r n j e g Tabo r i š t a , D u š a n Z e b i ć i z se l a B j e l o v c a k o d K o s t a j n i c e , B o ž o Č a l i ć i z s e l a G o r i č k e , Đ u r o G r m u š a i z se l a B a n j a n a , J o v a n G r u j i ć i z s e l a J o š a v i c e i z a s t a v n i k D u š a n S v j e t l i c a .

V e s e l i l i s m o se p o b j e d i i z a v r š e t k u ra ta , a l i s m o k a o n i -k a d a do t a d a t u g o v a l i z a p o g i n u l i m d r u g o v i m a . J e r , u t i m z a -v r š n i m bo r b ama , u p o s l e d n j i m d a n i m a o s l o b o d i l a č k o g rata , u g a -s i l i s u s e ž i v o t i v e l i k o g b r o j a n a š i h s abo r a ca i z b r i g ade . U B o -s an s ko j k r a j i n i n a ces t i B i h a ć — B o s a n s k a K r u p a i k o d B r e k o -v i ce , n a K r i ž p o l j u i B r i n j u u L i c i , n a C e s a r o v u k a m e n u k o d L i č k o g P e t r o v o g S e l a i n a ces t i R a k o v i c a — S l u n j , k o d B o s i l j e v a i na M i l a n k i k o d I l i r s k e B i s t r i c e u p o s l e d n j i m b o r b a m a os l o -b o d i l a č k o g r a t a p o g i n u l o j e v i š e od s t o t i ne b o r a c a i r u k o v o d i -l a c a 2 . u d a r n e b r i g a d e 7 . u d a r n e d i v i z i j e . M e đ u n j i m a j e b i l o r a t n i k a od 1941. god ine , j u n a k a sa N e r e t v e i S u t j e š k e , sposob -n i h i h r a b r i h s ta reš ina , v o l j e n i h b o m b a š a i m i t r a l j e z a c a , k o j i su se p r o s l a v i l i u b r o j n i m b o r b a m a b r i g ade . S v a k i b o r a c i s ta -r e š i n a že leo j e i t a da d a t i još od sebe, d o p r i n e t i k o n a č n o j p o -b j e d i i u b r z a t i n j e n do l a zak , a l i m n o g i n i s u n i k a d d o ž i v e l i ta j t a k o dugo ž e l j e n i i o č e k i v a n i d a n pobede . N j i h o v a t e l a s a h r a -n j e n a s u n a p a d i n a m a opevane p l a n i n e G r m e č a , k o d i s t o r i j s k o g Os t rošca , u s e n k a m a l i č k i h j e l a k o d K r i ž p o l j a , B r i n j a i L i č k o g P e t r o v o g Se la , p o d š u m o v i t i m v i s o v i m a P r i v i s o m i D r u ž e c o m k o d B o s i l j e v a i na M i l a n k i u I s t r i , o d a k l e n j i h o v a n a d g r o b n a s p o m e n - o b e l e ž j a g l e d a j u n a p u č i n u J a d r a n s k o g m o r a i n a za -p a d n u g r a n i c u n o v e J u g o s l a v i j e .

I k a d a j e J u g o s l a v i j a b i l a k o n a č n o os lobođena , n j e n a u g -ro ženos t n i j e p o u z d a n o i t r a j n o o t k l o n j ena . Z b o g t oga su rat-n i c i m o r a l i poses t i p o l o ž a j e n a g r a n i c i s v o j e t e k o s l obođene do -

•360

m o v i n e i š t i t i t i od p o t e n c i j a l n i h n e p r i j a t e l j a n j e n i n t e g r i t e t i t e ško i z v o j e v a n u s l obodu . To su b i l i p r v i p o s l e r a t n i z a d a c i i 2 . u d a r n e b r i g a d e 7 . u d a r n e d i v i z i j e .

K a d a j e došao d a n d e m o b i l i z a c i j e p r e ž i v e l i h r a t n i k a , p r e p o l a s k a n a v o l j e n u B a n i j u , p r e d a l i s u s vo j e puške , p u š k o m i t r a -l j e z e m i n o b a c a č e i t opove p r v o j p o s l e r a t n o j g e n e r a c i j i m l a d i h v o j n i k a - r e g r u t a , o d k o j i h s u d o b i l i o b a v e z u d a ć e t r a j n o n e -go v a t i b o r b e n e t r a d i c i j e b r i g a d e i n a n j i m a s e u č i t i k a k o b r a -n i t i J u g o s l a v i j u a k o b u d e ug r o žena .

Savo M A T I J A Š E V I Ć

•361

H R O N O L O G I J A N A J V A Ž N I J I H B O R B I I D O G A Đ A J A

1943. godina

30. jun

N a r e d b o m G l a v n o g š taba N O V i PO H r v a t s k e br . 17. od 6. j u n a 1943. u se l u Ob i j a j u , k o t a r G l i n a , f o r m i r a n a je 2. b r i -gada U n s k e ope r a t i v ne g r u p e (UOG) . U sastav b r i g ade su uš l i : b a t a l j o n K o r d u n a š k o g N O P odreda, 2 . b a t a l j o n 1 . b r i g ade U n s k e ope r a t i v ne grupe , če ta » M a t i j a Gube c« i t r i v o d a B a -n i j s k o g N O P odreda. O d t i h snaga f o r m i r a n a s u t r i ba ta l j ona , v o d za v e z u i v o d m i ne r a . To j e b i l a pe ta po r e d u f o r m i r a n j a b r i g a d a B an i j e .

T o m n a r e d b o m z a k o m a n d a n t a b r i g ade j e p o s t a v l j e n P e r o M a l j k o v i ć a za p o l i t i č k og k omesa r a D u š a n J a n d r i ć .

T oga d ana j e n a r e d b o m V r h o v n o g š t aba N O V i P O J r a s -f o r m i r a n a u i s točno j B o s n i 16. b a n i j s k a b r i g a d a 7. d i v i z i j e , a n j eno l j u d s t v o raspoređeno u 7. i 8. b r i g adu d i v i z i j e .

4/5. jul

B r i g a d a j e n apa l a B l i n j s k i K u t . N a p a d j e uspeo. U b i j e n o j e 11, a r a n j eno v i še n ep r i j a t e l j e v i h v o j n i k a . Z a p l e n j e n a je ve ća k o l i č i n a o r u ž j a i r a t ne op reme .

14/15. jul

B r i g a d a j e obezbeđ i va l a n apad 1 . b r i g ade na i t a l i j a n s k i t r a n -s po r t n i v o z n a p r u z i S i s a k — S u n j a k o d B l i n j s k o g K u t a . Z a d a t a k n i j e i z v r š i l a dok ra j a , j e r b a t a l j o n i n i s u n a v r e m e pose l i po l o -žaje, p a s e nep r i j a t e l j i z S u n j e uspeo p r o b i t i k a B l i n j s k o m K u t u .

•362

17. jul

B r i g a d a j e n apa l a nep r i j a t e l j e v u posadu u s e l u P r e k o p i k o d G l i n e .

23/24. jul

T r e ć i b a t a l j o n b r i gade ponovo j e napao P r e k o p u . N a p a d n i j e s a s v im uspeo, zbog p r o d o r a n ep r i j a t e l j e v i h t e n k o v a i z G l i -ne. Z a r o b l j e n o je 20 domobrana , od k o j i h je 9 pobeg l o p r i l i k o m na i l a s k a n ep r i j a t e l j e v i h t enkova . Z ap l e n j e no : 1 p u š k o m i t r a -l jez , 4 k a r ab i na , 12 bomb i , 500 m e t a k a i oko 10 p a r i odeće. N a -ši gub i c i : 1 bo rac je pog inuo , a 34 je ran jeno .

28/29. jul

Na p r u z i C a p r ag — S u n j a j e d i n i c e U n s k e ope r a t i v n e g r u -pe un i š t i l e su t e r e t n i v o z — l o k o m o t i v u i 46 vagona .

5. avgust

K o d S t a r og S e l a (na p u t u T o p u s k o — V e l i k a K l a d u š a ) b r i g a -da j e n apa l a s a t n i j u d o m o b r a n a 7 . b r d s k e pu ko vn i j e , t e u b i l a 5, r a n i l a 6 i z a r o b i l a 17 domob rana . B r i g a d a je i m a l a 2 r a n j e n a borca .

15. avgust

Sa o s t a l im j e d i n i c a m a U n s k e ope r a t i v ne g r u p e i B a n i j s k o g N O P odreda, b r i g a d a j e n apa l a d o m o b r a n s k u po sadu u se l u H r a s t o v i c i i z a r ob i l a 120 d o m o b r a n a iz 2. posadne sa tn i j e .

18. avgust

N a B a n i j i j e f o r m i r a n H r v a t s k i ba ta l j on , k o j i j e j a n u a r a 1944. god ine ušao u sastav 4. b r i g ade kao n j e n 4. ba ta l j on .

B a t a l j o n j e f o r m i r a n n a r e d b o m GS H r v a t s k e o d 18. k o l o -v o z a 1943. od bo r a ca H r v a t a i z U O G i PO B a n i j e s a z a d a t k o m da i z vode a k c i j e i mob i l i š e l j u d s t v o u h r v a t s k i m s e l i m a B a -n i je .

24/25. avgust

B r i g a d a j e obezbeđ i va l a n a p a d 1 . b r i gade na n e p r i j a t e l j -sko upo r i š t e u se lu G o r a m a . N a p a d je uspeo. Z a r o b l j e n o je 135 nep r i j a t e l j e v i h v o j n i k a , a z ap l en j eno 6 m i t r a l j e z a , 2 šmajsera , 115 pu š a k a 37000 metaka , 72 m i n e i d r u g i r a t n i ma t e r i j a l .

•363

27. avgust

B r i g a d a j e n apa l a n ep r i j a t e l j e v u po sadu u s e l u P r e k o p i , u b i l a 15 i z a r ob i l a 9 d o m o b r a n a i 1 o f i c i r a . Z a p l e n j e n a je v e ć a k o l i č i n a r a t ne op reme i 1 autobus .

2. septembar

Po s l e s edmomese čn i h b o r b i u B o s n i i He r c egov i n i , C r n o j G o r i i S and ža ku , u sa s t avu G l a v n e ope r a t i v n e g r upe V S , 7 . b a n i j s k a u d a r n a d i v i z i j a se v r a t i l a na B a n i j u . U s e d m o m e s e č n i m b o r b a m a d i v i z i j a j e p r e t r p e l a v e l i k e gub i t ke , t a ko d a s e n a B a -n i j u v r a t i l o samo oko 550 bo r a c a i r u kovod i l a c a , od oko 4.600, k o l i k o j e b i l o b r o j n o s tan je d i v i z i j e n a p o č e t k u če t v r t e n e p r i -j a t e l j s k e o fanz i ve .

11. septembar

P o n a r e đ e n j u G Š N O V i P O H r v a t s k e r a s f o r m i r a n a j e U n -s k a o pe r a t i v n a g rupa , a 1. i 2. b r i g a d a uš le su u sas tav 7. u d a -rne d i v i z i j e . T a d a su p r e i m e n o v a n e b r i g ade 7 . d i v i z i j e : 7 . b r i -gada je pos t a l a 1. b r i gada , 8. je d ob i l a n a z i v — 2. b r i gada ; 1. b r i g ada U O G — 3. b r i g a d a i 2. b r i g a d a U O G — 4. b r i gada .

16. septembar

J e d i n i c e 7 . d i v i z i j e su m i n i r a l e p r u g u i z m e đ u S u n j e i M a -j u r a i un i š t i l e voz . P o g i n u l o je 30, a r a n j eno 8 n e m a č k i h v o j -n i ka .

Od k r a j a s ep t emb r a do poče t ka n o v e m b r a 4 . b r igada , sa B a n i j s k i m N O P od redom, š t i t i s l o bodnu t e r i t o r i j u B a n i j e o d i spada n ep r i j a t e l j a i z g a r n i z o n a G l i ne , P e t r i n j e , S i ska , Sun je , K o s t a j n i c e i D v o r a na U n i .

Za to v r e m e su osta le snage 7 . u da r n e d i v i z i j e de j s t vo -va l e n a k o m u n i k a c i j i K a r l o v a c — O g u l i n i n a K o r d u n u .

4/5. oktobar

U se l u O t o k i (kod Bo san s ke K r u p e ) 4 . b r i g a d i se bez bo rbe p r eda l a s a t n i j a 1. l o v a č k e d omob r an s k e p u k o v n i j e — 60 d omo -brana , 2 o f i c i r a i 4 podo f i c i r a , sa 6 p u š k o m i t r a l j e z a i 40 pušaka .

26. oktobar

N e m a č k e i us taške j ed i n i c e i z g a r n i z ona P e t r i n j e p r o d r l e su u p r a v c u se la J a b u k o v c a i K o m o g o v i n e . N e p r i j a t e l j je spa-

•364

l i o se la: D o n j u Pas tušu , M l i n o g u , J a bukova c , T r e m u š n j a k i S v i n j i c u . P r o t i v n a p a d o m , j e d i n i c e 7 . d i v i z i j e su odbac i l e p r o t i -v n i k a u p r a v c u P e t r i n j e .

17—21. novembar

B r i g a d a j e u Ca z i n s ko j k r a j i n i č i s t i l a t e r en od m u s l i m a n -ske m i l i c i j e H u s k e M i l j k o v i ć a u s e l i m a S k o k o v i n i , P e ć i g r a d u i T odo r o vu . J e d i n i c e b r i gade su z a r ob i l e a r h i v u H u s k i n o g š ta-ba i 60 n a o r u ž a n i h p r i p a d n i k a m u s l i m a n s k e m i l i c i j e .

23. novembar

Sa o s t a l im j e d i n i c a m a 7 . u d a r n e d i v i z i j e 4 . b r i g a d a je od se la M a j s k i h P o l j a n a i M a j e n a p a l a n ep r i j a t e l j a u G l i n i — ba -t a l j o n SS d i v i z i j e »Nord l end« , s a t n i j u us taša i ž anda rma , u sve-mu 540.600 v o j n i k a . B o r b e su vođene do 25. n o vemb ra , k ada j e n apad obus tav l j en , z bog j a k o g o tpo ra u dob r o u t v r đ e n o m s i -s t emu odb r ane nep r i j a t e l j a . G u b i c i n ep r i j a t e l j a : 22 m r t v a i 31 r a n j e n a naš i (d iv i z i j e ) : 34 m r t v a , 101 r a n j e n i 3 nes ta la .

8. novembar

N e p r i j a t e l j j e na K o r d u n u i B a n i j i počeo ope r a c i j u »Pan -ter«, k o j a j e i m a l a za c i l j r a z b i j a n j e 4 . k o r p u s a N O V J , un i š t e -n j e n j e g o v i h baza za s nabdevan j e i d epo r t o van j e s tanovn i š t va . Sa l i n i j e K a r l o v a c — O g u l i n ka P e t r o v o j G o r i i Š a m a r i c i nas-t upa l a je n e m a č k a 371. pe šad i j s ka d i v i z i j a , a sa k o m u n i k a c i j a G l i n a — P e t r i n j a — S u n j a i S u n j a — K o s t a j n i c a — D v o r na U n i — B i h a ć nas tupa l e su: g l a v n i n a 1 . k o za č ke k o n j i č k e d i v i -z i je . 373. l e g i o na r s k a d i v i z i j a i 2. d o m o b r a n s k o - l o v a č k a b r i ga -da. U po č e t k u o f an z i v e 4. b r i g a d a je b i l a u r e j o n u V r n o g r a č a i i m a l a z ada tak da de j s t vu j e u p r a v c u K l a d u š e i na k u m u n i k a -c i j u K l a d u š a — Topusko . U b o r b a m a k o j e su vođene do 20. de-c e m b r a n ep r i j a t e l j j e n a s v i m p r a v c i m a p r od r o n a s l obodnu t e r i t o r i j u , pus toš i o nase l ja , u b i j a o s t anovn i š t vo i p l j a č k a o i m o -v i nu . O k o 400 bo r a ca 4 . k o r p u s a i zbačeno je i z s t ro ja ; gub i c i n e p r i j a t e l j a n i s u poznat i .

10. decembar

O k o 300 p r i p a d n i k a m u s l i m a n s k e m i l i c i j e H u s k e M i l j k o v i -ća i z n enada je napa l o 1. b a t a l j o n 4. b r i g ade k o j i je b i o u se lu P o d z v i z d u (kod V e l i k e K l a du š e ) i n a n e l i mu gub i t k e od 3 m r t v a , 4 r a n j e n a i 17 z a r ob l j en i h . B a t a l j o n se u n a p a d u p o v u k a o ka se lu G l i n i c i .

•365

1944. godina

3. januar

B r i g a d a je i z zasede k o d se la P r i j e k e i S v r a č i c e n apa l a de -l o ve n e m a č k i h snaga i z G l i n e , r a z b i l a i h i p r i n u d i l a na p o v -l a čen j e u G l i n u . U b i j e n o je 15 a r an j eno v i še n e m a č k i h v o j -n i ka . Z a p l e n j e n a su 3 m i n o b a c a č a sa 59 m ina , 1 m i t r a l j e z i d r u -ga op rema . N a š i gub i c i : 6 bo r a ca je r an jeno .

8/9. januar

B r i g a d a je n apa l a de l ove 1 . k o za č ke k o n j i č k e d i v i z i j e u s e l ima P r e k o p i i K i h a l c u . Po s l e pe točasovne bo rbe b r i g ada se povuk l a , z bog p r o d o r a n e p r i j a t e l j s k i h p o j a č a n j a od G l i n e .

11. januar

B r i g a d a je u š l a u G l i n u , k o j u su, p od n j e n i m p r i t i s k o m i p r i t i s k o m j e d i n i c a p a r t i z a n s kog od reda Ban i j e , n apu s t i l i N e m -ci, Če r ke z i , ustaše i ž a nda rm i . Dvadese t pet v o j n i k a sa o r u -ž j e m i o p r e m o m i z 1 . k o z a č ke k o n j i č k e d i v i z i j e p reš lo je na s t r a n u N O V J . O d n j i h i r a n i j e o d r o b l j e n i h Č e r k e z a f o r m i r a -na je posebna četa, k o j a se od tada b o r i l a u sa s t avu 4. b r i gade .

14. januar

Če t v r t a , T r e ć a i P r v a b r i g a d a napada l e su n e p r i j a t e l j a u se-lu G o r a m a , u k o j e m su b i l i N emc i , ustaše, d o m o b r a n i i ž a n d a r -m i . U p o r i š t e n i j e zauzeto, z bog do l a s ka p o j a č a n j a i z P e t r i n j e .

21. januar

U r e j o n u G o r n j e B a č u g e de l o v i b r i g ade su v o d i l i b o r b u p r o t i v n e p r i j a t e l j a k o j i j e nas tupao od H r a s t o v i c e .

14. februar

D r ž e ć i po loža je na K o s i n j a k u (k. 226) i Z u p i c u b r i g a d a je z a t v o r i l a p r a v a c p r e m a P e t r i n j i . N e p r i j a t e l j j e uspeo d a i zne -n ad i naš 2. b a t a l j o n i da, p o d r ž a n a v i j a c i j om , p r od r e u selo Go re . Z a j e d n i č k i m n a p o r i m a na š i h b a t a l j o na i 3 . b r igade , nep -r i j a t e l j je p r i s i l j e n da se povu če u P e t r i n j u .

•366

21. februar

U r e j o n u se la G o r a d v a b a t a l j o na 4. b r i g ade i j e d i n i c e 3. b r igade , pos le dvanaes točasovne borbe, odb i l e su napade d i j e l o -va 1 . k o z a č k e d i v i z i j e i u s t a š k i h po sadn i h d e l o v a i z P e t r i n j e . U b i j e n o je 27 i r a n j e n a 43 n e p r i j a t e l j e v a v o j n i k a . P o g i n u l o je 12, a r an j eno 15 n a š i h boraca .

28. februar

N e p r i j a t e l j je i z n enada napao štab 1. b a t a l j o n a i š tab 4. b r igade , k o j i su b i l i u se lu L u š č a n i m a . N a p a d j e i z v e l a spec i ja -l n a j e d i n i c a t zv . t r u p (oko 70—80 n e m a č k i h vo j n i k a ) . Š t ab b r i -gade j e b i o p o t puno i znenađen . Ipak , n ep r i j a t e l j n i j e uspeo da un i š t i štab. P o g i n u l i su s t r a ža r p r e d š t abom b r i g ade i j e dna d r u g a r i c a iz štaba, a 3 bo r ca su r an j ena .

1/2. mart

B r i g a d a je v o d i l a bo rbe u r e j o n u se la S t r a šn i ka , D o n j e i G o r n j e Bačuge , L u š č a n a i D r e n o v c a i s p r e č i l a n e p r i j a t e l j a da p r o d r e d u b l j e u s l o bodnu t e r i t o r i j u .

19. mart

R a z m e š t e n a u r e j o n u se la Mošćen i ce , De j anov i ć a , K l i n c a i Ć u n t i ć a b r i g a d a je z a t v a r a l a p r a v c e P e t r i n j a — B l i n j a i P e -t r i n j a — H r a s t o v i c a — J a b u k o v a c i n apada l a na k o m u n i k a c i j u S i -s a k — P e t r i n j a .

26/27. mart

Č e t v r t a i T r e ć a b r i g a d a su napa l e se lo K o m a r e v o , k o j e su b r a n i l i d e l o v i 1 . k o z a č ke d i v i z i j e (400—500 vo j n i k a ) . P o s l e še-s točasovne bo rbe obe b r i g ade su b i l e p r i s i l j e ne da se p o v u k u .

29. mart

U r e j o n u se la K l i n c a , G o r n j e B u d i č i n e i Moš t an i c e , j e d i n i -ce 4. b r i g ade su, pos le sedmočasovne borbe, odb i l e n apad de lo -va 1 . k o z a č k e d i v i z i j e i z P e t r i n j e , Moš ćen i c e i K o m a r e v a i p r i -s i l i l e n e p r i j a t e l j a da se povuče u po l a zne ga rn i zone .

4. april

Po s l e pe točasovne bo rbe 4 . b r i g a d a i d e l o v i B a n i j s k o g N O P Ddreda, o d b i l i su n apad de l o va 373. l eg i ona r s ke d i v i z i j e , k o j i su, i z D v o r a i se la Z a m l a č e napada l e ka s e l ima V r p o l j u , Ude t i n i ,

•367

G l a v i č a n i m a , P e d l j i i C v e t o j e v i ć i m a . U to j b o r b i je 15 n e p r i j a -t e l j e v i h v o j n i k a ub i j e no a v i š e n j i h r a n j eno i z a rob l j eno . Na š e j e d i n i c e su i m a l e 3 m r t v a i 16 r an j en i h .

12/13. april

T r e ć a i Č e t v r t a b r i g ada po ru š i l e su p r u g u i t t veze i z m e đ u Bo s an s k e K r u p e , O t o k e i Os t rošca .

21/22. april

B r i g a d a j e n apa l a u s t a š k i g a r n i z on u se lu D i v u š a . N a p a d n i j e uspeo.

26. april

B r i g a d a j e n apa l a se lo Go re , k o j e su b r a n i l i d e l o v i 1 . k o -začke d i v i z i j e . Po s l e ogorčene bo rbe nep r i j a t e l j se 27. a p r i l a p o v u k a o p r e m a P e t r i n j i .

24. i 25 maj

U r e j o n u se la Šušn ja ra , K r a l j e v č a n a , J a bu ko v c a , M i o č i n o -v ića , M a č k o v o g Se l a i T r e m u š n j a k a , b r i g a d a je v o d i l a oš t re borbe , o db i l a n apad n e p r i j a t e l j a od P e t r i n j e i K o s t a j n i c e i p r i -s i l i l a ga da se povu če u z dos ta v e l i k e gub i t k e . N a š i g ub i c i b i l i su 7 m r t v i h i 11 r an j en i h .

6/7. jun

T r e ć a i Č e t v r t a b r i g a d a i O m l a d i n s k a b r i g a d a »Joža V i a -hov i ć« napa l e su selo K o m a r e v o , k o j e su b r a n i l i d e l o v i 1 . k o z a -čke k o n j i č k e d i v i z i j e . P o s l e pe točasovne bo rbe zauzet j e v e ć i deo sela, a l i se nep r i j a t e l j d r žao u n e k o l i k o u t v r đ e n i h zgrada , pa su se naše j ed i n i c e p o vu k l e . U b i j e n o je 24 a r a n j eno 39 ne -p r i j a t e l j e v i h v o j n i k a , z a p l e n j e n 1 m i noba ca č sa 20 m ina , 1 m i -t ra l j e z , 1 pu š kom i t r a l j e z , 27 pušaka , 4 au tomata , 25.000 metaka , 122 k o n j a i mnogo d r uge op reme . Na še b r i g ade su i m a l e ose-tne gub i t ke .

16. jun

Sa d e l o v i m a 35. l i č k e d i v i z i j e b r i g a d a j e n apa l a n e p r i j a -t e l j e vo upo r i š t e Č u j i ć — K r č e v i n e k o d P l i t v i č k i h jezera . N a p a d je uspeo. Z ap l e n j e no je 6 t opova 105 m m , 2 m inobacača , 1 m i -t r a l j e z i v e ć a k o l i č i n a mun i c i j e , a l i zbog p r odo r a n ep r i j a t e l j a i z B i h a ć a t opov i n i s u i z vučen i .

•368

30. jun

D v e čete 4. b r i gade 7. d i v i z i j e i 3. b a t a l j o n P l a š č an s kog N O P od r eda napa l e su de l ove S l u n j s k e us taške bo j ne u se lu V a g a n c u (kod B ihaća ) . P o s l e k r a ć e borbe, p a r t i z an s ke j ed i n i c e su b i l e p r i n u đ e n e na pov l a čen je . O k o 9 časova nep r i j a t e l j j e po -kušao da se p r ob i j e u se lo D r e ž n i k , a l i je pos le deve točasovne bo rbe odb i j en . U s t a š k i g ub i c i b i l i su: 32 m r t v a i r an jena , a p a r -t i z an i su i m a l i 1 m r t vog , 1 r a n j e n o g i 1 nes ta l og borca .

4. jul

J e d i n i c e 4 . b r i gade napa l e su de l ove S l u n j ske us taške bo j -ne u se l u V agan cu . N a p a d n i j e uspeo, zbog p r i s t i g l i h n ep r i j a t e l j -s k i h po j a čan j a .

18. jul

Po s l e sedmočasovne žes toke borbe, j ed i n i c e 4 . b r i g ade za -uze le su us taško upo r i š t e u se l u P r i j e b o j u (kod P l i t v i č k i h j e -zera). I zbačeno je i z s t r o j a oko 160 ustaša.

13. avgust

Š t ab 7. d i v i z i j e je sa 3. i 4. b r i gadom, k r e n u o iz B a n i j e u M o s l a v i n u i P o d r a v i n u r a d i z a j e d n i č k i h ope ra c i j a sa 10. k o r -pusom.

20. avgust

B r i g a d a j e uspešno z a t v a r a l a p r a v a c B j e l o v a r — G a r e š n i c a i u v i š e časovno j borb i , uz sade j s t vo de l o va 3. b r i gade , sp re č i l a n ep r i j a t e l j a d a p r od r e od B j e l o v a r a k a He r cegovcu , k o j i s u na -pa le j e d i n i c e 6 . k o r pu sa N O V i PO H r v a t s k e .

31. avgust

J e d i n i c e 7 . d i v i z i j e p r e k i n u l e su p r u g u Z a g r e b — B e o g r a d (na od seku K u t i n a — P o p o v a č a ) na 160 mesta, u d u ž i n i od 7 km , s ruš i l e ž e l j e z n i č k u s t an i cu V o l o d e r i v i še bunke r a , p r opu s t a i mos t o va na p r u z i . T o m p r i l i k o m 4 . b r i g ada je, s a i n ž i n j e r i j -s k i m b a t a l j o n o m d i v i z i j e , l i k v i d i r a l a ž e l e z n i č k u s t an i c u V o l o -der, 4 b u n k e r a i u n i š t i l a o k l o p n i v o z na o t vo reno j p r u z i i z m e đ u Popova č e i V o l o de r a . U b i j e n o je 28 i r an j eno 28 N e m a c a i u s -taša. P r u g a je b i l a v i še od 10 d ana u p r e k i d u .

23 369

9/10. septembar

B r i g a d a j e zauze l a u s t a š ko - domob ran s ko upo r i š t e n a že lez -n i č k o j s t an i c i V r b o v e c (na p r u z i Z a g r e b — K r i ž e v c i ) . Z a t o v r e m e 3 . b r i g ada j e z auze l a Rep i na c . T o m p r i l i k o m oštećena j e p r u g a Z a g r e b — K r i ž e v c i — B j e l o v a r na 123 mes ta po rušeno 5 mostova , s rušene 2 ž e l e zn i č ke stan ice, 12 b u n k e r a i 8 km tt l i n i j e .

13/14. septembar

D e l o v i 10. k o r pu s a i 7 . d i v i z i j e n apa l i su K r i ž e v c e , k o j e su b r a n i l i d e l o v i 1 . d o m o b r a n s k o g posadnog zd ruga . Z b o g snažnog o tpo ra d o m o b r a n a i z a k a šn j e n j a n e k i h n a š i h j ed in i ca , n apad n i j e uspeo. Č e t v r t a b r i g ada j e v o d i l a že s toku b o r b u n a ž e l e zn i č ko j s t an i c i K r i ž e v c i .

20—23. septembar

Ra zmeš t ena j u žno od Čazme , b r i g ada j e o s i gu r a va l a s l obo-d n u t e r i t o r i j u M o s l a v i n e o d upada n e p r i j a t e l j a s a k o m u n i k a c i j e D u g o s e l o — K r i ž .

5. oktobar

Pos l e d v o d n e v n i h borb i , j e d i n i c e 33. d i v i z i j e uz sade j s t vo 4 . b an i j s k e br igade , os lobod i l e su P o d r a v s k i K l o š t a r (kod V i r o -v i t ice), k o j i je b r an i l o oko 350 us taša i nešto domob rana .

11. oktobar

S po l o ža j a p r e m a K o p r i v n i c i , b r i g ada je o s i gu r a va l a 6 . k o r -pus k o j i j e napadao u s t a š ka upo r i š t a Đ u r đ e v a c i V i r j e i n a p a d 10. k o r p u s a n a Nov i g r a d . N a p u t u N o v i g r a d — K o p r i v n i c a , u n i -š t i l a je 1 tenk , u b i l a 2 i r a n i l a v i še nep r i j a t e l j e v i h v o j n i k a .

12. oktobar

D e l o v i 7 . d i v i z i j e o s l obod i l i s u se lo H l e b i n e (kod K o p r i v -nice), k o j e su b r a n i l i d e l o v i 5 . u s taškog Z d r u g a . Z a p a l j e n a su 4 tenka, 20 m i t r a l j e z a , 10 k a m i o n a oko 100 m o t o c i k l a i d r u g a r a t n a op rema . V o d e ć i v e o m a uspešne borbe, 4 . b r i g a d a j e os i -g u r a v a l a o v u a k c i j u od K o p r i v n i c e i N o v i g r a d a .

13/14. oktobar

Uz sade j s t vo 3. i 4. b r i g ade 7. d i v i z i j e , d e l o v i 10. i 6. k o r p u -sa su n a p a l i K o p r i v n i c u , k o j u je b r a n i l o oko 2.500 us taša — ba t a l j o n 5 . u s t a škog z d r u g a i d e l o v i 1 . p u k a P T S , o j a čan i a r t i -

•370

l j e r i j o m i t e n k o v ima . U ž e s t o k im bo rbama , k o j e su t r a j a l e do 16. ok tobra , j e d i n i c e N O V J n i s u uspe le d a z a u z m u g r a d već s u s e povuk l e .

17. oktobar

P r i p r e l a s k u k o m u n i k a c i j a K r i ž e v c i — B j e l o v a r , u se l u S v . I v a n — Ž a b n u , b r i g ada se s u k o b i l a s d e l o v i m a 1. k o z a č k e d i v i -z i j e i ž a n d a r m e r i j s k i m snagama. P o s l e v i šečasovne borbe , b r i -gada j e u spe l a da ove n ep r i j a t e l j e v e snage po t i sne nazad, ka K r i ž e v c i m a i da, sa o s t a l im s nagama 7. d i v i z i j e i d e l o v i m a 10. z ag r ebačkog ko rpusa , p ređe p r e k o k o m u n i k a c i j e .

29. oktobar

U r e j o n u se la S r p s k i h Se l i š t a d e l o v i b r i gade su o d b i l i ne -m a č k e i z v i d n i c e sa p r a v c a K u t i n e . Po s l e toga, u n o ć i 29/30. ok tobra , b r i g a d a j e p r e š l a p r e k o k o m u n i k a c i j e Z a g r e b — B e o g -r a d i u z o r u i z b i l a na r e k u Sa vu .

30/31. oktobar

B r i g a d a je obezbeđ iva la , od S i ska , p r e b a c i v a n j e 3 . b r i gade i d r u g i h d e l o v a 7. d i v i z i j e p r e k o Save, a p o t o m se i s ama p r e b a -c i l a n a B a n i j u .

31. oktobar/1. novembar

B r i g a d a j e u s i l j e n i m m a r š e m p r e š l a p r u g u i ceste S u n j a -- D u b i c a i S u n j a — K o s t a j n i c a i s t i g l a u r e j o n se la M e č e n č a n a i P r e v š ca .

5. novembar

B r i g a d a je uspešno obezbeđ iva la , od Sun je , n a p a d 2 . b r i -gade na n e m a č k i g a r n i z o n u se l u M a j u r u .

12. novembar

U r e j o n u se la K u k u r u z a r a , K o s t r e š a i S v i n j i c a 4. b r i g ada i d e l o v i 2 . b r i gade i 1 . b a n i j s k o g N O P od reda odb i l i su, pos le če tvo ročasovne borbe, n apad de l o v a 1 . ko za čke d i v i z i j e i z S u -nje, M a j u r a i G r a b o š t a n a i p r i n u d i l e i h da se p o v u k u na po l a -zne po loža je .

22/23. novembar

B r i g a d a je z auze l a nep r i j a t e l j evo upo r i š t e u se l u Z a m l a č i ( b l i z u D v o r a na U n i ) k o j e su b r a n i l i d e l o v i 1 . b a t a l j o na 7 . do -m o b r a n s k e pu ko vn i j e . U b i j e n o je 25, r an j eno 10 i z a r ob l j eno 5 domobrana , a b r i g ada je i m a l a 2 m r t v a i 8 r an j en i h .

24* 371

25. novembar

U r e j o n u se la J a v o r n j a i Seges t i na j ed i n i c e 3. i 4. b r i g ade odb i l e su de l ove 1. k o za č ke k o n j i č k e d i v i z i j e i d o m o b r a n s k o g 7 . l o v a č k og z d r u g a k o j i su n apada l i od se la D i v u š e i D v o r a na U n i .

30. novembar

B r i g a d a j e ponovo z au ze l a se lo Z a m l a č u , u b i l a 20, r a n i l a 30 i z a r ob i l a 16 nep r i j a t e l j e v i h v o j n i k a i o f i c i r a . Z a p l e n j e n a su 2 m i noba c a č a sa 60 m i n a 3 pu š kom i t r a l j e z a , 15 pu š a ka i 4.000 me taka . B r i g a d a je i m a l a 1 m r t v o g i 13 r a n j e n i h boraca .

4/5. decembar

B r i g a d a j e uspešno obezbeđ iva la , s a p r a v a c a S i ska , C a p r a -ga i Sun je , n apad 2. b r i g ade na us taško upo r i š t e u se l u M o š -ćen ic i .

6. decembar

Po n a r e đ e n j u š taba 4 . k o r p u s a r a s f o r m i r a n a je 2 . b r i g a d a (b ivša Osma) 7. d i v i z i j e . N j e n o l j u d s t v o je r a spo ređeno u osta le b r i gade d i v i z i j e . Č e t v r t a b r i g a d a je p r e i m e n o v a n a u Drugu bri-gadu 7. divizije.

9. decembar

P r v i i 3 . b a t a l j o n 2. b r i g ade r a z b i l i su i p r i s i l i l i na p o v l a -čen je oko 200 N e m a c a i »Če rkeza« iz 1 . k o z a č ke d i v i z i j e k o j i su se i z S u n j e k r e t a l i k a S t a r o m S e l u i S j e v e r o v cu . N e p r i j a t e -l j e v i gub i c i : 10 m r t v i h i 30 r an j en i h . N a š i g u b i c i 1 m r t a v i 16 r an j en i h .

17/18. decembar

Na k o m u n i k a c i j i S u n j a — K o s t a j n i c a i u r e j o n u se la D r -l j a če i B r đ a n a 1. i 3. b a t a l j o n b r i gade r a z b i l i su v e ć u g r u p a c i j u N e m a c a i Če rkeza , i z b a c i v š i im i z s t r o j a oko 25 v o j n i k a .

1945. godina

10. januar

K o d se la V e l e š i n j e su o d b i l i d e l o v i 2 . b r i g ade n apad us taša i p r i s i l i l i ih da se p o v u k u u K o s t a j n i c u . U to j b o r b i je u b i j e no 6 a v i š e n ep r i j a t e l j e v i h v o j n i k a je ran jeno .

•372

11. januar ,

I z zasede, pos t av l j ene i z m e đ u N o v o g Se l a i K o m a r e v a , de -l o v i b r i gade su n apa l i de l ove 1 . k o za č ke d i v i z i j e i s p r e č i l i i h da o p l j a č k a j u o v a sela.

T oga dana su ustaše i z S u n j e op l j a č ka l e i z apa l i l e se lo M a -lo K r č e v o i z v e r s k i pob i l e 31 l ice, m e đ u k o j i m a i 11 dece, k o j e su b a c i l i u z apa l j ene kuće .

19. januar

S po l o ža j a k o j e su pose le na k o m u n i k a c i j i D v o r — K o s t a j -n i c a 2. i 1. b r i g a d a dočeka l e oko 800 us taša i N e m a c a k o j i su i š l i i z D v o r a . N a k o n k r a t k e a l i žes toke borbe, u k o j o j j e p r e t r -p i o g ub i t k e od 80 m r t v i h i r an j en i h , n ep r i j a t e l j je pobegao u D v o r .

22/23. januar

B r i g a d a j e i z v r š i l a neuspeo n a p a d na se lo G r abo š t ane kod M a j u r a .

29. januar

B r i g a d a j e i z v r š i l a u spešan n o ć n i n apad na se lo P r a ć n o k o d S i s ka . U b i j e n o je 12, a r an j eno oko 20 us taša i z ap l en j ena veća k o l i č i n a ma te r i j a l a .

3. februar

U r e j o n u se la T r n j a n a i S t a r og Se l a 2. b r i g a d a je, pos le sedmočasovne borbe, odb i l a n apad u s t a š k i h i n e m a č k i h de l ova i p r i s i l i v š i ih da se p o v u k u u S u n j u i K o m a r e v o . N e p r i j a t e l j je p r e t r p i o g ub i t k e od 20 m r t v i h i 30 r an j en i h . Iz 2. b r i gade su 4 bo r ca pog inu l a , a 12 ih je r an jeno .

7/8. februar

B r i g a d a je obezbeđ iva la , od S i s k a i Cap raga , n a p a d 3 . b r i -gade na us taško upo r i š t e M o š ć e n i c u i l i k v i d i r a l a n ep r i j a t e l j e v e snage ko j e su se i z Moš ćen i c e p r ob i j a l e ka S i s ku .

8—13. februar

B l o k i r a j u ć i S i s ak i C a p r a g u sa juga, b r i g ada je d a n o n o ć n i m b o r b a m a uspešno sp re čava l a po ve z i v an j e t i h g a r n i z ona s n ep r i -j a t e l j e v i m g a r n i z o n o m u P e t r i n j i .

•373

21/22. februar

Pos l e k r a t k e bo rbe j ed i n i c e b r i gade su zauze le us taško upo -r i š te u se l u G u š ć u (kod Sunje) , ub i l e 3, r a n i l e 1 i z a r ob i l e 51 us tašu i domobrana . Z a p l e n j e n o je 20 p u š a k a i oko 3.000 m e -taka.

23/24. februar

I z zasede k o d se la P r a ć n o g 1 . b a t a l j o n b r i gade napao us -t a š ku k o l o n u k o j a se k r e t a l a ka se lu Moš ćen i c i . U b i j e n o je 8 ustaša i v i še n j i h je ran jeno .

1/2. mart

B r i g a d a j e i m a l a z ada tak da s p r a v c a S u n j e obezbed i n a -pad 3 . b r i gade na se la D o n j i H r a s t o v a c i G raboš tane . Z b o g i z nenadne po j ave o k l o p n o g vo z a na o t vo reno j p r u z i i n a i l a s k a našeg 3. b a t a l j o na i d e l o v a 3. b r i gade na m i n s k o po l je , a k c i j a j e obus tav l j ena . Od e k sp l o z i j a m i n a b r i g ada j e i m a l a 19 r an j e -n ih .

17—19. mart

Pos l e m a r š a i z S t a r o g Se la , p r a v c e m D r e n o v a c — Z i r o v a c — — C a g l i c a , b r i g ada se r a spo r ed i l a na p r o s t o r i j u se la M u t n i k a , O r o z o v i ć a i B e g o v i ć a M e h a n e .

21. mart

S a d e j s t v u j u ć i s nagama 8. d i v i z i j e N O V J , 2 . b r i g ada 7 . d i -v i z i j e je, u s k l o p u ope ra c i j a 4. a r m i j e za os lobođen je B i h a ć a i L i k e , k o j e su poče le d an ran i j e , o tpoče la o smodnevne bo rbe p r o t i v de l o va 373. l e g i ona r s ke i 16. u s t a š ko -domob ran ske d i v i -z i j e u š i r e m r e j o n u B i h a ć a . T o k o m dana b r i g a d a j e os l obod i l a se lo I zač i ć i g on i l a l eg i ona re i ustaše do p r e d g r a đ a B i ha ća .

22/23. mart

J e d i n i c e 2 . b r i g ade f o r s i r a l e su r e k u U n u i zauze le se lo Poka j , ko j e su b r a n i l i d e l o v i 373. l eg i ona r s ke d i v i z i j e . Z a p l e -n j e n a su 2 m i t r a l j e z a , 7 pu š kom i t r a l j e z a , 1 top, 60 m o t o r n i h v o z i l a i 60 kon ja , a z a r ob l j e no 50 nep r i j a t e l j e v i h v o j n i k a .

23—25. mart

B r i g a d a j e b l o k i r a l a B i h a ć sa i s t oka i s ade j s t vova l a j e d i -n i c a m a 26. d i v i z i j e N O V J u č i š ć en ju s po l j n j eg obezbeđen ja B i -haća.

•374

26—30. mart

D r u g a i 3 . b r i g ada vod i l e su žes toke bo rbe p r o t i v de l o va 104. n e m a č k e »jeger« d i v i z i j e , k o j a se p r o b i j a l a ka B i h a ću . P o -s le ž e s t o k i h d v o d n e v n i h b o r b i za se lo B r e k a v i c u , u k o j i m a smo i mi i n ep r i j a t e l j p r e t r p e l i v e l i k e gub i t ke , naše j ed i n i c e su se po vuk l e .

4. april

D r u g a b r i g ada j e o s l obod i l a se la Daba r , L e t i n a c i L i p i c e (kod B r i n j a ) , n a k o n što je, pos le k r a t k i h borb i , n a t e r a l a ustaše da napus t e o v a mesta .

5. april

Po s l e ž e s t o k i h bo r b i p r o t i v de l o va 392. n e m a č k e l eg i ona r -ske d i v i z i j e i 13. u s t a š ko - domob ran s ke pešad i j s ke d i v i z i j e , 2. b r i g a d a je o s l obod i l a K r i ž p o l j e i još n e k o l i k o se l a oko B r i n j a .

6. april

N a s t a v l j a j u ć i gon jen j e d e l o v a 847. p u k a 392. l eg i ona r ske d i v i z i j e i 13. u s t a š ko -domob ran ske pešad i j s ke d i v i z i j e b r i g ada je, pos le v i šečasovne borbe, o s l obod i l a B r i n j e i o dba c i l a n ep r i -j a t e l j s k e snage ka Sen ju . U b o r b a m a od 4. do 6. a p r i l a j ed i n i c e 7. d i v i z i j e su ub i l e i z a rob i l e 275 nep r i j a t e l j e v i h v o j n i k a i z ap -l e n i l a 2 topa, 10 m i t r a l j e za , 4 pu š kom i t r a l j e z a , 4 tankete , 7 k a -m i o n a i d r u g i r a t n i ma te r i j a l .

10. april

B r i g a d a j e l i k v i d i r a l a de l o ve 104. »jeger« d i v i z i j e na b r d u C e l o p e k u i o s l obod i l a L i č k o P e t r o v o Selo.

11. i 12. april

G o n e ć i na sever, p r e ko V a g a n c a i D r e ž n i k a , de l ove 104. »jeger« d i v i z i j e , b r i g ada je 12. a p r i l a oko podne i z p o k r e t a n a -pa l a n e m a č k u m o t o - m e h a n i z o v a n u k o l o n u n a cest i R a k o v i c a — — S l u n j . Uz p o d r š k u a r t i l j e r i j e i av i j a c i j e , b r i g ada je, u v i š e -časovno j bo rb i , po tpuno r a z b i l a o v u k o l o n u i n j ene os ta tke go-n i l a k a rec i M r e ž n i c i .

24. april

Otpočeo je žestok n apad j e d i n i c a 7 . u d a r n e d i v i z i j e na ne -mačke , us taške i d omob r an s ke snage na p o d r u č j u se la Top l i ca ,

•375

Lešća , Bo s i l j e va , V u k o v e G o r i c e i M r z l j a k a . Do 29. a p r i l a naše snage su p r i n u d i l e n e p r i j a t e l j a da s e p o v l a č i p r e m a K a r l o v c u . D r u g a b r i g ada j e 29. a p r i l a o s l obod i l a Bo s i l j e vo .

29. april

Po n a r e đ e n j u Gene r a l š t a ba JA 4 . ko rpus , u k o m e j e b i l a i 7. b an i j s k a d i v i z i j a , s t a v l j e n je pod k o m a n d u 4. a rm i j e .

1. maj

Po n a r eđen j u š taba 4. a r m i j e 2 . b r i g a d a i d r uge j ed i n i c e 7 . d i v i z i j e p reš le su r e k u K u p u i u pu t i l e se p r e m a K o č e v j u u S l o ven i j i . N j e n e do tadašn je po l o ža j e p r eu z e l i su d e l o v i 2 . a r -m i j e .

5. maj

N a k o n p r eđen i h 160 km , 7 . d i v i z i j a j e s t i g l a na po lo ža j e severo i s točno od I l i r s k e B i s t r i c e . D r u g a b r i g a d a j e b i l a u r e -z e r v i d i v i z i j e , u se lu K o r i t n i c i .

N e p r i j a t e l j j e u t o k u dana d v a p u t a pokušao da se p r ob i j e ka P i v k i , a l i j e 7 . d i v i z i j a odb i l a n j egove napade .

6. maj

B r i g a d a je oko podne u vedena u bo rbu , na spo ju 1. i 3. b r i -gade. U t o k u 6. i 6/7. m a j a b r i g a d a je d e l o m snaga napada l a n emačke snage na p r a v c u se la T r n o v a i uspešno odo l e va l a po -k u š a j i m a N e m a c a da s e i z r e j o n a I l i r s k e B i s t r i c e p r o b i j u na sever .

7. maj

Z a v r š e n e su bo rbe za l i k v i d a c i j u 97. n e m a č k o g k o r pu s a na p o d r u č j u I l i r s k e B i s t r i c e . S n a g a m a ope r a t i v ne g r upe 4 . a rm i j a , u k o j o j se n a l a z i l a i 7. u d a r n a d i v i z i j a , p r eda l o se 16.000 ne -m a č k i h v o j n i k a i o f i c i r a i n e k o l i k o genera la . D r u g o j b r i g a d i su se p r e d a l i ostac i j e dnog n e m a č k o g puka . U o v i m b o r b a m a 7. d i v i z i j a je u b i l a 311 i z a r ob i l a 834 n ep r i j a t e l j e v a v o j n i k a i o f i -c i r a i z a p l e n i l a 55 m i t r a l j e z a , 5 t e š k i h m inobacača , 5 topova, 601 p u š k u i mnogo d ruge op reme .

Pr ipremio Dragan ŠUŠNJAR

•376