ubat 2016 – nisan 2016 yÔl : 17 sayÔ :...

ubat 2016 – Nisan 2016 Y l : 17 Say : 68

February 2016 – April 2016 Volume : 17 Number : 68

Akademik Ara t rmalar Derg is i - 2016, Say 68, Sayfa lar 1 -24

1 Akademik Ara t rmalar Dergisi

19. YÜZYIL’DA URFA’DA ERMEN LER ve DAR HAYATTAK KONUMLARI

Kas m ERTA

Makalenin Al nd Tarih / Received: 16/11/2015 Yay na Kabul Tarihi / Accepted for publication: 20/01/2016

Öz Ermeniler, Yukar Mezopotamya’n n kadim kenti Urfa’da, yakla k olarak 3 bin

y l bölgedeki di er halklar ile birlikte ya am lard r. Bu tarihsel süreçte sosyal, iktisadi ve siyasi alanda etkin bir konumda olan Urfa Ermenileri, Osmanl mparatorlu u hâkimiyetinde de bu etkinliklerini birçok alanda sürdürmü lerdir.

Ermeniler, 19. yüzy lda Urfa’da Müslümanlardan daha az bir nüfusa sahip olmalar na ra men, ehrin iktisadi hayat nda Müslümanlardan daha etkin bir rol üstlenmi lerdir. Osmanl ’da Tanzimat ile ba layan reform sürecinde devletin idari yap s nda yap lan de i iklikler neticesinde birçok devlet kurumunun gayrimüslimlere aç lmas yla birlikte Ermeniler, ehrin sosyal ve iktisadi hayat n n yan s ra Urfa’n n idari hayat nda da birçok önemli mevkide yer almaya ba lam lard r. Bu çal mada, Ermenilerin ehirdeki nüfuslar , ikamet yerleri, dini kurumlar ve okullar n n yan s ra; liva idare meclisi, belediye dairesi ve adliye te kilat ba ta olmak üzere kamu kurumlar nda üstlendikleri görevler ele al nacakt r. Böylece Ermenilerin 19. yüzy lda Urfa’n n sosyal, iktisadi ve idari hayat ndaki konumlar ortaya konulmaya çal lacakt r.

Anahtar Kelimeler: Urfa, Ermeniler, Ermeni Devlet Adamlar .

Yrd. Doç. Dr., rnak Üniversitesi lahiyat Fakültesi Ö retim Üyesi, e-mail: [email protected]

19. Yüzy l’da Urfa’da Ermeniler Ve dari Hayattaki Konumlar

2Journal of Academic

Studies

ARMENIANS AND THEIR POSITIONS IN THE ADMINISTRATION OF URFA (19th CENTURY)

Abstract Armenians lived with other people in the same region in Urfa which is an

ancient city of Upper Mesopotamia, for nearly 3 thousands years. Urfa Armenians were active in social, financial and political life during this historical process and they well maintained their status in many fields during the sovereignty of Ottoman Empire. Although the Armenian population was less than Muslims in Urfa during the 19th century, they played a more active role in the city’s financial sector than Muslims. Moreover, Armenians gained also many important positions in the administrative life of Urfa. With the opening of many state institutions to non-Muslims as a result of a series of changes which were made in the state administrative structure due to reforms starting with Tanzimat era in the Ottoman period. In this study, besides Armenians' population in the city, dwellings, their religious institutions and schools; especially the county administrative council, city hall and judicial organization will be considered. This work attempts to study the position of Armenians in the social, financial and administrative life of Urfa during the 19th century.

Key Words: Urfa, Armenians, Armenian Statesmen. Giri Anadolu-Irak ve Suriye'yi birbirine ba layan kilit bir noktada yer alan Yukar

Mezopotamya’n n kadim kenti Urfa/Osrhoene, tarih boyunca çok farkl kültür ve inanca ev sahipli i yapm t r. Urfa ehri; tarih boyunca Asurlular, Medler, Persler ve Selefkoslar gibi birçok devletin hâkimiyeti alt nda bulunmu tur. Bu çerçevede yakla k olarak M.Ö. 1. yüzy ldan beri Urfa bölgesinde ya ad klar bilinen Anadolu’nun kadim halklar ndan Ermeniler de zaman zaman Urfa ehrinin idaresini ellerinde bulundurmu lard r.1 Nitekim Urfa, 1070/1071 y l nda Selçuklu Sultan

1 Geni bilgi için bkz. Fikret I ltan. (1960). Urfa Bölgesi Tarihi (Ba lang çtan h. 210-m.825’e kadar), stanbul, s. 11-17, 30; Rene Grousset. (2006). Ba lang c ndan 1071’e Ermenilerin Tarihi, (Çev. Sosi Dolano lu), stanbul, s. 84; E. Honigmann. (1986). “Urfa”, A, stanbul, c. 13, s. 50-52; Ahmet Nezihi Turan. (2010). “ anl urfa”, D A, stanbul, c. 38, s. 338.

Kas m ERTA Y l: 17, Say : 68 ubat – Nisan 2016


Alparslan taraf ndan muhasara alt na al nd nda ehrin nüfusunun ço unlu unu Ermenilerin olu turdu u ifade edilmektedir.2

Urfa, 1517 y l nda Osmanl mparatorlu u’nun hâkimiyeti alt na girdikten sonra da Ermenilerin ehirdeki varl klar devam etmi tir. leride ehirdeki Ermeni nüfusu üzerinde detayl bir ekilde duraca m z için imdilik 19. yüzy la gelindi inde ehir nüfusunun yakla k olarak % 25’ini Ermenilerin olu turdu unu3 belirtmekle iktifa ediyoruz. Ancak Ermeniler Müslümanlardan daha az bir nüfusa sahip olmakla beraber, ehrin iktisadi hayat nda oldukça önemli bir konuma sahiptirler. Bu çerçevede, 19. yüzy lda Urfa’da Ermenilerin ehir ticaretinin yakla k olarak % 75’ini elinde bulundurduklar ve mimarl k, kundurac l k, demircilik, hal c l k gibi zanaat alanlar nda oldukça etkin bir konuma sahip olduklar bilinmektedir.4

Ermeniler, ehrin sosyal ve iktisadi hayat nda oldukça önemli bir konumda olmalar n n yan s ra ehrin idari hayat nda da birçok önemli mevkide yer alm lard r. Ancak Ermenilerle ilgili yap lan akademik çal malarda genellikle 19. yüzy l n sonu ile 20. yüzy l n ilk çeyre inde meydana gelen siyasi hadiselere odaklan ld için Ermenilerin ehirdeki sosyal, kültürel, iktisadi ve idari hayattaki konumlar göz ard edilmi tir. Bu sebeple bu çal mam zda, Ermenilerin Urfa ehrinde ikamet ettikleri yerle im birimleri, nüfuslar , dini kurumlar , e itim

kurumlar ve idari hayattaki rollerini ele alarak Ermenilerin 19. yüzy l n ikinci yar s nda Urfa ehrindeki sosyal ve idari hayattaki konumlar n ortaya koymaya çal aca z.

nceledi imiz dönemde, Osmanl mparatorlu u’nun idari taksimat nda Halep vilayetine ba l bir sancak/liva olan Urfa; Urfa (merkez), Birecik, Rumkale ve Suruç kazalar ndan olu maktad r.5 Yüzy l n sonlar na kadar Urfa’ya ba l bir nahiye olan Harran, 1898 y l nda kaza statüsüne al nm t r.6 Merkez kaza ile birlikte 5 kazadan olu an Urfa sanca n n tamam ndaki Ermenileri ele almak bir makale s n rlar n a aca ndan ve ba ka çal malara konu olmak üzere, ara t rmam z Urfa sanca n n merkezi olan Urfa kazas ile s n rl tutmaya çal t k. Ayr ca Urfa Ermenilerini bütün yönleriyle ele almak bir makalenin s n rlar na a an bir durumdur. Bu sebeple

2 Osman Turan. (1989). Selçuklular Tarihi ve Türk- slam Medeniyeti, stanbul, s. 126; Rene Grousset, Ermenilerin Tarihi, s. 551. 3 Vital Cuinet. (1891). La Turquie d'Asie: Geographie Administrative Statistique Descriptive et Raisonnee de Chaque Province de L’Asie Mineure, Paris, c. 2, s. 260-261. 4 Raymond H. Kevorkian-Paul B. Paboudjian. (2013). 1915 Öncesinde Osmanl mparatorlu u’nda Ermeniler, (Çev. Mayda Saris), stanbul, s. 332.

5 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1302, s. 188-189. 6 Hilmi Bayraktar. (2007). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Urfa Sanca : dari, Sosyal ve Ekonomik Yap , Elaz , s. 10.



Studies

çal mamam zda Ermenilerin ikamet yerlerini, nüfuslar n , dini kurumlar n , e itim kurumlar n ve ehrin idari hayat ndaki konumlar n ele almakla yetindik. Burada çal mada kar la t m z bir problemi de ifade etmemiz gerekir. Ayn dini gelene e sahip olan Ermeniler ile Süryanilerin benzer isimleri kullanmalar , kay tlarda geçen baz isimlerin Ermeni mi yoksa Süryani mi oldu unu tespit etmemizi zaman zaman zorla t rm t r. Ayr ca Ermeniler kendi toplumlar na ait isimlerin yan s ra; brahim, Murat, Arslan, Sefer gibi Müslümanlarca kullan lan baz isimleri de kullanm lard r.7 Bu durum Ermenileri tespit etme i ini daha da girift bir hale sokmu tur. Bu sebeple, Ermenilerin ehrin idari hayat ndaki konumlar n ele ald m z k s mda, ehirde idari bir görev yürüttü ü halde Müslüman veya Süryani oldu u dü ünülerek ismi zikredilmeyen baz Ermeniler söz konusu olabilir. Çok küçük bir ihtimal olmakla beraber di er H ristiyan gruplara mensup baz isimlerin de Ermeni olarak zikredilmi olma ihtimali bulunmaktad r.

1-Mahalleler Osmanl mparatorlu u’nda Müslümanlar ile gayrimüslimlerin farkl mahallerde

oturmalar n gerektirecek herhangi bir yasal zorunluluk bulunmamaktayd .8 Ancak örfi, dini ve sosyolojik birtak m sebeplerle ayn dine mensup insanlar n genellikle belli bir mahallede yo unla t klar na ahit olunmaktad r. Nitekim Bernard Lewis’in de dikkat çekti i üzere, “H ristiyanlar ile Yahudiler Müslüman ehirlerinde kendi mahallelerini kurmak gibi bir e ilim içinde olmu larsa da bu H ristiyan Avrupas ndaki gettolar gibi yasal olarak zorunlu k l nm bir k s tlama de il, do al bir toplumsal geli meydi.”9 Bu çerçevede inceledi imiz dönemde Urfa’da Ermenilerin Kebir Kenisa, B çakç , Haseki, K t l, Teymur ve Telfutur Mahalleleri’nde yo unla t klar n ; di er mahallelerde ise Müslümanlar ve ehirdeki di er etnik/dini gruplar ile bir arada ya ad klar n ifade edebiliriz.10

7 Hilmi Bayraktar. (2003). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Urfa Sanca , s. 127; Mehmet Emin Üner, “Osmanl Klasik Dönem Sonlar nda Bir Güneydo u Anadolu ehri: Urfa (1700-1800)” (Yay nlanmam Doktora Tezi, stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü), s. 138. 8 Osman Çetin. (1999). Sicillere Göre Bursa’da htida Hareketleri ve Sosyal Sonuçlar (1472-1909), Ankara, s. 95; Suraiya Faroqhi. (1997). Osmanl Kültürü Ve Gündelik Ya am: Ortaça dan Yirminci Yüzy la, (Çev. Elif K l ç), stanbul, s. 165-166; Raymond H. Kevorkian-Paul B. Paboudjian, Ermeniler, s. 69; M. Macit Kenano lu. (2012). Osmanl Millet Sistemi: Mit ve Gerçek, stanbul, s. 317. 9 Bernard Lewis. (1996). slam Dünyas nda Yahudiler, (Çev. Bahad r Sina ener), Ankara, s. 40. 10 Yasin Ta . (2013). “Kad Sicillerine Göre XIX. Asr n kinci Yar s nda Urfa’da Sosyal Hayat”, (Yay nlanmam Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi SBE), s. 61; Mehmet Emin Üner. (2006). “XVII. Yüzy lda, Müslim-Gayrimüslim li kilerinin Olumlu Bir Örne i: Urfa’da Müslüman-Ermeni li kileri”, stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, sy. 43, s.110.



Urfa kazas n merkezi d nda kalan köylerdeki Ermeni yerle imleri oldukça azd r. Ermeniler, daha ziyade Urfa ehir merkezinde toplanm t r. Ancak ehrin kuzeydo usunda yer alan ve hac ziyaret mekânlar yla ünlü olan Gamurç/Germu (Da ete i) köyü, 19. yüzy lda 800 hane Ermeninin ya ad büyük bir Ermeni yerle im merkezi olarak zikredilebilir.11

2-Nüfus Osmanl mparatorlu u’nda devletin gelir kaynaklar n n tespiti ve kay t alt na

al nmas amac yla zaman zaman ‘tahrir’ ad verilen say mlar yap lm t r. Bu çerçevede 1517 y l nda Osmanl hâkimiyetine giren Urfa’da 1518 y l nda bir tahrir yap lm t r. Yap lan bu tahrirde ehirde, 782 hane Müslüman ve 300 hane gayrimüslimin bulundu u tespit edilmi tir. Ancak hem söz konusu say mda gayrimüslimler ‘Cemaat-i Eramine’ olarak tek bir ba l k alt nda zikredildi i için hem de tahrirlerde esas al nan birim ah slar de il de vergiye tabi haneler oldu u için bu dönemdeki Ermeni nüfusunu tam olarak belirlemek mümkün olmamaktad r.12

Osmanl mparatorlu u’ndaki ilk kapsaml nüfus say m 1831 y l nda yap lm t r. Söz konusu nüfus say mlar n n sonuçlar , ‘Osmanl mparatorlu u’nda lk Nüfus Say m 1831’ ad yla Enver Ziya Karal taraf ndan yay nlanm t r. Ancak bu

say mda Urfa sanca n n nüfusu hakk nda herhangi bir kay t bulunmamaktad r.13 Buradan hareketle, söz konusu nüfus say m na Urfa sanca n n dâhil edilmedi ini söyleyebiliriz. Öte yandan 1881/82-1893 nüfus say m nda Urfa sanca n n etnik ve dini gruplara göre nüfusu verilmekle beraber, kaza merkezinin detayl nüfusu bulunmamaktad r. Bu say mda sanca n genelindeki Ermeni Ortodoks nüfusu 9.783 olarak verilmektedir.14 Dolay s yla Urfa’n n detayl nüfus kay tlar na ancak devletin resmi verilerini içeren Halep vilayet salnâmelerinden ula lmaktad r. Ermenilerin ehirdeki konumlar n n daha iyi anla labilmesi ve di er etnik/dini gruplara göre

nüfus oranlar n n tespiti için ehirdeki bütün gruplar n nüfusunu bir tablo eklinde vermenin faydal olaca kanaatindeyiz.

11 Raymond H. Kevorkian-Paul B. Paboudjian, Ermeniler, s. 333. 12 Ahmet Nezihi Turan. (2005). XVI. Yüzy lda Ruha (Urfa) Sanca , anl urfa, s. 42-46; Orhan Sakin. (t.y.). Osmanl ’da Etnik Yap (1914 Nüfusu), stanbul, s. 167. 13 Enver Ziya Karal. (1943). Osmanl mparatorlu u’nda lk Nüfus Say m 1831, Ankara, s.14-18. 14 Kemal H. Karpat. (2010). Osmanl Nüfusu (1830-1914), (Çev. Bahar T rnakç ), stanbul, s. 278.



Studies

Tablo 1: H. 1315 (1897) Y l na Ait Halep Vilayet Salnâmesine Göre Urfa Kazas n n Nüfus Cetveli15

Millet-Mezhep

Kad n

Erkek

Toplam

Müslüman 26.103 25.801 51.904 Ermeni Katolik 102 53 155 Ermeni 3.475 4.860 8.335 Süryani 482 605 1.087 Protestan 204 279 483 Ecnebi 200 276 476 Yahudi 158 172 330 Yabanc 169 741 910 Toplam 30.893 32.787 63.680

Yukar daki tabloya göre Urfa kazas nda (nahiye ve köyler dâhil) 8.335 Ermeni

Ortodoks, 155 Ermeni Katolik bulunmaktad r. Osmanl mparatorlu u’nun genelinde Protestanl benimseyenlerin ço unlu unu Ermenilerin olu turdu u gerçe inden16 hareketle buradaki Protestan nüfusun en az üçte ikisinin Ermeni oldu unu kabul etti imizde, Protestanlardan 322 ki inin Ermeni oldu u sonucunu elde etmekteyiz. Bu verilere göre Urfa kazas n n genelindeki Ermeni nüfusu 8.812 ki i olarak kar m za ç kmaktad r.

Osmanl mparatorlu u’nun resmi nüfus kay tlar ndan da istifade eden Vital Cuinet ise 1890 y l nda Urfa’da 55.000 ki inin bulundu unu, bunun 40.835’inin Müslüman, 13.843’ünün H ristiyan ve 322’sinin de Yahudi oldu unu kaydetmektedir.17 Bu verilerde Süryanilerin nüfusu ayr ca belirtilmemi tir. Ancak

15 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1315, s. 274. 16 Bkz. Hormuzd Rassam. (1897). Asshur and the Land of Nimrod, Cincinati, s. 85; E. L. Cutts. (t.y.). Christians Under the Crescent in Asia, London, s. 106; James L. Barton. (2010). Türkiye’de Gündo umu: Amerikan Misyonerler Heyeti Sekreterinin An lar , (Çev. Zekeriya Ba kal), stanbul, s. 119,125; Henry C. Barkley. (2007) Anadolu ve Ermenistan’a Yolculuk, (Çev. Nil

Demir), stanbul, s. 223; Eliza Cheney Abbott Schneider. (2009) Bursa Mektuplar : Bir Osmanl Kentinde Müminler ve Kâfirler, (Çev. Ne e Ak n), stanbul, s. 105; Henry Fanshawe Tozer. (1881). Turkish Armenia and Eastern Minor, London, s. 228; Justin McCarthy. (1998). Müslümanlar ve Az nl klar, (Çev. Bilge Umar), stanbul, s. 127; Kâmuran Gürün. (1983). Ermeni Dosyas , Ankara, s. 94. 17 Vital Cuinet, La Turquie d'Asie, c. 2, s. 260-261.



yukar daki tabloda da görüldü ü üzere Urfa’daki Süryani nüfusu oldukça azd r. Urfa’daki en büyük H ristiyan topluluk Ermenilerdir. Dolay s yla bu verilere bak ld nda Urfa nüfusunun yakla k olara %25’inin Ermenilerden olu tu unu söyleyebiliriz. Söz konusu bu veriler, kaza merkezi ve kazaya ba l nahiye ve köy nüfusunu da içermektedir. Bu sebeple bu verilerden Urfa ehir merkezindeki Ermeni nüfusunu tespit etmek mümkün olmamaktad r. Ancak yukar da ifade etti imiz üzere, Urfa kazas ndaki Ermeniler, daha ziyade ehir merkezinde yo unla t klar için Ermenilerin Urfa merkezde büyük bir nüfusa sahip oldu unu ifade edebiliriz.

3-Dini Kurumlar Urfa, ilk dönem H ristiyanl k tarihi aç s ndan oldukça önemli konuma sahip bir

ehirdir. Bölgenin H ristiyanl hangi tarihte kabul etti i tart mal olmakla birlikte genel inan , Urfa ve çevresinin miladi 1. yüzy l n ilk dönemlerinde H ristiyanl k ile tan t yönündedir. lk dönem H ristiyan misyonerler için adeta bir üs konumunda olan Urfa’da ilk kilisenin de bizzat havari Aday (Thaddeus) taraf ndan yapt r ld iddia edilmektedir.18 Bu iddian n ispat zor olmakla beraber M. 201 y l nda Urfa’da en az bir kilisenin mevcut oldu u dönemin tarihi kay tlar na yans m t r.19 Bölgenin ilk H ristiyanlar aras nda yer alan Ermenilerin de20 Urfa’da çok say da kilise in a etmi olduklar muhakkakt r. Nitekim 10. yüzy l n ünlü slam tarihçisi ve co rafyac s bn Havkal, Urfa halk n n ço unun H ristiyan oldu unu ve ehirde 300’den fazla kilise ve manast r bulundu unu belirtmektedir. bn Havkal ayr ca, H ristiyan dünyas ndaki en büyük ve en sanatkârane kilisenin de Urfa’da bulundu unu ifadelerine eklemektedir.21 Ancak zamanla bölgede H ristiyan nüfusun azalmas na paralel olarak bu kiliselerden bir k sm n n camiye dönü türülmü olduklar , bir k sm n n ise tahrip olup yok olduklar veya tahrip olan söz konusu kiliseler yerine ba ka yap lar n in a edildi i dü ünülebilir. Nitekim günümüzde Urfa’daki çok say da caminin, ya kiliseden dönü türüldü ü veya kilisenin zamanla tahrip olmas üzerine söz konusu kilisenin yerine yap lm oldu u görülmektedir.22 nceledi imiz döneme gelince; H.1307 (1890) tarihli Halep vilayet salnâmesinde,

18 Bkz. Abdullah Ekinci. (2011). “Urfa’da Yahudilik ve H ristiyanl k” Geçmi ten Günümüze anl urfa’da Dini Hayat, (Ed. Yusuf Ziya Keskin), Ankara, s. 77.

19 Judah Benzion Segal. (2002). Edessa/Urfa: Kutsanm ehir, (Çev. Ahmet Arslan), stanbul, s. 101. 20 Malachia Ormanian. (1954). The Church of Armenia: The History, Doctrine, Rule, Discipline, Liturgy and Literature, Massachusetts, s. 15; Aziz S. Atiya. (2005). Do u H ristiyanl Tarihi, (Çev. Nurettin Hiçy lmaz), stanbul, s. 343-344. 21 bn Havkal, Ebü’l-Kâs m en-Nasibî (367/977). (1992). Kitâbü Sûrati’l-Arz, Beyrut, s. 204. 22 Bkz. Evren Y lmaz-Süreyya Ero lu. (2013). “Edessa'dan Urfa'ya: Urfa'da Kilise'den Camiye Dönü türülmü Yap lar”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, sy. 30, s. 6-11.



Studies

Urfa’da 9 kilise ve ehrin bat s nda H z r lyas ad nda bir manast r n oldu u bilgisi yer almaktad r. Burada zikredilen 9 mabedin 2’si Ermeni, 1’i Ermeni Katolik, 2’si Süryani, 1’i Süryani Katolik, 1’i Latin Katolik, 1’i Protestan ve 1’i de Yahudiler’e aittir. Ayr ca söz konusu salnâmede Germu Köyü’nde Ermenilere ait bir kilise oldu u bilgisine de yer verilmektedir.23 Salnâmede Protestan kilisesi olarak zikredilen kilise, ileride hakk nda detayl bilgi verece imiz Ermeni Protestan kilisesidir. Dolay s yla inceledi imiz dönemde Urfa merkezde Ortodoks, Katolik ve Protestan mezheplerine mensup Ermenilere ait 4 kilise ve Ermeni Ortodokslara ait H z r lyas ad nda 1 manast r bulundu u görülmektedir. Ancak yapt m z ara t rma neticesinde salnâmede belirtildi i ekilde Urfa merkezde Ermeni Ortodokslara ait iki kilise de il sadece bir kilise bulunmaktad r. Dolay s yla inceledi imiz dönemde Urfa merkezde Ermenilere ait Surp Asdvadzadzin, Ermeni Katolik ve Ermeni Protestan olmak üzere 3 kilise ve Surp Sarkis ad nda bir manast r bulunmaktad r. Merkezdeki bu kiliseler ve manast r n yan s ra Urfa’n n 10 km. kuzeybat s nda yer alan ve daha önce ifade etti imiz üzere hac ziyaret mekânlar yla ünlü olan Germu köyünde de Ermenilere ait Surp Asdvadzadzin Kilisesi ve Surp Tadeos Manas r bulunmaktad r.24

a-Surp Asdvadzadzin Kilisesi Büyük Kilise olarak da bilinen Surp Asdvadzadzin Kilisesi (Meryem Ana),

Ermeni Ortodokslara ait bir kilisedir. nceledi imiz dönemde Ermenilerin yo un olarak ya ad klar Kebir Kenisa mahallesine de ismini vermi olan kilise, ayn zamanda ehirdeki en büyük gayrimüslim mabedidir.25 Surp Asdvadzadzin Kilisesi’nin, M. 457 y l nda yapt r lan ve k rm z renkli sütunlar yla ünlü St. John Kilisesi’nin zamanla tahrip olmas neticesinde onun yerinde yap ld ifade edilmektedir.26 Surp Asdvadzadzin Kilisesi de zamanla tahrip olmu ve birkaç defa restore edilmi tir. Bu kapsamda, Kilikya Kato igoslu u’nun gönderdi i para ve Urfa’daki Ermenilerin yapt klar ba lar ile kilise 1849 y l nda temelden in a edilmi tir.27 Surp Asdvadzadzin Kilisesi, Ermenilerin ‘tehcir’ edilmelerinden sonra farkl amaçlarla kullan lm t r. 1930’lu y llarda Sanatlar Oca olarak kullan lan kilise, daha sonra elektrik santrali olarak kullan lmaya ba lanm t r. 1970’li y llarda yeni elektrik santralinin yap lmas yla kilise bo alt lm t r. Uzun y llar metruk kalan

23 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1307, s. 180. 24 Yasin Ta , “Kad Sicillerine Göre XIX. Asr n kinci Yar s nda Urfa’da Sosyal Hayat”, s. 305. 25 Yasin Ta , “Kad Sicillerine Göre XIX. Asr n kinci Yar s nda Urfa’da Sosyal Hayat”, s. 303. 26 Abdullah Ekinci, “Urfa’da Yahudilik ve H ristiyanl k”, s. 152. 27 Christina Maranci. (2006). “The Art and Architecture of Amida (Diarbekir) and Edessa (Urfa)”, Armenian Tigranakert/Diarbekir and Edessa/Urfa, (Ed. Richard G. Hovannisian), Costa Mesa, s. 176.



yap , restore edilerek 1993 y ll nda Selahaddin Eyyubi Camii ad yla ibadete aç lm t r.28

Surp Asdvadzadzin Kilisesi, ayn zamanda Ermenilerin Murahhasl k/ Ba piskoposluk merkezi olarak da hizmet vermi tir. Patriklik ile cemaat aras nda ba kuran ve Urfa sanca ndaki Ermenilerin en üst düzey temsilcisi konumundaki Ermeni murahhasas , Surp Asdvadzadzin Kilisesi’nin ek binalar nda cemaatine hizmet sunmu tur.29

b- Surp Sarkis/H z r lyas Manast r Urfa’daki Ermeni cemaatinin ruhani merkezi olan Surp Sarkis Manast r ’n n

hangi tarihte in a edildi i ile ilgili herhangi bir bilgi elde edemedik. Ancak yüksek duvarlarla çevrili ve büyük bir manast r olan yap n n birkaç defa restore edildi i ve bu restorasyonlar s ras nda manast ra yeni binalar ilave edildi i bilinmektedir. 1895 y l nda meydana gelen hadiselerde30 çok say da Ermeni çocu un yetim kalmas üzerine, Alman ve Amerikal misyonerler yetim kalan çocuklar için yetimhaneler kurmaya ba lam lar. Bu çerçevede 1895 y l ndan sonra Surp Sarkis Manast r ’na ait baz konutlar da yetimhaneye dönü türülmü tür.31 Manast r, 1960’l y llarda y kt r larak yerine bugünkü Yakup Kalfa lkö retim Okulu yapt r lm t r.32

c-Ermeni Katolik Kilisesi Urfa Ermeni Katolik Kilisesi’nin hangi tarihte in a edildi i ve günümüzdeki

durumunun ne oldu u ile ilgili herhangi bir bilgiye ula amad k. Ancak Ba bakanl k Osmanl Ar ivi’ndeki bir belgede dolayl olarak söz konusu kiliseden bahsedilmektedir. Urfa Mutasarr fl ’ndan Dâhiliye Nezareti’ne gönderilen 12

28 Abdullah Ekinci, “Urfa’da Yahudilik ve H ristiyanl k”, s. 153. Camii olarak ibadete aç l tarihi ile ilgili farkl bilgiler bulunmaktad r. Ad geçen çal mada, kilisenin camii olarak ibadete aç ld tarih olarak 1994 y l verilirken, Urfa Müftülü ü caminin ibadete aç l tarihi olarak 28 May s 1993’ü vermektedir.Bkz.http://www.sanliurfamuftulugu.gov.tr/dosyalar/camilervedingorevlileri/camilerlistesi.pdf (10.10.2015). 29 Raymond H. Kevorkian-Paul B. Paboudjian, Ermeniler, s. 330. 30 Urfa’da Müslümanlar ile Ermeniler aras nda 1895 y l nda meydana gelen hadiseler hakk nda bkz. Raymond H. Kevorkian-Paul B. Paboudjian, Ermeniler, s. 332; Hans-Lukas Kieser. (2005). Iskalanm Bar : Do u Vilayetleri’nde Misyonerlik, Etnik Kimlik ve Devlet 1839-1938, stanbul, s. 337; Ephraim K. Jernazian. (1990). Judgment Unto Truth: Witnessing The Armenian Genocide, (Trans. Alice Haig), New Brunswick, s. 37; Halil Öz avl . (2013). Urfa Ermenileri: Sosyal-Siyasi ve Kültürel Hayat, Ankara, s. 64-71. 31 Christina Maranci, “The Art and Architecture of Amida (Diarbekir) and Edessa (Urfa)”, s. 176; Raymond H. Kevorkian-Paul B. Paboudjian, Ermeniler, s. 330-332. 32 A. Cahit Kürkçüo lu (Haz.). (2009). Y ld z Albümleri’nde Urfa, Ankara, s. 57.



Studies

Safer 1333 (30 Aral k 1914) tarihli belgede, daha önce Urfa Ermeni Katolik Kilisesi’nde meydana gelen bir h rs zl k hadisesinde zanl olarak görülen M g rdiç isimli bir Ermeni ile ilgili farkl bir hadise dolay s yla yap lan bir tahkikat vesilesiyle kilisenin ad zikredilmektedir. Söz konusu belgede, “Urfa’da Ermeni Katolik Kilisesi’nde vuku’ bulan sirkatten maznun- âliye kuyumcu esnaf ndan M g rdiç…’33 eklinde Ermeni Katolik Kilisesi’nin ismi zikredilmektedir. Bu belgenin yan s ra,

Hans-Lukas Kieser’in Iskalanm Bar isimli eserinde ‘Urfa ehrinin Ermeni mahallesi ve s n r kom usu di er mahalleler’ ba l ile verilen ve orijinali Ermenice olan bir haritada Ermeni Katolik Kilisesi, Urfa Ulu Cami’ye yak n bir noktada gösterilmektedir.34 Urfa Ermeni Katolik Kilisesi ile ilgili ula abildi imiz kayda de er bilgiler bunlarla s n rl d r.

d-Ermeni Protestan Kilisesi Urfa’da Vali Fuat Bey caddesinde yer alan Ermeni Protestan Kilisesi, ayn

zamanda On ki Havari Kilisesi ve F rf rl Kilise olarak da bilinmektedir.35 Ermeni Protestan Kilisesi’nin, 1880 y l nda in a edildi i ve Alman mparatoru Kaiser I. Wilhelm’in de 1.000 dolarl k bir ba ile kilisenin in as na katk da bulundu u kaydedilmektedir.36 Ermenilerin ‘tehcir’ edilmelerinden sonra uzun bir müddet cezaevi olarak kullan lan kilise, 1956 y l nda camiye dönü türülerek F rf rl Camii olarak hizmet vermeye ba lam t r. Kiliseye ‘f rf rl ’ denmesinin sebebi ise, 20. yüzy l n ba lar nda kilisenin üzerinde yer alan rüzgargülünden dolay kilisenin bu isimle an ld eklinde ifade edilmektedir.37

e-Germu Surp Asdvadzadzin Kilisesi ve Surp Tadeos Manast r Urfa’n n 10 km. kuzeydo usunda Germu da lar n n ete inde kurulan Germu

(Da ete i) köyü, 19. yüzy lda önemli bir Ermeni yerle im birimidir. Surp Asdvadzadzin (Meryem Ana) Kilisesi ve ço u ma ara tipi yap lar olan hac yerleriyle (Surp Hovhannes, Surp Tatyos, Surp Hagop, Surp Mardiros ve Surp Minas) ünlüdür. Kilisenin yap m tarihi bilinmemekle beraber, 1881 y l nda kilisenin restore edildi i bilinmektedir.38 Günümüzde metruk olan kilise, Resmi Gazete’nin 23 Ekim 2011 tarih ve 28093 say l nüshas nda yay nlanan Kültür ve Turizm Bakanl ’n n karar ile çevresindeki tarihi yap lar ve kal nt larla birlikte Turizm

33 BOA, DH.EUM.7. b., 2/62. 34 Hans-Lukas Kieser, Iskalanm Bar , s. 333. 35 Abdullah Ekinci, “Urfa’da Yahudilik ve H ristiyanl k”, 151. 36 Ephraim K. Jernazian, Judgment Unto Truth, s. 87. 37 Abdullah Ekinci, “Urfa’da Yahudilik ve H ristiyanl k”, 151-152. 38 Raymond H. Kevorkian-Paul B. Paboudjian, Ermeniler, s. 333-336.



Merkezi olarak ilan edilmi tir.39 Ancak henüz bu konuda somut bir ad m at lmam olup kilise, y k lmaya yüz tutmu vaziyettedir. Germu köyünde ayr ca Surp Tadeos ad nda bir manast r da bulunmaktad r.40 Ancak manast r y k lm olup, günümüzde manast rdan sadece baz kal nt lar kalm t r.41

4-E itim Kurumlar Osmanl mparatorlu u’nda gayrimüslimler birçok alanda oldu u gibi, e itim

konusunda da serbest b rak lm lard r. Gayrimüslimlerin e itim i leri, ba l bulunduklar dini cemaatin ruhani liderlerinin idaresi alt nda yürütülmü tür. Bu çerçevede Ermeni cemaati, kendi ibadethanelerinin yan nda ve söz konusu ibadethaneye ba l mektepler kurmu tur. Dini e itim veren bu mektepler, din adam yeti tirmeyi hedefleyen birer ruhban okulu olarak hizmet etmi lerdir. Ancak 18. yüzy l n ikinci yar s nda Ermeni cemaatinde artan ticari faaliyetler neticesinde cemaat içerisinde zengin bir s n f ortaya ç km t r. Söz konusu bu kesimin kilise yönetiminde de etkin olmas yla birlikte e itimde bir ‘laikle me’ süreci ba lam ve din adam yeti tiren kilise okullar n n d nda yeni e itim kurumlar ortaya ç km t r. E itim alan nda h zl bir ekilde ilerleyen Ermeni toplumunda 19. yüzy la gelindi inde büyük bir uyan ya anm ve bu sahada önemli geli meler kaydedilmi tir. Nitekim Ermeni Patri i Balatl III. Garabed (1823-1831), 10 Temmuz 1824 tarihinde Anadolu’daki Ermeni cemaatine bir tamim göndererek her vilayette esnaf n finanse edece i mektepler aç lmas n tavsiye etmi tir. Böylece Anadolu’nun en ücra kö elerine kadar mektepler aç lm t r.42 Ayr ca Tanzimat Ferman ile birlikte devlet okullar da gayrimüslim ö rencileri kabul etmeye ba lay nca, önceleri çocuklar n sadece kendi cemaat te kilatlar n n idaresi alt ndaki okullara gönderebilen Ermeniler, devlet okullar na da çocuklar n göndermeye ba lam lard r.43 Böylece Ermeni toplumunun e itim hayat nda büyük bir ilerleme

39 http://www.urfakultur.gov.tr/TR,85336/germus-kilisesi.html (10.10.2015). 40 http://www.radikal.com.tr/turkiye/100_yilinda_surgun_yolunda_10_der_zora_yaklastikca_ acilar_da_artiyor-1341739 (10.10.2015). 41 http://www.agos.com.tr/tr/yazi/10929/urfa-germus-koyunde-imar-oyunlari (06.10.2015). 42 Osman Nuri Ergin. (1997). Türkiye Maarif Tarihi, stanbul, c. 1-2, s. 750-753; Ekmeleddin hsano lu. (1998). “Osmanl E itim ve Bilim Kurumlar ”, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi,

(Ed. Ekmeleddin hsano lu), stanbul, c. 2, s. 355-356; Bilal Ery lmaz. (1990). Osmanl Devleti’nde Gayrimüslim Teb’an n Yönetimi, stanbul, s. 166; Kevork Aslan, Armenia and the Armenians, s. 117; Raymond H. Kevorkian-Paul B. Paboudjian, Ermeniler, s. 81; Kas m Erta . (2015). Osmanl mparatorlu u’nda Diyarbak r Ermenileri, stanbul, s. 255. 43 Urfa dadisinde, 1901-1902 e itim-ö retim y l nda 125 Müslüman ö rencinin yan s ra 15 de gayrimüslim ö rencinin e itim ald görülmektedir. Salnâme-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, H. 1321, s. 457.



Studies

ya anm ve e itim oldukça yüksek bir seviyeye ula m t r. Nitekim 19. yüzy l n sonlar nda devlet okullar d nda sadece cemaatin okullar nda okuyan ö renci say s n n 200 binden fazla oldu u ifade edilmektedir.44

nceledi imiz dönem, hem Müslümanlar hem de gayrimüslimler için e itim alan nda büyük de i im ve geli melerin ya and bir dönem olmu tur. Tanzimat ile birlikte e itim alan nda önemli düzenlemeler yap lmaya ba lanm t r. Bu çerçevede 1869 tarihli Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile e itim kurumlar ; birinci kademe S byan/ btidaiye ve Rü diye, ikinci kademe dadiye ve Sultaniye, yüksek okullar olan üçüncü kademe ise Mekteb-i Aliye eklinde üç kademe olarak düzenlenmi tir.45 Bu ba lamda gayrimüslimler de Urfa’da çok say da S byan, Rü diyye ve dadi seviyesinde mektepler açm lard r. Halep vilayet salnâmelerinde yer alan bilgiye göre Urfa’da 1883 y l nda gayrimüslimlere ait 18 mektep bulunmakta ve bu mekteplerde 1.134 ö renci e itim görmektedir.46 Ancak söz konusu salnâmede bu okullar n ait olduklar dini grup ve dereceleri hakk nda herhangi bir bilgi yer almamaktad r. Salnâmede verilen 18 okulun detaylar n veren Vital Cuinet, bu okullar n; 2 Latin, 6 Ermeni Katolik, 8 Ermeni Ortodoks, 1 Ermeni Protestan ve 1 Süryani mektebinden olu tu unu belirtmektedir. Söz konusu bilgilere göre 18 gayrimüslim okulun 15 tanesi Ermenilere aittir. Bu okullarda; Ermeni Ortodoks mekteplerinde 460, Ermeni Katolik mekteplerinde 344 ve Ermeni Protestan mekteplerinde ise 190 ö renci e itim görmektedir. Dolay s yla toplamda 994 Ermeni ö rencinin söz konusu okullarda e itim ald klar görülmektedir.47 Maarif salnâmelerinde de Urfa’daki Ermeni okullar hakk nda bilgi verilmektedir. Ancak söz konusu salnâmelerde sadece Ermenilere ait 4 Rü diye ve 1 dadi mektebi hakk nda bilgi yer almaktad r. Ayr ca salnâmede Protestanlara ait 1 Rü diye ve 1 dadi mektebinin bulundu u bilgisine de yer verilmektedir. Salnâmede, Süryani

Protestanlara ait mektepler ayr ca belirtilmektedir. Daha önce de ifade etti imiz üzere Protestanlar n ço unlu unu Ermenilerin te kil etti i gerçe inden hareketle Protestanlara ait bu mekteplerin de Ermenilere ait oldu unu kabul edebiliriz. Nitekim Protestanlara ait söz konusu mekteplerin idarecilerinin de Ermeni oldu u kay tlarda yer almaktad r. Hatta salnâmede yer alan Süryani Protestan mekteplerinin idarecisinin bile Karabet Efendi isminde bir Ermeni oldu u görülmektedir.48 Yukar da Vital Cuinet’in verilerine göre Ermenilere ait 15 okulun oldu unu ifade etmi tik. Maarif Salnâmesinde ise sadece 7 tane okulun bilgisi yer almaktad r.

44 Bo os Levon Zekiyan. (2002). Ermeniler ve Modernite, (Çev. Altu Y lmaz), stanbul, s. 92. 45 Bilal Ery lmaz, Osmanl Devleti’nde Gayrimüslim Teb’an n Yönetimi, s. 172-173. 46 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1300, s.116. 47 Vital Cuinet, La Turquie d'Asie, c. 2, s. 261. 48 Salnâme-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, H. 1317, s. 1128-1129.



Buradan, salnâmede Ermenilere ait s byan mekteplerine yer verilmemi olabilece ini dü ünmekteyiz. nceledi imiz dönemde Ermenilere ait Rü diye ve dadi mekteplerinin isimleri, kurulu tarihleri vs. di er bilgileri a a daki tabloda yer

almaktad r. Tablo 2: H. 1317 (1899) Tarihli Maarif Salnâmesine Göre Urfa’da Rü di ve dadi Seviyesindeki Ermeni Okullar 49

Liva KazaMektebin

smi

MektebinMensupOldu uCemaat

Nam naRuhsat

Verilmi OlanMüdür ü

MesulMektebinDerecesi

TalebeSay sErkek

K z

MektebinAç lTarihi

RuhsatnameTarihi

Urfa Urfa Ermeni ErmeniKapanc yan

Efendi Rü di 23 23 Bilinmiyor28 Nisan

1314

Urfa Urfa Ermeni Ermeni Manuk Efendi Rü di 37 129028 Nisan

1314


Efendi Rü di 49 129028 Nisan

1314


Efendi Rü di 20 126328 Nisan

1314


Efendi dadi 39 128828 Nisan

1314

Urfa Urfa Protestan Protestan Agop Efendi dadi 43 126328 Nisan

1314

Urfa Urfa Protestan Protestan Agop Efendi Rü di 45 130628 Nisan

1314

Maarif salnâmesinde yer alan bu bilgilere göre Ermenilere ait Rü di ve dadi seviyesindeki 7 okulda 129 erkek ve 150 k z olmak üzere toplamda 279 ö renci e itim görmektedir.

5- dari Hayattaki Konumlar Osmanl mparatorlu u’nda, Tanzimat döneminde hem toplum hayat nda da hem

de devletin siyasi ve idari kurumlar n n yap s nda önemli de i meler ya anm t r. 3 Kas m 1839 tarihinde ilan edilen Gülhane Hatt- Hümayunu ile 18 ubat 1856'da yay nlanan Islahat Ferman 'n n hüküm ve uygulamalar n ifade eden ve 1839 y l ndan 1876 y l na kadar olan 37 y ll k dönemi kapsayan Tanzimat dönemi, Osmanl toplumunun siyasi ve idari kurumlar yla resmen Bat ’ya aç ld ve ondan etkilenmeye ba lad en önemli dönem olarak kabul edilmektedir. Devlet, bu

49 Salnâme-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, H. 1317, s. 1128-1129.



Studies

süreçte kurumlar n Bat ’n n kurumlar na göre yeniden ekillendirme çabas içerisine girmi tir. Bu çaban n bir giri imi olarak ilan edilen Islahat Ferman ile devletin Müslüman ve gayrimüslim bütün vatanda lar e it kabul edilmi tir. Daha önceleri de devletin birçok resmi ve özel i lerinde görev alan gayrimüslimlerin devlet kademelerinde görev almalar oldukça yüksek seviyelere ula m t r.50 Bu çerçevede mparatorlu un genelinde oldu u gibi51 Urfa’da da çok say da Ermeni, kamu

hizmetinde de i ik kademelerde görev alm t r. Kamusal alanda oldukça etkin bir ekilde yer alan Ermeniler, liva idare meclisi, belediye dairesi, adliye, maliye ve

halk sa l ba ta olmak üzere Urfa’n n hemen hemen bütün yönetim kademelerinde görev alm lard r.

a-Liva dare Meclisi Tanzimat döneminde yap lan reformlar ile devletin idari yap s nda önemli

de i iklikler yap ld n daha önce ifade etmi tik. Bu çerçevede 1864 ve 1871 vilayet nizamnameleri ile vilayetler sancaklara, sancaklar kazalara, kazalar da karyelere (köy) ayr lm t r. Nizamname gere ince vilayet merkezinde valinin ba kanl nda devaml olarak toplanan bir vilayet idare meclisi te kil edilmi tir. Yap lan yeni düzenlemeler ile liva ad n alan sancaklarda, liva idare meclisi, kazalarda da kaza idare meclisleri bulunmaktayd .52 Mutasarr f n ba kanl n yapt liva idare meclisleri livan n; idari, mali, bay nd rl k, e itim, tar m ve ticaret ile ilgili meseleleri ve idari uyu mazl k sorunlar n görü üp karara ba larlard . Bu meclislerde Müslümanlar n yan s ra ehirdeki gayrimüslimlerin ruhani reisleri ve seçilen iki gayrimüslim üye de yer almaktayd .53 Bu ba lamda Urfa sanca liva idare meclisinde Ermenilerin her dönem birden fazla üye ile bu mecliste temsil edildikleri görülmektedir. Nizamnameye göre ehirdeki gayrimüslimlerin ruhani liderleri meclisin tabii üyesidirler. Ancak sadece 1866 y l na ait Halep vilayet salnâmesinde Ermeni murahhasas n n idare meclisinin tabii üyesi olarak yer ald bilgisi mevcutken54 1888 y l ndan itibaren murahhasan n listede yer almad görülmektedir.55 dare meclisinde görev alan seçilmi üyeler de i mekle beraber genellikle ayn isimlerin birkaç y l üst üste görev yapt klar na ahit olunmaktad r.

50 Bilal Ery lmaz. (1992). Osmanl Devleti’nde Millet Sistemi, stanbul, s. 55-56; Kas m Erta , Diyarbak r Ermenileri, s. 170-172. 51 Ahmed Cevdet Pa a. (1980). Ma’rûzât, (Haz. Yusuf Halaço lu), stanbul, s. 1; Yervant Gomidas Çarkc yan. (2006). Türk Devleti Hizmetinde Ermeniler, stanbul, s. 48. 52 lber Ortayl . (2011). Tanzimat Devrinde Osmanl Mahalli dareleri (1840-1880), Ankara, s. 61-62. 53 lber Ortayl , Tanzimat Devrinde Osmanl Mahalli dareleri, s. 80-81. 54 Halep Vilayet Salnâmesi, H.1303, s. 204. 55 Halep Vilayet Salnâmesi, H.1305, s. 194.



Halep vilayet salnâmesinde yer alan bilgilere göre 1870-1900 y llar aras nda Urfa liva idare meclisinde a’zâ olarak yer alan Ermeniler unlard r:

Sakatil Efendi,56 Mihail Efendi,57 Ohan A a,58 Artin A a,59 Hacir A a,60 Arslan A a,61 Karabet Efendi,62 Abud Efendi,63 Kiyork A a64 ve Bo os A a.65

b-Belediye Dairesi Osmanl ’n n klasik döneminde ehir idaresinde beledi, mülki ve adli i ler ilmiye

s n f ndan olan kad lar taraf ndan yürütülmekteydi. Tanzimat dönemine kadar beledi görevler kad lar ve kendilerine yard mc olan baz görevliler taraf ndan yerine getirilmi tir. Dolay s yla Tanzimat dönemine kadar beledi hizmetleri olmakla beraber modern manada bir belediye te kilat n n bulunmad n ifade edebiliriz. Modern manada belediye te kilat n n temelleri 1854 y l nda stanbul

ehremaneti’nin kurulmas yla at lm t r. lerleyen y llarda stanbul d ndaki illerde de belediye te kilat kurulmaya ba lam t r. Bu ba lamda 1871 Vilayet Nizamnamesi; vali, mutasarr f ve kaymakam n bulundu u her yerle im merkezinde belediye meclisi bulunmas n öngörmekteydi. Belediye meclisi; belediye reisi, Müslüman ve gayrimüslim seçilmi üyelerden olu maktayd .66 Bu ba lamda inceledi imiz dönemde Urfa’daki Ermeniler de belediye dairesinde; belediye meclis üyesi olarak görev alm lard r. Bu çerçevede Toma A a,67 Hacir A a,68 Ohan A a,69 Vanis A a,70 Manufer A a,71 Markar A a,72 Toros Efendi,73 Serkis A a74 ve Karabet

56 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1287, s. 50, H. 1289, s. 49, H. 1290, s. 61, H. 1300, s. 100, H. 1302, s. 184, H. 1303, s. 204. 57 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1300, s. 100. 58 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1302, s. 184, H. 1303, s. 204, H. 1305, s. 194, H. 1306, s. 198, H. 1307, s. 167, H. 1309, s. 157, H. 1310, s. 245. 59 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1308, s. 224. 60 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1308, s. 224, H. 1309, s. 157, H. 1310, s. 245, H. 1313, s. 274, H. 1314, s. 258, H. 1315, s. 262, H. 1317, s. 287, H. 1318, s. 302. 61 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1310, s. 245, H. 1315, s. 262, H. 1317, s. 287, H. 1318, s. 302. 62 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1313, s. 274. 63 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1313, s. 274, H. 1314, s. 258. 64 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1315, s. 262. 65 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1315, s. 262, H. 1317, s. 287, H. 1318, s. 302. 66 lber Ortayl , Tanzimat Devrinde Osmanl Mahalli dareleri, s. 172-176. 67 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1287, s. 51, H. 1288, s. 50, H. 1289, s. 49. 68 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1300, s. 101, H. 1302, s. 185, H. 1303, s. 205, H. 1305, s. 195, H. 1306, s. 200. 69 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1300, s. 101. 70 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1300, s. 101.



Studies

Efendi75 belediye meclis üyesi olarak isimleri kay tlara geçen Ermeniler olarak zikredilebilir.

Ermeniler, belediye meclis üyeli inin yan s ra; sand k emini, belediye tabibi ve belediye eczac s olarak da belediye dairesinde görev alm lard r. Belediye Sand k Emini Karabet Efendi,76 Belediye Tabibi Oseb Efendi,77 Belediye Eczac s Arman Efendi,78 Belediye Eczac s So omon Efendi79 ve Belediye Eczac Vekili Agop Efendi80 belediye dairesinde görev yapan Ermeni isimler olarak Halep vilayet salnâmelerine yans m t r.

c-Adliye Te kilat Osmanl mparatorlu u’nda 19. yüzy la kadar adalet i leri kad ve naib

taraf ndan idare edilen tek hâkimli er’iye mahkemesi vas tas yla idare edilmekteydi. Tanzimat’tan sonra adli alandaki slahatlar çerçevesinde yeni mahkemeler kurulmaya ba lam t r. Bu çerçevede 7 Kas m 1864 tarihli Vilayet Nizamnamesi ile vilayet, sancak ve kazalarda genel olarak nizamiye mahkemeleri ad yla an lan hukuk ve ceza mahkemeleri kurulmu tur. Vilayet nizamnamesinin hükümleri do rultusunda, kazalarda deâvi meclisi, sancaklarda meclis-i temyiz ve vilayetlerde ise divan temyiz ad alt nda bidayet ve istinaf mahkemeleri kurulmu tur.81 Livalarda bulunan temyiz meclislerinin ba kanl n liva merkez hâkimi yapmaktad r. Mahkemede bir hukukçu memur ve üçü Müslüman ve üçü de gayrimüslim olmak üzere seçilmi alt üye yer almaktad r.82 Bu çerçevede Urfa Liva Temyiz Meclisinde çok say da Ermeni, üye olarak yer alm t r. Ancak nizamnamede belirtildi i gibi üç gayrimüslime yer verilmemi tir. Tespit edebildi imiz kadar yla her dönem gayrimüslimler bir veya iki üye ile bu mecliste temsil edilmi lerdir.

71 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1300, s. 101. 72 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1302, s. 185, H. 1303, s. 205, H. 1305, s. 195, H. 1306, s. 200, H. 1307, s. 171, H. 1309, s. 158, H. 1310, s. 247, H. 1313, s. 278. 73 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1313, s. 278. 74 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1315, s. 267. 75 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1317, s. 292, H. 1318, s. 306. 76 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1313, s. 278. 77 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1313, s. 278, H. 1314, s. 263, H. 1315, s. 267. 78 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1315, s. 267. 79 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1318, s. 307. 80 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1314, s. 263. 81 M. Akif Ayd n. (1994). “Osmanl da Hukuk”, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, (Ed. Ekmeleddin hsano lu), stanbul, c. 1, s. 433; M. Macit Kenano lu. (2007). “Nizamiye Mahkemeleri”, D A, stanbul, c. 33, s. 185-186. 82 lber Ortayl , Tanzimat Devrinde Osmanl Mahalli dareleri, s. 85.



nceledi imiz dönemde Urfa Liva Temyiz Meclisi a’zâs olarak Karabet Efendi,83 Agop A a84 ve Oseb A a85 isimleri görülmektedir. Liva temyiz meclisi, H. 1288 (1871) tarihinden itibaren bidayet mahkemesine dönü mü tür.86 Bidayet mahkemesi de ceza ve hukuk dairesi olarak iki k s mdan olu maktad r. Bidayet mahkemesi ceza dairesi a’zâlar olarak Makdis Kiyork Efendi,87 Karabet Efendi,88 Agop Efendi89 ve Mihail Efendi;90 hukuk dairesi a’zâlar olarak da Bedros Efendi,91 Mihail Efendi,92 Karabet Efendi93 ve Agop Efendi94 isimleri görülmektedir. Verilen bilgilerden de anla laca üzere Mihail Efendi, Karabet Efendi ve Agop Efendi’nin baz dönemler ceza dairesinde baz dönemlerde ise hukuk dairesinde üye olarak yer alm lard r.

Osmanl adliye te kilat ndaki reformlar kapsam nda 19. yüzy lda kurulan bir di er mahkeme de ticaret meclisleri/mahkemeleridir. Vilayet ve liva merkezlerinde bulunan ticaret mahkemeleri, isminden de anla laca üzere, ticari davalara bakmaktayd lar. Bir ba kan, iki daimi ve dört geçici üyeden kurulan ticaret mahkemesinin üye seçimi, idare meclisi ve temyiz meclisinden farkl d r. Ticaret mahkemesi üyeli i için herhangi bir seçim söz konusu olmay p ilgili yerle im birimindeki tüccar ve lonca temsilcilerinden görev için uygun görülenlerin üyelikleri Ticaret Nezareti taraf ndan onaylanmaktayd .95

nceledi imiz dönemde ehir ticaretinin yakla k olarak % 75’ini elinde bulunduran Ermeniler, ticaret mahkemesinde her zaman üye olarak yer alm lard r. Bu çerçevede Urfa Liva Ticaret Mahkemesi’nde Kirkor Efendi,96 Kiyork Efendi,97

83 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1284, s. 53, H. 1285, s. 57, H. 1287, s. 51. 84 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1288, s. 50, H. 1289, s. 50, H. 1290, s. 62. 85 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1290, s. 61. 86 Cengiz Ero lu (ve di erleri). (2007). Osmanl Vilayet Salnâmelerinde Halep, Ankara, s. 328. 87 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1300, s. 100. 88 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1302, s. 184, H. 1303, s. 205, H. 1305, s. 194, H. 1306, s. 199, H. 1307, s. 168, H. 1308, s. 227, H. 1309, s. 159. 89 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1310, s. 248, H. 1313, s. 276, H. 1314, s. 260. 90 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1317, s. 289, H. 1318, s. 304. 91 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1300, s. 100. 92 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1305, s. 194, H. 1306, s. 199, H. 1307, s. 168, H. 1308, s. 227, H. 1309, s. 159, H. 1310, s. 248, H. 1313, s. 276, H. 1314, s. 260. 93 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1315, s. 264. 94 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1317, s. 289, H. 1318, s. 304. 95 Enver Ziya Karal. (1954). Osmanl Tarihi: Islahat Ferman Devri (1856-1861), Ankara, c. 6, s. 151; lber Ortayl , Tanzimat Devrinde Osmanl Mahalli dareleri, s. 85. 96 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1300, s. 101. 97 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1303, s. 205.



Studies

Agop Efendi,98 Hacir A a,99 Serkis A a100 ve Bo os A a101 isimlerinin üye olarak yer ald klar na ahit olunmaktad r. Söz konusu mahkemede ayr ca kâtip olarak, Kâtip Makdis Serkis A a,102 Kâtip Artin Efendi103 ve Kâtib-i Sani Ohannes Efendi104 isimli Ermeniler görev yapm lard r.

d-Di er Kamu Hizmetleri Ermeniler, yukar da müstakil ba l klar eklinde zikretti imiz liva idare meclisi,

belediye dairesi ve adliye te kilat d nda da birçok kurumda görev alm lard r. Bunlar n ba nda vilayet ve sancaklarda idari karar organlar n n haricinde kurulmu olan Nafia, Maarif, Ziraat ve Ticaret Komisyonlar gibi özel ihtisas komisyonlar gelmektedir. Yerel hizmet organlar olan bu komisyonlarda seçilmi üyeler ço unlu u olu turmaktayd .105 Bu çerçevede Ermenilerin de söz konusu baz komisyonlarda yer ald klar na ahit olunmaktad r. Nafia Komisyonu a’zâs Kirkor A a,106 Maarif Komisyonu a’zâs Makdis Kiyork Efendi107 isimleri zikredilebilir. Bunlar n yan s ra mahalli temsilcilerin idaresi alt nda bulunan Menafi-i Umumiye Sand nda da a’zâ olarak Ermenilerin isimlerine rastlanmaktad r. Menafi-i Umumiye Sand a’zâs olarak Oseb A a108 ismi kay tlara yans m t r. Ayr ca ehirdeki di er kurumlarda da Ermenilerin isimleri ön plana ç kmaktad r. Bu

ba lamda ilk olarak zikredece imiz kurum, ziraat odas d r. H. 1300 y l na ait Halep Vilayet Salnâmesi’nde verilen bilgilere göre Urfa Ziraat Odas üyelerinin yar s n Ermeniler te kil etmektedir. Sekiz üyesi bulunan ziraat odas n n dört Ermeni üyesi; Melkon A a, Ohan A a, Anton A a ve Karabet A a109 isimli ki ilerdir. Bunun yan s ra Ziraat ve Ticaret Odas a’zâs olarak Abud Efendi,110 Agop A a,111 Avakim A a ve Kiyork A a112 isimleri ön plana ç kmaktad r. Ayr ca ziraat bank ube meclisi

98 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1305, s. 195. 99 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1306, s. 199, H. 1307, s. 168. 100 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1308, s. 228. 101 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1317, s. 290, H. 1318, s. 305. 102 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1284, s. 102. 103 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1290, s. 63. 104 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1305, s. 195, H. 1306, s. 199. 105 lber Ortayl , Tanzimat Devrinde Osmanl Mahalli dareleri, s. 84. 106 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1308, s. 29. 107 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1300, s. 101. 108 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1290, s. 63. 109 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1300, s. 101. 110 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1313, s. 277, H. 1314, s. 262, H. 1315, s. 266, H. 1317, s. 291, H. 1318, s. 306. 111 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1313, s. 277. 112 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1315, s. 266.



a’zâs olarak Toma Efendi113 ve Avakim Efendi114 isimleri görülmektedir. Ermeniler reji idaresinde de memur ve ambarc olarak kar m za ç kmaktad rlar. Bu çerçevede memur olarak Agop Efendi,115 Ambarc olarak da Asadur Efendi116 ve Armenak Efendi117 isimleri zikredilebilir. Düyun- Umumiye daresi kâtibi Mardiros Efendi,118 Liva Muhasebe Kalemi Sand k Emini Karabet Efendi119 ve Agop Efendi120 isimli Ermeniler de di er kurumlarda görev yapan Ermeni ah slar olarak kay tlara geçmi tir.

H. 1300 tarihli Halep Vilayet Salnâmesi’nde ‘Urfa’da Mükim Düvel-i Mütehâbbe121 Konsoloslar ’ ba l alt nda ehirdeki yabanc devletlerin konsoloslar ve tercümanlar n n isimleri verilmi tir. Burada ran ehbenderi Harun Deyan Efendi’nin iki tercüman ndan birisinin Ohannes Sarrafyan122 isimli bir Ermeni oldu u görülmektedir. Ayr ca Urfa’da ikamet eden Fransa Konsolos Vekili Mösyö Martin’in tercüman n n da Gazar Efendi123 isimli bir Ermeni oldu u vilayet salnâmelerine yans yan bilgiler aras nda yer almaktad r.

Halep Vilayet Salnâmesi’nin H.1314 tarihli nüshas nda ‘Urfa Kazas E râf ve Mütehayyizân ndan Rütbe ve Ni ân Hâiz Olup Müstahdem Olmayan Zevât n Esâmisi’ ba l alt nda ehrin ileri gelenlerinin isimleri zikredilmi tir. Söz konusu listede Ermeni milletinden Karabet Efendi de yer almaktad r.124

SONUÇ Urfa, tarih boyunca çok say da farkl kültür ve inanca ev sahipli i yapm kadim

bir ehirdir. Osmanl mparatorlu u hâkimiyetinde de bu özelli ini koruyan ehir, bask n unsur olan Müslümanlar n yan s ra; ba ta Ermeniler olmak üzere Süryaniler ve Yahudiler gibi de i ik etnik kökene ve inanca sahip topluluklar bünyesinde bar nd rm t r. Ermenilerin bölgedeki varl klar yakla k olarak M. Ö 1. yüzy la dayanmaktad r. Bu tarihsel süreçte bölgede sosyal, iktisadi ve idari aç dan etkin bir

113 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1313, s. 277. 114 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1317, s. 291, H. 1318, s. 306. 115 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1303, s. 206. 116 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1309, s. 159, H. 1310, s. 248. 117 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1317, s. 293. 118 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1317, s. 293. 119 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1290, s. 64. 120 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1307, s. 169, H. 1309, s. 157, H. 1310, s. 246. 121 Birbirlerini dost sayan devletler. 122 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1300, s. 111. 123 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1284, s. 99. 124 Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1314, s. 264.



Studies

rol oynayan Ermeniler, Osmanl mparatorlu u hâkimiyetinde de birçok alanda etkinliklerini muhafaza etmi lerdir. 19. yüzy lda Urfa nüfusunun yakla k olarak % 25’ini olu turduklar halde ehir ticaretinin % 75’ini ellerinde bulundurmalar Ermenilerin sosyal ve iktisadi hayattaki konumlar n göstermesi aç s ndan dikkate de erdir.

nceledi imiz dönemde Ermeniler, Urfa merkezde kiliseleri, manast rlar , e itim kurumlar , iktisadi ve idari faaliyetleri ile ehrin sosyo-kültürel hayat nda oldukça etkin bir konumdad rlar. Osmanl ’da Tanzimat döneminde devletin siyasi ve idari hayat ile ilgili önemli reformlara imza at lm t r. Yap lan bu reformlarla Müslüman-gayrimüslim bütün vatanda lar e it kabul edilmi ve devletin idari organlar nda gayrimüslimler de aktif bir ekilde görev almaya ba lam lard r. Osmanl mparatorlu u’ndaki gayrimüslimler aras nda belki de bu reformlardan en fazla

istifade eden Ermeniler olmu tur. Tanzimat’a kadar devletin iktisadi hayat nda oldukça etkin olan Ermeniler, bu reformlar ile idari hayatta da a rl klar n hissettirmeye ba lam lard r. Bu durum imparatorlu un geneli için oldu u gibi Urfa ehri için de geçerlidir. Tanzimat’tan önce Urfa’n n iktisadi hayat nda belirleyici bir

unsur olan Ermeniler, bu dönem ile birlikte; liva idare meclisi, belediye dairesi, adliye, maliye ve halk sa l ba ta olmak üzere ehrin hemen hemen bütün yönetim kademelerinde görev alm lard r.

Ermeniler, Urfa ehrinin sosyal, iktisadi ve idari hayat nda önemli bir konumda olmalar na ra men bugüne kadar Türkiye’de Ermenilerin bu yönlerini ortaya koyan yeterli say da çal ma yap lmam t r. Bu çal mam z n alandaki eksikli i bir nebze de olsa gidermeye katk da bulunaca n ümit etmekteyiz.



KAYNAKÇA Ahmed Cevdet Pa a. (1980). Ma’rûzât, (Haz. Yusuf Halaço lu), stanbul. Aslan, Kevork. (1920). Armenia and The Armenians from The Earliest Times Until The Great

War (1914), New York. Ayd n, M. Akif. (1994). “Osmanl da Hukuk”, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, (Ed.

Ekmeleddin hsano lu), stanbul. Aziz s. Atiya. (2005). Do u H ristiyanl Tarihi, (Çev. Nurettin Hiçy lmaz), stanbul. Barkley, Henry C.. (2007). Anadolu ve Ermenistan’a Yolculuk, (Çev. Nil Demir), stanbul. Barton, James L.. (2010). Türkiye’de Gündo umu: Amerikan Misyonerler Heyeti Sekreterinin

An lar , (Çev. Zekeriya Ba kal), stanbul. Bayraktar, Hilmi. (2007). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Urfa Sanca : dari, Sosyal ve

Ekonomik Yap , Elaz . BOA, DH.EUM.7. b., 2/62. Cuinet, Vital. (1891). La Turquie d'Asie: Geographie Administrative Statistique Descriptive et

Raisonnee de Chaque Province de L’Asie Mineure, Paris. Cutts, E. L.. (t.y.). Christians Under the Crescent in Asia, London. Çarkc yan, Yervant Gomidas. (2006). Türk Devleti Hizmetinde Ermeniler, stanbul. Çetin, Osman. (1999). Sicillere Göre Bursa’da htida Hareketleri ve Sosyal Sonuçlar (1472-

1909), Ankara. Ekinci, Abdullah. (2011). “Urfa’da Yahudilik ve H ristiyanl k” Geçmi ten Günümüze

anl urfa’da Dini Hayat, (Ed. Yusuf Ziya Keskin), Ankara. Ergin, Osman Nuri. (1977). Türkiye Maarif Tarihi, stanbul. Ero lu, Cengiz (ve di erleri). (2007). Osmanl Vilayet Salnamelerinde Halep, Ankara. Erta , Kas m. (2015). Osmanl mparatorlu u’nda Diyarbak r Ermenileri, stanbul. Ery lmaz, Bilal. (1990). Osmanl Devleti’nde Gayrimüslim Teb’an n Yönetimi, stanbul. Ery lmaz, Bilal. (1992). Osmanl Devleti’nde Millet Sistemi, stanbul. Faroqhi, Suraiya. (1997). Osmanl Kültürü Ve Gündelik Ya am: Ortaça dan Yirminci Yüzy la,

(Çev. Elif K l ç), stanbul. Grousset, Rene. (2006). Ba lang c ndan 1071’e Ermenilerin Tarihi, (Çev. Sosi Dolano lu),

stanbul. Gürün, Kâmuran. (1983). Ermeni Dosyas , Ankara. Halep Vilayet Salnâmesi, H. 1284, H. 1285, H. 1287, H. 1288, H. 1289, H. 1290, H. 1300, H.

1302, H. 1303, H. 1305, H. 1306, H. 1307, H. 1308, H. 1309, H. 1310, H. 1313, H. 1314, H. 1315, H. 1317, H. 1318.

Honigmann, E.. (1986). ”Urfa”, .A. , c.13, stanbul, ss. 50-57. I ltan, Fikret. (1960). Urfa Bölgesi Tarihi (Ba lang çtan h. 210-m.825’e kadar), stanbul.



Studies

bn Havkal, Ebu’l-Kas m en-Nasibi (367/977). (1992). Kitabu Surati’l-Arz, Beyrut. hsano lu, Ekmeleddin. (1998). “Osmanl E itim ve Bilim Kurumlar ”, Osmanl Devleti ve

Medeniyeti Tarihi, (Ed. Ekmeleddin hsano lu), stanbul. Jernazian, Ephraim K.. (1990). Judgment Unto Truth: Witnessing The Armenian Genocide,

(Trans. Alice Haig), New Brunswick. Karal, Enver Ziya. (1943). Osmanl mparatorlu u’nda lk Nüfus Say m 1831, Ankara. Karal, Enver Ziya. (1954). Osmanl Tarihi: Islahat Ferman Devri (1856-1861), Ankara. Karpat, Kemal H.. (2010). Osmanl Nüfusu (1830-1914), (Çev. Bahar T rnakç ), stanbul. Kenano lu, M. Macit. (2007) “Nizamiye Mahkemeleri”, D A, stanbul, c. 33, ss. 185-188. Kenano lu, M. Macit. (2012). Osmanl Millet Sistemi: Mit ve Gerçek, stanbul. Kevorkian, Raymond H.-Paul B. Paboudjian. (2013). 1915 Öncesinde Osmanl

mparatorlu u’nda Ermeniler, (Çev. Mayda Saris), stanbul. Kieser, Hans-Lukas. (2006). Iskalanm Bar : Do u Vilayetleri’nde Misyonerlik, Etnik Kimlik

ve Devlet 1839-1938, stanbul. Kürkçüo lu, A. Cahit (Haz.). (2009). Y ld z Albümleri’nde Urfa, Ankara. Lewis, Bernard. (1996). slam Dünyas nda Yahudiler, (Çev. Bahad r Sina ener), Ankara. Maranci, Christina. (2006). “The Art and Architecture of Amida (Diarbekir) and Edessa

(Urfa)”, Armenian Tigranakert/Diarbekir and Edessa/Urfa, (Ed. Richard G. Hovannisian), Costa Mesa.

Mccarthy, Justin. (1998). Müslümanlar ve Az nl klar, (Çev. Bilge Umar), stanbul. Ormanian, Malachia. (1954). The Church of Armenia: The History, Doctrine, Rule, Discipline,

Liturgy and Literature, Massachusetts. Ortayl , lber. (2011). Tanzimat Devrinde Osmanl Mahalli dareleri (1840-1880), Ankara. Öz avl , Halil. (2013). Urfa Ermenileri: Sosyal-Siyasi ve Kültürel Hayat, Ankara. Rassam, Hormuzd. (1897). Asshur and the Land of Nimrod, Cincinati. Sakin, Orhan. (t.y.). Osmanl ’da Etnik Yap (1914 Nüfusu), stanbul. Salnâme-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, H. 1317 (2. sene), H. 1321 (6. sene). Schneider, Eliza Cheney Abbott. (2009). Bursa Mektuplar : Bir Osmanl Kentinde Müminler

ve Kâfirler, (Çev. Ne e Ak n), stanbul. Segal, Judah Benzion. (2002). Edessa/Urfa: Kutsanm ehir, (Çev. Ahmet Arslan), stanbul. Ta , Yasin. (2013). “Kad Sicillerine Göre XIX. Asr n kinci Yar s nda Urfa’da Sosyal Hayat”,

(Yay nlanmam Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi SBE). Tozer, Henry Fanshawe. (1881). Turkish Armenia and Eastern Minor, London. Turan, Ahmet Nezihi. (2010). “ anl urfa”, D A, stanbul, c. 38, ss. 336-341. Turan, Ahmet Nezihi. (2005). XVI. Yüzy lda Ruha (Urfa) Sanca , anl urfa. Turan, Osman. (1989). Selçuklular Tarihi ve Türk- slam Medeniyeti, stanbul.



Üner, Mehmet Emin. (2003). “Osmanl Klasik Dönem Sonlar nda Bir Güneydo u Anadolu ehri: Urfa (1700-1800)” (Yay nlanmam Doktora Tezi, stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler

Enstitüsü). Üner, Mehmet Emin. (2006). “XVII. Yüzy lda, Müslim-Gayrimüslim li kilerinin Olumlu Bir

Örne i: Urfa’da Müslüman-Ermeni li kileri”, stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, sy. 43, ss.105-114.

Y lmaz, Evren-Süreyya Ero lu. (2013). “Edessa'dan Urfa'ya: Urfa'da Kilise'den Camiye Dönü türülmü Yap lar”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, sy. 30, ss. 1-12.

Zekiyan, Bo os Levon. (2002). Ermeniler ve Modernite, (Çev. Altu Y lmaz), stanbul. http://www.agos.com.tr/tr/yazi/10929/urfa-germus-koyunde-imar-oyunlari (06.10.2015). http://www.radikal.com.tr/turkiye/100_yilinda_surgun_yolunda_10_der_zora_yaklastikca_acil

ar_da_artiyor-1341739 (10.10.2015). http://www.urfakultur.gov.tr/TR,85336/germus-kilisesi.html (10.10.2015). http://www.sanliurfamuftulugu.gov.tr/dosyalar/camilervedingorevlileri/camilerlistesi.pdf

(10.10.2015).



Studies

ubat 2016 – nisan 2016 yÔl : 17 sayÔ :...

Documents