udhëzues për auditimin e mjedisit uditimin e · pdf filedegradimi i tokës,...

Seria: botime KLSH - 10/2014/31

Seria: botime KLSH-10/2014/31

2014

31 Tiranë, 2014

UDHËZUES PËR AUDITIMIN E MJEDISIT

UDH

ËZUE

S PË

R AU

DITI

MIN

E M

JEDI

SIT

10ISBN: 978-9928-159-28-1

9 789928 159281

ISSAI

5110

-514

0

INTOSAI

ALSAI EUROSAI

ISSAI 5110-5140

1

REPUBLIKA E SHQIPËRISË

KONTROLLI I LARTË I SHTETIT

ISSAI 5110-5140

INTOSAI,

Standardet Ndërkombëtare të Institucioneve Supreme të Auditimit, ISSAI, publikuar nga Organizata Ndërkombëtare e Institucioneve Supreme të Auditimit, INTOSAI. Për më shumë informacione, vizitoni www.issai.org

UDHËZUES

PËR

AUDITIMIN E MJEDISIT

3

Sekretariati i Përgjithshëm i INTOSAI-t – RECHNUNGSHOF

(Gjykata Austriake e Auditit)

DAMPFSCHIFFSTRASSE 2

A-1033 VIENNA

AUSTRIA

Tel.: ++43 (1) 711 71 • Fax: ++43 (1) 718 09 69

E-MAIL: [email protected];

INTOSAI

WEB: http://www.intosai.org

mailto:[email protected]

http://www.intosai.org/

4

Titulli:

Udhëzues për Auditimin e Mjedisit

Përkthimi u realizua nga:

Dalina DEMI

Jorida ZHEGU

Ina SOKOLI

Redina KARAPICI

Redaktoi:

Ermira VOKJA

Realizoi në kompjuter:

Armanda BEGAJ

Seria e botimeve KLSH

10/2014/31

©Copyright KLSH

ISBN: 978-9928-159-28-1

Shtypur në Shtypshkronjën “MIRGEERALB”

Tiranë, 2014

5

Parathënie

Gjatë 20 viteve tëfundit,vetëdijaglobale, por edhe lokalenë lidhje me çështjet

mjedisoreështë rritur me shpejtësi, madje metheks të veçantë nëçështjetë tilla si

degradimi i tokës, ndotja e ujit, ndotja e ajrit, mbi-peshkimi, shkatërrimi i

shtresës së ozonit, shkatërrimi ipyjeve nga shirat acid dhe ngrohja globale. Rritja e

njohurive dhe përvojës përçështjet mjedisoregjatë kësajperiudhe,kanëçuar nëri-

konceptimin e rolit dhepërgjegjësivetë SAI-ve. Nga ana tjetër, shumica e

problemeve mjedisore kanë karakter edhe ndërkufitar. Shpesh ato

kapërcejnë kufijtë kombëtarë, si për shembull cilësia e ujit në lumenjtë

kryesorë, rezervatet e peshkut, mbi-peshkimi dhe gjurmimi i krimit mjedisor.

Pra, problemet e mësipërme mjedisore janë sa probleme lokale, po aq edhe

globale.

Kontrolli i Lartë i Shtetit, si organ Kushtetutes është hallka më e

rëndësishme në Shqipëri për vetë faktin se është një institucion publik i

pavarur, i cili po ushtron dhe kontrollon perfomanca të caktuara mjedisore

apo si janë realizuar objektivat e përcaktuara në punën e tyre, në të gjitha

institucionet e linjës të pushtetit qendror dhe vendor. Ndaj dhe jo pa qëllim,

sillen në shqip botimet e përkthyera të Standardeve Ndërkombëtare të

Auditimit, ISSAI 5110, 5120, 5130 e 5140, në të cilat trajtohen respektivisht

çështje të mëdha mjedisore si Auditimi i Performancës së Mjedisit, Auditimi i

Mjedisit dhe i Rregullshmërisë, Zhvillimi i Qëndrueshëm dhe Roli i Institucioneve

Supreme të Auditimit, si dhe Auditimet Mjedisore të Marrëveshjeve

Ndërkombëtare, që sot duhet të jetë pjesë e punës së çdo audituesi në këtë

Institucion.

Këto botime na ofrojnë qasje dhe shembuj ndërkombëtarë, sesi një

auditues, në kontekstin e auditimit të performancës së një subjekti që

zbaton programet dhe aktivitetet e Qeverisë për mjedisin, të preokupohet

dhe të kryejë në kushtet e vendit Auditimin e Sistemeve të Menaxhimit të

Mjedisit. Duke qenë se nuk është i lehtë auditimi për çdo entitet, nga këto

botime mëson sesi çdokush prej audituesve të KLSH mund të hartojë me

6

kujdes një metodologji, që ta lejojë të nxjerrë konkluzione mbi realizimin e një

perfomance mjedisore, siç mund të jenë: Auditime mbi përputhshmërinë me

ligjet e mjedisit në aktivitetet e Qeverisë; Auditime të performancës së

programeve mjedisore të Qeverisë; Auditime të ndikimit në mjedis të

programeve të tjera të Qeverisë, si dhe Auditimet e sistemeve të administrimit

mjedisor deri në Vlerësime të politikave mjedisore të propozuara dhe

programeve.

Aktualisht, auditimimjedisorshtron para gjithë audituesve të KLSH njësfidë të

veçantë, duke i përgatitur ata për tëpërmirësuar e zhvilluar teknika dhe

metodologji të reja në zbërthim të çështjeve,të cilatjanë lënë pas dore më parë,

dhe që sot nga KLSH-ja ato kanë marrë kuptim, siç janë:Iniciativatpër të

parandaluar ose zvogëluar dëmet në mjedis; Ruajtja e burimeve të

rinovueshmedhejo tërinovueshme; Pasojat eshkeljeve të ligjevedherregulloreve

mjedisore, si dhe Pasojat epërgjegjësisë së deleguarngashteti.

Në fakt, sikundër paraqesin katër ISSAI-t e këtij botimi, vetë KLSH-ja me risitë e saj,

këto vitet e fundit ka mundur të realizojë Auditime të Performancës së

veprimtarivemjedisore, ku auditues të caktuar janë bërë pjesë e filozofisë për

të inkurajuarsubjektet e audituara në mënyrë të tillë që tëraportojnë

paanshmërishtnë performancëne tyremjedisore. Një aspekt tjetër që na mësojnë

këto botime, si dhe eksperienca e fituar deri më tash është kushtimi i vëmendjes që

duhet të shoqërojë një auditues ndaj dëmit mjedisor apo mënyrave të restaurimit

të tij. Këto koncepte për KLSH përkufizohen si standarde të rejaqë lidhen

memjedisin. Nga ana tjetër, me anë të këtyre botimeve, që njëherazi

përkojnë me frymën aktuale të KLSH, mësojmë se një perfomancë mjedisore

nënkupton edhe llogaritjenaktuale tëkostovetë saj apo të vlerës reale të dëmeve

në natyrë, si dhe përfitimet që vijnë prej kësaj perfomance. Ndaj dhe KLSH

ndodhet pranë procesit të adoptimit tëpolitikave dhe proceduravepër të

rekrutuarpersonelmekualifikimetë përshtatshme.

Në fundtë çdoauditimi, sipas standardeve ndërkombëtare të auditimit, audituesit

duhet të arrijnë tëpërgatisinnjë raport ose opinion të shkruar, duke

përcaktuargjetjetnëformë të përshtatshme, me përmbajtje tëlehtë për t’u kuptuar,

të qarta, të pavarura, objektive, të drejta dhekonstruktive, kuinformacioni

7

mbështetet nga evidenca kompetentedherelevante auditimi (siç janë rastet e

Perfomancës Mjedisore e Menaxhimitt të Mbetjeve në Bashkinë e Fierit,

Menaxhimi i Pyjeve në Drejtorinë e Tiranës, Perfomanca Mjedisore në AKM, Tiranë,

etj.).

Nga vetë aktiviteti i KLSH, sot, dhe nga vetë këto botime kupton sesi çështjet e

mjedisit mund të adresohen brenda auditimit të rregullshmërisë, dhe sesi mund

të aplikohen si duhet standardet profesionale të kontabilitetit. Ndaj, dhe

audituesi duhet të gjej metoda dhe praktika, ku mund të ndërmarrë kontrolle

mjedisore për të kryer auditime rregullshmërie (financiare dhe përputhshmërie)

ose auditime performance, siç janë të përcaktuara në Standardet e Auditimit

INTOSAI. Erdhi koha, në mos ka kaluar, që Audituesi duhet të marrë në

konsideratë kostot aktuale dhe potenciale, si dhe ndikimet e tyre në çështjet

mjedisore. Por, gjatë kryerjes së auditimeve të mjedisit, del e nevojshme

përcaktimi i kritereve teknike, sipas të cilave do të bëhet kontrolli i performancës

së një subjekti të caktuar, të cilat e mundësojnë audituesin të përcaktojë, nëse

subjekti raportues ka njohur, vlerësuar dhe raportuar kostot mjedisore,

detyrimet dhe asetet. Janë këto kritere që e bëjnë audituesin të kontrollojë e të

raportojë mbi rëndësinë e treguesve të perfomancës, nëse ai realisht reflekton

një detyrim statutor apo një objektiv performance apo mbi kuptueshmërinë

e tyre nëse treguesit e perfomancës janë të pagabueshëm dhe

llogjika/arsyeja e tij, është e dallueshme dhe identifikueshme dhe/ose

serioziteti i treguesve të performances, nëse përfaqëson në mënyrë të

drejtë, një karakteristikë matëse të performancës së një funksioni apo

rezultati.

Sigurisht që problemet me mjedisin, as në botë e as në vendin tonë, nuk

mund të zgjidhen menjëherë, dhe as gradualisht vetëm nga veprimtaria e

Audituesve. Megjithatë, rolit të tyre i kushtohet besim, pasi ata janë një

hallkë e rëndësishme në këtë zgjidhje. Roli i tyre, sikundër po shfaqet në

auditimet e viteve të fundit të perfomancës së problemeve mjedisore, është

t’i përgjigjet pritshmërive të qytetarëve, duke ofruar informacione dhe

verifikime të pavarura, të besueshme dhe objektive, mbi ndikimet që kanë

veprimtaritë e agjencive publike në mjedis.

8

Auditimi i veprimtarive mjedisore financiare, i jep mundësi audituesit të

shpreh një opinion, nëse këto dokumente janë përgatitur në përputhje

me kuadrin e raportimit financiar. Ai gjithashtu tregon sesi “aspektet

materiale” mund të lidhen direkt me kostot mjedisore, detyrimet,

ndikimet dhe rezultatet. Në këtë kontekst, auditimi të tilla, kërkojnë që

audituesi të marrë në konsideratë çështjet mjedisore, si pjesë e auditimit

të rregullshmërisë. Veç kësaj, audituesi duhet të jetë edhe në dijeni të

zhvillimeve të vazhdueshme, si për shembull njohja e aseteve mjedisore.

Ata duhet të kërkojnë mundësi inkurajimi që klientët e tyre të fokusohen

drejt praktikave më të mira - si për shembull, përgatitja e Raporteve

Mjedisore.

Auditimi i veprimtarive mjedisore financiare përbën sfidë tjetër të

audituesve, sepse ato mund të kenë ndikim mbi dokumentet financiare.

Gjithsesi, ndikimet në mjedis, nuk janë domosdoshmërisht të kufizuara

vetëm në një periudhë të caktuar dhe mund të lind nevoja që edhe të

projektohen. Për këtë arsye, audituesve mund t’iu nevojitet të zhvillojnë një

metodologji për të shqyrtuar ndikimin e aktiviteteve mbi çështjet mjedisore,

ndoshta për periudha më të gjata se viti kontabël. Por, ajo që bën të

orientohet lehtë një auditues është mbështetja në konceptin mbi Zhvillimin

e Qëndrueshëm, ku çdo aktivitet ekonomiko-industrial ruan standartet

ekonomiko-sociale, kënaq nevojat e brezave dhe nuk dëmton mjedisin. Një

aspekt tjetër i audituesve, jo vetëm shqiptar është edhe bashkëpunimi i tyre

në Auditimin Ndërkombëtar të Mjedisit, të cilat mund të kryhen, si auditime

përputhshmërie ose si auditime performance.

Titujt e botimeve të KLSH-së në këto tre vitet e fundit janë vërtet

impresionues (deri tani 30 botime), si për larmishmërinë e temave, ashtu

dhe për sasinë e informacionit që përmbajnë si për lexuesit e fushës së

auditimit dhe të ekonomisë, ashtu edhe për lexuesin e thjeshtë të interesuar

për fushën e auditimit.

Të gjitha botimet e KLSH-se i shërbejnë së pari forcimit të kapaciteteve

tëinstitucionit, rritjes së transparencës dhe llogaridhënies,duke bërë një hap

9

të rëndësishëm sasior dhe cilësor në kontributin ndaj mirëqeverisjes, përmes

bërjes publike dhe transparente të të gjithë veprimtarisë së tij dhe thellimit

të implementimit të standardeve profesionale.

Botimet, në kompleksin integral të tyre, përbëjnë një risi për KLSH-në në

veçanti, por edhe për institucionet shtetërore në përgjithësi, duke qenë

dëshmi të ecjes drejt modernizimit dhe profesionalizmit për KLSH-në. Ato

variojnë nga libra për historikun e KLSH-së, publikime informuese për

raportet vjetore të institucionit dhe marrëdhëniet me Kuvendin, tek botimet

shkencore për standardet INTOSAI, për udhëzuesit e auditimeve të

ndryshme, si ai financiar, i performancës, i përputhshmërisë, integritetit dhe

raportimet për auditimet.

Nëpërmjet këtyre publikimeve, lexuesi kupton botën e auditimit publik

suprem, standardet që e qeverisin këtë disiplinë shkencore, historinë e

institucionit kushtetues të Kontrollit të Lartë të Shtetit dhe gjetjet e

rekomandimet kryesore në raportimet e tij periodike në Kuvend, etj.

Si përfundim, këto botime nuk janë thjesht botime të KLSH, por janë pjesë

integruese qytetare dhe civile për çdo njeri dhe punonjës të administratës, i

cili do t’i duhet të jetë garues, jo vetëm në Shqipëri, por edhe në shoqëritë

moderne, drejt të cilave aspirojmë të bëhemi pjesë. Nëpërmjet zbatimit në

një të ardhme shumë të afërt të auditimeve të perfomancës mjedisore në

KLSH, synohet që të forcohet infrastruktura e kontrollit të vlerave dhe

dëmeve mjedisore, dhe në këtë mënyrë të promovojmë integritetin dhe

etikën në te gjitha institucionet e sektorit publik, duke “udhëhequr

nëpërmjet shembullit”. Sa më shumë auditime për një perfomancë të mirë

mjedisore aq më e shëndetshme është një shoqëri.

Dr.Bujar LESKAJ Prof. Asc. Dr. Sazan GURI

ISSAI 5110 Standardet Ndërkombëtare të Institucioneve Supreme të Auditimit, ISSAI, të publikuara nga Organizata Ndërkombëtare e Institucioneve Supreme të Auditimit, INTOSAI. Për më shumë informacion vizitoni www.issai.org

Udhëzues mbi

Kryerjen e

Auditimit nga

Perspektiva

Mjedisore

Grupi i Punës mbi Auditimin e Mjedisit –13

PARATHËNIE ISSAI 5110

Gjatë 20 viteve të fundit, vetëdija globale në lidhje me çështjet e mjedisit

është rritur me shpejtësi, me theks të veçantë në çështje të tilla si:

shkatërrimi i shtresës së ozonit, shkatërrimi i pyjeve nga shirat acid dhe

ngrohja globale. Rritja e njohurive dhe përvojës për çështjet e mjedisit gjatë

kësaj periudhe, kanë çuar në ri konceptimin e rolit dhe përgjegjësive të

qeverive dhe të industrive (në nivel kombëtar dhe lokal, si dhe agjencive të

lidhura me to). Disa nga ndryshimet e rëndësishme që kanë ndodhur janë:

Zgjerimi i rregullores së mjedisit nga shteti dhe autoritetet lokale.

Rritja e kostos së mbrojtjes së mjedisit për të dy sektorët, si atë privat

edhe atë publik. Burimet e harxhuara nga të dy sektorët për kontrollin e

ndotjes janë rritur, bizneset së bashku me organet qeveritare janë në

kërkim për më shumë mënyra me kosto efektive, të cilat kanë të bëjnë

me çështje të përputhshmërisë.

Ndërgjegjësimi mjedisor ndërmjet institucioneve financiare, kombëtare

dhe ndërkombëtare. Presioni dhe shqyrtimi që duhet të kryhet nga këto

institucione, të cilat përfaqësojnë qeveritë dhe bizneset me idenë që ti

kushtojnë më shumë rëndësi çështjeve të mjedisit.

Pas Konferencës së Kombeve të Bashkuara për Mjedisin në Rio de

Janiero, qeveritë dhe korporatat në të gjithë botën kanë treguar më

shumë vëmendje për të pasur një zhvillim të qëndrueshëm1.

Shqetësimi në rritje në lidhje me organizatat që ndikojnë në mjedis, të cilat

duhet të japin llogari për veprimet e tyre, ka çuar në kërkesat për raportimin

e pasojave të këtyre veprimeve. Nga ana tjetër, është rritur pritshmëria që

paraqitjet e bëra në këto raporte mjedisore duhet të jenë subjekt i auditimit

të pavarur. Si rezultat i përfshirjes së SAI-ve në këtë pritshmëri, çështja ishte

nisur nga INTOSAI.

1 Grupi i punës sëINTOSAI-t aktualisht ështëduke përgatitur njëletëradresuarzhvillimit të

qëndrueshëmdhe mënyrën se sikoncepti mund tëtrajtohen nëauditimin mjedisor.

n

14– Grupi i Punës mbi Auditimin e Mjedisit

Për të paraqitur përgjigjen e tij për çështjen, INTOSAI ngriti një grup pune i

cili ishte përgjegjës për hartimin e materialit për shqyrtim në lidhje me

Temën I: Auditimi i Mjedisit adresuar në Kongresin e XV të INTOSAI-t,

zhvillur në Kajro në vitin 1995. Ky udhëzues është përgatitur në përgjigje të

rekomandimit “1”, për nën-temën IC, miratuar në Kongresin e XV të

INTOSAI-t:

"Grupi i Punës INTOSAI për Auditimin e Mjedisit duhet të hartojë, duke

përdorur si bazë standardet e auditimit të INTOSAI-it, udhëzues dhe

metodologji për:

Kryerjen e auditimeve mjedisore; dhe

Zhvillimin e kritereve teknike nga SAI-t."

Termi "Auditim mjedisor" është një emërtim i përshtatshëm në përgjithësi

që përdoret për të përshkruar shumë aktivitete të tilla si: auditimet e

menaxhimit, çertifikimin e produktit, kontrollin qeveritar, masat dhe shumë

aktivitete të tjeratë cilat kanë pak ose aspak lidhje me auditimin e jashtëm.

SAI-t, gjithashtu, shpesh kryejnë aktivitete që me përkufizim nuk

kualifikohen si auditime, por që kontribuojnë në një qeverisje më të mirë. Në

këtë udhëzues termi "auditim mjedisor" është përdorur vetëm në kontekstin

e auditimit të jashtëm të pavarur.

Në Kongresin e XV të INTOSAI-t (në Kajro), u ra dakord që auditimi mjedisor

nuk është, në parim, i ndryshëm nga metodat e auditimit që praktikohen nga

SAI-t dhe se mund të përfshihet në të gjitha llojet e auditimeve. Në këtë

kontekst, vëmendja e auditimit mund t’i përkushtohet, për shembull zbulimit

të vlerave dhe detyrimeve mjedisore, përputhjes me legjislacionin dhe

konventat, kombëtare dhe ndërkombëtare, si dhe me masat e ndërmarra

nga subjekti i kontrolluar për të promovuar ekonomicitetin, efiçencën dhe

efektivitetin.

Qëllimi i këtij udhëzuesi është t’i sigurojë SAI-ve një bazë për të kuptuar

natyrën e auditimit mjedisor, ashtu si është zhvilluar deri tani në sferën

qeveritare. Kjo bazë ka për qëllim të sigurojë një pikë të shëndoshë fillimi,


duke krijuar një qasje të kënaqshme për përgjegjësitë e auditimit mjedisor

brenda kontekstit të juridiksionit dhe të mandatit të secilit SAI.

Tre seksione në këtë udhëzues janë përkatësisht:

Marrja në konsideratë e aplikimit të Standardeve të Auditimit INTOSAI

në auditimet mjedisore.

Ofrimi i ndihmës praktike në zhvillimin e metodave dhe praktikave për

kryerjen e auditimit mjedisor - veçanërisht auditime të performancës, i

mbështetur nga shembujt.

Sugjerimi i një qasje për përcaktimin e kritereve teknike që do të

përdoren si standarde për një auditim mjedisor.

n



PËRMBAJTJE ISSAI 5110

Faqe

1 Aplikimi i Standardeve të Auditimit INTOSAI 19

Hyrje 19

Postulatet Bazë 20

Standardet e Përgjithshme 26

Standardet e Fushës 30

Standardet e Raportimit 34

2 Zhvillimi i Metodave dhe i Praktikave 36

Hyrje 36

Marrja parasyshë e çështjeve të mjedisit në auditimin

e rregullshmërisë

36

Auditimi i Performancës dhe Mjedisi 38

(i) Auditimi i Monitorimi Qeveritar përPërputhshmërinë

me Ligjet e Mjedisit

40

(ii) Auditimi i Performancës së Programeve

Mjedisore të Qeverisë

44

(iii) Auditimi i Ndikimit të Programeve QeveritareMjedisore 47

(iv) Auditimi i Sistemeve të Menaxhimit të Mjedisit 50

(v) Vlerësimi i Politikave dhe Programeve të Propozuara 53

3 Përcaktimi i Kritereve Teknike 56

Hyrje 56

Kuadri i Qasjeve 56

Auditimi Financiar 57

Auditimi i Përputhshmërisë 58

Auditimi i Performancës 59

Minimizimi i Riskut për SAI-t 61

Anekset 64

1 Shembuj nga Auditimet e Performancës 64

2 Vendosja e Kritereve Teknike për Auditimet e Mjedisit 77

n



APLIKIMI I STANDARDEVE TË AUDITIMIT INTOSAI

Hyrje

101 Standardet e Auditimit INTOSAI 2 pasqyrojnë një konsensus të

praktikave më të mira mes SAI-ve. Si të tilla, është e qartë se

standardet kodifikojnë praktikat përgjithësisht të pranuara

profesionale, të cilat aplikohen gjatë kryerjes së një auditimi të

jashtëm të pavarur, që mund të përfshijë auditimin e aktiviteteve sipas

perspektivës së mjedisit.

102 Në Kongresin e XV të INTOSAI-t u ra dakord që një SAI duhet - në masë

të përshtatshme - të marrë në konsideratë Standardet e Auditimit

INTOSAI gjatë planifikimit, kryerjes dhe raportimit të një auditimi

mjedisor.

103 Në mënyrë që të shpjegojë se si mund të zbatohen standardet e

auditimit INTOSAI për auditimin mjedisor, dhe për të identifikuar

çështjet relevante ose rreziqet që rezultojnë nga zbatimi i tyre, ky

seksion i udhëzuesit përcakton:

Një përmbledhje të kërkesave thelbësore të çdo postulati themelor

dhe standardevetë auditimit.

Çështje të veçanta apo risqe që duhen trajtuar.

Strategjitë e mundshme ose përgjigjet ndaj këtyre çështjeve apo

risqeve.

104 Ky udhëzues nuk përbën një Standard Auditimi INTOSAI. Ashtu si

sugjeron dhe titulli i tij, është përgatitur për të ofruar udhëzime për

kryerjen e auditimeve sipas perspektivës së mjedisit. 2 Edicion i rishikuar në qershor të vitit 1992.

n


Postulatet bazë

SAI duhet të marrë parasysh respektimin e standardeve të

auditimit INTOSAI në të gjitha çështjet që janë përcaktuar si

materiale3.

105 Një çështje mund të gjykohet materiale nëse njohja e saj ka gjasa të

ndikojë në një palë interesi ose te përdoruesit e tjerë të deklaratës apo

raportit të auditimit në të cilën bën pjesë. Materialiteti konsiderohet

shpesh në aspektin e vlerës, por natyra e trashëguar ose karakteristikat

e një zëri apo grupi artikujsh mund ta bëjnë një çështje materiale. Për

shembull, përputhja me marrëveshjet kombëtare dhe ndërkombëtare,

si dhe aspekte të caktuara të auditimit të performancës, mund të kenë

rëndësi të ndryshme për përdoruesit ose grupet e interesit nga

materialiteti sipas vlerës.

106 Për më tepër, rëndësia që i është atribuuar mjedisit dhe zhvillimit të

qëndrueshëm nga kombet, është gjithmonë e në rritje, në mënyrë të

konsiderueshme me kalimin e kohës. Çështjet të cilat fillimisht nuk

ishin të rëndësishme, mund të bëhen të rëndësishme.

107 Çdo SAI duhet të krijojë një politikë, sipas të cilës duhet të ndiqen

postulatet dhe standardet gjatë kryerjes së auditimit të mjedisit,

në mënyrë që të sigurohet cilësi e lartë në punë dhe në produkte.

SAI duhet të zbatojë gjykimin e vet për situatat e ndryshme që

mund të dalin gjatë procesit të auditimit të qeverisë4.

108 Kushtet e mandatit të auditimit të SAI-t ndodh që bien ndesh me

konventat e kontabilitetit ose auditimit. Megjithatë, SAI duhet të njohë

natyrën globale të çështjeve të mjedisit dhe të kërkojë heqjen e

3 Standardet e Auditimit, paragrafi 8-11.



papajtueshmërisë në këto rrethana, të cilat mund të pengojnë

miratimin e standardeve të dëshirueshme.

109 Natyra e auditimeve mjedisore mund të kërkojë rritjen e

bashkëpunimit mes audituesve. Mund të ketë raste kur duhet të

kryhen auditime të përbashkëta për çështje të veçanta. Situata të

ndërlikuara mund të lindin kur vendi i cili është subjekt i auditimit, nuk

ka nënshkruar marrëveshje të rëndësishme ndërkombëtare.

Megjithëse kjo mund të jetë një çështje e ndjeshme, sugjerohet që SAI

ta deklarojë këtë fakt në raportin e tij.

Me rritjen e ndërgjegjësimit publik, kërkesa për përgjegjësi

publike ndaj personave ose subjekteve që merren me

menaxhimin e burimeve publike, është bërë gjithnjë e më

evidente, kështu që ka nevojë më të madhe që procesi i

llogaridhënies të funksionojë në mënyrë efektive5.

110 Ky postulat përfshin të gjitha subjektet që kanë ndikim në mjedis. Ata

mund të kategorizohen në tre grupe:

Subjektet, veprimtaria e të cilave drejtpërdrejt ose tërthorazi ndikon

në mjedis, qoftë ky ndikim pozitiv ose negativ, të tilla si nga

rehabilitimi ose (anasjelltas) ndotja dhe shfrytëzimi.

Subjektet me kompetenca për të hartuar apo ndikuar në politikat

mjedisore, qoftë në nivel ndërkombëtar, kombëtar ose lokal.

Subjektet të cilat kanë kompetencë për të monitoruar dhe

kontrolluar veprimtarinë mjedisore të të tjerëve.

111 Këto ndikime të ndryshme mund të komplikojnë llogaridhënien dhe

SAI-t duhet të jenë të vetëdijshëm për nevojën e marrjes në

konsideratë të ndikimit holistik në mjedis, dhe adresimin e procesit të

llogaridhënies veten kur është e nevojshme. Çdo SAI duhet të


n


konsiderojë qasjet më të përshtatshme, duke pasur parasysh mandatin

e vet.

Zhvillimi i informacionit të duhur, kontrollit, vlerësimit dhe

sistemeve të raportimit brenda qeverisë do të lehtësojë

procesin e llogaridhënies. Menaxhimi është përgjegjës për

saktësinë dhe mjaftueshmërinë e formës dhe përmbajtjes së

raporteve financiare dhe informacioneve të tjera6.

112 Në nivelin më të lartë, qeveria është përgjegjëse për të përcaktuar se

çfarë informacioni duhet të verifikojë, nëse objektivat e saj mjedisore

janë duke u realizuar, se si arritja e objektivave të saj duhet të matet,

dhe se sa shpesh ajo e kërkon këtë informacionin.

113 Njësia ekonomike dhe drejtuesi i saj janë drejtpërdrejt përgjegjës për

saktësinë dhe mjaftueshmërinë e informacionit mbi ndikimin e njësisë

ekonomike në mjedis, qoftë në lidhje me performancën financiare,

aktivet ose pasivet, përputhshmërinë me legjislacionin, ose

rekomandime të tjera për punën e saj. Ky detyrim vlen për subjektet

në të tre grupet e listuara në paragrafin 110.

114 Situatat kanë gjasa të lindin në praktikë, megjithatë, kur ka mungesë të

legjislacionit përkatës për sigurimin e zbulimit të informacionit

mjedisor, ose kur ka mungesë të zbulimit për disa arsye të tjera, SAI

duhet të raportojë mangësitë dhe gjithashtu duhet të marrë në

konsideratë efektet e mundshme mbi dhënien e opinionit të auditimit.

115 SAI t’i kushtojnë vëmendje faktit se dëmi mjedisor ose restaurimi i tij

mund të nënkuptojë shpenzime të mëdha për organizatën në fjalë. Me

rritjen e rregullave për mjedisin, kjo do të jetë gjithmonë e mundshme.

116 Kur SAI-t rekomandojnë përmirësime në legjislacionin, ata duhet të

inkurajojnë subjektet e audituara të raportojnë në mënyrë të

paanshme për performancën e tyre mjedisore. 6 Standardet e Auditimit, paragrafi 23-24.


Autoritetet përkatëse duhet të sigurojnë nxjerrjen e

standardeve të pranueshme të kontabilitetit për raportimin dhe

zbulimin financiar përkatës për nevojat e qeverisë, dhe

subjektet e audituara duhet të zhvillojnë objektiva specifike dhe

të matshme si dhe objektiva të performancës7.

117 Kërkohet shumë punë zhvillimore para se standardet e pranueshme të

kontabilitetit për raportimin dhe zbulimin financiar të zënë vend për

çështjet mjedisore. Për shembull, për momentin nuk është e mundur

të vendoset një vlerë për një pyll të virgjër apo një tokë të mirë. Në

mënyrë të ngjashme, pasivi i lidhur me restaurimin e dëmit mjedisor

nuk mund të jetë lehtësisht i matshëm apo mund të jetë i varur nga

vlerësime jo të besueshme dhe të pasakta.

118 SAI-t duhet të punojnë me përcaktimin e standardeve të kontabilitetit,

për të ndihmuar organizatat të sigurohen që po zhvillohen standardet

e duhura të kontabilitetit, ndërsa subjektet e audituara gjithashtu,

duhet të inkurajohen për të vendosur objektiva mjedisore të matshme

dhe të caktuara qartë. Megjithatë, një SAI duhet të shmangë

mundësinë e një konflikti të mundshëm interesi, si rezultat i vendosjes

së standardeve dhe auditimit përkundrejt tyre.

Zbatimi i standardeve të pranuara të kontabilitetit duhet të

rezultojë në paraqitjen e drejtë të pozicionit financiar dhe

rezultateve të veprimeve8.

119 Zbatimi i standardeve të kontabilitetit dhe zbulimit për çështjet

mjedisore, veçanërisht kur shqyrtohen disa periudha kontabël, do të

duhet të përkufizohen si standarde të reja që lidhen me mjedisin. Ka

gjasa që ky të jetë një proces në vazhdim e sipër dhe SAI-t duhet t'i

kushtojnë vëmendje të veçantë arritjes së një paraqitje të drejtë.



n


120 Çështjet e auditimit që kanë të bëjnë me pasqyrat financiare të

prekura nga çështjet e mjedisit, veçanërisht detyrimet, të papriturat,

angazhimet ose dispozitat për zhvlerësim të aseteve, shpesh janë

komplekse. Kostot mjedisore, detyrimet (duke përfshirë detyrimet e

mundshme) dhe asetet duhet të njihen, vlerësohen dhe raportohen në

përputhje me praktikat e kontabilitetit të pranuara në përgjithësi.

Ekzistenca e një sistemi të përshtatshëm të kontrollit të

brendshëm, minimizon rrezikun e gabimeve apo parregullsitë9.

121 Kontrolli i brendshëm kompetent është po aq me rëndësi në

kontekstin e auditimit mjedisor. Kontrolli i brendshëm është, në radhë

të parë, përgjegjësi e subjektit të audituar, edhe pse audituesi duhet të

paraqesë propozimet aty ku kanë dalë parregullsi gjatë kontrollit. Ka

shumë gjasa që ky të jetë rasti i çështjeve që lidhen me mjedisin sesa

me shumë çështje të tjera dhe SAI-t duhet të jenë të përgatitura për

këtë.

122 Është e rëndësishme të dihet se, në mënyrë që të inkurajohen

subjektet e audituara për të ngritur sisteme efektive të kontrollit të

brendshëm mjedisor, SAI duhet të shmangë përdorimin e gjetjeve dhe

konkluzioneve mbi kontrollin e tyre të brendshëm mjedisor, për ti

vendosur subjektet në dritë negative.

Aktet legjislative do të lehtësojnë bashkëpunimin e subjekteve

të audituara në ruajtjen dhe sigurimin e eksesit në të gjitha të

dhënat relevante të nevojshme, për një vlerësim

gjithëpërfshirës të aktiviteteve nën auditim10.

123 Kur ka përputhje me mandatin e SAI-t, mund të jetë e nevojshme që të

shqyrtohen dispozitat dhe kërkesat, të cilat zbatohen për përgjegjësitë

e tij në lidhje me ruajtjen dhe aksesin në të dhënat mjedisore dhe në




informacion lidhur me to. Kur nuk ndodh kështu, SAI duhet të

raportojë faktin dhe të përpiqet të përmirësojë situatën.

Të gjitha aktivitetet e auditimit duhet të jenë brenda mandatit

të auditimit të SAI-t11.

124 Shtrirja e plotë e auditimit të qeverisë, rregullshmërisë (financiare dhe

përputhshmërisë) dhe performancës, gjithashtu vlen edhe për

auditimin mjedisor.

125 Gjatë një auditimi të pasqyrave financiare, çështjet mjedisore mund të

përfshijnë si më poshtë:

Iniciativat për të parandaluar ose zvogëluar dëmet në mjedis.

Ruajtjen e burimeve të rinovueshme dhe jo të rinovueshme.

Pasojat e shkeljeve të ligjeve dhe rregulloreve mjedisore.

Pasojat e përgjegjësisë së deleguar nga shteti.

126 Auditimi i Përputhshmërisë në lidhje me çështjet e mjedisit, mund të

lidhet me faktin e dhënies së garancisë që aktivitetet e qeverisë janë

kryer në përputhje me ligjet përkatëse të mjedisit, me standardet dhe

politikat, si në nivele kombëtare dhe (kur është e nevojshme) në nivele

ndërkombëtare.

127 Auditimi i performancës së veprimtarive mjedisore mund të përfshijë:

Sigurimin që treguesit e mjedisit të lidhur me performancën (që

gjenden në raportet publike të llogaridhënies) të pasqyrojnë

performancën e subjektit të audituar në mënyrë të drejtë.

Sigurimin se programet mjedisore janë kryer në mënyrë

ekonomike, efikase dhe efektive.

SAI-t duhet të punojnë në drejtim të përmirësimit të teknikave

për auditimin e vlefshmërisë së masave të performancës12.

11

Standardet e Auditimit, paragrafi 34-44. 12

Standardet e Auditimit, paragrafi 44-46.

n


128 Auditimi mjedisor shton një sfidë të veçantë në zgjerimin e rolit të

audituesve dhe përgjegjësinë e tyre për të përmirësuar dhe zhvilluar

teknika dhe metodologji të reja, për të vlerësuar nëse janë përdorur

masat e duhura nga subjekti nën auditim. Ky është një shembull i mirë

ku audituesit duhet të zhvillojnë teknika dhe metodologji të

rëndësishme në disiplina të tjera.

SAI-t duhet të shmangin konfliktin e interesit mes audituesve

dhe subjekteve nën auditim13.

129 SAI duhet të ruaj pavarësinë dhe objektivitetin në kryerjen dhe

raportimin e rezultateve të auditimeve mjedisore.

Standardet e përgjithshme

130 Standardet e përgjithshme të auditimit përfshijnë standardet të cilat

zbatohen si nga audituesit ashtu dhe SAI-t, si dhe përfshijnë aspekte të

pavarësisë, kompetencës dhe kujdesit të duhur.

Audituesi dhe SAI duhet të jetë të pavarur14.

131 Audituesi dhe SAI duhet të jenë, dhe duhet të shihen nga të tjerët, të

pavarur dhe objektiv në kryerjen e auditimeve mjedisore. Ata duhet të

jenë të drejtë në vlerësimet e tyre dhe në raportimin e rezultateve të

auditimeve.

132 Audituesi dhe SAI nuk duhet të përfshihen, për shembull, në llogaritjen

aktuale tëkostos mjedisore dhe përfitimeve. Ata duhet ta kufizojnë

punën e tyre në auditimin e llogaritjeve dhe raportimin mbi pasqyrat

financiare, në qoftë se ato janë në rregull.

13




Audituesi dhe SAI duhet të zotërojnë kompetencën e kërkuar15.

133 Sa më i gjerë të jetë mandati i SAI-t dhe sa më i lirë të jetë për të

vepruar në natyrë, më komplekse bëhet detyra e sigurimit të cilësisë së

performancës në të gjithë mandatin. Kjo zbatohet direkt në auditimin

mjedisor dhe shpesh mund të kryhet duke përdorur ekipe ose duke

marrë ekspertë të fushës.

134 SAI-t, audituesit e tyre dhe personat e tjerë që kryejnë auditime

mjedisore duhet të tregojnë së paku nivelin dhe atributet e

mëposhtme të ekspertizës:

Të kenë njohuritë e duhura në të gjitha aspektet e auditimit dhe

aftësinë e kryerjes së auditimeve financiare, përputhshmërisë dhe

atyre të performancës.

Të kenë njohuritë e duhura mbi auditimin e mjedisit, të fituara nga

trajnimet dhe përvoja praktike.

Të kenë një qasje të pavarur dhe të paanshme.

Të kenë aftësitë e duhura në marrëdhënie më njerëzit si dhe aftësi

komunikuese.

135 Specialistët mund të përfshihen në faza të ndryshme të vlerësimit të

kontabilitetit për të ndihmuar menaxhimin, të cilat mund të përfshijnë:

Identifikimin e situatave kur kërkohen vlerësimet.

Mbledhjen e të dhënave të nevojshme në bazë të të cilave bëhet

vlerësimi.

Krijimin e skenarëve të mundshëm të rezultatit.

Përcaktimin e shumës së një vlerësimi (i cili mund të përfshijë, për

shembull, përcaktimin e kostove të veprimeve korrigjuese,

planifikuar nga njësia ekonomike) si dhe duke marrë parasysh

zbulimin e pasqyrave financiare.

15


n


136 Nëse SAI punëson ekspertë të jashtëm, duhet të ketë kujdes që të

marrë ekspertë me kompetenca dhe aftësi për kryerjen e detyrave të

veçanta për të cilat ato janë angazhuar. SAI mbetet përgjegjës për të

siguruar që standardet e auditimit janë zbatuar. Marrja e këshillimit

nga një ekspert i jashtëm nuk e liron SAI-n nga përgjegjësia për

mendimet e formuara apo konkluzionet e arritura në auditimin.

137 Për shkak se ekspertiza e mjedisit është një specialitet në zhvillim, i cili

kërkon përfshirjen e individëve me arsim, përvojë profesionale dhe

eksperienca të ndryshme, mund të jetë veçanërisht e vështirë për

audituesin që të marrë siguri të arsyeshme në lidhje me aftësitë e

ekspertit dhe të jetë i kënaqur që puna e ekspertit është e

përshtatshme për qëllimet e auditimit. Audituesi duhet marrë të

paktën në konsideratë pikat e mëposhtme:

Arsimin e ekspertit.

Kohën e praktikimit të profesionit.

Përvojën e punës së ekspertit në lidhje me auditimin.

Akreditimin nga një organ profesional.

138 Audituesi duhet të kryej procedurat e duhura për të qenë i sigurt që

puna e kryer nga një ekspert, është e kënaqshme në lidhje me qëllimet

për të cilat është menduar dhe për të arritur një kuptim të çështjeve të

mëposhtme:

Natyra dhe qëllimi i raportit të ekspertit.

Supozimet dhe metodat e përdorura.

Objektiviteti i ekspertit dhe risku që ai të jetë i paaftë.

Audituesi dhe SAI duhet të ushtrojnë kujdesin e duhur dhe të

përkujdesen për zbatimin e standardeve të auditimit INTOSAI.

Kjo përfshin kujdesin e duhur në specifikimin, mbledhjen e

vlerësimin e provave, në raportimin e gjetjeve, konkluzioneve

dhe rekomandimeve16.

16



139 Ky standard zbatohet po kështu edhe për auditimin mjedisor dhe

mund të paraqesë vështirësi në përcaktimin e standardeve si dëshmi të

pranueshme të auditimit, ku do të bazohen gjetjet, konkluzionet dhe

rekomandimet.

140 Standarde të tjera të përgjithshme të cilat janë të zbatueshme në një

kontekst auditimit mjedisor, janë si më poshtë vijon17:

SAI duhet të adoptojë politika dhe procedura për të rekrutuar

personel me kualifikime të përshtatshme.

SAI duhet të adoptojë politika dhe procedura për të zhvilluar

dhe trajnuar punonjësit e tij, për t’ju mundësuar atyre që të

kryejnë detyrën në mënyrë efektive dhe për të përcaktuar bazën

për avancimin e audituesve dhe pjesës tjetër të stafit.

SAI duhet të adoptojë politika dhe procedura për të përgatitur

manuale dhe udhëzime të tjera me shkrim, si dhe udhëzime

lidhur me kryerjen e auditimeve.

SAI duhet të adoptojë politika dhe procedura që të mbështesë

aftësitë dhe përvojën në dispozicion brenda tij, si dhe të

identifikojë ato aftësi të cilat mungojnë; të sigurojë një

shpërndarje të mirë të aftësive për detyrat e auditimit dhe një

numër të mjaftueshëm të personave për të kryer auditimet; të

bëj planifikimin dhe mbikëqyrjen e duhur për të arritur qëllimet

e tij.

SAI duhet të adoptojë politika dhe procedura për të shqyrtuar

efikasitetin dhe efektivitetin e standardeve dhe procedurave të

brendshme të tij.

17


n


Standardet e Fushës

141 Qëllimi i standardeve të fushës është përcaktimi i kritereve dhe kuadri

i përgjithshëm për qëllimin, hapave të balancuara dhe sistematike, apo

veprimeve që audituesi ka për të ndjekur.Këto hapa dhe veprime

paraqesin rregullat e hulumtimit që audituesi, si kërkues i evidencave

të auditimit, duhet të zbatojë për të arritur një rezultat të veçantë.

Audituesi duhet të planifikojë auditimin në një mënyrë të tillë

që të sigurojë që po kryhet një auditim me cilësi të lartë në

mënyrë ekonomike, efiçente, efektive dhe në kohë18.

142 Audituesi duhet të mbledhë informacion në lidhje me subjektin që do

të auditojë. Në rastet kur është e mundur, duhet gjithashtu të

përfshihen edhe informacione tërëndësishme mjedisore të tilla si:

Mandati ligjor i subjektit.

Qasja e subjektit ndaj çështjeve të mjedisit, duke përfshirë

politikën dhe objektivat e tij, si dhe ekzistencën e një sistemi të

menaxhimit të mjedisit.

Ligjet dhe rregulloret që kanë të bëjnë me përgjegjësitë mjedisore

të subjektit, ose roli i tij në përcaktimin e përgjegjësive të të

tjerëve. Ky aspekt do të përfshijë identifikimin e kërkesave ligjore

të imponuara në subjekte - ose ato që imponon mbi të tjerët - të

tilla si kërkesat, kufizimet e emetimeve që rrjedhin nga raportimi i

aktiviteteve të tij, apo përgjegjësi për degradimin e shkaktuar.

Ekzistenca e aktiveve dhe detyrimeve mjedisore si dhe ndryshime

të cilat mund të kenë ndodhur në to gjatë periudhës financiare në

shqyrtim. Shembuj të detyrimeve të tilla janë, kostot e nxjerrjes

nga përdorimi apo refuzimi i asgjësimit, që kryhet nga një autoritet

lokal.

18



143 Objektivi dhe qëllimi i auditimit mjedisor duhet të përcaktohen qartë.

Përveç aspekteve financiare, rregullshmërisë dhe performancës të

hasura zakonisht, mund të ketë një shpresë (qoftë eksplicite apo

implicite) të sigurimit të cilësisë së mjedisit gjatë auditimit. Për

shembull, mund të pritet që SAI të shprehet në mënyrë specifike për

pasqyrat financiare të subjektit në lidhje me efektivitetin e sistemeve

të saj të menaxhimit të mjedisit apo dhënien e informacioneve

shpjeguese mjedisore.

Puna e stafit të auditimit në çdo nivel dhe fazë të auditimit

duhet të mbikëqyret siç duhet, dhe puna e dokumentuar duhet

të rishikohet nga një anëtar i vjetër i stafit të auditimit19.

144 Nevojat specifike të auditimit mjedisor mund të kërkojnë të kryhen

procedura shtesë. Për sigurinë e kërkuar gjithashtu mund të jetë e

këshillueshme angazhimi i një specialisti për të kryer shqyrtimin e

planifikimit dhe punën në terren, parë në perspektivën e mjedisit.

Audituesi, në përcaktimin e shtrirjes dhe qëllimit të auditimit,

duhet të studiojë dhe vlerësojë besueshmërinë e kontrollit të

brendshëm20.

145 Për të trajtuar çështjet mjedisore në mënyrë të strukturuar, drejtuesi

duhet të projektojë dhe dokumentojë elementet kryesore të sistemit

të tij të menaxhimit të mjedisit.

Ndër të tjera, kjo mund të përfshijë këto aspekte:

Identifikimin e kërkesave të zbatueshme legjislative dhe

rregullatore.

Krijimin dhe ruajtjen e politikave dhe procedurave për t’i dhënë

siguri të arsyeshme subjektit në përputhje me këto kërkesa.

19



n


Vlerësimin dhe monitorimin e respektimit të kërkesave të jashtme,

politikave mjedisore dhe procedurave të subjektit.

Specifikimin e raporteve që përmbushin kërkesat ligjore,

rregullatore ose kërkesa të tjera.

146 Audituesi duhet të studiojë dhe vlerësojë masat e dhëna nga kontrolli i

brendshëm të krijuara nga menaxhimi në lidhje me çështjet mjedisore,

si dhe të përcaktojë nivelin e besueshmërisë së tyre. Shtrirja e studimit

varet nga objektivat e auditimit dhe shkallën e mbështetjes për arritjen

e qëllim.

Gjatë kryerjes së auditimeve, duhet të bëhet një test në lidhje

me përputhshmërinë me ligjet dhe rregulloret në fuqi. Hapat e

auditimit dhe procedurat duhet të ofrojnë siguri të arsyeshme

për zbulimin e gabimeve, parregullsive dhe akteve të

paligjshme që mund të kenë një efekt të drejtpërdrejtë dhe

material për pasqyrat financiare21.

147 Tema për një auditim të përputhshmërisë mjedisore është normalisht

një pohim nga menaxhimi se sa janë përmbushur të gjitha rregullat

përkatëse. Ky pohim mund të jepet në mënyrë eksplicite apo implicite,

d.m.th thjesht mos përmbushja e zotimeve të veta.

148 Mos respektimi i ligjeve dhe rregulloreve në fuqi është testuar shpesh

në dy perspektiva. Në njërën anë, subjekti për shembull mund të

ndërmarrë aktivitete të cilat nuk janë pjesë e mandatit të tij. Ndërsa,

pasqyrat financiare mund të paraqesin në mënyrë të drejtë gjendjen

dhe rezultatet e këtyre punëve dhe operacioneve, SAI sidoqoftë, duhet

të raportojë në lidhje me një devijim të tillë në interes të përgjegjësisë

publike.

149 Nga ana tjetër, mund të ketë një risk të lartë për gabime materiale në

pasqyrat financiare, të tilla si nëpërmjet lënies jashtë të një dispozite

21



apo detyrimi në lidhje me të ardhmen, shpenzimet për të restauruar

dëmtimin e mjedisit dhe/ose të parashikojë një dënim për mos-

përputhshmërinë.

Evidenca kompetente, relevante dhe të arsyeshme duhet të

merren për të mbështetur gjykimin e audituesit dhe

konkluzionet lidhur me organizimin, programin, aktivitetin apo

funksionimin nën auditim22.

150 Gabimet materiale në pasqyrat financiare të një natyre mjedisore, kanë më shumë gjasa të vijnë nga mosveprimi se sa nga arsye të tjera. Shumica e evidencave të vendosura në dispozicion të audituesit, kanë gjasa të jenë bindëse se sa përfundimtare. Evidencat e auditimit duhet të përfitohet si rezultat i hetimit, procedurave të auditimit nga përfaqësuesit e menaxhimit, ndryshe nga ato të drejtuara në mënyrë specifike drejt llogarive të bilanceve apo llojeve të transaksioneve.

151 Evidencat e auditimit që kërkohen për këtë arsye do të duhet të përqendrohen në çështjet në vijim:

Detyrimet që nuk janë të bazuara në detyrime kontraktuale.

Vlerësimet e kontabilitetit të cilat nuk kanë krijuar një model historik.

Ligjet dhe rregulloret e fundit mbi mjedisin apo ato të përmirësuara.

152 Përveç kësaj, detyrimet mjedisore të cilat përcaktojnë sasinë, shpesh

do të bazohen në vlerësime. Rrjedhimisht, ky vullnet ndikon në

procedurat që audituesi mund të aplikojë në marrjen e të dhënave të

mjaftueshme të auditimit. Qasja e aplikuar duhet të jetë në përputhje

me atë të përdorur gjatë auditimit të kontabilitetit, duke përfshirë

vërtetësinë e supozimit, përllogaritjen dhe vlerësimin e metodave të

22


n


ndjekura dhe rishikimin e kualifikimeve dhe përvojës së personit

përgjegjës për përgatitjen e vlerësimit.

Audituesit duhet të analizojnë pasqyrat financiare për të

vendosur nëse janë zbatuar standardet e kontabilitetit të

pranuara për raportimin financiar23.

153 Duke pasur parasysh natyrën e gabimeve të mundshme mjedisore në

pasqyrat financiare, audituesi duhet të analizojë pasqyrën nga

perspektiva e mjedisit, për të identifikuar fushat që duhet të ndiqen.

Rëndësi të veçantë ka gjasa të ketë edhe përshtatshmëria e politikave

kontabël, si dhe ekzistenca e zbulimi i detyrimeve të paparashikuara.

Standardet e Raportimit24

154 Raportet e shkruara të auditimit duhet t’i dorëzohen drejtuesve të

subjektit të audituar, si dhe organeve qeveritare të tyre, duke iu

referuar veçanërisht rrethanave të SAI-t. Në varësi të natyrës së

auditimit, raporti mund të përfshijnë një opinion mbi pasqyrat

financiare ose informacion për çështje të tjera të ndryshme - të tilla si

përputhja me mandatin e subjektit të audituar, performancën ose

aktivitetet e lidhura me mjedisin (subjekt i këtij udhëzuesi).

155 Mund të jetë e nevojshme që t’i kushtohet vëmendje e veçantë

formulimit, në raportet mbi tërësinë e aktiveve mjedisore dhe

detyrimeve, si dhe dhënien e sigurisë së auditimit për të dhënat

kontabël.

Në fund të çdo auditimi, audituesi duhet të përgatisë një raport

ose opinion të shkuar, sipas rastit, duke përcaktuar gjetjet në

formë të përshtatshme; përmbajtja e tij duhet të jetë e lehtë për

t’u kuptuar, mos të ketë paqartësi, të përfshijë vetëm

informacion i cili mbështetet nga evidenca kompetente dhe

23




relevante auditimi, të jetë i pavarur, objektiv, i drejtë dhe

konstruktiv.

Në lidhje me auditimet e rregullshmërisë, audituesi duhet të

përgatisë një raport me shkrim, i cili mund të jetë ose pjesë e

raportit lidhur me pasqyrat financiare ose një raport i veçantë,

në testet e përputhjes me ligjet dhe rregulloret në fuqi. Raporti

duhet të përmbajë një deklaratë të sigurisë pozitive për

përputhjen e çështjeve të testuara dhe të sigurisë negative për

ato që nuk janë testuar.

Është SAI ai që në fund vendos për veprimet që duhen

ndërmarrë në lidhje me praktikat mashtruese ose parregullsitë

serioze të zbuluara nga audituesi.

Në lidhje me auditimet e performancës, raporti duhet të

përfshijë të gjitha rastet e rëndësishme të mos përputhshmërisë

që janë të lidhura me objektivat e auditimit.

n


2

ZHVILLIMI I

METODAVE DHE I PRAKTIKAVE

Hyrje

201 SAI mund të ndërmarrë kontrolle mjedisore sipas Mandatit të tij, për të

kryer auditime rregullshmërie (financiare dhe përputhshmërie) ose

auditime performance, siç janë të përcaktuara në Standardet e

Auditimit INTOSAI:

Paragrafët 202-208 përcaktojnë se si çështjet e mjedisit mund të

adresohen brenda auditimit të rregullshmërisë, dhe se si mund të

aplikohen si duhet standardet profesionale të kontabilitetit dhe

standardet e auditimit25.

Për auditimet e performancës, paragrafët 209-266 identifikojnë

dhe trajtojnë pesë lloje të ndryshme të fokusit mjedisor.

Marrja parasysh e çështjeve të mjedisit në auditimin e

rregullshmërisë

202 Qeveritë pranojnë se shpenzimet që rrjedhin nga politikat dhe

detyrimet mjedisore, të tilla si kostoja e ndotjes ose ajo e

dekontaminimit të tokës, mund të jenë të rëndësishme. Këto politikat

dhe detyrime gjithashtu mund të paraqesin detyrime materiale, kostot

e të cilave varen nga ngjarjet e mundshme që mund të ndodhin në të

25

Grupi i punës i INTOSAI-t për mjedisinaktualisht ështëduke përgatitur njëmaterial për diskutimnë lidhje meçështje të ndryshme tëadresimit të auditimitmjedisorbrenda kontekstit tëkëtij mandati.


ardhmen. Ndikimet mjedisore mund të ndikojnë dukshëm në

vlerësimin e tokës, ndërtesave, objekteve dhe pajisjeve.

203 Këto kosto mjedisore, detyrimet dhe impakti në vlerën e aseteve,

ndikojnë në përgatitjen dhe auditimin e pasqyrave financiare. Disa

qeveri kanë ndërmarrë angazhime të veçanta për zbulimin e tyre.

Vështirësia mund të qëndrojë në faktin që subjekti i audituar nuk

mund të dallojë shpenzimet mjedisore nga shpenzimet që lidhen me

aktivitetet e tij në vazhdim.

204 Audituesi i rregullshmërisë duhet të vlerësojë plotësinë dhe saktësinë

e shifrave të raportuara. Për ta bërë këtë, audituesi duhet të ketë

njohje të mirë të çështjeve mjedisore, operacioneve dhe aktiviteteve,

të cilat mund të ndikojnë pozicionin financiar të njësisë ekonomike të

audituar, qoftë në periudhë afatshkurtër ose afatgjatë.

205 Standardet e vendosura profesionale të kontabilitetit dhe auditimit

kombëtare dhe ndërkombëtare, përcaktojnë parimet themelore që

merren me trajtimin e kostove, aseteve dhe detyrimeve në pasqyrat

financiare që do të zbatohen për përcaktimin e kostove dhe

detyrimeve mjedisore. SAI mund t’i aplikojë këto standarde për të

vlerësuar ndikimet mjedisore mbi shpenzimet, detyrimet dhe asetet

në pasqyrat financiare të Qeverisë.

206 SAI mund të ketë nevojë të kryej auditime për të vlerësuar masën e

kostove dhe detyrimeve të tilla26.Audituesi:

Duhet të marrë në konsideratë kostot aktuale dhe potenciale, si

dhe ndikimet e tyre në çështjet mjedisore.

Duhet të konfirmojë ndryshimet ekzistuese dhe të mundshme për

kërkesat legjislative apo kërkesa të tjera, teknologjinë që aplikohet

dhe kostot e përdorura gjatë vlerësimit.

26

Grupi iauditimit mbi mjedisin iINTOSAI-taktualisht ështëduke përgatiturnjë dokumentqë

merr parasyshçështjet ekryerjes sëauditimitmjedisorpërnjë mandatfinanciar/rregullator

më të"kufizuar" apotradicional.

n


Duhet të arrijë një gjykim mbi besueshmërinë e supozimeve të

përdorura për të parashikuar shpenzimet e ardhshme, detyrimet

dhe vlerat e aseteve, dhe saktësinë e llogaritjeve.

207 SAI mund të vendosë theksin në sigurimin e plotë për zbulimin e të

gjitha supozimeve të përdorura.

208 Shumë prej vlerave të vendosura mbi ndikimet në mjedis kërkojnë

llogaritje shumë të ndërlikuara - të tilla si kostot e mundshme në të

ardhmen për dekontaminimin e tokës nga mbetjet bërthamore. SAI

mund kërkojë ta mbështesë punën te palët e treta në përcaktimin e

rekomandimeve të auditimit, dhe në këtë rast duhet kushtuar një

kujdes i veçantë që eksperti i kontraktuar të jetë i kualifikuar dhe i

pavarur. (Shih gjithashtu paragrafët 138-140.)

Auditimi i Performancës dhe Mjedisi

209 Auditimi i performancës, në kontekstin e auditimit të performancës së

një subjekti që zbaton programet dhe aktivitetet e qeverisë për

mjedisin, mund të shqetësohet për:

Ekonomicitetin e praktikave administrative;

Efiçencën e shfrytëzimit të njeriut, financave dhe burimeve të

tjera të punësuar në program ose aktivitet; dhe

Efektivitetin e programit ose aktivitetit në arritjen e objektivave

të tij si dhe ndikimin e dëshiruar27.

210 Një auditim performance me fokus mjedisor, shpesh mund të

klasifikohet si një nga pesë llojet e veçanta:

(i) auditime mbi përputhshmërinë me ligjet e mjedisit në aktivitetet e

qeverisë;

(ii) auditime të performancës së programeve mjedisore të qeverisë;

27

Standardet e Auditimit, paragrafi 40.


(iii) auditime të ndikimit në mjedis të programeve të tjera të qeverisë;

(iv) auditimet e sistemeve të administrimit mjedisor; dhe

(v) vlerësime të politikave mjedisore të propozuara si dhe

programeve.

211 Me qenë se SAI nuk është në gjendje që të auditojë çdo entitet të

përfshirë, do t’i duhet që të hartojë me kujdes një metodologji që do ta

lejojë të nxjerrë konkluzione të mbështetura në lidhje me zbatimin e

funksioneve dhe aktiviteteve në shkallë kombëtare. Të gjitha teknikat e

auditimit në dispozicion, të tilla si intervistat, kërkimet

dokument/dosjet, etj.., mund të jenë një pjesë e domosdoshme e

qasjes. SAI mund të marrë në konsideratë përdorimin e disa ose të

gjitha qasjeve në vijim:

Vizita në terren

Stafi mund të ketë nevojë për të vizituar disa agjenci

qeveritare kombëtare, rajonale dhe lokale, ose ndoshta

organizata jo-federale të cilat vlerësojnë se si janë shpenzuar

fondet e qeverisë; sa mirë po e kryejnë punën e tyre

organizmat që merren me çështjet mjedisore; dhe ku mund të

ketë vend për përmirësime.

Kjo teknikë është veçanërisht e dobishme në qoftë se SAI ka

nevojë për të marrë informacion të detajuar në lidhje me

mënyrën e funksionimit dhe veprimit të agjencisë.

Pyetësori i standardizuar

Një pyetësor i cili është përgatitur me kujdes, testuar, dhe

zbatuar në mënyrë të vazhdueshme mund të jetë i dobishëm

në qoftë do të duhet të kontaktohet një numër i madh i

subjekteve.

n


Kur subjekteve qeveritare të nivelit më të ulët u delegohen

përgjegjësitë rregullatore, SAI mund të zhvillojë një pyetësor

për të konstatuar përparimin e tyre në zbatimin e një aktiviteti

të caktuar; problemet që mund të pengojnë përpjekjet e tyre;

dhe veprimet që do të ndihmojnë për të përmirësuar

performancën në punën e tyre.

Marrja e mostrës statistikore

Në disa raste, SAI mund të ketë nevojë që të shqyrtojë çështje

mjedisore, të cilat mund të kenë të bëjnë me qindra, apo edhe

mijëra, subjekte, të tilla si vendet me mbeturina toksike,

vendet ku mbahen mbetjet kimike dhe sistemet e furnizimit

me ujë të pijshëm.

Të dhënat e nevojshme në lidhje me këto subjekte, mund të

mos ekzistojnë në një bazë të dhënash apo në forma të tjera

të përdorshme. Në këtë rast, një nga alternativat që mund të

përdorë SAI, mund të jetë mbledhja e informacionit nga një

kampion i vlefshëm statistikor i subjektit në fjalë, dhe pastaj ta

përdorë këtë informacion për të nxjerrë konkluzione në lidhje

me karakteristikat e përgjithshme të popullsisë.

## Shih shembullin Nr. 1##

(i) Auditimi mbi Monitorimin e Qeverisë për Përputhshmërinë me Ligjet e

Mjedisit

212 Në shumë vende, një departament drejtues për çështjet e mjedisit (ose

agjenci të tjera të pushtetit ekzekutiv), ngarkohet që të sigurojë

zbatimin e ligjeve mjedisore si duhet nga subjektet publike dhe/ose

private. Këto ligje mund t’i ngarkojnë departamenteve të mjedisit

aktivitete të tilla si:

dhënien e lejeve që kufizojnë sasinë apo përqendrimin e ndotësve

të shkarkuar;


monitorimin nëse shkarkimet e kryera janë bërë në përputhje me

lejet e lëshuara;

monitorimin e kushteve mjedisore për të ndihmuar në

identifikimin e shkeljeve të mundshme të rregullave;

ndihmën në interpretimin e rregulloreve, dhe duke siguruar

ndihma të tjera për subjektet, në mënyrë që t’i ndihmojë në

përpjekjet e tyre për të arritur përputhshmërinë; dhe

marrjen e masave të zbatimit në rast të shkeljes.

213 Në disa raste, këto përgjegjësi rregullatore për mjedisin mund t'u

delegohen nga qeveria federale (kombëtare) niveleve më të ulëta të

qeverisjes. Përveç kësaj, llojet e tjera të departamenteve qeveritare

ekzekutive (të tilla si transporti apo bujqësia) mund të ushtrojnë

përgjegjësi mjedisore rregullative të caktuara. SAI shpesh duhet të

shqyrtojë se sa mirë i ushtrojnë përgjegjësitë e tyre mjedisore këto

departamente.


214 Auditimi i sistemeve për monitorimin e përputhshmërisë me ligjet e

mjedisit, zakonisht fillon me kritere të qarta dhe eksplicite auditimi, të

cilat janë të përfshira shpesh në kërkesat statutore ose në rregulloret

e departamentit zbatues për çështjet mjedisore28.Më pas, SAI zhvillon

një metodologji që vlerëson punën e departamentit sipas kritereve të

përcaktuara.

## Shih shembullin Nr. 3 & 4##

215 Të dhënat e nevojshme për të mbështetur gjetjet dhe konkluzionet

duhet të jenë të besueshme dhe të sakta. Zakonisht, informacioni i

28

Kriteret e tjera të mundshme mund të përfshijnë standardet e zvilluara teknikisht ose

normat, opinionet e ekspertëve, dhe performancën e subjekteve të ngjashme.

n


rëndësishëm mund të duhet të mblidhet në vende të ndryshme dhe

(ndoshta) nga subjekte të shumta qeveritare dhe joqeveritare.

216 Kjo e fundit është shpesh rasti në vendet me sistem federal, ku qeveria

kombëtare ofron fonde dhe delegon përgjegjësitë për agjencitë e tyre

shtetërore/qeveritë provinciale. Këto agjenci mund të jenë përgjegjëse

për lëshimin e lejeve për shkarkimet, duke ndërmarrë veprime në raste

shkeljesh, dhe duke kryer përditë punën rregullatore.

217 Pavarësisht metodës apo metodave të përdorura, SAI mund të arrijë

një marrëveshje për metodologjinë e departamentit drejtues që po

auditohet dhe (ndoshta) nga të paktën disa subjekteve të tjera nën

auditim. Arritja e marrëveshjes do të jetë veçanërisht e vlefshme në

rastet e auditimeve relativisht komplekse, të cilat kërkojnë një

angazhim të madh të burimeve. Marrëveshja, gjithashtu në masë të

madhe zvogëlon rrezikun që rezultatet e auditimit do të konsiderohen

si "jo përfaqësuese", kur ato të paraqiten.

218 SAI mund të përdorë informacionin nga një bazë e centralizuar e të

dhënave në vlerësimin e përputhshmërisë me ligjet apo kërkesat

rregullatore, apo në vlerësimin e efektivitetit të masave korrigjuese. Të

dhëna të tilla mund të jenë një burim primar dhe efikas informacioni

për gjetjet e auditimit - uljen e kohës dhe burimeve të nevojshme për

të kryer mbledhjen e të dhënave dhe analizave, dhe zbutjen e nevojës

për vizitat e kushtueshme në terren, në vende të ndryshme.

## Shih Shembullin Nr. 5##

219 Përfundimet e nxjerra nga informacioni i marrë nga baza e të dhënave

është po aq i mirë sa edhe cilësia e vetë informacionit. Subjekti i

audituar ka përgjegjësinë kryesore për t’u siguruar që ka sistemet e

menaxhimit të informacionit, për të mbledhur të dhëna për

operacionet e tij si dhe në lidhje me performancën. Por, një SAI duhet

të jetë i vetëdijshëm se të dhënat mbi përputhshmërinë e rregullave

mjedisore, kanë treguar se janë veçanërisht të ndjeshëm ndaj gabimit


në shumë vende, duke pasur parasysh risinë e përpjekjeve rregullatore

në këtë fushë.

220 Për shembull, disa auditime të SAI-ve kanë zbuluar të meta të mëdha

në bazat e të dhënave të përdorura për të zbatuar përputhshmërinë

me ligjet e mjedisit. Për këtë arsye është thelbësore që të kuptohet

dhe, nëse është e mundur, të krijohet besueshmëria në të dhënat e

përdorura për testim e përputhshmërisë. Duke u mbështetur në baza

të tilla të dhënash, disa SAI, në mënyrë rutinë, përfshijnë në raportet e

tyre masën e saktësisë së bazës së të dhënave të verifikuar në mënyrë

të pavarur.

221 Cilësia dhe tërësia e të dhënave mjedisore që karakterizon kushtet e

mjedisit (p.sh. nivelet e ndotjes së ujit; tendencat e popullatave të

peshkut) mund të jenë edhe më problematike se të dhënat për

përputhshmërinë me rregullat mjedisore. Ndërsa mbledhja e të

dhënave për kushtet e mjedisit është zakonisht përgjegjësi e subjektit

të audituar dhe jo e SAI-t. Megjithatë, SAI mund të ketë nevojë për

informacion për të kuptuar shkallën e problemit dhe efektivitetin e

masave për ta kontrolluar atë.

222 Për fat të keq, në shumicën e vendeve, të dhëna të tilla shpesh janë jo

të plota ose me cilësi të dobët. Megjithatë, këto kufizime nuk duhet

domosdoshmërish të përjashtojnë SAI- nga dhënia e analizave dhe e

informacionit të nevojshëm.


223 Shpesh, mungesa e të dhënave të besueshme mjedisore mund të

shndërrohet vetë në një mesazh qendror të raportit të SAI-t. Në raste

të tilla, SAI mund të rekomandojë që të sigurohen të dhëna të plota,

për të ndihmuar departamentin të sigurojë që fondet e kufizuara janë

për të adresuar problemet më urgjente.

n


224 Disa raporte auditimi, për shembull, kanë rekomanduar që

departamenti të:

zhvillojë të dhëna më të mira mbi efektet shëndetësore të

ndotësve;

ndërmarrë hapa të caktuara për të menaxhuar më mirë të

dhënat e kufizuara që janë në dispozicion; dhe

zhvillojë informacionin teknik ("treguesit mjedisor") të

nevojshëm për të gjykuar nëse aktivitetet rregullatore po

mbrojnë në mënyrën e duhur mjedisin.

(ii) Auditim i Performancës së Programeve Qeveritare për Mjedisin

225 Qeveria, në bazë të statutit ose ndonjë autoriteti tjetër, duhet të kryej

(ose të financojë subjekte të tjera për të kryer) një sërë programesh

apo aktivitetesh për të arritur objektivat e qëllimit kryesor, i cili është

të mbrojë ose përmirësojë mjedisin. Një program i tillë apo aktivitet:

Mund të jetë përgjegjësi e një departamenti të qeverisë, me një

interes të veçantë në mjedisi, të tilla si Departamenti për Mjedisin

që ka një program për të ruajtur faqet me rëndësi të veçantë

ekologjike.

Mund të jetë përgjegjësi, për shembull, e një Departamenti për

Bujqësinë nëpërmjet një programi për të ndihmuar fermerët në

adoptimin e praktikave, të cilat minimizojnë ndotjen.

226 Programet e mjedisit zakonisht mund të identifikohen nga planet e

qeverisë dhe raportet vjetore. Ndonjëherë, një qeveri i mbledh

programet e saj mjedisore në një plan të vetëm për mjedisin dhe

raportin. Kur një plan i tillë nuk ekziston, SAI mund të ndihmojë

llogaridhënien përmes raportimit të politikave dhe programeve të

ndryshme qeveritare që ekzistojnë. Për ta bërë këtë, SAI mund të

marrë parasysh shqetësimet kryesore mjedisore që ndikojnë në vendin


e tij dhe pastaj të identifikojë dhe listojë programet e përcaktuara nga

qeveria për përballimin e tyre.

227 Një SAI mund t’i duket e dobishme që të identifikojë marrëveshjet

ndërkombëtar për çështjet mjedisore, për të cilat qeveria ka rënë

dakord, dhe pastaj të identifikojnë çfarë programesh janë hartuar për

arritjen e tyre.


228 SAI duhet të kujdeset në zgjedhjen dhe qëllimin e auditimit të një

programi mjedisor të qeverisë, duke marrë parasysh performancën e

risqeve që auditimi do të trajtojë, materialitetin e tyre dhe sa të

auditueshme mund të jenë. Për këtë qëllim, audituesi duhet të ketë

njohje të mirë të objektivave të programit dhe instrumenteve të

përdorura për trajtimin e tyre.

229 SAI mund të marrë në konsideratë nëse do ta përqendrojë vëmendjen

e tij në një instrument kryesor të politikës ose në instrumente të

ndryshme të saj. Një vështirësi praktik e kësaj të fundit ka të bëjë me

gjykimin se sa mund të kombinohen rezultatet e instrumenteve të

ndryshme për të identifikuar ndikimin e përgjithshëm te subjekti i

audituar.


230 Gjatë planifikimit të auditimit, SAI duhet të marrë në konsideratë:

risqet dhe materialitetin e programit ose të aktivitetit të qeverisë,

duke marrë parasysh burimet e përfshira, rëndësinë e problemit

mjedisor që duhet të adresohet dhe madhësinë e efektit të

synuar.

rezultatet e përgjithshme të synuara dhe të arritura nga programi

apo nga aktiviteti.

231 Kur përfshihen pak burime, por ndikimi i mundshëm i programit apo

aktivitet është i rëndësishëm, fusha e auditimit mund të drejtohet më

n


mirë nga efektiviteti i programit apo aktiviteti në arritjen e këtij

ndikimi, se sa te ekonomia e praktikave administrative të ndërmarra

apo efikasitetin e shfrytëzimit të burimeve të përfshira. SAI mund të

jetë në gjendje që të ngushtojë fushën e auditimit të tij në fushat ku ka

dëshmi se objektivat e planifikuara nuk janë duke u përmbushur.


232 Audituesi duhet të konfirmojë marrëveshjet e menaxhimit për

programin, në mënyrë që të identifikojë kush do të jetë përgjegjësi si

dhe kufizimet në auditim, ku çështjet janë përtej kontrollit të subjektit

të audituar.

233 Marrja në konsideratë e qëllimit dhe metodologjisë së auditimit duhet

të trajtojë kriteret e auditimit, veçanërisht ku programi nuk është

subjekt i kërkesave statutore. SAI mund të identifikojë mënyrat për të

krahasuar marrëveshjet e programit me praktikat më të mira të

menaxhimit ose me praktikat e përdorura për programe të ngjashme

mjedisore në të njëjtin vend ose në vende të tjera. SAI mund të

raportojë arritjet e programit me kalimin e kohës, objektivat e vetë

programit, apo standardet e përcaktuara nga ekspertët e fushës29.

234 Gjatë përcaktimit të kryerjes së një auditimi, SAI duhet t’i kushtojë

vëmendje të veçantë disponimit të të dhënave të mjaftueshme,

relevante dhe të besueshme. Për të arritur në konkluzione të forta në

efektivitetin e një programi, SAI mund të ketë nevojë për të dhëna me

cilësi për periudha të gjata.

235 Audituesi duhet të ketë parasysh se programet e mjedisit mund të

kenë si synim ndikime të cilat:

29

Referojuniseksionin3 tëkëtij udhëzuesi; INTOSAI-SiSAI-t mund të Bashkëpunojnë për

Marrëveshjet Ndërkombëtare të Mjedisit.dheINTOSAI-baza e të dhënavenë punën

eauditimitmjedisor.


janë individualisht në shkallë të vogël, por në mënyrë kumulative

në shkallë të gjerë;

marrin kohë të gjatë që të kenë një efekt të dukshëm; dhe

ndikohen nga faktorë të jashtëm të rëndësishëm, të tilla si kushtet

e motit dhe aktivitete të tjera që gjithashtu kanë një ndikim në të

njëjtin mjedis.

(iii) Auditimi i Ndikimit Mjedisor të Programeve të Tjera Qeveritare

236 Përveç programeve, qëllimi kryesor i të cilave është të mbrojnë ose

përmirësojnë mjedisin, të gjitha aktivitetet ndikojnë në mjedis, në një

farë mënyre nëpërmjet përdorimit të burimeve ose pasojave në zonat

ku kryejnë aktivitetin e tyre. Aktivitetet e qeverisë nuk bëjnë

përjashtim.

237 Disa programe qeveritare kanë ndikime të rëndësishme, të cilat mund

të jenë pozitive dhe negative, të menduara dhe pamenduara. Për

shembull, objektivi kryesor i ndërtimit të rrugëve, është të lehtësojë

lëvizjen e njerëzve ose të mallrave. Por ndërtimi i një rruge ka një

ndikim dytësor dhe të drejtpërdrejtë përmes përdorimit të tokës dhe

ndikimi i saj në ekologjinë e zonës dhe peizazhit, ndërsa përdorimi i

rrugës ka gjithashtu një ndikim në ajër dhe në ndotjen akustike.

238 Në mënyrë të ngjashme, qëllimi i aktiviteteve ushtarake është që të

mbrojnë territorin kombëtar dhe të kontribuojnë në interesat më të

gjera të sigurisë, si dhe në promovimin e paqes. Megjithatë, aktivitetet

ushtarake kanë një sërë ndikimesh mjedisore, nga përdorimi i sasive të

konsiderueshme të burimeve jo të rinovueshme, të ndotjes nga

përdorimi ose ruajtja e pajisjeve ushtarake.

239 Ndikimet mjedisore të aktiviteteve mund të theksohen si pjesë e një

auditimi të gjerë performance, duke filluar nga ekonomiciteti,

eficienca dhe efektiviteti i një aktiviteti qeveritar, ose si një studim që

fokusohet vetëm në ndikimet mjedisore.

n


240 Si pikënisje për identifikimin e ndikimeve të aktiviteteve të qeverisë në

mjedis, SAI duhet të njoh nga afër angazhimet e ndërmarra nga qeveria

për të identifikuar ndikimin dhe marrjen e tyre në konsideratë në

vlerësimin e politikës së tij. Praktika më të mira tregojnë se organizatat

duhet të përfshijnë shqetësimet mjedisore në objektivat e tyre

strategjike të politikës, dhe në vlerësimin e aktiviteteve të reja dhe

ekzistuese. Disa qeveri kanë miratuar një qasje të tillë dhe kanë

siguruar që aktivitetet e qeverisë i nënshtrohen ligjeve dhe

rregulloreve mjedisore të njëjtave si aktivitetet joqeveritare.

241 Auditimi i SAI-t duhet të fillojë me vlerësimin e vetë qeverisë dhe

ndikimeve të mundshme mjedisore (nëse ka). SAI mund të shqyrtojë

përshtatshmërinë e:

përshkrimit të programit apo të aktivitet, mjedisin dhe kushtet

bazë;

tërësisë së ndikimeve kyç të identifikuara;

të dhënave të përdorura për të vlerësuar mundësinë e ndikimeve

dhe shkallën e tyre të pritshmërisë; dhe

ndonjë propozimi dhe masave për t'iu kundërvënë ndikimeve.


242 SAI mund të testojë vetë ndikimin e aktiviteteve të qeverisë në mjedis,

si dhe çdo vlerë që mund të vendoset në kostot dhe përfitimet e tyre.

Diskutimet me ekspertë dhe kërkimet ndihmojnë në përcaktimin e

metodologjisë. Në rastet kur vlerësimi nuk është i mundur, të tilla si

vënia e një vlere për humbjen e një peizazhi të veçantë ose funksioni të

mjedisit, kjo mund të jetë e dobishme për të identifikuar dhe kërkuar

mendimet e palëve kryesore të interesuara (p.sh. grupe banorësh në

zona e prekur nga aktiviteti, grupet dhe organizatat jo-qeveritare të

fushës) dhe akademikët e specializuar në vlerësimin përkatës të

metodologjisë.



243 SAI duhet të marrë parasysh që në fillim se çfarë të dhënash do të ketë

në dispozicion për matjen e ndikimit të aktivitetit të qeverisë. Kur

qeveria ka kryer një vlerësimi të ndikimit mjedisor, duhet të

identifikojnë të dhënat në dispozicion kur është përgatitur vlerësimi

dhe çdo plan tjetër për të mbledhur të dhëna të mëtejshme. Aty ku

nuk është identifikuar, SAI duhet të marrë në konsideratë mundësinë e

marrjes se informacionit të mjaftueshëm, relevant dhe të besueshëm.

244 Rregulloret mjedisore mund të aplikohen në aktivitetet qeveritare, të

cilat kanë ndikime dytësore në mjedis. Në këto raste departamenti i

qeverisë ose agjencia e ngarkuar me monitorimin e përputhshmërisë

me rregulloret, do të ketë përgjegjësinë kryesore për testim e

përputhshmërisë, dhe jo SAI. Megjithatë, SAI mund të konsiderojë të

përshtatshme të auditojë përputhshmërinë me rregullat e

marrëveshjeve.

245 Aty ku rregullat nuk aplikohen në mënyrë rigoroze në lidhje me

aktivitetin në fjalë, SAI mund ta konsiderojë përdorimin e tyre si një

pikë referimi të përshtatshme, edhe pse vlefshmëria e kësaj qasje

duhet të merret në konsideratë me kujdes.

246 Që në fillim qeveria mund të identifikojë masat të cilat ulin ndikimet

mjedisore. SAI gjatë auditimit mund të adresojnë këto masa:

nëse janë zbatuar dhe janë në përputhje me praktikat më të mira

ose të teknologjisë më të mirë në dispozicion, duke mënjanuar

shpenzimet e mëdha (BATNEEC); dhe

nëse kanë pasur efektin parandalues si qëllim, dhe nëse jo,çfarë

veprimesh ka ndërmarrë qeveria për të rregulluar situatën.


247 Në disa raste kundër-masat duhet të jenë të përshtatshme për

parandalimin ose trajtimin e dukurive me rrezik të ulët, por me ndikim

n


të madh, siç janë shkarkimet e padëshiruara të substancave

radioaktive. Procedurat e aksidenteve dhe incidenteve mund të jenë

përdorur shumë rrallë, por ato duhet të funksionojnë, në rast nevoje.

Kur procedura të tilla janë të rëndësishme, një auditim i SAI mund të

shqyrtojë:

procedurat;

trajnimin e cilitdo punonjësi të përfshirë;

frekuencën e testimit të procedurave; dhe

nëse janë të përditësuara marrëveshjet e nevojshme me të tretët

(furnizuesit, shërbimet e urgjencës, etj).

248 Kur ndërmerr një studim të përqendruar vetëm mbi ndikimet

mjedisore, SAI duhet të marrë në konsideratë me kujdes se si mund të

sigurohet një pasqyrim i drejtë i ndikimeve ndaj kostove dhe

përfitimeve të objektiva fillestare të programit.

(iv) Auditimi i Sistemeve të Menaxhimit të Mjedisit

249 Organizatat janë duke përdorur sistemet e menaxhimit të mjedisit për

t’u siguruar se rregullisht përcaktojnë politika për përmirësimin e

vazhdueshëm të performancës së mjedisit dhe që objektivat e politikës

janë arritur. Skemat vullnetare të akreditimit janë futur në nivel

kombëtar, rajonal dhe ndërkombëtar për të mundësuar që organizatat

të marrin konfirmimin e jashtëm të përshtatshmërisë së sistemeve të

tyre të menaxhimit të mjedisit dhe se ato janë duke operuar me

sisteme të tilla.

250 Standardi Ndërkombëtar për Sistemet e Menaxhimit Mjedisor, ISO

14001, identifikon tiparet e mëposhtme të praktikave më të mira:

Përcaktimi i një politike mjedisore.

Planifikimin-marrjen në konsideratë të aspekteve mjedisore dhe

ligjore si dhe kërkesa të tjera; vendosjen e objektivave, synimeve si

dhe futjen e programeve të menaxhimit mjedisor.


Zbatimin funksionimin, krijimin e strukturave përgjegjëse për

trajnimin e personelit dhe komunikimin e kërkesave kryesore;

dokumentimin e sistemeve të menaxhimit mjedisor; funksionimin

e sistemeve; dhe përgatitjen e planeve të emergjencës.

Kontrollimin dhe marrjen e masave korrigjuese - monitorimin dhe

matjen; identifikimin e mos-zbatimit dhe marrjen e masave; dhe

auditimi i sistemeve të menaxhimit mjedisor.

Shqyrtim e të gjitha aspekteve të sistemit.

251 Në Evropë pritet që ISO 14001 të pranohet si një rrugë për arritjen e

akreditimit sipas Skemës së Eko, Menaxhimit dhe Auditimit të

Bashkimit Evropian. Mbështetja e standardeve ndërkombëtare ISO

14.010-14.012 është krijuar për ata që kërkojnë të veprojnë si

akreditues.

252 Në mënyrë të njëjtë, skemat e akreditimit janë themeluar për

organizatat komerciale dhe industriale. Megjithatë, sistemet e

përfshira të menaxhimit janë gjithashtu të zbatueshme edhe për

Qeveritë.

253 Në kongresin e XV të INTOSAI-t u ra dakord që ishte e papërshtatshme

për SAI-t të kërkojnë të bëhen verifikues të akredituar sipas këtyre

skemave vullnetare. Megjithatë, nëse një SAI ka mandat të

mjaftueshëm për auditimin e performancës, mund të zgjedhë të

auditojë sistemet e menaxhimit të mjedisit të Qeverisë.

254 Gjatë fazës kur janë duke marrë në konsideratë në se duhet ndërmarrë

një kontroll i sistemeve të menaxhimit të mjedisit, një SAI duhet të

identifikojnë politikat ekzistuese të Qeverisë. Në disa vende kërkohet

me ligj futja e sistemit të menaxhimit të mjedisit në Qeveri. Në raste të

tilla, mund të ngrihet një mekanizëm i Qeverisë për sigurimin e

përputhshmërisë me kërkesat, dhe SAI duhet ta marrë parasysh këtë

gjatë planifikimit të auditimit të tij.


n


255 Në vendet ku nuk ka kërkesa për të futur sistemet e menaxhimit të

mjedisit, SAI-t mund të marrin në konsideratë bashkëpunimin me

qeverinë ose të punojë në mënyrë të pavarur për:

të përcaktuar se sa janë përhapur sistemet pjesë - pjesë;

të identifikuar modelet më të përshtatshme për sisteme të tilla;

dhe

të vlerësuar përfitimet që do të vijnë nga vendosja e tyre.


256 SAI mund të vendosë që të auditojë plotësisht sistemet e menaxhimit

mjedisor për departamente të veçanta qeveritare. Nga ana tjetër,

kontrolli mund të përqendrohet në një ose më shumë elementë, në të

gjithë gamën e departamenteve, agjencive apo organizatave të tjera

brenda përgjegjësisë së SAI-t. Qasja e fundit mund të jetë e dobishme

për trajtimin e çështjeve relativisht pa shumë rëndësi, ku ka ende

hapësirë për përmirësime të ndjeshme. Auditimi mund të identifikojë

praktika të ndryshme, nga të cilat mund të nxjerrë rekomandime

praktike.

257 SAI duhet të marrë në konsideratë të veçantë përcaktimin e qëllimit të

auditimit, shkallën e ndikimit të mundshëm në sistemin e menaxhimit

mjedisor. Disa departamente të qeverisë mund të jenë në masë të

madhe departamente administrative, dhe ndikimi i tyre mund të jetë i

kufizuar, me një nivel relativisht të ulët të burimeve të tilla si, energjia

dhe uji; letra dhe mjetet e tjera të konsumit të zyrës dhe transportit; si

dhe për riciklimin dhe depozitimin e mbeturinave të zyrës.

Departamentet e tjera qeveritare ose agjencitë mund të ndërmarrin

procese industriale, të cilat kanë një ndikim të rëndësishëm në mjedis

nëpërmjet ndotjes.


258 Praktikat më të mira të sistemeve të menaxhimit mjedisor kërkojnë që

organizatat të kenë përmirësime të vazhdueshme në performancën


dhe në monitorimin e arritjeve. Vetë sistemet nuk i përcaktojnë

standardet përkatëse të performancës, nuk kërkojnë as auditimin e

plotë dhe raportimin e performancës. Këto janë çështje që i përkasin

menaxhimit të subjektit.

259 SAI mund të marrë në konsideratë nëse duhet të auditojë dhe të

raportojë mbi objektivat aktuale të punës, të përcaktuar nga Qeveria.

Për një auditim të tillë, SAI mund të krahasojë objektivat e qeverisë me

praktikat gjetkë dhe me angazhimet e qeverisë ndaj marrëveshjeve

ndërkombëtare.


260 SAI mund të marrë në konsideratë nëse Qeveria bën monitorimin e

departamenteve të sistemit të menaxhimit të mjedisit dhe raportimin

e performancës mjedisore konform ligjit si dhe për përmbushjen e

objektivave kyç të performancës. SAI mund të ndërmarrë një auditim

për të identifikuar nivelin e performancës dhe arsyet për mos-arritjen e

objektivave.

(v) Vlerësimi i Politikave dhe Programeve të Propozuara

261 Sipas sondazhit të zhvilluar në Gjykatën Holandeze të Auditimit, në

vitin 1995, ishin kryer pak vlerësime të politikave apo programeve

mjedisore të propozuara. Në diskutimin e radhës të prezantuar në

Kongresin e XV të INTOSAI-t, Gjykata e Auditimi shtoi se SAI-t ishin

përgjithësisht të gatshëm që të shtrijnë rolin e tyre në këtë fushë. Ky

ngurrim është i kuptueshëm për shkak se në situata të tilla, ku vetë

kriteret e auditimit (d.m.th. kërkesat statutore për mjedisin) mund të

bëhen objekt i vlerësimit - risqet mund të shtrohen për SAI-n në qoftë

se përfundimet e tij nuk perceptohen si të bazuara në fakte, ose në

qoftë se ata duket që pasqyrojnë një ideologji të caktuar.

262 Megjithatë, në situata të caktuara mund të ndodhë që SAI-t mund të

thirren për të dhënë informacion për të propozuar politikat ose

programet në legjislaturat e tyre. Kjo mund të ndodhë, për shembull,

n


kur një legjislaturë kombëtare ri-fokuson vëmendjen te pyetja, "A

është programi operativ në përputhje me kërkesat statutore? " apo si

pyetje themelore, "A kanë nevojë vetë kërkesat statutore të ligjit për

modifikime, për ta bërë programin më kosto efektive, ose për të

përmirësuar mënyrat e tjera? " Në këto rrethana, SAI-t mund t’i

kërkohet të analizojë propozimet alternative.


263 Në përgjithësi, një punë e tillë paraqet sfida dhe rreziqe. Në veçanti,

analiza e politikave apo programeve të propozuara ndonjëherë mund

të kërkojë aftësi jashtë atyre që normalisht kërkohen në disiplinën e

auditimit. Për shembull, vlerësimet e kostos dhe përfitimeve të

rregullore të propozuara të mjedisit, shpesh kërkojnë aftësitë e një

ekonomisti. Në situata të tilla, SAI mund të kenë nevojë të punësojë

individë me aftësi të ndryshme, ose në rastet që mendon se është më

efektive duhet të kërkojë shërbimet e një konsulenti të jashtëm.

264 Një alternativë e tretë mund të jetë mbledhja e një grupi ekspertësh.

Panele të tilla, të cilat mund të përfshijnë ekspertë nga industria,

qeveria dhe organizatat mjedisore, janë përdorur nga disa SAI për të

ndihmuar në identifikimin e prioriteteve për auditimin e mjedisit,

zhvillimit të qasjeve të auditimit për çështje specifike dhe për

mbledhjen e informacionit.

265 Edhe me këto aftësi, natyra e analizave të tilla mbart risqe shtesë për

SAI-n, veçanërisht nëse ka marrë pjesë në debate mbi çështjet e

politikës. SAI mund të marrë parasysh alternativat e mëposhtme për

minimizimin e risqeve të tilla, në qoftë se kërkon informacion mbi

drejtimet alternative të politikave:

Të sigurojë informacion faktik dhe jo gjykime

Kjo është më pak e diskutueshme, dhe më shumë në përputhje me

rolet tradicionale të SAI-ve, për të siguruar informacion faktik dhe


analitik mbi ndikimet e drejtimeve alternative të politikës në vend,

duhet të rekomandojë një veprim specifik alternativ.

Identifikimi i konsensusit mes ekspertëve

Një konsensus i mendimit të ekspertit në një propozimi kompleks

apo të diskutueshëm, mund të sigurojë mbështetje të vlefshme

për konkluzionet dhe rekomandimet e SAI-t.

Vlerësimi dhe komentet mbi analizat e organizatave të tjera

Shpesh është e rrezikshme që SAI të vlerësojë propozimet

alternative të politikave, në qoftë se analizat e tij përfshijë

supozime spekulative për çështje të tilla si normat e ardhshme të

rritjes ekonomike, ose për faktorët teknikë, të tilla si ekosistemet

që përgjigjen për faktorët e ndryshëm që shkaktojnë ndotjen.

Megjithatë, organizata të tjera i kryejnë shpesh këto analiza, dhe

në mënyrë të ngjashme raportojnë metodologjitë e tyre dhe

supozimet e ndërlidhura së bashku me gjetjet. Në këto kushte, SAI

mund ta konsiderojë më të dobishme vlerësimin e supozimeve të

studimeve, gjetjeve dhe konkluzioneve të tyre.

Rënia e kërkesës

Në rrethana të pazakonta, SAI mund të konsiderojë të nevojshme

të rrëzojë kërkesën, nëse risku konsiderohet si i papranueshëm.

Megjithatë, si çështje praktike, SAI zakonisht mund të gjejë

mënyra për të marrë informacion, duke shmangur risqet e

panevojshme

n


3

PËRCAKTIMI I KRITEREVE TEKNIKE

Hyrje

301 Një shqetësim kryesor për SAI-t, gjatë kryerjes së auditimeve të

mjedisit, është përcaktimi i kritereve teknike, sipas të cilave do të

bëhet kontrolli i performancës së subjektit. SAI përballet me risqe të

rëndësishme nëse përdor kritere të cilat janë të gabuara ose

konsiderohen të njëanshme. Për këtë arsye duhet kujdes i veçantë për

të qenë i sigurt që kriteret e zgjedhura, duhet të jenë përgjithësisht të

pranuara si të përshtatshme, të plota dhe të kuptueshme.

302 Ky seksion përcakton disa nga faktorët që SAI duhet të marrë parasysh

kur të përcaktojë kriteret teknike për një auditimi mjedisor. Ai

sugjeron burimet potenciale të kritereve për secilin lloj auditimi dhe se

si SAI mund të minimizojë riskun e miratimit të kritereve të

papërshtatshme.

Kuadri i Qasjeve

303 Në përputhje me kuadrin e qasjeve të miratuar në Kongresin e XV të

INTOSAI-t, për të përcaktuar "auditimin mjedisor", korniza bazë ligjore

konsiderohet si mënyra më e mirë për të udhëhequr një SAI në

përcaktimin e kritereve teknike të nevojshme për të kryer një auditim

mjedisor. Elementet thelbësore të kornizës janë përmbledhur në

Shtojcën 2.

304 Të dy akset e kuadrit të vendosur janë:

Lloji i auditimit që duhet kryer.

Qëllimi dhe burimet e kritereve.


305 Llojet e auditimit janë (siç janë identifikuar tashmë):

Auditimi i rregullshmërisë, i përbërë nga:

- Auditimi Financiar; dhe

- Auditimi Përputhshmërisë.

Auditimi i Performancës.

306 Qëllimi dhe burimet e kritereve përcaktohen nga lloji i auditimit dhe

objektivi i tij.

307 Deri tani njohim lloje të ndryshme auditimi, jo domosdoshmërisht ato

duhet të kryhen veç e veç. Auditimi i përputhshmërisë mund të

përfshihet si në një auditim financiar ashtu edhe në një auditim

performance.

308 Burimet e kritereve janë dy llojesh:

Autoritare – që i japin siguri audituesit për pranueshmërinë e

kritereve si një bazë e shëndoshë për një auditim.

Jo-autoritare–që i japin dyshime audituesit në lidhje me

pranueshmërinë e kritereve si një bazë e shëndoshë për një

auditim (shih paragrafët 325-329).

309 Auditimi financiar ose i performancës mund të kenë nevojë të

bazohen në kritere nga burime autoritare dhe jo-autoritare. Auditimi i

pajtueshmërisë nuk duhet të bazohet në kriteret nga një burim jo-

autoritar.

Auditimet Financiare

Qëllimi i Kritereve

310 Qëllimi i kritereve për aspektet mjedisore të një auditimi financiar

është që t’i mundësojë audituesit të përcaktojë nëse subjekti

raportues ka njohur, vlerësuar dhe raportuar kostot mjedisore,

detyrimet dhe asetet.

n


Burimet autoritare të kritereve

311 Një burim autoritar i kritereve ka kuptimin e "praktikave të

kontabilitetit përgjithësisht të pranuara" (ose termi i saj ekuivalent) në

juridiksionin ku subjekti raporton.

312 Burimet mund të përfshijnë:

Standardet e detyrueshme të publikuara nga një autoritet për

vendosjen e standardeve

Standardet e publikuara nga ndonjë organ tjetër i njohur.

Standardet ndërkombëtare të publikuara nga një organ i

akredituar.

Burimet jo-autoritare të kritereve

313 Në bazë të një vlerësimi të riskut, burim i kritereve jo-autoritare mund

të jetë çdo burim që audituesi e konsideron të përshtatshme për

qëllimin.

314 Një burim i tillë mund të përfshijë:

Udhëzuesin e publikuar nga një organ përkatës profesional.

Literaturën akademike.

Auditimet e Përputhshmërisë


315 Qëllimi i kritereve për një auditim përputhshmërie mjedisor është që

t’i mundësojë audituesit të përcaktojë nëse subjekti e ka kryer

aktivitetin mjedisor në përputhje me të gjitha detyrimet e

zbatueshme.

Burimet autoritare të kritereve


316 Termi "detyrim" në këtë rast ka kuptimin e diçkaje me të cilën subjekti

i audituar duhet të përputhë veprimtarinë e tij. Ky mund të jetë një

detyrim i drejtpërdrejtë ligjor ose detyrim që rrjedh nga një detyrë në

përputhje me politikën e eprorit apo autoritetit ekzekutiv.

317 Burimet autoritare mund të përfshijë:

Ligjet kombëtare – dekretet dhe çdo rregullore e legjislativit,

urdhra, etj që kanë forcën e një ligji.

Ligjet ndërkombëtare - të tilla si legjislacioni i miratuar nga

organet e Bashkimit Evropian.

Marrëveshjet ndërkombëtare - të tilla si marrëveshjet me

juridiksione të tjera dhe Konventat e Kombeve të Bashkuara.

Standarde të detyrueshme (duke përfshirë teknikat, procedurat

dhe kriteret e cilësisë).

Kontratat.

Direktivat e politikës.

Auditimet e Performancës


318 Qëllimi i kritereve për një auditim performance mbi mjedisin, është që

ti mundësojë audituesit të formojë një opinion mbi:

Vlefshmërinë e treguesve të performancës të përdorur nga

njësia, gjatë bërjes publike të performancës së saj në kryerjen e

aktivitetit mjedisor.

Nëse njësia ka kryer veprimtari mjedisore në mënyrë efiçiente,

efektive dhe me ekonomicitet, në përputhje me:

- politikës së aplikueshme të qeverisë; dhe

- faktorë të tjerë që ndikojnë kryerjen e veprimtarisë mbi të

cilën njësia nuk ka kontroll.

n


Burimet Autoritare të Kritereve

319 Në fushën e menaxhimit dhe auditimit çka është ende një fushë në

zhvillim, burimet e kritereve mund të jenë të pakta ose inekzistente.

Burimet e mundshme mund të përfshijnë:

Tregues të performancës mbi efektivitetin, efiçiencën dhe

ekonomicitetin, të cilat:

• parashikohen nga ligji;

• specifikohen në politikat zyrtare të qeverisë; ose

• ndryshime të detyrueshme në njësi.

• Standardet e pranuara gjerësisht, të publikuara nga organet

kompetente.

• Kodet e praktikave profesionale të publikuara nga një strukturë e

miratuar

Burimet jo autoritare të kritereve

320 Ashtu si edhe në auditimet financiare, burim i kritereve jo autoritare,

mund të jetë çdo burim që audituesi e konsideron të përshtatshëm për

atë qëllim.

321 Një burim i tillë mund të përfshijë:

Tregues apo matës të performancës të përdorur nga njësi të

ngjashme, apo njësi të tjera të angazhuara në veprimtari të

ngjashme.

Literaturë akademike.

Ekspertë të jashtëm.

Vetë SAI.


Minimizimi i riskut për SAI-n

322 Një nga risqet që has SAI gjatë kryerjes së një auditimi mjedisi, është

edhe fakti nëse kriteret që ka përdorur janë:

të pa aplikueshme;

të pa përshtatshme; apo

të njëanshme.

323 Kritikat ndaj SAI-t për ndonjërën nga këto arsye, mund të vijnë nga

shumë drejtime – më e mundshmja është konflikti i interesit që mund

të kenë persona të caktuar me subjektin nën auditim.

324 Mbrojtja më e mirë ndaj kritikave, është sigurisht marrja e

marrëveshjeve që ka njësia e audituar për pranimin e kritereve,

përpara auditimit. Megjithatë, SAI-t duhet të jenë të kujdesshëm gjatë

marrjes së kritereve, për të mos cënuar pavarësinë e tyre, duke

modifikuar kriteret në varësi të interesave. Në rast se njësia refuzon të

njohë kriteret, SAI duhet të sigurohet në mënyrë të veçantë, se kriteret

që po përdor janë të mbrojtshme dhe të arsyetuara.

325 Zona më me risk për SAI-n, vjen nga përdorimi i kritereve nga burime

jo autoritare. Për shembull, në rastin e literaturave akademike,

audituesi duhet të ndërmarrë të gjithë hapat e nevojshëm në kërkimin

mbi gjithçka që është e vlefshme për të verifikuar besueshmërinë e

autorit.

326 E njëjta qasje duhet të aplikohet edhe për ekspertët e jashtëm.

Konsultimet nga një grup ekspertësh, janë gjithmonë më të vlefshme

se nga një person i vetëm. Veç kësaj, duhet të sigurohemi se ekspertët

e jashtëm nuk kanë interesa ndaj njësisë nën auditim. Konflikte interesi

do të përbëjnë për shembull, pakënaqësi në të kaluarën, pikëpamje të

shprehura publikisht në kundërshtim me ato të njësisë, etj (shiko

paragrafin 138 – 140).

n


327 Testi final për kriteret e zgjedhura, është fakti se ato duhet të jenë më

shumë objektive se subjektive. Çështjet për gjykim subjektiv janë më

tepër për të ruajtur ata që kanë përgjegjësi “politike” për rezultatin.

328 Gjykimi i audituesit duhet të ushtrohet në masën që kriteret e

përzgjedhura, të përputhen me karakteristikat objektive që duhet të

kenë treguesit e performancës të përzgjedhur nga njësia nën auditim.

Rëndësia

Një tregues i performancës është i rëndësishëm kur ai:

• Reflekton një detyrim statutor apo një objektiv performance,

të rënë dakord mes njësisë dhe palëve të interesit. Ky është

treguesi që lidhet me arritjen e një funksioni të caktuar, një

detyre, një rezultati, një përfundimi që njësia pret të arrijë.

• Siguron informacione mbi arritjen e funksioneve apo

detyrave specifike, të cilat përmbushin nevojat e personave

që pritet ti përdorin ato, një person i interesuar në njësi (i

tillë si ministri përgjegjës, anëtarë të parlamentit,

taksapaguesit dhe të tjerë që kontribuojnë në burimet e

njësisë)

Kuptueshmëria

Një tregues performance është i kuptueshëm kur ai është

shprehur në mënyrë të tillë që:

• Kuptimi i tij është i pagabueshëm.

• Arsyeja e tij, është e dallueshme dhe identifikueshme


Serioziteti

• Një tregues performance cilësohet serioz kur ai:

• Përfaqëson në mënyrë të drejtë, një karakteristikë matëse të

performancës së një funksioni apo rezultati.

• Përbëhet nga informacione lehtësisht të verifikueshme.

• Është në gjendje të prodhojë rezultate të vazhdueshme dhe të

krahasueshme në kohë.

329 Jo çdo tregues performance duhet të jetë i rëndësishëm, apo i

kuptueshëm për të gjithë përdoruesit.

330 Kriteret e auditimit duhet të sigurojnë plotësinë e treguesve të

performancës së përdorur. Kur një njësi menaxhon dhe raporton

performancën e saj, ajo duhet të përdorë sa më shumë tregues

performance, të nevojshëm për të reflektuar:

Të gjitha aktivitetet e saj më të rëndësishme.

Të gjitha aspektet materiale të këtyre aktiviteteve.

Të gjitha detyrimet e saj statutore apo detyrime të tjera të

performancës, si dhe objektivat e vendosura të performancës.

n


SHTOJCA 1

SHEMBUJ NGA AUDITIMET E PERFORMANCËS

AUDITIMI I MONITORIMIT QË KRYEN QEVERIA

PËR PËRPUTHSHMËRINË ME LIGJET MJEDISORE

Shembull nr.1

Në disa raste, SAI-t mund ti duhet të përdorë një

kombinim metodash, për të përftuar informacionin e

nevojshëm. Në vitin 1993 në ShBA, në një auditim të

titulluar Uji i Pijshëm: (GAO/RCED-93-97), GAO përdori

një studim me shkrim për të mbledhur informacionin

bazë nga 50 shtete, mbi tema të tilla si frekuenca e

inspektimeve të sistemeve të furnizimit me ujë, si dhe

lloji i informacionit të kërkuar nga inspektorët.

Megjithatë, për të mbledhur informacione më të

detajuara rreth shkaqeve kryesore të problemeve me

performancën, GAO përzgjodhi vetëm katër shtete për

një rishikim më të detajuar. Në secilin nga katër

shtetet, GAO fillimisht intervistoi stafin e sistemeve të

furnizimit me ujë. Më pas, GAO ekzaminoi 50 raporte

inspektimi të rastësishme, për të marrë informacionet

fillestare që lidheshin me sigurinë në këto sisteme.


Shembull nr.2

Në vitin 1990, GAO ndërmori një auditim mbi një

projekt, i cili kishte për qëllim të ofronte siguri në

sistemet e furnizimit me ujë të pijshëm. GAO kreu një

ekzaminim të detajuar mbi mënyrën se si Agjencia për

Mbrojtjen Mjedisore (EPA) dhe një kampion prej

gjashtë shtetesh, kishin zbatuar kërkesat e projektit.

Këto kërkesa përfshinin:

• Nëse sistemet publike të furnizimit me ujë,

monitoronin në mënyrën e duhur, pikat e tyre të

furnizimit dhe të siguronin që ato ishin të

mbrojtura nga kontaminimet;

• Nëse agjencitë rregullatore shtetërore

identifikonin dhe raportonin tek EPA, shkeljet e

standardeve;

• Nëse këto agjenci kanë vendosur gjoba apo masa

ndaj shkeljeve;

• Sa efektivisht e ka monitoruar EPA programin si i

tërë.

GAO paraqiti një seri rekomandimesh për të siguruar

se operatorët e sistemit të furnizimit me ujë, ishin të

trajnuar dhe të çertifikuar në mënyrën e duhur, për të

përmirësuar aftësinë e shtetit për të zbuluar shkeljet,

si dhe për të siguruar se shteti dhe EPA, vendosin

gjobat ose penalitete të tjera kundër shkelësve, siç

kërkohet nga rregulloret.

n


Shembull nr.3

Zyra Shtetërore e Auditimit të Estonisë (SAO),

auditoi zbatimin e ligjit mbi Zhvillimin e

Qëndrueshëm, në Ministrinë e Mjedisit. Ky ligj

kërkon përcaktimin e programeve afatgjata që kanë

të bëjnë më çështjet më të ndjeshme të mjedisit

për shoqërinë. Pas ekzaminimit të planifikimit të

programeve nga departamenti përkatës, SAO doli

në përfundimin se objektivat kryesore të

programeve nuk ishin specifikuar në mënyrë të

mjaftueshme; nuk ishin përgatitur buxhetet që do

të mbulonin këto programe; nuk kishte patur një

planifikim financiar dhe të burimeve, si dhe nuk

ishin zhvilluar mjaftueshëm, çështje që lidhen me

progresin dhe efektivitetin e programeve. SAO

rekomandoi se Ministria duhej të vendoste

objektiva më të saktë, si dhe të skedulonte planet

financiare dhe të burimeve. SAO rekomandoi

gjithashtu, se Ministria e Financave, duhej të nxisë

zhvillimin e rregulloreve për përgatitjen, miratimin

dhe financimin e programeve shtetërore.

Veprimtaritë e Ministrisë së Mjedisit në përgatitjen

dhe zbatimin e programeve për mbrojtjen e

mjedisit. (Nr. 10 – 12/31).


Shembull nr.4

Shembull nr. 5

Në raportin e saj të titulluar Fondi rezervë: Backlog of

Unevaluated Federal Facilities Slows Cleanup Efforts

(GAO/RCED-93-119), GAO përdori të dhëna nga

Agjencia për Mbrojtjen Mjedisore (EPA) dhe Sistemi

Gjithëpërfshirës i Informacionit për Përgjigjet,Detyrimet

dhe Kompensimet për Mjedisin (Comprehensive

Environmental Response, Compensation,and Liability

Information System - CERCLIS), për të siguruar një

informacion më të gjerë mbi statusin e qindra pikave të

mbledhjes së mbetjeve të rrezikshme. Bazuar në këtë

informacion, GAO doli në përfundimin se EPA kishte

përmbushur vetëm 500 nga 823 vlerësimet e kërkuara

mbi pajisjet e mundshme të dëmtuara dhe pastrimi i

vendeve më të rrezikshme ishte i prapambetur.

Në vitin 1997, Gjykata Evropiane e Audituesve,

ekzaminoi procesin e zbatimit të Direktivës mbi mbetjet

urbane dhe trajtimin e ujrave në Komunitet. Ndër të

tjera, kjo Direktivë ka për qëllim reduktimin progresiv të

ndotjes së ujrave, në përputhje me nivelet e pranuara

për të gjithë vendet e Europës. Në të njëjtin kontekst,

Gjykata auditoi edhe grantet e akorduara vendeve

anëtare, të cilat ishin përdorur për të financuar

programe dhe projekte me këtë fokus. Mesatarisht

40.000 stacione të mbledhjes së ujrave të zeza, duhej të

rikonstruktoheshin dhe përmirësoheshin, për të

përmbushur standardet e cilësisë të parashikuara nga

ky ligj.

n


Shembull nr. 6

Në raportin e saj Ndotja e Ujit: Agjencia e Mbrojtjes së

Mjedisit(EPA) Udhëheqësi duhet të reduktojë burimet e

ndotjes jo të identifikuara (GAO/RCED-91-10), GAO u

shpreh se të dhënat monitoruese mbi përhapjen e

ndotjes nga burime bujqësore apo burime të tjera të

shpërndara, ishin jo të plota dhe të pa mjaftueshme

për të dalë në përfundime domethënëse dhe

rekomandime buxhetore.

GAO, gjeti që të dhënat e kufizuara në dispozicion të

EPA-s, mbështesnin përfundimin se shkaku kryesor për

problemet në cilësinë e ujit, ishin ndotjet atmosferike.

Disa nga përfundimet e GAO-s ishin:

• është bërë shumë pak progres në trajtimin e

burimeve të ndotjes në mbarë vendin.

• një pjesë e burimeve federale të destinuara për

problemet në cilësinë e ujit, nuk janë përdorur për

këtë qëllim.

GAO rekomandoi që Kongresi të bënte një ri-orientim

të buxhetit të EPA-s, për cilësinë e ujit për të siguruar

një theks më të madh në drejtim të kontrollit të

burimeve të ndotjes.


Shembull nr. 7

AUDITIMI I PERFORMANCËS

SË PROGRAMEVE MJEDISORE TË QEVERISË

Shembull nr. 8

Në mënyrë të ngjashme, edhe Zyra Kombëtare e

Auditimit të Mbretërisë së Bashkuar (NAO), mblodhi

dhe analizoi të dhëna mbi cilësinë e ujërave në lumenj,

të dhëna të cilat ju vunë në dispozicion nga Autoriteti

Kombëtar i Lumenjve. Ky proces pati vështirësi, për

shkak të ndryshimeve të të dhënave sipas rajoneve.

Megjithatë, përfundimi ishte se kishte nevojë për

përmirësim në cilësinë e ujërave, në pothuaj ¼ e

gjatësisë së lumit, si dhe në metodat e mirëmbajtjes

dhe parandalimit të risqeve. [Autoriteti Kombëtar i

Lumenjve: Ndotja e Lumenjve nga Fermat në Angli,

(National Rivers Authority: River Pollution from Farms in

England, HC 235, 1994-95)]

Në vitin 1997, një auditim nga Zyra e Auditorit të

Përgjithshëm të Kanadasë (OAG), ekzaminoi efektivitetin e

administrimit nga qeveria për kontrollin e importit dhe

eksportit të mbetjeve të rrezikshme. Fokusi i auditimit

ishte masa në të cilën Kanadaja kishte zbatuar kërkesat e

Konventës së Baselit, nënshkruar në vitin 1992. [Kontrolli i

Lëvizjes Ndërkufitare të Mbetjeve të Rrezikshme – Tetor

1997 - (Control of the Transboundary Movement of

Hazardous Wastes – October 1997)]

n


Shembull nr. 9

Shembull nr. 10

NAO (Zyra Kombëtare e Auditimit, në Britaninë e Madhe)

ekzaminoi disa instrumente të politikave të përdorura

nga Departamenti i Mjedisit, në reduktimin e dëmeve

ndaj mjedisit gjatë ndërtimit të zyrave apo banesave. Ky

proces përfshiu edhe paracaktimin e rregulloreve që

duhej të zbatonin shoqëritë e ndërtimit, grantet ndaj

pronarëve për ti ndihmuar ata në përmirësimin e

apartamenteve të tyre, si dhe udhëzues dhe asistencë

për departamentet e tjera të qeverisë, mbi kursimin e

energjisë dhe në përdorimin e materialeve sa më pak të

dëmshme për mjedisin gjatë ndërtimit. Në këtë rast, nuk

u bë ndonjë përpjekje për të vlerësuar efektin e

përgjithshëm të instrumenteve të ekzaminuar,

megjithëse do të ishte shumë e vlefshme që të bëhej një

vlerësim i tillë për sa i përket përdorimit të energjisë dhe

çlirimit të CO2. [Ndërtesat dhe Mjedisi (Buildings and the

Environment, HC 365, 1993-94)]

Pavarësisht shumës relativisht të vogël, NAO ekzaminoi

edhe grantet të cilat kishin për qëllim të lehtësonin

transferimin e mallrave nëpërmjet rrugëve nëntokësore,

hekurudhore apo nën ujore, në mënyrë që të arrihen

përfitime mjedisore. Auditimi zbuloi se grantet nuk ishin

përdorur plotësisht nga kjo industri dhe se sasia e mallrave

të transportuar po vazhdonte të ulej. Auditimi vazhdoi më

tej me identifikimin e shkaqeve të kësaj rënie, si dhe sugjeroi

mënyra se si këto grante mund të administroheshin në

mënyrë më fleksibël, për të përmbushur nevojat e

industrisë, si dhe për të arritur përfitime mjedisore. (Freight

Facilities Grants, HC 632, 1995-96)


AUDITIMI I NDIKIMEVE

TË PROGRAMEVE TË TJERA QEVERITARE

Shembull nr. 11

Shembull nr. 12

NAO auditoi mënyrën se si Departamenti i Transport

vlerësonte ndikimin e projekteve ndërtuese të rrugëve, në

mjedis. Vlerësimet nga ky Departament, ishin bërë në

kundërshtim me kërkesat ligjore të direktivave të BE

(85/337/EEC) dhe jo në përputhje me praktikat më të

mira. Ekzaminimi theksoi nevojën e vlerësimeve të

mëtejshme të efekteve globale në mjedis nga ndërtimi i

rrugëve, si dhe përmirësimin e kostove të këtyre

ndikimeve. [Faktorët e Mjedisit në Planifikimin dhe

Projektimin e Rrugëve (Environmental Factors in Road

Planning and Design, HC 389, 1993-9)]

Si pjesë e auditimit të përdorimit të hapësirave tokësore

nga ushtria, NAO kontaktoi me organizma të ndryshëm që

lidhen me mjedisin dhe mbrojtjen, për të identifikuar

pikëpamjet e tyre mbi përdorimin e zonave të trajnimit të

ushtrisë, nga Ministria e Mbrojtjes, si dhe masat që ato

marrin për të mbrojtur mjedisin. [Kontrolli dhe Menaxhimi

i Hapësirës së Trajnimit të Ushtrisë (Management and

Control of Army Training Land, HC 218, 1991-92)]

n


Shembull nr. 13

AUDITIMI I SISTEMEVE

TË MENAXHIMIT MJEDISOR

Shembull nr. 14

Në ekzaminimin e ndikimit nga ndërtimi i rrugëve,

NAO vlerësoi qasjen e qeverisë ndaj masave të marra

për lehtësimin e dëmeve mjedisore, gjatë projektimit

të rrugëve të reja. Auditimi tregoi se nevojitej një

kërkim më i thellë për sa i përket efektivitetit dhe

kostove të masave të marra. [Faktorët e Mjedisit në

Planifikimin dhe Projektimin e Rrugëve (Environmental

Factors in Road Planning and Design, HC 389, 1993-

94)]

Në Kanada, OAG, me ndihmën e një sërë organizatash

private dhe publike, organizoi një pyetësor për

vlerësimin e sistemit të menaxhimit mjedisor të

qeverisë. [Sistemet e menaxhimit të Mjedisit: Një

Qasje e Bazuar në Ligje, Vëllimi 2, Kapitulli 11, viti

1995 (Environmental Management Systems: A

Principle-based Approach, Volume 2, Chapter 11,

1995)]


Shembull nr. 15

Shembull nr. 16

Shembull nr. 17

Një auditim i ndërmarrë nga Gjykata Austriake e Auditimit,

në vitin 1996, identifikoi nevojën e monitorimit të risqeve

mjedisore që lidheshin me veprimtarinë e Kompanisë

Hekurudhore Qeveritare. Gjithashtu, auditimi theksoi

nevojën e identifikimit të masave të duhura, vendosjen e

prioriteteve ndër to, si dhe kostot që lidhen me këto masa.

[Strategjia Mjedisore e Hekurudhave Shtetërore Austriake

(veçanërisht në fushën e reduktimit të ndotjes akustike),

(Austrian Federal Railway Environmental Strategy

(especially in the area of noise reduction) 1996)]

Në SHBA, GAO ndërmori iniciativën për të ekzaminuar

përfitimet që arrihen nga shqyrtime sistematike të

performancës mjedisore, si dhe mundësitë e përfitimit të

qeverisë nga kjo qasje. [Auditimi i Mjedisit: Një mjet i

dobishëm që mund të përmirësojë performancës mjedisore

dhe të reduktojë kostot- (Environmental Auditing: A useful

tool that can improve environmental performance and

reduce costs, (GAO/RCED-95-37), Prill 1995)]

NAO ekzaminoi performancën e disa departamenteve

qeveritare, për sa i përket mirëmbajtjes dhe ruajtjes së disa

ndërtesave aktualisht në përdorim, por që mbartnin vlera

historike. Kontrolli u fokusua në nevojën e pjesëmarrjes së

qeverisë në proceset e mirëmbajtjes së këtyre ndërtesave,

të cilat përbëjnë trashëgimi kulturore për vendin.

n


Shembull nr. 18

VLERËSIMI I

POLITIKAVE DHE PROGRAMEVE TË PROPOZUARA

Shembull nr. 19

Gjithashtu, kontrolli theksoi rëndësinë e ndërmarrjes së

studimeve gjithëpërfshirëse, përditësimin e të dhënave

mbi gjendjen e ndërtesave dhe riparimeve, sidhe

vijimësinë e proceseve të mirëmbajtjes, për të

parandaluar dëmtimet.[(Upkeep of Historic Buildings on

the Civic Estate, HC 37, 1991-92)]

Në Mbretërinë e Bashkuar, qeveria ka vendosur disa

objektiva për efiçiencën në energjetikë, për të gjitha

departamentet dhe agjencitë publike. Pak kohë më parë,

NAO publikoi një raport për performancë të munguar në

këtë fushë. Pas këtij raporti, edhe vetë qeveria doli në

këtë përfundim, duke pranuar mos arritjen e objektivave.

[Ndërtesat dhe Mjedisi (Buildings and the Environment,

HC 365, 1993-94)]

Në vitet e fundit, GAO-s i është kërkuar të përgatisë

analiza dhe sugjerime, mbi fokusimin sa më efiçient të

burimeve, për sa i përket problemeve mjedisore të cilat

kërcënojnë më tepër shëndetin human dhe mjedisin.


Shembull nr. 20

Një nga shembujt është edhe raporti, Mbrojtja e Mjedisit:

Përmbushja e Pritjeve të Publikut me Burime të

Kufizuara(Environmental Protection: Meeting Public

Expectations With Limited Resources (GAO/RCED - 91-97),

i cili doli në përfundimin se objektivat e programeve

mjedisore më të rëndësishme për vendin, nuk janë arritur

dhe arsyeja kryesore e këtij dështimi, ishte se fondet në

dispozicion nuk janë ndarë duke marrë parasysh

prioritetet dhe çështjet më serioze.

Raporti citonte një konsensus mes ekspertëve më të

njohur në vend dhe grupeve të tjera të interesit, sipas të

cilëve, prioritetet financiare të EPA-s janë bazuar në

problemet mjedisore dhe jo në vlerësimin shkencor të

risqeve që shkaktojnë këto probleme. Ndër të tjera,

raporti sugjeroi se EPA dhe Kongresi duhej të punojnë së

bashku për:

Identifikimin e mundësive për të zhvendosur

prioritetet në varësi të vlerësimit të risqeve; dhe

Inicimi i aktiviteteve për ndërgjegjësimin e publikut

rreth risqeve që lidhen me mjedisin.

Në vitin 1997, Zyra e Auditorit të Përgjithshëm të Afrikës

së Jugut, përfundoi një auditim mbi rolin e qeverisë lidhur

me aktivitetet e peshkimit, i cili trajtonte raportimin

financiar, përputhshmërinë, performancën, si dhe

sistemin e menaxhimit mjedisor.

n


Grupi i auditimit, doli në përfundimin se, nevojitej një

përmirësim në aspektin ligjor dhe në drejtim të politikave,

veçanërisht për sa i përket raportimit financiar dhe të

performancës.


ANEKSI 2

VENDOSJA E KRITEREVE TEKNIKE PËR AUDITIMET E MJEDISIT

Lloji i auditimit

Rregullshmëria

Financiar Përputhshmërie

Qëllimi i kritereve Ndihmon audituesin të

përcaktojë nëse, njësia e

audituar ka njohur,

vlerësuar dhe raportuar në

mënyrën e duhur, të gjitha

kostot, detyrimet dhe asetet

mjedisore.

Ndihmon audituesin të

përcaktojë nëse, njësia e

audituar ka kryer të gjitha

veprimtaritë mjedisore në

përputhje me detyrimet

në fuqi

Burimet e kritereve

Autoritare (=“siguri”)

Çdo burim i cili nënkupton

“praktikat kontabël

përgjithësisht të pranuara”,

bazuar në juridiksionin nën

të cilin njësia raporton. Këto

burime mund të përfshijnë:

Standardet e

detyrueshme të

publikuara nga organet

kompetente për

krijimin e standardeve

Standardet e

publikuara nga organe

të tjera të pranuara

Standardet

ndërkombëtare

Kombëtare:

Ligjet

Politikat zyrtare të

qeverisë

Standardet e

detyrueshme

Kontratat

Direktivat

Ndërkombëtare:

Ligjet

Marrëveshjet

(traktatet/konventat

e BE)

n


Jo autoritare (=”risk”)

Çdo burim tjetër, i cili

konsiderohet i përshtatshëm

nga audituesi, për qëllimin e

auditimit. Këto burime

mund të përfshijnë:

Udhëzues të lëshuar nga

organe me funksione

dhe veprimtari të

ngjashme

Literatura akademike


Auditimi i Mjedisit

dhe Auditimi i

Rregullshmërisë

Mehemea Kei te ora a Papatuanuku ka or ate tangata.

(Nëse ne ushqejmë Nënën Natyrë, ajo do të na ushqejë ne.)


Zhvillimi i

Qendrueshëm: Roli

i Institucioneve

Supreme të

Auditimit


Si mund të

bashkëpunojnë

SAI-t në auditimin

e marrëveshjeve

ndërkombëtare të

mjedisit?

Seria: botime KLSH - 10/2014/31

Seria: botime KLSH-10/2014/31

2014

31 Tiranë, 2014

UDHËZUES PËR AUDITIMIN E MJEDISIT

UDH

ËZUE

S PË

R AU

DITI

MIN

E M

JEDI

SIT

10ISBN: 978-9928-159-28-1

9 789928 159281

ISSAI

5110

-514

0

INTOSAI

ALSAI EUROSAI

ISSAI 5110-5140

udhëzues për auditimin e mjedisit uditimin e · pdf filedegradimi i tokës,...

Documents