udk 711.552 (497.11) »1830/1919«...vamale, pri ~emu treba imati u vidu da je po vezirovoj odluci...

MALI PIJAC NA SAVI

KRAJEM XIX I

POÊTKOM XX VEKA

V E R A P A V L O V I ] - L O N ^ A R S K I

UDK 711.552 (497.11) »1830/1919«

107

ali pijac u Beogradu, centar Savamale ili Savske varo-

{i, ponos grada izme|u 1900. i 1914. godine, doìveo je

sudbinu wegovih drugih delova (Englezovca, Zapadnog

i Isto~nog Vra~ara, Dunavske padine…), koji su u ne-

dostatku jasnog koncepta razvoja grada postajali pro-

stori od najve}eg interesa za prestonicu, a zatim, ne-

zavr{eni, prepu{tani su zaboravu. Tako je Savamala,

centar ekonomske mo}i dràve i mesto su~eqavawa no-

vih ideja o gradogradwi, ve} posle Prvog svetskog rata

sasvim zanemarena. Dana{wim pogledom na Kara|or-

|evu ulicu i okolne ulice ne moè se ni pretpostavi-

ti sjaj koji su one imale po~etkom XX veka.

Po~etak razvoja Savske varo{i, nekada{weg pred-

gra|a Beograda1

ili, kako su je Turci zvali – Savske ja-

lije, {to je kasnije postao sinonim za utrinu pored

Save, vreme je dono{ewa Hati{erifa 1830. godine i

osamostaqivawa srpske vlasti. Po mi{qewu tada{we

vlasti, jedini deo grada koji je bio dovoqno udaqen od

turske varo{i u {ancu i koji nije imao poseban pe~at

turske vlasti bio je prostor prema reci Savi.

Me|u »tro{nim ku}ama la|ara, bostanxija i Ciga-

na«,2

i kafana, uglavnom od slabog materijala,3

nalazila

se samo jedna reprezentativna gra|evina – nekada{wa

Carska xamija na Savi, kasnije nazvana [erif xamija.4

Deo Savamale u blizini Tvr|ave, do dana{weg sav-

skog mosta, nazivan je jo{ i Liman – »po pristani{tu

carskih dereglija«.5

Daqe niz Savsku, a pre toga Majdansku ulicu, na ras-

kr{}u nekoliko sokaka ve} tada je formiran Mali pi-

jac (za razliku od Velike pijace u {ancu). Mali pijac je

zauzimao prostor »izme|u Bristola i Beogradske zadru-

ge do ulice Javorske (Svetozara Radi}a), i dole ka dr-

varama«.6

Mi{qewe, iako uvreèno, da se radi o trgu

neki istori~ari su poku{ali da opovrgnu tvrde}i da on

»nosi samo ime pijace, a u stvari je pro{ireno raskr-

{}e za ~etiri ulice koje se tu susti~u«.7

Bez obzira na

M

razli~ita mi{qewa, Mali pijac8

je imao sve odlike tr-

ga. Na wemu su se okupqali trgovci sa svih strana i veo-

ma dugo je bio sinonim za sveukupnu beogradsku trgovinu.

Iza Male pijace bila je Ciganska bara, koja se pru-

àla od dana{weg Svetonikolskog trga do mesta uliva-

wa Top~iderske reke u Savu i koja je kasnije dobila

skoro zvani~an naziv Bara Venecija.

Polazi{te za razvoj ovog dela varo{i bile su in-

tervencije kneza Milo{a na regulaciji i ure|ewu Sa-

vamale, pri ~emu treba imati u vidu da je po vezirovoj

odluci ona i bila kneèv spahiluk,9

iako je, na osnovu

mi{qewa Sovjeta, on to pravo izgubio jo{ 1839. godi-

ne.10

U ciqu ure|ewa Savamale knez Milo{ je preselio

wene stanovnike u Palilulu, postoje}e ku}e od slabog

materijala poru{io i doneo odluku o izgradwi novih.

Za Savamalu je od najve}eg zna~aja bila izgradwa \umru-

kane, kao i naredba »da se qudi koji trguju i trgovinu

posreduju moraju nastaniti na Savi«.11

Da su intervencije imale uspeha svedo~i i podatak

iz 1841. godine da cveta trgovina, naro~ito soqu, i da

postoji veliki broj solana »u daskama zatvorenim sta-

jama«, kao i izvestan broj novopodignutih ku}a.12

Tada je ve} postojao i veliki Kova~ev ili Kova~evi-

}ev han, koji se nalazio na mestu sada{weg hotela »Bri-

stol«. Han je izgra|en verovatno oko 1834. godine,13

jer

se pomiwe u jednom dokumentu iz 1835. kao »Sime Kova-

~evi}a s daskama pokriven an«,14

ali bez precizirawa

mesta na kome se nalazi. Godine 1865.15

Han je otkupio

Rista Paranos i, ve} 1867, izvr{io wegovu dogradwu i

renovirawe kafane.16

Paranosov han, samo pod tim na-

zivom poznat do danas, predstavqao je »~itavu malu va-

ro{ za sebe«, sa du}anima, kafanama, sobama za izdavawe,

magazama i {talama. Iako su u neposrednoj blizini vrlo

brzo po~eli da se grade hoteli evropskog tipa, Han je

imao svoj zna~aj sve do ru{ewa po~etkom XX veka.

Pretpostavqa se da je i hotel »Evropa« u tada{woj

Evropskoj, a kasnije Hercegova~koj ulici pripadao ho-

telima evropskog tipa.17

Izuzetno brz razvoj Beograda uz reku Savu i veliki

broj trgovaca koji je svakodnevno dolazio u Beograd

uslovili su izgradwu novih i prepravku postoje}ih ho-

tela. Hotel »Bosnu«, izgra|enu 1860. godine, wegov vla-

snik Rista Paranos je posle samo petnaest godina pot-

puno izmenio i uskladio sa zahtevima novog vremena,

angaùju}i kao projektanta poznatog arhitektu Alek-

sandra Bugarskog.18

Potvrda da je Savska varo{ istog ranga kao i posto-

je}i grad u {ancu i da nema vi{e karakter predgra|a

data je 1862. godine, kada su se i Kara|or|eva ulica i Ma-

li pijac na{li na spisku najva`nijih gradskih ulica.19

VERA PAVLOVI]-LONÂRSKI

108SPOMENI^KA BA[TINA

Sl. 1. Hotel »Bosna«, razglednica sa po~etka 20. veka

Iste, 1862. godine, u decembru, Mali pijac je dobio

jo{ jedno svedo~anstvo novoste~enog ugleda – krst od

crvenog mermera, simbol pobede nad Turcima. Podig-

nut posle Vozarevi}evog Krsta na Vra~aru i Spomenika

oslobodiocima Beograda u Kara|or|evom parku, Krst

sa Male pijace jedini je autenti~no sa~uvan spomenik

pobedi20

iz tog vremena.

Iako su za wegovo podizawe zaslu`na samo dva ~o-

veka – ]ira Hristi}, trgovac i Antonije Radivojevi},

sluga – koji su Krst kupili kao ve} gotov,21

iza same ide-

je stajao je »ceo Beograd«, o ~emu svedo~i onovremena

{tampa u kojoj se navodi da je »osve}ewu prisustvovalo

pet sve{tenika i mnogo naroda«.22

Prilikom imenovawa beogradskih ulica, dve godine

kasnije, Mali pijac, vi{e ne samo pijaca ve} trg u pravom

smislu te re~i, dobi}e naziv Pijaca svetog Nikole.23

[ezdesetih i sedamdesetih godina XIX veka po~iwe

nastawivawe trgovaca u Savamali. Mogu}nost da samo-

stalno trguju sa svetom stvorila im je imetak i ugled.

Do tada su oni na prostoru uz Savu imali samo magaze i

du}ane, a od tada su jedan za drugim, prvo bra}a Krsma-

novi}, zatim Rista Paranos, Konstantin Antula, Luka

]elovi} i \or|e Vu~o, po~eli da kupuju placeve i da

grade ku}e. Bra}a Krsmanovi} su ve} 1877. godine bila

u stawu da od Mi{e Anastasijevi}a kupe veliko imawe

»Liman« na Savi.24

Od tada pa do kraja veka oni su ku-

pili i najve}i broj placeva pored Save, gde su podigli

veliki broj i danas postoje}ih gra|evina.

Godine 1884. izgra|ena je èlezni~ka stanica. Ona

je bila istovremeno priznawe statusa Savske varo{i i

najve}i podsticaj wenom razvoju.25

Pet godina kasnije, 1898, Komisija za utvr|ivawe

granice varo{i smatra da ona treba da se {iri prema

Savi u ciqu podsticawa trgovine,26

{to je zna~ilo i

formalni ulazak Prisavqa u gradski rejon.

Kraj veka je podru~je oko Male pijace do~ekalo kao

privredno izgra|eno, iako spoqne odlike takvog raz-

voja jo{ uvek nisu bile vidqive. Ulice su u najve}em

broju bile samo sokaci, okruèwe trga, koji krasi Krst

pobede, bilo je neure|eno, obala pored Save nereguli-

sana, Bara Venecija svuda prisutna, a veliki broj ku}a

bio je od tro{nog materijala. Samo su neke od wih po-

kazivale da su po~ele da usvajaju druga~ija na~ela i ele-

mente savremenog oblikovawa. Karakteristi~an je

primer ku}e Konstantina Antule, iz 1853. godine, u

ulici Kraqevi}a Marka 8, koja je imala du}ane i maga-

ze u prizemqu i stan za izdavawe na spratu. Wena iz-

gradwa na regulaciji i pojava podeonog venca izme|u

prizemqa i sprata o~ituju je kao zametak nove gradi-

teqske orijentacije. Zanimqiv je podatak da vlasnik

ne stanuje u reprezentativnom stanu na spratu, ve} u

dvori{noj ku}i, na tradicionalan na~in.27

Ne{to mla|a od we, na uglu ulica Kraqevi}a Mar-

ka i Gavrila Principa 8, nalazi se druga ku}a Kon-

stantina Antule. Po svojoj spoqa{wosti ona se bitno

ne razlikuje od starije ku}e, ali protok od dve deceni-

je u~inio je da ku}a dobije izvesne elemente nove arhi-

tekture koji su izraèni u oblikovawu zase~enog ugla,

~iji centralni motiv postaje izuzetno dekorativno

obra|en balkon, ali i u pilastrima, koji uokviruju

plitak reqef ispod krovnog venca. Posebna pa`wa je

poklowena enterijeru. Za razliku od prethodnog, pro-

storije su ovde centralno raspore|ene oko velikog sa-

lona, ~iji su zidovi bili pokriveni dekorativnim

slikarstvom. Obrada vrata i stepeni{ta doprinosila

je op{tem utisku reprezentativnosti.28

Godine 1893. izvr{ena je regulacija Savske (Kara-

|or|eve) ulice do Malog pijaca. Istovremeno, uz wen

front po~iwe izgradwa stambeno-poslovnih zgrada.

Jednospratnice trgovaca Boìdara Puri}a, u Kara|or-

|evoj 53, i Dimitrija Markovi}a, u broju 55, pokazuju

kako su za veoma kratko vreme beogradski graditeqi

prihvatili arhitekturu istorijskih stilova. Jednostav-

nija, oblikovana svedenim elementima akademizma,

~itqivim u simetri~nosti i stepenovawu fasade, ru-

sti~nom prizemqu, jasno definisanim podeonim ven-

cima i skromno dekorisanim plitkim pilastrima,

MALI PIJAC NA SAVI KRAJEM XIX I POÊTKOM XX VEKA

109

Sl. 2. Krst sa Malog pijaca

zgrada Boìdara Puri}a podignuta je, verovatno, neku

godinu pre zgrade Dimitrija Markovi}a.29

Naàlost,

do danas nam nisu poznata imena wihovih projektana-

ta, ali se sa sigurno{}u moè pretpostaviti da su gra-

|ene po projektu {kolovanih arhitekata.

Niz zgrada u Kara|or|evoj ulici, nastalih pred sam

kraj XIX veka izme|u mosta na Savi i Travni~ke, odno-

sno ulice Svetozara Radi}a, sem {to svedo~e o tome ka-

ko se samo u jednoj deceniji izmenilo okruèwe Malog

pijaca, ukazuju i na izuzetnu lako}u kojom su beograd-

ski trgovci prihvatali evropske stilove i evropske

standarde gradwe. Fasade wihovih ku}a bile su obli-

kovane akademski, uz primenu neobaroknih portala i

prozora, klinker opeke i mansardnog krova, poput

zgrade trgovca Nikoli}a u Kara|or|evoj 44 ili neore-

nesanse vidqive na zgradi broj 44, koju je projektovao

arhitekta Jovan Ilki} i koja je jedna od retkih zgrada

kojoj se zna ime autora.

Najzna~ajnije arhitektonsko ostvarewe podignuto

za okvir Malog pijaca bila je zgrada bra}e Krsmanovi}

u Kara|or|evoj 59, izgra|ena po planu in`. Milo{a

Sav~i}a i arhitekte Ga{para Bekera.30

Izuzetna veli-

~ina i reprezentativnost bile su novost za Savsku ~ar-

{iju, kao {to je nov bio i tip najamne zgrade s vi{e

stanova. Veoma uzan ugao ulica Svetozara Radi}a i Kara-

|or|eve akcentovan je kupolom nad atikom postavqenom

iznad jako nagla{enog, dvostruko profilisanog krov-

nog venca, ~iji je pandan postojao i na drugom kraju,

prema zgradi u Kraqevi}a Marka 1. O postojawu druge

kupole znamo samo na osnovu projekta, pa se moè pret-

postaviti da ona nije ni bila izvedena budu}i da je nema

ni na najstarijim poznatim fotografijama. Tro~lana

podela, stepenovawe po spratovima, nagla{avawe pri-

zemqa i izuzetno jak krovni venac pripadaju akademi-

zmu. U potpunosti prihva}en i primewen repertoar

neobarokne dekorativne plastike dosledno je sproveden

na ovoj ku}i »statusu«. Trgovci Krsmanovi}i, do{qaci

iz Bosne, vlasnici »Limana«, placeva, magaza i du}ana

do{li su do onog nivoa bogatstva koje se pokazuje re-

prezentativnim gra|evinama.

Neku godinu kasnije i \or|e Vu~o je u ulici Kraqe-

vi}a Marka 2 podigao ku}u, sa stanom na spratu i kance-

larijom i magacinom u prizemqu. Godina izgradwe jo{

uvek nije ta~no utvr|ena i u literaturi se navodi kraj

XIX veka31

i 1893–1895. godina.32

Ovo je prva od ~etiri

ku}e koje je arhitekta Dimitrije T. Leko, krajem XIX i po-

~etkom XX veka, projektovao za porodicu Vu~o i jedin-

stven je primer da isti arhitekta bude projektant svih

ku}a koje investitor podiè. U odnosu na ostale, zgrada

u Kraqevi}a Marka 2 predstavqa samo standardno delo.

Krajem XIX veka Savamala je bila samo delimi~no

regulisana i ure|ena, s gra|evinskim fondom koji se

sastojao od malog broja reprezentativnih gra|evina i

velikog broja privremenih objekata namewenih trgo-

vini, s pijacom, koja je dobila karakter trga, i ne vi{e

sa statusom predgra|a.

Dvadeseti vek je ovim prostorima doneo boqu pove-

zanost sa Evropom, koju dotada{wi nedostatak grada u

pravom smislu nije dopu{tao. Izvestan stepen emanci-

pacije od pro{losti, nezanemariv nivo ekonomskog, a u

vezi s wim i kulturnog razvoja doprineo je brèm pri-

hvatawu tekovina zapadnoevropske civilizacije.

Srpski arhitekti – generacija {ezdesetih i sedam-

desetih godina – dali su sve od sebe da najnovija iskustva



Sl. 3. Zgrada Qubomira Krsmanovi}a, Kara|or|eva 59 Sl. 4. Ku}a Luke ]elovi}a, Kraqevi}a Marka 1

velikog sveta prenesu u »zaba~enu balkansku provinci-

ju«, iako sredina nije uvek bila sigurna u neophodnost

tako intenzivnih veza.33

Ve} prihva}eni akademizam duboko je uhvatio kore-

na me|u qudima koji su, ìve}i na vetrometini, stal-

no bili na po~etku i zbog toga je upravo ono {to je sta-

meno, {to prkosi prolasku vremena postalo wihov

ideal. Posledica takvog verovawa bilo je dugo trajawe

akademizma, otpornog na sve mene kroz koje je arhitek-

tonska misao prolazila.

Prodor novog veka osetio se u najve}oj meri u pri-

savskom delu grada, jer je za ~etrnaest godina, do po~etka

Prvog svetskog rata, formiran urbanisti~ki, reguli-

sane su ulice, izvr{ena je parcelacija, po~ela je iz-

gradwa pristani{ta i keja, izgra|ena je osnovna {ko-

la, osnovan prvi nov~ani zavod u Srbiji i, kona~no,

nasuta Bara Venecija.

Godine 1900. odlu~eno je da se podigne osnovna {ko-

la za Savski kraj na prostoru Svetonikoqskog trga.34

U isto vreme doneta je dalekose`na odluka da se Kara-

|or|eva ulica produì do èlezni~ke stanice. Front

ulice je do tada bio u potpunosti izgra|en. Uz Mali

pijac, prema Savi, bilo je imawe bra}e Krsmanovi} i

Riste Paranosa. Uz ulicu Kraqevi}a Marka, na neparnoj

strani, nalazilo se imawe Luke ]elovi}a, preko puta –

\or|a Vu~a, Aksentija Todorovi}a, Marka Stojanovi-

}a, Mase Nikole i Jovana Antule i, na kraju, prema mli-

nu Zaharija Popovi}a – veliko Paranosovo imawe.35

Po

imenima vlasnika imawa, uglednih trgovaca i advoka-

ta, jasno je da je prostor oko Malog pijaca postao pre-

stiàn i dostupan samo najbogatijim i najuglednijim

Beogra|anima. Op{tina je, da bi prosekla Kara|or|e-

vu ulicu, morala da otkupi najve}i deo Paranosovog

imawa i da poru{i han, {to je i u~inila verovatno

1904. godine.36

Godinu dana kasnije, avgusta 1905, u pi-

smu advokata Marka Stojanovi}a Op{tini beogradskoj

pomiwe se ru{ewe preostalih prizemnih zgrada koje

su »izvesno bile starije od ~etrdeset godina«,37

{to

pretpostavqa da je han ve} bio poru{en.

Povezivawe Malog pijaca i èlezni~ke stanice dalo

je nov podsticaj izgradwi u Savskoj varo{i.

Beogradska zadruga, koja je postojala vi{e od dve de-

cenije, otkupila je imawe bra}e Krsmanovi} izme|u

ulica Kara|or|eve, Travni~ke i Hercegova~ke da bi na

wemu podigla svoju poslovnu zgradu.

Na ideju o gra|ewu ba{ na tom prostoru verovatno je

uticao Luka ]elovi}, trgovac sa Male pijace i predsed-

nik Upravnog odbora Zadruge, koji je u neposrednoj

blizini – u ulici Kraqevi}a Marka 1 – neku godinu

ranije podigao sopstvenu ku}u. Projektant je, kao i za

susedne zgrade, bio in`. Milo{ Sav~i},38

pa otuda po-

ti~e wihova vi{e nego o~igledna sli~nost.


111

Sl. 5. Beogradska zadruga, Kara|or|eva 58, oko 1912

Sl. 6. Beogradska zadruga, ulazni hol

Godine 1906. ura|en je projekat za zgradu Beogradske

zadruge, ~iji su potpisnici arhitekti Andra Stevano-

vi} i Nikola Nestorovi}. îtav niz napisa o pojedi-

na~nom udelu u zajedni~kom projektu, neposrednim uti-

cajima i upotrebi armiranog betona skoro da su u pot-

punosti iscrpli ovaj problem.39

Pouzdano se zna da je francuska arhitektura sa kra-

ja XIX veka imala znatan uticaj na obojicu arhitekata,

da su, tako|e, posetili Parisku izlo`bu 1900. godine,

da su u to vreme ve} priznati i ceweni i da su zajedni~-

ki zavr{ili zgradu Uprave fondova. Ne zna se ta~no

kolike su prilikom projektovawa bile wihove autorske

slobode, a koliki zahtevi Upravnog odbora Beogradske

zadruge, pre svega Luke ]elovi}a, kome je zadruga bila

ovaplo}ewe ìvotnog sna.

Otuda je zgrada Beogradske zadruge, kao izraz ve} po-

menutog ideala i reprezent mo}i i mogla da bude samo

sna`na, reprezentativna gra|evina, {to zna~i i aka-

demski koncipirana.40

Akademizam se ogleda u strogoj simetriji ~eone fa-

sade i bo~nih krila, stepenovawu fasade, nagla{enom

rusti~nom prizemqu, centralnoj kupoli i kupolama nad

krilima. Tako|e, i svi dekorativni elementi su iz aka-

demskog repertoara, ukqu~uju}i slobodnostoje}e figu-

re na centralnoj fasadi.41

Ali, ta ~vrsta struktura je

ve} po~ela da se rasta~e – bo~ni pilastri centralne zo-

ne ve} su prodrli preko linije krovnog venca, iako sti-

dqivo i traè}i zavr{etak u trougaonom timpanonu.

Na bo~nim fasadama taj prodor je zauzdan, ali namerno

kasno. Rezultat je blaga zatalasanost nekada{we nad-

mo}ne ravne linije. Isti slu~aj je i sa fasadom pro~e-

qa, kojom dominira velika staklena povr{ina prozora.

Koncipirana kao poslovno-trgova~ko-stambena

(du}ani u prizemqu nestali su u adaptaciji posle Dru-

gog svetskog rata),zgrada je imala i akademski oblikovan

enterijer po~ev od ulaznog hola, sa reprezentativnim

mermernim stepeni{tem, do sve~ane sale, sa oslikanom

tavanicom i skulpturama – rad beogradskog likoresca

Frawe Valdmana. Skulpture su import iz Nema~ke.42

Samo ponegde, na mestu koje nije dostupno pogledu, is-

krsne neki Ar-Nuvo detaq, poput vrata sefa iza {al-

ter sale.

Kada je 1907. godine43

bila zavr{ena, ni{ta vi{e na

Malom pijacu nije se moglo meriti starim merilima.



Sl. 7. Mali pijac, razglednica iz dvadesetih godina 20. veka

Mali pijac, kome je zgrada beogradske Zadruge trebalo da

posluì kao ukras, morao je da ustukne, pre svih hotel

»Bosna«, ~ija je arhitektura pripadala pro{lom vreme-

nu i ~ija je dotrajalost uz novu zgradu bila vidqivija.

Trgovci na Savi nikada se brè nisu dogovorili. Uspe-

li su da skupe pare za otkup i da sru{e stari hotel.44

Godine 1909. uklowen je krst sa Male pijace. U ideje

o novom gradu ovakav trg se nije mogao uklopiti, pa je

posle Paranosovog hana i hotela »Bosna« nestao i Spo-

menik pobede. Ono u ~iju ~ast je podignut bilo je ve}

odavno osvojeno i spomenik je, moè se re}i preko no-

}i, prenet iz sredi{ta trga u Moravsku ulicu.45

Savska varo{ se oslobodila bremena nasle|a i po-

~ela je da stvara nove vrednosti.

U takve vrednosti sigurno se moè svrstati gra|ewe

keja od Savskog mosta do Krsmanovi}evih magacina,46

1907. godine. Ure|ewe keja je na licitaciji dobio po-

znati beogradski gra|evinar Jovan Sevdi}, ali je na-

kon kratkog vremena izgradwa bila prekinuta usled

nedostatka novca i nekih tehni~kih problema.

Iako nesprovedena, ideja o keju je prva ideja o sila-

sku grada na obale. Ve} poznati »strah Beograda od vode«

i okretawe zadwih fasada i dvori{ta vodi47

bili su

na najboqem putu da budu prevazi|eni.

Odluka o izgradwi {kole za Savski kraj, doneta

1900, po~ela je da se realizuje tek 1906. godine. U jednom

novinskom napisu48

isti~e se »da se za osnovnu {kolu

u Savamali dovr{uje veleqepna gra|evina koja }e ukra-

siti Beograd«. Naàlost, nisu sa~uvani planovi {ko-

le, a o wenom izgledu svedo~i samo mali broj sa~uvanih

fotografija, iako je zgrada postojala do Drugog svet-

skog rata.

U literaturi ozna~ena kao eklekti~na,49

Savska

osnovna {kola je pravi primer neodlu~nosti wenog

projektanta Dimitrija T. Leka u prihvatawu savreme-

nih arhitektonskih stilova. Na {koli su, ~ak i fi-

zi~ki, prisutna dva opredeqewa: akademizam – u osnov-

nim postavkama i Ar-Nuvo – u detaqima.

Slede}i korak u organizaciji Savske varo{i bila

je izgradwa nove ku}e \or|a Vu~a, na uglu ulica Kraqe-

vi}a Marka i Kara|or|eve. Regulacijom iz 1905. godi-

ne definisani su oblik i veli~ina parcele.

I za ovaj objekat, kao za prethodne koji su pripada-

li porodici Vu~o u ulicama Kraqevi}a Marka, Deli-


113

Sl. 8. Hotel »Bristol«, razglednica iz druge decenije 20. veka

gradskoj i na Terazijama, \or|e Vu~o je angaòvao arh.

Dimitrija T. Leka.

Podignuta 1908. godine preko puta Beogradske za-

druge, kao odgovor ili kao izazov, {to je verovatnije

ako se zna Lekov odnos prema Nestorovi}u i wegovom

radu, ovo je prvi Ar-Nuvo objekat u ovom delu grada.

Iako se osnovni koncept zgrade zasniva na akade-

mizmu, mno{tvo detaqa iz repertoara Ar-Nuvoa opre-

dequju je kao Ar-Nuvo gra|evinu.

Oblik parcele je diktirao izgradwu objekta sa tri

vidqive fasade – centralnom i dvema bo~nim, od kojih

je jedna bo~na znatno duà. Centralna, okrenuta Malom

pijacu, predstavqa dominantu.

Podatak iz literature da »dekoracija nije naro~i-

to bogata«,50

ili da su »ukrasi {turo upotrebqeni«,51

moè se opovrgnuti samo nabrajawem detaqa bo~nih,

skromnije obra|enih fasada. Veoma plitki, {to je i

zahtev Ar-Nuvoa, oni su i brojni i raznovrsni. Ograde

balkona od kovanog gvo`|a razli~ite su na svakom

spratu, neke su ra|ene samo geometrijskim a neke kom-

binacijom geometrijskih i floralnih motiva. Svi

nadvratnici, natprozornici, pervazi portala i pro-

zora, sve povr{ine ispod balkona, erkeri i me|upro-

zorske povr{ine bogato su obra|eni. Primewena deko-

rativna plastika je veoma raznovrsna – od veoma jedno-

stavne geometrijske ili floralne do jako nagla{ene, sa

predstavama ènskih glava ili merkura okruènih li-

{}em i cvetovima, ili plitko postavqenih udvojenih

profila sa dekorativno obra|enom kosom od koje po-

laze dekorativne trake, {to je jedan od naj~e{}ih mo-

tiva Ar-Nuvo fasada {irom Evrope.

Kompozicija ugaone, glavne fasade, sa centralnom

jedinstvenom povr{inom bez ikakvih podela i broj-

nim dekorativnim elementima pripada Ar-Nuvou.

Unutra{wost objekta, iako diktirana namenom, no-

si tako|e sve odlike novog, a pogotovu izvanredno ste-

peni{te, neobi~no za beogradsku arhitekturu. Naà-

lost, u prepravkama (1946. godine) zgrade, o{te}ene u

Drugom svetskom ratu, nestali su elementi koji su ~i-

nili posebnost enterijera.52

Kada je 1910. godine na mestu nekada{weg Parano-

sovog hana, na velikoj parceli – bloku, oivi~enoj sa sve

~etiri strane ulicama, po~eo da se gradi Grand hotel

»Zadruga« (»Bristol«), transformacija Malog pijaca

bila je u potpunosti zavr{ena.

Osnovni podaci o objektu, u koje se ubraja autorstvo

Nikole Nestorovi}a, zna~ajno za wegovo celokupno de-

lo, i tehni~ki problemi u vezi sa fundirawem pozna-

ti su do detaqa i ne treba ih posebno razmatrati.53

Ocene arhitekture hotela »Bristol« su razli~ite.

U literaturi se navodi da je to objekat na kome je »sece-

sijska dekorativnost doìvela vrhunac«,54

ali i da se

»pribliàva tvrdim u ne naro~ito invetivnim for-

mama posleratnog akademizma«,55

kao i to da je »inspi-

risana pro~eqem hotela »Moskva«.56

Objekat je koncipiran kao slobodnostoje}i, sa ~eti-

ri vidqive fasade, uistinu se isti~e tvrdo}om svojih

formi, izrazitom tro~lano{}u fasade, nagla{enom

podelom po horizontali i sna`nim zup~astim krov-

nim vencem koji prikiva objekat i ne dozvoqava mu da

se slobodno razvije do zatalasane linije atike, obliko-

vane u maniru Ar-Nuvoa. U istom maniru su ura|eni i

svi dekorativni elementi fasade, iako se ima utisak

da su samo formalno primeweni bez organske veze sa

korpusom.

Hotel »Bristol«, po nameni u skladu sa tradicijom

mesta ali oblikovawem nov, doprineo je novom, evrop-

skom liku Malog pijaca.

Ako je ta~an podatak iz {tampe57

da je i Qubomir

Krsmanovi} imao nameru da 1911. godine sazida novu



Sl. 9. Dunavska nimfa, skulptura \or|a Jovanovi}a,

Dunavski park, Novi Sad

~etvorospratnicu u neposrednoj blizini mesta na kome

se nalazio nekada{wi hotel »Bosna« i da je ona »trebala

da izlazi na tri ulice«, trg bi tada bio definitivno

uobli~en.

Zbog toga ne ~udi odu{evqewe Svetozara Stojano-

vi}a u posveti kwige Srpski neimar Luki ]elovi}u,

jednom od pregalaca Male pijace, u kojoj pi{e da Sav-

ski kraj »po lepoti svojih zgrada ~ini ~ast Kraqevini

Srbiji«, ili, daqe: »za to se s pravom moè re}i za

Savski kraj: ko èli da vidi Beograd kao modernu va-

ro{ neka ode na Savu. Tamo }e tek ste}i uverewe o na-

pretku jedne kulturne varo{i.«58

Verovatno bi sli~an utisak proizvela i izgradwa no-

ve tramvajske pruge, »koja bi sa svoje originalnosti bila

jedinstvena za Beograd. Projektovana pruga bi vezivala

Terazije sa Savom u pravoj liniji preko Zelenog venca,

sa koga bi do Svetonikoqskog trga vodila preko ku}a na

{inama koje bi bile od armiranog betona«.59

Predloè-

ni projekat Op{tina beogradska nije usvojila. Za tako

smele poduhvate prestonica jo{ nije bila spremna.

Posledwa intervencija u Savamali pred izbijawe

Prvog svetskog rata bilo je ure|ewe skvera ispred Beo-

gradske zadruge. Skver je bio deo mnogo ve}eg projekta

za ure|ewe Male pijace, koji je obuhvatao i postavqawe

fontane, Savske nimfe, kako ju je nazvao autor, vajar

\or|e Jovanovi}. O ovom projektu podatke daje \or|e

Jovanovi} u pismima upu}enim Beogradskoj op{tini

1921. godine.60

U wima se navodi da je pred rat ura|en

skver pred Beogradskom zadrugom po projektu op{tin-

skog arhitekte Jelisavete Na~i}61

i da je Zadruga, u dogo-

voru sa Op{tinom odlu~ila da finansira postavqawe

fontane u sredini skvera. Uz konsultacije sa arh. Na~i}

i po kona~nom odobrewu arh. Leèa, glavnog direkto-

ra svih tehni~kih odeqewa Op{tine, \or|e Jovanovi}

je »izradio figuru Savsku nimfu za tu fontanu«.

Ne moè biti sumwe u ta~nost podataka s obzirom na

to da su pisma upu}ena Op{tini, koja je bila investitor

radova na ure|ewu skvera, a da je arh. Jelisaveta Na~i}

radila na sli~nim projektima sve do ostavke 2. jula 1919.

godine.62

Nije nam poznat projekat, ali je poznat izgled skvera

sa fotografija i razglednica iz me|uratnog perioda.

Ne znamo ni kako izgleda Savska nimfa, osim {to

postoji podatak, koji je dao Jovanovi}, da je to »velika

figura za fontanu od bronze«. Savska nimfa se ne po-

miwe ni u jednom od radova koji se bave delom \or|a

Jovanovi}a.63

Postoji jedna fontana koja je objavqena u

Katalogu êtvrte jugoslovenske izlo`be umetni~kih

dela, odràne 1912. godine, ali kao skica, jer se navodi

kao »ènska figura za fontanu (gips)«.

Danas se zna za jednu fontanu koju je izradio \or|e

Jovanovi}, i to je fontana Dunavska nimfa u Dunavskom

parku u Novom Sadu.64

Ukoliko je ta~an podatak da je

postavqena 1911. godine,65

onda figura u gipsu ne bi

mogla da bude skica za Dunavsku nimfu. U prilog pret-

postavci ide i opis figure za fontanu u kritici iz-

lo`be, koji ne odgovara bronzanoj skulpturi.66

Beogradska op{tina nije otkupila Jovanovi}eva de-

la po wegovom predlogu, ve} je pisma uputila na razma-

trawe B. Popovi}u, koji je predloìo da \or|e Jovano-

vi} napravi izlo`bu i da se onda otkupe dela sa izlo`be.

Tom prilikom je izneo i primedbe da su neki radovi

replike, {to je ozlojedilo vajara,67

koji je odbio »da za

qubav op{tine prire|uje izlo`be«.

Gra|evinska sekcija Op{tine beogradske, kojoj je

tako|e upu}en predlog na razmatrawe, navela je nepo-

stojawe regulacionog plana i nedostatak finansijskih

sredstava kao razlog za odbijawe postavqawa fontane

po ve} delimi~no realizovanom projektu.

Da je projekat realizovan, Beograd bi dobio jedin-

stven trg. Naàlost, rat je bio brì. Kada je on pro{ao,

vi{e ni{ta nije bilo isto. Generacija koja je stvorila

»novi grad na Savi« si{la je sa scene. Potomci Riste

Paranosa su ostatke o~evog imawa isparcelisali i ras-

prodali; naslednici \or|a Vu~a, slomqeni ekonomskom

krizom, prodali su sva svoja imawa; Qubomir Krsma-

novi} je sve nepokretnosti zave{tao srpskoj vojsci, kao

{to je Luka ]elovi} svu svoju imovinu ostavio Uni-

verzitetu, a Aleksa Krsmanovi} srpskoj dràvi.

Za one koji su ih nasledili Mali pijac nije imao

nikakvo posebno zna~ewe i potonuo je u zaborav. Neka-

da{wu ìvost zamenila je u~malost. Nijedna od ideja

zapo~etih pre Prvog svetskog rata nije nastavqena po-

sle wega. Onako kako je do~ekao 1914. godinu, Mali pi-

jac je do~ekao i novi vek.

Novoj generaciji stasaloj u srpskom Beogradu nu-

dio se onaj deo grada o kome wihovi dedovi nisu mogli

ni da sawaju.

Za dokaz takvog stawa moè da posluì rezultat ve-

like ankete o spomenicima i trgovima Beograda, koju

su sprovele Beogradske op{tinske novine 1933. godine68

i u kojoj su u~estvovali poznati arhitekti, istori~ari

umetnosti i vajari. O Malom pijacu i Savskoj varo{i

nema ni re~i.

NAPOMENE:

1º B. Peruni~i}, Beogradski sud, 1819–1939, Beograd 1964, 12.

2º T. Stefanovi} Vilovski, Metamorfoza Beograda, Beograd

1911, 54.

3º B. Peruni~i}, Uprava varo{i Beograda, Beograd 1970, 407–408.

4º D. \uri}-Zamolo, Beograd kao orijentalna varo{ pod Turci-

ma, Beograd 1977, 44.


115

5º T. Stefanovi} Vilovski, Metamorfoza Beograda, 54.

6º D. J. Rankovi}, [etwa kroz stari Beograd, Beogradske op-

{tinske novine, novembar 1939, 691.

7º S. Zori}, Lepa varo{, citirano prema: Beograd izme|u stvar-

nosti i sna, Urbanizam Beograda 66–67 (1982), 42.

8º U literaturi se javqa dvojnost naziva: Mali pijac i Mala

pijaca, s tim {to se u starijoj javqa samo Mali pijac, kao {to

se i za {iri prostor koriste nazivi Savamala, Savska varo{,

Savska ~ar{ija.

9º B. Peruni~i}, Beogradski sud, 13.

10º Isto, 768.

11º T. Stefanovi} Vilovski, Metamorfoza Beograda, 64.

12º S. Marjanovi}, Opis beogradske varo{i, citirano prema: Be-

ograd izme|u stvarnosti i sna, 9–10.

13º B. Peruni~i}, Uprava varo{i Beograda, 408; D. \uri}-Zamolo,

Beograd kao orijentalna varo{ pod Turcima, 95.

14º B. Peruni~i}, nav. delo, 643.

15º D. \uri}-Zamolo, Hoteli i kafane Beograda XIX veka u Beo-

gradu, Beograd 1988, 14, navodi da je neko iz porodice Paranos

otkupio Han, dok M. Kosti}, Uspon Beograda, Beograd 1994, 51,

izri~ito navodi 1865. godinu i Ristu Paranosa kao vlasnika.

16º M. Kosti}, nav. delo, 52.

17º D. \uri}-Zamolo, Hoteli i kafane Beograda XIX veka, 121.

18º M. Kosti}, Uspon Beograda, 52; D. \uri}-Zamolo, Hoteli i

kafane XIX veka u Beogradu, 16.

19º B. Peruni~i}, Beogradsko naseqe i prvo imenovawe ulica u

wemu, Godi{wak grada Beograda XVI (1967), 116.

20º A. Pavlovi}, Javni spomenici na podru~ju grada Beograda, Ka-

talog, br. 82; M. Timotijevi}, Memorijal oslobodiocima Beogra-

da, Nasle|e V (2004), 20.

21º Dosije o progla{ewu za spomenik kulture Krsta s Male pi-

jace, Dokumentacija Zavoda za za{titu spomenika kulture grada

Beograda.

22º S. [umarevi}, Krst kao spomenik pobede, Beogradske op-

{tinske novine, septembar 1933, 590.

23º B. Peruni~i}, Beogradsko naseqe i prvo imenovawe ulica u

wemu, 123.

24º Tapija za »Liman«, Istorijski arhiv Beograda, Fond Op{ti-

ne grada Beograda, Tehni~ka direkcija, K-1503.

25º B. Maksimovi}, Ideje i stvarnost urbanizma Beograda

1830–1941, Beograd 1983, 22.

26º S. Nedi}, Urbanisti~ko ure|ewe Beograda od 1866. do 1914.

godine, Godi{wak grada Beograda XXIII (1976), 177–178.

27º M. Kosti}, Uspon Beograda, 113.

28º B. Vujovi}, Beograd u pro{losti i sada{wosti, Beograd

1994, 199; G. Gordi}, Arhitektonsko-istorijski komentari, u:

M. Kosti}, Uspon Beograda, 223.

29º Dokumentacija Zavoda za za{titu spomenika kulture grada

Beograda, Sistematsko istraìvawe op{tine Savski venac; B.

Vujovi}, Beograd u pro{losti i sada{wosti, 201.

30º G. Gordi}, Arhitektonsko nasle|e grada Beograda, 39, Beograd

1966; D. \uri}-Zamolo, Graditeqi Beograda 1815–1914, Beograd

1981; B. Vujovi}, Beograd u pro{losti i sada{wosti, 203; A. Mag-

di}, V. [olaja, Milo{ Sav~i}, graditeq, privrednik, gradona-

~elnik, Katalog izlo`be, Beograd 1997, 30.

31º B. Vujovi}, Beograd u pro{losti i sada{wosti, 199. Autor

navodi kao vlasnika firmu »Flaj{ar i êlebonovi}«.

32º M. Kosti}, Uspon Beograda, 60. Kao vlasnik ku}e javqa se

\or|e Vu~o, {to je ta~an podatak.

33º Kao ilustracija moè da posluì slu~aj arh. Dimitrija T.

Leka, koji traì pozajmicu od Op{tine da bi oti{ao na Svet-

sku izlo`bu u Pariz, 1900. godine. Odbornici stalno odlaù

odluku za naredno zasedawe, dok na sednici od 31. 10. molbu nisu

stavili ad acta, jer je izlo`ba skoro zavr{ena pa time i presta-

je potreba da se odobri pozajmica. Beogradske op{tinske novine,

19. 11. 1900, 196.

34º Beogradske op{tinske novine, 11. 6. 1900, 101.

35º Planovi regulacije Kara|or|eve i okolnih ulica, Istorij-

ski arhiv Beograda, Fond op{tine grada Beograda, Tehni~ka

direkcija, K-1493, K-1503.

36º D. \uri}-Zamolo, Beograd kao orijentalna varo{ pod Turcima,

95, navodi 1908. kao godinu ru{ewa, M. Kosti}, Uspon Beograda,

52 –1904. godinu, a @. P. Jovanovi}, Iz starog Beograda, Beograd

1964, 35 – 1899. godinu.

37º Istorijski arhiv Beograda, Fond Op{tine grada Beograda,

Tehni~ka direkcija, K-1503.

38º D. \uri}-Zamolo, Graditeqi Beograda, 92; B. Vujovi}, Beograd

u pro{losti i sada{wosti, 203; A. Magdi}, V. [olaja, Milo{

Sav~i}, 31.

39º Po~ev od Bogdana Nestorovi}a svi istori~ari beogradske

arhitekture pisali su o odnosu dvojice arhitekata.

40º O zgradi: N. Nestorovi}, Gra|evine i arhitekti u Beogradu

pro{log stole}a, Beograd 1937, 76; Z. Manevi}, Pioniri moderne

arhitekture Beograda, Urbanizam Beograda 16 (1962); G. Gordi},

Arhitektonsko nasle|e grada Beograda, 64; J. Sekuli}, @. [kala-

mera, Arhitektonsko nasle|e Beograda, II, Beograd 1966, 31; Z.

Manevi}, Srpska arhitektura 1900–1970, Beograd 1970; B. Ne-

storovi}, Beogradski arhitekti Andra Stevanovi} i Nikola

Nestorovi}, Godi{wak grada Beograda XXIII (1975); D. \uri}-

Zamolo, Graditeqi Beograda; B. Vujovi}, Beograd u pro{losti i

sada{wosti; Dosije o progla{ewu Beogradske zadruge za spomenik

kulture, Dokumentacija Zavoda za za{titu spomenika kulture

grada Beograda.

41º \. Sikimi}, Fasadna skulptura u Beogradu, Beograd 1965, 56–58.

42º Podatak dobijen od arh. Bogdana Nestorovi}a. Dosije o pro-

gla{ewu Beogradske zadruge za spomenik kulture, Dokumentaci-

ja Zavoda za za{titu spomenika kulture grada Beograda.

43º O zavr{etku zgrade beogradske Zadruge: Beogradske novine,

28. i 30. 9. 1907; Nedeqa, br.1, 1907.



44º D. \uri}-Zamolo, Hoteli i kafane XIX veka u Beogradu, 14.

45º Interesantno je da se u onovremenoj {tampi uop{te ne po-

miwe izme{tawe spomenika.

46º Beogradske novine, 17. 5. 1907. Posledwi Krsmanovi}ev ma-

gacin nalazi se u br. 17 dana{we Ulice bra}e Krsmanovi}.

47º S. Zori}, Lepa varo{, 35.

48º Beogradske novine, 1. 7. 1906, 2.

49º D. \uri}-Zamolo, Graditeqi Beograda, 68.

50º Isto.

51º @. [kalamera, Secesija u arhitekturi Beograda 1900–1914,

Zbornik za likovne umetnosti Matice srpske 3 (1967), 330.

52º Plan prepravke zgrade, Istorijski arhiv Beograda, Fond

tehni~ke direkcije, f. XXII-108-1930.

53º N. Nestorovi}, Gra|evine i arhitekti u Beogradu pro{log

stole}a; Z. Manevi}, Pioniri moderne arhitekture Beograda; G.

Gordi}, Arhitektonsko nasle|e grada Beograda, II; @. [kalamera,

Secesija u arhitekturi Beograda; Z. Manevi}, Srpska arhitek-

tura 1900–1970; B. Nestorovi}, Beogradski arhitekti Andra

Stevanovi} i Nikola Nestorovi}; D. \uri}-Zamolo, Graditeqi

Beograda; B. Vujovi}, Beograd u pro{losti i sada{wosti; Dosije

o progla{ewu hotela »Bristol« za spomenik kulture, Dokumen-

tacija Zavoda za za{titu spomenika kulture grada Beograda; A.

Kadijevi}, Dva toka srpskog arhitektonskog Ar-Nuvoa, inter-

nacionalni i nacionalni, Nasle|e V (2004).

54º @. [kalamera, Secesija u arhitekturi Beograda, 330.

55º Z. Manevi}, Srpska arhitektura 1900–1970, 17.

56º A. Kadijevi}, Dva toka srpskog arhitektonskog Ar-Nuvoa, 62.

57º Beogradske novine, 19. 3. 1911. Iz teksta se sti~e utisak da

je za novu zgradu ve} ura|en projekat. Me|utim, vlasnik imawa

u Kara|or|evoj 46 nije bio Qubomir, ve} Aleksa Krsmanovi},

{to se vidi iz objave Zadu`bine Alekse Krsmanovi}a o prodaji

imawa 1937. godine (M. Kosti}, Uspon Beograda, 54) i spiska ne-

pokretnih imawa u testamentu Qubomira Krsmanovi}a (Isto-

rijski arhiv Beograda, Fond Op{tine grada Beograda, Tehni~ka

direkcija, K-1503).

58º S. Stojanovi}, Srpski neimar, Beograd 1912, 100.

59º Beogradske novine, 12. 7. 1910, 3.


Administrativni odsek, K-16, f-4382/21. Pisma su imala ciq da

Op{tina otkupi od Jovanovi}a jedan broj skulptura u zamenu za

op{tinski plac na kom bi mogao da ozida ateqe.

61º U dosada{wim radovima koji su se bavili delom arh. Jeli-

savete Na~i} nema podataka o wenom u~e{}u u projektu skvera:

M. Mini}, Prva Beogra|anka arhitekta – Jelisaveta Na~i},

GMGB III (1956), 451–458; D. \uri}-Zamolo, Graditeqi Beograda,

70–72; O. Noìni}, Jelisaveta Na~i} – prva èna arhitekta u

Srbiji, Zbornik za likovne umetnosti Matice srpske XIX (1983),

275–292; D. \uri}-Zamolo, Gra|a za prou~avawe dela èna arhi-

tekata sa beogradskog univerziteta generacije 1896–1940, Pinus

5 (1996), 43–47.


Administrativni odsek, K-9, f-1-53/19.

63º Vajarski radovi akademika \or|a Jovanovi}a, SANU, Beo-

grad 1933; A. [auli}, \or|e Jovanovi} – srpski vajar, Novi Sad

1955. âk je ne pomiwe ni sam \or|e Jovanovi} u biografiji

pisanoj 1947. godine: Dosije preminulih ~lanova SANU, Jova-

novi} \or|e, 1861–1953, rukopis, Biblioteka SANU; U. Ani},

@ivot i delo vajara \or|a Jovanovi}a, magistarski rad, odbra-

wen 1991. godine, rukopis, Biblioteka Odeqewa za istoriju

umetnosti Filozofskog fakulteta u Beogradu. U svim radovima

se pomiwe Nimfa Dunava, a u A. [auli}, \or|e Jovanovi} – srp-

ski vajar, pod rednim brojem 14 – »statua prirodne veli~ine od

bronze, ukras parka u Novom Sadu«. \or|e Jovanovi} je uradio

nekoliko skulptura sa sli~nom tematikom. Postoji reqef Sav-

ska nimfa nad portalom zgrade u Balkanskoj ulici 19, Personi-

fikacija Save (ili Sava), ra|ena u mermeru, i Sava, bronzana

figura iz 1908. u Narodnom muzeju u â~ku.

64º Naàlost, na fontani ne postoji godina livewa koja bi po-

mogla razre{ewu dileme.

65º Dokumentacija Zavoda za za{titu spomenika kulture grada

Novog Sada, podaci dobijeni od Vojislava Pu{kara, razglednice

nastale pre Prvog svetskog rata objavqene u: \. M. Srbulovi},

Kratka istorija Novog Sada, Novi Sad 2002, razglednica iz

1912. godine sa prikazom Dunavskog parka sa fontanom, objavqe-

no u: T. Militar, Novi Sad na raskrsnici minulog i sada{weg veka,

Novi Sad 2002, 41.

66º B. Lazarevi}, Jugoslovenska izlo`ba, Re~, 15. 5. 1912.

67º Pismo \or|a Jovanovi}a od 16. jula 1921. godine. Istorijski

Arhiv Beograda, Fond Op{tine grada Beograda, Administra-

tivni odsek, K-16, f-4382/21.

68º Beogradske op{tinske novine, april 1933, 239–287.


117



Summary: VERA PAVLOVI]-LON^ARSKI

L I T T L E - M A R K E T - O N - S AVAAT T H E T U R N O F T H E 1 9 T H A N D 2 0 T H C E N T U R I E S

The square at the junction of Karadjordjeva, Svetozara Radi}a, Hercegova~ka and Travni~ka streets, popularly known as Little-Market-on-Sava, dates back to about 1830 as the result of a decision restricting the housing of traders and dealers to the Savariverfront.

A makeshift marketplace was soon to grow into a plaza. The regulation of the streets that formed it, its architectural frameat first consisting of inns, and then of European-style hotels, the construction of commercial and residential buildings in itsimmediate surroundings as well as the mounting of a monument to victory made the Little Market a hub of Belgrade’s life.

The twentieth century brought prosperity to the Little Market and its broader neighbourhood, Savamala. By World WarOne it had been shaped in urban-planning terms, its regulation and plotting had been completed, Sava quaysides had begunto be built, an elementary school had been constructed and Serbia’s first banking institution founded. Buildings from themid nineteenth century gave way to those influenced by contemporary European architecture.

The most important building on the square is that of the Belgrade Cooperative constructed in 1907 according to the designof Nikola Nestorovi} and Andra Stevanovi}. Together with the house of Djordje Vu~o, known as Vu~o’s House on the Sava,built in 1908 according to the design of Dimitrije T. Leko, and Bristol Hotel, built in 1910 according to the design of NikolaNestorovi}, it conferred a completely new, European, look on the Little Market. The effect was enhanced by a piazza in frontof the Belgrade Cooperative building, designed by the city architect Jelisaveta Na~i}. The design had included a fountain, theSava Nymph, »a large figure in bronze« by the sculptor Djordje Jovanovi}. It was never mounted, however, and its fate re-mains unknown.

After World War Two the Little Market has sunk into oblivion. For the generations born in the new state the site has lostthe significance it had for their fathers.

LIST OF ILLUSTRATIONS:

Fig. 1. Bosnia Hotel, early-20th-century postcardFig. 2. The cross from the Little MarketFig. 3. Building of Ljubomir Krsmanovi}, 59 Karadjordjeva StFig. 4. House of Luka ]elovi}, 1 Kraljevi}a Marka StFig. 5. Belgrade Cooperative building, 58 Karadjordjeva St,ca 1912Fig. 6. Belgrade Cooperative, entrance hallFig. 7. Little Market, postcard, 1920sFig. 8. Bristol Hotel, postcard, 1910sFig. 9. Danube Nymph by Djordje Jovanovi}, Danube Park,Novi Sad

udk 711.552 (497.11) »1830/1919«...vamale, pri ~emu treba imati u vidu da je po vezirovoj odluci...

Documents