Üsküdar kadınları

Cum hu ri yet’in ‹lk El li Y› l›n da Üs kü dar Ka d›n la r›1

P R O F . D R . A H M E D Y Ü K S E L Ö Z E M R E

Cum hu ri yet’in ilk el li y› l›n da Üs kü dar ka d›n la r›n da göz le nen en be lir gin özel -lik ler: if fet, sa b›r, te vek kül, mer ha met ve tu tum lu luk tu. Bu befl has let on la r›müs tes nâ bi rer efl ve ana, ve ke zâ ai le nin is tik râ r› n›n da te mi nâ t› k›l mak tay d›.1970’le rin or ta la r› na ka dar, Üs kü dar’da, ku la ¤› m› za an cak iki ya da üç çif tin bo -flan m›fl ol du ¤u ha be ri gel mifl ti, çün kü Üs kü dar’›n ka d›n la r› “Al lâh’›n en hofl lan -ma d› ¤› he lâl: bo flan mak t›r” ha dî si ne yü rek ten inan m›fl ve bu ha dî sin muh te vâ -s› n› id râk li, sa lâ bet li ve de sa b›r l› bir ha yat tar z› na dö nüfl tür müfl ler di.Üs kü dar ka d› n› mad dî ve mâ ne vî ac› la r› n› ve çi le le ri ni, ge nel lik le yal n›z ba fl› naçe ker ve haz me der di. Üs kü da rî ai le ler de dâ imâ kol k› r› l›r, ama yen de ka l›r d›.Üs kü dar ka d›n la r› ço cuk luk la r›n dan iti bâ ren mü’min ve hat tâ so fu olur lar d›ama, bir kaç is tis nâ s› hâ riç, as lâ yo baz ol maz lar d›. So fu luk la r› ise yafl la r›y laoran t› l› ola rak ar tar d›. Bafl la r› n› flim di ler de, pek çok kim se nin yap t› ¤› gi bi, abar -t› l› ve bir ucu s›r t›n dan be li nin al t› na ka dar sar kan de vâ sâ bir eflarp la de ¤il, yaçe ne le ri nin al t›n da dü ¤üm at›l m›fl “s›k ma bafl” tâ bir edi len sâ de bir ba flör tü sü ileya da ku lak la r› n›n ve en se si nin bir bö lü mü nü de içi ne alan (bu gün kü an la m›n -dan fark l›) bir “tür ban” ile ör ter ler di. Ha n›m lar ev ler de ve bâ zen de ma hal le ara -la r›n da kom flu ya ge çer ken bafl la r› n› “sark ma ye me ni” ile ör ter ler di. Sark ma ye -me ni, ge nel lik le ke nar la r› oya ifl le me li olan bir ye me ni yi ve rev kat la ya rak ikiucu nu en se den ge çi rip al n›n üs tün de dü ¤üm le yip üçün cü ucu nu da en se dendört par mak ka dar afla ¤› ya sar k› ta rak ba¤ la n›r d›. Bu tür lü bafl ba¤ la ma da kâh kül(yâ ni per çem) ve zü lüf ler ye me ni den d› fla r› ta flar lar d›. Üs kü dar ka d›n la r› n›n ço -¤un lu ¤u rü küfl ol mak tan ve tefl hir ci lik ten çe ki nen sâ de, mah fî ama va kur kim -se ler di.

468

‹s tis nâ lar hâ riç Üs kü dar ka d› n› ko ca s› na is mi ne “Bey” ek le mek si zin, Üs kü darer ke ¤i de ka r› s› na is mi ne “Ha n›m” ek le mek si zin hi tâb et mez di. Ka d›n ko ca s› naolan mu hab be ti ni “Be ye fen di ci ¤im” ve er kek de ka r› s› na olan mu hab be ti ni “Hâ -tun cu ¤um” di ye hi tâb ede rek iz hâr eder di.Üs kü dar ka d› n› ço cuk la r› n› ev len dir dik ten son ra ve he le ko ca s› da ve fât et mifl -se, ge nel lik le, befl va kit na ma z› n› k› lar; Ra ma zan ay› d› fl›n da da ge nel lik le pa zar -te si ve per flem be gün le ri oruç tut ma y› âdet hâ li ne ge ti rir; Ke li me-i Tev hid zik ri -ne de vâm eder; ara da s› ra da câ mi ler de ce ma at le na maz k›l ma ya ve be ¤en di ¤i birvâ iz efen di nin va’z› n› ya da bir hâ f› z›n Kur’ân ti lâ ve ti ni din le me ye gi der; per -flem be ak flam la r› da, ikin di ve ak flam ezan la r› ara s›n da evi ni du alar la tüt sü ler,2Kur’ân-› Ke rîm hat mi ne de vâm eder ve özel lik le de Yâ sin-i fie rîf k› ra at eder di.Her hat min so nun da da efli ni dos tu nu ça ¤› r›r; izaz ve ik râm da bu lu nur; ha timdu as› n› ya par ya da bi ri ne yap t› r›r d›. Pek çok Üs kü dar l› ka d› n›n ise, du as› he nüzya p›l ma m›fl ama ge rek ti ¤in de eflin dos tun mev tâ la r› na he di ye edil mek üze re, ye -dek te ha z›r du ran ha tim le ri bu lu nur du. Ko ca s› n›n ve fâ t› n›n y›l dö nüm le rin de deevin de ya da câ mi de mut la ka Mev lîd okut tu rur du.Üs kü dar ka d›n la r› da de di ko du dan hofl la n›r lar ama fe sat l›k tan ve ni fak ç› kar -mak tan fev ka lâ de çe ki nir ler di. Bu nun la be ra ber bâ z› ma hal le ler de ne den se her -ke si bi ri bi ri ne dü flür me ye me rak l› bir “fe sat kum ku ma s›” ge ne de bu lu nur du.Bu du rum, ma hal le li ta ra f›n dan bir ke re tefl his ve tes bit edil di miy di ar t›k o ka -d› na tam bir izo lâs yon po li ti ka s› uy gu la n›r, ka p› lar aç›l maz d›. E¤er bu ka bilkim se ler bir de bü cür ise ler ha n›m lar, ara la r›n da on dan söz eder ken, pek âli mâ -

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V

1925 y›l›nda Çaml›ca’da Üsküdarl› k›z ö¤renciler

469

ne bir ta v›r la: “Zâ ten kar de flim, “kül lü ta vî lin eb leh, kül lü ke sî rin fit ne” (… bü -tün uzun boy lu lar ap tal, bü tün k› sa boy lu lar da fit ne fü cur olur) di ye ah kâm ke -ser ler di.Üs kü dar ka d›n la r›, ge nel lik le genç k›z l›k la r›n da za y›f, fa kat ev li lik le rin de ba l›ketin de olur lar ve ge nel lik le, ko ca la r›n dan da da ha uzun ya flar lar d›. Üs kü dar’dauzun boy lu, ba l›k etin de, gös te rifl li, ol gun ve edâ l› ha n›m la r› “var da kos ta” di yetav sif eder ler di. Üs kü dar ka d›n la r› ko ca la r› ve fât et tik ten son ra, is tis naî hâl lerhâ riç, genç iken dul kal m›fl ol sa lar bi le ge nel lik le bir da ha ev len mez ler; ve e¤erço cuk la r› ev len mifl de ay r› ev aç m›fl lar sa, ço cuk la r› na yük ol ma s›n lar di ye deken di ev le rin de hür ve tek bafl la r› na otur ma y›, ten ce re le ri ni ken di le ri nin kay -nat ma s› n› ter cih eder ler di. Üs kü dar ka d›n la r› n›n ra¤ bet et tik le ri tu hâ fi ye dük kân la r›, At las So ka ¤›’n›n kö -fle sin de ki fie ker ci Ha san Efen di’nin dük kâ n› ile Bü yük Ha mam So ka ¤› (halk ara -s›n da: “Bo ya c› So ka ¤›”3) ara s›n da s› ra lan m›fl olup, s› ra s›y la Za re Efen di ile efli -nin, Tak for Efen di ile o¤ul la r› n›n, ‹s te pan Efen di’nin, Ha çik Efen di’nin, Dir datEfen di’nin, Mâ vi Kö fle Tu hâ fi ye evi sâ hi bi Sü ley man Bey’in ve 81 nu ma ra da kiAr na vut fie râ fet tin Bey’in dük kân la r› ile bun la r›n kar fl› s›n da ki s› ra da 104 nu ma -ra da ki At târ Ho ca lar’›n dük kâ n›n dan Un cu lar Cad de si’ne do¤ ru iki dük kân ev -vel ki Meh met Ner mi Has kan Bey’in4 dük kâ n›y d›. Za re’nin dük kâ n›, ve re si yever me si do la y› s›y la, Re ji’de5 ça l› flan ha n›m la r›n ra¤ bet et tik le ri bir yer di.Üs kü dar l› lar tu hâ fi ye nin çok çok da ha ka li te li le ri ni ise ‹s tan bul’da Bah çe ka p› veci vâ r›n da ki “fiifl man Yan ko Bi râ der ler”, “Ata Ata bek”, “Bi-Ba-Bo”, “Gül ni hal”, “Oroz di -bak” gi bi ve bun la ra ben zer ma ¤a za lar dan ya da Be yo¤ lu’nda ki “Au Li on”, “Ba -ker”, “‹l ya dis”, “Ma yer” ve “La za ro Fran ko” gi bi ve bun la ra ben zer ma ¤a za lar dansa t›n al›r lar d›. Da ha har c› âlem ve da ha ucuz tu hâ fi ye için de ‹s tan bul’da Mah -mut pa fla Yo ku flu’nda ki dük kân la ra gi di lir di. Üs kü dar ka d›n la r› n›n bir bafl ka has le ti de ev idâ re sin de ik ti sâ da ri âyet kâr yâ nitu tum lu ol ma la r›y d›. Ek se ri ye ti ken di le ri nin ve ço cuk la r› n›n ve hat tâ bâ zen deko ca la r› n›n k› l›k k› yâ fet le ri ni tâ mir ede cek ve biz zât di ke cek ka dar da us ta ter -zi olur du. Bu na be ce ri si yet me yen ler ise “gün de lik çi ter zi” tu tar lar d›. Bu gün de -lik çi ter zi ler da ha çok Rum, Mû se vî ya da Er me ni ha n›m la r› olur du. Gün de lik çiter zi sa bah sa at 08.00’de eve ge lir ve bir gün için de pro va la r› dâ hil bir kos tü müya da bir pal to yu di kip tes lim eder di. 1940’l› y›l lar da bun la r›n gün de lik üc ret le -ri 5-6 li ra iken 1950’le rin or ta la r›n da 30 li ra ka dar d›. Çar fl› dan ola bil di ¤in ce az al›fl ve rifl et mek için Üs kü dar’›n ka d›n la r›, ge nel lik lere çel le ri ni, fler bet le ri ni, sal ça la r› n›, tar ha na la r› n› ve yo ¤urt la r› n› ken di le ri îmâleder; tur flu la r› n› ken di le ri ku rar; ve hat tâ çi ro zu biz zât ku ru tur ve lâ ker da y› bi -le ken di le ri te ne ke ye ba sar lar d›. Bak la va ve bö rek le rin yuf ka la r› n› ge ne ken di le -ri açar; lok ma, re vâ nî, la lan ga, bak la va ve hur ma tat l› la r› n› da ge ne ken di le riüre tir ler di. Zâ ten he men her evin ya da ko na ¤›n bah çe si nin bir kö fle sin de gün -lük yu mur ta ih ti yâ c› n› kar fl› la ya cak bir kü mes bu lu nur ve çi çek tarh la r› n›n d› -fl›n da ka lan k›s m›n da da seb ze eki li olur du. Bu nun öte sin de, pek çok ka d›n Üs -

C U M H U R ‹ Y E T ’ ‹ N ‹ L K E L L ‹ Y I L I N D AÜ S K Ü D A R K A D I N L A R I

470

kü dar’›n bu gün yer le rin de yel ler esen ye flil lik alan la r›n da hu dâ yi nâ bit bi tenebe gü me ci, lâ ba da, ›s›r gan ve ho dan (ya da ›s p›t) top lar lar ve bun lar dan lez zet -li ye mek ler ya pa rak ai le büt çe si ne kat k› da bu lu nur lar d›.II. Ci han Har bi’nin k›t l›k dö ne min de mil let ya ma yap mak için, ren gi ne bak ma -dan, ko nu dan kom flu dan ya ma l›k ku mafl par ça s› di le ne cek hâ le gel mifl ti. Pek çokkim se nin dir sek le ri, diz le ri, ka ide le ri, ço rap la r› hep ya ma lar la tah kîm edil mifl ti.An ne ler ve ö¤ ret men ler ço cuk la ra “Aman ev lâ d›m! Ya ma de ¤il, y›r t›k ay›p t›r”tel ki nin de bu lu nur lar d›. Ö¤ ren ci ler ve me mur lar dir sek le rin de ki ya ma lar da tir -fil le nip y›r t›l ma s›n di ye bi lek le rin den pa zu la r› n›n or ta s› na ka dar ki ala n› kap la -yan, her iki ucu lâs tik li, ön lük lük sa ten den ya p›l m›fl si yah, gri ya da sol gun mâ -vi kol luk lar ta kar lar d›.Ka bûl gün le rin de bi le ha n›m lar bir yan dan soh bet eder ken, di ¤er yan dan da oza man lar giy dik le ri ipek ço rap la r›n6 ka ç›k la r› n› yu mur ta tâ bir edi len tah ta danelip so idal bir araç la ve özel bir t›¤ la tâ mir eder ler di. Üs kü dar çar fl› s›n da ipek ço -rap la r› tâ mir eden 3-4 dük kân bi le tü re mifl ti. Bu ço rap la r›n ar t›k kul la n› la m› ya -cak ka dar es ki le ri ise ip hâ li ne ge ti ri lir ve bun dan çe flit çe flit pas pas lar, ha l› larve hat tâ yas t›k yüz le ri örü lür dü.Bu y›l lar, ha n›m la r›n at târ lar da sa t› lan “raf ya” lif le ri ni7 bo ya d›k tan son ra ken di -le ri ne ayak ka b› ya da ter lik üst le ri ör dük le ri se ne ler dir de. Bun lar ka l›n ip ten ya -p›l m›fl ya da man tar dan bir ta ba na mon te edi lir ve or ta ya ev de gi yil di ¤in de bir-iki y›l, so kak ta gi yil di ¤in de 8-10 ay da ya na bi len ucu za mal edil mifl bir çift ayak -ka b› ç› kar d›. Bu y›l lar Un cu lar Cad de si’nde tah ta ta ban l› ta kun ya, san da let veayak ka b› imâl eden iki dük kâ n›n da iyi ifl ler yap t›k la r› yok luk y›l la r› d›r. Üs kü dar l› lar er kek ço cu ¤u na düfl kün ol mak la bir lik te bu nu ale nen ifâ de et me yemah fi yet le ri mü sa ade et me di ¤in den do ¤um dan ön ce “Aman! Al lah eli ni, aya ¤› -n›, yü zü nü düz gün et sin! Ka de ri gü zel ol sun!” di ye te men ni de bu lu nur lar d›. Birde “Se ver sen o¤ la n› sev! K›z ken di ni sev di rir.” der ler di.Üs kü dar ka d›n la r›, hâ mi le ol duk la r› n› an lar an la maz, ilk ifl ola rak bir boy ab des -ti al›p Azîz Mah mûd Hü dâ yî’nin tür be si ni zi yâ ret ede rek: “‹lâ hî ya Rab bî! Kar -n›m da ki flu ço cu ¤un ku sur suz do¤ ma s› n›; Sen’in ha y›r l› bir ku lun, Ce nâb-› Pey -gam ber’in de ha y›r l› üm me tin den ol ma s› n› ve bu ra da ya tan Azîz Mah mûd Hü -da yî Haz ret le ri’nin rû hâ ni ye ti gi bi yük sek bir rû hâ ni yet sâ hi bi ol ma s› n› lût fet!”flek lin de bir du ada bu lu nur lar ve bu nu da bir Fâ ti ha ile nok ta lar lar d›. Do ¤a cakço cu ¤un böy le lik le Azîz Mah mûd Hü dâ yî’nin rû hâ ni ye ti ne tev dî edil mifl ol du -¤u söy le nir di.Üs kü dar’da hâ mi le le rin ka r›n la r› yu ka r› do¤ ru yö nel mifl se do ¤a cak olan ço cu -¤un er kek, ka r›n lar afla ¤› do¤ ru sar k›k sa da do ¤a cak ço cu ¤un k›z ola ca ¤› na mu -hak kak na za r›y la ba k› l›r d›. ‹flin il ginç ya n›, bu ke hâ net ço ¤un luk la da ger çek le -flir di.Üs kü dar’›n ebe le ri, do ¤urt tuk la r› ço cuk la r›n gö bek kor don la r› n› bü yü dük le rin -de ses le ri gü zel ol sun di ye nor mal den bir ka r›fl da ha uzun ke ser ler ve ka fa la r›n -da ki saç la r›n tefl kil et ti ¤i mer kez le rin sa y› s› na ba ka rak da ço cu ¤un ba fl›n dan,


471

öm rü bo yun ca, kaç ev li lik ge çe ce ¤i hak k›n da ke hâ net te bu lu nur lar d›. Ve ebe le -rin bu ni yet ve ke hâ net le rin de ki isâ bet pa y› da, hay ret tir, çok yük sek olur du! Buebe ler fev ka lâ de hâ z›k olur lar d›. Üs kü dar’›n ta n›n m›fl ebe si Sâ di ye Ha n›m’›n se -ne ler ce ço cuk sâ hi bi ola ma m›fl çift le ri, uy gu la d› ¤› te dâ vî sâ ye sin de, ço cuk sâ hi -bi k›l m›fl ol du ¤u na kaç de fa flâ hit olun mufl tur.8 Zey nep Kâ mil Has ta hâ ne si’ndedo ¤an k›z la ra mut la ka Zey nep ve o¤ lan la ra da mut la ka Kâ mil gö bek ad› ko nu -lur du.Lo ¤u sa l›k 40 gün sü rer, bu sü re zar f›n da lo ¤u sa so ka ¤a ç› ka r›l maz ve oda da dayal n›z b› ra k›l maz d›. Lo ¤u sa ya ta ¤› n›n ba fl›n da s›r ma l› ka di fe ke se si için deKur’an as› l› du rur; yas t› ¤›n al t›n da da özel Lo ¤u sa Mus ka s› bu lu nur du. Zi yâ re tege len ler he di ye le ri ni tak dîm eder ken: “Ma flâ al lah, fe te bâ re kal lâ hu-l ah se nü-lhâ li kiyn. Teb rik ede rim k› z›m. Al lah ana l› ba ba l›, de de li ta ya l› et sin! Zâ t› na mu -tî kul, Pey gam ber’ine hayr l› üm met k›l s›n! Se nin de sü tün gür ol sun, ev lâ d›m”di ye dua eder ler, ye ni do ¤a na ba ka rak da, Bes me le çek tik ten son ra Ka lem sû re -si nin na zar âyet le ri di ye bi li nen: “Ve in ye kâ dul le zî ne ke fe rû le yuz lik_ne ke bieb sâ ri him lem mâ se mi’uz zik re ve yek_lû ne in ne hu le mec nûn. Ve mâ hü ve il lâzik rün lil âle mîn” flek lin de ki 51. ve 52. âyet le ri ni oku yup ço cu ¤un üze ri ne üf -ler ler di. Mi sâ fir le re bak la va bi çi min de ki lo ¤u sa fle ke rin den ya p›l m›fl lo ¤u sa fler -be ti ik râm edi lir di. Lo ¤u sa fle ke ri fle ker, ka ran fil esan s›, tar ç›n ve k›r m› z› g› dâbo ya s›n dan ya p› l›r; fle ker ci ler de ve at târ lar da sa t› l›r d›. Bu fler bet s› cak içi lir di.fiim di ler de, yaz gün le rin de, bu nu buz lu ola rak da ik râm edi yor lar.O dö nem ler de ev ler de ki önem li ›s›n ma araç la r›n dan bi ri de man gal d›. Ba k›r dan


Cumhuriyet’in ilk y›llar›nda Üsküdar’daki bir bayram töreni

472

ya da pi rinç ten olur du. Man gal lar “Ko nak Man ga l›”, “Sü ley mâ ni ye Man ga l›”,“Se lâ nik” ya da “Ma nas t›r Man ga l›”, “Trab zon Man ga l›”, “Nar gi le Man ga l›”,“Bur sa Man ga l›” ve “Si irt Man ga l›” ola rak ye di çe flit olur lar d›. Bun lar bi ri bir le -rin den yük sek lik le ri, par ça la r› n›n sa y› s› ve süs le me le riy le fark eder ler di. Enyay g›n ti pi pi rinç dö küm den ve ka pak s›z olan “Si irt Man ga l›” idi. En süs lü le ri -ne ise, Sü ley mâ ni ye sem tin de imâl edil dik le ri için, “Sü ley mâ ni ye Man ga l›” de -nir di. Üs kü dar ko nak la r›n da man gal la mefl gul ol mak, ge nel lik le, bü yük ge lin le -rin gö re vi idi.Üs kü dar ha n›m la r› ise Mu har rem ay› na mah sûs aflû re yi bü yük bir tefl rî fat la ha -z›r lar d›. Mu har rem ay› gir di miy di fu ka râ-i sâ bi rîn ol sun ko nak l› s› ol sun, ev le -rin de mu hak kak aflû re pi fli rir ler di. Aflû re zi kir ler çe ki le rek, Âye tül kür sî’ler oku -na rak pi fli ri lir ve hiç de ¤il se bir ta d›m l›k ol sun, gayr-› müs lim ler dâ hil, bü tünkom flu la ra da ¤› t› l›r d›. Aflû re ten ce re si nin ka pa ¤› n›n için de yo ¤un la flan bu ha r›nolufl tur du ¤u su dam la la r› da ge ne zi kir ler le ufak bir fli fle ye al› n›r ve bi rer dam laBes me le çe ki le rek ve “fii fâ ol sun in flâ al lâh!” di ye rek göz le re sü rü lür dü. Bun cazi kir ve du alar la üre til mifl olan bu dam la la r›n göz le ri kuv vet len dir di ¤i ne ve bâ -z› göz has ta l›k la r› na bi le iyi gel di ¤i ne ina n› l›r d›.Ha n›m lar, ay r› ca, ev de imâl et tik le ri re çel ler den ka y› s›, çi lek, vifl ne, ka bak, kar -puz ka bu ¤u ve pat l› can re çel le ri nin par lak ve di ri ol ma la r› için bun la r›n çi¤mey va la r› n› ön ce bir kaç sa at li ¤i ne ki reç kay ma ¤› na ya t› r›r lar d›.Ma hal le de bi ri nin has ta ol du ¤u ö¤ re nil di ¤in de has ta evi ne, ya r›m li mo nu ve ek -me ¤i ile bir lik te bir tas et ya da ta vuk su yu na fleh ri ye çor ba s› yol la n›r d›. Has tazi yâ ret le ri ise has ta n›n gön lü nü ala cak ka dar uzun, has ta y› ra hat s›z et me ye cekka dar k› sa sü rer di. Zi yâ ret çi has ta ya “Al lâh âcil fli fâ lar ver sin, hiç gör me di yedön dür sün! Bu has ta l› ¤› n›z gü nah la r› n› z›n be de li ol sun!” di ye dua eder, has tada “Ber hu dâr olu nuz efen dim; âmin!” di ye ce vap ve rir di. Ve fâ t›n dan en dî fle edi -len has ta lar için: “Al lâh ço lu ¤u na ço cu ¤u na ac› s›n!”, ve ve fâ t› bek le nen has ta lariçin se: “‹ki rah met ten bi ri! Al lâh çek tirt me sin!” di ye dua edi lir di. Bir kim se ninve fâ t›n da da, ya k›n la r› na: “Al lâh bu ac› n› z› unut turt ma s›n! (ya da: Al lâh bu ac› -n› z› unut tu ra cak bafl ka ac› yü zü gös ter me sin!)” di ye tâ zi yet te bu lu nu lur du.Çi çek, kufl pa la z›, ko le ra, ve ba, ti fo, s›t ma gi bi bu la fl› c› has ta l›k bu lu nan ev ler,ka p› la r› na sa r› renk te bir ilân as› la rak, k›rk gün ka ran ti na al t› na al› n›r d›. Ka ran -ti na sü re sin ce ma hal le li bu evin bü tün pa zar ifl le ri ni ve hat tâ ye mek le ri ni da hîyük le nir di.Üs kü dar’da mi sâ fir li ¤e, ön ce den ha ber ver me ye ge rek du yul ma dan, fa kat sa bah -la r› ev sâ hi be si nin te miz lik ve ye mek pi flir mek gi bi ifl ler le mefl gul ola ca ¤› dü -flün ce siy le, ge nel lik le sa at 14.00’den son ra gi di lir di. Ama, faz la sen li ben li ha -n›m kom flu lar pen ce re den bi ri bir le ri ne, sa at 10.00 su la r›n da: “Ayol, gel de birsa bah kah ve si içe lim!” di ye de ses le ne bi lir ler; ya da yaz la r› ö¤ le den son ra bir -kaç dost la r›y la bir lik te ‹câ di ye’de, F›s t› ka ¤a c›’nda, Al tû ni zâ de’de ya da Çam l› caetek le rin de bir “K›r se fâ s› na ç›k mak”9 üze re ran de vu la fla bi lir ler di. Dö nüfl te her -kes, mev si mi ne gö re, ya ge lin cik ya ka t›r t›r na ¤› ya da ke kik top la m›fl ola rak dö -


473

ner di. O za man lar Üs kü dar’›n s› n›r la r› için de ki do¤ ru dü rüst tek me sî re ye ri isefiem si pa fla k› y› la r›y d›; flim di de öy le dir. Fa kat flim di Üs kü dar’da her yer be tony› ¤›n la r› n›n ifl gâ li al t›n da bu lun du ¤un dan, ar t›k k›r se fâ s› na ç›k mak im kâ n› dakal ma m›fl t›r.Üs kü dar l› ha n›m lar mi sâ fir li ¤e gi der ken ço cuk la r› n› da gö tü rür ler se “Aman ev -lâ d›m! Mi sâ fir ev sâ hi bi nin ku zu su dur. Ne re ye çe ker se ora ya gi der” di ye rek mi -sâ fir lik te ev sâ hi be si nin ku ral la r› na ri âyet edil me si ge rek ti ¤i ne iflâ ret eder ler di.Üs kü dar ev le rin de ve ko nak la r›n da mi sâ fir lik es nâ s›n da ar t›k ko nu fla cak bir fleykal ma d› ¤›n da f›r dön dü, do mi no, alt m› flal t› ya da tom ba la oy na n›r d›. Ya p› lan ik -râm la ra da: “El le ri ni ze sa¤ l›k! Al lâh be ti ni zi be re ke ti ni zi art t›r s›n!” di ye te flek -kür edi lir, ev sâ hi bi bu na: “Âfi yet ol sun, efen dim!” di ye ce vap ve rir di. Bu zi yâ ret ler de ilk ön ce tak dîm edi len “sa fâ gel di niz kah ve si”nden bafl ka mev -si mi ne gö re li mo na ta ya da ge lin cik,10 gül, por ta kal, vifl ne, de mir hin di, k› z›l c›kfler be ti; re çel ya da li mon lu lo huk11 ik râm edi lir di. K› fl›n tar ç›n l› zen ce fil li sah -leb ya da bo za s› ra ya gi rer di. O za man lar da, bo za n›n içi ne sa r› leb le bi at mak gi -bi bir z›p ç›k t› l›k he nüz icâd edil mifl de ¤il di. Üs kü dar ko nak la r›n da mi sâ fir le repas ta, pö ti bör vs. ve çay ik râm edil mez di. Çok res mî mi sâ fir lik ler de ise “sa fâ gel -di niz kah ve si”nden son ra mi sâ fir le rin gi de ce ¤i ne ya k›n bir ikin ci kah ve da ha ik -râm edi lir di.Ço cuk lu ¤um da ha n›m la r›n bir k›s m› si ga ra la r› n›12 biz zât sa rar lar ve gü müfl denbir si ga ra ma fla s›y la tu ta rak içer ler di. Di ¤er bir k›s m› mi sâ fir lik te ken di le ri ne ik -râm edi len kah ve yi iç tik ten son ra: “Ney se hâ lim, ç›k s›n fa l›m!” di ye rek fin ca n›ters çe vi rip ta ba ¤› n›n üs tü ne ka pa t›r, ha z›r bu lu nan lar dan fal bak ma ya he ves libi ri nin fal la r› na bak ma s› n› bek ler ler di.E¤er zi yâ ret edi len ev bü yük bir ko nak sa, u¤ur la n›r ken, mi sâ fir ler: “Efen dim,hayr la ra mu hâ tab olu nuz! ‹h yâ et ti niz. Ayak la r› n›z Kâ be’ye var s›n! Bu nu say m› -yo ruz. Ço lu ¤u ço cu ¤u top la y›n, ge ce ya t› s› na da bu yu run ‹n flâ al lâh!” di ye tefl yîedi lir ler di. Ha n›m la r›n gün le rin de mi sâ fir ler ev den ay r› l›r lar ken, ya p›l m›fl olan ik -râm dan do la y› mem nû ni yet le ri ni, ev sâ hi be si ne: “Efen dim; el le ri ni ze sa¤ l›k! Pekzah met le re gir mifl si niz” di ye ih sâs eder ler, ev sâ hi be si de te vâ zu ile: “Aman efen -dim, iz’am et me yi niz! Al lâh hayr l› s›y la tek ra r› n› na sîb et sin!” di ye ce vap ve rir di.Üs kü dar’›n ha n›m la r› ise bu dö nem ler de fiü kû fe Ni hal [Ba flar] (1896-1973), Pe -ri de Ce lâl [Yön sel] (do¤. 1916), Ke rî me Nâ dir [Az rak] (1917-1984), Mu az zezTah sin [Ber kant] (1900-1984), Mü ker rem Kâ mil [Su] (1906-1984), Hâ li de Nus ret[Zor lu tu na] (1901-1984), Hâ li de Edip [Ad› var]13 (1884-1964), Esat Mah mut Ka -ra kurt (1902-1977) ve Re fik Hâ lit Ka ray’›n ro man la r› na, Pe yâ mi Sa fa ve onunyük sek ede bi yat ka li te sin de bul ma d› ¤› eser le ri ni im zâ la m›fl ol du ¤u Ser ver Be dimüs te ar is miy le yaz d›k la r› na pek düfl kün dü ler. Üs kü dar ha n›m la r› da ha son ra -la r› da Bar ba ra Cart land’›n (1902-2000) pem be ro man la r› n›n tir yâ ki si ola cak lar -d›.Ge ne ço cuk lu ¤um da, Üs kü dar’›n ha n›m la r›, uz man ber ber le re, saç la r› n› lü le lü -le gös te ren “per ma” yap t› r›r lar d›. O za man lar da bu hem çok gi rift, hem çok teh -


474

li ke li ve de en az bir kaç sa at sü ren yo ru cu bir ope ras yon du. Bu ope ras yon es nâ -s›n da saç la r›n ve de ri le rin yan ma s› ya da hafl lan ma s› ifl ten bi le de ¤il di. Bâ z› ha -n›m la r›n ba fl› na bu tür lü ka zâ lar ge lir ama ge ne de per ma yap t›r mak tan vaz geç -mez ler di. Bu ha n›m lar krem ler den Krem Per tev’e, Ni vea ve Ha vil land krem le ri -ne ve pud ra lar dan da To ka lon pud ra s› na iti bâr eder ler di. Ha n›m la r›n üç önem -li mak yaj le vâ z› m› olan sür me,14 ras t›k ve k› na da at târ lar da sa t› l›r d›.Üs kü dar’da ha n›m lar ya fle ker ci Ze ke ri yâ Bey’in imâ lâ t› olan ko lon ya la ra ya dao za man lar An ka ra’da bü yük flöh ret yap m›fl olan Eyüp Sab ri Tun cer’in fark l› ko -ku lu Fu jer, Hâ t› ra lar, Me nek fle, Tü tün, Al t›n Dam la, Çi men, Ka d›n Te ni, Çam veBe yaz Zam bak ko lon ya la r› na iti bâr eder ler di. Hâ li vak ti ye rin de olan ha n›m larise 1920’li y›l lar da pi ya sa ya ç› kan ve bü yük bir iti bâ ra maz har olan fran s›z Ar -pè ge ve Cha nel 5 par füm le ri ni kul la n›r lar d›.Ha n›m la r›n lo dos lu ha va la ra rast la yan top lan t› gün le rin de ise hep lo do sun ken -di le ri ve ya k›n la r› üze rin de ki olum suz et ki le rin den söz edi lir di. Bu top lan t› gün -le ri nin bafl l› ca e¤ len ce si olan tom ba la da tom ba la y› çe ken ha n›m me se lâ 68’i 89di ye oku yup da son ra ha tâ s› n› fark eder, özür ler le dü zel tir se s›rf bu yan l› fl› yü -zün den “çin ko” ve hat tâ “tom ba la” de mifl olan ha n›m lar bi le onu üz me mek için:“Nor mal efen dim, nor mal! Bu lo dos kim de hâl, dik kat b› ra k› yor ki?” di ye ah kâmke ser ler di.Her gün ma hal le le ri do la flan Mû se vî es ki ci Mi flon Efen di mev cû di ye ti ni: “Es ki -ler alâ yi iim” ni dâ s›y la du yu rur du. So kak ta oy na y›p da, âde tâ can h› rafl: “Hay, gö -zün kör ol ma ya s› ca! Ha di ar t›k oyu nu b› rak da eve gel!” dâ vet le ri ne al d› r›fl et -me yen ço cuk la r›n an ne le ri nin: “Aman Mi flon Efen di him met et de flu bi zim o¤ -


Cumhuriyet’in ilk dönemlerinde Üsküdarl› kad›nlar (Bir Ulu Rüyay› Görenler fiehri Üsküdar, s. 43)

475

la n› bir kor ku tu ver, eve dön sün ke re ta!” di ye ri câ et me si üze ri ne es ki ci, yü zü neola bil di ¤in ce kor kunç bir ifâ de ve rir ken, sa ka l› n›n al t›n dan da k›s k›s gü le rek:“Es ki ler alâ yi iim. So kak lar da oy na yan, ana sö zü din le me yen ço cuk la r› da alâ yi -im, i¤ ne li f› ç› la ra ata yi iim!” di ye gür ler, ço cuk la r›n çil yav ru su gi bi da ¤› l›p ev -le ri ne ko flufl ma la r› n› sa¤ lar d›.15 Ana lar da es ki ci ye, de rûn la r›n dan “Hayy Al lâhsen den râ zî ol sun Mi flon Efen di!” di ye dua eder ler di.Üs kü dar’da ço cuk la r›n ve ha n›m la r›n ak flam eza n› okun ma dan ev le rin de ol ma -la r› ku ral d›. Ecin ni tay fa s› n› ra hat s›z et me mek ama c›y la ak flam eza n› ile gü ne -flin do ¤u flu ara s›n da bah çe ler de, tah ta bofl lar da ve bal kon lar da ça ma fl›r lar as› l›b› ra k›l maz, bah çe ye ya da so ka ¤a çöp ve yâ su at›l maz, çi çek ler su lan maz d›. Buku ral la ra her han gi bir za rû ret ten do la y› uy ma mak du ru mu hâ s›l olur sa da mut -la kâ “Bis mil lâh, Al lâ hüm me in nî eû zu bi ke mi ne’l-hub si ve’l-ha bâ is” (Al lâh’›nad›y la, Al lâh’›m pis lik ten ve kö tü lük ler den mu hak kak ki Sa na s› ¤› n› r›m) du as›oku nur du. Ay n› dua tu va le te gi rer ken de oku nur du.1950’li y›l la r›n or ta la r› na ka dar Üs kü dar câ mi le rin de er kek ler ile ka d›n lar ara -s›n da bu gün kü gi bi ka fes li, per de li bir ay› r›m uy gu lan maz d›. Er kek le rin en sonsa f› n›n iki met re ka dar ar ka s›n da ka d›n la r›n saf la r› bafl lar d›. Bu uy gu la maHacc’a git me ko lay lafl t›k tan son ra Vah hâ bî ler’in et ki sin de ka lan lar ta ra f›n danbafl la t›l d›y d›.Üs kü dar ka d›n la r› n›n ha yat la r›n da ki en önem li hâ di se ler den bi ri de “o¤ul la r› -n›n ilk mü rüv ve ti” di ye ad lan d›r d›k la r› sün net dü ¤ü nüy dü. Sün net dü ¤ün le ri,ge nel lik le, ço cuk lar 7 ilâ 14 yafl la r› ara s›n da iken, ey lûl ay›n da ve per flem be gün -le ri16 ya p› l›r d›. Fu ka râ ol sun, hâ li vak ti ye rin de olan lar ol sun her kes sün net dü -¤ü nü nün o¤ul la r› n›n hâ f› za la r›n da iyi bir hâ t› ra ola rak kal ma s› n› ar zu eder vebu nun için hiç bir fe dâ kâr l›k tan ka ç›n maz, hat tâ bü yük borç la r›n bi le al t› na gi -rer di.E¤er ev ya da ko nak mi sâ fir le ri ala cak ka dar bü yük de ¤il se sün net dü ¤ü nü içinya Sa la cak Par k› Ai le Ga zi no su ya ‹n k› lâb Bah çe si ya K› s›k l› Ai le Ga zi no su yada Su nar Si ne ma s›’n›n dü ¤ün sa lo nu ki râ la n›r d›. Dört ba fl› ma’mûr bir sün netdü ¤ü nü, ö¤ le den ön ce sün net ame li ye si nin ic râ edi lip de sün net ço cu ¤u nunsüs lü sün net ya ta ¤› na yer lefl ti ril me sin den son ra, ikin di vak tin de bafl lar ve ge ceya r› s›n dan son ra ya ka dar sü rer di. Sün net ya ta ¤› n›n ba flu cun da ya da ya ta ¤›n da -yan mak ta ol du ¤u du var da, al t›n sim le ifl len mifl ka di fe tor ba s› için de mut la kâ birKur’ân-› Ke rîm bu lu nur du.Sün net es nâ s›n da ço cu ¤u kir ve si tu tar ve ço cu ¤un se si an ne si nin ba ba s› n›n ku -lak la r› na gi dip de üzül me sin ler di ye hok ka baz ile bu nun cur cu na baz17 yar dak -ç› la r› el le rin de tef ler le ac› dan k›v ra nan ço cu ¤un se si ni bas t› r›r lar d›.Bu dü ¤ü nün vaz ge çil mez sâ bit un sur la r› Kur’ân ti lâ ve ti, mev lîd, fa s›l he ye ti,hok ka baz lar18 ve Ka ra göz te mâ flâ s›y d›. Bâ zen bun la ra bir kuk la oyu nu nun ilâ veedil di ¤i de olur du. Mad dî im kân la r› da ha k› s›t l› olan ai le ler, fa s›l he ye ti ye ri ne,gra mo fon da çal d›k la r› tafl plâk lar la bofl luk dol du rur lar d›. Sün net dü ¤ü nü ne herge len, im kâ n› na gö re, bir he di ye tak dîm eder di. Bun lar def ter, ka lem, çan ta,


476

oyun cak, ki tap, kol sa ati, dol ma ka lem, ayak ka b›, flap ka, el bi se, rad yo, fo to¤ rafma ki ne si, bi sik let, pa ra ya da al t›n ola bi lir di.Dü ¤ün de su sa yan la ra su ve li mo na ta ve ri lir di. Ak flam ye me ¤i nin de ¤ifl mez mö -nü sü de dü ¤ün çor ba s›, et li pi lâv, zer de ve li mo na ta dan ibâ ret olur du. Ge ce ya -r› s› na do¤ ru ise mi sâ fir le re mefl rû bat ile bir lik te ka flar l› san dö viç ik râm edi lir di.II. Ci han Har bi’nin so nu na do¤ ru bafl la yan ve yak la fl›k 1943-1950 y›l la r› n› kap -sa yan bir dö nem de, ge nel lik le 20 ilâ 40 yafl la r›n da ki ha n›m lar da ve bey ler de, ‹s -tan bul ve Üs kü dar gus to su na hiç uy ma yan, dik kat le ri üze ri ne çek me ye yö ne likve tefl hir ci ye ni bir gi yim-ku flam tar z› mo da ol duy du. Bu na “Bobs til” tar z› de nil -mek tey di; Ame ri kan men fle liy di. Bu dö nem de, yaz la r›, ha n›m la r›n bluz la r› n›nönü gö ¤üs le ri nin önem li bir k›s m› n› or ta ya ko ya cak ka dar de rin bir de kol te flek -lin de olur du. Bu ha n›m lar ge nel lik le sut yen de kul lan maz lar d›. “Ja po ne” de ni -len kol la r›n kol ev le ri,19 gö ¤üs le ri yan lar dan da bir hay li ç›p lak b› ra ka cak ka darde kol tey di. Bu du rum tram vay da tu ta mak la ra tu tu na rak ayak ta du ran ha n›m la -r›n genç ve or ta yafl l› er kek le rin dik kat le ri nin odak nok ta s› ol ma la r› na, di ¤er le -ri nin de öf ke si ne yol aç mak tay d›. Bu ko nu o za man la r›n Ka ri ka tür, Ak ba ba vefia ka gi bi mi zah der gi le rin de Mü nif Fe him [Özar man] (1899-1983), Râ miz Gök -çe, Nec mi R› zâ Ay ça (1914-2007) ve Or han Ural’›n (1913-1978) ka ri ka tür le riy leepe yi ten kid edil mifl ti. Bu ha n›m lar se rin ha va lar da bluz la r› n›n üs tü ne ka d›nkim li ¤i ne gö re de ¤ifl ti ril mifl er kek ce ket le ri giy mek te, uzun saç la r› n› da ipek a¤ -lar içi ne al mak tay d› lar. Ba cak lar, ge nel lik le, ço rap s›z fa kat etek ler diz ka pak la -r› n›n ne re dey se dört par mak yu ka r› s›n day d›. T›r nak lar afl› r› uzun, par lak mer -can ren gin de, du dak lar do ¤al s› n›r la r›n dan ta flan fle kil de cart k›r m› z› ya ya dasik lâ men ren gi ne bo yan m›fl olur du. Gös te rifl li iri tafl l› kü pe le ri, bü yük flö val yeyü zük le ri ve bâ zen iki par mak ka l›n l› ¤›n da ki bi le zik le riy le, man tar ta ban l› kont -rast l› cart renk li iki renk yük sek ayak ka b› la r› ve tül le re sa r› l›, mev le vî sik ke si nian d› ran ve bâ zen 70 cm yük sek li ¤e ka dar va ran ç›l g›n ca flap ka la r›y la bu ha n›m -lar, ni flan l› la r› n›n ya da ko ca la r› n›n yan la r›n da böy le ce yak la fl›k 2,5 met re ye eri -flen ya pay bir bo ya sâ hip ola rak he yu lâ gi bi kal mak tay d› lar.Bobs til de li kan l› lar ise ta ban la r› ka l›n kö se le den ve yâ ka l›n ka uçuk tan a¤›r ayak -ka b› lar, k›r m› z› kra vat lar, omuz la r› abar t› l› fle kil de vat kay la bes len mifl bol fa katgöm lek le rin kol la r›n dan üç par mak da ha k› sa kol lu ce ket ler, dar pa ça l› ama ço -rap la r›n gö rün me si ni sa¤ la ya cak de re ce de de k› sa pan ta lon lar, dar ke nar l› ku -mafl flap ka lar ve a¤›z la r›n da pi po lar la ve ha fif kam bu rum su du rufl la r›y la bu mo -da ya ayak uy dur mak tay d› lar.Bu mo da ya uyan genç k›z la r›n ve ka d›n la r›n o za ma na ka dar gö rül me mifl olanve ka d›n l›k ziy net le ri ni bu ka dar per vâ s›z ca tefl hir eden cür’et le ri ni Üs kü dar l›mû te dil mu hâ fa za kâr ha n›m la r›n pek ac› bir fle kil de ten kid et tik le ri ni ve elem -le ri ni, s›k s›k “Ko lu nu as ma ka ba ¤› gi bi aç m›fl ayol. Ha fa za nal lâh! Da ha ne ler gö -re ce ¤iz? Dün yâ’n›n so nu mu gel di ne? Ba fl› m› za tafl lar ya ¤a cak!” di ye di le ge tir -mifl ol duk la r› n› ha t›r l› yo rum. Bu mo da 1950’le rin ba fl› na ka dar yo ¤un bir bi çim -de sür dü ve son ra tav sa d›y d›.


477

1956 y› l›n dan son ra da Üs kü dar’da genç k›z lar ve genç ha n›m lar ara s›n da ‹ran‹m pa ra to ri çe si Fa rah Di bâ’n›n fie hin flah R› zâ Peh le vî ile ni flan l› ol du ¤u dö nem -de ki sa ç› n›n flek li mo da ol mufl tu. E¤er hâ f› zam ya n›lt m› yor sa, bu saç mo de lin -de sa ç›n ön bö lü mü iki ye ay r› la rak ku lak la r›n ar ka s› na at› l›r ken zü lüf ler de ku -la ¤›n önün de, öne do¤ ru k›v r›k bir fa vo ri gö re vi gö rü yor du. Saç la r›n ge ri ka la n›ise ba fl›n, ar ka s›n da de ¤il, üst ar ka ta ra f›n da bü yük bir to puz flek lin de top la n› -yor du.fiüp he siz ki Üs kü dar da, ‹s tan bul da çok de ¤ifl ti. 1965 y› l›n dan bafl la ya rak Ana -do lu’dan ge lip de Üs kü dar’a ve ‹s tan bul’un di ¤er semt le ri ne yer lefl me ye bafl la -yan va tan dafl la r› m› z›n bu bel de nin yüz y›l lar bo yu te es süs et mifl olan kül tü rü ne,ör fü ne ve âdet le ri ne, yâ ni k› sa ca s› sos yal do ku su na al›fl ma la r› pek müm kün ola -ma d›. Bun dan ötü rü de es ki Üs kü dar l› lar ve es ki ‹s tan bul lu lar ken di bel de le rin -de az›n l› ¤a düfl tü ler. Bu du rum ken di le rin de, ge nel ol ma sa bi le, ge ne de biraz›n l›k ve hat tâ bir mar ji nal lik hâ let-i rû hi ye si nin fi liz len me si ne yol aç t›. Üs kü -dar’a ve ‹s tan bul’a has kül tür de, örf ve âdet ler de, zevk ler de, de yim ler de vehat tâ ha yat tar z› da tör pü len di; hep si de bir çe flit kü sû fa u¤ ra d› git ti.Fa kat Üs kü dar’a gö çen le rin ço cuk la r›n da ve o da 1990’la r›n ba fl›n dan iti bâ ren,bu bel de ye sâ hip ç›k ma ve bir Üs kü dar l› lafl ma irâ de si öne ç›k ma ya bafl la d›. Bun -da, Al lâh râ z› ol sun, son dö nem le rin Üs kü dar be le di ye bafl kan la r›’n›n him metve gay ret le ri as lâ göz ar d› edi le mez.

D‹P NOT LAR

1 Bu ya z› Cum hu ri yet’in ilk el li y› l›n da Üs kü dar ka d›n la r› n›n göz lem le re da ya nan özel lik le ri ni tes bit et mek te dir.

2 Bu tüt sü es nâ s›n da Aye tel kür sî ile Fe lak ve Nâs sû re le ri oku nur ama, her ne den se, ara da bir de As hâb-› Kehf’in Yem li hâ,Mis li nâ, Mek se li nâ, Mer nûfl, De ber nûfl, Sâ ze nûfl, Ke fefl te tay yûfl’un ve bir de kö pek le ri K›t mîr’in isim le ri de zik re di lir di.

3 Bu so ka ¤›n Hâ ki mi yet-i Mil li ye Cad de si’nden gi ri flin de sa¤ da el bi se ve ku mafl bo ya yan bir dük kân var d›. Üs kü dar l› lar so lanve y›p ra nan el bi se le ri ni nis be ten ye ni gös ter mek için bu dük kân da bo ya t›r lar ya da Sâ im Ho ca’n›n dük kâ n›n dan al d›k la r› bo -ya lar la ve onun tâ ri fi üze ri ne ev le rin de ken di le ri bo yar lar d›.

4 Bofl sa at le rin de fev ka lâ de mü te vâ z› fa kat da kîk bir arafl t›r ma c› olan rah met li Meh met Ner mi Has kan Üs kü dar Be le di ye si ta -ra f›n dan 2001 y› l›n da bas t› r›l m›fl olan bat tal boy da, 3 cild lik de vâ sâ Yüz y›l lar Bo yun ca Üs kü dar bafl l›k l› ese rin mü el li fi dir.Bu eser bâ z› ha tâ la r› na ra¤ men ge ne de Üs kü dar hak k›n da ki en kap sam l› eser dir. Be le di ye bu ese ri ay r› ca CD for ma t›n da daya y›n la y›p da ¤›t m›fl t›r. Mer hû mun, ay r› ca: ‹s tan bul Ha mam la r›, Eyüp sul tan Tâ ri hi (2 cild), Eyüp Tâ ri hi, Eyüp lü Hat tat lar veMû s› kî fli nas lar, Bâb-› Âlî Hü kû met Ka p› s› bafl l›k l› k›y met li bafl ka eser le ri de var d›r.

5 Ka pi tü lâs yon lar dev rin de fran s›z la r›n tü tün üze rin de ki im ti yaz la r› n›n ku rum sal ad› “Re ji ‹dâ re si” idi. Ka pi tü lâs yon lar kalk -t›k tan son ra tü tü nün yö ne ti mi mil lî bir ku ru lu fla, da ha son ra Te kel di ye an› la cak olan, ‹n hi sar lar ‹dâ re si’ne geç ti. Fa kat halkuzun sü re tü tün de po la r›n dan ve tü tün ifl le me yer le rin den hep “Re ji” di ye söz et ti. 1935 y› l›n da in flâ edi lip de 1985 y› l›n day›k t› r› lan Re ji komp lek si tü tün de po su ile sâ hil de ki tü tün ifl le me bi nâ s› ve loj man ol mak üze re üç bi nâ idi. Sâ hil de ki bu bi -nâ la r›n ye rin de Sul tan Ab dül me cid dev ri nin Kap tan-› Der yâ’la r›n dan Meh met Ali Pa fla’n›n (1813-1868) ya l› s› bu lun mak tay -m›fl.

6 1942 y› l›n da k›z ö¤ ren ci le rin yafl la r› ne olur sa ol sun ipek ço rap giy me le ri, için de bu lu nu lan harp eko no mi si aç› s›n dan, res -men ya sak lan d›y d›.

7 Raf ya: Yap rak la r› uzun ca bir pal mi ye a¤a c› tü rü.

8 Halk Cad de si’nde at târ Sâ im Ho ca’n›n 66 nu ma ra l› es ki evin den 8-10 ev ka dar öte de ebe Sâ di ye ha n›m ile kar de fli Enî se ha -n›m otu rur lar d›. As len rum-or to doks olan bu iki kar de flin a¤a bey le ri Ef tim yâ dis Efen di’nin Ba¤ lar ba fl›’nda ec zâ hâ ne si var m›fl.Bu zât Üs kü dar Mev le vî hâ ne si son post ni flî ni Ah med Rem zi Ak yü rek De de sâ ye sin de ih ti dâ et mifl ve da ha son ra da cel ve tîAzîz Mah mûd Hü dâ yî Der gâ h›’n›n mü rîd le rin den ol mufl. Ve fâ t›n da Or to doks Ki li se si pa paz la r› n›n ken di si ni Rum Me zar l› -¤›’na göm me me le ri için Ney zen Ni yâ zi Sa y›n’›n ba ba s› bafl ko mi ser Ömer Hu lû si Bey’e mü ra ca at ede rek öl dü ¤ün de ken di si -nin pa paz la ra tes lim edil me me si ni ve na afl› n›n da Azîz Mah mûd Hü dâ yî Der gâ h›’n›n ha zî re si ne gö mül me si ni va si yet et mifl.Ken di si hâ len bu ha zî re de Fat ma Ha n›m Sul tan Tür be si’nin kar fl› s›n da ki Kâ z›m Pa fla’n›n kab ri nin ya n›n da gö mü lü dür, fa kat


478

me zar ta fl› (her hâl de bu de fin için Ba kan lar Ku ru lu ka ra r› al›n ma m›fl ol du ¤un dan ol sa ge rek) yok tur. Ef tim yâ dis Efen di, ve fâtet me den he men ön ce, k›z kar defl le ri ne müs lü man ol ma la r› n› va si yet et mifl. K›z kar defl le ri a¤a bey le ri nin va si ye ti ne uya rak müs -lü man ol mufl lar; ve ebe olan bü yü ¤ü And ro ni ki ha n›m Sâ di ye, kü çü ¤ü de (aca bâ es ki is mi Ele ni miy di? ‹yi ha t›r la ya m› yo rum)Enî se ad› n› al m›fl. Ebe Sâ di ye Ha n›m pek hâ z›k bir ebe idi. Üs kü dar’da bin ler ce ço cu ¤un ve bu ara da a¤a bey le ri min, be nim,yen gem Bir sen ha n› m›n (do¤. 1935) ve o¤ lu ye ¤e nim Ab dul lâh Ah met Re fik’in (do¤. 1958) ve bü yük ku zi nim (rah met li) Me -lî ha De de o¤ lu ha n› m›n o¤ lu Prof. Dr. Meh met Se mih De de o¤ lu’nun (do¤. 1947) do ¤u mu nu da o yap t›r m›fl t›r. Enî se ha n›m isepek gü zel, al›m l› ve edâ l› bir ha n›m d›. ‹kin ci ev li li ¤i ni ba ba m›n ar ka da fl› Alâ ed din Bey ile yap m›fl t›.

9 “K›r se fâ s› na ç›k mak”: Bu gü nün de yi miy le “pik nik yap mak.”

10 Üs kü dar’da ar t›k ge lin cik tar la la r› kal ma d›. Ge lin cik fler be ti ya pan pas ta hâ ne de kal ma d›. Hat tâ, g_li bâ, ge lin cik fler be ti ninna s›l ya p›l d› ¤› n› bi len de kal ma d›. Ge lin ci ¤in k›r m› z› taç yap rak la r› top lan d›k tan son ra, kap sü le ya k›n k›s m›n da ki si yah k› s›m -lar ay›k la n›r. Bü yük bir ka va no za ko nu la rak li mon ve bol su ilâ ve edi lir. Gü nefl gö ren bir yer de iki haf ta ka dar bek le ti lir. Taç -yap rak la r› n›n k›r m› z› ren gi iyi ce su ya ç›k t›k tan son ra, yap rak lar sü zü le rek at› l›r. Bol fle ker ve li mon ve bir mik dar li mon tu -zu ile ka r›fl t› r› l›r. El de edi len yo ¤un flu rup dan bir bar da ¤a iki ya da üç par mak ka dar ko nu la rak üs tü ne su ilâ ve edi lir. Ge nel -lik le so ¤uk içi lir se in sa na fe rah l›k ve ha fif bir gev flek lik ve rir.

11 “Lo huk” fle ker, su ve krem tar tar’dan (üzüm de do ¤al ola rak bu lu nan po tas yum asi di tart ra t›’dan) ya p› l›r. fie ker su da do -yun ca ya ka dar eri ti lir ve kay na t› l›r. Bu eri yik ka r›fl t› r› l›r ken içi ne krem tar tar ilâ ve edi lir. Krem tar tar ko ku suz olup fle ke rinkris tal lefl me si ni ön ler. Bu ara da eri yi ¤in sü rek li ola rak ka r›fl t› r› la rak çev ril me si onun bem be yaz cam s› bir mâ cun hâ li ne gel -me si ni sa¤ lar. Bu ara da bar ga mot ya da va nil ya ilâ ve edi le rek lo hu kun ko ku lu ol ma s› te min edi lir. Bun la r›n ye ri ne ka kao ve -yâ kay mak; ya da ren de len mifl: çu ku la ta ve yâ li mon ve yâ hut da ya fa por ta ka l› ka bu ¤u ilâ ve edi le bi lir. Kay mak l› lo huk Af yonKay mak fie ke ri’nden bafl ka bir fley de ¤il dir.

12 Üs kü dar’da es ki den en çok içi len si ga ra lar Bi rin ci ile Baf ra si ga ra s› idi. Da ha son ra pi ya sa ya ç› kan Ge lin cik ve Ha n› me lida ha çok ha n›m la r›n ter cih et tik le ri si ga ra ol duy du. Da ha ka li te li si ga ra lar Bo ¤a zi çi, Serkl dor yan, Ye ni ce, Si pa hi ve Tir yâ kiidi. Bun la r›n için de en pa ha l› s› Bo ¤a zi çi idi. Di ¤er le ri 11 ilâ 30 ku rufl ara s›n da de ¤i flir ken bu tam 125 ku rufl tu. En ber bat si -ga ra lar ise: ‹kin ci, Köy lü ve As ker si ga ra la r› idi. Da ha son ra Ko ku lu Har man, Ye ni Har man ve Men tol lü Çam l› ca si ga ra la r› ç›k -t›y d›. Fa kat bun la r›n hep si de ar t›k tâ ri he ka r›fl m›fl bu lu nu yor. fiim di Ame ri kan mar ka l› si ga ra lar pek mo da. Es ki Üs kü dar’datü tün tir yâ ki si bey le rin ve ha n›m la r›n iti bâr et tik le ri bir ak se su ar da tü tün ya da si ga ra ta ba ka s›y d›. Ar t›k bun lar da pi ya sa dançe kil di ler. Ço cuk lu ¤›m da ve genç li ¤im de Üs kü dar’da pek çok en fi ye tir yâ ki si var d›. Ar t›k en fi ye de, en fi ye tir yâ ki li ¤i de Üs kü -dar’dan eli ni aya ¤› n› çek mifl gö rü nü yor.

13 Kö fle li pa ran tez ler için de so yad la r› ya z› l› olan bu ha n›m ya zar la r›n so yad la r› Üs kü dar’da pek bi lin mez, bun lar yal n›z ca ilkiki isim le riy le an› l›r lar d›.

14 Sür me nin iyi si Ye men’den ge lir di. Sür me sür me dân ya da sür me lik de ni len, ge nel lik le mâ de nî za rif bir kap ta mu hâ fa zaedi lir di. Sür me dâ n›n için de bir bö lü mü ka pak vâ zi fe si gö ren ve sür me çek mek te kul la n› lan, ad› na da sür me çûb [Fars ça; an -la m›: sür me so pa s›] de ni len uzun ca bir mil bu lu nur du.

15 Ço cuk la r›n bu pa ni ¤i an ne le ri nin on la ra an lat m›fl ol du ¤u “Mû se vî es ki ci le rin ço cuk la r› ka ç› r›p i¤ ne li f› ç› ya ata rak kan la r› -n› iç tik le ri” ef sâ ne si ne da ya n›r d›.

16 Bu her hâl de Cu ma gü nü nün res mî tâ til ol du ¤u gün ler den ka lan bir âdet ti. Sün net dü ¤ün le ri bâ zen ge ce ya r› s›n dan da hageç va kit le re ka dar sü re bil di ¤in den tâ til olan er te si gün dâ vet li le re ge ce nin yor gun lu ¤u nu ve dü ¤ün sâ hip le ri ne de hem yor -gun lu ¤u ve hem de uy ku suz lu ¤u te lâ fi et mek için uy gun olu yor du.

17 Cur cu na: Kar fl› l›k l› gü rül tü, pa t›r t›, fla ma ta. Cur cu na baz: Kar fl› l›k l› gü rül tü, pa t›r t›, fla ma ta ç› ka ran lar.

18 Hok ka baz lar ay n› za man da kuk la c› l›k da ya par lar d›. Ne den se bun lar ya Mû se vî ya da Er me ni olur du. Ge nel lik le hep si ninde bir la ka b› var d›. Be nim ço cuk lu ¤um da ki hok ka baz lar dan ha t› r›m da ka lan lar: Por ta ka lo¤ lu (Mar ko), Mar ko’nun o¤ lu Bo hor,Ka ran fi lo¤ lu, Ya pak ç› o¤ lu, Be za zo¤ lu, En da mo¤ lu, Çi çe ko¤ lu (Ya sef) ve Poy ra zo¤ lu idi. Bun lar dan yal n›z ca Ka ran fi lo¤ lu Er -me niy di, ama yar dak ç› s› ge ne Mû se vîy di.

19 Kol evi: El bi se ler de kol tuk al t› na ge len k› s›m.


Üsküdar kadınları

Documents