ukusoka: ungasali! - department of health · ukusoka ungasali, funda okuningi ngaphakathi yakho...

9
UMFUMFU 2014 MAHHALA Ukulwa Nezifo, Ukulwa Nendlala, Ukunika Ithemba

Upload: trinhanh

Post on 28-Jan-2019

226 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: UKUSOKA: UNGASALI! - Department of Health · UKUSOKA Ungasali, funda okuningi ngaphakathi yakho kanti isiza ekugayeni ukudla. NgokUKUDLA KWASE-AfRIKA KWESINTU ... bazikhohlwe bona

umfumfu • 2014

mahhala

Fighting Disease, Fighting Poverty, Giving Hope

UKUSOKA: UNGASALI!

Ukulwa Nezifo, Ukulwa Nendlala, Ukunika Ithemba

Page 2: UKUSOKA: UNGASALI! - Department of Health · UKUSOKA Ungasali, funda okuningi ngaphakathi yakho kanti isiza ekugayeni ukudla. NgokUKUDLA KWASE-AfRIKA KWESINTU ... bazikhohlwe bona

Ukuqwashisa Ngomdlavuza WebeleKubalulekile ukuthola kusenesikhathi….

Ngesikhathi we-lashwa gxilisisa bese

ubuza udokotela wakho konke

ofisa ukukwazi. Ungaphikisani noku-

zwayo, yamukela usizo emndenini

nakubangani. Un-galilahli ithemba!

Umdlavuza ungenye

yezinkinga. Ngamandla,

uthando nosizo lomndeni wami noNkulunkulu, ngithokozela

usuku nosuku.

Ngithole ukwelashwa, ngakhuleka nsuku zonke

ngingangabazi ukuthi uJesu

unami. Umusa kaNkulunkulu

usanele sonke.

Ngisinde emdlavuzeni webele. Okumele

kwenzeke kuyenzeka. Okukwehlulayo

kubike kuNkulunkulu.

Unganqotshwa umdlavuza, futhi uma usunqobile uba namandla

uthokozele impilo. Buka mina emva

kokwelashwa, ngivakashela

eNdiya njengoba ngangizethem-

bisile ngiselashwa eminyakeni emibili

eyedlule.

UNkulunkulu Anibusise!

Njengoba ufunda le ngosi, ngicela

ukuba kewume kancane bese uzibuza

le mibuzo emibili: uke ukucabange nje

ukuthi kuyinto enjani ukungaboni?

Ngabe wenza okufanele ukunakekela amehlo

akho? Impilo esiyiphilayo imatasatasa ngale

ndlela yokuthi size sikhohlwe ukunakekela

impilo yethu. Iqiniso limile nje lokuthi uma

singayinakekeli imizimba yethu impilo yethu

iyokhinyabezeka.

uMfuMfu yinyanga yokunakekelwa

kwaMehlo, uma ubungawanakekeli amehlo

akho, usengaqala uwanakekele. Bonke abantu

abanezinkinga zamehlo kumele bavakashele

izikhungo zethu zezempilo ukuze basheshe

bahlolwe bese belashwa. Izingane ezikhala

ngokungaboni kahle kumele ziyobonwa

abasebenzi bezamehlo kusenesikhathi. Bonke

abantu abanesifo sikashukela kanye nomfutho

wegazi kumele bahlolwe amehlo njalo

ezinyangeni eziyisithupha ukuze bagweme

izinkinga ezinkulu. Abantu abanomfutho

ophezulu emehlweni abo kumele basebenzise

amaconsi amehlo ukuze bagweme ukungaboni.

Ungwengwezi lususwa ngokulaliswa

okwejwayelekile, labo abanenkinga kumele baye

ezikhungweni eziseduzane ikakhulu uma kuba

luvindi emehlweni abo. Labo abaneminyaka

engaphezu kwama-40 kumele bahlolwe amehlo

njalo kanye ngonyaka.

uMfuMfu yinyanga yokuqwashisa

ngoMdlavuza webele, okukhumbuzisa

bonke abantu baseNingizimu Afrika ukuba

bahlole. Oyedwa kwabesifazane abangama-35

lapha eNingizimu Afrika uyotholakala

enomdlavuza empilweni ngokwezibalo zeSouth

African National Registry. Ucwaningo lwakamuva

olushicilelwe yijeneli yezokwelapha yakwaLancet

luhlawumbisela ekuthini bayokwenyuka

ngama-78% abantu baseNingizimu Afrika

ngowezi-2030 abayobe benomdlavuza. Okuhle

nje ukuthi umdlavuza webele njengeminye

imidlavuza uyelapheka uma utholakale

kusenesikhathi.

ekugcineni ngifisa ukubonga

bonke abantu, abazali, izingane kanye

nababheki bezingane abalizwile ikhwelo

lokulwa nokusabalala kwegciwale lengculazi

nengculazi ngokuthi kusokwe. Thina

njengoMnyango Wezempilo KwaZulu-Natali

sesiqale izinkambi zethu zokusoka kuso sonke

isifundazwe ngale nyanga kaMfumfu. Sihlose

ukuthi kufike owezi-2016 sekusokwe izigidi

ezi-2.5. Sisandakuthola ukuthi ababaningi

ngokwanele abaphumile ukuba bazosokwa.

Sikholwa ukuthi lokhu kubangelwe yizimo

ezahlukene ezinjengolwazi olungelona iqiniso

abalitholayo, izinkoleloze kanye nokuqinisa

ikhanda. Ngifisa ukuthatha leli thuba ngicele

bonke abantu baKwaZulu-Natali ukuba basoke.

Ukusoka kwehlisa ukuthola igciwane lengculazi

ngama-60%. Njengoba sazi ukuthi i-KZN yaziwa

njengenezibalo eziphezulu zegciwane lengculazi,

ngakho kumele siyeseke imingenelelo ehlose

ukwehlisa lolu bhubhane. Ukusoka kungukhiye

uma sifisa ukuphumelela ekulweni nokusabalala

kwegciwane lengculazi kanye nengculazi kanye

nokuba nesizukulwane esingenangculazi kuze

kube ngowezi-2030. Isifiso sezigidi ezi-2.5

sibukeka sisikhulu kakhulu. Kepha njengoba

ubaba wethu ongasekho uTata uMandela asho

ukuthi kuye kubonakale kungeke kwenzeke

kuze kube kuyenzeka. Ngineqiniso lokuthi ngo-

kweseka kwenu okuphelele kuyokwenzeka.

Ukweseka abalwa nawoUkuncoma abasinde emdlavuzeni

Ukuhlonipha asebedlUlenokungalilahli ithemba

UKUQWASHISA NGOMDLAVUZA

WEBELE

Uye ungazi ukuthi unamandla

kangakanani kuze kube yisikhathi

lapho ukuba namandla kuba

yikho kodwa okumele ube

nakho.

Ukulwa Nezifo, Ukulwa Nendlala, Ukunika Ithemba

Umyalezo ovela kuMEC WezeMpilo e-KZN,

uDkt Sibongiseni Dhlomo

Page 3: UKUSOKA: UNGASALI! - Department of Health · UKUSOKA Ungasali, funda okuningi ngaphakathi yakho kanti isiza ekugayeni ukudla. NgokUKUDLA KWASE-AfRIKA KWESINTU ... bazikhohlwe bona

ISEXWAYISO! Ukwesweleka kwe-Iodine komama abakhulelwe nabance-lisayo kungabulala ingqondo enganeni esakhulayo.

okuqukethweUm

fUm

fU 2

014

UKHULELWE? Funda ngokubaluleka kokuqaphela amazinga e-iodine yakho

UmDLAVUZA WEBELE Ukuncelisa ibele kungakwehlisa kanjani ukuba sengcupheni kowesifazane

IZINDABA ZEZEmPILO E-KZN Ezakamuva ezivela emnyangweni wezempilo esifundazweni

UKUSOKA Ungasali, funda okuningi ngaphakathi

UKUDLA KWASE-AfRIKA KWESINTU Kunempilo, nomsoco kanti kushibhile!

UKWETHULELA ISIGQOKO ABASEBENZI BESIfAZANE BEZEmPILO UMusa Njoko uphumela obala

UKUQWASHISA NGEZEmPILO Izinsuku ezibalulekile zezempilo ngale nyanga

UmfANEKISO Kungani kungabulala ukukhetha amathoyizi angalungile kanye nopende

UKUSOKAUKUDLA KWASE-

AFRIKA KWESINTU

Imifanekiso esetshenziswe kwEzEmpilo eyokucacisa kuphela, ayiqondile ukuveza abantu bangempela futhi ayimele lokho okuqukethwe ushicilelo.

ABASEBENZI BEZEMpILO

UMDLAVUZA WEBELE

29UmfUmfU

UsUkU LUka-zweLonke LokUsweLe-ka kwe-IodIne

Ungawudli usawoti omningi kunokwejwayelekile, zama ukuthenga usawoti o-iodised kunowejwayelekile wasolwandle.

Omama bachitha isikhathi esiningi benakekela izingane zabo baze bazikhohlwe bona. Lolu suku olokukhumbuza bonke abesifazane, ikakhulu labo abakhulelwe ukuba badle okunempilo bese beqinisekisa ukuthi bathola i-Iodine eyanele emizimbeni yabo.

Kubaluleke ngani?I-Iodine iyikhemikhali esendlaleni ithyroid esiza ukulawula ukushaya kwenhliziyo, amafutha egazini bese ibhalansisa nama-homoni. Indlala ithyroid isezansi nentamo yakho kanti isiza ekugayeni ukudla. Ngok-wejwayelekile abesifazane baye baswele i-Iodine ngoba indlala yabo yethyroid inkulu ngokuphindwe kabili kuneyabesilisa.

Umthelela enganeniUkwesweleka kwe-iodine kowesifazane okhulelwe kungaholela kulokhu okuland-elayo:

Ukuba sengcupheni yokushonelwa yingane noma izalwe isishonile

Ukuba sengcupheni yokuthola ingane singakafiki isikhathi

Ingane ingazalwa inokukhubazeka okuthile okungaba ukulimala kwengqondo, ukungakhuli ngendlela, inkinga yokuzwa neyokukhuluma.

Ngisho ukwesweleka okuncane kwe-iodine uma ukhulelwe kungaholela ekungahlakaniphini kwezingane.

Ungaqinisekisa kanjani ukuthi uthola i-iodine eyaneleNgokwejwayelekile umuntu udinga ithispuni nje le-iodine empilweni yakhe yonke, kepha ngenxa yokuthi ngeke sagcina i-iodine isikhathi eside emizimbeni yethu, kumele siyithathe kancane kancane. Indlela yokwenyusa amazinga e-iodine ukuba sidle kakhulu ukudla kwasolwandle kanye nenhlanzi. Okunye kokudla okune-iodine, amaqanda kanye nemikhiqizo yobisi efaka ubisi, ushizi kanye neyogathi, u-anyanisi kanye neredishi.

Yikuphi ukudla okumele kugwenywe ngabesifazane abakhulelwe?Gwema ukudla okunjengeklabishi, amakinati, ufulawa wesoya, amabrussels, amasprouts, ukholiflawa kanye nobrocolli ngoba kwehlisa i-iodine.

Uma ukhulelwe bonana nomtholampilo noma unokunye kwalokhu okulandelayo, okungaba yizimpawu zokuthi umzimba wakho awuyitholi i-iodine eyanele:

Siyababonga laba abalandelayo ababe neqhaza:UMNYANGO WEZEMPILO E-KZN: UPHIKO LWEZOKUXHUMANA U-ZOHRA MOHAMED TEKE (UMHLELI)COLIWE ZULUTHANDI ZULUTHEMBA MNGOMEZULUsARA AULDDR GUGU MAZIBUKO

Sinike uvo lwakho, noma usitshele ukuthi ucabangani ngalo magazini! P O Box 25439, Gateway, 4321, UCINGO-031 825 6790. I-EMAIL: [email protected] ILUNGELO LOBUNIKAZI

Konke okushicilelwe kulo magazini kuyilungelo le-Ezempilo… Health Matters futhi kungase kuphinde kukhiqizwe futhi kusakazwe mahhala ngezinjongo zokufundisa kuphela.

Zonke izikhangiso ezikulo magazini akukona ukuthi zisekelwa ngokusemthethweni uMnyango Wezempilo Wase-KZN, uMasipala WasEthekwini noma Ezempilo Health Matters

Ukulwa Nezifo, Ukulwa Nendlala, Ukunika Ithemba

Izimpawu zokuthi awuyitholi ngokwanele i-iodine Ukukhathala – okungejwayelekile Ukubanda kwezandla nezinyawo Ukungakhumbuli kahle nokungabambi kahle emqondweni

Ukuqumba kwendlala i-Thyroid

Page 4: UKUSOKA: UNGASALI! - Department of Health · UKUSOKA Ungasali, funda okuningi ngaphakathi yakho kanti isiza ekugayeni ukudla. NgokUKUDLA KWASE-AfRIKA KWESINTU ... bazikhohlwe bona

UcWAN-

INGO OLUSHA

Ukuncelisa

ibele kwehlisa

ubungcuphe

bomdlavuza

webele

UmfUmfU inyanga...

YokuqwashisaNGOmDLAVUZA WEBELE

Iningi lethu liyazi ngomdlavuza webele kepha alazi ngohlobo lomdlavuza webele ohlasela kakhulu abesifazane base-Afrika. Waziwa ngokuthi umdlavuza webele i-triple-negative kanti uhlasela abesifazane base-Afrika kathathu ngaphezu kwanoma yibaphi abanye besifazane.

Kuvelwa kude nokwelashwa komdlavuza. Hamba uyohlola njalo bese ukhumbula ukuthi ukutholakala kwezinkinga kusenesikhathi kwandisa amathuba okuphila kwakho.

Lolu hlobo lomdlavuza luyinhlanganisela yemidlavuza kanti kunzima ukulelapha, ngisho kunganikwa ikhemo eningi kuneyejwayelekile.

Ucwaningo lwakamuva Ngokuncelisa ibeleIzindaba ezimnandi ezokuthi ucwaningo olusha lomhlaba luveza ukuthi abesifazane base-Afrika abancelisayo bangakwehlisa ukuba sengcupheni kwabo kokuthola lo mdlavuza webele. Ucwaningo lwaseMelika luveza ukuthi umdlavuza webele uhlasela kakhulu abesifazane abathole abantwana kepha bangabancelisa. Abesifazane abancelisayo bayavikeleka bona kulolu hlobo lomdlavuza obulalayo.

Ubani osengcupheni yomdlavuza webele?Nakuba abesifazane asebekhulile besengcupheni kakhulu kepha nabasebancane nabo bayaba sengcupheni. Labo besifazane abanomama, osisi nogogo abake baba nalo mdlavuza basengcupheni enkulu. Abesifazane abangazange babe nabantwana noma babe nabantwana sebeneminyaka engaphezu kwama-35 basengcupheni kakhulu kanye nabesifazane abaphuza izingilazi ezingaphezu kwezimbili zotshwala, ngosuku!

Yizimpi izimpawu? Isimila ebeleni noma eduze nalo noma ekhwapheni – nakuba izimila

eziningi ziye zingabi nalutho kepha uma uzwa kungejwayelekile, hamba uyokubheka!

Ukushintsha kobungako kanye nomumo webele Ukushona phakathi kwesikhumba sebele Ingono ishone phakathi Kuphume uketshezi olungajwayelekile engonweni Isikhumba sebele, ingono noma indawo emnyama ezungeze ingono

ikhekhebuke, ibe bomvu noma ivuvuke Isikhumba sebele sibukeke noma sizwakale sengathi iwolintshi

elihlutshwayo

Ukwelashwa Izindlela ezintathu zokwelashwa komdlavuza, ukuhlinzwa, ichemotherapy kanye neradiotherapy.

Ukuhlinza kususa isimila kanti kugwema ukusabalala komdlavuza. IChemotherapy yenziwa ngokufaka idriphu emthanjeni osengalweni

ukuze kubulawe amaseli omdlavuza. KuRadiotherapy kusetshenziswa imisebe ukubulala amaseli omdlavuza.

KUPHEPHISA IMPILO

UKUTHOLAKALA KUSENESIKHATHI!Wonke umuntu wesifazane kumele azi ukuthi

umdlavuza webele ungahlasela noma nini, kepha

ukutholakala kusenesikhathi kwandisa amathuba

okulwa nawo. Ukuhlola kusenesikhathi, kubalulekile

ukuhlala njalo uzihlola amabele akho ukuze

usheshe uthole ushintsho emabeleni akho bese

uhlolwa emtholampilo. Zihlole amabele akho kanye

ngenyanga ngesikhathi usesikhathini ngesikhathi

esifanayo nyanga zonke kanje:

Lala phansi bese ufaka isandla sakho

sakwesokudla ngaphansi kwekhanda.

Uzizwa kahle zonke izicubu ezisebeleni

uma ulele phansi.

Sebenzisa ingaphambili leminwe yakho

emithathu ephakathi yangakwesokunxele

ukuze uzwe izimila ebeleni

langakwesokudla.

Qala kancane ucindezela ugcine

usucindezela kakhulu ukuze uzwe zonke

izicubu.

Yenza okufanayo uma usubheka izimila

ebeleni langakwesokunxele.

Yima phambi kwesibuko bese ubheka

okungajwayelekile emabeleni akho.

Hlola ingaphansi lamabele akho uma

uhleli noma umile ngokwenyusa kancane

ingalo ukuze ukwazi ukuzwa uma kukhona

okusolisayo.

Ukulwa Nezifo, Ukulwa Nendlala, Ukunika Ithemba

Page 5: UKUSOKA: UNGASALI! - Department of Health · UKUSOKA Ungasali, funda okuningi ngaphakathi yakho kanti isiza ekugayeni ukudla. NgokUKUDLA KWASE-AfRIKA KWESINTU ... bazikhohlwe bona

leyo naleyo ngane ezalelwe esibhedlela sikaHu-lumeni KwaZulu-Natali iyothola isitifiketi sokuzalwa ngaphambi kokuba iphume esibhedlela, sibonga uhlelo olusha lokubhalisa ngekhompyutha olweth-ulwe ngale nyanga lwethulwa uNgqongqoshe Wezempilo e-KZN uDkt Dhlomo ekanye noN-gqongqoshe Wezasekhaya uMalusi Gigaba. Ngen-kathi amukela lolu hlelo esiBhedlela i-Addington, uDhlomo uthe lolu hlelo luzokwenziwa kuzo zonke izikhungo zezempilo esifundazweni. Lolu hlelo lu-zosiza ekufinyelelekeni kulo lonke uxhaso lukahulu-meni lubuye luqede nenkohlakalo esekukhishweni kwezitifiketi zokuzalwa,” esho. Njengamanje isifun-dazwe sinezibhedlela ezingama-53 ezibelethisayo, okubandakanya ezingama-39 ezixhumene ngqo noMnyango Wezasekhaya.

UKWETHULWA KOKUBHALISWA

KWEZITIFIKETI ZOKU-ZALWA EZIBHEDLELA

izingane ezingaphezu kwezi-3000 ez-indaweni ezentulayo KwaZulu-Natali zihlolelwe impilo yamehlo, kusho uNgqongqoshe uDhlo-mo. Ekhuluma nababambiqhaza ngoSuku Lokubona Lomhlaba lwangale nyanga em-cimbini obusesiBhedlela Inkosi Albert Luthuli, uNgqongqoshe uDhlomo uncome abasebenzi bezempilo kanye nabezamehlo ngokuvolon-tiya ngokuya emiphakathini entulayo beyoyih-linzeka ngezidingo zezamehlo. “Lokhu sikubiza ngokuthanda izwe lakho kanye nokuzinikela emiphakathini entulayo futhi kusiza ekuhlinze-kweni kwezidingo zezempilo ezilinganayo kuwo wonke umuntu,” kusho uDhlomo.

Imitholampilo yoMnyango engomaham-banendlwana yamehlo ibisebenza ekwelaphe-ni amehlo kanye nasekuhlolweni kwamehlo ezingane ezikoleni, kwengeza uDhlomo. Lezi zimoto zikuzo zonke iziFunda okuhlolelwa kuzo ukusebenza kwe-NHI ezibandakanya uMgun-gundlovu kanye noMzinyathi; zibandakanya udokotela wamehlo osizwa yithimba labase-benzi abagxile kwezamehlo.

Amukela imizamo yeNyuvesi yaKwaZulu-Na-tali yokwelekelela ikhwelo lomhlaba lokugwe-ma ukungaboni, ikakhulu ezinganeni, uDhlo-mo wathi: “Ngajabula kakhulu ukuzwa ukuthi uMnyango Wezamehlo wase-UKZN ukhethe ukuba welekelele abafundi abaswele imali yokufundela ezamehlo. Ngiweseka ngokugc-wele lo mnyakazo obaluleke kangaka othi: ‘impilo yamehlo kanye nokubona kubalulekile empumelelweni yabafundi basenyuvesi.’ Sen-giyawugcizelela nami lo mbono ngokuthi Buka Kahle, Funda Kahle bese Uphasa Kahle ukuze usetshenziswe Amathimba Ethu Ezempilo Ezikoleni ngenkathi ethubeleza esifundazweni ehlola futhi elapha izingane ezifweni ezikhinya-beza ukufunda kwazo.”

Egcizelela ukubaluleka kokutholakala kusen-esikhathi ukuze kugwenywe ukungaboni, uDhlomo ucele lokhu:

Bonke abantu abanenkinga yamehlo ba-vakashele izikhungo zezempilo ukuze basheshe bahlolwe bese belashwa.

Izingane ezikhala ngokungaboni kahle zibon-we ochwepheshe bamehlo kusenesikhathi.

Bonke abantu abanesifo sikashukela kanye nenkinga yomfutho wegazi ukuba bahlolwe amehlo njalo emva kwezinyanga eziyisithu-pha ukuze kugwenywe izinkinga.

Abantu abanomfutho ophezulu emehlweni abo (iglaucoma) bathathe njalo amaconsi amehlo ukuze bagweme ukungaboni.

Ungwengwezi emehlweni lususwa ngokulal-iswa okwejwayelekile. Labo abanenkinga ku-mele baye ezikhungweni eziseduzane ikakhu-lu uma sekuluvindi emehlweni abo.

Bonke abaneminyaka engaphezu kwama-40 kumele bahlolwe amehlo kanye ngonyaka.

Buka kahle, funda kahle, phasa kahle kusho u-mEc

PHO

TOG

RAPH

: Rog

an W

ard

Page 6: UKUSOKA: UNGASALI! - Department of Health · UKUSOKA Ungasali, funda okuningi ngaphakathi yakho kanti isiza ekugayeni ukudla. NgokUKUDLA KWASE-AfRIKA KWESINTU ... bazikhohlwe bona

uNGaZIBamBEZElI – KWEHLISA UKUSABALALA KWEGCIWANE LENGCULAZI NGAMA-60%UMnyango Wezempilo e-KZN usuqalise Izinkambi Zokusoka zekwata yesithathu ka-2014. UNgqongqoshe Wezempilo uDhlomo ucele bonke abesilisa ukuba bezwe ikhwelo leSilo samaZulu lokuba bayosoka.

USUSOKIWE?Sekusokwe ngempumelelo abesilisa abayizi-388, 000 e-KZN!

Uma umanqikanqika ngokusoka, lalela la maqiniso:

Kwehlisa amathuba okutheleleka ngegciwane lengculazi ngama-60%

Kwehlisa amathuba okwedluliseleka kweHerpes type 2

Kwehlisa amathuba okwedluliseleka kwegciwane i-HPV

Kwenyusa inhlanzeko esithweni sangasese okuchaza ukwehla kwamathuba okuthola ezinye izifo.

Okwenza ukusoka e-KZN kube YimpumeleloUMnyango Wezempilo e-KZN ususoke ngempumelelo abesilisa abangaphezu kwezi-388, 000 esifundazweni kusuka ngowezi-2010 kungedlulanga noyedwa emhlabeni. Isizathu sale Mpumelelo engaka uqeqesho oluhlinzekwa uMnyango kubasebenzi bezempilo abangaphezu kwama-500 okubandakanya nodokotela kanye nokusetshenziswa kweTara Klamp. Embikweni wakhe ngomkhankaso wokusoka esifundazweni, uDhlomo uthi wagqugquzelwa ukuthathelwa phezulu komkhankaso, okubandakanya amathimba angaphezu kwayi-10. “Sibonga noxhaso lwama-NGO asiza ngokwandisa uhlelo lokusoka esifundazweni. Lokhu kusho ukuthi ngaphezu kokusoka kugxilwa nasekuhloleleni isifo sikashukela, umfutho wegazi, igciwane lengculazi, izifo zocansi kanye nokunye ukuhlolwa kwegazi ngesikhathi abasokwayo kuxoxwa nabo ngokuziphatha kahle,” kusho uDhlomo.

Isikhungo Esisezingeni EliphezuluEkuqiniseni nasekugqugquzeleni uhlelo lokusoka uMnyango uqalise isikhungo esiseMgungundlovu eminyakeni emibili edlule ukuqinisekisa amazinga aphezulu okuqeqesha labo abasokayo ukuze kusoke abavunywe uMnyango Wezempilo.

KHULUMA NESIBHEDLELA NOMA UMTHOLAMPILO OSEDUZANE NGOKUSEBENZISA UMSOKI OVUNYIWE.

“lokhu kusho ukuthi ngaphezu kokusoka kugxilwa nasekuhloleleni isifo sikashukela,

umfutho wegazi, igciwane lengculazi, izifo zocansi kanye nokunye ukuhlolwa kwegazi

ngesikhathi abasokwayo kuxoxwa nabo ngokuziphatha kahle.”

ucansi emva kokusoka?Uma ususokiwe, usuke usamelwe ukusebenzisa ikhondomu ngoba ukusoka akukuqedi ukusabalala kwegciwane lengculazi, kepha kwehlisa ubungcuphe. Lokho kusho ukuthi indoda enegciwane lesandulela ngculazi isengaledlulisela igciwane kumaqondana wayo kepha lokho sekwehle ngama-60% uma ususokiwe. Ukuze uvikeleke ngokugcwele kumele usebenzise ikhondomu. Kubalulekile nokukhumbula ukuthi ukusoka akubehlisi ubungozi bokutheleleka ngegciwane lengculazi uma wenza ucansi.

amaNYE amaqINIsO NGOKusOKa

Abafana abaneminyaka engaphansi

kweyi-18 badinga imvume yabazali.

Ukusokwa ezikhungweni zezempilo

kuyashesha futhi kuphephile.

Ukuhlolela igciwane lengculazi

kuyanconywa kepha akuphoqelelwa.

Kusoka odokotela abaqeqeshiwe,

abahlengikazi nabanye abasebenzi

kusetshenziswa indlela evunyiwe.

Usokwa ngokusetshenziswa

kwesindikindikisi kanti akweqi

emizuzwini engama-30 kanti iba mibili

uma kuyiTara Klamp.

Imithi yezinhlungu itholakala mahhala.

Abesilisa kumele bagweme

ucansi emasontweni ayisithupha

emva kokusokwa, kuze kuphole

isilonda. Uma isilonda singakapholi

inkulu ingcuphe yokuthola

igciwane lesandulela ngculazi

kunokwejwayelekile.

Ukulwa Nezifo, Ukulwa Nendlala, Ukunika Ithemba

IZINKamBI ZOKusOKa E-KZN KuZE KuBE umfumfu 30 2014

ETHEKWINI (eMtholampilo iDanganyana, 23 kuMfumfu kanye naseMtholampilo iMolweni, 24 kuMfumfu

UgU (eMtholampilo iMorrison, 18 kuMfumfu; Ejele lasePort Shepstone, 19 kuMfumfu; eMabiya High School, 25 kuMfumfu kanye nasesiBhedlela iSt Andrews, 31 kuMfumfu)

UTHUKEla (Esikhungweni Sezempilo Somphakathi iSt Chads (CHC), 16 kuMfumfu; eMtholampilo iZwelisha, 17 kuMfumfu; eSt Chads CHC, 23 kuMfumfu, eMtholampilo iNtabamhlophe, 24 kuMfumfu; esiBhedlela i-Emmaus, 24 kuMfumfu, eSt Chads CHC, 30 kuMfumfu)

UTHUNgUlU (eTisand Technical School, 20 kuMfumfu, 21 kuMfumfu)

Page 7: UKUSOKA: UNGASALI! - Department of Health · UKUSOKA Ungasali, funda okuningi ngaphakathi yakho kanti isiza ekugayeni ukudla. NgokUKUDLA KWASE-AfRIKA KWESINTU ... bazikhohlwe bona

Ukhethe ukudla kwasentshonalanga...?

UMA UKUDLA KWESINTU KWASE-AFRIKA KWAKHA UMZIMBA ONEMPILO

YINI EYENZa uKudla KwasE-afrIKa KuYIluNGElE ImpIlO YaKhO?Ukudla kwase-Afrika kunomsoco wemvelo osiza umzimba wakho ukwazi ukulwa nezifo. Ngakolunye uhlangothi, ukudla kwasentshonalanga kunamakhemikhali amaningi alimaza umzimba bese edala izinkinga eziningi ezinjengesifo sikashukela, umfutho wegazi kanye nomdlavuza. Khuthaza izingane zakho ukuba ziziqhenye ngamasiko azo, nokudla kwesintu okunomsoco bese usebenzisa lokhu okulandelayo ukuzichazela ngokuba nempilo kokudla kwesintu:

uKE uNaKE NjE ukuthi ogogo bethu banamandla kangakanani? Basebenza kusukela ekuseni kuze kube sebusuku, ngisho sebekhathele. Iningi labantu abasha namuhla likhathala kungakabiphi. Yini ebenza babe namandla kangaka? Imfihlo yabo isekudleni abakhule bekudla: kuhle, kunempilo, ukudla kwesintu iningi lethu eselikuyeke ngoba selidla okwasentshonalanga njengoba sesifudukele emadolobheni amakhulu.

Umama Tule uneminyaka engama-73 kepha usenamandla njengenkabi. Uhamba imizuzu engama-30 ngosuku ebe ebheke abazukulu abayisithupha ngesi-khathi omama babo besebenza emadolobheni. Ugogo unensimu yakhe yezithelo nemifino kanti upheka ukudla okusha okuphuma ensimini. “Nginempilo kunabantu abancane kunami, ngithi uma ngibatshela ukuthi yingoba nginga-zidli izibiliboco bavele bahleke, kepha yiqiniso. Akunampilo ukudla kwasentshonalanga, yin-gakho abantu abaningi namuhla bekhuluphele ngokweqile futhi benezifo ezinjengesikashu- kela nezenhliziyo,” echaza.

Okunye ongakuzuza ekudleni kwesintuAwukabi nasiqiniseko? Nazi izizathu ezingak-wenza uziqhenye ngamasiko ethu anothile okudla kwesintu. Kwenza nalokhu okulandelayo:

Kukhuphula ukugayeka kokudla Ukusheshe ululame emva kokudla ama-

antibiotics Kwehla izinga lokukhishwa yisisu Kugwema izifo eziyisimbelambela

njengesikashukela Kunosawoti omncane

30 kumfumfu usuKu lOKudla KwasE-afrIKa NOKuNOmsOCO

aMaSI Kumnandi ukuwaphuza kodwa uthi bewazi nje kuyiqiniso elingephikiswe ukuthi izingane eziphuza amasi akulula ukuba zibe nesifo sohudo. Amasi aqinisa amasosha omzimba asize nomzimba ekulweni nezifo.

UjEqE Ujeqe wenziwa ngokugaya ummbila noma amabele bese kubiliswa. Ummbila oluhlaza uyashesha ukugayeka emzimbeni usiza esiswini kanti ungcono kakhulu kunesinkwa esithengwa esitolo.

USU Yenza izingane ziluthande zisencane ngoba luqukethe amaphrotheyini kanti lukhuthaza amaseli egazi abomvu ukuba asebenze kahle ngokwakha amaphrotheyini adingwa yila maseli ekuthwaleni i-oksijini.

IMIfINo Uma uzama ukwehlisa isisindo, hlukana nemithi namaphilisi angadingekile! Yidla ukudla okunemifino. Imifino isiza ekulawuleni isisindo kanye nokwehlisa ubungozi bokuhlaselwa yisifo somdlavuza.

aMaHEWU Kungani ukhethe iziphuzo ezihlohlozayo ezinoshukela ezingalimaza impilo yakho? Khuthaza umndeni wakho ukuba uwathokozele amahewu okuyisiphuzo esenziwe ngempuphu kanye nokolo bese egcinwa endaweni efudumele. Angawemvelo, futhi akwengezwanga lutho kuwo olungaba nobungozi.

UbHaTaTa NaMaD-UMbE Anovithamini A, C kanye no-B6 kanti anefayibha namakhabhohayidrethi. Ana-maphrotheyini amaningi kunom-mbila kanti angacubuzelwa ingane ukuba idle.

ISITaMbU NobHoNTSHISI Ubhontshisi unamaphrotheyini nefayibha okwehlisa amafutha egazini kulinganise noshukela emzimbeni. Ubhontshisi unefolic esidi eningi evikela ezifweni eziningi ezinjengesifo senhliziyo kanye nesifo sohlangothi.

UPHUTU Ukudla kwansukuzonke lokhu kepha uthi bewazi ukuthi izinhlamvu ezisophuthwini zingamela ukolo kulabo abanesifo seceliac (isifo esilimaza amathumbu)

Phila kade, ube nempilo...khetha ukudla ukudla kwesintu!

Ukulwa Nezifo, Ukulwa Nendlala, Ukunika Ithemba

UPhuthu nezibindi zezin-

kukhu kungukudla okumnandi noku-

nempilo!

Page 8: UKUSOKA: UNGASALI! - Department of Health · UKUSOKA Ungasali, funda okuningi ngaphakathi yakho kanti isiza ekugayeni ukudla. NgokUKUDLA KWASE-AfRIKA KWESINTU ... bazikhohlwe bona

UMusa Njoko Uyakugcizelela ukuthi akaziqhenyi ngokuthi unegciwane lengcu-lazi kepha futhi akazidabukeli.

“Angisona isikweletu emndenini nas-emphakathini. Ngiziqhenya ngokuba mnyama nobu-Afrika. Angichazwa ngegciwane lengculazi. Uma kuwuku-thi engiyikona kungenxa yegciwane lengculazi, kusho ukuthi inhle-ke bo!” washo kwashaywa ihlombe kwahle-kwa. Watshela bonke abesifazane ukuba bazinakekele zikhathi zonke.

“Kungumsebenzi wethu ukuba sizinakekele kanye nalabo esi-bathandayo. Kule minyaka enga-ma-20 eyedlule, akukho noyedwa ongaphumela obala athi ngamthe-lela ngegciwane lengculazi. Ngik-wenze kwaba umsebenzi wami uku-thi emndenini wami, emphakathini, ezweni nasemhlabeni igciwane lengculazi ligcina ngami. Nawe un-gakwenza lokho.”

Uthi ngenkathi eba sengozini yemoto ngonyaka wezi-2003, watshela labo ababemsiza ben-gafakile amaglavu ukuthi kumele baqaphele.

Ngenkathi sisengozini engi-kukhumbulayo nje ukubona igazi eliningi kanye namafasitela aphukile. Ngabamisa ababezosiza mina ngabatshela ukuthi ngine-gciwane lengculazi. Ngabatshela ukuba basebenzise opulastiki aba-besebhuthini. Ngisakwenza lokho namanje.”

Ekugcineni waphosela abesifa-zane inselelo. “Abesifazane bas-esengcupheni yokuthola igciwane lengculazi. Umbuzo wami usekuthi-ni yini abayenzayo ukuqeda uku-sabalala kwegciwane lengculazi? Asiyeke ukuba yizisulu. Shintsha impilo yakho, ungenzeli wena wed-wa kepha nezingane zakho. Kuningi uNkulunkulu akubekele khona.”

IMINYAKA ENGAMA-20 EpHILA NEGCIWANE LENGCULAZI KEpHA USENGUMQEMANE Ungomunye wabesifazane bokuqala baseNingi-

zimu Afrika ukuphumela obala eminyakeni enga-ma-20 eyedlule ukuthi unegciwane lesandulela ngculazi. Abaningi babecabanga ukuthi usezokufa. Njengomculi, ngisho izinkampani zomculo zazin-gafuni ukusebenza naye ngoba zicabanga ukuthi uzofa zingakenzi imali ngaye. Kepha namanje usaphila. Ungumculi ophumelelayo (waziqalela eyakhe inkampani yokuqopha), ungumthungi kanye nomama. UNjoko ukhuthaze abesifazane aban-gaphezu kwe-1000 ngenkathi ekhuluma emcimbini obuhlelwe uMnyango Wezempilo KwaZulu-Natali wokuhlonipha abasebenzi besifazane bezempilo.

UdAbA LwAKHE…UNjoko watholakala enegciwane ngonyaka we-1994 wabe esetshelwa ukuthi usesalelwe yizinyanga ezintathu ephila. “Ngatshelwa ukuthi uma nginenhlanhla ngiyokwazi ukudla uKhisimusi wangowe-1994. Kepha manje sengidle oKhisimusi abayi-19. Indodana yami yayineminyaka emibili ngaleso sikhathi. Mhla zingama-29 kuLwezi ngalo nyaka izobe isineminyaka engama-22. Kepha konke lokhu akwenzekanga ngomlingo.” Kuchaza uNjoko oziphilelayo. Wagcizelela ukudla imishanguzo ngendlela efanele, wengeza ngokuthi yena akayishiyi imishanguzo yakhe noma kuphi lapho eya khona nokuthi ukwethemba kwakhe uNkulunkulu yikona okumenze waphila kwaze kwaba manje. “UNkulunkulu wathi ngeke asishiye. Ngimi lapha nje ngingufakazi walokho. Ngingubufakazi balokho esikwenzelwe uhulumeni wethu waseNingizimu Afrika.”

“angisona isikweletu emn-denini nasemphakathini. ngiziqhenya ngokuba mnyama nobu-afrika. angichazwa ngegciwane lengculazi. Uma kuwuku-thi engiyikona kungenxa yegciwane lengculazi, kusho ukuthi inhle-ke bo!”

UMusa Njoko esesiBhedlela i-Addington emgubhweni wokuhlonipha abesifazane boMnyango Wezempilo

Fighting Disease, Fighting Poverty, Giving Hope

UMNyANgO WeZeMpILO e-KZN WethULeLA ISIgqOKO UMUSA NjOKO KANye NABO BONKe NgOKUhLANgANyeLA

ABALWA IMpI yegcIWANe LeNgcULAZI NeNgcULAZIngokubambisana sesenze umehluko!

Page 9: UKUSOKA: UNGASALI! - Department of Health · UKUSOKA Ungasali, funda okuningi ngaphakathi yakho kanti isiza ekugayeni ukudla. NgokUKUDLA KWASE-AfRIKA KWESINTU ... bazikhohlwe bona

umfumfu

Ukulwa Nezifo, Ukulwa Nendlala, Ukunika Ithemba

9UmfUmfU Ukugubha

ukusebenzisana

ekulweni nengculazi

Abantu baseNingizimu Afrika abanegciwane

lengculazi nengculazi sebephila impilo engcono

kunakuqala, sibonga ukubambisana. Leli

sonto elokusikhumbuza ukuthi sivelaphi

ekubhekaneni nengculazi.

Ngokubambisana sinamandla. UmfUmfU 15 - 19Isonto Likazwelonke Lokudla Okunomsoco/Isonto Likazwelonke

Lokukhuluphala NgokweqileUkungondleki kahle kungenye yezinkinga ezihlasela

izingane ezihamba izinkulisa lapha eNingizimu Afrika.

Ucwaningo luveza nokuthi izingane zethu zikhuluphala

ngokweqile. Ake sisebenze ngamandla ekuqinisekiseni

ukuthi sikhulisa isizukulwane esinempilo.

UmfUmfU 20 -26Isonto Lomhlaba Lokugwema Ushevu WomsiziUyingozi umsizi uma ungena emzimbeni. Amathoyizi

amibalabala ayaba nomsizi ngakho-ke qaphela uma uthenga

la mathoyizi ngoba umsizi omningi ungakhubaza ingqondo

namathambo. Funda kabanzi engxenyeni ewumfanekiso.

Usuku Lomhlaba Labantu Abadala

Likhulu iqhaza elibanjwa abantu abadala emphakathini ngokuvolontiya, babelane ngolwazi, banakekele abazukulu kanye

nezintandane. Lolu suku olokuhlonipha imizamo yabo, ngakho ke bakhombise ukubaluleka

kwabo ngokuphumela obala ngokungahambisani nokuhlukunyezwa kwabantu abadala.

1UmfUmfU

Usuku Lomhlaba Lempilo Yengqondo

Minyaka yonke izigidi zabantu zitholakala zinenkinga

ethile emqondweni kepha bambalwa abayiqondayo

inkinga. Lukhona usizo la ngaphandle, gqugquzela labo

abanenkinga ukuba bathole ukwelashwa ukuze bakwazi

ukuphila impilo eyejwayelekile. Akusona isiqalekiso

ukugula ngengqondo. Usuku Lomhlaba Lokudla Intengo yokudla iyenyuka ngakho kumele

senze okuthile njengomphakathi ukuze

sigweme ukwentuleka kokudla. Ukufundisa,

ukuqeqeshela amakhono

kanye nokwenza izingadi

zomphakathi ezinye zezindlela

zokuqeda indlala.

16UmfUmfU

10UmfUmfU

23UmfUmfU

UmfUmfU 28 - 3 LWEZI

Usuku Lomhlaba

Lwesifo Sohlangothi

Nsuku zonke lapha eNingizimu Afrika

kufa abantu abathi ababe ngama-60

ngenxa yesifo sohlangothi. Khuluma

nomsebenzi wezempilo ngezindlela

zokugwema isifo sohlangothi.

Usuku Lukazwelonke Lokwesweleka kwe-Iodine

I-Iodine iyiminerali edingeka kakhulu ekukhuleni

ikakhulu kubantu besifazane abakhulelwe

ngoba isiza ekukhuleni kombungu. Khuluma

nabasemtholampilo ukuqinisekisa ukuthi umzimba

wakho uthola i-iodine eyanele.

Usuku Lomhlaba Lesifo Samathambo

isifo samathambo senza ubu- hlungu kanye nokuqina

kwamalunga. aselapheki kepha siyalawuleka.

12UmfUmfU

Usuku Lomhlaba LomgogodlaUbuhlungu bomgogodla bungesinye

sezizathu zokungayi emsebenzini. Ukufunda

ngezindlela ezifanele zokuma uma uphakamisa

okusindayo, yizindlela ezilula ongagwema ngazo

ukulimala komgogodla.

Usuku Lomhlaba Lwezimo Ezithusayo

Ukwethuka kuyimbangela enkulu yokufa

nokukhubazeka emhlabeni jikelele. Lolu suku

lugxile ekubhekaneni nezimo ezinzima uma

sibhekana nokwethuka okukhulu.

Usuku Lomhlaba Lwesifo Sokukhumuzeka Kwamathambo

Isifo sokukhumuzeka kwamathambo siyisifo sa-

mathambo esihlasela abesifazane iningi labo es-

eledlulile eminyakeni engama-50 kanti siyelapheka.

Usuku Lomhlaba LukavendleUvendle usuqediwe emazweni amaningi,

ngakho ke qinisekisa ukuthi ingane yakho

igonywa ngesikhathi futhi njalo nje!

17UmfUmfU

20UmfUmfU

24UmfUmfU

16UmfUmfU