Saa Preradovi: CENTRALNA BANKA I NJENA ULOGA U MONETARNOJ POLITICI

SADRAJUVOD31.POJAM I PRAVNI STATUS CENTRALNE BANKE42.OSNIVANJE, CILJEVI I ZADACI CENTRALNE BANKE62.1.Vlasnika struktura, organizacija i rukovodea tijela centralne banke62.2.Stepen nezavisnosti centralne banke72.3.Monetarni suverenitet i centralna banka93.MJESTO I ULOGA CENTRALNE BANKE113.1.Finansijska stabilnost kao cilj centralnih banaka133.2.Poveanje odnosno smanjenje eskontne stope centralne banke153.3.Poveanje, odnosno smanjenje reeskontnog i relombardnog kontigenta centralne banke163.4.Poveanje odnosno smanjenje obavezne rezerve173.5.Porast ili smanjenje kredita centralne banke nebankarskom sektoru-dravi i paradravnim institucijama17ZAKLJUAK19LITERATURA20

UVOD

Centralna banka je glavna ustanova monetarno-kreditnog sistema i izvrni organ monetarno-kreditne politike u jednoj zemlji. Centralne banke u razvijenim trinim privredama danas predstavljaju finansijske institucije, koje su preokupirane postizanjem odreenih ciljeva za itavu privredu, kao to su odravanje likvidnosti makrosistema, sprijeavanje masovnog bankrotstva banaka, visoke nezaposlenosti, a ne maksimiziranjem profita. Nesumnjivo poslije ovakvih definicija postavlja se pitanje da li je centralna banka, uopte banka. Van toga centralna banka je sve vie posebna struktura, nego banka. Postoje autori koji smatraju da je centralna banka - banka poslovnih banaka i ostalih finansijskih organizacija, kao bankar dravnih struktura. Stabilnost cijena, odnosno stabilnost kupovne moi nacionalne valute, predstavlja posmatrano na dugi rok glavni zadatak centralne bankarske institucije u zemljama trine privrede. Taj zadatak je istovjetan, nezavisno za to o kojoj se zemlji radi. Obezbjediti reprodukcioni proces sa dovoljnom koliinom novca, a da to ne dovede do obezvreivanja nacionalne valute i da ne ugrozi sam proces je ono to centralna banka mora da uini. Uopte, ekonomska suverenost jedne zemlje (drave) obuhvata u sebi i monetarnu suverenost koja se oituje kroz odgovarajui autonomni monetarni i devizni sistem. Postoji mogunost, naravno, da se ovlaenja u vezi sa tim prenesu na nivo globalne suverenosti na meunarodnom regionalnom nivou . Naravno, to otvara pitanja koliko je mogue voditi jednu cjelovitu monetarnu politiku na tako velikom prostoru uz saglaavanje interesa zemalja razliite ekonomske snage, nivoa industrijske razvijenosti i strukture, kao i nacionalne kulture i istorijskog razvoja. U kojoj mjeri se izvrna vlast svake zemlje eli odrei instrumenata monetarne i fiskale politike, a da odgovara za stanje u zemlji svojim biraima, pa makar i svake etvrte godine. Izraavanje monetarne suverenosti vri se kroz izgradnju i odravanje centralne banke, odnosno njeno institucionalno formulisanje, definisanje funkcija i odreivanje mjera (instrumenata) monetarnog regulisanja. Centralna banka mora uticati na dinamizaciju, usmjeravanje i stabilizaciju ukupne privredne aktivnosti u zemlji, a takoe mora odravati odnose sa meunarodnim finansijskim organizacijama, i to posebno sa Meunarodnim monetarnim fondom (IMF) i Grupom Svjetske Banke (World Bank Group). Ona, po pravilu, nema direktne odnose sa nebankarskim sektorom, izuzev drave, za koju vri odreene finansijske poslove, ali zato politika i aktivnosti centralne banke utiu na sve sektore, prvenstveno privrednog ivota u zemlji. 1. POJAM I PRAVNI STATUS CENTRALNE BANKE

U bankarskom sistemu svake zemlje glavnu ulogu igra njena centralna emisiona ustanova odnosno Centralna banka, ona regulie rad i vri kontrolu bankarskog sektora. Prilikom definisanja pojma Centralna banka bitno je istai da je to specifina dravna institucija koja se javlja kao banka-banaka i banka-drave.Iz ostalih dunosti Centralne banke moemo vidjeti razlike izmeu nje i (obinih) banaka. Glavna karakteristika banke je njena profitabilnost, dok je Centralna banka neprofitabilna institucija. Centralna banka ne moe uspostavljati direktne odnose sa nebankarskim sektorom osim sa dravom, te ne predstavlja konkurenta ostalim bankama.Ona je odgovorna za voenje monetarne politike, to znai dinamiziranje ponude novca, a sa ciljem: stabilnih cijena, ekonomskog rasta, poveanje zaposlenosti i stabilan platni bilans. Funkcije Centralne banke su:[footnoteRef:1] [1: Bajraktarovi,L.,(2010),Monetarno-kreditni i devizni sistem, Beograd,str.163]

a. formiranje i dinamiziranje mase opticajnog novca, ib. uspostavljanje kreditnih i depozitnih odnosa sa bankama, dravom i inostranim pravnim licima.U prvoj funkciji ogleda se njena osnovna funkcija monetarne politike ija je osnova kvantificiranje i dinamiziranje ponude novca.Druga funkcija predstavlja Posljednje utoite bankama ili zajmodavac u krajnjoj instanci. Iz ovog se vidi njena makroekonomska uloga u kojoj obezbjeuje likvidnost u uslovima rastue privrede, to ostvaruje snabdijevanjem poslovnih banaka potrebnim kvantumom novca i kredita. Centralna banka time pokriva trenutni deficit novanih sredstava poslovnog bankarstva. Ovim postupcima Centralna banka ne garantuje bezuslovno likvidnost svake banke pojedinano. Takoer, Centralna banka propisuje uslove za likvidnost i nelikvidnost te time disciplinuje banke na odbranu svoje likvidnosti i solventnosti.Teoretski, pod pojmom Centralna banka smatra se dravna institucija koja vri: a. emisiju novanica i kovanog novca,b. regulie ponudu novca i kredita, devizni kurs i kamatne stope, - nadzor finansijskog sistema,c. ulogu zajmodavca u krajnjoj instanci,d. upravljanje deviznim rezervama zemlje,e. uvanje depozita banaka i drugih finansijskih organizacija,f. organizovanje platnog prometa,g. plaanje i kreditne poslove sa inostranstvom.

Saa Preradovi: CENTRALNA BANKA I NJENA ULOGA U MONETARNOJ POLITICIh.

94

Navedene aktivnosti Centralne banke su osnovne, one se razlikuju od zemlje do zemlje u zavsnosti od politikog sistema svake zemlje te specifinosti njenog ekonomskog i bankarskog sektora.Centralna banka Bosne i Hercegovine j e osnovana 20.06.1997. godine Zakonom o Centralnoj banci usvojenim od strane Parlamentarne skuptine BiH1. Centralna banka poinje sa radom 11. 08. 1997. godine. Dejtonski mirovni sporazum je Centralnu banku Bosne i Hercegovine pavno regulisao na slijedei nain:" Centralna banka Bosne i Hercegovine; Postojae Centralna banke Bosne i Hercegovine koja e biti jedina odgovorna za izdavanje novca i monetarnu politiku u cijeloj Bosni i Hercegovini. Nadlenosti Centralne banke odreivae Parlamentarna skuptina. Meutim u prvih est godina od stupanja na snagu ovog ustava, Centralna banka nee moi davati kredite tampanjem novca i u tom pogledu e funkcionisati kao currency board, poslije toga Parlamentarna skuptina moe tu nadlenost dati Centralnoj banci. Upravni odbor Centralne banke e se sastojati od guvernera kojeg imenuje Meunarodni monetarni fond, nakon konsultacije sa Predsjednitvom, i tri lana koje imenuje Predsjednitvo, od kojih su dva iz Federacije (jedan Bonjak i jedan Hrvat, koji e djeliti jedan glas) i jedan iz Republike Srpske, a svi e imati mandat od 6 godina. Guverner nee biti dravljanin Bosne i Hercegovine niti bilo koje susjedne drave. U sluajevima podjednakih glasova, glas guvernera bie odluujui. Nakon toga Upravni odbor Centralne banke Bosne i Hercegovine e se sastojati od pet lica koje imenuje Predsjednitvo na period od 6 godina. Odbor e meu svojim lanovima imenovati guvernera na period od 6 godina." [footnoteRef:2] [2: Dejtonski mirovni sporazum, okvirni sporazum o miru, 1996, OHR-Sarajevo.,]

2. OSNIVANJE, CILJEVI I ZADACI CENTRALNE BANKE

Kao to smo ve vidjeli sami ciljevi Centralne banke su zakonskim propisima i aktima sa zakonskom snagom.. Centralna banka propisuje i odgovorna je za monetarnu politiku drave. Centralna banka raspolae deviznim rezervama drave. Zajedno sa agencijama za bankarstvo ona je nadlena za izdavanje dozvola za rad i nadzor banaka.Currency board aranman U BiH ograniava aktivnosti Centralne banke, tako da ne moe kreditirati vladu, ne moe finansirati ekonomski razvoj, ne moe biti posuiva u krajnjoj nudi i najbitnije ne moe trvovati kurs KM zbog saniranja ekonomskih okova ili loeg ekonomskog djelovanja.Centralna banka ima Upravni odbor i Guvernera banke. U veini sluajeva smjetena je u glavnom gradu drave.Centralna banka ima status pravnog lica i puno pravo da raspolae svojom imovinom, da sklapa ugovore i sl. Moe uspostavljati predstavnitva u inostranstvu i imenovati zastupnike. Ima peat sa grbom drave i natpisom CENTRALNA BANKA (ime drave., sline peat imaju i glavne jedinice sa dodatkom natpisa glavne jedinice i njenog sjedita.

2.1. Vlasnika struktura, organizacija i rukovodea tijela centralne banke

Osnovni oblici svojine kod centralnih banaka su: Dravna, koja se manifestuje kroz dva oblika centralna banka kao javna ustanova, formirana zakonom (u osnovi pravilo), centralna banka kao formalno akcionarsko drutvo, u kome su sve akcije u posjedu drave (izuzetak). Privatna, gdje vlada obezbjeuje svoj uticaj kroz kadrovsku politiku, tj. kroz imenovanje ili davanje saglasnosti na izbor guvrenera i imenovanje upravljakih tijela centralne banke. Meovita.Osnovni modeli organizacije centralne banke su determinisani razvijenou i strukturom privrednog sistema zemlje. Jedinstvena centralna banka, je koncept najzastupljeniji u savremenim uslovima, gdje su funkcije vrhovne monetarne vlasti koncentrisane u jednom centru.[footnoteRef:3] [3: William, N., (April 1975)The Political Business Cycle, Review of Economic Studies, , pg. 169-190 ]

Sloen sistem centralne banke, podrazumijeva organizaciju sistema centralnih banaka, to znai da u jednoj zemlji postoji vie banaka koje zajedno obavljaju funkcije centralne banke. U takvom modelu obino jedna od tih banaka ima ulogu glavnog koordinatora i njen zadatak je da upravlja djelovima sloene institucije (najpoznatiji primjer je sistem Federalnih rezervi SAD-a). Nadnacionalna centralna banka je karakteristina za monetarnu uniju grupe zemalja. Monetarna unija predstavlja visok stepen ekonomske integracije, kakav je danas sluaj sa Evropskom unijom. Drave lanice se odriu svog monetarnog suvereniteta, promoviu jedinstvenu valutu, usklauju monetarnu i deviznu politiku, formiraju zajednike devizne rezerve i osnivaju zajedniku centralnu banku.Nadnacionalna centralna banka se, po pravilu, sastoji od ogranaka koji se nalaze u svakoj zemlji lanici monetarne unije. U osnovi centralne banke imaju trostruku organizacionu strukturu: Izvrni nivo odluuje u ime banke kao kolektivni organ, koga sainjavaju najmanjetri lana. Izvrni nivo je organizovan u veini centralnih banaka, a kod nekih slian autoritet je dat guverneru, kome pomau zamjenici odnosno pomonici (viceguverneri).Guverner centralne banke je u svim zemljama predsjedavajui Izvrnog komiteta, koji formalno donosi veinu odluka. U praksi izvrni komitet predstavlja savjetodavno tijelo guvernera. Nivo savjeta (borda) oznaava tijelo koje se redovno sastaje radi konsultacije sa rukovodstvom banke u cilju donoenja odluka koje nisu vezane za dnevno poslovanje banke. Telo takve vrste, obino ima lanove izvan centralne banke. Vlada moe ima predstavnike u savjetu direktora ili pak uestvovanja u njegovom radu. Kao opte pravilo vai da njime rukovodi guverner. Nivo kontrole je uslovljen ulogom savjeta direktora u pogledu kontrole rada centralne banke. S toga i nije nuno da se obrazuje posebno kontrolno tijelo. Ako je formirano, to tijelo je odgovorno za kontrolu bilansa banke, kao i za kontrolu potovanja zakona i regulative od strane centralne banke.

2.2. Stepen nezavisnosti centralne banke

Monetarna politika je dio ukupne ekonomske politike drutva, koji podrazumijeva logiku povezanost elemenata u jednom sloenom sistemu i podrazumijeva slijedee aspekte:a. Stepen samostalnosti centralne banke u odnosu na vladu u konkretnoj zemlji.b. Optimalnu koordinaciju izmeu monetarne i fiskalne politike.c. Odnosi izmeu monetarne politike i ostalih instrumenata ekonomske politike.Za naa dalja razmatranja je bitan stepen samostalnosti centralne banke u odnosu na vladu u konkretnoj zemlji. Oblasti nezavisnos centralne banke su: Personalna nezavisnost se odnosi na uticaj drave kod imenovanja i smjenjivanja funkcionera. Finansijska nezavisnost je odreena pristupom drave kreditima centralne banke. Nezavisnost u voenju monetarne politike sadri dva elementa: (1) nezavisnost u pogledu odreivanja cilja i (2) nezavisnost u pogledu korienja instrumenata. Kao osnovni cilj se postavlja stabilnost cijena, dok centralna banka ima slobodu da bira instrumente. Argument u prilog nezavisnosti centralne banke je u uvjerenju javnosti u sposobnost centralne banke da vodi neinflatornu monetarnu politiku, odnosno, da ostvari i odri dugoronu stabilnost cijena, uz minimalno smanjivanje obima proizvodnje, tj. zaposlenosti u odnosu na ciljne vrijednosti. To doprinosi veem kredibilitetu montarne politike, odnosno, itavog antiinflacionog programa. Polazi se od toga da e nezavisne monetarne vlasti uspjeti da odole svim spoljnim pritsicima za kraktoronim povanjem porizvodnje kroz ekspanzivnu monetarnu politiku. Ako je formulisanje monetarne politike u rukama profesionalaca koji nisu stranaki orijentisani, onda e takvo vostvo (bord) centralne banke ima dovoljno dug vremenski period posmatranja.[footnoteRef:4] [4: Backus, D., Driffill, J., (June 1985,),Inflation and Reputation, American Economic Review, pg. 530-538]

Centralna banka iji je pogled u budunost dovoljno dug nee se uputati u voenje kratkorone inflatorne politke, jer ne reskira da izazove trajnije poveanje stope inflacije i pogoravanje kratkoronog trade-off-a izmeu proizvodnje i inflacije. Takvo ponaanje dovelo bi do gubitka njene reputacije, odnosno, do gubitka povjerenja ekonomskih subjekata u njenu monetarnu politiku. Dakle, nezavisna centralna banka poveava povjerenje javnosti u proklamovanu neinflatornu monetarnu poltiku, dovodei do sniavanja inflatornih oekivanja ekonomskihsujbekata i, u krajnjoj konsekvenci, do nie stope inflacije. Dva ekstremna odnosa izmeu centralne banke i vlade u kreiranju i voenju monetarne politike su: (1) da je centralna banka potpuno potinjena izvrnoj dravnoj vlasti ili (2) da centralna banka uiva apsolutnu nezavisnost (najblie se pribliila ovom modelu njemaka Bundesbanka). U praksi u najveem broju razvijenih zemalja trine privrede, centralne banke zauzimaju sredinju poziciju izmeu dva navedena ekstrema. Poenta ove diskusije jeste u dilemi da li u praksi zaista postoji stvarna autonomija centralne banke u pogledu regulisanja monetarnih (odnosno, finansijskih) varijabli, a ne u zakonskom statusu centralne banke. Takoe, dvije osnovne obaveze centralne banke, koje se ogledaju u zatiti vrijednosti nacionalne valute i brige za ostvarenje krajnjih ciljeva ekonomske poli ke, mogu se nai u meusobnom sukobu. Da bi se pronaao najbolji put za pomirenje monetarne autonomije centralne banke i opte odgovornosti vlade za tokove privredne aktivnosti u zemlji, moraju se stvoriti odreeni uslovi koji podrazumijevaju:Nastojanje da centralna banka i ministar finansija postignu identine poglede na krajnje ciljeve ukupne ekonomske politike. Usaglaavanje obe strane oko sredstava koja e biti upotrijebljena da bi se zajedniki ciljevi postigli. Ostavljanje dovoljnog manevarskog prostora centralnoj banci, kako bi centralna banka mogla elastino da sprovodi svoje dnevne operacije na novanom i deviznom triu.Problem direktnog finansiranja budetskog deficita drave od strane centralne banke jeste jedan od najznaajnijih aspekta nezavisnosti centralne banke i vlade. U savremenoj ekonomskoj teoriji je rasprostaranjeno gledite da bez pune i aktivne saradnje nosioca fiskalne vlasti (vlade) ni jedan plan monterane kontrole usmjeren na postizanje stabilnih novanih tokova ne moe nikada bi uspjean.Rezultat sloenih transakcija koje centralna banka obavlja sa ostalim sektorima ukupne privrede i sa inostranstvom utiu na iznos primarnog novca. Pri tome, tri empirijski znaajna sektora, koja imaju odnose sa centralnom bankom su: banke, drava i sektor inostranstvo. U skladu s tim, tri osnovna toka kreiranja primarnog novca su: (1) krediti centralne banke odoboreni bankama, (2) krediti centralne banke odobreni dravi, i (3) devizne transakcije sa inostranstvom. Znai, drava s jedne strane bi trebalo da odlui kako e iznos deficitnog finansiranja podjeli izmeu konzumenata. Dok s druge strane, centralna banka treba da procjeni koliki iznos primarnog novca je potreban bankama, uvaavajui potrebe za deficitnim finansiranjem.

2.3. Monetarni suverenitet i centralna banka

Uloga centralne banke, kao to smo vidjeli u uvodnom izlaganju, prilagoena je uslovima i subjektima trine privrede. Osnovna uloga centralne banke je briga za dobar novac, to podrazumijeva da banka ima monetarnu suverenost kako bi mogla efikasno da odreuje koliinu novca u opticaju.[footnoteRef:5] [5: Vasiljevi, B.,: (2000 )Osnovi finansijskih trita, Beograd,. ]

Znai, ona globalno brine o likvidnosti privrede, a preko toga i o spoljnoj likvidnosti. Kreditna politika poslovnih banaka je iskljuivo u njihovoj nadlenosti i u neposrednoj vezi sa njihovim raspoloivim sredstvima. Centralna banka mora bi odvojena od konkretnih problema banaka i privrednih subjekata da bi mogla uspjeno da se posveti obezbjeivanju likvidnosti sistema kao celine (centralna banka ima monetarnu suverenost prema bankama i privrednim subjektima).Centralna banka ostvaruje svoju funkciju staranja o likvidnosti ukupne privrede, preko operacija na otvorenom tritu i transakcijama na deviznom tritu (uslovljenim kursnom i platno-bilansnom politikom), koje su osnovni kanal emisije primarnog novca. Na taj nain, centralna banka utie na promjenu optih uslova kreditiranja u privredi, ali da te promjene na jednak nain koriste svima ili na jednak nain ograniavaju sve (ne pravi diskriminaciju ni demoralie bilo koju grupu transaktora na tritu).

3. MJESTO I ULOGA CENTRALNE BANKE

Ekonomska suverenost bilo koje zemlje odreena je, izmeu ostalog, i monetarnomsuverenou koja obuvhata monetarno-kreditni, valutni i devizni sistem. Trebalo bi ima u vidu da je koncept centralne banke, njene funkcije, monetarna polika i mjere monetarnog regulisanja podreen:a. Prema uoj definiciji centralne banke, osnovnoj ciljnoj funkciji centralne banke -stabilnosi valute.b. Prema iroj definiciji centralne banke, stabilnosi valute, likvidnosti privrednihsubjekata u unutranjem platnom prometu i plaanjima prema inostranstvu, imonetarnoj i deviznoj kontroli banaka.Sam razvoj centralnih banaka je povezan sa centralizacijom emisije novca u jednoj ili manjem broju najstabilnijih poslovnih banaka u koje su drava, privreda i graani imali najvie povjerenja. Pri tome, jedinstvenog koncepta centralne banke nema, imajui u vidu polike, ekonomske i istorijske razloge. Meum, ono to je karakterisno za sve centralne banke jeste da je rije o instuciji koja se nalazi na vrhu piramide bankarskog sistema zemlje i ima glavnu ulogu u organizovanju, usmeravanju i regulisanju monetarnih kretanja.U skladu sa tim, centralna banka je banka koja zauzima centralni poloaj u bankarskom sistemu odreene zemlje, u smislu da ova banka djeluje kao banka drugih banaka i kao bankar drave. Osnovne funkcije centralne banke su:[footnoteRef:6] [6: Bajraktarovi,L.,(2010),Monetarno-kreditni i devizni sistem, Beograd,str.167]

a. Emisija novca (papirnog i kovanog) i upravljanje deviznim rezervama zemlje (radiodravanja spoljne vrijednosti nacionalne valute),b. Djelovanje u ulozi bankara drave obuhvata:- deponovanje novanih sredstava koja pripadaju dravi,- pozajmljivanje novanih sredstava dravi,- fiskalni posrednik (agent) i jemac drave, - pruanje strunog miljenja o monetarnim i finansijskim poslovima izvrnoj vlasti drave.c. Djelovanje u ulozi banke banaka obuhvata: (1) prihvatanje depozita koji slue kao rezervne likvidnosti poslovnih banaka, (2) spremnost da se eskontuju komercijalni i dravni vrijednosni papiri koji se nalaze u portfelju poslovnih banaka, (3) obaveze centralne banke da slui kao posljednje utoite u odnosu na poslovne banke.d. Regulisanje i nadgledanje aktivnosti domaih finansijskih institucija obuhvata: obezbjeivanje uslova da poslovne banke i druge finansijske instucije vode svoje poslove na zdravoj i razumnoj osnovi u skladu sa vaeim zakonima i pravilima, regulisanje stope obavezne rezerve i nadgledanje sprovoenja bankarskih poslova. Trebalo bi imatu i vidu da su vrsto povezane funkcije bankara za domae poslovne banke i regulatora ponanja ovih banaka, jer su usmjerene ka ostvarenju slijedeih osnovnih ciljeva: ouvanje stabilnosti pojedinanih banaka, nametanje odgovarajuih stopa obavezne rezerve i nadgledanje sprovoenja bankarskih poslova u svrhu: osiguranja da sve finansijske instucije podleu kontroli odravanja odreenog standarda u pogledu sigurnosti, s kojom korisnici njihovih usluga mogu da raunaju. Stabilnost pojedinane banke doprinosi stabilnosti bankarskog (odnosno, finansijskog) sistema u cjelini.e. Sprovoenje monetarne politike odnosi se na dejstva koja preduzima centralna banka, sa namerom da ue na monetarne i druge finansijske uslove (uticaj na monetarne i kreditne agregate, kamatne stope i devizni kurs), a sve u pokuaju da se ostvare izabrani krajnji ciljevi makroekonomske polike drutva: poeljan porast realnog drutvenog proizvoda, visoka zaposlenost i stabilnost cijena. Danas su drave ovlastile centralne banke da upravljaju monetarnim kretanjima pomou instrumenata koji doputaju kontrolu nad kreiranjem depozita i utiu na opte finansijske uslove. f. Regulisanje likvidnoti bankarskog i privrednog sistema,g. Spoljno-ekonomska funkcija,h. Oranizovanje funkcije platnog prometa u zemlji,i. Razvojna funkcija centralne banke.

Svrha navedenih funkcija jeste da doprinese efikasnosti i stabilnosti finansijsko sistema, a preko toga i sveukupnom ekonomskom prosperitetu konkretne zemlje. Znai, osnovi razlozi za postojanje centralne banke su: Pozivni efekti tzv. ekonomije obima, koji se mogu postii ukoliko se ove funkcije povjere jednoj instuciji sa odgovarajuim finansijskim znanjima i sposobnostima. vrste veze izmeu navedenih funkcija opravdava njihovo instuticionalizovanje u jednom tijelu, sa dovoljno irokim ovlaenjima, koje preuzima javnu odgovornost za stabilno funkcionisanje ukupnog finansijskog sistema zemlje. Trebalo bi ima u vidu da centralna banka nije profitabilna instucija i ako raspolae sopstvenim izvorima prihoda.Osnovna funkcija centralne banke je uspostavljanje i odravanje monetarne i privredene stabilnosti nacionalne privrede.

3.1. Finansijska stabilnost kao cilj centralnih banaka

Poslednjih godina prisutna je tendencija razmatranja finansijske stabilnosti kao cilja centralne banke. Meutim, za sada nijedna centralna banka nije eksplicitno navela finansijsku stabilnost kao svoj osnovni cilj.Razlozi za to su vrlo jasni, jer centralna banka ne moe pokriti sve aspekte finansijske stabilnosti, ak i one banke sa najirim stepenom supervizorskih prava ne kontroliu penzione fondove, heding fondove, a u vrlo malom broju sluajeva kontroliu osiguravajue kompanije.U pitanju je cilj koji nema opteprihvaenu definiciju i koji za razliku od inflacije nije mogue numeriki izraziti. Pod njime se najee podrazumijeva odsustvo bankarskih kriza ili velikih fluktuacija finansijskih trita. Finansijska stabilnost je postignuta ukoliko domainstva i preduzea mogu da izvre optimalan izbor izmeu potronje i investicija u uslovima dobrog funkcionisanja finansijskog sitema, koji posreduje izmeu zajmodavaca i zajmoprimaca i redistribuira rizik na zadovoljavajui nain, uz efikasnu alokaciju ekonomskih resursa tokom vremena. Po miljenju nekih autora, u pitanju je situacija koju karakteriu tri faktora:[footnoteRef:7] [7: evi .,( 1996)Centralna banka: poloaj i organizacija, igoja tampa, Beograd, ]

a. Neke znaajne HOV znaajno odstupaju od onoga to bi se moglo definisati kao njihova fer cijena,b. Funkcionisanje finansijskog trita i odobravanje kredita je pod uticajem brojnih tekoa ic. Znaajno odstupanje agregatne tranje od proizvodnih mogunosti zemlje.Pitanje finansijske stabilnosti u najveem broju zemalja nije iskljuivo u nadlenosti centralne banke, ve postoji podjela odgovornosti izmeu centralne banke, ministarstva finansija i supervizorskih agencija. Imajui u vidu da centralna banka ne moe da bude jedina institucija odgovorna za finansijsku stabilnost, onda se postavlja pitanje zato se finansijska stabilnost razmatra kao cilj centralnih banaka. Odgovor se nalazi u injenici da postoji dosta dokaza u prilog hipoteze da buduu finansijsku krizu nagovjetavaju ekspanzija novca i bankarskih kredita (Goodhart, 2005). Takoe, prilino je rasprostranjeno miljenje da finansijska stabilnost i cjenovna stabilnost uvijek idu u paru. Istovremeno, monetarni ciklusi mogu pojaati realne cikluse. Najbolji primer je Azijska kriza iz devedesetih godina, kada su slabosti u finansijskom sektoru pokrenule pad ekonomske aktivnosti i pojaale uticaj okova na realni sektor. Sa druge strane, monetarna politika preko svojih instrumenata u sluaju krize moe uticati na poboljanje likvidnosti (preko odobravanja kredita bankama, snienja obavezne rezerve, sniavanja bazine kamatne stope i dr) i rast javnog povjerenja to moe znaajno doprinijeti ponovnom uspostavljanju finansijske stabilnosti. Rast finansijske globalizacije, prisutan posljednjih par decenija, otvorio je nekoliko izazova za centralne banke. Prvi izazov se odnosi na dilemu izbora adekvatnog reima deviznog kursa i monetarne politike. Sa druge strane, finansijska globalizacija je istovremeno dovela i do porasta uestalosti finansijskih kriza, tako da je drugi izazov u stvari izazov odravanju finansijske stabilnosti. Sada centralna banka pored voenja rauna o domaem finansijskom tritu mora da obraa posebnu panju na njegovu interakciju sa meunarodnim finansijskim tritima. I jasno je da se izazovi finansijskoj stabilnosti kontinuirano pojavljuju i da e nastaviti da se pojavljuju i u budunosti bez obzira da li su centralne banke spremne za njih ili ne.U sutini, pristup finansijskoj stabilnosti podrazumijeva da kreatori monetarne politike analiziraju i da mjerama monetarne politike sprijeavaju sve one pojave koje mogu predstavljati prijetnju finansijskoj stabilnosti. Ovaj pristup obino podrazumijeva dvije dimenzije finansijske stabilnosti: mikrodimenziju koja posmatra rizike sa aspekta pojedinanih finansijskih institucija i makrodimenziju koja posmatra rizike sa aspekta cjelokupnog finansijskog sistema. Cilj ovog dvodimenzionalnog pristupa je da se dobro procjeni sistemski rizik, odnosno rizik da se problem nelikvidnosti ili solventnosti proiri sa nivoa pojedinane institucije na itav sistem.Finansijski sistem obuhvata niz meusobno povezanih komponenti: infrastrukturu (pravni sistem, platni promet, raunovodstveni sistem i dr), institucije (banke, osiguravajue kompanije, institucionalne investitore i dr) i trite. Loe funkcionisanje samo jedne komponente moe ugroziti finansijsku stabilnost. Ipak, propadanje ili zatvaranje pojedinanih finansijskih institucija ne mora biti znak naruene finansijske stabilnosti, ve, naprotiv, rezultat trine konkurencije koja jaa finansijsku stabilnost.Da bi se ostvarila finansijska stabilnost, neophodno je identifikovati potencijalne rizike, pre nego to se oni pojave i dovedu do krize ili problema u funkcionisanju finansijskog trita. To podrazumijeva voenje preventivnih i vremenskih dobro dimenzioniranih politika. Naravno, cilj ne moe biti da se sprijei pojava svih potencijalnih problema na finansijskom tritu, jer je nemogue upravljati svim rizicima i neizvjesnostima, a, takoe, ne postoji nijedno trite koje nije prolo kroz fluktuacije ili turbulencije. Stoga treba teiti minimiziranju najveih rizika i obezbjeenju vitalnosti sistema kada se pojave krizne situacije.Za ouvanje finansijske stabilnosti iroko je rasprostranjeno stresno testiranje, koje analizira mogunosti pojedinih finansijskih institucija ili cjelokupnog sistema da apsorbuju razliite vrste okova. Veliki broj centralnih banaka, kao i neke meunarodne institucije poput MMF-a, Svjetske banke, BIS banke i dr, danas izdaju Izvjetaj o finansijskoj stabilnosti (Financial Stability Report), iju okosnicu predstavlja stresno testiranje. Analiza finansijske stabilnosti pokriva sve izvore rizika i potencijalnih okova. Ona zahtjeva sistemsko praenje individualnih djelova finansijskog sistema, kao i realnog sektora. U tom cilju, Meunarodni monetarni fond je razvio publikaciju Osnovni set indikatora zdravog finansijskog sistema (Core and Encouraged Set of Financial Soundness Indicators) koja treba da olaka procjenu finansijske stabilnosti.

3.2. Poveanje odnosno smanjenje eskontne stope centralne banke

Jedan od najvanijih faktora koji deluju na ponudu i tranju novca je svakako visina eskontne stope centralne banke . Pri tom su od posebnog znaaja promjene te stope bez obzira da li se one odnose na poveanje ili smanjenje.Tako na primjer poveana eskontna stopa centralne banke ima za posljedicu poskupljenje novca centralne banke odnosno eskontnih kredita, to automatski dovodi do uzdranosti poslovnih banaka da svoje menine portfelje reeskontuju kod centralne banke.Poskupljenje pribavljanja ove vrste novca ima dalje za posljedicu da one poslovne banke, koje su u stanju da se pojave kao zajmodavci odnosno prodavci na tritu novca, nee vie biti spremne da viak svojih novanih sredstava prodaju pod onim uslovima koji su vaili pre poveanja eskontne stope, ve e za svoj novac traiti daleko vee kamatne stope nastojei pri tome da nivo svojih kamatnih stopa priblie nivou promena i novim eskontnim stopama.S druge strane kod kupaca na tritu novca raste spremnost da prihvate i te nove poveane kamte, jer u protivnom moraju platiti vee kamate pri reeskontovanju svojih meninih potrtfelja kod centralne banke.Iz tih osnovnih razloga raste kamatna stopa na tritu novca za dnevni iterminski novac i to iskljuivo iz razloga manje ponude od tranje.[footnoteRef:8]. [8: Risti, .,( 2004)Trite novca, igoja tampa-Beograd., e, str 127]

Dejstvo poveanja eskontne stope centralne banke ne ograniava se, odnosno ne djeluje samo na porast kamatne stope za dnevni i terminski novac na tritu novca, ve adekvatno tome deluje i na kamatne stope za hartije od vrijednosti trita novca koje su u posljednje vreme, struno nazivaju diskontnim stopama. Ovako lanani porast kamatnih stopa izazvan porastom eskontne stope centralne banke ima dalje za posljedicu poskupljenje refinansiranja bankarskih institucija po osnovi povlaenja novca od centralne banke na jednoj strani i automatskog poveanja kamatne stope na kredite koje poslovne banke odobravaju svojim komitentima na drugoj strani.Porast kamatnih stopa na kredite komitentima, odnosno visina i kongruencija tog porasta u odnosu na porast eskontne stope, zavisi pre svega, od konkurentne sposobnosti svake pojedinane banke na tritu novca i kredita u dotinoj nacionalnoj ekonomiji. Snienje eskontne stope centralne banke ima za posljedicu pojeftinjenje eskontnih kredita kao i svih drugih oblika kredita centralne banke poslovnim bankama. Smanjenje eskontne stope centralne banke znai jeftinije refinansiranje, od ranijeg, za poslovno bankarstvo kao i za sve druge korisnike kredita to za sobom povlai i jeftiniji dnevni ili terminski novac na tritu novca, odnosno pad kamata na dnevni i terminski novac.Ovaj pad kamata na tritu novca ima za posljedicu i pad kamata na hartije od vrijednosti trita novca, na pad kamate na lombardne kredite, a zatim i na generalno smanjenje kamata na kredite koje poslovne banke odobravaju svojim komitentima odnosno na smanjenje aktivne kamate. Iz svega do sada reenog proizilazi nedvosmisleno zakljuak da poveanje ili smanjenje eskontne stope centralne banke direktno dovodi do poveanja ili smanjenja kamatnih stopa na tritu novca u okviru jedne nacionalne ekonomije. To poveanje ili smanjenje izazvano je poveanjem ili smanjenjem novca, odnosno tranje za novcem na tritu novca. To dalje praktino znai da poveana eskontna stopa centralne banke ima za posljedicu poveanu tranju, odnosno smanjenu ponudu na tritu novca to dovodi do trinih oscilacija u smislu stvaranja situacije na tom tritu koja se moe nazvati kao: teka, nelikvidna, restriktivna, kontraktivna, napeta, uznemirena, ili jednostavno se moe rei da na tom tritu vlada stanje skupog novca.

3.3. Poveanje, odnosno smanjenje reeskontnog i relombardnog kontigenta centralne banke

Eskontni i lombardni kontigent centralne banke u zemljama sa razvijenom trinom privredom pa time i razvijenim trinim novcem predstavlja osnovi instrument centralne banke putem i preko koga ona vri emisiju tzv. primarnog novca. Kako je to ranije istaknuto obim ovog kontigenta utvruje autonomno centralna banka vodei pri tom rauna o stabilnosti funkcionisanja trita novca na jednoj strani, i o optimalnoj novanoj masi, na drugoj strani. Poveanjem obima reeskontnog i relombardnog kontigenta centralna banka neposredno utie na regulisanje ponude i tranje za novcem na novanom tritu.Poveani reeskontni ili relombardni kontigent centralne banke jednoj poslovnoj banci znai de facto stvaranje vee mogunosti toj banci da ona svoj portfelj menica reeskontuje kod centralne banke i na taj nain povea svoju likvidnost. Njena poveana likvidnost znai njen dalji manji pritisak na nacionalnom tritu novca, to dovodi do smanjenja tranje na to tritu.

3.4. Poveanje odnosno smanjenje obavezne rezerve

Obavezna rezerva se smatra jednim od najuspjenijih instrumenata kojim cetralna banka obezbjeuje, usmjerava i regulie likvidnost poslovnih banaka pa time i stanje ponude i tranje na tritu novca. Obavezna rezerva je u stvari iznos novca koji poslovne banke moraju drati beskamatno kod centralne banke. Iznos obavezne rezerve se obraunava primjenom tzv. stopa minimalne obavezne rezerve koje propisuje i autonomno donosi cetralna banka. Ove stope su u viestrukom pogledu diferencirane i to po vrsti depozita (obaveze po vienju, oroeni tedni ulozi), po veliini poslovne banke, po sjeditu banke i po porijeklu sredstava (domai i strani depozit).Na osnovu ovako utvrenih stopa minimalne rezerve kao i osnovice na koje se te stope primjenjuju, poslovne banke vre obraun obavezne minimalne rezerve svakog meseca. Izdvajanje odnosno uplatu i izmirenje obaveza po osnovu minimalne rezerve banke izvravaju svakog meseca, pri emu se ta obaveza u zemljama u kojima je trite novca razvijeno, izvrava na potpuno slobodan nain u vrijeme kada to poslovnoj banci obvezniku najvie i odgovara. Iz svega do sada reenog proizilazi nedvosmislen zakljuak da poveanje ili smanjenje stope obavezne rezerve centralne banke direktno dovodi do smanjenja odnosno poveanja novca od strane poslovnih banaka i drugih uesnika na tritu novca.

3.5. Porast ili smanjenje kredita centralne banke nebankarskom sektoru-dravi i paradravnim institucijama

Osim sistema pokria nedostataka sredstava za izvravanje svojih obaveza putem hartija od vrijednosti, drava, a naroito paradravne institucije: pota, eljeznica, materijalne dravne rezerve i sl., koriste se i sistemom zaduivanja kod centralne banke.Odobravanje kredita nebankarskom sektoru od strane centralne banke je potpuno normalna i trina pojava ali samo u onim sluajevima kada se to kreditiranje vri iz tzv. realnih izvora. To znai da je centralna banka obavezna da za iznos odobrenog kredita dravi poniti adekvatan iznos optimalne novane mase jednim od svojih brojnih instrumenata koji joj za tu svrhu stoje na raspolaganju. Na taj nain odobreni krediti dravi imaju namjenski karakter i slue za finansiranje kratkoronih budetskih deficita nastalih poremeajem priliva budestkih sredstava odnosno neizvravanjem poreskih obaveza iz razloga nastalih privrednih potekoa. Korienjem ovih kredita i izvravanjem svojih dospelih obaveza drava praktino doprinosi stabilizaciji privrednih tokova i prekida negativne tendencije u konjukturnim oscilacijama.Ovaj oblik kreditiranja treba razlikovati od kreditiranja drave radi finansiranja privrednog razvoja odnosno od oblika tzv. deficitarnog finansiranja putem koga drava ili nebankarski sektor pribavlja dodatni novac od centralne banke iz osnova primarnog novca. Na taj nain centralna banka odobrava kredit dravi i ako je uvjerena da e on biti o roku i na vrijeme vraen i bez garancije da e ovim i na ovakav nain emitovanim novcem doi do adekvatnog poveanja volumena realnog drutvenog proizvoda.

ZAKLJUAK

Moemo zakljuiti da krajnji cilj monetarne politike predstavlja porast drutvenog blagostanja. Najbolji nain na koji centralna banka moe doprinijeti porastu blaogostanja je da odrava dugoronu stabilnost cijena, a eventualno navoenje ostalih ciljeva moe biti prisutno, uz postojanje jasne hijerahije ciljeva u prilog cjenovne stabilnosti. Sa diverzifikacijom i globalizacijom finansijskih trita tranja za informacijama se viestruko uveala. Broj finansijskih institucija je u stalnom porastu, a sa porastom blagostanja u porastu je i broj ljudi koji dio svoje imovine plasira na finansijskom tritu, a razvojem interneta je znaajno olakan pristup informacijama. U ovakvom okruenju bilo je nuno da centralne banke od tradicionalno zatvorenih institucija zaponu trend poveanja transparentnosti svoga rada, na ta je znaajno uticalo inflaciono targetiranje, koje je dovelo do regularne komunikacije izmeu javnosti i centralne banke. Takoe, nedovoljan nivo transparentnosti raa sumnju da li centralna banka vodi politiku u optem interesu. U velikom broju zemalja usvojeni su zakoni o slobodi informacija, koji onemoguavaju centralnim bankama tajnost u radu i skrivanje dokumenata. Poveanje transparentnosti rada centralne banke moe doprinijeti efikasnijem sprovoenju monetarne politike. Prvo, informisanje javnosti o mandatu centralne banke i u kojoj mjeri je on ispunjen moe poveati kredibilitet centralne banke. vrsta opredeljenost za transparentan rad namee jednu vrstu samodiscipline kreatorima monetarne politike i poveava vjerovatnou voenja konzistentne monetarne politike. Takoe, redovna komunikacija daje smernice finansijskim tritima. To omoguava da uesnici na finansijskom tritu bolje razumeju akcije monetarne politike i njihov uticaj na ekonomske trendove i sistemske okove.

LITERATURA

1. Bajraktarovi,L.,(2010),Monetarno-kreditni i devizni sistem, Beograd, 2. Dejtonski mirovni sporazum, okvirni sporazum o miru, 1996, OHR-Sarajevo.,3. William, N., (April 1975)The Political Business Cycle, Review of Economic Studies, , 4. Backus, D., Driffill, J., (June 1985,),Inflation and Reputation, American Economic Review, 5. Vasiljevi, B.,: (2000 )Osnovi finansijskih trita, Beograd,. 6. evi .,( 1996)Centralna banka: poloaj i organizacija, igoja tampa, Beograd, 7. Risti, .,( 2004)Trite novca, igoja tampa-Beograd.,

9