83

“Anadolu’da Ahþap Sütunlu Selçuklu Mimarisi”,Malazgirt Armaðaný, Ankara 1972, s. 179-186;Ömür Bakýrer, Onüç ve Ondördüncü Yüzyýllar-da Anadolu Mihrablarý, Ankara 1976, s. 181-182; Türkiye’de Vakýf Abideler ve Eski Eserler,Ankara 1983, I, 94-100; Oktay Aslanapa, Türk Sa-natý, Ýstanbul 1984, s. 131-133; Zafer Bayburtlu-oðlu, Anadolu’da Selçuklu Dönemi Yapý Sanat-çýlarý, Erzurum 1993, s. 64-67; Zekiye Uysal, “Af-yon Ulu Camii’nin Ahþap Üzerine Boyalý Nakýþ-larý”, 3. Afyonkarahisar Araþtýrmalarý Sempoz-yumu Bildirileri, Afyon 1994, s. 236-248; Ha-þim Karpuz, Anadolu Selçuklu Mimarisi, Konya2001, s. 25; Afyonkarahisar Kütüðü (haz. Ýbra-him Küçükkurt v.dðr.), Afyon 2001, I, 305-306;Zeki Sönmez, “Yapý Faaliyetlerinin Organizasyo-nu: Ýþveren, Mimar ve Sanatçýlar”, Anadolu Sel-çuklularý ve Beylikler Dönemi Uygarlýðý (haz.Ali Uzay Peker – Kenan Bilici), Ankara 2006, II,127-135; Yýlmaz Önge, “Anadolu Mimarî Sana-týnda Ahþap Stalaktitli Sütun Baþlýklarý”, Önas-ya, IV/37, Ankara 1968, s. 6-9.

ÿZeynep Hatice Kurtbil

Aksaray Ulucamii. Osmanlý tahrir def-terlerinde Karamanoðlu Mehmed Bey Ca-mii adýyla geçen yapý ulucami adýný son-radan almýþtýr. Caminin bânisi ve yapýmtarihi hakkýnda farklý görüþler vardýr. Ba-zý araþtýrmacýlara göre Anadolu Selçuklueseri sayýlan yapýnýn ilk defa Sultan I. Me-sud zamanýnda (1116-1155) inþa edildiðive II. Kýlýcarslan döneminde (1155-1192)onarýldýðý kabul edilmektedir. Caminin min-beri bu ilk yapýdan kalmýþtýr; üzerinde min-berin ve yapýnýn mimarý Hoca Nûþtegin el-Cemâlî’nin ismi yazýlýdýr. Günümüzde Ak-saray Müzesi’nde bulunan kitâbeye göreyapý, mimar Fîruz tarafýndan Karamanoð-lu II. Mehmed Bey zamanýnda 811 (1408)yýlýnda yenilenmiþtir. Bazý araþtýrmacýlarise vakfiyelere dayanarak yapýnýn inþa-sýna Karamanoðlu Mehmed Bey zama-nýnda baþlandýðý ve oðlu II. Ýbrâhim dö-neminde 834 (1431) yýlýnda tamamlandý-ðý, minberin de II. Ýbrâhim tarafýndan bir

Selçuklu yapýsýndan getirildiði ileri sürül-mektedir. 1118’de (1706) bir minare ekle-nen yapý 1883’te onarým geçirmiþtir. 1901yýlýnda yapýnýn batý tarafýna bir þadýrvaneklenmiþtir. Cami 1925’te mühendis Sâ-lih Bey tarafýndan esaslý bir onarýmdangeçirilmiþtir. Bu onarým sýrasýnda özellik-le batý cephesi ve taçkapýda deðiþiklikleryapýlmýþ, minaresiyle þadýrvaný yeniden in-þa edilmiþtir. Yapý son olarak 1980’de ta-mir edilmiþ ve üst örtüsü yenilenmiþtir.

Çok ayaklý cami tipinde inþa edilen ya-pý kareye yakýn dikdörtgen plana sahip-tir. Kesme taþtan inþa edilen caminin cep-he duvarlarý batý yönünde beþ, kuzey vegüney yönlerinde üçer payanda ile des-teklenmiþtir. Yapýnýn kuzeybatý yönündedikdörtgen planlý bezirhâne, batý cephesi-nin güneyinde bugün kitap satýþ yeri ola-rak kullanýlan dikdörtgen planlý bir me-kân yer almaktadýr. Bu birimlerin hangitarihte yapýldýðý bilinmemektedir. Cami-nin aydýnlatýlmasý cephelere açýlan dikdört-gen formlu pencerelerle saðlanmaktadýr.Belli bir düzen göstermeyen pencerelerbatý ve güney cephelerinde iki sýra, kuzeyve doðu cephelerinde tek sýra halinde elealýnmýþtýr. Güney ve doðu cepheleri saðýrsivri kemerlerle þekillenmiþ ve pencerelerbu kemerler içine yerleþtirilmiþtir. Yapý-nýn batý ve kuzey cephelerinde birer giriþbulunmaktadýr. Ana giriþ batý cephesin-dedir ve bezemesiyle diðer cephelerdenayrýlmaktadýr. Cephenin ortasýnda yer alan

lindirik formlu sütunçeler üzerine oturanmukarnaslý kavsaraya sahiptir. Bitkisel be-zemeli bordür ve nesih hatla yazýlmýþ ya-zý kuþaðý ile çevrelenen mihrapta HattatHacý Murad b. Mahmûd’un adý geçmek-te, yapýdaki kalem iþi süslemelerin de ay-ný hattat tarafýndan yapýldýðý düþünülmek-tedir. Döneminden kalan ahþap minbergeometrik bezemeli olarak ele alýnmýþtýr.Minberin ahþap kapýsý üzerinde yer alankitâbede yapýnýn ahþap iþlerini yapan Nec-câr Emîrihac Bey’in adý yazýlýdýr.

Caminin minaresi kuzey cephesinin ba-týsýnda, kuzey giriþ kapýsýnýn yanýnda bu-lunmaktadýr. Minarenin kaide kýsmý alt-ta kesme taþtan olup kare planlýdýr. Kaidebunun üzerinde bir sýra kesme taþ, üç sý-ra tuðla örgü biçiminde beþgen formdabeden duvarlarýnýn bitimine kadar devametmektedir. Kaideden silindirik formlu göv-deye geçiþ baklavalý pabuçlukla saðlan-mýþtýr. Gövde kaideden itibaren tuðla ör-güdür ve aralarda yeþil sýrlý tuðladan bak-lava motifleri kullanýlmýþtýr. Sade bir þe-refesi olan minare þerefe üzerinde ince-lerek üstte konik bir külâhla sonlanmak-tadýr. Farklý dönemlerde onarýmlar geçi-ren minarenin Yýldýrým Bayezid devrindede esaslý bir onarým geçirdiði düþünülmek-tedir. 1984 yýlýndaki son onarýmda þere-feden yukarýsý yenilenmiþtir. Minareninkaidesi önünde sivri kemerli ayna taþýnasahip bir çeþme yer almakta ve kitâbesibulunmayan çeþmenin Osmanlý dönemin-de yapýldýðý anlaþýlmaktadýr. Afyon Uluca-mii, Anadolu Selçuklu döneminden günü-müze ulaþan ahþap direkli camiler grubu-na ait bir örnek olup özgün mimarisiylebu devrin önemli yapýlarý arasýnda sayýl-maktadýr.

BÝBLÝYOGRAFYA :

Ýsmail Hakký [Uzunçarþýlý], Kitâbeler II, Ýstanbul1347/1929, s. 13-15; Süleyman Gönçer, AfyonÝli Tarihi, Ýzmir 1971, s. 284-288; Aptullah Kuran,

ULUCAMÝ

Aksaray Ulucamii’nin ön cephesi

Afyon

Ulucamii’nin

içinden

bir görünüþ

84

ULUCAMÝ

nin özgün örneklerinden biri olan minberkündekârî tekniðiyle yapýlmýþ, sedef kak-ma ve kabartma süslemelerle deðerlen-dirilmiþtir. Bitkisel ve geometrik motifler-le bezenen minberin kapý kanatlarý ve kor-kuluklarýnda Selçuklu sülüsüyle yazýlmýþbazý sûreler vardýr. Güney duvarýnýn ekse-ninde yer alan, alçýdan yapýlmýþ mihrapson dönem eseridir. Dikdörtgen çerçevelimihrap üstte dilimli bir kemer ve içindemukarnas kavsaralý niþten meydana gel-mektedir. Niþin iki yanýnda birer kabarabulunmaktadýr. 1925’te yapýlan onarýmlarsýrasýnda yenilenen minare caminin gü-neybatýsýnda, yapýdan baðýmsýz þekilde elealýnmýþtýr. Kesme taþtan minarenin kürsükýsmý altýgen planlý, gövdesi çokgen form-ludur. Çift þerefeli olan minare üstte konikbir külâhla sonlanmaktadýr. Geçirdiði ta-mirler neticesinde dýþ cephesinde bir ta-kým deðiþiklikler yapýlan Aksaray Ulucamiiiç planý ile özgünlüðünü korumaktadýr.

BÝBLÝYOGRAFYA :

Muallim Sapancalý Hüsnü, Hasan Daðý’nda Ýl-mî Cevelan (haz. Nevzat Topal), Konya 2009, s.54-58; E. Diez v.dðr., Karaman Devri Sanatý, Ýs-tanbul 1950, s. 12; A. Gabriel, Niðde Türk Anýt-larý (trc. Ahmed Akif Tütenk), Ankara 1962, s.72-73; Konyalý, Niðde Aksaray Tarihi, I, 1221-1287; a.mlf., “Aksaray Ulu Camii”, VD, sy. 10(1973), s. 273-288; Zeki Sönmez, Baþlangýcýn-dan 16. Yüzyýla Kadar Anadolu Türk-Ýslâm Mi-marisinde Sanatçýlar, Ankara 1989, s. 177-178,322-324; Muhammet Görür, Anadolu Selçukluve Beylikler Döneminde Aksaray Þehri (yükseklisans tezi, 1991), Hacettepe Üniversitesi SosyalBilimler Enstitüsü, s. 93-110; Zafer Bayburtluoðlu,Anadolu’da Selçuklu Dönemi Yapý Sanatçýlarý,Erzurum 1993, s. 177-179; Osman Nuri Dülger-ler, Karamanoðullarý Dönemi Mimarisi, Ankara2006, s. 78-80; Zeki Oral, “Anadolu’da San’at De-ðeri Olan Ahþap Minberler, Kitabeleri ve Tarih-çeleri”, VD, sy. 5 (1962), s. 26-29; Yýlmaz Önge,“Anadolu’nun Türk-Ýslâm Devri Yapýlarýnda En-teresan Bazý Taþ Kemer ve Tonozlar”, EFAD, sy.9 (1978), s. 327-328.

ÿZeynep Hatice Kurtbil

Akþehir Ulucamii. Konya’nýn Akþehir il-çesindeki cami, XIII. yüzyýl baþlarýnda in-þa edilmiþ olup Anadolu Selçuklu SultanýI. Alâeddin Keykubad döneminde (1220-1237) geniþletilmiþtir. Ýlk yapýdan günü-müze yalnýzca avluda yer alan, kitâbesinegöre 610 (1213) tarihli minare ulaþmýþtýr.Çeþitli dönemlerde tamir gören yapýnýnavlu duvarýnda 1226 (1811) tarihli bir çeþ-me bulunmaktadýr.

Duvarlarý sývalý olmakla birlikte sývalarýndöküldüðü kýsýmlardan görülebildiði ka-darýyla caminin duvarlarý moloz taþ-tuð-la almaþýk örgülü olduðu anlaþýlmaktadýr.Caminin önünde yakýn zamanda ilâve edil-miþ camekânlý bir son cemaat yeri mev-cuttur. Son cemaat yerinde saðda mukar-naslý bir mihrap niþi vardýr. Ortada yer alanve geç devirde ele alýnan sivri kemerli birkapýdan beþ basamakla inilerek ulaþýlanharim yatýk dikdörtgen planlý ise de batýduvarý çarpýktýr. Mihraba dik yedi neftenmeydana gelen harimde mihrap akstanhafif sola kaymýþtýr. Nefler farklý kesitli sü-tun ve pâyelerin taþýdýðý tuðla örgülü siv-ri kemerlerle düzenlenmiþtir. Sütunlar vebaþlýklar devþirmedir. Geniþ, sivri kemerliaçýklýklarla yanlara baðlanan ve kýrýk pan-dantiflerle geçiþi saðlanan onikigen kas-naklý mihrap önü kubbesi iki nefi kesmek-tedir. Kubbeyi taþýyan ayaklardan ikisi mih-rap duvarýndan öne doðru çýkma yapmýþ,serbest olan diðer ikisi ise “L” kesitli ola-rak ele alýnmýþtýr. Kubbe üstten piramidalbir çatý, harim ise içten ahþap tavan, dýþ-tan kýrma çatýyla örtülüdür.

Harimin doðu ve batý cephelerinde üç,güney cephesinde dört, kuzey cephesin-de beþ pencere vardýr. Caminin doðu cep-hesinde harime geçiþi saðlayan bir kapý yeralmaktadýr. Üstte tuðladan sivri kemerlibiçimde düzenlenen kapý altta kesme taþ-tan basýk kemerli açýklýða sahiptir. Kapý-nýn üstteki kemerinin iki yanýnda mozaikçini kitâbe görülür. Yakýn dönemlerdekionarýmlar sonucu kapalý kýsýmlarý da açý-ða çýkarýlan çini mozaik süslemeli mihrap-ta görülen geometrik desenler fîrûze vepatlýcan moru renklerindedir. Örgü düzen-lemeli ve altý-on iki kollu yýldýzlardan mey-dana gelen geometrik desenli iki bordürmihrabý üç yönden çevrelemektedir. Mu-karnaslý yaþmaðýn konturlarý tuðla, içle-ri mozaik çinilerden geometrik desenlidir.Köþelerde çarkýfelek formunda kûfî hatlaAli ismi tekrarlanmýþtýr. Beþ kenarlý niþiniçerisinde her bir kenarý dilimli kemerli vegeometrik süslemeli olarak düzenlenmiþ-tir. Üstte nesih hatla “Allahüekber” yazýsýtekrar edilmiþtir.

taçkapý dikdörtgen formlu ve cephedentaþkýn biçimde ele alýnmýþtýr. Mukarnaslýkavsaraya sahip, sivri kemerli giriþin ikiyanýnda birer niþ görülmektedir. Cephe-nin iki yanýnda pilastýrlarla iki katlý dü-zenleme oluþturulmuþtur. Bu düzenleme-lerden altta yer alanýnda mukarnaslý birniþ ve bunun üzerinde yatay yerleþtiril-miþ boþ bir kartuþ bulunmaktadýr. Bu dü-zenlemenin üzerinde dilimli, kör bir kemerve iki yanýnda birer rozet motifi mevcut-tur. Üstte yer alan ikinci alanda ise þem-se formunda bitkisel bezeme görülmek-tedir. Cephe düzenlemesi üstte profilli birkorniþle sýnýrlandýrýlmýþ olup taçkapýnýn üs-tü içi bitkisel bezemeli üçgen alýnlýkla son-lanmaktadýr.

Yapý iç mekânda birbirine sivri kemer-lerle baðlanan on iki pâye ile yirmi beþ bi-rime ayrýlmýþtýr. Bu birimlerin üzeri mih-rap önünde ve müezzin mahfilinde kub-be, diðer birimlerde tonozla örtülüdür. To-nozlar giriþte kilit taþý süslü kaburgalý to-noz, diðer birimlerde çapraz tonoz þek-lindedir. Mihrap önünde yer alan kubbekývrýmlý kemerler üzerine oturmaktadýr; ge-çiþ Türk üçgenleriyle saðlanmýþtýr. Kubbeeteðinde ve eksenlerde birer adet yuvar-lak niþ görülmektedir. Bu niþlerin öncedenpencere açýklýðý olduðu ve örülerek kapa-týldýðý düþünülmektedir. Müezzin mahfi-li önündeki kubbeye geçiþ pandantiflerlesaðlanmýþtýr. Bu birimin kuzeyinde mu-karnaslý tonoz bulunmaktadýr. Yapýnýn ku-zeyi iki kat halinde düzenlenmiþtir. Mah-file çýkýþ yapýnýn batý duvarýna bitiþik ah-þap merdivenle saðlanmaktadýr, kuzeycephesinde de bir dehlizle mahfile geçiþisaðlayan bir kapý vardýr. Güney duvarýnýnsað kýble köþesinde sonradan örülmüþ birkapý açýklýðý görülmektedir.

Yapýnýn süsleme açýsýndan en önemlikýsmý ahþap minberidir. Selçuklu dönemi-

Aksaray

Ulucamii’nin

harim

kýsmýndan

bir görünüþ