Uluslararas1 ibn Haldun Semp9zyumu International Ibn Khaldun Symposium

01-03 Kasun/November 2013- CORUM/TURKEY

Edit6rler Prof. Dr. Mesut OKUMU~

Ar§. Gar. Omer DiN<;

Corum Belediyesi Kiiltiir Yaymlan

Ankara 2015

. iBN HALDUN DU~ti'NCESiNDE TABiAT-iNS~ iI,i~Kisi

Miislfunan dill?fulii.rlerin 9ogunluguna gore, varhk diinyasmda butiin mahliikat birbiriyle ili§ki i9erisindedir. Hi9bir alem (nebatat, hayvanat, in~an .... ) digerinden ayn dii§ftnfilerek in§a edilemez. ibn Hald fin felse­fesinde .de, bu fikrin onemli bir yer tuttugll?u.gormekteyiZ. 0 , varhkla­nn mertebelerini ikiye aYu:IDakta ve burada iki alemin mevcut oldugu­nl,l a9Iklamaktadrr: Hissedilebilir mad<;li alem ve hissedilemeyen ruharu alem. Bu alemdeki her varhk birbiriyle irtibat halindedir, cans12lardan bitkilere, oradan da hayvanlara kadar. insan ise melekler alemi ve en yu.ce slillfla ili§ki halindedir. insan ibn Haldful'a gore, bu varhk aleminin merkezinde yer almaktachr. 0, insarun cismi ve duyu organlanyla maddi alemle; ruhu ve nefsiyle de manevi filemle irtibath oldugunu ifade eder. 1

ibn Haldiin'un ozellikle insamn cismi ve duyu organlanyla maddi alemle ilintili oldugunu belirtmesi, konumuzla dogrudan irtibath goziik­mektedir. Onun insarun tabiatla i9 i9e olduguna dair du§iinceleri, bu iki varhk alarurun birbiriyle etkile§iin halinde oldugunu gostermesi yoniln­den aynca bir degere haizdir. ibn Haldiln'un kurmaya 9ah§hg1-'umran ilmi' incelendigmde, filozofun bu ilmin esasma tabiat-insan mlinasebeti­ni yerle§tirdigf gorµImektedir. Geli§meyi. tekamuh1 ve sii.rekli §ekillenme :fikrini esas alan ibn Haldlin, insaru topragm mahsulii olarak gormek­tedir. 0 derecede ki, tabiat ve iklim §artlan sadece insanlann rengine, bedenine ve §ekline tesir etmekle kalmann§, beynine, dimagma, yap1sma ve mizacmm olu§masma da sebep olmaktachr. 0 halde insarun dii§lince­sine ve huyuna, dii§iinii§, duyu§. davram§ ve yonell§ierine, fiziki 9evre­nin tesiri buyUk ve onemlidir. ibn Haldiln, bu baglamda peygamberlerin. geli§lerinde bile cografi §artlan dikkate almaktachr.2

ibn Haldlin'un tabiat-insan ili§kisi hakkmdaki gorii§lerine ge9meden once, onun bu meseiede kullan&gi yontem(ler) konusunda klsaca bilgi vermenin faydah olacagrm du§ilnuyoruz. Tarih ilinini merkeze alan ibn Haldlin, bu disiplinin 9ogu zaman yanh§ anla§tldiguu ve pek 9ok ki§inin

Yrd. Do~. Dr .. Akdeniz Oru.Ilahiyat·Fakiiltesi,alnirsatOl@hotmail.com 1 Abdurrahman b. Muhammed ibn Haldful, MulcaddimetiiibnHald.Un. Daru'l-kU.tubi'l-ilmiyye.

I. Basia. Beyrut 1993. s. 77. . 2 ibn Haldtin, Mukaddime, (Haz.: Sweyman UludagJ, Dergah Yay., I-II. istanbul 2005. C. I, s.

120; bundan sonra S. Uludag ~cVirislne Uludag, s ... ~eklinde ab.fta bulunulacaktir.

392 Uluslararasi ibn Hal.dun Sempozywnu

bu disiplinin ilkelerine ters dii§en hatalar yaptxglfll belirtir. O. tarihin zahiri ve batini anlamlan olduguna deginirken; insanlann ve kavirnle­rin hal ve dunimlaTlillil, devlet sllUrlanrun nastl degi§mi§ oldugu gibi badiseleri bildiren yoniiniin tarihin zahiri manas1 oldugunu belirtir. i:bn Haldiin, kendinden onceki tarih9ilerin 9ogunun miicerret nakle itimad­lanndan dolayi, tarihi tabir yerindeyse, nakiller ilmi §eklinde t-elakki et­tiklerini soyler. Hfilbuki tarihin batmi manasmda; incelemek, dii§iinmek, ara§trrmak ve varhgm sebep ve illetlerini dikkatle anlamak (vukfrf). bil­mek gibi anlamlar vardrr. i:bn Haldiin'a gore, kendinden onceki tarth9i-

. ler, mwessirler ve nakil iistatlan, tarihi felsefenin (hikmetin) ol9t1tleriyle tetkik etmemi§lerdir. Halbuki ~arih. aslinda bu yoniiyle felsefi ilimlerden saytlmaya layik. §erelli bir ilimdir.3

i:bn Haldiin, tarihin nazar, tahkik ve tahlil yoniiniin olduguna yani la­saca on~ felsefi bir perspektifle tetki.k edilmesi gerektigini vurgularken, bir anlamda o, Kur'ani bala§ a91sma da dikkatleri 9elanektedir. Kur'an, ge9mi§ kavimlerin ba§mdan ge9en olaylan (tarihi) anlamak ve anlam­landrrmak i9in dola§1p gozle gormeyi (eve lem yesin'.i) ve daha sonra bu hadiselere ibretle bakmayi (yenzu.ni-nazar) emretmektedir.4

ibn_Haidiin'un tabiabn insan iizerindeki etkilerine <lair gorii§leri dik­katle incelendiginde, onun olaylan ve olgulan Kur'an'm ve tarih ilminin perspektifinden ele ald1@ gorillmektedir. Onun ozellikle bedevi-hadari ya§am konusundaki degerlendirmeleri, bunlan txbbm ve cografyanm il­kelerine referansta bulunarak gozlemle tahkik etmesi, dii§iint1riin felsefi bala§ ~c;isrm ve ilmi tutumunu sergilemesi balammdan onemlidir.

i:bn Haldiin (o. 808/1406) Mulcaddime adh eserinin 'Birinci Bab'mda umran ilminin temelini olu§turan ilkeleri alb mukaddimede ele almakta­drr. Dii§iinfu, ozellikle t19 ve dordiincii ilkelerde konumuzla ilgili mese­lelere temas etmektedir. U9iincii ilkede; mutedil ve sert iklimler ile bava­nm, insanm rengi ve pek 9ok davram§1 iizerindeki etkisi; dordiincu ilkede ise, havanm insan ahlakma tesiri konulariru degerlendirmektedir. 5

ibn Haldiin, giineyde ekvatordan ba§layip art arda kuzeye dogru gi­den iklimler arasmda umran i9in en mutedil olam dordiincii iklimdir. Bu bolgeye yakm olan ii9iinct1 ve b.e§inci iklimler de itldale yakmdrr. Fakat giineydeki ikinci iklim ile kuzeydeki albnc1 ildim ise, itidal ve normalden uzaktrr. Bunlar gibi, giineydeki birinci iklim .ile kuzeydeki yedinci iklim de mutedil olmaktan 9ok daha fazla uzaktrr. i:bn Haldiin, u9, dort ve be-

3 ibn Haldlln, age .. s. 8 vd. . 4 Bu ·konuyla ilgili omek olarak l?U ayetlere balclabilir: Yusuf, 12/ 109; Rii..m, 30/9: Fabr,

35/44: Ca.Br. 40/21. 82: Muhammed, 47/10. 5 ibn HaJdlln. age .. s. 65-69.

'

Inte~ational Ibn Khaldw1. Symposium 393

§inCi iklim bolgelerind~. ilim, sanat, bina, giyecek., yiyecek. meyvelerin batta hayvanlar ve canhlann itidal ve kemal ozelliklert ta§1dlguu belirtir.

· Filozofa gore, beden, renk, ahlak ve din bakmnndan en muted.ii insanlar soz konusu iklim bolgelerinde y~arlar. Niibiivvetin eksertsinin de bu bolgelerde tesis edildigine dikkat 9eken ibn Haldftn, gu.ney ve kuzey iltlim bolgelerinde peygamberin zuhurnna dair herhangi bir bilgiye sahip olma­dlgrm soyler. Aynca filozof, bu bolgelerde peygamberlerin gonderilmeme sebebi olarak da, beden ve ruh bakm:undan insan nevinin en miikem­meli olma ozelliginin sadece nebilere ve resullere has olmasrm goster­mektedir. 0, bu goru~u.nu "Siz in.sanlar i.9in ortaya 9llcartlrm.t; en hayrrlt ilmmetsiniz."6 ayetiyle temellendirir.7

ibn Haldftn, burada belli bolgelere peygamber gondertlip gonderilme­digll:e dair herhangi bir malurnata sahip olmadlglIIllZl soyleyip daha son­ra o bolgelere peygamber gonderilmedigine yonelik telmihlerde bulun­dugunu gormek:teyiz. Halbuki Kur'an'da bu konuyla ilgili olarak "Kissa­lanrn evvelce sana naJclett@imiz peygamberleri ve lassalanm sana haber vermedigimiz peygamberleri gonderdilc." (Nisa, 4/164). "Biz her ii.mmete, 'Allah' a ibadet edin. Pullara tapmaktan salarnnl' diye peygamber gonder­dOc." (Nahl, 16/36) gibi ayetlerde belirtildigi iizere, ismi b~en peyga:m­berlerin dl§mda, ismi ve gonderildigi yer bilinmeyen peygamberlerin ol­dugu da goz ardl edilmemesi gerekmektedir. Fakat hm Haldiin, peygam­berlerin sadece belli bir bolgeye gonderildigini ifade ederek mezkur ayet­leri dikkate alma.rrlli?hr. 0, tabiatm insan U.Zertndeki etkisini ilen boyuta ta§1yarak konuyu m1biivvete ta$1Illl§ ve onun bu tavn. da bazt gen;eklert gormemesine neden olmu§tur.

ibn Haldtln tlnnan iklimlerde ya§ayan insanlann hava $artlanndan dolayi miikemmel olduklanru belirtmekte, aynca yine bu bolge insarurun mesken, kllik-klyafet, yiyecek maddelert ve sanat yonftnden de muted.ii bir ozellik gosterdigini de vurgulamaktadlr. Kisaca ibn Haldiin, bu insan­lann genel itibartyle her tiirlii a§mhk ve sapmalardan uzak olduklanru

· if~de eder. 0, soz konusu ed.ilen insanlann; Magrtp, S~ye, Hicaz, Ye: men, (Arap-Acem) Irak'1, Hind, Sind (indus): <;in ahali~i oldugunu soyler. Bunlara ilaveten, ~ndiiliis ve _ buraya yakm Frenk, • Celfilika (Galicians, · Galhlar). Rum ve Yunan hallorun da benzer ozelliklere s$ptirler. Mu­ted.ii iklimlerde bu bolgelerde y~ayan ve bunlara yakm olan milletler de boyledir. ibn Haldiin'a gore, bunlann tamarmrun i9inde en mutedil olan yer Irak ve Surtye'dir. <;iinkii buras1 her cihete gore ortadadlr.8

6 Af-1 imran. 3/110. 7 lbn Haldlln, age., s. 65: Uludag, s. 259. 8 ibn Haldtin, age., s. 65: Uludag, s. 260.

394 Uluslararast llm Haldun Sempozyumu

ibn Haldt1n, Ihman bolgeleiin insamn fiziki yap1s1 iizeiindeki tesir­lerini bu §eklld_e ele alchktan sonra, itidalden uzak iklim bolgesinde ya­§ayan insanlar hakkmdaki degerlendirmelerini §U §ekilde yapmaktadir: Buralarda ya§ayan insanlar, tuni halleri itibariyle iti.dalden uzaktrrlar. ibn Haldt1n, bu polgelerde ya§ayanlann hayvan-1 na:bktan 9ok hayvan-1 ucma, (konu§an hayvandan konu§mayan hayvanlann) huylfilma yakm oldugunu soyler. Omek olarak da, Sudanhlann bir9ogunun magara ve ormanlarda ikamet ettikleri, ot yed:ikleri, ehlile§merni§ ve yabanile§mi§ vah§iler olduklan i9in birbirlerini yedikleri.Ile <lair rivayetler oldugunu belirtir. ibn Haldful, buradaki ahalinin, itidalden ve normal iklim §artla­nndan uzak olmalan sebebiyle, onlann rniza9 ve ahlaklanndaki arazm ve vasl.flann konu§mayan yabani hayvanlara ya.km bir ozelli.k gosterdigini ve bu yoniiyle insaniyetten uzakla§hklaruu ifade etmektedir.9

ibn Haldt1n, mezkur bolge halkmm ya§anhs1 ve mizacma yonelik tas­virleiinde tabiat §artlan ve ozellikle iklimin daima on planda tutmakta­dir. Ancak insanlann fiziksel ve ruhsal slfatlan iizertnde sadece iklimin etkilerinin oldugunu ifade etmek, konuyu ilgilendiren diger unsurlan ih­mal etmek anlamma gelmemektedir. 6rnegin; insarun fiziki ve ruhi yo­niinii egitim de etkilemektedir. Egitimle de insan tekamfil edebilir ve in­san, daha onceki ya§anb.s1 itibariyle bedevi ozellikler gosterirken, egitim veya c;evre gibi diger unsurlann katkls1yla medeni tutum sergileyebilir. ibn Haldful bu konuda iklimin insan iizeiindeki tesirinin tam oldugu­nu belirterek, ba§ka bir etkeni goz oniinde bulundunnamaktadir. ibn Haldt1n, Sudanltlar veya zencileiin yabanile§rni§ olduguna <lair rivayetler oldugunu ifade eder. Fakat kendisi de bu rivayetleri tetkike ve tahkike ihtiyac; duymadan, bu rivayetler iizeline gorii§iinii temellendirmi§tir. Bu bolgede ya§ayan insanlar, mutedil iklim §artlanndan uzak ya§achldann­dan dolayi, onlann ahlak ve rnizac;lanrun yabani hayvanlara benzedigini soylemekle ibn Haldful, ele§tirdigi tarih9ileiin (nakilcileiin) yaptig1 hatayi tekrarlamaktadir.

ibn Haldful, iklimin insan iizertndeki tesirlerini anlatrrken. onun be­den rengine de etkisine deginmektedir. Dii§iiniir, Sudanhlann, zencij.elin siyab olmalarmm sebebinin giiney bolgeleiinde s_1cakhgm §iddetli olma­smda; kuzeydeki a§m sogugun da burada ya§ayanlann tenlerini beyaz­la9trrchgmt belirtir. O. bunun da rengin, havamn yap1sma, terkip tarzma ve atmosfer §artlanna tabi olduguna dell te§kil ettigini vurgulamakta­ciir. •o

9 ibn Haldfm, age .. s. 65-66; Uludag. s. 260-261. 10 tbn Haldfm, age .. s. 66; Uludag. s. 262-263.

IntematiDnal Ibn Khaldun Symposiwn 395

ibn Haldfln. kuzey ve giiney halklaruun ren.k, sima ve bazi hususi­yetlerini onlann sillaleleriyle Y~ya atalanyla ili§kilendirerek genellemede buiunmarun. varhldann tabiatmdan ve cografi amilleri goz ardi e~ekten kaynaklandiguu ifade etmektedir. Bununla ibn Haldii.n, Nessab ilmiyle ugra§anlann; insanlann veya daha ge?i§ anlamda milletlerin veya rrkla­nn fiziki ve sosyal hallerindeki. degi~imi sadece soy ve rrkla miinasebet kunnas1 konusundaki yakla§unlanrun hatah oldugunu belirtir. Boylece dii§iinfu, iklim ve fiziki §artlann insarun hem bedeni hem de mizaci­ahlaki yonii U.zerindeki etkisinin ihmal edilrnemesi gerektigini bir kez daha vurgular. ibn Haldii.n, bu konudaki iddialanru birtakun omeklerle de temellendirme yoluna gider. 11

ibn HaidU.n'un s1cak iklimde ya§ayan insanlarm duiu.mlarim anlatrr­ken, l?u havamn insan U.zerinde nastl tesire sahip olduguna dair gorii§le­rini 6zetle aktarrm§hk. Sudanltlar ve zencilerin 6J"?eginden hareket ederek iddiasrm temellendirmeye 9ah§an dii§iinii.r, bu insanlarda hafiflik, acele­cilik. zevk ve keyfe fazla dii§kiin ohna gibi hasletlerin oldugunu belirtir. ibn HaldU.n'a gore bunun sebebi; hararetin bavayi ve buhari yaydig1, s1-cagm hava zerreciklerinin arasma girdigi ve miktarim artrrdigma dair l5a­bitelerdir. Sarho§ olan ki.msenin sevinmesinin ve ne§elen.mesinin altmda yatan sebep de, nefs teki buhann, §arabm etkisiyle meydana gelen kalp­teki tabii hararete kari§arak nefsin yap1sma i§lemesidir. Hamamlardaki insanlann durwnu da bunun gibidir. i§te butiin bunlar ibn Haldfln'un, ya§anan ortam veya ik1imin insarun fiziki ve ruhsal yap1srm nastl etkiledi­gme dair vermi§ oldugu 6meklerden sadece birka9 tanesidir. 12

ibn HaldU.n, tabiatm ·insamn maddi ve m~evi yoniine etkisinin yad­smamaz bir gen;ek oldugunu iddia ederken, omeklendirmenin yam srra, gozlemlerinden hareket ederek zaman zaman kavimlerin tutumlanru mu­kayese etmi§ ve bu konudaki goriii;;lerini temellendirmeye 9ah§nui;;hr. Bu da onun felsefi tutuma ne derece sahip oldugunu gostermesi apsmdan aynca onem arz.etmektedir. ibn Haldu.n: deniz ve adalardaki havada fazla'. hararet biriktigini. dolayisiyla burada yai;;ayanlann da hafi.f, keyfine dii§­kiin oldugwm ifade eder. Omegin; Misir. adalar bolgesi ile ayru veya ona yakm bir enlemde bulundugundan, buranm halla da rahatma dii§kiin olup, ii;;lerin aklbetlerinden gafildirler. Bu insanlar degil bir ytl, bir ay yete­cek kadar bile g1da biriktinnezler. Fakat Magrip iilkelerinden Fas, havas1 soguk olan yaylalarda yer aldig1 i9in, halk:J., hU.ziinlii denecek kadar ba§rm e~. kaygili bir halde, a§m derecede i§lerin aklbetlerini dii§i.inmektedir-

11 ibn Haldiin, age .. s. 67; Uludag. s. 264. 8 nolu dlpnot. 12 ibn HaldOn. age .. s . 68; Uludag. s . 266.

396 Uluslararasi .ibn Haldun Sempozyumu

ler. ibn Hald'Cln, geti.nni:;; oldugu bu ornegin benzerlerini, c;e:;;itli ~ ve filkelere baktld.Igmda bu gerc;egin goriilebilecegini belirtmektedir: 13

ibn Hald'Cln, umran ilminin temel kavramlan olan bedevilik-hadfuilikten bahsederken, tabiat :;;artlanna referanst:;i bulwunayi i.hmal etmez. 14 ilk once bu iki grubun ya:;;ad.Ig1 bolgeleri ve oradaki tabiat :;;artl_anrun in­san iizerindeki tesirlerini ele alara.k konuyu temellendirmeye c;ah:;;rr. Ona gore, 9olde, c;orak yerlerde ve krrlarda ya:;;ayan halkm renkleri daha saf, bedenleri daha temiz, :;;ekil ve viicut yaptlan daha miikem.mel ve daha giizeldir. Ahla.klan ise, itidale yakm, bilgi elde etme ve bir :;;eyi idra.k etme hususunda zihinleri dalia keskindir. ibn Hald'Cln, bu tespitin, bahis ko­nusu yerlerde ya:;;ayanlann hepsinde mevcut oldugunu ve bunu tecrubi olarak da ya:;;ad.Iguu ifade eder. Aynca bunun ic;in Araplarla Berberler arasrndak:i farkm bizim ic;in ornek te:;;kil edecegini de belirtir. 15

ibn Haldlln, iklimin insan iizerindeki dogrudan etkilerine deginirken, onun dolayh tesirleri ha.kkrnda da malumat vermektedir. $6yle ki, verimli iklimlerde, g1da maddesi bol, ekini, siitii, peyniri vb. yiyecek maddeleri boldur. G1da· maddelerinin c;oklugu ve bunlann rutubetli bedende birta­lrnn i:;;e yaramaz fazlahklar ve kotii arttltlar meydana getirir. Bu nevi ar­tiklardan, beden ve organlar nisbetsiz bir §ekilde geni9ler. Bir suru bozuk ve kokmu:;; salgtlar hastl olur. Bu durumu, donuk ve soluk bir renk takip _eder. Fazla etli ve 9i9man olmaktan oturu :;;ekil c;irkinligi viicuda gelir. Soz konusu rutubetlerden hastl clan ve beyne c;lkan fena buhar, zilmin ve fikrin iizerini orter. Bu sebep1e genel olarak bu bolgelerde ya§ayan ahalide itldalden sapma hall, gaflet, dikkatsizlik ve aptalhk husule gelir; bedenleri itibariyle de kaba ve serttirler. Bunun tam a.ksine, arpa ve dan ile yetinmek Zornnda kalan halkm durumu, aktllan ve bedenleri itibariyle digerlerine gore daha iyi durumdadrrlar. 1a

13 lbn Haldiln, age., s. 68; lfludag, s. 267; lbn Haldlin Sudanhlar ve zencllerin haftfmel?rep, keyillertne dul?klin olduklanru !fade ederken, onlann bu durumunu Galen (Calinos} ve Klndi'nin Sudanltlann beyinlerfnin gell§memil? ve bunun neticesinde de akillanrun zaylf kal­IDlli olmasma baglamasIID ele§tirir. lbn Haldiln, bunun delilden yoksun oldugunu s6yler, balbuki ona gore, mesele iklim ve havarun lnsan ftzerindeki etkis!nden kaynaklarunaktadJr . . bkz.: tnudag, s. 267. 9 nolu dipnot.

14 lbn Haldlin, badan olmayan toplulukl.an· I.fade etmek !~In "a'rfil>" kelimesi yerine bedevi" te­rimini tercih etmi§tir. Bunun sebebi, diinyadaki ayru veya benzer hayat tarzu:ta sahip butful topluluklan muhtevt evrensel bir teori lrunnayi hedeflemek olabilir. Bu yUzden dOl?ilnilr. sadece belli bir kavmi ~Wi11t:iracak "a'rfil>" yerine "bedevi- terimlni kullanmaktadlr . .Aynntlh bilgi !~In bkz.: Yavuz Ytlchnm, lbn Haldiin'un Bedavet Teorisi, Marmara 0111. Sosyal Bil. Enst., Bas~ Doktora Tezi, istanbul 1998, ss. 42-50.

15 Ibo Haldo.n, age .. s . 69; tnuda~. s. 270. lbn HaldO.O. ~Olde veya lora~ biilgede YSliayan ln­sanla, ovada YSliayan lnsan arasmdaki farla tabiatla lli11k1lendirirken, ayru §ekilde biiyle bir farkln hayvanlar arasinda da gOrfilebilecegine i§aret efmektedir. Aynnblar i~in bkz.: lbn HaldO.O, age .. s. 69. ·

16 lbn Haldtin. age., s. 69-70; Ulud~. s. 270-271.

'

rntematiOnal Ibn Khaldun Symposium 397

ibrrHaldiin, bu gorii9lcriyle daha 9ok gida maddesinin bol oldugu yer­lerde. bugun i9in i;;ehtrler denilebilir, ya§ayanlann yeme ab.9kanhklanna

- dikkat etmeleri gerektigi ii.zerinde durmaktadrr. 0, bu bolgelerdeki halkm ~m yemeye ve keyfe dii§kiinliigum1 bir sonm olarak gormekte ve bunun birtakun fiziksel ve zihinsel problemlere yol a9tlgrm ifade etm.ektedir. 'ibn Haldful'un bu tespitleri bir yoniiyle 9agumz insanmm bu yondeki saghk problemleriyle ortiii;;mektedir. $u anda pek 9ok b.p u.zmaru. gerek 9ocuk-· Jar gerek yeti§kinlerin beslerune sorunlan y~adlklanru belirtmektedirler. Diinya 9apmda ise obezitenin genel bir problem oldugu ise a.rtik §iiphe gotiiniiez bir vaklad.rr. Ozellikle 9ocuklann dogal gidalarla beslenme yerine genleriyle oynannui;; veya suni gidalarla beslenmesi, onlan fiziksel, zihinsel ve ruhsal olarak etkilemektedir. ibn Haldiin, ~gumzda y~anan bu prob­leme, her ne kadar farkh ama9}a da olsa, kendi zamarunda gorsel tecriibe­lerle ~aret etmesi onun bu konudaki ongoriilerini ortaya koymaktadrr.17

Buraya kadar ibn Haldiin'un iklirn-insan ili§kisi hakkmdaki gorii§le­rtne temas ettikten sonra, konuyla dolayh olarak da irtibatJ. olan bedevi­hadari (go9ebelik-§ehtrlilik) ya9anhrun insaru nastl etkiledigi hususuna da klsaca deginmek istiyoruz. ibn Haldful'a gore, go9ebenin hayat tarzi d~a tabii olup, aynca o, daha dayarukh ve tabii fazilete daha yatkmc:br. $ehirli ise mizacen daha ~ui;;ak olmasma ragIDen, fesat ve fiska daha meyyaldir. ibn Haldiin'da, Rousseau'da oldugu gibi, aslen yahut notr olan insan tabiatrm medeniyetin bozdugu du9iincesi vardrr. Aynca g69ebelik hallnde toplum kuvvetli, slhhatli ve saldirgand.rr; oysa i;;ehtrde uyu9uk, pasif ve tembeldir. ibn Haldful go9ebeleri, ozellikle Araplan anlatirken, yai;;am i;;artlanrun onlann maddi ve manevi karakteri U.Zerindeki etkile­rinden bahseder. G69ebelerin hem ya9adig1 961 hem de me§gul olduklan deve gibi hayvanlann, bu insanlan en vah9i, hatta i;;ehtrlilerle kar9tla9tJ­nldigmda adeta yirhc1 hayvanlar dii.zeyine getirdigi belirtilir. 18

ibn Haldiin'a gore, bedevi insanlann ancak bir peygambere veya bir veliye inandig1 takdirde, onlann kalplerindeki kibir ve gurur gibi kotu huylar izale olabilir, onlann itaat etmesi ve bir fikir etrafuida toplanmasr yine bu vas1tayla daha kolayla91r. ibn Haldiin, bedevilerin yaradili9 i~ba­riyle, (9ehtrlerdeki) egrt-bugrii melekelerden selamette ve kotu huylardan uzak olduklanru belirtir. Filozof, bu insanlann, 9ollerde yai;;amaslillil bir

17 Bu konuda aynnl:th bilgl !~in bkz.: T. Chandala-JJ. Deary-0. Blane-GD. Batty, Childhood IQ in relation to obesity and weight gain In adult life: the National Child Development (1958) Study, lntemati.onalJownal of Obesity, 2006, 30. ss. 1422-1432.

18 fbn HaJdlln, age:, s. 97: Uludag. s . 325; Maclt Fahri, islD.m Felsefesi Tarihi. (~ev.: Kasun Turban), iklim Yay .. istanbul 1992. s. 297. ibn Haldiin'un bedevilik-hadarllik hakkmda­ki goni~lerinin de~erlendirmelerl !~in bkz.: Umit Hassan, lbn Haldiin'Wl Metodu ue Siyaset Teorisi. Toplumsal Donu~iim Yay., Il. Basia, istanbul 1998, ss. 205-297; Ahmet Arslan, ibn Haldfin'un iUm ve Fikir Diinyas1. Vadl Yay .. n. Basia, Ankara 1997, ss. 90-233.

398 Uluslararasi ibn Haldun Sempozyumu

getirisi olara.k vah§ilikleri bir tarafa brraktlaca.k olursa, fitratlanndaki gii- . zel huylan bozmachklan-i9in ha.k ve haki.kati kabule meyyal oldugunu "her dogan fitrat l1zere dogar" hadisini de zikrederek ifade eder. 19

ibn Haldfrn. $ehir hayabyla bedevi hayab kar§tla§brrrken; §ehirlilerin, bedevilerin a.ksine, sillruneti sevdigini. rahabna dii§kiin, dayaruksiz ve hat­ta korka.k olduklanru vurgular. ~ehir hayatunn e~erinin orada ya§ayan insanlann bedenlerinde gorilleb~ecegini soyleyen ibn Haldfrn, §ehirlilertn daha §i$man. yagll ve daha az hareket ettiklerini belirtir. Filozofu.n §ehir­lilerin ahlaki azellik:leri l1zerindeki §U tespitleri de clikkat 9ekiciclir: Haris, magrur, korka.k, tembel, rahabna dii§kiin. bencil, miisrif vb. ibn Haldfrn goriildugii l1zere olu.msuz sifatlan daha 9ok §ehirlilere yalo§brmaktadir.20

ibn Haldfrn. §ehirle§menin beraberinde getirdigi ekonornik refahla in­sanlann ahlaki bir yozla§ma ya§ayacaguu ileri sfumekteclir. Bedevi ha­yabn ve burada ya§ayan insanlann kanaatkar, mutevazx. tok gozlu, basit bir hayah tercih ettiklerini, fa.kat bu insanlann §ehir hayabna ge9mekle beraber daha musrif. kibirli, konf or arzusunda olan ve bitmek tukenmek bilmeyen maddi isteklerin pe§inde ko§tu.klanru belirtir. i§te ibn Haldtin, §ehirle§menin insarun bedeni ve ruhi ozelliklerini degi§tirmesini bu §e­kilde orneklemektedir.21

ibn Haldfrn'un gerek bedevi gerekse hadari insanlann fizi.ksel ve ruh­sal yonu hakkmda yaprm$ oldugu tahliller. dU.$linfu11n bizzat kendi goz-

. lemlerine dayah oldugunu soyleyebiliriz. Onun pek 9ok beldeyi gezmi§ olmas1 ve bunun yam srra devletin 9e§itli kademelerinde de gorev almas1, ona bu konuda yeterli derecede gozlem yapma fusahru vermi$tir. 22 Onun mii§ahedeye dayah analizlerinde, ozellikle asabiyyet konusunda cografi i;;artlann insana etkisi ba§at rol oynamaktadir. Ona gore, 9ok soguk ve 9ok s1cak iklimlerde kuvvetli asabiyyetler olmaz. Mutedil Llilimlerde var olan asabiyyetler, birincilere gore daha baskmdirlar. Bu ylizden miilk sahibi olan ve umran tesis ede~ asabiyyetler. musait bir cografyarnn ve mutedil bir iklimin mahsuludiir.23

i\>n Haldtin, iklim.in ve yai;;anan bolgenin.insan U.Zerindeki olumlu veya olumsuz etkilerine deginirken, kent yap1s1 ile insan sagllgl. arasmda da ilgi

19 · ibn Haldful, age .. s. 98: Muhsln Mahdi, IbnKhaldwt's Philosophy of History, The Other Press • . Malaysia 2006, s. 195.

20 ibn Haldiin. age .. s. 98-99. 21 ibn Haldful. age., s. 96 vd.; Arslan, age .. s. 162-163. 22 ibn Haldiin'un hayab haklonda aynnbl.I bilgi ii;ln bkz.: Muhsin Mahdi, age .. ss. 17-62: Olu­

dag. s. 15-54. 23 Uludag. s. 102. Asabiyyetl ikllm1n yani SJra olu:msuz etkileyen bir dlger unsur da hadarettir.

Hadan hayat tarzmda ortaya ~ !Ilks ve konfor. asabiyyeti zayJ.llatmaktadJr. Aynnbl.I bUgi Ii;ln bkz.: M. Akif Kayapmar, 'fun Haldful'da Asablyyet', (Ge~ten Gelecege ibn Haldiin­Vefabru!1 600. Ylhnda ibn Haldiin.'u Yeniden O/cuma/c, 3-4 Haziran 2006 adh kitabm ii;inde), ISAM Yay .. Istanbul 2006, s. 169 vd.: Ylldmm. age .. s. 104-107.

'

fnte~onal Ibn Khald.un Symposium 399

kurmaktachr. O. ~ehri in§a a§amasmda dikkat edilmesi gereken hususlan a9J..klarken, §ehrin havasllllfl ho§lugu ve saghga faydasllllil goz oniinde bulundurulmas1 gerektigini belirtir. Eger f?ehir. havas1 durgun veya has­fahkh, zararh olan sular veyahut pis kokulu su yataklan ve rutub~tli. pis 9ayrrhklar etrafma kurulursa, o §ehirde y~ayan insan ve hayvanlann hastabga yakalanmas1 ka9rmlmazdlr. Buda go~en bir §eydir.24

Bu baglamda tabiatm genel olarak tek ba§ma degerlendirilemeyecegi,_ msanm onunla i<; i9e oldugu ve hatta tabiatm da insan gibi canhlar srm- · finda degerlendirilmesi gerektigini du§iiniiyoruz. Cagl.IlllZda fabrikalann, akaryaklt istasyonlanrun §ehir merkezlerinde kurulmasrmn ne kadar sakmcah oldugu artik tarb§llmaz bir ger9ektir. Bu a91dan bakllchgmda; sanayile§mi§ tllkelerde b~hca 6h1.m nedenleri, kalp hastahg1. kanser ve inmeler gibi kronik ve dejeneratif hastah.War iken. 09iinct1 Diinya iilkele­rinde ise, en buyUk 61U.m nedenleri beslenmeye ili§kin olanlar ve bula§1c1 hastahklarchr. Bunlai: da tabiatm insan 11.zerindeki etkilerinin boyutunu gostermektedir.25insarun kendisini en saghkh ve dinamik hissettigi yer, boyle iklim ko§ullanrun insanla bir arada bulunmas1dlr. 0 balde kent ikliminde ya§anan degi§imler a§m boyutlara ula§bgmda insan saghgi U.Zerinde olumsuz etkiler yaratmakta ve insanlarm biyolojik, :fiziksel ve dt1§iinsel aktivitelerini krs1tlamaktadrr. 26

Degerlendirm.e

Sosyoloji ve ikisat biliminin oncillerinden kabul edilen ibn Haldt1n, umran ilmini in§a ederken- 'U.zerinde durdugu en temel kavram, biitUn sosyal bilimlerde oldugu gibi, insandlr. Dii§iiniir, bu alamn ogreti.leri­ne ba§langu; olu§turma fikriyle, oncelikle tabiat-insan ili§kisi konusunu ele almaktadrr. iklimin, yer §ekillerinin insanm :fiziksel ve ruhsal yoniine olumlu-olumsuz yondeki etkilerine vurgu yapan ibn Haldiin, tabiatm her alanda insana etki ettigini ifade etmektedir.

islam dii§iincesinde, ibn Haldiin'dan once tabiat-insan ili§kisini, onun gibi ayrmttli ve sistemli bir §ekilde ele alan bir dU.§iiniir olmach@m . soyleyebiliriz. Onu farkh k:tlan bir ozellik de bu olsa gerektir. Yani ibn Haldiin, kendi donemine kadar detayh ve sistemli b)r §ekilde U.Zerinde durulmami§ konularda fikir beyan etmektedir. i§te bu meselelerden bir tanesi de, tabiatm insarun maddi ve manevi yoniine etkisidir.

ibn Haldiin, um.ran ilmine bir ba§langi9 olarak ele alchg:i, tabiat-insan ili§kisini farkh kaynaklara miiracaat ederek temellendirmektedir. Once-

24 ibn Haldfut, age., s. 273-274. 25 Hfrseyin Aydm, Ek-OlojUc Sorunlara TeolojUc Yak~un. 1DV. Yay., Ankara 2009, s. 112. 26 Filiz Aklanoglu. 'iklim Deg~Ucliginin Peyzqj Tasarum ve Uygulam.alan Ozenne Etkilen', {ed.:

M. Emin Aydm, S. Kalayc1, Uluslaras1 Kliresel ikUm Deg~ikligi ve Cevresel EtkileTi KonferansL l~inde). Konya 2007. s. 94; Aydm, age.'den naklen. s. 113.

400 Uluslararast ibn Haldun Sempozyumu

likle Kur'an'm bu meselede bir ayetine lafzen veya te'vil yaparak atifta bu- , lunmakta, daha sonra da kendinden onceki dii~iiniirlerin (Galen, Kindi, Mesiid ... gibi) konu hakkmdaki gorii~lerini aktarmaktadrr. Eger onlann fikirlerini makbul gormuyorsa, bunu da ac;Ik9a tenkit etmektedir.

ibn Haldfrn'un tabiatm insan iizerindeki etkilerine dair gorii§leri dik­katle incelendiginde, aslmda onun gorii§lerinin giinUm.iiz prdblemlertne J.§Ik tuttugu goriilmektedir. Kiiresel ismma, sera gazunn iklime etkisi gibi tabiat-insan ili9kisinin evrensel boyutta ele almchg1 bu ve benzeri konu­iar, giinfuniiz insaruru yakmdan ilgilendirmektedir. <;agmuzm en onemli saghk sorunlarmdan bir digeri, kotii beslenme, obezite ve bunlaru1 insa­run fiziki. ruhi ve zihni yoniine etkileridir. Aynca ~ehirlerin kurulu$unda o ·bolgenin havaslDJil, suyunun insan saghgma uygun yerleri tercih et­mesi gibi konular da yine tabiat-insan ili§kisi baglammda iizerinde du­rulmas1 gereken hususlardrr. ibn Haldfrn asrrlar oncesinde buna benzer · konulan ele alrru$ ve bunlar hakkmda bazi degerlendirmelerde bulun­mu~tur. Ozetle; ibn Haldfrn, insam bireysel ve toplumsal alanda etkile­yen konulan dikkate alarak 'umran ilmi'ni te'sis etmeye ozen gostermi~­tir. Bu baglamda da o, tabiat-insan ili$kisine yonelik meseleleri eserinde (Mulcaddime) detayh bir $elillde ele aln:u§br.

KAYNAKc;A . Aklanoglu, Filiz, 'iklirn Degi§ikliginin Peyzaj Tasanau ve Uygulamalan Dzerine

Etkileri', (ed.: M. Em.in Aydm, S. Kalayct, Uluslarasi Kilresel flclim Deg~ikli­gi ue <;euresel Etkileri Konferan.st i~inde). Konya 2007.

Arslan, Ahmet, ibn Haldiln'un him ue Fikir Dilrtyast, Vadi Yay., 11. BaskI, Ankara 1997.

Aydm, Huseyin. Elcolqjik Sorunlara TeolqjUc Yalc~un. TDV. Yay., Ankara 2009. Chandala. T-KJ. Deary-D. Blane-GD. Batty. Childhood IQ in relation to obesity

and weight gain in adult life: the National Child Development (1958) Study, IntemationalJownalofObesity, 2006, 30, ss. 1422-1432.

Fahri, Macit, isldm Felsefesi Tarihi. (~ev.: Kasim Turban), iklirn Yay .. istanbul 1992.

Hassan, Omit, ibn Haldii.n'un Metodu ue Siyaset Teorisi, Toplumsal Donii§iim Yay .• II. BaskI. istanbul 1998.

ibn Haldiin, Abdurrahman b. Muhammed, Mukaddimetil ibn Haldilrl, Daru'l­kt1tubi'l-ilmiyye. I. BaskI, Beyrut 1993. Mukaddime, (Haz.: Silleyman tnudag), Dergah Yay., 1-11, istanbul 2005.

Kayapmar. M. Akif, 'ibn Haldiin'da Asabiyyet', (Gec~ten Gelecege ibn Haldiln­Vefatmut 600. Yilinda ibn Haldii.n'u Yeniden Olrumalc, 3-4 Hazi.ran 2006

· adh kitabm icinde), ISAM. istanbul 2006. ss. 163-182. Mahdi, Muhsin, Ibn Khaldun's Philosophy of History, The Other Press, Malaysia

2006. Ytldmm. Yavuz, ibn Haldfm'o/l B_ediivet Teorisi, M~ara Oni. Sosyal Bil. Enst ..

. Bastlmami§ Doktora Tezi, Istanbul 1998.

'