uluslararasi · 2020. 1. 14. · uluslararası İlişkilerde anahtar metinler iii sunuŞ...

ULUSLARARASI İLİŞKİLERDE

ANAHTAR METİNLER

1

www.uikutuphanesi.com

Yayına Hazırlayan:

ESRA DİRİ

ii Uluslararası İlişkilerde Anahtar Metinler

Uluslararası İlişkilerde Anahtar Metinler

ESRA DİRİ

© Bu baskının Türkçe yayın hakları Avcılar Plastik Ambalaj Sanayi ve

Ticaret Limited Şirketi adına Röle Akademik Yayıncılığa aitir.

Sertifika no:28503

©Tüm haklar: Cambridge Univerty Press

MIT Univerty Pres

ISBN 978-605-64199-0-4

Redaksiyon: Gün Zileli

Birinci Basım: İstanbul- Ekim 2013

Baskı: Özener Matbaacılık San. ve Tic. LTD. ŞTİ.

Davutpaşa Cad. Kale İş Merkezi No: 201- 204

Topkapı/ İST.

Sertifika no:11973

Uluslararası İlişkilerde Anahtar Metinler iii

SUNUŞ

Uluslararası ilişkiler / uluslararası siyaset alanının kavramsal çerçeve

ile ilgili literatürünün çok büyük bir bölümünün bazı önde gelen Batı

dilleri ve özellikle de İngilizce çerçevesinde üretildiği kolaylıkla

söylenebilir. Bu durum sadece Türkiye açısından değil dünyadaki benzer

birçok ülke için geçerlidir. Zaten, günümüzün küreselleşen dünyasında,

başta internet olmak üzere çeşitli iletişim araçlarında ortaya çıkan

yaygınlaşma durumuna paralel olarak, akademik zeminde de İngilizce

dilinin rakipsizliği ortadadır.

Uluslararası ilişkiler / uluslararası siyaset alanına ilişkin kavramsal

çerçeve kapsamındaki teori ya da yaklaşımlara yönelik bilgi üretiminin

esas olarak İngilizce dilinde gerçekleşiyor olması, bu konular ile

ilgilenenlerin bu dili kullanmalarının gereğini ortaya koymaktadır. Yine

de bu durum, İngilizce konuşulan toplumlar dışındakilerin, küresel

nitelikli bilimsel dil olarak İngilizce kullanmalarının yanında kendi

bilimsel dillerini geliştirme çabalarının anlamsız olduğunu göstermez.

Özellikle uluslararası ilişkiler / uluslararası siyaset gibi Türkçe ifade

biçimlerinin oldukça eksik, gelişmemiş olduğu sosyal bilim dallarında bu

türden çabalar, sadece basit bir ülke dili önceliği açısından önem taşımaz.

Aynı zamanda İngilizceyi anadil ölçüsünde kullanma imkanı olmayan

büyük bir çoğunluğun konuya daha iyi nüfuz edebilmesine, konunun

özünü daha iyi kavrayabilmesine de yardımcı olur.

İşte, bu alana ilişkin öncelikle kavramsal nitelikteki çalışmaların

Türkçe literatüre kazandırılması uğraşına gönül vermiş bir uluslararası

ilişkiler / uluslararası siyaset meraklısı olan Esra Diri’nin elinizdeki

derlemesi bu açıdan önemlidir. Kendisinin çalışmanın editörü olarak,

alana ilişkin yaklaşımlar, teorik tartışmalar konusunda eski ve yeni

literatür, ana-akım ve eleştirel yaklaşımlar arasında makul bir denge

gözettiği görülmektedir. Ayrıca bu önemli çalışmaların yayın haklarını

elde etmenin editoryal bir yükümlülük olarak maddi/manevi ciddi bir

maliyete işaret ettiği hatırlanmalıdır. Yine editörün yayına hazırlama

sorumluluğu açısından büyük önem taşıyan, metinlerin sağlıklı

çevirilerinin sağlanması için önemli olan meslekten, uygun elemanlardan

yardım alınması, ayrıca tüm metinlerin redaksiyonunun yapılması

iv Uluslararası İlişkilerde Anahtar Metinler

konusunda da dikkate değer bir hassasiyet gösterildiği anlaşılmaktadır.

Nihayet, sonuçta çalışmanın alan ile ilgili öğrencilerin serbest

kullanımına açık olmasının planlanıyor olması da editörün konuya gönül

vermiş olma derecesini göstermektedir. Bütün bu çabalar sonucunda,

uzak ve yakın geçmişte yayınlanan uluslararası öneme sahip birçok

değerli yazıyı Türkçe uluslararası ilişkiler / uluslararası siyaset

literatürüne kazandırmakta olan bu derleme için başta editör olarak Esra

Diri olmak üzere tüm emeği geçenleri kutlar başarılar dilerim.

Prof.Dr.Faruk Sönmezoğlu

Uluslararası İlişkilerde Anahtar Metinler v

ÖNSÖZ

Bu kitap, uluslararası ilişkiler disiplininin gelişmesine katkı sağlamış,

can alıcı analizlerin ve yorumların yer aldığı seçme makalelerden

oluşmaktadır. Bir uluslararası ilişkiler bölümü öğrencisinin, disiplini

hakkıyla anlayabilmek için belirli seviyede ingilizce bilgisine sahip

olması gerekmektedir. Ancak ülkemizde öğrencilerimiz eşit düzeyde

yabancı dil bilgisini geliştirebilecek imkanlara sahip değillerdir.Bu

sebeple uluslararası ilişkiler literatürünün içinde önemli yer tutan

makalelerden bir derlemenin Türkçe literatüre kazandırılmasının hem

Türkçe’nin bilim dili olarak gelişmesine katkı sağlayacağını hem de bu

alanla ilgilenen öğrencilerin daha adil bir şekilde kaynaklara erişim

imkanına sahip olabileceği kanısındayım.

Çalışmanın gerek araştırma, gerekse yazım safhalarında desteklerini

ve yardımlarını esirgemeyen hocalarıma ve dostlarıma minnet borçluyum.

Bir araya geldiğimiz her zaman bana anlattığı anılarıyla keyifli zaman

geçirdiğim, yok bu iş olmayacak galiba diyerek paniklediğim her an

aradığım Prof. Dr. Yaşar Gürbüz’e ne kadar teşekkür etsem azdır.

Manevi desteğini her zaman yanımda hissettiğim, teşvik edici

yorumlarından dolayı Prof. Dr. Ercüment Tezcan’na ayrıca

minnettarım. Araştırmam sırasında bilgilerinden faydalandığım ve

kaynak paylaşımı konusunda cömertliklerinden dolayı Andrew

Linklater ve Robert Jervis’e teşekkür ederim. Uluslararası ilişkiler

çalışmalarında öğrenciler için kaynak kitapların yazarı olan Prof.Dr.

Faruk Sönmezoğlu’na desteklerinden dolayı teşekkür ederim.

Bu çalışma sürecinde gösterdikleri sıcacık, ilgi ve destekleri için,

Neslihan Tacar Salah, Selin Ayyıldız, Dr.Aşkın İnci Sökmen, Harun

Yılmaz ve Şükrü Okyar Çebi’ye en içten teşekkürlerimi sunuyorum.

Ayrıca çalışmam eski dostlukları pekiştirmenin yanında yeni deneyimler

yaşamama ve yeni insanlarla tanışmama vesile oldu. Yayıncılık hakkında

yaşadığım sıkıntılarda her zaman gittiğim, bana destek olan Bağlam

Yayınları’nda İffet Baytaş ve Hatice Günaydın’na teşekkür ederim.

Beklemediğim bir anda tanıştığım Ayşe Üstündal’a bütün yardımları için

teşekkür ederim.

Ve çıktığım bu yolda, farklı farklı kapıları açmama her zaman destek

veren, hoşgörü ile yaklaşan aileme ne kadar teşekkür etsem azdır.

Sevgileriyle her zaman yanımda oldular. Bana güç verdiler.

vi Uluslararası İlişkilerde Anahtar Metinler

Bir öğrenci projesi olan bu çalışma içerisinde, elimden geldiği kadar

önemli ayrıntıları göz ardı etmemeye çalıştım. Buna rağmen atladıklarım

olduğuna eminim. Öncelikle hocalarımın fark ettikleri eksiklikler için

aflarına sığınırım. Kitapla ilgili geri bildirimleriniz yeni çalışmalarda yol

gösterici olacaktır. Çünkü kitaplar insanoğlundan farklılar. İnsanın ömrü

belirli, oysa ki bazı kitapların hiç yaşı yok. Bu anlamda çalışmanın devam

edecek olan serileri için düşünce ve yorumlarınızı merak edeceğim.

Esra Diri

[email protected]

Uluslararası İlişkilerde Anahtar Metinler vii

İÇİNDEKİLER

SUNUŞ ..................................................................................................... iii

ÖNSÖZ ...................................................................................................... v

Uluslarası İlişkilere Giriş:

Ne Siyah Ne de Beyaz, Gri Dünyayı

Anlamak Teorik, Kavramsal ve Tarihsel Arka Plan

Dış Politika Ve Coğrafya, I-II

Nicholas J. Spykman ............................................................................... 3

Muğlak Bir Simge Olarak “Ulusal Güvenlik”

Arnold Wolfers ...................................................................................... 43

Güçler Dengesi Talimat, Propaganda ya da Kavga mı?

Ernest B. Haas ....................................................................................... 59

Uluslararası İlişkiler Teoriye Giden Uzun Yol

Stanley H. Hoffmann ............................................................................. 91

Yerel Yapı ve Dış Politika

Henry A. Kissinger .............................................................................. 121

Bir Amerikan Sosyal Bilimi: Uluslararası İlişkiler

Stanley H. Hoffmann ........................................................................... 143

Barış, Güç ve Güvenlik: Uluslararası İlişkilerde Çatışan Kavramlar

Barry Buzan ......................................................................................... 165

Tarih, Teori ve Ortak Zemin

John L. Gaddis ..................................................................................... 191

Modern Uluslararası İlişkilerin Dini Kökenleri

Daniel Philpott ..................................................................................... 203

viii Uluslararası İlişkilerde Anahtar Metinler

Teorik Bakış Açılarından Uluslararası İlişkilerin

Rengini Görebilmek: Savaşlar, Algılamalar ve

Dış Politika Davranışları

Uluslararası Teori Klasik Yaklaşım Üzerine İnceleme

Hedley Bull ........................................................................................... 249

Yanlış Algı Üzerine Varsayımlar

Robert Jervis ........................................................................................ 265

Yanlış Algılama ve Savaşın Nedenleri:

Kuramsal Bağlantılar ve Analitik Sorunlar

Jack S. Levy ......................................................................................... 291

Anarşi Altında İşbirliğini Açıklamak:Varsayımlar ve Stratejiler

Kenneth A.Oye ..................................................................................... 317

Anarşi Koşullarında İş Birliği Sağlayabilmek: Strateji ve Kurumlar

Robert Axelrod ve Robert O.Keohane .............................................. 341

Liberalizm ve Dünya Siyaseti

Michael W. Doyle ................................................................................ 371

Azalan Güç Ve Savaş İçin Önleyici Motivasyon

Jack S. Levy ......................................................................................... 397

Hegemonik Savaş Teorisi

Robert Gilpin ....................................................................................... 423

Yeni Gerçekçilik Kuramına Göre Savaşın Kökeni

Kenneth N. Waltz ................................................................................ 443

Vestfalya’dan Waterloo’ya Güç Değişimleri ve Büyük Güçler Savaşı

Woosang Kim ....................................................................................... 457

Komşular Neden Savaşır? Yakınlık, Etkileşim veya Bölgesellik

John A. Vasquez .................................................................................. 479

Uluslararası İlişkilerde Anahtar Metinler ix

Dünü Yeniden Yorumlamak:

Teorik Tartışmalarda Eleştiriler, Değişim ve Süreklilik

Sosyal Kuvvetler, Devletler ve Dünya Düzenleri Uluslararası

İlişkiler Teorisinin Ötesinde

Robert W. Cox ..................................................................................... 509

Gramsci, Hegemonya ve Uluslararası İlişkiler:

Metot Üzerine Bir Deneme

Robert W. Cox ..................................................................................... 551

Geleceğe Dönüş: Soğuk Savaş Sonrasında Avrupada İstikrarsızlık

John J. Mearsheimer ........................................................................... 567

Uluslararası İlişkiler Teorisinde Sonraki Soru Aşaması:

Eleştirel ve Teorik Bir Bakış Noktası

Andrew Linklater ................................................................................ 619

Liberal Demokrasilerde Kamuoyu, Ulusal Yapı ve Dış Politika

Thomas Risse-Kappen ........................................................................ 643

Ortak Kimlik Oluşumu ve Uluslararası Devlet

Alexander Wendt ................................................................................. 679

Realizm, Neoliberalizm ve İşbirliği: Tartışmayı Anlamak

Robert Jervis ........................................................................................ 709

Soğuk Savaş Sonrası Yapısal Realizm

Kenneth N. Waltz ................................................................................ 733

Uluslararası Siyasette “arası”nı Yeniden Düşünmek

Friedrich Kratochwil .......................................................................... 771

Kelsen/Schmitt Üzerinden Egemenliği Anlamak

Hidemi Suganami ................................................................................ 789

x Uluslararası İlişkilerde Anahtar Metinler

ULUSLARARASI İLİŞKİLERE GİRİŞ:

NE SİYAH NE DE BEYAZ,

GRİ DÜNYAYI ANLAMAK;

TEORİK, KAVRAMSAL VE

TARİHSEL ARKA PLAN

2 Uluslararası İlişkilerde Anahtar Metinler

DIŞ POLİTİKA VE COĞRAFYA, I

NICHOLAS J. SPYKMAN

Çeviren: Dr. Aşkın İnci Sökmen*

Napolyon,”Bütün güç politikası kendi coğrafyaları içindedir.”1 Gerçeğini

benimseyerek, herhangi bir siyasi kurumu küçümseyen ünlü cevabıyla “Koşullar

mı? Koşulları ben yaparım” diye belirtmiştir. Ancak insan kaderinin hakemi

olmayı istemektedir. Hz. Musa için Kızıl Deniz’in ikiye bölünmesinden ve Hz.

Yuşa’nın güneşi durdurmasından beri, insanoğlu topografya ve iklim üzerinde

onlar gibi kontrolü sağlayamamaktadır ve Rus coğrafyası, Korsikalı Napolyon’u

trajik yenilgiye uğrattığı söylenebilir. Eğer hâlâ hayatta olsaydı Napolyon,

bugün bile Waterloo savaşında, Wellington Dükü’nü zafere götüren, ne dehaya

sahip bir zekâ ne de beceriydi, sadece bir bataklıktan oluşan hendekti.

Maalesef siyaset bilimci basitleştirmeye eğilim gösterirken, neyse ki devlet

adamı kendi ülkesinin coğrafi handikaplarını yenmek için mücadele etmektedir.

Bir ülkenin ne tüm dış politikası ne de bu politikanın bir parçası tümüyle

coğrafya üzerine dayalıdır. Devletlerin politik durumlarını belirleyen faktörler

çeşitlidir; kalıcı ve kısa süreli, belirgin ya da gizli olurlar; coğrafi faktörler

dışında, nüfus yoğunluğu, ülkenin ekonomik yapısı, halkın etnik kompozisyonu,

hükümet şekli, dışişleri bakanlarının kompleksleri ve nefrete dayalı ön yargıları

gibi faktörlerden oluşur. “Dış politika” karmaşık bir fenomen olarak, bu

faktörlerin eş zamanlı ve etkileşim içinde olmasıyla gerçekleşir.

Sosyal bilimcilerin görevi, yoğun tarihi materyaller içerisinde, dış politika

biçimleri ve onu oluşturan faktörler arasındaki korelasyonları bulmaya

çalışmaktır. Bu durum, Diplomasi tarihi çalışmalarının, farklı uyarıcı faktörler

altında ve çeşitli uluslararası çevrelerde devletlerin davranış özelliklerinin

araştırılmasıyla, desteklenmesi zorunluluğu anlamına gelmesidir. Bilimsel

* Dr. Aşkın İnci Sökmen Kara Harp Okulu doktora programından mezun olmuştur. Uluslararası

Güvenlik ve Terörizm uzmanıdır. 1 Napolyon’un Prusya Kral’ına 10 Kasım 1804’de gönderdiği Mektuplar, Correspondance de Napoléon

I (Paris, 1862), X 60, No.8170.


metot, korelasyonların, tamamlanmamış kısmî somut tarihi olayların

açıklanmasına dayalı bazı soyutlamalardan oluştuğu konusunda sağduyu

uyarılarını da yaparak, araştırmanın soyutlama yolu olmasına ihtiyaç

duymaktadır.

Devletlerin dış politikalarını oluşturan durumların çeşitli faktörleri arasında,

Napolyon en önemlisini işaret etmemiştir. Onun döneminde ve halen günümüz

dünyasında savaş ulusal politikanın bir aracıdır ve gruplar savaş yoluyla güç

elde etmeye çalışmaktadırlar, politika yüksek strateji haline gelmektedir.

Böyle bir dünyada, devletin coğrafi alanı, savaş dönemlerinde faaliyet

gösterdiği ve barış olarak adlandırılan geçici ateşkes dönemleri sırasında işgal

ettiği toprak temeline dayanır. Ulusal politikanın belirlenmesinde, kalıcı

olduğundan en temel faktördür. Devlet bakanları gelir gider, diktatörler bile

ölür, ancak dağ sıraları hiç bozulmadan durur. George Washington 13 devleti

düzensiz bir ordu ile savunurken, Franklin Roosevelt emrindeki kıtanın

kaynakları ile başarılı olmuştur. Ancak Atlantik sürekli Avrupa’yı Amerika

Birleşik Devletleri’nden ayrı tutmayı sağlamaktadır ve Saint Lawrence limanları

kışın oluşan buzlar nedeniyle halen kapalıdır. Rus Çarı I.Alexander, tüm

Rusya’yı, basit bir Komünist Parti üyesi Stalin’e, sadece gücünü değil, bitmeyen

denize ulaşma mücadelesini de miras bıraktı. Fransa başbakanı Georges

Clemenceau, Alman açık sınır bölgesi konusundaki endişelerini Sezar ve 14. Lui

ile paylaşmıştı.

Devletlerin coğrafi özellikleri nispeten değişmez ve değişmeyen özellikte

olduğundan, coğrafi talepleri yüzyıllar boyunca aynı kalacaktır ve diğeri ile

çatışma istemeyen mutlu devletlerin olduğu bir dünyaya ulaşılmadığından, bu

coğrafi talepler anlaşmazlığa neden teşkil edecektir. Böylece coğrafya kapısı,

tüm tarih boyunca uzanan, hükümetlerin ve hanedanların yükselmesine ve

düşmesine neden olan uzun mücadeleler için suçlu olabilecektir.

Gelişme imkânlarının yer ve ekonomik açılardan sınırlı olmasından ve

birinin dezavantajının diğerine avantaj sağlaması açısından bazı ulusların ve

hükümetlerin karşı karşıya geldikleri çeşitli durumlar vardır. Burada her daim,

çeşitli hükümetlerin coğrafi ve yerel politik durumlarını geliştirmeye zorlaması

konu olurken, tek hedefleri bir ülkenin, denizin veya stratejik ve ekonomik

durumlarının önemli derecede yükseltilmesinin elzem görülmesidir. Yerel

politikanın bu tip davranışlarının sebebi ise, siyasi tarihlerinde yer alan bazı

sorunların çözümlenmemiş olması ve çeşitli koşulların her zaman ayyuka

çıkmasıdır.2

2 J.J. Rüdorffer (Kurt Riezler) Erich Topf’da belirtilmiştir.” England und Russland an den Türkischen

Meerengen,” Zeitschrift für Geopolitik, 1928, II, 665.

Dış Politika ve Coğrafya I, II 5

Coğrafyanın, saptayıcı değil, durumu belirleyen bir faktör olarak

tanımlandığı vurgulanmalıdır. Kelime (belirleyen olması) akıllıca seçilmiştir.

Coğrafi özelliklerin, dış politikada nedensel bir rol oynadığının ima edilmesi

anlamında değildi. Her şeyi dördüncü senfoniden dördüncü boyuta doğru coğrafî

yol ile açıklayan coğrafî determinizm, bu hali ile zarar görmüş bir resmin

boyanması gibi coğrafyaya referans vermeden politikanın açıklanmasıdır.3 Bir

ülkenin coğrafyası, politikası için bir nedenden çok, araçtır. Bu durum bir

parçanın en nihayetinde elbiseye uygun hale getirilmesi için kesilmesi

zorunluluğunun kabul edilmesinin, elbisenin, parçanın stilini veya doğru parça

olduğunun belirlenmesi anlamına gelmemektedir. Ancak bir devletin coğrafyası,

politikayı uygulayan insan tarafından göz ardı edilemez. Toprağa dayalı temel

geçmişte politikacılar tarafından uygulandığı gibi gelecekte de uygulanmaya

devam edecektir.

Bu temelin özelliği, dış politika üzerinde birçok etkiye sahiptir. Coğrafi

genişlik devletin güç için mücadele konusunda göreceli üstünlüğünü etkiler.

Doğal kaynaklar insan topluluğunu ve politikanın uygulanmasında faktör olan

ekonomik yapıya tesir eder. Ekvatora, okyanuslara veya kıtalara göre ülkenin

pozisyonu, güç merkezlerine, çatışma alanlarına veya mevcut iletişim yollarına

olan durumunu belirlemekte ve ülkelere komşuluk durumu, toprağa dayalı

güvenliğin temel problemlerini oluşturan potansiyel düşmanlara göre devletin

pozisyonunu ortaya çıkarmaktadır.

3 Mevcut Alman Jeopolitik okulu, belli bir dereceye kadar Ratzel’in coğrafi determinizmi ile diğer

yandan da coğrafyanın en son belirleyici olduğunu benimseyen metafizik tarafından engellenmiştir.

Terimin ortaya koyduğu gibi, ilgi duyanlar sadece coğrafyanın siyasi durumu belirleyen olarak

çalışmamış aynı zamanda bilimsel bir gerçek olan politikaları desteklediği ile de ilgilenmiştir.

Coğrafyanın en iyi durumu, Zeitschrift für Geopolitik kitabının dört editörü tarafından 1928’de

ortaya konmuştur. Kitaba göre,”Coğrafya toprağa bağlı siyasi süreçlerin çalışılmasıdır. Özellikle siyasi

coğrafya bölgenin yapısının geniş anlamda çalışılması esasına dayanır… Jeopolitika siyasi yaşamda ve

siyasi eylemlerde ona rehberlik edecektir.Jeopolitika siyaset alanında yer almalıdır ve sağlam bir

zemin oluşturulmalıdır. Bilgiye dayalı olması bir sıçrama yaratırken, cehalet tehlikeli olabilir.

Jeopolitika yardımıyla devletin coğrafî bakış açısı olacaktır. {Zeitschrift für Geopolitik içinde Richard

Henning tarafından belirtilmiştir. (Leipzig, 1931) sf.9}

Vidal de la Balance ile başlayan, Brunhes ve Vallaux ile devam eden günümüzde de Febvre’nin

ilgilendiği Fransız okulu, insanoğlunun coğrafyayı değiştirebileceği ve diğer faktörlerin, insanın

kaderini belirlemede coğrafya ile birleşebileceği fikirlerini dikkate alarak,”coğrafî determinizm

olasılığına“ karşı çıkarlar; “Gerçek ve sadece coğrafî sorun imkânlardan faydalanmadır.” [Lucien

Febvre, A Geographical Introduction to History (New York, 1925), p. 349.] “En mükemmel morfolojik

biçimler belirgin etkiler içermemektedir “[Henri Berr,”Önsöz’de" Febvre’ye, op. cit., p. xii.]

Bu son ifade ile konumuz olan Ratzel’in determinizmi arasında muhtemel bir yer vardır. Coğrafya

belirlemekte, sadece bir durum oluşturmaktadır. Sadece kullanım için imkân yaratmazken

kullanılmış olmayı da talep etmektedir. İnsanoğlunun özgürlüğü, kapasitesini iyi veya kötü

kullanmasına bağlıdır veya coğrafî olasılıkları daha iyi ya da kötü olarak değiştirmesiyle ilgilidir.


Dış politikada büyüklük ve konum faktörlerinin önemi, topografya ve

iklimin değiştirici etkilerini dikkate almadan değerlendirilememektedir.

Topografya, birlik ve içsel uyum üzerindeki etkisiyle gücü etkilemektedir. İklim,

ulaşımı, tarımsal üretim üzerindeki sınırlandırmaları, devletin ekonomik yapısını

ve böylece dolaylı yoldan açıkça dış politikayı etkilemektedir.

BÜYÜKLÜK FAKTÖRÜ

Devletlerin karşılaştırılabilir büyüklükleri, etkili bir siyasi ve ekonomik alan

sağlarken güçlerin karşılaştırılması için bir gösterge ve dış politikanın bir

unsurunu oluşturmaktadır. Toplam yüzey alanı olarak soyut biçim, belirli

amaçların yükselmesine ve dış politikaya içerik sağlamazken, diğer devletlerden

gelen baskılara karşı koymadan bir güç göstergesidir ve ulusal politikanın

araçlarından olan savaş veya diplomasi arasında seçim yapmayı etkileyebilir.

Tarih boyunca ve özellikle de ilk dönemlerde, güçlü devletlerin baskın

çoğunluğu büyük toprağa sahip devletlerdi.Mısır, Babil, Asur, Pers ve Roma, en

geniş organize olmuş devlet yapısına sahiplerdi ve bu yüzden de güçlüydüler.

Belli bir dönemde Atina, Venedik ve Hollanda gibi küçük devletler denizlerde

ulaşım yollarını kontrol ederek deniz gücü olmuşlardır ve dünyanın geniş

alanlarına egemenliklerini yaymışlardır. Ancak toprak alanında mücadelelerde

bu küçük devletler daha geniş devletler karşısında yenilmişlerdir. Deniz

mücadelesinde ise geniş üslere sahip olarak daha geniş toprak anlamına

gelmekteydi. Modern zamanlarda ise büyük güçler geniş büyüklüğe sahip

devletler olmuştur. Almanya, Polonya’nın ve Rusya’nın kendi doğu sınırında

genişletilmiş pozisyonuna endişeli ve istenmeyen bir şekilde yaklaşırken,

Japonya, Çin ve Rusya’nın Japon Denizi’nde güç potansiyellerini devasa

boyutta geliştirme konusunda ölümcül bir gelecek korkusu yaşamaktadır.

Son örnek, büyüklüğün sadece güç değil potansiyel bir güç olduğunu

göstermektedir. Güç şimdiye kadar olduğu gibi ekilebilir alana eşittir ve bu

nedenle de insan gücüne bağlıdır. Bu mantıktan yola çıkıldığında, birçok toprak

güçleri geçmişte toprağa dayalı genişleme politikası izlemişlerdir. Sanayi

devriminden itibaren, güç sanayi gücü ile tanımlanır olmuştur. Hammadde

kaynakları ve sanayi organizasyonu, deniz ya da kara yolu oluşan gücün ön

koşullarını oluşturmaktadır. Ancak büyüklük halen etkindir, çünkü geniş alan

farklı iklimsel özellikler ve değişik topografya sonucu değişik kaynaklar ve

ekonomik imkânlar sağlamaktadır.

Büyüklük, savunma alanında temel öneme sahip elemanlardan biridir.

Özellikle ülkenin hayati merkezlerinin sınırdan uzak olması savunma açısından

önem taşır. Napolyon, Moskova’ya ulaşmak için kendi imparatorluğu

döneminde, kendisi için daha sessiz bir alan bulmak ve umutsuzca arkadan


destek bulmak amacıyla, bitkin ordusunu çok geniş bir alandan geçmeye

zorlamıştır. Yüzyıl sonra, Beyaz Rusların ve müttefiklerinin anti-komünist

kampanyaları, Rusya sınırındaki topraklarda başarısız olurken, komünistler

soğukkanlı bir şekilde ülkenin hayatî merkezlerini düzenlediler. İnsanın

düşmanı, insan ırkının ortak zayıflıklarını ve güçlü yanlarını ortaya çıkarır ve

insan düşmanına karşı kendi yetenekleri ve kararlılığıyla tuzaklar kurabilir. Alan

basitçe mağlubiyeti sağlıyor. Eğer ülkenin hayatî merkezleri sınırdan uzak bir

yerdeyse, savunma fonksiyonuna alan sağlamaktadır. Amerika Birleşik

Devletleri ile Kanada arasındaki savaşta, Kanada’nın sanayi ve yaşam

merkezleri güneydoğu sınırında yer aldığından daha az korunmuştur, buna

rağmen Amerika’nın ise sınırın daha gerisinde yer aldığından savaştan

etkilenmesi küçük boyutlarda olmuştur.

İnsanoğlu karadan gelmek yerine havayı tercih etmesiyle, alan ve uzaklık,

savunmanın elemanları olarak daha büyük önem kazanmışlardır. Bir

bombardıman filosunun etkileme yarıçapı aşağı yukarı sekiz yüz mildir. Rusya,

böylece hayatî sanayi ve maden merkezleri düşman filosunun alanı içinde

olmayan tek Avrupa ülkesidir. Paris, Londra’dan 250 milden daha az yer

almaktadır ve Almanya’daki Ruhr yerleşim yeri Paris’ten üç yüz mil daha

aşağıdadır. Bir Rus-Japon çatışması durumunda, Japonya’nın Vladivostok’u

bombalaması gerekmektedir. Rus sanayi ve tarım üretimi küçülmeden devam

edecek ve ülkenin savunma organizasyonu taktik pozisyonunda kalabilecektir.

Rusya’nın bombardıman filosu, Japonya’nın üretim, ulaşım ve ticaret merkezleri

olan Osaka ve Kobe’ye vurarak başarı sağlayabilir. Ortaya çıkan organizasyon

bozukluğu Japonya’yı yenme konusunda küçük bir deniz zaferinden daha büyük

bir etken olabilir.

Devletin toprak büyüklüğü, herhangi bir zamanda, belirleyici faktör olarak

açıklanamaz. Teknik, sosyal, ahlaki ve ideolojik gelişmelere, devlet içerisindeki

dinamik güçlere, geçmiş siyasi gruplara ve bireylerin kişiliklerine bağlıdır.

Ancak inkâr edilemez şekilde topografik gerçekler tarafından devletin

büyüklüğü oluşmaktadır. Büyüklük üzerindeki topografya etkisi, insanoğlunun

dağlar arasından geçen tünelleri açmayı ve büyük dar boğazları köprülere atarak

geçmeyi öğrenmesinden itibaren hiç kuşkusuz azalmıştır. Ancak teknolojik fetih

tam anlamıyla sonuçlanıncaya kadar topografya göz ardı edilemez.

Yunanistan doğa tarafında küçük ekonomik parçalara ayrılmıştı ve bu

nedenle küçük siyasi yapılar geliştirmişti. Vadiler kendi kendine yeten

merkezlerdi ve ülkenin en verimli bölümleri denize açık alanlardı, ancak

yarımadanın geri kalanı ile kara üzerinden iletişimleri kapalıydı. Fikirlerin ve

malların dolaşımı böylece kara yerine deniz yolu ile gerçekleşti ve Yunan


yerleşim alanları, birçoğunun birbirine düşman olduğu şehir dizisi

içerisindeydi.4

Benzer durum bugün Balkan yarımadasında mevcuttur. Her vadi veya plato

dağ duvarları tarafından izole olmuştur ve çeşitli gruplar kendi sosyal, siyasi ve

dini karakteristiklerini korumaktadır. Büyük bir devletin etrafında

oluşturabileceği doğal bir merkez yarımadada mevcut değildir ve küçük

devletler arasındaki rekabet kaçınılmazdır. Alçak ve yüksek arazi dağılımının

benzer etkisi, Roma İmparatorluğu’nun Batı Avrupa’da küçük parçalar şeklinde

dağılmasında görülebilir. Küçük birimler, alçak ve yüksek alanların ufak

bölgelerde dağılması nedeniyle bu şekilde adlandırılıyorlardı.

Topografya faktörleri, yayılma isteğine engeller yaratarak ve bu engellerin

kaldırılması gerekli bulunarak, etkili savunma ve eski etki alanıyla yeni

topraklarda birleşmenin önünde engeller oluşturacak şekilde faaliyette

bulunmaya devam etmektedir. Savunma ve dış politikada sınır topraklarında

doğanın etkisi genel olarak daha sonra tartışılacaktır. Ancak bu noktada

saldırganlık tehlikesi dışında etkili kontrol problemine değinilmesi

gerekmektedir. Çünkü sadece etkili merkezi kontrol, geniş alanı, zayıflığın

yerine gücün bir elemanı yapar. Bazı kontroller temel olarak iki etkene dayanır:

merkezden çevreye etkili iletişim sisteminin varlığı ve ayrılıkçılığın olmaması

ya da ayrılıkçılığın merkezkaç güçlerinin başarılı bir şekilde dengelenmesi.

Ayrılıkçı eğilimler ile mücadelede en faydalı olan etkili bir iletişim sisteminin

kurulmasında devletin şekli ve topografyası doğrudan etkiye sahiptir.

Sadece, bir devlet için ideal toprak şekli mükemmel bir daire biçimidir.

Herhangi bir örnek vermek gerekirse, mümkün olan en büyük alan, savunma

faaliyetini gerçekleştirerek en kısa sınır içerisine eklenmiştir ve alanın tüm

parçaları eşit uzaklıkta olmalı ve bir hükümet mümkün olabilecek en yakın

şekilde dairenin merkezinde yer almalıdır. Devletler uzun veya dar biçimde –

özellikle kara güçleri için doğrudur- ya hükümetin merkezî etkisinin az olduğu

çevrede toprak kaybedecek şekilde parçalanarak ya da bölünerek ayrı devletler

olarak yeniden ortaya çıkma eğiliminde olmaktadırlar. Parçalanma örneği

Osmanlı İmparatorluğunda görülmüştür. Kendisinden önce Arap, Moğol ve

Makedonya imparatorluklarının elinde olan Kuzey Afrika ve Balkanların

çoğunda etkin kontrolünü kaybetmişti. Balkanlar diğer güçlerin etkisine girdi.

Belirli bir alan üzerinde merkezî kontrolün kurulmasının şekillenmesinden

daha önemli olan faktör topografyadır. Yüksek dağ sıraları, derin ve geniş

vadiler, nehirlerin yönü ve iklimin değiştirici etkisi gibi tüm özellikler, bir ülke

içerisindeki iletişim kolaylığını belirlemektedir. And’lardaki, İskandinavya’daki

veya İsviçre’deki dağlar yolları kesmekte, Balkan yarımadasındaki bölümlerden

4 Marion Newbigin, The Mediterranean Lands (New York, 1924), s. 149.


ayırarak, iletişim yavaş kurulabilmekte, pahalı ve düzensiz kalmaktadır;

bataklıklar veya çöller bir ülkeyi iki parçaya bölmekte, yol yapımı

zorlaşmaktadır ve nehir sisteminde benzer şekilde işleyerek merkez hükümet ile

elverişli iletişim sağlamayarak birleşme yerine ayrılma eğilimi içerisinde

olmaktadır.

Ülkenin bu bölümleri üzerinde düzensiz bir iletişime sahip hükümetin zayıf

bir kontrolü olacaktır. İsviçre’de nehir sistemi ile de güçlenmiş dağ dağılımı,

mevcut etnik dağılımın en temel nedeni olarak ademimerkeziyetçi bir etki

yaratmıştır. Nehir sisteminde birleşmeyi engelleyen önemli etki, tüm nehirlerin

çevreden dışarıya doğru aktığı gerçeği dışında nehrin akım yönü değildir.

Nehirler ülke içerisinde iletişim şebekesini etkisiz hale getirirken, çevre

bölgeleri ana ülkenin parçalarından çok, yabancı ülkelerle birleştirme eğiliminde

olmaktadırlar. Çeşitli siyasi nedenler için mevcut olmadığı İsviçre örneğinde,

gerçek siyasi ayrılıkla sonuçlanmıştır. Buna rağmen nehir sistemi,

Cumhuriyet’in belirgin özelliği olan kültürel, dilsel ve ekonomik

ademimerkeziyetçiliğin temel nedenidir. Paralel nehirlerin aynı ayırıcı etkisi

Almanya’da yer almaktadır. Ren, Weser, Elbe, Oder ve Weichsel nehirleri

kuzey batı yönünde paralel hat olarak akıp ülkeyi beş vadiye bölmekte ve

merkezi hükümetin nehir vadilerinde devletin etkisini oluşturacak noktalar

yaratmamaktadır. En küçük Çin nehir havzaları, tüm Çin tarihinin özelliklerini

oluşturan küçük siyasi birimler oluşturmuşlardır ve üç geniş nehir vadileri siyasi

birleşmenin önünde engel teşkil eden bir bölgesel ayrımı ısrarla muhafaza

etmişlerdir. Sibirya’da iklim, topografyanın ademimerkeziyetçi etkisini

oluşturmakta ve nehirler sadece paralel akmamakta, aynı zamanda Kutup

bölgesine ulaşarak buzla nehirler kapanmaktadır. Tren yolunun gelişimine

kadar, Sibirya’nın Rus İmparatorluğunun etkisiz yerlerinden biri olması tesadüfi

değildir.

Nehirler buna rağmen sıklıkla, özellikle de ilk siyasi örgütlenmelerde

birleştirici etkiye sahiptir. İlk devletler, Fırat ile Dicle ve Nil nehirleri etrafında

merkezileşmiş nehir devletleriydi. Kuzey Amerika’daki Fransız Koloni

imparatorluğu St. Lawrence ve Mississippi vadileri boyunca kurulmuştu.

Dinyeper nehri Moskova’nın sadece kuzeybatısından, güneye Karadeniz’e doğru

akmaktadır, Volga nehri doğudan güneye Hazar Denizine, Volkhof ise kuzeyden

Ladoga nehrinden geçerek Finlandiya körfezine Neva olarak akmaktadır.

Kiev’in aşağısındaki Dinyeper üzerindeki şelaleler iletişime bir engel

oluşturduğundan, Kiev Moskova’daki pozisyonundan hükümette bir sandalye

olacak şekilde yol vermişti, Volga’ya doğru akan Oka nehrinin bir kolu

Rusya’nın Avrupa’nın her köşesine merkezi etkisini genişletebilmektedir.

Benzer bir nehir şebekesi Paris’te birleşerek bu şehri Fransa için göz ardı

edilmeyecek bir merkez yapmaktadır.


Başlangıçtan itibaren, hükümetler iletişimi doğal şekilde sağlayarak ve

topografyanın ortaya koyduğu engelleri yenmek için çaba göstererek topraklar

üzerinde kontrollerini güçlendirdiler. İnkalar yollarla imparatorluğu

birleştirdiler, Persler Sardes’ten Susa’ya merkezi bir karayolu inşa ettiler, ilginç

şekilde aynı yol iki bin yıl sonra Berlin-Bağdat tren yolu olarak projelendirildi;

Çinli, Fransız ve Ruslar büyük nehirleri kanal petekleriyle takviye ettiler; Roma,

halen o kadar iyi yapıldığı için bugün bazıları mevcut olan yollar ile uzak

imparatorluğun bölgeleriyle iletişim içerisinde oldular. Başbakan Charlemagne

yollar yaptı ve her adımında Fransız Krallığı merkezileşmeyle birlikte ülke

içerisinde mükemmel bir iletişim kurulmasına da adım atmış oldu. Yüzyıl

savaşlarından sonra yeniden örgütlenme döneminde, 11.Lui ilk posta servisi

kurdu ve dini savaşların akabinde hızlı ulusal gelişmenin başlangıcında,

Fransa’da Kral Henri IV’ün maliye bakanı Sully ilk büyük karayolu sistemini

planladı.

Bu yol demiryoluydu. Buna rağmen geniş alanların etkili şekilde

birleştirilmesi konusunda muhtemel etkileri oldu. Gelişmesinden önce, çatışma

bölgelerinde yer alan birkaç devlet, merkezi hükümetten 3000 mil uzakta yer

alan kendi toprakları üzerinde kontrol sağlayamıyordu. Bu nedenle, geniş

devletler bu araçtan kendileri için faydalandılar ve inşaat gibi uzak bölgelerin

ekonomik öneminden çok önce stratejik ve siyasi nedenlerle, hatlar kurdular.

Fransa, Almanya ve Rusya tren yolları, Paris, Berlin ve Moskova’dan

yayılıyordu. Aynı şekilde, geniş kıtasal güçler kendi birliklerini tren yolu

sistemini geliştirerek pekiştirdiler. Kıtalararası yollar Amerika Birleşik

Devletleri, Kanada ve Avustralya’ya uzanmakta ve Trans Sibirya ve Türkistan-

Sibirya tren yolu hatları, Asyalı Rusya’nın merkezi hükümetinin içine ulaşımını

sağlamaktadır. Madrid, aynı yönde zayıf bir çaba göstererek günümüzde yetersiz

tren yolunun tehlikeleri karşısında üzüntü duymaktadır.

Gerçekten, tren yollarına sahip olmak topraklar üzerinde, egemenlik hakkı

yolu ile en etkili kontrolün kurulması açısından çok önemlidir. Modern bir

devletin karayolu ağından ziyade, demir yolları ağı daha elzem görülmektedir.

Bu devletin kendi topraklarına olan hâkimiyetinin önemini ortaya koymaktadır.

Kim demir yolları ağları üzerinde hâkimiyet kurabiliyorsa, o devleti hâkimiyeti

altına almış demektir. Kral Wilhelm bu sebeple Saksonya Eyaletini politik

bakımdan bağımsız bırakmak istemiştir, ancak demir yollarının hâkimiyetini

kaybetmesi, bağımsızlığını kaybetmesi ile eş anlama gelmekteydi. Danzig şehri

bağımsız bir devlet olarak ele alınabilinir; ancak gerçek bir bağımsızlıktan

kesinlikle söz edilemez, zira Polonyalılar demir yollarını hâkimiyet altına

almışlardı. Bu sebeple demir yollarının politik anlamda fethedilmesi veya

hâkimiyet altına alınması ilk sırayı almaktadır; tam tersi olması halinde ise, yani

devletin demiryollarını kaybetmesi politik hâkimiyetini kaybetmiş


sayılmaktadır. Demir yolları hususunda taviz ve imtiyaz verenler (Çin

Devletinin Kuzey Mançurya için Rusya Devletine, Türkiye) politik zayıflığını

ve zaaflarını ön plana çıkararak kendi bünyesindeki bölünmeyi ortaya

koymaktadır. 5

İç su yollarının ve tren yollarının gelişmesini yakından takip eden

havayolları günümüzde her kıtayı kapsamakta ve halen malların taşınmasında

kusurlu olsa da, merkezi hükümet ile ülkenin uzak bölümleri arasında sürekli

mükemmel iletişimi sağlayabilmektedir. Bu bağlantıda, kültürel ve ideolojik

merkezileşmeyi sağlayan radyonun etkisi unutulmamalıdır.

Aksine, büyük imparatorlukların düşüşü sıklıkla iletişim sistemini ihmal

etmeleriyle ilişkilendirilmiştir. Ortaçağın Avrupalı ve Asyalı devletleri,

iyileştirme veya gelişme konusunda sorunlu olmayan mevcudu kullanmışlar ve

böylece büyüklük açısından küçük ölçekli olmuşlardır. Moğol imparatorluğu ve

Halifeliğe dayalı geniş devletlerin bulunduğu yerlerde sadece ismen siyasi

birimlerdi, kendi topraklarının çevre bölümlerinde gerçek bir kontrole sahip

değillerdi. Yeni Türkiye Cumhuriyeti, iletişim konusunda etkili bir sistem

geliştirmeyle ilgili hırslı detaylı planlarıyla birlikte kendisinden öncekilerin

örneklerinden faydalanmıştır.

Deniz aşırı toprakların birleştirilmesi ve elinde tutulmasıyla ilgili stratejik ve

siyasi sorunlar, ülkenin topraklarındaki uzak bölgelerinde sorunlardan tümüyle

farklı olmasına rağmen, şüphe götürmeyen bir gerçek, uzak alanlarla iletişimin

mevcut şekillerinin, İngiliz ve İspanyol ana ülkelerinden Amerikan kolonilerinin

kaybedilmesinde oynadığı roldür.

Amerikan kolonilerinin İngiltere’ye karşı ayaklanmasında siyasi coğrafyanın

tanınmış hukukunu izlemişlerdir. Avrupa’nın uzak batı sınır bölgesini

oluşturmuşlardır ve ayrılmaya yönelik eğilim tüm çevre topraklarda ortaya

çıkmış… görece uzak yerler hükümet kontrolünü zorlaştırrmaktadır…6

Topografya, iklim ve uzaklık böylece ülke içerisinde kolay iletişimi

belirlemektedir ve ayrılıkçılığın gelişme olasılığını yaygınlaştırmakta veya

büyük ölçüde azaltmaktadır. Bölümler, dağlar veya çöller tarafından kesilebilir

veya nehir vadisinde yer alan bölüm ana ülkenin diğer bölümleriyle değil de,

yabancı ülke ile ekonomik kimliği önceden tasarlayabilir, yerel çıkarlar ve yerel

politikaları geliştirme eğilimi merkezî hükümetin kontrolünü sarsabilir.

Bölgecilik, çevrede meydana gelmedikçe ve etnik farklılıklarla birleşmediği

sürece siyasi bağlantıların kopması mutlaka neden teşkil etmeyecektir. 19. ve

20.yüzyıl başlarında bölgecilik Türk ve Avusturya İmparatorluklarının

çözülmesine neden olmuştur ve Orta ve Doğu Avrupa’da, Topografya etnik

5 Otto Maul, Politische Geographie ( Berlin, 1925 ), ss.498-499. 6 E. C. Semple, American History and Its Geographic Conditions (New York 1903), s. 47.


yayılmanın önlenmesinde rol oynamasına rağmen topografik açıdan izole olmuş

alanlar yerine kendi kaynakları etnik birimlerden oluşan bağımsız devletler

kurulmuştur. Bölgecilik, milliyetçiliğin şiddetli şeklini aldığı durumlarda Tuna

havzasının devleti olarak doğal coğrafya biriminin bir elementine sahip

Avusturya-Macaristan devletini sona erdirebilir.

Bölgecilik, ayrılıkçılığın gerisinde kalsa da yine birleşik bir ulusal

politikanın uygulanmasında güçlükler yaratabilir ve sonrasında ulusal politika

bu çatışmalar arasında bir uzlaşmayı yansıtacaktır. Bölgeciliğin bir paradoksal

özelliği, ekonomik bölgecilik malların karşılıklı değişimini geliştirdiğinden bir

ülkenin birliğinde en güçlü elemanlardan biri olabilirken, halen dış politika da,

dış ticaret politikasının çeşitli bölgelerin koruma, pazarlar, hammaddeler ve

sermaye için çatışan talepleriyle birleştirilmesinin zorlukları nedeniyle

anlaşmazlık konularından biri olabilmesidir.

Böylece bölgecilik, birçok faktörün katkısıyla karmaşık bir fenomen olarak

görülmekte, topografya ve iklim daha az öneme sahip olmaktadır. Günümüzde

Amerika Birleşik Devletleri, Brezilya ve Avustralya’da bulunan bölgecilik,

topografya ve iklim tarafından belirlenen ekonomik uzmanlaşma temelindedir.

Almanya’da hem topoğrafik hem de ideolojik olarak oluşturulmuştur; Fransa’da

coğrafik, ekonomik, geleneksel ve ideolojiktir. Zamanımızda tren yolu, buhar

gemisi ve havayolu gelişmeleri şeklinde kendini gösteren teknolojik gelişme

bölgecilikten kaynaklanan neredeyse tüm topografik sorunları çözebilmeyi

mümkün hale getirmiştir ve böylece herhangi büyüklükteki alanın etkili bir

biçimde bütünleşmesi sağlanabilmektedir. Dış politika üzerinde en görünen

etkiye ekonomik bölgeciliğin sahip olduğu söylenebilir.

Büyük alan, özellikle istenen iklim ve verimli toprakla birleştiğinde, gücü

oluşturan eleman olmaktadır, ancak bazı güçler tüm topraklar üzerinde etkili bir

iletişim sistemi kurulmasıyla oluşan merkezi bir kontrolden sonra etkili

olabilmektedir. Eğer topografya ve iklim iletişimin gelişmesinde yardımcı

olurlarsa, geniş devletten güçlü devlete evrim hızlı olabilecektir. Tersi durumda

topoğrafya ve iklim engeller yarattığında, devlet bu doğal engelleri yapay

yollarla sona erdirmek için gerekli sermaye ve teknolojik beceri için gerekli

elemanlara sahip oluncaya kadar beklemek zorunda kalacaktır. Türkiye’nin

1914’ten önce ve Brezilya ve Çin’in günümüzde en geniş devletler arasında yer

almalarına rağmen halen ikinci sınıf güç olmalarının nedeni böylece

netleşmektedir. Türk topraklarının büyük bir kısmı çöldü ve daha önce de

belirttiğimiz gibi ülke yeterli iletişim sistemi ve etkili bir yönetime sahip değildi.

Aynı iletişim eksikliği Çin örneğinde tam endüstriyel tekniğin eksikliği ile

birleşmiştir, bugüne kadar Brezilya ve Çin’in çeşitli bölgeleriyle etkili bir

şekilde entegrasyonunu geciktirmiştir. Büyüklüğün potansiyel güç anlamına

gelmesinden ve batı teknolojisinin yayılmasıyla büyüklüğün zamanla birleşerek


hemen hemen gerçek güç anlamına gelmesi sonucundan az da olsa kaçınmak

mümkündür. Avrupa Konfederasyonu hayali gerçekleşmediğinde, şu andan

itibaren elli yıl da dünya güçlerinin yönetim grubunda Çin, Hindistan, Amerika

Birleşik Devletleri ve Rusya Federasyonu yer alacaktır.

KONUM FAKTÖRÜ

Büyüklük önemli olabilir, ancak yalnızca devletin dünya güçleri

hiyerarşisinde sıralamasını belirlememektedir ve devletin uluslararası ilişkilerde

ve dış politika problemlerinin tanımlanmasında, devletin konumundan daha az

öneme sahip olabilmektedir. Devletin konumu, kara kıtalarına ve dünya

denizlerine yakınlığı veya bölgesel konumu açısından diğer ülkelerin

topraklarına ve etrafındaki komşulara göre tanımlanabilir. Dünya denizlerine ve

kıtalara uzaklığı, enlem, boylam, rakım olarak belirtilmektedir. Bölgesel açıdan

ise çevre alanlar ile ilişkiler, uzaklıklar, iletişim hatları ve doğal sınır toprakları

terimleriyle ifade edilmektedir.

Bir devletin coğrafî konumunun tüm tanımı her iki tanımlamayı içermekle

birlikte ve bu bilgilerin analizini de kapsar. Bazı bilgilerin önemi, iletişim

araçları, iletişim yolları, savaş teknikleri ve dünya merkezlerinde kaymalar

olduğunda değişmektedir ve belirli bir yerin tam anlamı, o yerin iki sistemle

ilişkisine göre elde edilmektedir; konum bilgilerini oluşturduğumuz bir coğrafî

sistem ve bu bilgileri değerlendirdiğimiz bir tarihi sistem.

Açıkladığımız devletin coğrafi konumu yani dünya ve bölgesel konum

bilgileri ve önemi, devletin dış politikasında en temel faktördür. Ülke

topraklarının büyüklüğünü konumu değiştirebilir ve birçok küçük devletin

tarihsel önemini açıklayabilir. Konumu devlete ait birçok faktör üzerinde

belirleyici olarak etkide bulunmaktadır. Dünya konumu iklim bölgesini ve

böylece ekonomik yapısını, bölgesel konum ise potansiyel düşmanlarını

tanımlayarak toprak güvenliği problemini ortaya çıkarmakta ve potansiyel

ittifakları ise ortak güvenlik sisteminin bir katılımcısı olarak muhtemelen

devletin rolünün sınırlarını belirlemektedir. İngilizler İmparatorluktan

vazgeçmeye istekli olsalardı, bin mil batısındaki Britanya adaları “izolasyonizm

“(yalnızcılık -kendini diğer ülkelerin sorunlarından ve dünya politikasından uzak

tutan devletlerin stratejik politikalarını tanımlamak için kullanılır ) lüksü içinde

olmaktan zevk alabilirlerdi. Mevcut konumlarıyla, İmparatorluk olsun ya da

olmasın, Britanya adaları kaçınılmaz biçimde Kıta Avrupa’sı politikalarıyla

sarılmış durumdadır.

Kuzey Kutup Denizi’ndeki sulama problemleri nedeniyle Fransızlar Süveyş

yakınlarında bir hendek kazdığından ve Panama yakınlarında Amerikalılar ile

birlikte bir hendek oluşturduklarından beri, dünyanın geniş toprak yığınları iki


adadan Avrasya ve Kuzey Amerika yarımada fonksiyonu olarak ve üç gerçek

adadan Güney Amerika, Afrika ve Avustralya olarak oluşmaktadır. Bir devletin

dünya konumu bu toprak parçalarına göre bir problem oluşturmaktadır. En

büyük kara parçalarının kuzey yarımkürede ve en geniş alanların ise güney

yarımkürede tropikal bölgede olmasının belirli sonuçları vardır. Siyasi ve

endüstriyel olarak, kuzey yarımküre güneyden her zaman daha önemli olacaktır

ve kuzey yarımkürenin çeşitli bölümleri arasındaki ilişkiler dünya tarihinde

güney yarımkürenin bölümlerinden veya iki yarımküre arasından daha fazla

etkiye sahip olacaktır. Böylece bir devletin kuzey veya ekvatorun güneyinde

olması, devletin siyasi önemini, uluslararası ilişkilerinin yapısını ve dış

politikasının problemlerini belirlemede geniş bir rol oynayacaktır.

Ekvatora göre konum, iklimi büyük ölçüde belirleyecektir ve dünya siyasi

olaylarının büyük bir kısmı ılımlı bölgelerde merkezileşmiştir. Okyanus akımları

ve diğerlerinin normal iklim durumları üzerinde değiştirici etkiye sahip olmasına

rağmen, konumun önemi belli bir ölçüye kadar değişmiş olacaktır. Körfez

akıntıları ile ısınan Avrupa kıyılarında, devletler kutup dairesinden olabildiğince

kuzeyde yer almaktadırlar. Ancak Amur nehrinin ağzı ve Kamtchatka ve

Labrador limanları yılın altı ayı buzla kaplıdır. Tarih 25 ve 60 derece enlemleri

arasında yapıldığından ve güney yarımkürenin toprak alanlarının oldukça küçük

bir kısmının bu enlem değerleri arasında yer almasından dolayı, genel olarak

tarihin 25 ve 60 derece kuzey enleminde yapılmaktadır.

Dünya konumunun önemi sadece kıta yığınlarına göre değil, okyanuslara

göre de açıklandığında net hale gelmiştir. Beş temel su yolu, Güney Kutup

Denizi, Kuzey Kutup Denizi, Hint Okyanusu, Pasifik ve Atlantik Okyanusudur.

Güney Kutup Denizinin drenaj için toprağı yoktur ve Kuzey Kutup Denizindeki

konum, her ne kadar Sovyet hükümetinin Kuzey Sibirya Kıyılarını cesurca açma

çabalarına rağmen, çok uzun bir dönem büyük engellerle dolu olarak kalacaktır.

Hint, Pasifik ve Atlantik okyanusları arasında, dağ sıraları dağılımı ve nehir

akışları nedeniyle kara yüzeyi ile okyanus yüzeyi arasında en tercih edilen orana

sahip olduğundan Atlantik okyanusu en önemlisidir. 35 milyon mil karelik

alanda, Afrika dışında Atlantik 19 milyon kare mil alana suyunu akıtmaktadır ve

nehirlerin birçoğunun deniz seferine imkân tanıması bölgelerin iç kısımlarına

kolayca ulaşmaya imkân sağlamaktadır. Atlantik kıyılarında ve iç denizlerinde 9

yüz milyon insan veya toplam dünya nüfusunun yüzde 44 yaşamaktadır ve

Atlantik birçok alana yüksek yaşam standardı getirmiştir.

Atlantik dünya için en azından dünya dış ihracatının üçte biri muhtemelen

daha fazlasını gerçekleştirmektedir. Atlantiği geçen trafik tüm deniz yolu


trafiğinin yüzde 75’idir. En önemli hammadde ve mamul malların üretimi

Atlantik dünyası içerisinde Atlantik kıyılarında aynı şekilde yoğunlaşmıştır.7

Atlantik alanı tüm geniş güçlere ve Japonya dışında tüm büyük deniz

güçlerinin temel deniz üslerine sahiptir.

Pasifik, yüzeye su akıtma oranı olarak daha az tercih edilendir. Okyanus 68

milyon mil kare alandan oluşmakta ve su akıttığı yüzey sadece 8 milyon mil

karedir. “723.000.000 insan veya tüm nüfusun yaklaşık yüzde 35, 4’ü Pasifik

kıyılarında yaşamaktadır.”8 Yüzdelik bu kısmın büyük çoğunluğu Asya’da

görece düşük yaşam standartlarında yaşamaktadır. Sadece altın değeri değil,

göreceli olarak şu an yükselmekte olan dış ticaret hacmi açısından Pasifiğin

ticari öneminin Atlantik ile karşılaştırılabilmesi çok uzun dönem alacaktır.

Coğrafi olarak, iki okyanus arasında yer alan Hint Okyanusu, Malakka

Boğazı ve Süveyş Kanalı ile bağlantıyı sağlamaktadır. Yaklaşık 400 milyon

insan örneğin toplam nüfusun yüzde 19, 8’i burada, çoğunluğu oldukça düşük

yaşam standartları içerisinde yaşamaktadır. Avustralya dışında, politika

üretmeyen bir koloni dünyasıdır ve halen günümüzde pratik açıdan İngiliz

denizidir.

Bu nedenle günümüzde Kuzey Atlantik, bir devletin konum olarak yer almak

isteyeceği deniz yapısına sahiptir. Onu takiben Güney Atlantik, Kuzey ve Güney

Pasifik ve Hint Okyanusu gelmektedir. İklim ve toprak yığınlarının dağılımını

düşündüğümüzde, dünyanın siyasi faaliyetlerinin 25 ile 60 derece kuzey

enleminde şu an ve gelecekte de merkezileşmiş olduğu sonucuna varılmaktadır.

Dünya konumu, devletlerin siyasi ve endüstriyel olarak aktif olmak istedikleri

güç ve önemin elemanlarından biridir ve Kuzey Atlantiğe doğrudan ya da

dolaylı giriş yapabilen kuzey yarımkürenin ılımlı bölgelerinde yer alan devletler

böylece dünya güçleri olarak sıralanacaklardır. İnsanoğlu ilk olarak Atlantiği

geçtiğinde, Japonya kendi kıyılarından gelişme göstermiş tek büyük güçtür.

Konum açısından bakıldığında en istenilebilecek ülke dünyada Amerika

Birleşik Devletleridir. Toprakları iki okyanus kıyılarındadır ve bu nedenle

dünyanın en önemli iki ticaret yoluna doğrudan ulaşım imkânına sahiptir. Rocky

dağ sıraları (Amerika’nın kuzey batısında uzanan büyük dağ sıraları, Kayalık

Dağları ) ve sarp dorukların yükseklik ve yönleri açısından Amerika’yı başlıca

Atlantik drenaj alanı yaptığı için, Panama kanalı yapılmadan önce bu olgu çok

sınırlı bir öneme sahipti. Kıstağın delinmesiyle birlikte, buna rağmen kıtanın

kalbi ve can alıcı noktası olarak sonsuza kadar kalacak olan Rocky dağlarının

doğu toprakları, Pasifiğe kolayca bir yön verebilmekteydi ve Amerika Birleşik

Devletleri’nin tüm ekonomik yapısı iki okyanusa açılmayı sağlamıştı.

7 Gregory Bienstock, The Struggle for the Pacific (Londra, 1937), s. 93. 8 Ibid.


Bu nedenle konum denirken ilk akla gelen büyük topraklar ve okyanuslardır.

Unutulmamalıdır ki küresel çerçeve referansı, her ülkenin farklı bir merkezi

olduğu için başka bir deyişle devletin başkenti olarak, her ülke için farklıdır. Her

dış ofis, kullandığı atlas ne olursa olsun, zihinsel olarak dünyanın farklı bir

haritası ile çalışır. Bunun anlamı dünyada belirli bir alanda birbirinden uzakta

yer alan iki devletin tümüyle stratejik ve siyasi öneme sahip olacağıdır, bu olgu

dünya çapındaki kolektif güvenlik sistemimizin hatasından sorumludur. Aynı

zamanda tümüyle, farklı referans çerçeveleriyle birlikte devletler arasında etkili

siyasi işbirliğini geliştirme çabaları sırasında ortaya çıkan yenilemeyecek

güçlüklerden de sorumludur.

Konum gerçeği değişmez. Efsanevi 7. Roma Kralı Tarquinius Superbus,

kendi yarımada krallığı, Mussolini’nin yarımada krallığının yaptığı aynı denizi

saptadı; ABD’nin 25. başkanı McKinley şehir planı düzenlenmesini imzaladı,

Rooselvelt ise bu anlaşmayı kaldırdı, ancak ABD’ye göre Küba’nın coğrafi

konumu değişmeden kaldı. Bazı olguların önemi buna rağmen değişmektedir.

Daha önceden açıklanan, öncelikli dünya konumunu değerlendirmeye hizmet

eden referans çerçevesi, hem coğrafyayı bu yüzden sabit, hem de tarihi açıdan

değişen yönleri içermektedir. Bir kez daha hatırlamakta fayda vardır; belirli bir

alanın önemi belli bir devletin dış politikasında bir etmen ve aynı devletin

geçmiş tarihinin bir sonucudur. ABD’nin dış politikasında Kuzey Atlantik’te

bulunan konum bir faktördür ve Atlantik’in bugünkü öneminde ABD’nin

gelişmesi belirleyicidir. İkinci nokta tarihçiler için bir problemdir. Coğrafi olan

ilk yön ise devlet adamları için bir olgusal veridir.

Yavaş ancak değişmez etkiler, askerî güç ve kültürel yayılma merkezlerinin

değişmesinden ortaya çıkan önemli konum değişiklikleridir. Tarihin başından

itibaren, Batı medeniyeti geniş su havzaları etrafında gelişme göstermiştir.

Helen medeniyeti (Eski Yunan kültürü ile doğu medeniyetinin kaynaşmasından

ortaya çıkmış yeni bir kültür) Ege Denizi’nin çevresindeydi, Roma uygarlığı

Akdeniz etrafındaydı ve günümüzün Batı uygarlığı da Atlantiği kuşatmıştır.

Konum önemlidir bu nedenle belirli bir tarihsel dönemde su havzası kültürel

yayılmanın kaynaklarını içermektedir.

Uygarlığın yüzyıllar boyunca ilerlediği genel yol, kuzeye alt tropik enlemden

serin ılıman bölgeye, yani doğudan batıya doğrudur.

Antik medeniyetin hepsi 20 ile 30. derece kuzey enlemi arasındaydı; Doğu’da

Yangtze-Kiang nehirleri üzerinde Çin medeniyeti; merkezde Ganj’ın kıyılarında

Hint medeniyeti; nihayet Batı’da, Nil boyunca, Mezopotamya ve Mısır

medeniyetleri. Ardından, nispeten daha yakın bir zamanda, medeniyet kuzeye

doğru bir on derece hareket etti ve Kuzey enleminde 35 ile 45 dereceleri

arasında gelişti; bu Doğu’da Hoang Ho (Sarı Nehir) kıyılarında Çin ve Batı’da

Yunan ve Roma medeniyetlerini meydana getirdi. Modern medeniyete gelince, o


daha da kuzeye tırmanarak, 45 ile 55 derece enlemleri arasında gelişti ki bu

Avrupa’nın kuzey-batısı ve Amerika Birleşik Devletleri, vs’dir. 9

Dünya güç merkezlerindeki bazı kaymaların bir ülkenin kaderinde dikkate

değer bir kesinlikle değişiklik yarattığı çok açıktır. M.Ö. ilk yüzyılda güç

merkezi Akdeniz’di ve Avrupa bölümü Kuzey Denizi kıyılarında bulunan

önemsiz ve faaliyet alanlarından uzak Hollanda olarak biliniyordu. 1500

yılından sonra merkez Batı Avrupa’ya kaydı ve Hollanda, Avrupa’nın en önemli

nehirlerinden birinin ağzına sahip olarak dünya güçlerinden biri konumuna

geldi. Ülke ilk dönemdeki izolasyon ortamının yol açtığından daha fazla bir

kredi hakkına sahip olmadan dış siyasi ve ticari bir pozisyon elde etmişti. Buna

karşın, M.Ö.2000 yılında Suriye ve Filistin dünya medeniyetinin kalbinde yer

alıyordu ve siyasi faaliyetler Babil ve Mısır büyük imparatorlukları arasındaydı.

İki bin yıl sonra bu bölge doğudaki güç merkezlerinden uzak kalmıştır. Zaman

geçtikçe Avrupa ile Asya arasındaki en kısa yol olma özelliği ile geçiş ülkesi

olarak yeniden büyük önem kazandılar ve gelecekte de muhtemelen çeşitli

düzeylerde bu konumlarını muhafaza edeceklerdir. Karavan, motosiklet veya

havadan mutlaka Küçük Asya (Anadolu’dan) geçilmek zorundadır. Ancak

uygarlık hareketlerinin döngüsü kendini tamamlayana kadar siyasi yaşam bir

kez daha Akdeniz’in doğu kıyılarında yoğunlaşmış olduğundan, Suriye ve

Filistin varış yeri yerine kendilerini bir kavşak rolüne uyarlamak zorundadır.

Ortaçağ dönemleri sırasında, Roma İmparatorluğunun gücü düşüşe geçtikten

sonra, Avrupa hâlâ doğu ve güneydoğuyu, Akdeniz’deki en zengin limanları ve

en çağdaş şehirleri nasıl daha iyi yapacağını düşünmüştür. Amerika kıtasının

keşfi ile merkezin çekim kuvveti kuzeybatıya doğru hareket etmiştir ve 16.

yüzyıl başlangıcından 20.yüzyıl başına kadar, zenginlik, kültür ve siyasal

yaşamın merkezleri batı Avrupa’ydı. Büyük Britanya ada konumunun sağladığı

avantajla ve sürekli güç dengesi politikasıyla dünyayı sahip olduğu deniz gücü

ile belirlemekteydi. İspanyol-Amerikan Savaşından sonra Amerika Birleşik

Devletleri’nin dünya gücü statüsü olarak yükselmesiyle, Batı Atlantik ve Güney

Amerika’daki Büyük Britanya’nın gücü azalmıştır. Benzer biçimde Dünya

savaşlarından sonra Japonların güç olarak yükselmesiyle, özellikle de

Washington Konferansı sonrasında denizlerde Japonya’nın etkinliği kurulunca,

Büyük Britanya ve Amerika Birleşik Devletleri kendi hâkim pozisyonlarını Batı

Pasifik’te kaybetmiştir.

9 T. Kobayashi, La Société Japonaise (Paris, 1914), s. 84, not. Bu bağlantıda aşağıdaki tablo ilginçtir;

Babil Enlem 32.5 Kuzey Boylam 44.5 Doğu.

Atina Enlem 38 Kuzey Boylam 23.5 Doğu.

Roma Enlem 41.5 Kuzey Boylam 12.5 Doğu.

Paris Enlem 48.5 Kuzey Boylam 2 Doğu.

Londra Enlem 51.5 Kuzey Boylam 0.5 Batı.


Dünya gücünün merkezi batı Avrupa’ya taşındı veya daha fazla dünya

merkezi olabilecek yerler kalmadı. Dünya tarihinde bir dönem sona erdi. Yeni

dönemin özellikleri gücün ademimerkezileşmesi ve farklı merkezlerin hâkim

olduğu büyük alanların yaratılmasıdır. Bu merkezler Amerika kıtasından

Amerika Birleşik Devletleri, Doğu Asya’dan Japonya, Avrasya’nın stratejik

merkez alanından Moskova ve Avrupa’dan Doğu Atlantik ve Hint Okyanusudur.

Büyük kayma değişimleriyle, her alanın konumu böylece dış politika

problemlerini etkiledi. Roma’nın problemi artık Kartaca değildi, ancak Londra

ile Merkezi Amerikan Cumhuriyetleri Washington’un planları hakkındaki

Londra endişeleriyle ilgili niyetlerini değiş tokuş yaptılar, Çinliler sadece uzak

Avrupalı güçlerin talepleriyle değil, kendi saldırgan komşularının talepleriyle

karşılaştılar.

Uygarlık merkezlerinde ve güçlerde kaymalar sadece yavaş gelişirken,

iletişim yönlerindeki kaymalar kısa bir dönem için görece konumun önemini

değiştirebilir. Hindistan’a deniz yolunun keşfi ile Doğu Asya’ya olan eski yolun

yerini, Akdeniz ve Merkezi Avrupa aldı. Amerika kıtasının keşfi Atlantik

dünyasını en önemli faaliyet sahnesi ve Akdeniz’i bir küçük iç deniz yaptı.

Venedik konumu nedeniyle, İspanya ve Portekiz’e karşı dünya ticaretinin

kraliçesi olarak yerini aldı. Aynı zamanda Baltık önceden Kuzey Avrupa

ticaretinin merkezi olarak, ana ticaret yollarından yoksun kaldı. Zenginleşmiş

şehirler Nürnberg ve Augsburg, Lübeck ve diğer Hamburg ve Bremen gibi

Hansa Birliği şehirleri10 (Kuzey Avrupa’da ticari ittifak şehirleri) daha önemsiz

hale geldi. İngiltere ve hatta Hollanda dünya ticaretinin çevre bölgesinden

merkezine hareket ettiler. Güney Afrika uç kısmından gemiler seyahat etmeye

başladıklarında, Capetown, Süveyş Kanalı’nın açılmasıyla bir kez daha

Akdeniz’e dönen 1869’daki kaybettiği ticari önemini yeniden kazandı ve Doğu

Asya ilk başlardaki önemini yeniden kazandı ve Avrupa’dan Asya’ya hava yolu

güzergâhı olduğundan günümüzde yaygınlaştı. Brezilya ve Arjantin

limanlarından geçerek akıp giden trafiğin büyük bir kısmı, günümüzde Panama

Kanalı’na doğru akmaktadır ve bu yol Merkezi Amerika ile Amerika’nın batı

kıyılarının lehine işlerken, Güney Amerika’nın doğu kıyılarının zararını

karşılamaktadır.

Tren yollarıyla birlikte kanalların inşa edilmesi konumun önemi açısından

büyük bir değişim meydana getirebilir. 1901 yılında Trans-Sibirya tren yolunun

açılması, Çin çay ticaretinin ilk merkezi Kjatchta için ölümcül bir darbeydi.

10 Vogel, genel olarak kabul edilmiş Hansa Birliği şehirlerinin öneminin azalmasının Amerika kıtasının

ve Hindistan’a deniz yolunun keşfedilmesi sonucunu tartışmaktadır. Bu sonucun Almanya’nın siyasi

çözülmesi ve Alman Emperyal gücünün Hansa birliğinin çıkarlarını koruma konusunda yetersiz

kalmasıyla daha çok ilgili olduğunu ileri sürmüştür.. [W. Vogel, Die Entstehung des modernen

Weltstaatensystems (Berlin, 1929), ss. 62-63.]


Çin, Irkutsk ve diğer Sibirya’nın pinekleyen kasabaları kendilerini Petrogad’tan

Vladivostok’a giden yolun kenarında bulurken, yol acımasız şekilde güzergâh

olarak Kjatchta’yı içine almıyordu. Novo Sibirsk’ten Moskova-Taşkent hattına

yapılan Türkistan-Sibirya tren yolu bir yanda Pasifik kıyılarıyla diğer yanda

yüzyıllar boyu izole olmuş Moskova ve Petrograd (St.Petersburg) bölgesiyle

doğrudan iletişim içerinde bir konuma sahip olmuştur. İngiliz Hindistan’ına

önceleri akan Sinkiang ticaret noktasından Yarkand, tren yoluna ulaşım imkânı

olan Kaşgar ve Kuldja’ya (Doğu Türkistan’da yer alan şehir) karşın bir ticari

merkez olarak konumunu oluşturdu. Amur nehrinin ağzında yer alan

Nikolayevsk şehri, Taishet’ten kıyıya doğru tren yolunun seyahat

güzergâhlarından biri olmuştur ve Komsomolsk şehri Ukrayna’da başlangıçta

var olmazken, günümüzde tren yolunun ana seyahat güzergâhlarından biridir ve

Nikolayevsk’e üç kolun kavşağı Khabarovsk ve halen isimsiz yeni liman

Komsomolsk’un doğusunda yaratılmıştır. Bu liman elli yıl önce akla hayale

gelmeyen bir ticari ve stratejik öneme sahip kıyı ili olmuştur.

Bir ülkenin ya da o ülkenin bir bölümünün iletişim ya da ticari yolların

trafiğinin hattı üzerinde veya yakınında oluşan değişimlerden faydalanıyor

olması açıkça görülmektedir. Ekonomik bakış açısından doğru olmasına rağmen,

siyasi açıdan mutlaka geçerli değildir. Ülkenin çalıştığı rota zayıf olabilir ve

rotanın büyük önemi, söz konusu bölümde dünyanın büyük güçleri arasında

rekabetin kemikleştiği bir yer haline gelebilir, ülke sahip olduğu avantajlı

konumu bağımsızlığı ile ödeyebilir. Süveyş Kanalı’nın savunmasında Mısır

yeterli güce veya güvenilecek istikrara sahip değildi ve bu nedenle Mısır

hükümeti İngiliz işgalini kabul etmeye zorlandı. Yeni dünya’da Isthmian

Kanalı (Panama Cumhuriyeti içerisinde) Amerika Birleşik Devletleri’nin doğu

ve batı kıyıları arasındaki iletişim yolu açısından hayati öneme sahip olarak

yönetme yetkisi Kolombiya ve Panama devletinin elindeydi. Panama bu konuma

uygun olarak bağımsızlığını ilan etti. Kra kıstağı Pasifik’ten Hint Okyanusa

kadar olan kanalın mantıki noktalarından biridir. Japonlar, taklit için sahip

oldukları hediye ile bir gün Anglo Sakson kız kardeşlerini taklit edebilirler ve

kendilerine ait bir kanal işletebilirler, böylece Hint Okyanusuyla mevcut olan

güç ilişkisini yıkabilir ve Singapur’un değerini ortadan kaldırabilirler. Bu sezon

için, Siyam kendi gelişiminde hem Londra ve Tokyo’dan hayati bir çıkar

beklemeye devam edebilir.

Yollardaki bazı değişimler şu an belirtilmiştir ve coğrafi konumdaki önem

üzerindeki etkileri iletişim anlamındaki teknolojik gelişmenin sonucudur. Buhar

gemisinin gelişimiyle insanoğlu denizde büyük dairesel yollar izleyebiliyordu.

Uçakların gelişimiyle birlikte daha önce olmadığı kadar topraklar üzerinde geniş

daireler izleme imkânına kavuşmuşlardır. Uçaklar denizin uzandığı alandan


daha geniş alana ulaşmasına rağmen, etkin seyir yarıçaplarının yükselmesine

kadar kara üslerinin bulunduğu yolları takip etmeleri zorunludur.

Yeni iletişim yolları hayata geçince, dünyanın yüzeyinin yeni bölümleri

kesinlikle kazanacaktır ve diğer bölümlerin önemi azalacaktır. Hava ulaşımının

gelecekteki gelişmesinin anlamı, şu an değersiz ve sahipsiz küçük toprak

parçalarının en çok istenen yerler olacağıdır. Amerika Birleşik Devletleri,

Büyük Britanya ve Rusya, 1881’de keşfedilmiş Kutup okyanusu üzerinde New

York’tan Tokyo’ya doğru uzanan doğrudan hava yolu üzerindeki Wrangel

adalarına sahip olma konusunda uzun süreden beri devam eden bir anlaşmazlık

içerisindedirler. Büyük Britanya 1916 yılında ada üzerinde hak iddia etmişti,

Amerika Birleşik Devletleri 1924 yılında adaya kendi bayrağını dikti ve bu

tarihten üç gün sonra Rus bayrağı adaya çekildi. Rusya, 1916, 1924 ve 1926’da

adayı ilhak ettiğini ilan etti, 1927 yılında adada bir koloni kurdu. Ancak Birleşik

Devletler bu ilhakı tanımayı reddetti. Hawaili izci gençler Baker, Jarvis ve

Howland kamp seyahatlerinde keşfettikleri mercan kayalıkları noktalarının

işgalini de ekleyerek yasal başlıkları güçlendirdiler ve bu başlıklar tapu

kayıtlarına girdi. Bermuda adaları, Azor kıyıları, Cape Verde adaları, St.Helena,

Ascension, Tristan d’Acunha, Fernando Noronha ve St.Paul geleceğin hava

yolları üzerinde yer alacaktır ve Midway, Wake ve Guam adaları Birleşik

Devletlerden Filipinler’e yolları işaretlemektedir. Şimdiye kadar dünya

ticaretinden dışlanmış New York’tan Avrupa’ya direkt hava yolu üzerinde yer

alan Kuzey Sibirya, İrlanda ve Grönland gibi anakaranın bölümleri, kendilerini

dünya ticaret akımının ötesindeki uzak köşeler yerine merkez olarak

bulacaklardır.

Ancak aynı coğrafi konum, yönde bir değişiklik içermemesine rağmen,

iletişimin yeni anlamıyla yeni bir stratejik ve siyasi anlam elde edecektir.

Örneğin uzaklık sadece mil olarak değil saat olarak tanımlanacaktır ve böylece

hareket somut anlamda olasılıkları ortaya çıkarır. At ve arabadan tren yoluna,

motorlu araba ile traktörden uçak ve uçak gemilerine, denizde ise yelkenli

gemiden buharlı gemi ve motorlu gemi ile zeplin ve uçak gemisine uzaklıklar

sürekli azalmaktadır. 18.yüzyılın ikinci yarısında, Atlantik Okyanusu altı hafta

genişliğindeydi ve Birleşik Devletler pratik olarak Avrupa’dan izole olmuştu.

Aynı okyanus, günümüzde üç gün genişliğindedir, sabırsız New York’lu hafta

sonu Paris’te olabilmektedir.

Yunanlılar Persleri yendikten sonra, herhangi bir Pers ordusunun, bir atın 24

saat içerisinde gidebileceği uzaklık yerine kıyıya daha yakın gelmemesini şart

koşmuş, böylece kendileri için büyük derecede bir güvenlik sağlamışlardı. Aynı

hüküm günümüzde Pers atlı grubun seyir çapını belirten hattın gerisinde, Türk

hava saldırılarına karşı küçük güvenlik çabaları sağlayabilir. İngiliz deniz

kuvvetleri tarafından yeniden güçlendirilmiş İngiliz kanalı, en süratli gemilerin


gelişmesinden sonra bile İngilizlerin kendilerini kanalın arkasında kaldıkları için

güvenli hissetmelerini sağlayan bir bariyer olarak kaldı. Hava taşımacılığı

açısından Londra şimdi eski kıtada olduğundan daha az güvenlidir.

Bazı teknolojik gelişmelerin savaş silahlarına uygulanması, belirli bir alanın

önemini stratejik ve siyasi açıdan hızla değişime uğratmaktadır. Hava savaşı

öncesi günlerinde, eğer filo kara takviyesinin arkasında korunmuş şekilde yer

alır ise deniz üsleri ve deniz istasyonları kendi görevlerini yerine

getirmektedirler. Açık deniz adaları veya zayıf güçler yakınındaki dar yarımada

noktaları bazı amaçlar için ideal uygunluktaydı ve İngiliz ve diğer deniz güçleri

tarafından aranan yerler olmuştur. Savaş sonrası dönemde, bomba saldırısı,

savaş uçaklarının karşı atağına temel olarak dayanan hava savunması üzerinde

bir taktik avantaj elde etti. Hava savunması gerekli uyarıyı sağlayabilmesi için

toprağın derinliğini gerektirir. Ancak uzak deniz istasyonlarının birçoğu,

savunma kolaylığının alanın küçüklüğünü gerektirdiği zamanda farklı taktik

durumlar elde ettiler. Günümüzün modern koşullarında eğer çevresinde

potansiyel düşmanın, yerel hava kuvvetine karşın kendi hava üstünlüğü varsa,

bir filoyu güvenli bir yerde demir atmış şekilde tutmak zordur. Malta’nın

değişen konumu bu koşullar altında, son İtalyan-İngiliz diplomasisi üzerinde

etkili olmuştur. Sadece Malta değil Aden de, Etopya’nın fethinden itibaren bu

değişimi geçirmiştir ve gelecekte aynı problemler Cebelitarık ve Hong Kong

için oluşabilir. Uçaksavarlardaki son gelişme dar toprak alanın yeterli

savunmasını mümkün kılabilmesine rağmen, uçaksavar noktaların başlangıçtaki

önemini yeniden kazanabilmesi gerekir.

Önceki sayfalarda coğrafyanın dış politika üzerinde oluşturduğu durumların

bir analizi yapılmıştır. Büyüklüğün, iklim, topoğrafya ve teknolojik gelişmeyi

değiştirme etkisi belirtilmiştir. Güç merkezlerinin kaymalarında, iletişim

yollarının değişmesinde ve ulaşım ve savaş için yeni icatlar ile değişen konumun

önemi gösterilmiştir. Dünya konumu, dış politikada derhal etki yapan faktör

olarak vurgu yapılmıştır. Bölgesel konum yeniden gözden geçirilmek üzere

kalmıştır. Uluslararası hukuk öğrencisi uzak kalmak için kendisine izin verebilir,

ancak uluslararası politika öğrencisinin temel bir gerçek olarak coğrafya ile

ilgilenmek zorunda olduğu aşikardır.11

DIŞ POLİTİKA VE COĞRAFYA, II

11 Bu makalenin ikinci ve sonuç bölümü Nisan’da Review dergisinin sayısında yayınlanacaktır.

MAN. ED.


Bu makalenin ilk bölümünde, devletlerin uluslararası ilişkilerinde ve dış

politika problemlerinde büyüklük ve dünya konumunun etkisini analiz ettik.

Ancak daha yakın konumun etkisi, bölgesel konum ve yakın çevresiyle

bağlantılıdır.

Dünya konumu gibi, bölgesel konum, coğrafî ve herhangi bir zamandaki

tarihi dönemle ilgili sorulardan oluşur. Coğrafî ve tarihî iki sistemle ilişkisine

göre dünya konumunu düşünmek nasıl gerekli ise, bölgesel konumun tam

anlamı, hem coğrafî hem de tarihî ve siyasi devletin yakın çevresinin öneminin

dikkate alınmasıyla ortaya çıkmaktadır.

Bölgesel konum, komşuların çok veya az, güçlü ya da zayıf ve bölgenin

topografik durumu komşularıyla ilişkilerinin yönünü ve doğasını belirler.

Mançurya’nın dış politikasını uygulayan kişinin bir gözü Japonya da diğer gözü

Rusya’da olmak zorundaydı; Belçika’nın her uluslararası pozisyonunda, Fransa

ve Almanya arasında yer aldığı ve Büyük Britanya’dan kanal ile geçilebileceği

dikkate alınmaktadır; Merkezi Amerika devletleri, topraklarının kuzey

bölümünün güçlü bir devlet tarafından işgal edildiğini bir an için unutamazlar;

Balkan devletlerinin birkaçı olmasa da biri diğerine karşı Avrupa da aynı alanı

paylaşmalarına rağmen minimum düzeyde ilişki içerisinde olabildikleri gibi bazı

zamanlarda kuzey komşularıyla ilişki içerisinde olabilmektedirler. Amerika

Birleşik Devletlerinin dış politikasının geleneksel ve değişmeyen yapı

taşlarından ikisi, tüm Avrupa ilişkilerinden izole olması ve sık alıntı yapılan

genellikle de yanlış alıntı yapılan Monreo doktrini ilkeleridir. Bu politikaların

her biri, Amerika Birleşik Devletleri’nin Avrupalı komşularından üç bin mil

uzakta olması gerçeği ile sadece savunulabilmesidir. Eğer Amerika Birleşik

devletleri Büyük Britanya gibi Avrupa kıtasına yakın bir konumda olsaydı

izolasyon politikasını benimseyemezdi, bu politikaya devam etmek için hiçbir

gerekçe ileri süremezdi; Güney Amerika’nın çoğunluğu Afrika gibi Avrupa’ya

yakın olsaydı, Amerika Birleşik Devletleri, Güney Amerika’nın Avrupalı güçler

tarafından tıpkı Afrika’da yaptıkları gibi kolonileşmesini önleyemezdi.

Sadece coğrafî çevrenin dikkate alınması, üç ana bölgesel konumu

önermektedir; kara sınırı olan kara devletleri, deniz kıyısında sınırı olan ada

devletleri ve diğer ikisinden daha geniş olan hem deniz hem de kara sınırı olan

üçüncü grup. Herhangi bir konumun önemi anın siyasi gerçeklerine göre ve bir

devletin eşit veya kendisinden daha güçlü ya da zayıf güce sahip devletler

arasında olmasına göre değişebilir.

Her zaman karşılaştırılabilen az sayıda kara devleti vardır. Günümüzde

Avrupa’da üç, Asya’da iki ve Güney Amerika’da iki devlet ve diğer

devletlerden sadece Etiyopya ve Sırbistan haritadan şu an görünmez olmuştur.

Tüm devletlerin dış politikasının üstün özelliği, kara savunması ve böylece

yakın komşuları ile ilgili özel olarak tanımlanan kendi güvenlikleridir. Denize


çıkışı olan devletler uzakta bile olsalar, güçlü herhangi bir deniz gücünün baskısı

altındadırlar. Uzaklık etkili istila zorluklarını arttırmaktadır, ancak bombardıman

olasılığını büyük ölçüde engelleyememektedir. Hava savaşının yeni durumları

altında kalan kara devletlerinin bu avantajı, komşu devletlerin tarafsız

görevlerini yapabilmelerine ve düşman bombalarını engellemelerine bağlı olarak

kalacaktır. İspanyol iç savaşından alınan ders, gelecekle ilgili büyük bir güven

için ilham kaynağı oluşturmamaktadır.

Kara devletlerinin çoğunun doğa yapısı savunmalarına katkıda

bulunmaktadır. Geçmişte Macaristan ve Çekoslavakya sınırları kanıt olarak bu

tip örneğe uygundu; her iki ülkenin sınırlarının tümüyle oluşmamıştı. Ancak

bütünüyle her kara devleti dünyanın geri kalanından doğal engellerle ayrılmak

zorunda kalmıştır. İsviçre dağları ve Etiyopya, Bolivya ve Paraguay’ın dağları

ve balta girmemiş ormanları, Tibet platoları örnek verilebilir. Ada devletlerinden

daha çok bu devletler izolasyondan mutluluk duymaktadırlar. Sahip oldukları

zor coğrafya yüzünden, iletişim ve ulaşım yolları gelişmiş ve ayrı devlet yapıları

olarak kendilerini korumuşlardır.

Karasal yönden kapalı konumun belirli dezavantajları, doğa koşulları

aşılmaz sınırlar yaratmadıkça böyle bir konumun normal olmadığı sonucu

ortaya çıkmaktadır. Aksi takdirde eğer devlet yeterli derecede güçlü ise

Sırbistan’ın yaptığı gibi yollarını denize doğru sonunda zorlayacaktır veya

Bolivya ve Paraguay’ın yaptığı gibi deneyecektir. Eğer zayıf bir devlet ise

komşuları tarafından ele geçirilecek ya da bölünecektir. Yunanistan’da bir bölge

olan Arcadia’nın komşuları, Ermenistan, Transilvanya, Etiyopya tarafından bu

sonuçları yaşaması örnek verilebilir. Çekoslovakya ve Macaristan önümüzdeki

on yılda bu tezi değiştirebilirler.

Karasal olarak kapalı az sayıda ada devleti vardır. Sadece büyük güce sahip

ada devleti olarak Büyük Britanya ve Japonya, diğer ada devletleri ise

Avustralya’nın dominyonları, Yeni Zelanda, yeni yaratılmış olan Filipin

Cumhuriyeti ve küçük Amerikan devletleri Küba, Porto Rico, Santa Domingo ve

Haiti’dir. Santa Domingo ve Haiti aynı adayı paylaştıkları için tam anlamıyla

ada devleti sayılmazlar. Tarihte bu listede Girit devleti ve Hawai ile Samoi

ulusları yer almaktaydı.

Uçağın gelişimine kadar ada devletlerinin savunma problemi, özellikle bir

deniz filosu bulundurmayla ilgiliydi. Ada devletleri stratejik olarak,

navigasyonun az gelişmiş düzeyde olması ve deniz kuvvetlerini üstün konuma

getirdikçe güvenlik konumundaydılar. Kıtasal komşularıyla karşılaştırıldığında,

Büyük Britanya ve Japonya daha az istila edilmiştir. Ana kara yakınındaki ada

devletlerinin, okyanus engeli geniş devletlerden tümüyle farklı bir savunma

problemi yoktu. Karşı kıyıdan istila sürekli bir tehdit durumudur ve devletin


herhangi bir karşı hücumu yeterli şekilde engelleyebilmek için deniz gücü

muhafaza etmek veya karşı kıyı üzerinde kontrol kurmak zorundadır.

Büyük Britanya ile Avrasya kara kıtasının karşıt ucunda yer alan

Japonya’nın bölgesel konumlarındaki bazı çarpıcı benzerliklerden dolayı temel

stratejik problemlerinde temel bazı çarpıcı benzerlikler bulunmaktadır. Her iki

ada grubu bir anakaradan kısa uzaklıktadır ve karşı kıyının okyanusuna girişini

kontrol edebilecek bir deniz üssü pozisyonuna sahiptirler. Ancak her iki devlette

aynı kıyıdan gelen sürekli tehdit altında olduğundan güçlü askerî birimlere sahip

olmaları gerekmektedir. Büyük Britanya ana toprakları işgal ederek güvenliğini

sağlamıştır. İnşa edilmiş köprülerden memnun kalmış en sonunda da güvenlik

problemini küçük tampon devletler yaratarak ve onları muhafaza ederek

çözmüştü. Örneğin tampon devletler, Hollanda ve Belçika kıtanın büyük güçleri

arasında bir denge politikasını korumuştu.

Japonya’nın anakara ilgisi daha geç gerçekleşmiştir. Nedenleri arasında

kısmen ilkel yelkenli teknik dönemi sırasında ülkenin topografyası kara

girişlerine engel teşkil etmesi diğer sebep ise kıyıda pozitif bir tehdit oluşturan

siyasi birimin çok uzun zamandan beri olmamasıydı. 19.yüzyıl’ın son on yılı

sırasında Rusya güneye doğru buzla kaplı olmayan limanlar bulmak için

ilerlemeye başladı ve Mançurya ile Kore’nin kontrolünün ele geçirilmesi için bu

ülkeleri tehdit etti. Aynı dönemde Çin batılılaşmada ilk çabalarına başladı ve

böylece süreç Japonya’yı daha güçlü hale getirdi. Büyük Britanya’nın 14. ve 16.

Yüzyıldaki pozisyonu ile ilgili morfolojik (bir nesnenin biçimiyle ilgili

özelliklerinin değerlendirilmesini anlatan bir terim) benzerlikler olabileceğini

haber veren bir durum söz konusuydu.

Uluslararası düzeyde temel olarak stratejik düşünen Japon askeri düşüncesi,

kendi güvenlik problemini, 19. yüzyıldaki İngiliz tipini yapay olarak yaratmayla

çözmeye çalışmış görünmektedir. Tampon devletler olarak Kuzey Çin Belçika,

Mançurya’da Hollanda gibi hizmet etmektedir. Mançurya’nın fonksiyonunu

etkili şekilde yerine getirebilmesi için Sovyetler Birliği’nin deniz illerine doğru

genişlemiş olması gerekiyordu.

İngiliz dış politikasından ilham alan bu çaba, göreceli tarihsel zamanı düzgün

olarak yansıtıp yansıtmadığı ile ilgili ilginç bir soru ortaya çıkarmıştır. Tampon

devlet gibi hizmet eden Avrupalı siyasi unsurlar modern mill

uluslararasi · 2020. 1. 14. · uluslararası İlişkilerde anahtar metinler iii sunuŞ...

Documents