ULUSLARARASI .. .. .

TURK DUNYASI INANÇ . . .

MERKEZLERI KONGRESI . .

BILDIRILERI

23-27 EYLÜL 2002

MERSİN

ANKARA - 2004

ADANA'DA İNANÇ MERKEZLERİ VE BUNLARA BAGLI

KÜLTÜRDEGERLERİ

Doç.Dr. Erman ARTUN

Türkler, Avrupa ve Asya kıtalarma yayılmış dört bin yıllık bir tarihe sa­

hip dünyanın en eski ve devamlı milletlerinden biridir. Orta Asya' daki ata­

yurtta ve buradan çevreye sürekli göçler sonucu dünyaya yayılmış bulunan

Türklerin "İslarniyet'i kabul etmeden önceki dönemleıi üzerine yapılan araş­

tırmalarda ne yazık ki pek az yazılı malzeme bulunmuştur. !nanç merkezleri

günümüzde Türk kültür tarihinin kaynağı olmalan yönüyle yeniden ele alın­

malıdır. B uralardan elde edilen yeni malzemeler Türklerin günümüz inançla­

nnın temeli olan eski inançlar dünyasına yeni bir kapı açacaktır.

Bildirirnizde, İslfuniyet öncesi inanç sistemlerine ait inançlann Anado­

lu'ya taşınmasına, Anadolu inançlanyla kültürleşme sdnucunda yeniden ya­

pılanınasına kısaca değinildikten sonra bu inançlann !slarniyet'e sızarak

inanç ve pratiklerle Anadolu'da yaşadığına değinilecektir. Adana'da inanç

merkezleri olan otuzuiı üzerindeki yatır, türbe ve ziyaretlerde yaşayan eski

inanç sistemleri ve inaruŞ.lar ve onlara bağlı kültür değerleri, inanç ve pratik­

ler ele alınıp incelendikten sonra bu inanç ve pratiklerio günümüzde aldığı

şekil üzerinde durulacaktır.

Orta Asya'dan gelip Anadolu ve Rumeli'ye yerleşen Türkler, buraya ken­

di kültürlerini taşıdı. Anadolu coğrafyası, birçok uygarlığın, din ve inanç sis­

temlerinin buluştuğu kültürlerin ortak kaynağı olmuştur. Türkler, Anadolu'ya

gelince İslamiyet ve Anadolu kültürüyle tanışmıştır. Türk halk kültürü gi.in­

li.ik hayatın uygulama ve değer yargılanyla yeni bir içerik ve nitelik kazan­

mıştır. İslfuniyet öncesi atalar kültü, tabiat ki.iltleri, gök tann kültü ve şaman­

lık gibi eski inançlar yeni inanç örgüsü altında devam etti (Ocak, 2000:53).

Ana_dolu, geçmiş zaman içinde çok sayıda ki.iltürün doğurganlığını yapmış

topluluklara yurt olmuştur. Bu kültürel miras Anadolu'ya gelen topluluklara

aktarılmıştır. Bu kültür alış verişi sonunda kültür sürekli bir bireşimin ürünü

olarak değişimini sürdürmüştür (Erginer,1997:137). Böylece günümüz Ana­

dolu' sunun sosyo-kültürel yapılaşması ortaya çıkmıştır.

121

Tarih boyunca farklı dinleri ve kültürleri benimseyip taşıyıcılığını yapan pek çok kavmin gelip geçtiği Anadolu toprakları üzerinde İstarnıaşma süreci öncesinde yaygınlaşmış ve kökleşmiş-inançlar ve ritüeller tamamen yok ol­mamış, Türklerin İslamiyet öncesi inanç sistemlerine ait ögelerle birlikte İs­lamiyet' e sızmışur. Anadolu'da İslamiyet' e dayalı gibi görünen çeşitli inanç­lar, pratiklerio bir bölümü İslamiyet kökenli olmayıp eski kültürlerden öge­ler hanndırdığı ve halka özgü dindışı geleneklerle yine halka özgü düş gücü­nün her türlü inanç, inanma, pratik ve bunlara bağlı ritüellerin biçimlendir­

diğini görüyoruz.

İnanç merkezlerine bağlı kültür değerleri Türk kültürünün tarih içindeki görünümünün değişmesine ve gelişmesine paralel olarak bir değişim ve geli­şim içinde olmuştur. İnanç merkezlerine bağlı kültür değerleri, yaşayan kül­tür topluluğunun dünya görüşüne ve değerler sistemine göre şekillenir (Ar­tun, 2000: 40). İnanç merkezlerinin Türk kültür ve toplum hayaunda önemi büyüktür. Türklerin İslamiyet öncesi dini, tarihi, kültür ve toplum hayauyla ilgili dünya görüşleri ve hayata bakışları konusunda ip uçları verir. Türki­ye'de geleneksel değerler ve pratikler, yeni biçimlenmelerle modernleşerek varlığını sürdürmektedir. Anadolu'nun zengin inançtarla beslenmesi eski dö­nemlerden günümüze çok zengin bir inanç, değerler ve pratikleri bünyesinde yaşatmışur. Bu bir tür halk inançları denilen "senkreist" (bağlaştırmacı) din­selliktir (Atay, 2000:47). Geleneksel dinsellik günümüzde yeniden yapılana­rak varlığını sürdümiektedir.

Senkretizm (bağlaştırmacı), kültürleşme süreci ürünü olan kültürel karı­şunlardır. Ki.iltürleşme ise farklı insan topluluklarına ait kültürel özelliklerin alış veıişine yol açan, karşılıklı etkileşme sonucunda kültür değişmesi olan süreçtir. Senkretizm, farklı dinsel inanç sistemlerinin etkileşmeye girerek ka­nşması sonucunda yeni inanç ögelerinin ortaya çıkmasıdır. Türkiye'de eski inançlana İslamiyer'e sızması şeklindedir. Her yeni din kendisinden önceki dinsel inançlardan, pratiklerden ve efsanelerden pek çok ögeyi bünyesinde barındım (Atay, 2000: 50). İslam'ın Anadolu coğrafyasına özgü bir biçim­lenınesi olarak nitelenebilecek Anadolu İslamlığında senkretik ögeler çoktur (0cak,l996:210).

Taıihsel süreçte, her kültürde olduğu gibi Türk kültürünü belirleyen de­

ğer norm, sosyal kontrol ögeleri ve formlar değişikliğe uğrarruştır. Bir çok kültik ve ritüel özlü işlemin ve pratiğin uygulanmasını gerekıiren ölü kültii çeşitli bölgelerde yerel özellikler göstermekle birlikte ana çizgisi bakımından

122

aynıdır. Her yörenin kendi inanç, görenek, estetik ve sosyo-ekonomik anla­yış ve değerlerine göre değişebilen ama hepsinin özünde insan olan bir takım inanma ve pratikler vardır. Toplumca inarıılan bu doğrultudaki her tür inan­ma ve pratik bu etkinliklerin içindedir. insanlar geçmişle gelecek arasında bir bağlantı kurmaya çalışmışlardır.

Anadolu insanı kendilerine yurt kuran ve seçkin kişileri sonsuza değin yaşatmak, hem de kendi hayatlarını onlarla paylaşmak için bazı rnekanlara

kutsiyet vermişlerdir. Ayrıca buraları emanet duygusuyla koruyarak ziyaret

etmek suretiyle onlara karşı olan vefa borçlarını ödemeye çalışmışlardır. Ha­

len ziyaret edilmekte olan bu makamlardan bazılarının eski inanç ve kültür­lerden izler taşıması durumu büyük ölçüde değiştirrnemiştir. Bunların ötesin­

de bazı efsane ve menkabelerle süslenen ziyaret olgusu yörenin kültürel ve

dini değerleriyle de zenginleştirilrrıiştir.

1oanç, insana özgü bir fenomendir. tık insandan bu yana ölüm ve ölüm

sonrasıyla ilgili bir takım ibadetler ve ritler oluşmuştur. Ölümle ilgili inanış­ların kökeni arkaik ve geleneksel topluluklara, mitosların ritüel davranışlany­la insana ve insan topluluklarının hayatlarını yöneten kurallar ve kurumlar

ilişkisine dayanır. Sihir sistemine dayanan şamanlık, hakim inanç olan İsla­miyet'in bir ögesiymiş gibi varlığını sürdürmektedir (Boratav,2000:76). Ata­

lar kültü ataların takdisioe dayanır. Atanın öldükten sonra ruhunun bir takım

üstiin güçlerle donanacağı ve bu sayede geride kalanlara yardım edeceği

inancı vardır. Ataların eşyalan ve mezarlan kutsal kabul edilip ruhianna kur­

ban sunulurdu.

İslamiyet'in kabulünden sonra atalar kiiltü Anadolu'da Türkler arasında

veli kültiinün oluşumunda etkili rol oynarruştır. Üstün ruhlada donanmış in­san tipi Müslümarılıkla da bağdaşmıştır. Velinin ait olduğu toplumun sosyal,

dini ve ahlaki değerlerinin temsilcisi olduğuna inanılır (0cak,1984:3). Veli

külttiyle şamanların işlevleri arasında benzerlik vardır. Bunlardan biri, hasta­ları iyileştirmektir (Ocak, 1992: 10). Kült, yüce ve kutsal bilinen varlıklara

karşı gösterilen saygı ve onlara tapınmadır. Bu saygı ve tapınış, duayı, adağ1,

kurbanı, belli ritleri gerektirmektedir. Evliyalar, velayet derecesine ulaşmış

kişilerdir. Kimi zamarı tayy-ı mekan (bir anda uzak mesafelere gitme), tayy­ı zaman (bir anda birkaç yerde bulunma), su üstünde yürüme, kalp okuma vd.

gibi üstün özelliklere sahiptir. İslam inancına göre buna "keramet sahibi ol­ma hali" adı verilir.

123

İnanç merkezlerinden yatır ziyaretleriyle Türklerin eski ve köklü inanç­

lanndan biri olan atalar kiiltii arasında bir bağ vardır. Atalar ki.iltü atalann

takdisine dayanır. Atanın öldükten-s-ama ruhunun bir takım üstün güçlerle

donanacağı ve bu sayede yardım edeceği inancı vardır. Ataların eşyalan ve

mezarlan kutsal kabul edÜip ruhianna kurban sunulurdu (Karadağ, 1976:7;

Acıpayamlı, l976: 1; Artun,1992: 10; Arttı n, 1995: 154). İslamiyet'in kabulün­

den sonra atalar kültü Türkler arasında veli kültünün oluşmasında etkili rol

oynamıştır. İslfuniyet'te ölüden medet umma yoktur. Veli ki.iltü ve türbesinin

etrafında oluşan bir takım inanma ve pratikler pagan kültürüyle ilgisinden do­

layı yasaklanmasına rağmen. günümüze kadar varlığını sürdürerek bir mezar­

lık kültürü oluşturmuştur (Erginer,1997:211; Ocak,l992:10; Ocak,l984:3-

23).

İslamiyet'te ölüden medet umma yoktur. Veli kültü, pagan kültürle ilgi­

sinden dolayı yasaklanmasına rağmen varlığını korumuştur. Şamanist Türk­

ler, şamaniann olağanüstü nitelikler taşıdıklanna ruhlar ve gizli güçlerle iliş­

ki kurup onlara istediklerini yaptırdıklanna inanırlardı. Bu işlev , evliyalann

dileği Allah'a iletmelerine dönüşür. Şamanist dönemden Budist döneme geç­

tikten sonra Budist azizlerinin çok eskilere inen kerametierini atılatan metin­

ler tercüme edildi. Ayİnlerde halkın okuması için oluşturulan metinler geniş

tabana yayıldı. Bu yolla evliyalann menkabelerine şamanların üsti.in ruhani

güçlerle donanmış kişilikleriyle, Budist azizleıin kerametleri de eklendi

(Ocak, 1984:7).

Bir kültür varlığı olarak kültten söz edebilmek için, insanlara fayda ve­

ya zarar getireceğine inanılan bir nesne yahut kişi gerekmektedir. Ziyaret,

adak, kurban ve benzeri uygulamalann varlığı olmalıdır (Ocak, 2000:1-13).

Atalar külti.i ruhun bedenden bedene geçmesi (tenasüh, reenkarnasyon) inan­

cını taşıyan Budizm ve Maniheizm'in Türklerde kabul görmesinde etkili ol­

muştur. Atalar kültüne göre çok yaşayan, bilgili, yönetici insanlar öldüğünde

onlann ruhları, ailesine ve toplumuna yardım eder. Onlan kötülüklerden ko­

rur. Bu atalann yalnızca ruhlan değil, eşyalan da kutsallaştınlınıştır. Türkler­

deki evli ya kültünün temelinde atalar ki.ilti.i yatmaktadır (Ocak, 2000:1 13).

İnsanlık tarihi kadar eski olan bir çok inanç ve din sisteminde ortak bazı

özellikler içeren fenomenlerden biri de türbe, yatır ve mezar ziyaretleri.dir.

Dinler açısıı~dan benzer bazı özellikleri de bulunan bu ziyaretierin temelinde

büyük ölçüde kutsalı arama, ondan meded umma, inanç ve duygusu yatmak-

124

tadır. Her dinden yerleşim merkezinde türbe, yatır, mezar vd. ziyaretlerinde

bu fenomenin ayırdedici özelliği ilk bakışta anlaşılrnarnaktadır. Bir bakıma

halk inaruşları.nın ortaya çıkışı anlamına gelen bu ziyaret fenarneni !.telkin 2.

tebliğ 3. anonim olarak gerçekleşmektedir (Cilacı, 1999:343).

Halk, evliyaların-yattığı mezar, hazire, yaur, ti.irbe, zaviye, tekke, dergah

vd. yerlere gidip dua eder. Veliden; hastalıklardan kurtulma, iş bulma, kısmet

açma gibi çeşitli konularda yardım istenebilir. Dua edip de istekte bulunanın

mutlaka bunu inanarak yapması şarttır, aksi halde isteğin gerçek.leşrneyece­

ğine inanıhr. Ziyaretlerde dua okunur, ata ruhlanndan yardım dilenir. Ziyaret

suyundan medet umulur. Bazı dtınırnlarda atalar külti.iyle su ki.iltü, tepe kUl­

tü ve taş ki.ilti.i birle~ir. Türklerin İslarniyet'i kabul etmesinden sonra da hal­

kın yatırlara gitmesi üzerine "Allah'ın sevgili kulları olan ve Allah'a sözü ve

na7.1 geçebilen evliyanın yardımını dilemek" şeklinde açıklanınağa çalışıl­

mıştır (Eröz,1992: 10). Kutsal kabul edilen yerlerden alınan taş, toprak, su gi­

bi nesnelere dokunmak, üzerinde taşımak, içmek, üzerine dökrnek şeklinde

aracı olarak kullanılmaktadır. Bu yerlerden psikolojik rahatsızlıklar için de

şifa aranır (Kalafat.l997:36; Başar,1972: 159). Türklerin törenlerini dinsel,

toplumsal ve kişisel başlıklarında toplayabiliriz. Bu törenlerde yemek yeme,

ziyafet verme iç içedir.'Şu törenlerle birlikte bu töreniere özgü bir mutfak ve

yiyecek, içecek çeşidi ortaya çıkmıştır.

Adana'da İnanç Merkezleri (K.l-17)

. !nancın yaşatıldığı inanç merkezlerinde insan, kültiir ve çevre ilişkisi ve

etkileşimin boyutlannı ve dinamiklerini tesbit etmek için Adana'daki inanç

merkezlerine toplu olarak bakmak yararlı olacaktır. Adana'daki inanç mer­

kezleri incelendiğinde inanç motiflerinin ve pratiklerio çerçevesinin yazılı

kaynaklardan değil, yaşama biçimine ve çevre külli.iri.ine göre biçimlendiği

görülmektedir. Kültürel değişim ve gelişirne rağmen Adana'da attızun üze­

rinde "yatır, ziyaret" adı verilen inanç merkezlerinde insan yaşamına darnga­

sını' vuran varlığı, o merkeze ait rnenk:ıbelerin anlatılması dikkati çekmekte­

dir.

Adana'da İnanç merkezlerini ziyarette ana amaç dilek dileyip adak ada­

maktır. Adaklan şu başlıklarda toplayabiliriı.

125

1) Dilek Adakları : Kazadan, beladan ,köti.ilüklerden korunma, yağ­

mur duası .

2) Dileğin Yerine Gelmesinden Sonra Adağı Yerine Getirme:

Çocuk , ev , araba , hastalıktan kurtulma , evlenme , uzun yolculuktan dön­

me , askerden gelme vd.

3) Kefa ret Adakları : Bir günahı, bir ktısuru bağışiatmak için sunulan

adaklar .Sadaka vermek , kurban kesrnek vd.

4) Geçiş Dönemleri : Doğum , ad koyma , sünnet , evlenme , askerlik ,

ölüm , vd . Her geçiş dönemi diğerleri gibi inanç merkezlerinde kutsanır.

Günümüzde Adana inanç merkezlerinde kökü geçmişe dayalı c:lin dışı

halka özgü gelenek, İslamiyet'in gereğindenmiş gibi sürdüri.ilmektedir. Btın­

lar kişileştirilmiş doğa üstü güç veya tasarımlardan şu ya da bu biçimde yar­

dım sağlamaya, onlarla ilişki kurmaya, sevilip sayıldıklannı göstermeye yö­

neliktir. Adak adayan kişi belirli pratikleri uygular. Bunlar; dua etmek, fal

açmak, hediye sunmak, kurban adamak, dinsel normlara uymak, bazı durum­

lardan kaçınmak, nazarlık, muska, göz boneuğu gibi kötülükleri engelleyici­

ler kullal)ma , doğrudan veya aracı kullanarak ilişki kurma vd.

Adana inanç merkezlerinde veliler mahalli veli tipi olduğu için gerçek

kimlikleri zamanla unutulmuş kerametleriyle anılır olmuşlardır. Bazı adı olan

velilerin tarihsel gerçekle ilgisi yoktur. Hiçbir zaman Adana'yla ilgisi olma­

yan velilere ait ya tırlar rüyaya dayalıdır. Adana' da kuraldığı gidermek, çocuk

sahibi olmak, hastalıklan sağaltmak vd. isteklerle yatır ve ziyaretiere gidilir.

Sağlık problemi olanlar, çağdaş tıbbın yanı sıra ziyaretlerden de şifa um­

maktadır. Ziyaret yerlerine gidilip sağlık dilekleri dilenmekte, adaklar adan­

makta, sağlığa kavuşanlar adaklannı yeıine getirmektedir. Bu tür uygulama­

lar inanılarak, kutsallaştınlarak yapılır. Adana inanç merkezlerinde atalar

ki.iltüne bağlı sağaltrn;u_ar kuşaklar boyu sürerek günümüze gelmiştir. Etrafın­da kiilr oluşan ziyaretlerde, çeşitli büyüsel ve törensel işlemler uygulanmak­

tadır. Ziyaretçiler, velilerin eşyalannı, mezarlannı kutsal kabul edip sağlık

dileklerini Allah'a ulaştırmakta velileri aracı kılmaktadır. Adanan adağın

mutlaka yerine getirilmesine dikkat edilir. Aksi halde adak adayan kişinin ba­

şına kötülük geleceğine inanılır.

126

Adana halk kültüründe töreniere adaklara bağlı özel bir mutfak kültürü

vardır. Yiyecek ve yemekleri gelenek belirler. Bu törenierin değişmez yiye­

cek ve içecekleri vardır. Yatır ziyaretlerinde adanan yiyecekler sunulur.

Yağınur dualarında kurban eti ve pilav topluca yenir. Törenlerde toplu yeme

içme günlük mutfak dışında töreq .Ve adakların özelliğine bağlı özel bir mut­

fak kUltürü ortaya çıkarmıştır.

Ziyaret Yerleri: (K.17, K.16, K.14, K.13, K.12)

Adana'da incelemeye aldığımız ziyaretleri şöylece sıralayabiliriz: 1-

Cabbar Dede Ziyareti 2- Derviş Hoca Ziyareti 3- Çoban Dede Ziyareti 4-Bi­

lal-i Habeş Ziyareti 5- Yedi Kardeşler Ziyareti (Şeyh Yusuf El-Hakim, Şeyh

Abdımalıman El-Harabi, Şeyh-ül Kalia El-Hakim) 6- Yedi Kardeşler Ziya­

reti 7- Hz. Hıdır Ziyareti (Mıdık), 8- Hz. Hıdır Ziyareti (Karşıyaka ), 9- Ca­

fer El Tayyar Ziyareti 10- Sultan Habibin Nacar Ziyareti 11- Nebi Nuh Ziya­

reti 12- Nuh Nebi Ziyareti 13- Halil İbrahim Ziyareti 14- Şeyh Abdülrezzak

( Bulamaç Dede) Ziyareti 15- Ağca Baba Ziyareti 16- Sadık Sultan Ziyareti

17- Zilli Dede Ziyareti, 18-Ali Dede Ziyareti 19- Durhasan Dede Ziyareti,

20- Hasan Nuh Dede Ziyareti, 21- Hurmalı Dede Ziyareti, 22- Süleyman

Efendi Ziyareti, 23- Mutlu Dede Ziyareti 24- Karataş Dede Ziyareti, 25- Bu­

lut Dede Ziyareti, 26- Sait Dede Ziyareti 27- Kayın Dede Ziyareti, 28- Şıh

Dede Ziyareti ( Çağırnlar,l994:151).

Adana'da yaur, ziyaretlerde atalar kiiltünün devaıru olan veli ki.ilti.iyle

yarılan halk hekimliği sürmektedir. Hastalıkların çeşitlerine göre seçilen bu

ziyaret yerlerini şu şekilde sıralayabiliriz:

1) Çocuğu Olmayanların Gittikleri Ziyaret Yerleri: Cabbar Dede,

Derviş Hoca:, Çoban Dede, Bilal-i Habeşi, Yedi Kardeşler, Cafer EI Tayyar,

Sultan Habibin Nacar, Bulamaç Dede, Ağca Baba, Gaffar Baba, Sadık Sul­

. tan. Zilli Dede, Durhasan Dede, Hurmalı Dede, Mutlu Dede, Bulut Dede,

Sait. Dede, Arpacı Dede, Muhittin Dede

2) Çeşitli Hastalıklara Şifa Aramak İçin Gidilen Ziyaret Yerleri:

Derviş Hoca, Bilal-i Habeş, Yedi Kardeşler, Hz. Hıdır, Cafer-El Tayyar, Nuh

Nebi. Halil İbrahim, Bulamaç Dede, Ağca Baba, Sadık Sultan, Ali Dede,

Durhasan Dede, Karataş Dede, Bulut Dede

127

3) Sağlıklı Doğum Yapmak İçin Gidilen Ziyaret Yeri: Sultan Babi­

bin Nacar

4) Felçli Hastalara Şifa İçin Gidilen Ziyaret Yeri: Çoban Dede

S) Boğaz Hastalıklarına Şifa İçin Gidilen Ziyaret Yer i: Süleyman

Efendi

6) Deliliğe Şifa İçin Gidilen Ziyaret Yeri: Çoban Dede

7) Görme Öıürlülere Şifa İçin Gidilen Ziyar et Yeri: Çoban Dede

Görüldüğü gibi hastalıklara şifa aramak için sağaltıcı kerameti olduğuna

inanılan ziyaret yerlerine gidiliyor. Bazı ziyaret yerlerinde bir çok hastalığa

şifa aranırken bazı ziyaret yerlerinde de belli hastalıkların şifası aranı~or. Ya­

tırlara en çok çocuğu olmayan kadınlar gidiyor. İkinci sırada diğer hastalık­

lar geliyor.

Adana 'da İnanç Merkezlerini Ziyaret Günler i: (K.3, K.9, K.lO)

Yat~rlardaki evliyalara belli günlerde gidildiğinde kerametlerinin ger­

çekleşeceğine dair bir inanç var. Genellikle adaklar için cuma günleıi gidilir.

H er Gün Gidilen Ziyaret Yerleri: Cabbar Dede, Bulut Dede, Derviş

Hoca, Çoban Dede. Hz. Hıdır, Bulamaç Dede, Gaffar Baba, Sadık Sultan,

Zilli Dede, Dıırhasan Dede, Hasan Nuh Dede

Salı Günü Gidilen Ziyaret Yerler i: Bilal-i Babeşi

Çarşamba Günü Gidilen Ziyaret Yerleri: Nuh Nebi

Perşembe Gün ü Gidilen Ziyaret Yerleri: Yedi Kardeşler, Ağca Baba,

Ali Dede

Cuma Günü G idilen Ziyaret Yerleri: Süleyman Efendi, Sait Dede,

Yedi Kardeşler, Hz . . Hıdır, Halil İbrahim, Bulamaç Dede, Sadık Sultan, Ali

Dede, Hurmalı Dede

Cumar tesi Günü Gidilen Ziyaret yerleri: Hz. Bıdır,Cafer- El Tayyar,

Hurmalı Dede

Pazar Günü Gidilen Ziyar et Yerleri: Yedi Kardeşler, Hz.Hıdır, Cafer­

El Tayyar, Nuh Nebi Sadık Sultan, Hurmalı Dede

-128

Ziyaret yerlerinden şifa umanlar bu takvime uyarlar. Son yıllarda ziya­

retler tatil günleri ve cumartesi, pazar günlerine kaymıştır. Ama adaklarda

cuma günü ziyaret yapılır.

Adana'da İnanç Merkezlerin<! Gidiş Nedenleri ve Yapılan Pratikler

(K.4, K.S, K.13, K.14, K.16)

Adana' daki inanç merkezlerine gidiş nedenleri şunlardır.

1. Çocuk sahibi olmak, doğan çocuğun ölmesini önlemek, yaramaz ço­

cuklan islah etmek, konuşamayan çocukların dilini açtırmak

2. Evlenemeyen kızların kısmetini açmak

3. Rızk arttırma dileği ·

4. Kayıp eşyayı bulmak

5. Kötü alışkanlıklardan kurtulmak

6. Şirinlik dileği (kısmet açma)

7. Askerden sağ salim dönme dileği

8. Yeni bir işe başlamadan kutsal zatın, duasını, nzasını almak

9. Doğal afetierden korunmak

Adana yatır, ziyaret ve kutsal sayılan mezarlarda süren pratikler şunlar-

dır.

· 1. Adak kurbanı kesmek, kanını alnına sürmek

2. Ti.irbe, mezar, ağaç ve çalılara çaput bağlamak

3. Kutsal sayılan sudan içmek, yıkanrnak, para atmak

4. Adağın gerçekleşmesinden sonra yiyecek dağıtmak

S. Tiirbeye havlu, seccade, halı, tesbih, baş örtüsü, takke, ibrik, para bı­rakriıak vd.

6. Ti.irbede secdeye kapanmak, gece uyumak

7. Belli hastalıklan sağaltlığına inanılan yatırlarda şifa dilemek.

129

Ziyaretlerde Adaklar: (K.2,K.12,K.6;K.3,K.8)

Ziyarete dilekte bulunan kişi,.-dileğinin yerine gelmesi için adak adar.

Adak kurbanı olarak genellikle koç, horoz kesilir. Hastalıktan kurtulan, dile­

ği yerine gelen ziyaretçiler kurbanı getirerek ziyarette keserier. Kimileri, kur­

banı fakiriere et olarak dağıtmakta, kirnileri de yemek yaparak dağıtmaktadır.

Kurbanın dışında Kur'an, mevlit okutma, günlük, mum yakma, ziyarete yeşil

örtü, bayrak örtme, halı, kilim, seccade, havlu, baş örti.isü getirme, helva ya­

pıp dağıtma, fakiriere yiyecek giyecek dağıtma, şeker, aşure dağıtma, tabak,

tencere, çaydanlık, çay, şeker ve ziyaret bakıcısına para verme şeklinde de

adaklar adanmaktadır.

Önemli bir adak da belirli bir süre saç uzatılınası şeklinde gerçekleştiri­

lir. Çocuğu olmayan aileler, Derviş Hoca Ziyareti'nde çocuk sahibi olmayı

diler ve çocukları olması halinde, yedi yaşına gelene kadar çocuğun saçını

uzatmayı, yedi yaşına gelince ziyarete kurbanla gelip saçın ve kurbanın kesi­

leceğini adar. Çocuğun kesilen saçları ziyarete bırakılır. Dileği yerine gelen­

ler ziyaretin bakımını tamirini yaparlar.

Çocuğu olmasını dileyen ı ·nlar ziyarete patik asar, bezden beşik ya­

par. Şifa dileyen bazı kişiler ziy. · yatarak şifa ararlar. Bu yedi gece yat­

ma şeklinde de uygulanır. Süleyman Efendi Ziyaretindeki suyun boğaz has­

talıklannı tedavi ettiğine, sandukanın yanındaki taşın da sırt ağrılarına iyi

geldiğine inanıldığı için ziyaret suyu içilir, taşa ağrıyan yer sürtülür. Burada

taş kültünün öne çıktıgını görüyonız. Bu işlem ata, ulu kişiye bedenle temas­

tır. Adaklardan bir diğeri ise doğacak çocuğa evliyanın adının verilmesi şek­

lindedir. Ziyaretçiler, ziyarette önce evliyanın ruhuna fatiha okur, sonra

dileklerilli söyleyip adak adarlar. Sait Dede Ziyaretine felçliler gelerek şifa

dileyip adak adarlar.

İnanç M~rkezlerine Bağlı Yağmur Yağdırma Törenleri (K.l, K:17, K.7,K.ll

Tarihirı ilk topluluklarından bu yana doğayı tam çözerneyen insarılar,

daha sonra onun her türlü iyiliği ve kötülüğü yapabileceğini düşünmüş, onun­

la iyi geçinmenin yollarını aramış tır. Dilekleri yerine gelince şükretmek ama­

cıyla adaklar adamışlar, çeşitli büyüsel ve törensel işlemler uygulamışlardır (Artun,2000:52).

130

Yağmur yağdırmak için yapılan törenler ve buna bağlı adetler çok eski­lere dayanır. Yağmur yağdırma törenlerinin belli bir zamanı yoktur. Ya~ur duasının ama~ı yağma,sı geciken yağmurların yağmasını sağlayarak. kıtlığı kurak.lığı önlemektir. Günümüzde yağmur yağdırmak için yapılan törenler Müslümanlığın etkisi altında yapıl.ır. Dini temsilci olan hocanın önderliğinde bütün köy yağmur duasına çıkar. Yağmur duası toplumun kendi gücüyle üs­tesinden gelemeyeceği bir durumda büyüye başvurmasıdır. Bu törenler; tak­lit, kılık değiştirme , kurban ve toplu yemeden oluşur (Karadağ,l978:8ı). Bunlar içinde taklit vazgeçilmez ögedir. Kollar uzatılır, avuç yere doğru çev­rilir. Parmaklar aşağıya doğru sallanarak yağmur yağışı taklit edilir (Acıpa­

yarnlı,ı96ı:81).

Adana yağmur yağdırma törenleri büyüklerio ve çocukların yaptıkları törenler olmak üzere iki çeşittir. Adana'da havalar kurak gittiğinde yağmur duasına çıkılarak Allah'tan yağmur yağdırması niyaz edilir. Yağmur duası­

na çıkmadan önce köylüler aralarında para toplayarak bir büyük baş hayvan alırlar. Köy halkından yağ, bulgur vb. toplanır. Yağmur duasının yapılacağı yer genellikle bir yatır veya ziyaret yeridir. Yatınn mezarın etrafında yedi kez dönerler. Kurban kesilerek kazanlarda pişirilir. Pişirilen eti ve pilavı törene katılan bi.iti.in köy halkı topluca yer, dua öncesi tövbeler edilir. Haksız yere alınmış şeyler varsa geri verilir. Fakiriere sadaka verilir. Sonra yağmur için dua edilir, hep bir ağızdan "cümle alemin tarlasına" denilir. Açıkta iki rekat namaz kılınır. Namaz sonrası hoca yerde durarak kılıç ok veya bir sopaya da­yanarak hutbe okur.

Adana' da diğer bir yağmur yağdırma töreni de çocukların gençlerin yap­tıkları törenlerdir. Bu tören için özel olarak hazırlanmış canlı veya cansız kukla benzeri bir bebektir. Gençler kukiayı ev ev gezdirerek yiyecek toplar­lar. Ev sahibi çömçeli gelini taşıyan çocuğa bir maşrapa su döker. Bütün ço­cuklar bodi bodi diyerek bağınrlar. Yiyecekleri topluca yerler (Ar­tun, 1995: ı 54- ı 63).

Boğa Dede Ziyareti (Kl-K2-K3-K6-K7)

Boğa Dede Ziyareti, Adana'nın Misis (Yakapınar) Kasabası'na bağlı De­deler köyündedir. Boğa Dede'nin türbesi yoktur. Ziyaret yalnızca bir mezar­dan ibarettir. Ziyaretin yakınında çok yaşlı ağaçlar bulunmaktadır. Günü­müzde yağmur yağdırma törenleri mezarının bulunduğu ağaçlık alanda yapıl­

maktadır.

131

Bulut Dede Ziyareti (K4-KS-K8-K9-K10)

Bulut Dede ziyareti, Adana'm!LA.li Dede Mahallesi'nde Ayakkabıcılar

Çarşısı içindedir. Türbenin küçük bir avlusu, bu avluya bakan küçük bir oda­

da da Bulut Dedenin sandukası vardır. Türbenin bahçesinde bir adak ağacı

vardır, yeşil ve beyaz bezler bağlarur.

Kaynak kişiler türbenin bulunduğu yere bulut şeklinde nur indiğini bu

nedenle buraya türbe yapıldığını söylüyorlar. Bulut Dede'nin üzerinde gölge

yapsın diye üstünde bir bulut gezerrniş . Yağmur duası için Bulut Dede ziya­

retine gidilir. Yağmur yağdıana için adak adanır. Dilek gerçekleşirse yiyecek

dağıtılır. Bulut Dede'n~ mezarında Nasr duası okunur. Ağaçlara oyuncak sa­

lıncaklar yapılarak, bu salıncaklarda oyuncak bebekler sallanır. Bebekler sal­

lanırken şu sözler tekrarlanır.

Allahını bize rız}wnız.ı ver

Yağmuru yağdır

Bize sulu sulu yağmuru

Vermekten eksik olma

Yağmur duasına katılanlar "Biz buraya geldik sığındık, sen bizim dilek­

lerirrıizi Allah'tan iste" derler.

Tosun Dede (K4-KS-K6-K7-K8-K9-K10)

Tosun Dede Ziyareti, Paşa köyü ile Çanakçı Köyü arasındadır. Günü­

müzde türbesine gidilip dua edilir. Tosun Dede daha sağlığında kuraklık ol­

duğunda köyliilere "Toplanın, para toplayıp dana kesin. Allah'a dua edin"

derrrıiş. Köylüler Tosun Dede'nin dediğini yapınca yağmur yağarnıış. Her

kuraklık olduğunda Tosun Dede Ziyareti'ne gidilip yağmur dilemek için dua

edilir, kurban adanır. Dua ederken duada Tosun Dede'nin adı geçer. Kay­

nak kişiler yine bir kuraklık yılında yağıntir duası için para toplanıp tosun

alındığını, daha yağmur duasına çıkmadan yağmur yağınca tasunu kesmedik­

lerini, ama sonra aylarca bir damla yağmur düşmediğini söylüyorlar.

Boğa Dede, Bulut Dede ve Tosun Dede mahalli veli tipleridir. Bunların

yağmur yağdırrna kerametierine bağlı çeşitli inanç pratik ve efsaneler oluş-

132

muştur. Mezarlan, tiirbeleri, kendilerine ait eşyalann olması, yağmur yağdır­

ma dileklerini gerçekleştirdiklerine inanılması, adak kurban olması, adlarının

geçtiği dua ve benzeri sözlerin olması, adianna türbe ve ziyaret yeri yapunl­

ması, etraflannda efsanelerin oluşturulması onlan bir kült haline getirmiştir.

Adana yağmur duası törenlerinde hlamiyet öncesi inanç motifleri ve kurban .· ritleri kalıntılanyla, atalar külründeki kabir ziyareti ölümden medet umına ile

İslami' inançlar içiçedir.

Bilimsel araştırmalarda, özelikle tarih araştırmalannda doğruyu yanlış­tan ayırmak için her şeyden önce tarihi yaşayan ve olayların içinde rolü bu­lunan insanların geriye bıraktıklan izleri takip edip bu insanların geçmişi hakkında tanıklıklanndan da yararlanılır (Şeker,l999:25). İnanç merkezleri ve çevresinde oluşan kültür geçmişteki hayata ait yazılı kaynaklar dışında en

önemli bilgilerin elde edileceği yerlerdir. Bu inanç merkezlerinde yapılacak çalışmalar tarihin yararlandığı malzemelerin ortaya konulması ve bunlardan

yararlanılmasını sağlayacaktır.

Sonuç: Adana'da bir çok inanç ve bunlann etrafında oluşmuş uygula­malann belirlenip ortaya konması ritüel olarak adlandıracağımız olguların Adana'da aldığı şekli tespit etmemizi sağlayacaktır. Aynca ritüellerin iç di­

namiği, çalışma prensipleri ortaya çıkacaktır. inançların çok katı, çok kuvvet­li yaptının gücü vardır. iminçlar gerek inanç sistemi içinde, gerek dinsel, ge­

rekse toplumsal yönüyle bir takım işlevler üstlenmiştir. Genel biçimiyle kök­leri insanlık tarihi kadar eski görünen bu klınıma bağlı ritüeller toplumlarca

canlı tutulmuş, belirli zaman ve aralıkla tekrarlanmış, böylece dirençli, sürek­li bir yapıya kavuşmuştur

· Adana'da inanç merkezlerinde bilinmeyen bir zamanda ermişliğini

onaylanmış kişiler öldükten sonra da sosyal açıdan yaşatılmaktadır. Onlan bir anlamda ölümsüzleştiren şey genellikle kendilerine atfedilen olağanüstü manevi güçten öte onlara olan ilginin sürekliliği ve doğrudan ya da dolaylı bir biçimde gerçekleştirilen ritüellerin karakteristik bir özelliği olan tekran­dır .

. Adana'daki inanç merkezlerinde eskiye oranla düşük yoğunlukta da ol­sa sorun ve sıkıntıların çözümünde büyüsel olarak nitelenebilecek pratiklere baş vuruldu ğu görülmektedir. İlk çıkış özelliğini kaybetmiŞ, İslami renge bü­

rünmüş bu inanç ve pratikler İslamiyet'in gereğindenmiş gibi sürdürülmekte­dir. Bu inanç merkezlerindeki yatır ziyaretleri, evliyalardan meded umma,

133

adak adama, ağaçlara çaput bağlama vd. pratikler din adamlan tarafından hoş görülmemesine rağmen sürmektedir. Günümüzde Adana'daki yaur ve ziyaretierin çoğu ile ilgili yazılı ve-güvenilir sözlü bilgi toplama kaynakları yoktur. İnanç merkezleri adına bağlanan bazı erenlerin tarihi kişilikleri yok olmuş, yaptığı varsayılan kerametleri onlara ad olmuşnır. Bazı inanç merkez­leri de ilk kaynağından yola çıkarak, değişerek yeni kimlik, inanç ve pratik­ler kazanmıştır.

İnanç merkezlerinin Adana' da geleneksel kültürü ve sosyal yaşarnı

haraketlendirmede paylan vardır. İnanç merkezleriyle dilek ve adakla sosyal yardımlaşma, paylaşma ve dayanışma gelişir. Gelenekler sürer, inançlar taze­lenir, dinsel ağırlıklı toplumsal birliktelik düşüncesi pekişir.

Adana'da uygulanan inanç ve pratikler kültürün doğası ve .kültürel değişim ve gelişim gereği erozyona uğraması gerekirken modemleşnıeye

başlayarak yerıiden biçimlenmiştir. İnanç merkezleri sosyo-ekonomik değiş­meye bağlı olarak pratik değişimlerine uğrayarak hayaliyetini sürdürmek­tedir. Geleneğe ve bağdaştırmacı uyariamacılığa dayalı yerel-yöresel inanç ve kültürel değişim ve gelişim sürecinin yoğun ve yaygın etkisi altındaki halk inançlan karşısında bireysel tepkiler ortaya çıkmaya başlamış, doğru İslam'ı belirleme konusunda arayışlara girmeye başlamışlardır. Dinsel geleneğin ve önderlerin otoritesini kaybetmeye başlaması üzerine İslami kökenli olmayan pratiklere karşı neler yapılması gerektiği konusuoda bireysel arayışlar ortaya çıkmaya başlamıştır. Bu pratiklerio İslam'dan ayıklanması yeıine inanç mer­kezlerinde pratikler yeniden şekiilenerek yeni işlevler kazanmaya başlamış­

tır. Kültürel değişim ve gelişim gereği bazı inanç merkezlerinin pratikleri çağa uydurulmuştur. Bunlar geleneğe karşı gelme dinamiğine özgün bir ör­nek teşkil etmektedir.

Erenleri toplumun diğer bireylerinden farklılaştıran sağlıklarındaki

beceri, yetenek, bilgi, hayırseverlik, dindarlık vd. gibi kişisel özellikler yanısıra ölüm sonrası toplum tarafından bir kısmına atfedilmiş özellikler de olabilir. Hatta çoğu ~ez söz konusu inanç merkezi mekanların boş olduğun­dan bile söz edilir. Ama Ad~a insanı bu mekanlan kutsal saymıştır. Onlara bu statünün verilmesinin altındaki gerçek, bireysel beklentilerinin gerçekleş­

me umudu ve doğa üstünden gelebileceği düşünülen olumsuz etki kor­kusudur. İsteDileni elde etmek için ereni anına, onun gönlünü alma, kutsama, kutsanma amaçları yer alır. Bu uygularnalar bireyi yaşamlarının sınırlannın ötesine taşır.

134

Kaynakça:

Acıpayamlı (Orhan). 1961, Türkiyede Dogunı.Ja ligili Adet ve İnanmalann Etnolojik

Etüdü, Ankara

AcıpayamJı (Orhan), 1976,"Türk Folklor Ürünü Yağmur Duasıyla ligili Yapı ve

Fonksiyon Sorunları" 1. Folklor Kongresi Bildirilen, Ankara

Anun ( Ernıan). 2000. Adana Halk Külltirü Araşurmalan, Adana

Artun (Erman), 1995, "Adana Yağmur Yağdırma Törenleri ve Çomçalı Gelin",

Tuncer Gülensoy Armağaıu, Elazığ

Artun (Erman), 1992, "Tekirdağ Ritüelleri ve BalkanJardaki Varyanllan" 4. Millet­

lerarası Türk Halk Kültürü Kongresi Bildiri.leri, Ankara

Atay (Tayfun), 2000, "Gelenek ve Modemlik ilişkisi Ekseninde Türkiyede Halk Dini

Ögeleri ve Senkretik Motifler, Uluslar Arası Anadolu İnançlan Kongresi Bil­

dirileri, Ekip Grafik, Ankara

Başar (Zeki) • 1972, Erzurum 'da Tıbbi ve Mistik Folklor Araştırmalan, Ankara

Boratav (Pertev Naili). 2000. H<iık Edebiyatı Dersleri, Tarih Vakfı Yayını, İstanbul

Cilacı (0sman),l999,"Türbe ve Mezar Ziyaretlerinde Görülen Hurafeler ve Çözüm-

leri" Geçmişten Günüıpüze Mezarlık Kültürü ve !nsan Hayanna Etkileri Sem­

pozyumu Bildirilen, Sembol Taruum, !stanbul

Çağınılar (Zekiye). 1994, Adana Yöresi Yaur, Ziyaret, Ocaklar ve Bunlara Bağlı

Anlatılan Efsaneler, Ç. ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yül<selc

Lisans Tezi, Adana

Ergjner (Gürbüz), 1997, Kurharun Kökenieri ve Anadolu' da Kanlı Kurban Ritüelleri,

İstanbul

Erginer (Gürbüz),2000, "Anadolu Erenlerinin Sosyo-Kültürel Fonksiyonları" Ulus­

lar arası Anadolu İnançlan Kongresi Bildirilen, Ankara

Eröz (Mehmet), 1992, Eski Türk Dini ve Alevilik Bektaşilik. T.D. A. V. ,İstanbul

· Kalafat (Yaşar), 1997 , Anadolu Halk Sufizmi, Zazalar, Kırmançlar ve Türkmenler,

. İstanbul

Karadağ (Nurhao), Köy Seyirlik Oyunları, lş Bankası Yay., Ankara

Ocak (Ahmet Yaşar), 2000, Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri,

!stanbul

135

Ocak (Ahmet Yaşar ), 1992, Menakıpnanıeler. Ankara

Ocak ( Ahmet Yaşar). 1984, Türk Halk inanç ve EdebiyaLında Evliya Menkıbeleri.

Ankara

Şeker (Mehmet), ı 999, "Türk Mezar BiHmi Bir Disiplin Olarak Kurulmalı". Geçmiş­

ten Günümüze Mezarlık Kültürü ve İnsan HayaLına Etkileri,Sempozyumu

Bildirileri, Sembol Tanıtım, İstanbul

136

Kaynak Kişiler : (K )

K.1 Suzan Batuman, 49, Üniversite öğretimi görüyor. Adana

K.2 Fındık TUrkay , 75, öğrenimi yok Tecirli Aşireti, Adana.

K.3 Mehmet Topaloğlu, 43, lise, Adana

K.4 Emine Eroglu, 70,ev hanımı, Adana

K.5 Hayriye Büyükyılmaz, 60,ev hanınu , ilkokul, Adana

K.6 . Elif Taşdemir, 33, ortaokul, ev hanımı, Adana

K.7 . Suzan Önder, Ceyhan, Kızıldere Köyü, basılmanuş lisans tezi, Adana, 1998

K.8 Aliye Küçükgöde, 68, okuma yazması yok, Adana

K.9 Asuman Pelit :41, ortaokul, ev harunu, Adana

K.10 Arife Dagan, 55, Kazan, ev hamrnı, okuma yazması yok, Adana

K. ll Kanıile Battal, 75, öğreninıi yok, ev hanımı, Adana

K. E H. Ayhan Arı :58, ilk okul. Yakapınar, çiftçi, Adana

K.I3 Hülya Acı :44, ilk okul , Kuran Kursu Hocası, Adana

K. l4 Fatma Ketre, 60, okuma yazması var, ev hanınu, Adana

K. 15 Fahri Alakoyun, 65, o~ma yazması var, işçi, ismet Paşa köyü, Adana

K.l6 lzzet Sağlam 47, ilkokul, işçi, Osmaniye, Adana

K.l7 Hakkı Doğan, 59, Kazan, ilkokul, Çiftçi, Adana