τΕΧΝΗ

44 ñ I¶¶A™IA

* Ο Δρ Γιώργος Σιγάλας είναι Ζωγράφος, Σύμβουλος Καλλιτεχνικών Μαθημάτων στο Παιδαγωγικό Ινστιτούτο και φίλιππος.

ª√¡Δ∂ƒ¡∞ Δ∂á∏Γράφει ο Γιώργος Σιγάλας*

44 ñ I¶¶A™IA

Ο Ιταλός πρωτοποριακός καλλιτέχνης

Ουμπέρτο Μποτσιόνι, ζωγράφος και γλύ-

πτης, έζησε και δημιούργησε πριν τον

Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Σκοτώθηκε

στα 34 χρόνια του, σε πτώση από άλογο.

Boccioni(1882-1916)

Î·È Ù· ¿ÏÔÁ· ÙÔ˘ ºÔ˘ÙÔ˘ÚÈÛÌÔ‡

O

στορικές πηγές μας περιγράφουν την τελευταία μέρα της ζωήςτου. Ο Μποτσιόνι είχε κληθεί στο στρατό εξαιτίας του πολέμουκαι η μονάδα του βρισκόταν έξω από την πόλη της Βερόνα. Ο

Μποτσιόνι δεν είχε πείρα από άλογα, δεν ήταν καλός ιππέας, αλλάτον ευχαριστούσε και τον ξεκούραζε η ιππασία. Την τραγική μέρατου θανάτου του (Τετάρτη 16 Αυγούστου 1916), αποφάσισαν μιαομάδα αξιωματικών και εκείνος, να πάνε ένα περίπατο με τα άλο-γα. Η ομάδα, όμως, των αξιωματικών απομακρύνθηκε κάποια στιγ-μή με καλπασμό και ο Μποτσιόνι έμεινε μόνος επιστρέφοντας στηΒερόνα. Σταμάτησε μπροστά από τις κατεβασμένες μπάρες ενός ανι-σόπεδου κόμβου για τρένα. Το άλογό του, η Vermiglia, τρόμαξε απόξαφνικό θόρυβο και ο Μποτσιόνι, άπειρος ιππέας καθώς ήταν, σφίγ-γοντας τα πόδια του σπηρούνισε απότομα κατά λάθος το άλογο μεαποτέλεσμα αυτό να τον ρίξει και χτυπώντας το κεφάλι του να τραυ-ματιστεί θανάσιμα. Βρέθηκε μετά από λίγο με μπλεγμένο ακόμα τοένα του πόδι στον αναβολέα.

Ο Μποτσιόνι όταν ζωγράφιζε άλογα είχε εμπειρίες και ζωντανέςεικόνες από αυτά. Οι σύγχρονοι με αυτόν καλλιτέχνες ζούσαν σε μιαεποχή-μεταίχμιο, που κατακλυζόταν πλέον από αυτοκίνητα, τρένα,τραμ και λεωφορεία τα οποία αντικαθιστούσαν σταδιακά τα άλογα

πΕΕιικκ.. 22:: UmbertoBoccioni, «Elasticità»,1912, ελαιογραφία σεκαμβά, 100x100 cm,Πινακοθήκη Brera,Μιλάνο.

Ένα κυβιστικό έργο που δείχνει καθαρά την υφολογική συγγένεια του Κυβισμού μετον Φουτουρισμό. Η ανάλυση των αντικειμένων, ανθρώπων, ζώων και κτιρίων καιη ανασύστασή τους σε γωνιώδεις φόρμες απορρέει από τον προβληματισμό τουΜποτσιόνι για να μεταφέρει την κίνηση και τη δυναμική της φύσης και της πόληςστη ζωγραφική επιφάνεια. Η έννοια χρόνος και δυναμική απαθανατίζεται με μοντέρ-να, τολμηρά, καθαρά χρώματα, αλληλοεισδυόμενες και αλληλοσυγκρουόμενες φόρ-μες. Άλογο, αναβάτης και βιομηχανικό τοπίο ενοποιούνται εκθειάζοντας το σύγ-χρονο γίγνεσθαι. Ο τίτλος του, «Ελαστικότητα» (Elasticità), παίζει με τη λέξη città(πόλη) και το δυναμισμό της ελαστικότητας του χωροχρόνου. Το έργο πάλλεται καιμεταβάλλεται. Η σύνθεσή του και η τοποθέτηση του αλόγου στο χώρο, παρόλο πουευαγγελίζεται τη νέα εποχή και την αντίθεση στην παράδοση, είναι κεντρική καιισορροπημένη απόλυτα μέσα στον τετράγωνο χώρο του τελάρου. Η μαύρη μπότακαι η σέλα του αλόγου κεντράρουν τη σύνθεση.

ΕΕιικκ.. 11:: Umberto Boccioni, «La città che sale», 1910, ελαιογραφία σε καμβά, 200 x 290 cm, Mu

q g

I¶¶A™IA ñ 45I¶¶A™IA ñ 45

στις μεταφορές και στην ιππασία. Όμως ακόμη στους δρόμους καιστην κοινωνική ζωή άλογα και μηχανές συνυπήρχαν. Οι σημερινοίκαλλιτέχνες αντιθέτως όταν απαθανατίζουν άλογα μεταφέρουν απλώςεικόνες αλόγων από ιστορικά έργα τέχνης, από τον κινηματογράφο,από φωτογραφίες και δεν έχουν βιώματα.

Στη θεματολογία του Μποτσιόνι το άλογο συμπεριλαμβάνεται ωςκίνηση, ως δύναμη της φύσης, ως αφορμή για μορφολογικούς πει-ραματισμούς και αναζητήσεις. Στο κορυφαίο έργο του (εικ. 1) «Lacittà que sale», (η πόλη που ξεσηκώνεται, η πόλη που ανεβαίνει), οθεατής μένει εμβρόντητος από την εκρηκτική κίνηση, από το ουρ-λιαχτό των χρωμάτων, από τις πινελιές που διατρέχουν με δυναμι-κή ταχύτητα όλο το έργο. Το έργο δουλεύτηκε για καιρό μέσα απόπολλά προσχέδια, σπουδές και παραλλαγές, για να καταλήξει να υλο-ποιεί όλη τη θεωρητική αντίληψη του Φουτουρισμού, τους συμβολι-σμούς και τα πιστεύω του Μποτσιόνι με μια προσωπική, μοναδική,μοντέρνα τεχνική.

Στην εποχή που αναφύονται ιστορικά οι περισσότεροι «-ισμοί»,συνδυάστηκαν σ’ αυτό το έργο ο ντιβιζιονισμός, ο συμβολισμός, οεξπρεσιονισμός και ο φουτουρισμός. Ως κεντρικό θέμα διακρίνου-με ένα καφέ-κόκκινο άλογο με την αφηρημένη μπλε φιγούρα τουαναβάτη του. Το άλογο είναι πιθανώς δεμένο σε άμαξα η οποία όμωςδεν φαίνεται, καθώς φορά χαλινάρια με παρωπίδες και στα πλευρά

του στηρίζεται το τιμόνι, δηλαδή ο ξύλινος άξονας που συνδέει τοάλογο με την άμαξα. Το άλογο στρέφει βίαια το κεφάλι του αριστε-ρά. Εργάτες για τα έργα του δρόμου προσπαθούν να συγκρατήσουντην ορμή του, που το έχει μετατρέψει σε ταχύτητα, χρώμα και φως,διαλυμένο και ανασυντεθειμένο σε μια δυναμική μορφή σαν πύρι-νο ποτάμι.

Πίσω και δεξιά παρατίθεται σε αντιδιαστολή, μια ίδια ακριβώςσκηνή αλλά μικρότερη σε μέγεθος, με κόκκινο άλογο, μπλε καβαλά-ρη κι εργάτη που προσπαθεί να το συγκρατήσει. Αλλά και μπροστάαριστερά ορμά αγριεμένο ένα άλλο λευκό άλογο που στρέφει δεξιάτο κεφάλι του. Στη δίνη της έντασης και της αντιπαράθεσης τωντόξων των κεφαλιών του λευκού και του κόκκινου αλόγου αναδύε-ται σε διαγώνια στάση μια από τις τέσσερεις παράλληλες ανθρώπι-νες μορφές που προσπαθούν να ανακόψουν, να υποτάξουν, να καθο-δηγήσουν την εκρηκτική ορμή. Ο άνθρωπος, μικρός μπροστά στοτεράστιο και δυνατό ζώο.

Πίσω μακριά το τοπίο της βιομηχανικής πόλης. Δεξιά ανεγείρεταιένα τεράστιο οικοδόμημα, περιτριγυρισμένο από σκαλωσιές. Πιο

πίσω τσιμινιέρες εργοστασίων αφήνουν να αχνοφαίνονται οι ακτί-νες της ανατολής και αριστερά ένα τραμ και μια ατμομηχανή καθο-ρίζουν το χώρο και το χρόνο.

Τι συμβαίνει ακριβώς σε αυτό το έργο; Ποιο είναι το θέμα του καιποιος ο συμβολισμός του; Η βιομηχανική πόλη ξυπνά, μεγαλώνει,επαναστατεί, ανεβαίνει, ανατέλλει, ξεσηκώνεται. Γιατί λοιπόν ο Μπο-τσιόνι χρησιμοποιεί το άλογο που κυριαρχεί στη σκηνή ως συμβο-

cm, Museum of Modern Art, New York.

ΕΕιικκ.. 33:: Umberto Boccioni, «Η έφοδος του ιππικού»,1915, τέμπερα και κολάζ σεχαρτόνι, 32 x 50 cm, Συλλογή Ricardo και Magda Jucker, Μιλάνο. Άλλο ένα έργο του Μποτσιόνι με έντονα στοιχεία Αναλυτικού Κυβισμού. Διασπα-σμένες φόρμες και γήινα χρώματα, καμπύλες και γωνίες του σώματος του αλό-γου κυριαρχούν διαγώνια στο έργο και διασταυρώνονται με τις οξείες ευθείεςτων κονταριών του ιππικού και τις κάννες των πυροβόλων όπλων. Το έργο έχειστοιχεία κολάζ από εφημερίδες, άλλο ένα χαρακτηριστικό του Κυβισμού. Η εφη-μερίδα λειτουργεί σα φόρμα, σα χρώμα, αλλά και σαν πραγματικό αντικείμενοκαι μήνυμα. Η συμμετοχή του ιππικού στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο σπάνιζε σταπεδία των μαχών, όμως σαν θέμα καλλιτεχνικό γοήτευε ακόμη, και ιδιαίτερα τουςΦουτουριστές που εκθείαζαν τον πόλεμο.

q g

τΕΧΝΗ

46 ñ I¶¶A™IA

ρίνι, ο Ρούσολλο και άλλοι εικαστικοί καλλιτέχνες, μόνοιτους αλλά και ως ομάδα υλοποίησαν τις απόψεις του Φου-τουρισμού στα έργα τους, συνέβαλαν στη διάδοσή του μετις εκθέσεις τους στην Ιταλία και σε μεγάλες πόλεις τηςΕυρώπης, και στην αλληλεπίδρασή του με παράλληλα καλ-λιτεχνικά κινήματα όπως ο Κυβισμός και ο Εξπρεσιονισμός.Δυστυχώς, όμως, ο αναδυόμενος εκείνη την εποχή Φασι-σμός, βρήκε γόνιμο έδαφος σ’ αυτές τις ακραίες καλλιτε-χνικές θεωρίες, ταίριαξε μαζί τους, τις εκμεταλλεύτηκε, καιοι περισσότεροι Φουτουριστές συμμετείχαν στη Φασιστι-κή πολιτική δράση. Ως αποτέλεσμα αυτών ο Φουτουρι-σμός καταδικάστηκε ιστορικά και υπέπεσε για πολύ καιρόσε αφάνεια, ενώ μορφολογικά ήταν μια πραγματική καλ-λιτεχνική πρωτοπορία.

Ο Μποτσιόνι γεννήθηκε το 1882 στο Ρέτζιο Καλάμπριατης Ιταλίας, και έζησε στο Μιλάνο. Στα 1901 πήγε στηΡώμη όπου σπούδασε ζωγραφική στην Ακαδημία ΚαλώνΤεχνών. Εκεί έμαθε την τεχνική της ντιβιζιονιστικής ζωγρα-φικής, της ζωγραφικής δηλαδή που διαχώριζε τα χρώμα-τα στα βασικά τους συστατικά. Ταξίδεψε στο Παρίσι, όπουγνωρίστηκε με τον Πικάσο και τον Απολινέρ. Ταξίδεψε επί-σης στη Ρωσία και αλλού, γνωρίστηκε με τον Μαρινέττικαι άλλους φουτουριστές ζωγράφους, όπου εξέθεσαν όλοι

μαζί στο Παρίσι στα 1912. Η πρώτη αυτή διεθνής έκθεση Φουτου-ρισμού με ζωγραφική και γλυπτά ταξίδεψε σε άλλες πόλεις της Ευρώ-πης και επηρέασε τις νέες τάσεις. Το βιβλίο του «Ζωγραφική και

γλυπτική Φουτουριστική (Πλαστικός Δυναμισμός)»κυκλοφόρησε στα 1914. Ο Μποτσιόνι έφυγε,

όπως αναφέραμε, πολύ νέος από τη ζωή.

λισμό της ίδιας της δύναμης της φύσηςκαι της ανθρώπινης θέλησης, ενώ θέλεινα εκθειάσει τη δυναμική της πόληςόπως μας μαρτυρά ο τίτλος του έργου;

Για να κατανοηθεί το έργο πρέπεινα γνωρίσουμε το κίνημα του Φου-τουρισμού. Ο Φουτουρισμός ήτανμια λογοτεχνική, ζωγραφική, γλυπτι-κή, θεατρική, μουσική και γενικότε-ρα μια καλλιτεχνική ιταλική σχολή,που εμφανίστηκε στα 1909 και έσβη-σε στα 1920 περίπου. Ο ποιητήςΜαρινέττι, φίλος του Μποτσιόνι, συνέταξε το ιδρυτικό μανιφέστοκαι εκεί κατέγραψε τη θεωρία, την τεχνική, το σκοπό και τους στό-χους της σχολής. Ακολούθησαν και από τον Μποτσιόνι φουτουρι-στικά μανιφέστα για τη ζωγραφική και τη γλυπτική. Ο Φουτουρι-σμός (από τη λέξη futura, μέλλον), πρόβαλε ακραίες απόψεις. Αντι-τάχθηκε στην παράδοση, στο ρομαντισμό, στην ηθική, στα μουσεία.

Χαιρέτισε και ύμνησε τα νέα τεχνολογικά μέσα, τις μηχανές, τηνταχύτητα, τη δύναμη. Έφτασε, όμως, να υμνεί ακόμη και τα πολυ-βόλα και τον πόλεμο. Από τους Φουτουριστές ειπώθηκε το περίφη-μο «Ένα αυτοκίνητο είναι ωραιότερο από τηΝίκη της Σαμοθράκης». Ο Μποτσιόνι, οΚαρρά (εικ. 4 και 5), ο Μπάλλα, ο Σεβε-

μÈ‚ÏÈÔÁÚ·Ê›·-SitesCChhiipppp,, BB..HH..,, “Theories of Modern Art”, University of California

Press, Berkeley, 1996.PPaallaazzzzeesscchhii,, AAll..,, “L’ opera completa di Boccioni”, Rizzoli Editore,

Milano, 1969.hhttttpp::////ffuuggiittiivveeiinnkk..wwoorrddpprreessss..ccoomm//22000099//0099//2299//ffuuttuurriissmm--aatt--ttaattee--mmooddeerrnn//

ΕΕιικκ.. 44:: Carlo Carrà, «Το κυνήγι», 1914, κολάζ σε χαρτόνι, 39 x 68 cm, ΣυλλογήMattioli, Μιλάνο.Ο Κάρλο Καρρά, άλλος ένας επιφανής καλλιτέχνης του Φουτουρισμού, σ’ έναέργο που κυριαρχεί η τεχνική του κολάζ. Χρησιμοποιούνται τα χρώματα και οιφόρμες από κομμένες σελίδες εντύπων, αφίσες ή άλλων εικόνων που επικολλού-νται σαν χρωματισμένες φόρμες και ενοποιούνται με το χρώμα της πινελιάς.Απλοποιημένες φόρμες και έντονα κοντράστα ενός ιππέα που ανασηκωμένος καισκυμμένος πάνω από το λαιμό του αλόγου του ξεχύνεται σε καλπασμό.

ΕΕιικκ.. 55:: Carlo Carrà, «Άλογο και αναβάτης», 1913, τέμπερα σε χαρτόνι, Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, Μιλάνο.Προσφιλές θέμα του Carlo Carra, ο σκυμμένος αναβάτης και το άλογο σε καλπασμό. Σταπόδια του αλόγου απαθανατίζεται η δυναμική της κίνησης που θυμίζει έντονα τον MarcelDuchamp, πρώτο διδάξαντα της αναπαράστασης της αλληλουχίας της κίνησης στη μοντέρναζωγραφική. Ο φουτουρισμός προσθέτει στον κυβισμό ένα νέο στοιχείο, τη δυναμική.

q g