umpangar·e - the rwandan · sibomana antoine yavukiye i kibabara komine mbazi (butare) ku wa 13...

36
SIBOMANA Antoine yavukiye i Kibabara muri Komine MBAZI (Butare) ku wa 13 Gashyantare 1946. Amashuri yisumbuye yayi z e mu iseminari (Kabgayi, Save, · Kansi) ; amakuru ayiga muri lniverisite Nasiyonari y'u Rwanda (ish�mi ry'indimi) no muri Iniverisite y'i MONTRE A L (Canada) aho yize ibyerekeranye n'isesenguramuco. Ya koze muri Minisiteri y'Uburezi, n'iy'Amashuri Makuru n'Ubushakashatsi mu by'Ubuhanga. Ubu akora muri Minisiteri y' Ubutegetsi bw'lgihugu n'Amajyambere ya omine, akaba ari Burugumesitiri wa Komine Mbazi. Arubatse afite abana bane. UMPANGAR·E NGUHANGARE i. mon, n r פr R l'lmpnn i B. P. 1"7 Kipli- R

Upload: others

Post on 23-Jan-2021

27 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: UMPANGAR·E - The Rwandan · SIBOMANA Antoine yavukiye i Kibabara Komine MBAZI (Butare) ku wa 13 Gashyantare 1946. Amashuri yisumbuye yayize mu iseminari (Kabgayi, Save, · Kansi)

SIBOMANA Antoine yavukiye i Kibabara muri Komine MBAZI (Butare) ku wa 13 Gashyantare 1946. Amashuri yisumbuye yayize

mu iseminari (Kabgayi, Save, · Kansi) ; amakuru ayiga muri

lniverisite Nasiyonari y'u Rwanda (ish�mi ry'indimi)

no muri Iniverisite y'i MONTREAL (Canada)

aho yize ibyerekeranye n'isesenguramuco.

Ya koze m u r i Mi n i s i t e r i y ' U b u r e zi , n ' iy'Amashuri Makuru n'Ubushak ashatsi mu by'Ubuhanga. Ubu akora muri Minisiteri y'Ubutegetsi bw'lgihugu n'Amajyambere ya :Komine, akaba ari

Burugumesitiri wa Komine Mbazi. Arubatse afite

abana bane.

UMPANGAR·E NGUHANGARE

<i> PhoiO&D�'Urt. monta,e, imprnsion t1 raçonn�,e rtalisb per la Rqie .X l'lmpnnwnc: Scollirt

B. P. 1347 Kipli- Rwanda

Page 2: UMPANGAR·E - The Rwandan · SIBOMANA Antoine yavukiye i Kibabara Komine MBAZI (Butare) ku wa 13 Gashyantare 1946. Amashuri yisumbuye yayize mu iseminari (Kabgayi, Save, · Kansi)

-a --1'?f/t::P'J/&Y..5-: - A)y;-)?=--/_:J/iJ!l/V/9 f)��

UMPANGARE NGUHANGARE

Page 3: UMPANGAR·E - The Rwandan · SIBOMANA Antoine yavukiye i Kibabara Komine MBAZI (Butare) ku wa 13 Gashyantare 1946. Amashuri yisumbuye yayize mu iseminari (Kabgayi, Save, · Kansi)

© SIBOMANA Antoine, 1991

• Uhurenganzira hwose hw'umuhanzi hugomha kuhahirizwa. • Toute traducti.on ou reproduction d'un extrait quelconque. par

quclquc procédé que ce soit. notamment informatique ou par microfilm, sans l'autorismion de l'aureur. est strictemenr interdite.

l'llol«ompooition,phocoa:rawre,�.imp<aaiontl� re.IK.!s�tlaR�del'lmprimericScoloire

B.P. U47 Kip.�-R-I>Cia

IRIBURIRO

Urmtco w'iRihttRU, uremarermve n'tttttntu .twinshi kandi. ttmyuranye. Uwashaka yawttRereranya n 'urttrabyo ruhumura neza cyanRWa se n'ubuki bw'inzuki. Nta wakwiyiba�iza ko urwo rurabyo rurabiriza ku kimera, cyavumbutse mu butaka buri mo ifumbire yavuye mu myavu. Nta wakwiyiba�iza ko ubuki bwiyen�a mu ducOROCORO twatarataìve imihanda yose, ndetse no mu myavu... ari na byo byaje kubyara wa mu�ani n�o « Uwavu�a imitarire y'inzuki umwami ntiyanywa ubuki».

Umuco w'u Rwanda wanditswe ho byinshi kandi binyuranye; habanje ibihambaye, biRara�arira buri wese kandi bihimbaje amatsiko r'abashakaRa RUtoza uwo muco no kuwamamaza.

Ibyacecetswe na by o, si bikeya; uko RUCecekwa byatewe n'uko n�o ari indahanRarwa. lyo ushishoj� koko, �sanRa izo ndahanRarwa art zo zibundikiye utubuto tw'ibi�araRai.a umuco.

Mu izo ndahan�arwa rero, jyewe nihitiye mo IBITUTSI by'ABASiiUMBA, byo bi�usha ku myanya ndanRa-Ritsina no ku myanya ivubura imyavu. Nabitewe ahanini n'akarenRane iyo myanya yaRiriwe ho, ikaza no

3

Page 4: UMPANGAR·E - The Rwandan · SIBOMANA Antoine yavukiye i Kibabara Komine MBAZI (Butare) ku wa 13 Gashyantare 1946. Amashuri yisumbuye yayize mu iseminari (Kabgayi, Save, · Kansi)

kuxeza aho yitwa « ihiteye iseseme », « ibiteye ishozi », «ibiJhenzi », « ibiteye isoni », « ibishitani » ....

Kuxumya xutsindaxira iyo mtmxo byakomeje mu Banyarwanda imyi/JI.tire yo kwiyerumtsa, y'amasonisoni adafashije, yo kwifata RÙaRati/rt by'umukino, mbese imyifatire yo « kwikamisha imbwa ». lyo myifatire ya Rifarizayi rero, ni yo bamwe mu bato b'ubu baReraReZa kwipakurura, abakuru bakajya ho nKO « noneho urubyirttko­rw'ubu rwarasaze »!!! Si ubusazi; bttri runRano, buri rrttoro, ruRomba · kwishakira inzira inoReye imibereho yarwo, rwendeye na none ku byo ruba rwarateRuriwe n 'abarubanjirije.

lRitutsi kiraKayitse. KiRayitse ku mpamvu ki? Ni uko kirenRa imiziro n'imiziririzo, kikirenRaRiza amateReko aRenRa imyifatire n'imibanirane y'abantu n'abandi. lRitutsi kiratinyuka, kikasaRuza ibiRombye kuvuRirwa mu bwiherero, kikamenera ibanRa umt(;hisi n'umuRenzi.

lKitutsi Rifite akamaro. cyigisha umwana ibyo ababyeyi be badashobora pttinyuka krmtwiyif!.iJhiriza. Ibyo ni ibyerekeranye cyane cymze 11 'imyanya ndanRa-Ritsina,

1z'imikoresherezwe y'iyo myanya, n'amazina yayo. Bityo rero, rmm·a1za akaJ!.araJ!.ariza rubanda, yifa.rhishije ibitutsi, ko yamenye ubwenRe bwa 111 u zi, akit·ttm brt rira ibya1lf!.011lbwa byose bari baramuhishe.

Abashumba ni bo bihanRiraR,a ttbttrere bwabo n'umuco ttRenR,a imyifatire n'imiRenzereze yabo. Nta bwo biriranwaRa n'ababyeyi. B eRurirwaRa ibiraRirwa, bakiriranwa na byo ku R_asozi, akaba ari ho bahanRira ubwo bttrere kenshi na kenshi wasanRaRa ari buke cyane çyanR,wa ari bwa nta bwo.

4

/1 bashumba biriru·aRa ku J!.asozi, haRahanRara izttba

11 'icyttnzwe. haRahanRara ùm·ura n 'imbeho n'inzara

11 'inJ'amaswa z 'amoko yo.re ... ibyo byose bakabihanRm·a

kandi bakabirinda. Aba.rhoboraRa rero R,uhanKara ibyo

b)'ose, ntibari bakiri abibombarika 11RO batinye RuhanRara

111111/CO: bubahukal!,a kn·a.raf!.u:::a batiJhisha ib)'O mllltCO

11.raba ko bit'11Rll.'a habanje ku·ibombarika.

Uzasoma iyi 1lJ•andiko, ntazase na u·a mwana bahereza

igitabo cJf'ibinJ•abuzima, akihutira kujya kuranRarira

ibi.rb11.rhanyo b)l'imyanya ndanRa-l!,itsina, yarnara

k11biharamku·a akabmnba if!.itabo yibwira ko 11RO

ibi17)'abuzima abimenye neza. Uza.roma, azasome

ib)'anditse byuse. nta:::ihate ibit11tsi hJ'U1lJ'ine, m nayo

111 panwtt nashJ'izemo bikqa; a:::arebe icJ•o ibyo bittttsi b)'ari

bi111ariye lllll!ICO .u·'igihlll!,ll CJ'tlClt. !bi bitut.ri 11abitarataye imihanda yose: ibyimhi kandi

b)'i:::a nabikuye nwri Komini GAFUNZO muri 1974. N.rhimiye abamfa.rhije gut111lf!.a11)'a ttytt nwrimo bo.re:

abamhwi11e ihitutsi n'ibisobanuro by'amaRambo; n 'ub u;o

hdta.rhat.re ko mba!'llga. harini(J abato 11'abak11m. ,tbakire

11 ·,t!Jakene, aba.1 iri 11111 n'abanyahitoke ... bo se ni. ab 'il!,it.rina

'.!ttbo . NJ him i) ' e ab amfa.rbishije mama zabo;

lt.abam/as hi.rhije impap uro ... 11 'uwabinyandikiye

lt!tmtene re ibanga.

BUTARI:'. i\1,,,, 19HR

5

Page 5: UMPANGAR·E - The Rwandan · SIBOMANA Antoine yavukiye i Kibabara Komine MBAZI (Butare) ku wa 13 Gashyantare 1946. Amashuri yisumbuye yayize mu iseminari (Kabgayi, Save, · Kansi)

IMBANZ IR IZA-NY ITO

Kuva kera na kare kose, gukoresha amagambo ashisha, cyane cyane ayerek<::ranye n'imyanya ndanga-gi rsina cyangwa n'i myanya ivubura imyavu, bihezwa mu biganiro bisanzwe bya buri munsi na buri gihe.

Byaje guhashywa n'umurego, kuva aho dusogongerejwe ku mico y'ibindi bihugu no ku madi ni yabyo. Byaje gukara bigeza aho i myanya ivubura imyavu yaje kwirwa « ibireye iseseme », « ibireye ishozi »;n a ho imyanya ndanga-gitsina yirwa « ibishi ta ni », « ibiteye isoni » .

Iyo mvugo rero y' « ibireye ishozi » n'iy' « ibireye isoni», isigaye yemewe gusa mu mivugire i rayega; ni ho dusanga ivugitse u ko iri, kandi yaba i vugiwe igihe, n tishishe. Tuyisanga mu migani, mu bisakuzo, mu mbyino, mu ndirimbo ziherekejwe n'incurango, muri za byenda gusetsa no mu rwenya . ..

IMIGAN I

l nyamibwa y"imboro ni ishyurswe. Akaboro gato karuta agarsinsino. l nzigo y'imboro ihozwa i ndi. « Uhawe a rarya » ni imboro ya Munyengabo. I jambo ribi rikura imboro mu gi tuba. Utazi i kimuharse a reba imboro ya se igirsure. Uwambaye ubusa ni we ugira imboro ndende. Ubonye im pare vuba ayibohera u ruhago. Imboro y'umurindi isiga abana bashira ikajya gushaka abandi. Ushaka ko imboro zambuka umugez1 abania ibi ruba hakur ya .

7

Page 6: UMPANGAR·E - The Rwandan · SIBOMANA Antoine yavukiye i Kibabara Komine MBAZI (Butare) ku wa 13 Gashyantare 1946. Amashuri yisumbuye yayize mu iseminari (Kabgayi, Save, · Kansi)

8

Barihima ba Mujinya yasanze bamwendera umugore yica imboro. Ikibya cy'undi kirakandika. Impyisi irirya, ntirya amabya yayo. Vtazi Vmurera amureresa amabya imbere. Vko umugabo aguye si ko amabya ameneka. Abasobetse imisumbi ntibaba bagihishanye amabya. Babona zireresa amabya bakagira ngo zimya zose. lmbeba ikubise amabya ku ishyiga iti nanga ko ibyaha bihora byandaraye. V tinura itari -iye ayigeza ku mabya. Nshimwe y'umugore ibyimbisha igituba. Vmubyeyi giro aremaza umwana igituba. Vsuzugura agatuba ka mukeba kakagutwara umugabo. Vmujindiri w'igituba uvura imboro ikirungurira. Nyirambigira-mbizi yiciye ururasago ku gituba rwanze kuva ati « ay'ubusa n'ejo nzongera ». Ibuguma y'umushino imira imikangara y'imboro itanu. Imishishi y'imishino ntishira inogonora. Vrugo rwarazwe imishino, umwana avukana itanu. lyo agashesho (5) kashize agashino gashora ihene. lyo agashungo gashize agashino kayora ivu. Inkunzi y' imiryango ikobora rugongo. Amenyo amerera ku majigo, inkoni igashibuka ku gishyitsi, imishino igashibuka kuri rugongo. Nshimwe y'umukobwa ikobora injuma. Indarikizi y'injuma ipfa yiseguye inzira. Abe�ekeranye ntibabura kwendana. Wanga kwenda umuja bugacya atwite. Vmurambirwa w'iminsi yenda umurwayì. Indyarya ebyiri iyo ziraranye bucya ntayenze indi.

Ukora icyo azi yendwa ahetse. N'uwendeye nyina mu nyenga yaramenyekanye. V mugeni w'umunyabugugu yenderwa ubusa. V munyagihango yenze umunyakanapfu ati ntumpenze turaguriranye. Vmunyazi wa cyane yikururira abaswitsi. Inkururarusya iswika nyirasenge. Isazi yaswitse urutare i ti « birabe ntangare ntanga yan)ye ». Imihini iruhira imyuko, inyaga zikaruhira ibinyogote, abakunnyi bakaruhira abaswitsi .. Vmwana w'umukene akuna acanye. Vmukunnyi mutindi akunira impare. N tawe ubura ishyano ashyukwa. V mushyukwe w'umukobwa ushirira mu itako. Vwirinda imishyukwe y'umusore ayinyarira vuba.

IBISAKVZO

Ziraca i nyabikangaga: insya z'umutwakazi. Inkoni nziz� imera ahaga: imboro _ya musaza wawe. Imbuga nziza iboneka ahaga: igituba cya mushiki wawe. Gatinze kazaryoha: agatuba k'uruhinja. Nyawlneneka: umusundi ku ntebe. Nyoko ntaswerwa aradimbarwa : isekuru. Kiva kivitse: imboro mu gituba.

IMBYINO Z'INKORONGANO

Cani mo Nyirangoboka cana mo Cana mo batakotsa mu rujuma Mu rujuma rwabyaye Ntibanyurwa

9

Page 7: UMPANGAR·E - The Rwandan · SIBOMANA Antoine yavukiye i Kibabara Komine MBAZI (Butare) ku wa 13 Gashyantare 1946. Amashuri yisumbuye yayize mu iseminari (Kabgayi, Save, · Kansi)

Ntibanyurwa yaravunitse avuna intini Avuna intini yo gutinika nyirabukwe Sebukwe arayireba arayivuma Nyirabukwe arayitora arayisoma Ati humura ruukwe wanjye turi kumwe Mu munyinya w'amahembe hejuru Nzaguha ihene yanjye y'umusheru ...

I ND I RIMBO ZIHEREKEJWE N'I NCURANGO (umuduri)

Mugoyi wa ruguyaguya wa ruhuta kurekera wa rugusha ku buriri òyir'imfizi, yivuga ntigire kirengera mu gitondo nkayibura yo kicwa n'icumu ry'iriva-ruganda ritagira umuhunda bakarimutera mu mpyiko rikamutsinda ku mbuga.

Yemwe abo hepfo aha yewe sogokuru yewe nyogokuru ntimugire ngo turahuze ubwo mwumva· tudakoma nta cyo turakora : namuguyaguye namuguriye yanze. namuhaye amakoma ngo akomeze umutima

10

aranga akomeza ubwangushyi; namuhaye amirire ya R wangamugayo ngo akunde anyirirwe ho ; namuhaye inshyushyu ya R wangamugayo ngo akunde anshyukirwe namuhaye amavuruge ya R wangamugayo ngo akunde amvuruganye mu mbariro z'amatako arishaka aribura yo kicwa n'icumu ry'iriva-ruganda ritagira umuhunda bakarimutera mu mpyiko rikamutsinda ku mbuga.

Mbe wa gihungu we mu bwoko uri umuki? Mugoyi ati ndi umusinga. Ati sigaho kunshuka wabaye umusinga washinze rigahama ibikunzwe bikamenywa w o kicwa n' icumu ati ndi umugesera undi ati sigaho. kunshuka wabaye umugeséra wangeseye aya masunzu ukanyambika intama intambure mu gitondo bikamenywa

nyakwicwa n'icumu; ati ndi umwungura undi ati sigaho kunshuka wabaye umwungura wanyunguye ho ubugore ubu bukobwa nkabushira n'ubwana nkabukira nyakwicwa n'icumu.

Yemwe abo hepfo aha ntacyo mbatsindira kwa Nzeyingorore na Nyirahabimana m mumpe umuraza; nta munto turi kumwe

ni intumbi yegetse ni inkingi yegamye ni intango yubitse n i umwenya w' amakara m 1cyana cya nyina ni icya nyirakuru bagitereke ku ntebe bacyuhagize inkari bagisige mu bisage bagihunde amasaro gisubire mu nyana ni intoba-biziba nacuka azaba aza nta cyo yari amaze yo kicwa n'icumu ry'iriva-ruganda ritagira umuhunda

1 1

Page 8: UMPANGAR·E - The Rwandan · SIBOMANA Antoine yavukiye i Kibabara Komine MBAZI (Butare) ku wa 13 Gashyantare 1946. Amashuri yisumbuye yayize mu iseminari (Kabgayi, Save, · Kansi)

bakarimurera mu mpyiko rikamurs inda ku mbuga. Namwererse ikibero yerekera ikibero cy' inzu arasumba imisego nk'ushaka kuruka ararungarunga nk'uwariye rwungeri aranuka mu nzara nk'uwashiruye inguha aranuka inzobe inuze nk'uwaraye mu nzarwe aranuka inkarakara nk'uwaraye mu makara yacirse inkonokono nk'uwariye inkenekene zo mu kwezi kwa Mara muvuze yararozwe ntibwa je mu nzoga yaburose mu nzozi aburenga mu nzira ntacyirwa Mugoyi wa Nzeyingorore ni rwitura--mu nzuzi rwa mpa-akaryenge

ni rwirura-ku-ruraro rwa mpa-imireja si rwirura-ku-rurara rwa mpa-umukobwa!

Y e w a gakobwa w e, sigaho kuntuka

1 2

winyira M ugoyi wa rug uyaguya sinirwa M ugoyi wa ruguyaguya ndi rubanza-mu-igugu rwa Nzeyingorore inkuba ikubira nk'intare nkagusha ku bibero ngakesha igiraramo.

Rwishin.za ku mikoni rwa Semukoranyi jye umukobwa ushira isom ndamureba akanshisha na ho mu nsi yarashize' dore ugenda ushibaguza nk'ishashi ya musheru.

R eka nsumbe imisego ndahunga imisuz i y'ibishyimbo by'imirura n'ibijumba byokeje n'ibira biravuruze n' ibisogi bidahiye waj e uriye iwanyu nyakwicwa n'icumu!

Nagukoye Girare cya Serurenderi nrirera umukamyi nrirubya umukamo ikamwa diri diri ntikamwa donyi donyi

nzay ikubira umukoma nyijyane i Gikore mu bikombe bya .Jurwe

nzayikwe Nyanzobe we Imana zarirse wowe zarakubitse Inama yayo So ayihinge itabi nyoko aribagare musaza wawe azaribunze imibaya mugaruke mbahake nyakwicwa n' icumu.

Reka wa gihungu we winkangisha gatare gatera umukamyi kagarubya umukamo gakamwa donyi donyi ntigakamwa difi diri gakubire umukoma ugakure iwacu ntacyo wari umaze nyakwicwa n' icumu. .Jye nzajya hakurya kwa bene marume kwa babyara banjye kwa R wicumugize kwa Cyuma cy'umuhama wa r uv umba-ntambara aracumita nrashishwa ayishora nk'icumu

akayigarura nk'isuka imwe ihinga ahoroshye akayijabura nk'umusomyo byagera mu gicuku akayivuza nk' ibihubi by'ingoma z'i Gaseke z ibariye igicuku akarenga akanyuza agakunda akakurura nyakwicwa n'icumu ry' iriva-ruganda riragira umuhunda bakarigurera mu mpyiko rikagursinda ku mbuga.

1 3

Page 9: UMPANGAR·E - The Rwandan · SIBOMANA Antoine yavukiye i Kibabara Komine MBAZI (Butare) ku wa 13 Gashyantare 1946. Amashuri yisumbuye yayize mu iseminari (Kabgayi, Save, · Kansi)

MU MA T ABA I NY AMUGARI

Mu mataba i Nyamugari umugabo yaragiye ati yemwe bene urugo nimuncanire indaro bari tuyicaniye abandi ati nkunda aho abandi baryamye bari urarara he mugabo ari ndarara ku buriri bari ku buriri hari abana ati ndabaryamira neza bari urarara mu rugo iyo ati sindi inka mw'uru rugo bari u rarara mu mfuruka ati sindi imfura mbi mw'uru rugo bari urarara mu kirambi ari sindi ingarama-kirambi bari urarara mu mukubo ati sindi musheru iwanyu bari urarara mu rutara ari sindi amasuka iwanyu rwema ndarara ku buriri bari ku buriri hari abana ari ndabaryamira neza ati ndahengeka urubavu umugore aramusubiza ari ubwo uryama ku buriri umenye ntu-nkonH:n: inkanda nrukome n'ikirago ari iyo nkanda sinyikoma n'ikirago singikoma.

14

Yageze ku buriri amukora ku mukondo umugore nriyihinda amukora ku bukobwa umugore nriyishanya ahubwo ubutwenge arabuvuza ati ni kose yewe Mbaraga we ko ugarukanye imbabazi ko bihinda nk'urubura bigasuma nk'amashashi cyane ziri mo ari zingahe?

undi ati ni imbumburi yayo nayihawe na Mungu nayireye umukobwa mu nsi y'umukondo urukundo rurahama komera wumve mivumbi . . .

Umugore aramubwira ati Muhimpund'u ni uwawe Nyirayabo ni uwawe na Nkundumugenzi ni uwawe na Rutanga rw'imfizi ikibuze cyose ukijyane.

· Umugabo aramubajije ati mbe yewe mugore we ko ugaba inka mu rugo umu wagera ku bana ukarusha ho umugabo wawe aba hehe? Ati ejo yaguye i Bugande tugize imana yahera yo tukibyarira abandi . . .

15

Page 10: UMPANGAR·E - The Rwandan · SIBOMANA Antoine yavukiye i Kibabara Komine MBAZI (Butare) ku wa 13 Gashyantare 1946. Amashuri yisumbuye yayize mu iseminari (Kabgayi, Save, · Kansi)

BYENDA GUSETSA, URWENY A NO GUTEBY A

16

Baba j ij e ikiremba bati kuki wanze kurongora? Kiti nanze kurongora ba nyoko bakiri ho.

Semikizi yatonganye n"umugore, umugore amuzimba mu magambo, bigeze aho Semikizi ati z iba wa kagore we k'amabere y' impenebere! U mugore ati urinda uny ita impenebere ko wanzanye ngo unyende waranzanye ngo unyonke? Semikizi ati zana icyo gisebe ngitsete! undi ati nseseka naraswewe i Mutara na Mutende iyo amabya avuga nk'amasuka asenyagura urusenyi ! ! ! ! !

Semuhanuka yagambiriye gusambanya Nyirarunyonga a bu r a a ho yamuturuka , y ana mutuma ho u nd i akamusibiza amwiyama n'ibitutsi bitagira ingano. B u key e S emu ha nu ka a himba a ma y e r i yo kumwoneshereza, azana inka ze, azitur ira mu buro bwa Nyirarunyonga , maze we aragenda yigaramira mu buro rwagati, abeyura uruhu aru kubira ku nda, maze « r wa mo» ireguka ir eba ij u r u ! Babwira Nyirarunyonga bati inka zakuyogorej e umurima. Ni bwo amanukanye n'abahungu be n'abuzukuru be n'abakazana, inka bazuhira ibibando bazikura mu murima.

Nyirarunyonga rero s inzi uko yaje kurabukwa aho Semuhanu ka y igara miye, y ifa ta ku kana nwa àramwenyura ati Nyirarunyonga ko bambeshyera ngo nkunda imboro, ati n' iyi nitoreye!!! Nawe rero abeyura inkanda, ayisokaho; yagapfe, yagapfe, reka s inakubwira ; abuzukuru be babonye

nyirakuni yashishikaye, baza baj e kureba icyo ahugiye ho, basanga yicaye heju ru ya Semuhanuka . Bagize bati r eka t u ze duhane tyo mbwa y 'umushu mba ya .ko nes hereje, Ny ir a runyonga a t i nimu ndeke mwinigire, ati nimwigendere ndamwifasha bana banjye mwe. Barigendera . Ariko haza gusigara akuzukuru ke gatoya, kaza guhèngeza kati ese ibyo bishongonoka ni ibiki nyogoku? un di ati n i ibyuya by' abakiranyi.

Bukeye umwami Mazimpaka avuye mu muhigo imv u r a is ho t s e yug a ma kwa Ny irai:u nyoga . Nyirarunyonga akaba atetse isogi iza guhumurira umwami, ni bwo yatse Nyirarunyonga isogi ngo yihumurize undi arayimwima. Umwami arenzaho aritahira, ariko ataha aritahanye. Bukeye atumiza Nyirarunyonga amwiriza ku zuba; undi aza kugira inyota, yatse amazi bamwuhira isakare . . .. ! N i bwo rero Nyirarunyonga agize ati yuuu, ati yemwe bakobwa, ati koko imins i ntihwana; ati e jo niriwe ku mukimbagiro w' imboro none niriwe ku ngoyi y'umuruho!!!

I. INYITO

lj a mbo I GI TUTSI ku r iso banu r a mu ny i to ntibyoroshye rwose, kuko rikubakubiye mo twinshi. Kurisobanura bikunda kugorana, cyane cyane iyo uhereye ku buryo bukoreshwa mu gutukana.

Umuntu ashubora gutuka undi ku buryo bwinshi.

l. Nko mu migirire no mu myifatire.

Urugero:

Gutunga umuntu urutoki rwa marere ukarutig isa;

17

Page 11: UMPANGAR·E - The Rwandan · SIBOMANA Antoine yavukiye i Kibabara Komine MBAZI (Butare) ku wa 13 Gashyantare 1946. Amashuri yisumbuye yayize mu iseminari (Kabgayi, Save, · Kansi)

gucira hasi; gusa nk'ushaka kuvundereza umuntu ho amacandwe; kwinuka umunru cyangwa kumwikokomora; kwereka umunru intunura cyangwa kumuhema; gucunira umuntu ingoni cyangwa kumurerera inoni; kurebana umuntu agasuzuguro kavanze n' iseseme; kwigana umuntu ufire ubusembwa; kwicecekera nrugire icyo usubiza ugururse . . .

2. Nko g-ukore sha amara ng-a-mutima cya ng-wa

utug-ambo tw'utunifu.

Urug-ero:

lranga-mutima ryo kwinuka cyangwa kwinukira umuntu; Urugambo rw'urunifu nka: asy i, apu, na we . . .

3. Nko g-utukira umuntu mu matamatama: unyeganyeza iminwa ku buryo uwo uruka arumva icyo ushaka kumubwira; cyangwa se ukavuga gahoro cyane, ku buryo urukwa yumva umunihiro w'ijw i, ariko nragire ijambo yumva mo.

4. Nko kwima umu ntu icyubahiro g-isa nzwe

kimug-e newe.

18

Urug-ero:

Kunyura ku munru musanganywe nrumusuhuze,

nrumuvugishe, cyangwa se ugasuhuza abandi we

ukamwihorera; Kurikiriza ugusuhuje; Kudah<tgurukira mu cyicaro ugukuriye.

S. Nko g-ukoresha amag-ambo ara ng-uruye ka ndi asesereza: nk'incyuro n'ibisebanyo ; cyang-wa se ag-arag-ara mo ibyifuzo by'ubug-ira nabi: nko kw ifuriza uwo uruka kuba gurya na gutya, cyangwa kugwirirwa n' iki n' iki .

Hakurikijwe rero ubwo buryo bwose. duranze ho urugero umunru ashobora guruka mo undi, dusanga icyakwirwa IGITUTSI ari icyo ari cyo cyose umunru akorera undi, amugaragariza se cyangwa yerura akamubwira mu mvugo, agira ngo amugaragarize agasuzuguro, amusebye, amusesereze, amusarike, amubabaze, amurakaze ngo abone uko amugayisha mu bandi, maze amu hindure imashiro ry' ikinnyego. Ibyo bikaba byasharswe kandi byarekerejwe n'ubigirira undi. Kugira ngo imvugo cyangwa ingiro bihinduke igitursi, hagomba impurirane y' ibinru byinshi. Kugira ngo ijambo rihinduke igirursi, birerwa n'urivuze, n'aho rivugiwe · n'uwo aribwiye, n'icyo arimubwiriye, n'umunimbiko w' ijwi arimubwiranye, n'icyabanjirije iryo jambo ... n' ibindi . . .

Nk'uko ijambo « igirursi » rikubakubiye mo byinshi, ni nako buri wese ashobora kuryumva uko yishakiye, akaryiririra ikibangamiye icyubahiro cye. Nk'uko rero icyubahiro cy'abanru kirareshya, ni yo mpamvu nk' icyo imfura y ' inyangamugayo yita igitutsi, arari cyo gironeka i c y u b a h iro cy ' u m u n y a m u s o z i ; h a r i n ' ah o uwo m u ny a m u so z i abo n a iki n nyeg-o, a r i k o i m fu r a y ' iny:mgamugayo nttg1re 1g1tutsi ihabona. lgironeka icyubahiro cy'umuntu muku ru, si cyo gironeka icyubahiro cy'umusore. Biryo rero, rwakwemeza ma shiti ko uburemere bw' igirursi burerwa n 'ubwishishe bw'ututswe n 'ubusuzugurike

19

Page 12: UMPANGAR·E - The Rwandan · SIBOMANA Antoine yavukiye i Kibabara Komine MBAZI (Butare) ku wa 13 Gashyantare 1946. Amashuri yisumbuye yayize mu iseminari (Kabgayi, Save, · Kansi)

bw'utukanye. Ututswe n'uwo bareshya nrababara kimwe n'iyo atutswe n'uwo asumba. N'uwaribwa n'imbwa yaribwa n'intozo aho kuribwa n'umusega.

lgitutsi cyibanda ku ngiro, ku ngeso, no ku myifatire y'utukwa. Kunegurana ubusembwa cyangwa se guseka ubufite, ni ubunyamusozi bubi cyane; kwita umuntu «gacumba », « sekarema », « kajisho », « kanyonjo » ... ubigiriye gusa kumunegura ubwo busembwa, biragayitse cyane kuko acari we uba yarabyihamagariye. Cyakora ushobora kubimuhamagara, bishingiye ku rwenya rushyigikiwe n'umubano musanganywe, n'umurego w'ijwi ubivuganye. lbyahebuza umugayò uvanze n'ubuhemu n'uburere buke, ni ukunegura, ni uguseka umusazi, ikigoryi, ikimara, ikiremba ... ; ikiremba cyo haba ho uhwo bagitaramana, by'urwenya rwo kuryoshya ikiganiro, ariko burya baba bagihemukira.

Utukwa, atukirwa iteka imyifatire n'imigirire yaba iye bwite, yaba se iy'abe (incyuro), kuko burya buri wese yubahwa cyangwa akagawa bihereye ku myifarire no ku migirire ye. lyo umuntu yifashe neza, bishimirwa we n'abe, bikabahesha ishema n'icyubahiro mu bandi; yakwifata nabi yiyandaritse, akabigayirwa rwose kandi ntabure no kuba asebeje abe.

Mu birutsi bisesereza, ibyinshi bishingiye ku ncyuro. Umuntu acyurirwa imyifatire n'imigenzereze ye; ubishoboye arabimenyera, bikazahinduka urwenya, rubanda ikazibagirwa. Warwanya incyuro y'ibyo wakoze, rubanda bakarushaho kugucyurira no kuremereza icyabyaye iyo ncyuro. Bikaba mbese nk'iyo umuntu arwanyije izina ry'irihimbano: ni ho

20

rimuhama. , Incyuro mbi kandi itibagirana, n1 ucyurira umuntu ku be (cyane cyane ababyeyi) l" a ba yarashoboye kurwanaho, kurengera, kurwanira ishyaka, akarenga ntabikore kandi yari abishoboye, akabahana, akabarya, agahitamo umugayo ngo akunde yiramukire, acungure amagara ye n'ibye. Mwibuke ya ncyuro mbi yashubije Nkundiye iwabo .

lgitutsi kigaragazwa mu mvugo, mu ndirimbo, mu mbyino, mu nyandiko, mu gishushanyo. lbitutsi byo mu mvugo ni byo byinshi cyane; ibyo biterwa n'uko abanyarwanda batari bazi kwifashisha inyandiko.

lgitutsi cy'inrarukiraho, kivugiwe mu nroganyi zicamutse, cyibagirana vuba. lyo igitutsi gishyizwe mu mbyino cyangwa mu ndirimbo, gitinda kwiba_girana, kuko kiba uruhererekane kiva mu karere kijya mu kandi, kigakwira igihugu cyose. lbitutsi bishyirwa n:u mbyino, ni ibimunga ubutegetsi (binegura abategetsi) n'ibirwanya ingeso y'ubusambanyi n'iy'ubusambo: bafatira ku muntu umwe akaba nk'·inranga-rugero.

Hari ubundi buryo bwo gutukana bwadurse aho u Rwanda r.umenyaniye n'amahanga avuga indimi zindi zidahuje n'urwacu: iyo abantu biha kuvuga ururimi abandi batazi, babavugira ho, baganiraga mu kinyarwanda, nyuma bakiha akihariko ko mu rurimi rw'amahanga, abatazi urwo rurimi bavuga ko babatutse!!!

Il. GUTUKANA MU MVUGO

Tumaze kubona ko hariho uburyo bwinshi bwo gutukana, n'ubwo tutabujambuye ngo tubumare inyuma, ubw'ingenzi twabugaragaje. Muri ubwo bw'ingenzi rero,

21

Page 13: UMPANGAR·E - The Rwandan · SIBOMANA Antoine yavukiye i Kibabara Komine MBAZI (Butare) ku wa 13 Gashyantare 1946. Amashuri yisumbuye yayize mu iseminari (Kabgayi, Save, · Kansi)

\ ' ' '. \ . ). \. �- ' l'J\) \ \ l\ • l \ ' : f uburi ku isonga ni ubwo gurul<ana umunru yifashls ije l \ t ' �

rr1,, .. )� / i l ;t' Gorukana abanru barererana amagamt>6, na byo biri

kwinshi. - ' ·' / l. Nko guteré·rana ubùse cyà'ngwa ububyara. Byo nribijya bigaragaza ubugome, kuko bifire ishingiro rylibyo mu muco ugenga imibanire n 'ubusan lta'ne· rhu Banyarwanda. Ababyara bararuka'na1 rlri1<i-zira, abase ; na bo \basemt)ura aho basanzwe baburerana; ibyo byose byemewe n'urhuco. Amagambo barererana" usanga ashingiye ku busafnbo bw'lnda. l

A 2. Nko, gusbell.lbana,. � (lçor�shw.a njab<!tWa1n'abasabirizi, iyo basega ngo b'lronke ,)çyo J>i:�ira. Waba ubahaye bakaguriìka, waba nracy.o.u.Qaha,y,e bakagu�u.ka mu mag<})!lbo ukeka ko ari ibi$ingizq. . �.' ,, , .. ,, r· 0 · '

.. r1 <,:,-: ; ,1f11 .. fil T 1 Il. fl!

Gapfushe ab.anzi mpfushe abai;)yima, abagome bazaba bagaba�ur�e'��'·R.w�nda1; · .· ,.;n ·

_, · .,.,.,L�'- ''L . - t ;. · 1 � • 1 ' • r •. 1 IJ 1 ;J ; ·�{ · 11 ..;

Kàbure tbyago mporane tbyara uJye uhora wororera rubanda; ,._, �' - ,, ,. ,., r•;

lyo)1'1Pfg. n't�Qqj, ... ,-· )•,_ L· . ll n o( , Nk k h . ,. . h . , .. , :.;.rn-,::�.r tni', .1. ·o gu · orcs a 1 mvugo y Imp1s a-mlltegu

Urugcro: • l ,� -gt:i J

22

Baz · Uwaf!.uhitishamo ù1a11J<a 11/i�zaJ<ttra ru:atn,ru .1ki-. ttJ<.aPa iki.? · . · • � t _; ,,!_,, ·· , '·, 1

Subiz : Narora inanga, ngata· inaguna: (ngatina�ufa-= gurinagura) . .. r '• :.'lf'

- Baz : UwaJ?.tthitisha1J1.o ikiJ<ori n'ikima, watQra iki >f.r t.l \ t 'h l UHJ1' fktJ ;>J,.ll ...l iJJ .1,.1 I)W 1L' lfl 1 !l_fJ· t n-.1 'ftJ(i • J ttJ!.a&a t .t. - Subiz : Narora ikigori ngata ikima (ngarik'irt\� "�' l ,, ,, . J.fJ�uri!<-imJ!)q llll,IJ J1I.d IJI!J rl!. .. n. Al' "

- Baz : Nyoko n'ttmuJ?.ore w awe, i m_rrtrt4al n,,. 1 , ;i'J'ftP.q_sfJ-irJ.-1/gf?o,, u.lfR4-8�[f;l,rlt�1'1rW!!iJJ4 r 1f_3-'J!ift.lf"lza

. J!rltl'f/def 1 ' • t J br ). f,1 'f ·�·1•11 1. ����ul])�:,,N!!Yih.fln.za .r:n�m�!<.,-·, ) . t_d,,: _,, --,1 B'!rlJ�Is.Yva 1�tgi ritp}Vt1. uge,ze .lq� icur:n.i wpngere hp f� ra

,.!TI�I;D!l>�!/ ,, Jt1 ).• ! ) () , ' t·' )l,,,'> ) ' •' --.i �l:ll:>i�r: 1_,r�m�e:. �a. ,mar:na,, kabiri_ ray11Jl?,ma, gataru ,ç!l

mama,. kane ra . ma ma, garanu ta _II)flma., garandatu ra mama, karindwi ta mama,

'' ··d ' l Ìlrrtuhani· ta m'ama,' icy nda <tat•nuftna, icun11 ra rl!·•Ju i/rn;r'tfta (1cl'l'filira·marna'l.mul • •:. 1 , :.o" .J

____et, Bazlirn :•Vuga•Jaffi<'ll(o'yè>Se' luzlhv6ngera'1ho· «l'io>'>' "'" ·

- Subiz : Umunyarwanda no, Umurun'cli rio, Umtlgand� no, Umunyekongo no, Umuhavu no, Umush· no (umushino). ·cl· :.l"·

,.d• , L(l ')' fl'''f.'• 1 , .. ' r · ' -' 'h' ,.c, .. -,rh�·· i q ''i t\fl ' h' L 'Jr' t l>'' 'k ·t! .tt_yo maga11_1 uo :Y Impts a-mu�f/�� ,Jl�O�fr� �a . ��· _ ,t, �az(�

�b

���?;J.9�" ��;�� ��iz�',ìno� �h9JI ug���fl��. u,rg�rfll;o-nr,�?�;urst u unze mu gtsubtzo.

1.•(11.·

lyo mvugo ishobora no gukoreshwa mil'lnagambo

Urugero : · o· J\J,lll -. Ndagaruma umutumba urumbira mu rutoki: - Ukwezi kwaguye i Save imbwa ziràkury-a zirakumara . -.. Umunun_i,wi.mya.inuma_ , . .. .,, · / - Umusambi U?ambanya imbwa . . •:J• ''

23 ' .

Page 14: UMPANGAR·E - The Rwandan · SIBOMANA Antoine yavukiye i Kibabara Komine MBAZI (Butare) ku wa 13 Gashyantare 1946. Amashuri yisumbuye yayize mu iseminari (Kabgayi, Save, · Kansi)

Hepfo aha hanyuze umugabo wikoreye umunyu, hanyuma yitura hasi aragwa, umunyu urameneka: ayora uyoka, ayora uyoka, ayora uyoka, asimbuka umukoni umukora mu nnyo, asimbuka umukoni umukora mu nnyo, asimbuka 'umukoni umukora mu nnyo! ... Enda iyi mitozo kora muri iyi mirama Intoki zigira inguge (kuzigira inguge) Ingata zibanga abatwa (kuzibanga abatwa) Inzogera zibura imbwa (kuzibura imbwa).

Haba n'ubwo umutego nyagitutsi uba ubunze mu guteshaguzwa: "Bagusaba kuvuga vuba vuba amagambo ajya gusa, amaherezo ukaza guteshaguzwa.

Urugero:

Agasindu gasumba agafundi, agafundi gasumba agasindu, agasindu gasumba agafundi... amaherezo ukaza kuvuga ngo « gasumba agasundi » U rutaro rwa mama, urutuba rwa Menge, urutuba rwa Menge urutaro rwa mama, urutaro · rwa mama ... amaherezo ukavuga « urutuba rwa mama ! >>

Bene iryo dondobekanya ry' amagambo .yihishe mo ubufindo, rikoreshwa ahanini n'abana bigishanya gutegana mu magambo.

4. Nko gufatiraho. Gufatiraho bikoreshwa n'abasizi n' abisi, n' abahimbyi. Babivuga bashaka kwisekereza ababwirwa, ariko bakabigira basa nk'abatinyuka kwandagaza uwo bafatiyeho. N'ubwo biba bishingiye ku bisetso, ntibibura gusesereza uwo bafatiye ho. lngero zo gufatira ho zikunze kurumbukà mu bisigo .

24

Hari ho ubwo igisigo cyose kiba kigwiriye mo inganzo yo gufatiramo cyangwa se ugasanga mu bisigo hari mo amabango amwe yibanze ku gusebanya.

Gufat iraho bikunda kandi kugaragara mu mahamba iyo abaririmbyi banegura abatindi (abadatunze inka), iyo banegura abazungu n' abakarani n' abaforoma; cyangwa se

.

iyo banegura abahutu.

S. Nko gutukana kwa rubanda.

Rubanda rutukana mu magambo asanzwe, kandi mu nteruro ngufi ngufi. lbyo bitutsi byifuriza utukwa kugwirirwa n' ibyago nko gukenyuka, gupfa, gupfusha, gukena, guhemuka, n'ibindi ...

Urugero: Garumbe ururike; gasye ibiheri; kamenye inshut i; gahenere umugina; gakubitwe n'inkuba; kavomeshe ihembe; kavome ibirohwa; gacike amaguru wiruke; gacike amaguru ugendeshe amavi; kanyagwe urarakama; �ayoboze i N gamba utahagira umumenyi; gahingishe · igiti; gasekere abiìhizi; kasamire ubusa, gatwarwe intambike; karire amaraso; kanywe nzobya; gasinde. a

marike; gasare bikurye; gashinyike zishikura; gasabe uwo wimye; gasabe igikona igikororwa; gasabè nyamunsi umuramuko; gasabe inkongoro inkongoro

';

gasabe sakabaka isakamburiro; kabarize izuba mu kirago; kabaze inkomanizo ko bwakeye; karore ibiìyi ibirori bije; kagarike imbavu nk'imbehe; gahabwe · ivu nk'iteke; gatukuze ubura nka rusake; gatukuze indoro nk'indabaruba z' umuko; gapfe mu cyi baguhambe mu cyibo; gapfe muri Kamena bakumeneshe inzu ; gashir ire amenyo mu kanwa ; gaore ibikoba inkonda ztgwe ; gacikire h agat i

25

Page 15: UMPANGAR·E - The Rwandan · SIBOMANA Antoine yavukiye i Kibabara Komine MBAZI (Butare) ku wa 13 Gashyantare 1946. Amashuri yisumbuye yayize mu iseminari (Kabgayi, Save, · Kansi)

nk'umubyindi; gacike imboro umugeni ageze mu irembo ·

t b . b b k . (} .J'J 1' l 1 ga erwe ama y1 amacumu aterwa a aga o; ga am1re nasi nk'ikizjba; ,kqry' w_Y.rrna n�·ull)use�e,; ga)mz� url!�aro nk'url)l)i.çjl; ��p,yare .ufi�!f.l9il .qg�,ruhaya ,.,, 1 , A , ,

•.J1 ,J l " ' 1 "J' 1 .;r .., 1 , l 1 A I�L t S.l 6. Nko gutukana kw'abana: Birangwa n'urutoQd��pnyc: rw'amagambo afite umurya unogeye ugurwi, bigakorwa ari nk · u mukino w· tugùy-iguyi'wlfl·remo ubu H n do ·bwtim plsha _

mute�ò! Akamaro kabyo, Ai uko bitoza>.�l:iana 'kuvug<a rleza, guhimba, no·guf�r{ mu murwè. . , 1r' . i , ; ,·r

�i •• J }( J J • ., i (IJ 7. Nko gutukana kw'abashumba: Bishamikiye ho no gul<orbnga,!l b'ilro'ba m{>·'artlagambol1ashishùy'é\ w-a)>tlmva aka'gushi'sha '; ayc!i magambo • a ba yé'l'lde�e ·)fl'lili ''tnyanya òdanga-'git'sina>kamli1 àteukana1kù•ri1 NIYIN>A'w'-ur1i0i1tu:

�.J , '' t,... ' r�l ft�>{flJ 1 .f/0 i)f:! n u/1,: J , ·" ..... ;.�_,HI.,-GJ-lT.l!K4NA. �W;A.ij�4;) n!.<

• c 'k'J/l k ,J·-�· q J .' 'fTl, JI. i)'t' ·>)'J . u�u ana w abaqa Dishingiye ku mu'n> wa k. · .. , . . 1 � _} 11? ,j � J'J .. {l "''�' 1 f J . !� �n ,, n • . n , .. ,h myarwanaa wo kurera Dacyana. Mu 1<1hy rwanda j .,l,l_;/f'l t:..f 1 J'll rt · t)J r1r.t , . "" , 1·t;,r , umwana arerwa n a bose kuko ngò . a ba ari· uw·a bi'1se; b. 'k .«k J .'l.lt!_ l JI'I ' ., l iJCiiJ )', lli"JJ,rfif' ·•Q IrumvJ ana na none o auo bose bamurera atari kò oaba b'lbifiç.e.IT)_pl,,�rulwr�" rung;a_J;J,aJ;, urt1hare SWii--J m(1t}re n i urw'ababyeyi, U/Wa kab.iri.ni u);w:urungaoq, lJ.bl.JiJi!'�inyç bwinshi, umwana abuvana mu bo biriranwa ari bo babyeyi be (ìyo ùrriwana aki�'i muw cyàtt'e) na ba,gerìzil(be '(iyo arangiye guraba�uza· 'agasahga 'ibandi'bfriranw� . . J

k .;.l l i J ·->. •· Iyo umwana yifashe nal;li; n.i ngomJ�1yvp ko abicyahirwa. Abakuru bashobora kumukosoza akanyafu, ha' ho abahdi l:iàha bàk-àìTiukosoza 'kumuseka, kumurrlwaz� kU'ihu nnye;.,"a1,11 kt.im utèsha· isnerrla, · bab<muRwèna, bakamwer�ka kb lé}rd ;tkoze 11'ubu'ryo hgikoze bìgaylt�e.

,IJfiJ,;, o�:. , !LrL l /11

26 �\

J, , ,)1J ry. :u ·r'<•1'tl 1A _, :-lJruger<?: �· -,( 'JJ � t • l rr

....!..-'.. lyo umwana any�ye-àho atagbmbaga, baìnucyaha bagira bari: Kanyare ic6 n'umucagare/ Jbayiee bayijyane· i Rwamiko/ bayikobaguze imikoni/ bayikoherereze uy1rye. lJ • l ,di l ! � j, _,i/

- lyo an;ye aho atagomba bakar;nucy;1ha bagira bari: Ubona -aho uneye wa nyoni we/ �neye mu kebo ka Y oboka/ ubeshyera abana ba Yoboka/ haguruka uyarye/ uba wambuye so na bene nyoko.

• ..-! f1 1· ,, , �, : r _ • 1 / Yaba asuriye abandi ab�iguje cy_angwa_ pkubise intpmev.(e bakagira bari « Gasure inyo n'inyamunyo usomez_e, ar_n;�'Zi ,y;ubugad,>t cyang�a. se bar,i « Gasure inyo n'inyenyeri, n'inyambo z'ibishirira » cyangwa se bari « G�surìre so'kù iro�/"nyÒkÒ Jaryahgarane mu i s o k o / �g o , y�m

;vf m w

_a ?abyey � . �w e /

mawariguraniça» · cyangwa bau « Gasure b1dudu bya 'dud�bi;�; ' i�b1F�'r� )),(r'n�Jii ya ''mwer�r�/ iyo ) l l! ' l ,t J/1 •• l(ta*uh

_ambye u�rera IT)U n.�u//·

Jlyo ' usuze batamumenye ahubwo ' ·hakumviklma

umunuko· w'umusì.tzi,t bar.rht•rtt usuzc: bttgi ra bari·: ... , l l

a) « Usuze usuze/ asure mum;mvne/ munemune wa rubimbura/ rubimbura agi�;a ihembe/ . ihembe ari iry'ingona/ ingona yora izuba/ iryotera ku kan�nga/

. anunge amagar'a hasi ».

b) « Usuzç. usuze/. asu enetene/ atenereze hirya badatema/_ aramba'!."''-""'.l>i>ko , n'igihuka/ atamira ikiby\ndi cya nkoko/ 1 m_u,sambi agih�kenyef icya nyirabarazana akinugun

27

Page 16: UMPANGAR·E - The Rwandan · SIBOMANA Antoine yavukiye i Kibabara Komine MBAZI (Butare) ku wa 13 Gashyantare 1946. Amashuri yisumbuye yayize mu iseminari (Kabgayi, Save, · Kansi)

c) « Usuze usuze/ asure agatùngutùngu/ nt agatuga mubyindi/ atungwe n'ayo aneye/ avurugute ayo mu cyavu/ ahahe ayo ku ishyamba ».

d) « Usuze ni nyirameko/ ateke inkuru munani/ asange zashiririye/ yigire kwa gacece/ ahace ingoma y'igicike/ acike ikirashi mu nnyo/ imana zamubonye/ zimwubike mu kibanga/ zimukure urumambo/ azapfe atanyagurika ».

e) « Usuze usuze/ afate akavumu ashyire mu kavure/ uko ingoma zivuze/ avugire i kuzimu/ nka nyiramuhari »·

Bagasoza izo za « usuze » zose bagira bati: « sinzi ikinyarutse mu Kinyaga/ sinzi ikimanutse hejuru/ cyambaye inkota n'umutana/ kirakamutanaga mu magara/ gùgu, tumba urunnyo ».

lyo bigenze bityo uwabasuriye ubwe agaragazwa n'imyifatire ye: arirakaza akivumbura, akiha ibyo gutukana no kurwana, cyangwa se akigunga ntafatanye n'abandi gurondagura za « usuze ».

lyo umwana avunnye ikimu bamucyaha bagira bati «Kavune ururi n'urutini/ n'urutaro n'urutarataza/ n'amabuye atatu/ n'umuserebanya wa gatandatu ».

Gutukana kw'abana gushingiye na none ku muco wo kurera bakangishanya. Urugero: - lyo abana bahuriye ku gati keraho ubusogo, bak�gasangaho ubusogo buhishije, baslganira kubusoroma bakangishanya ko uburiye aba agwiririwe n'ubuhene . lcyo gihe, iyo ari abana b'igitsina kimwe, barabusoroma, bakirira; na ho iyo badahuje ibitsina, bamwe bagira ba ti:

28

« Ubusogo ubusogo ubusogora-mabya, umuhungu uburiye aswera nyina » (abo ni abakobwa) ; « Ubusogo ubusogo ubusogoramabya, umukobwa uburiye aswerwa na se ». (abo ni abahungu). Bityo ubusogo bukabura gisoromwa, kuko buri wese mu bana bar-i aho aba atinya kugusha ishyano ryo guterana ubuhene n'umubyeyi we. Bene iri tera-bwoba twarigereranya na rya rindi ribuza abana gucana akatsi kitwa « agateranyangabo » ngo iyo bagatwitse iwabo bararwana; ribabuza kwica urutambara, ngo ba nyina barubyara; ribabuza kwarurira nyamabumba, ngo ba nyina bakuramo inda ; ribabuza gushotora uruyongoyongo ngo rwabanubora mo amaso ...

- lyo abana bahuye n'uruvu, bihutira kuruvuma kuko ngo rubatanze rwabacira bakabemba; baruvuma bagira ba ti « Ngutanze gucira, nujya gucira uzacire inkaba y'amari!SO ». lyo mvugo, abana bayikomora ku mvugo y'abantu bakuru bitabaza iyo batanga umuteramwaku. lyo umuntu ahuye n'umuteramwaku mu museso, akamubona akiri kure kandi aruzi ko nta handi ari bumuhungire, ko bari buhure byanze bikunze kandi ko bari busuhuzanye, yihutira kumira uducandwe agira ati « Nagutanze/ nagutobeye igidìzi/ naguteje urugimbu/ rw'inturo y'intumbyi/ nkubagira ingumba y'ikinyabwoya/ n'indi ya nyirahuku/ nagutanze amaronko/ nujya kumira umire imosho ishyushye/ (agacira) ati ngutanze gucira/ nujya gucira ucire inkaba y'amaraso.

- lyo umwana yitsamuye akuri iruhande uramubwira uri « Gusku » cyangwa « Tumwa » iyo ari umwana utaramenya kuvuga. lyo abizi ugira. uri « Kira akabi» cyangwa uri « Kira ukirye » (kiba ari ikimyirah iyo ikaba ari impina-mvugo y'umutongero muremure ubwirwa

29

Page 17: UMPANGAR·E - The Rwandan · SIBOMANA Antoine yavukiye i Kibabara Komine MBAZI (Butare) ku wa 13 Gashyantare 1946. Amashuri yisumbuye yayize mu iseminari (Kabgayi, Save, · Kansi)

uwirsamuye_ cyane kandi kenshi, agumya kubuza abandi . i ... J ' l t J flt l J ) ,i t l f •, J;.t,t• 01 � )1 epfo na ruguru. :

Bamtt�nge�a ,bagiçfl h� i, « I}jra <!l<t!ruka(1 ukir� ukirye/ usa be:; igikc;ri1 iglk��X�b .rwqpgert:; ;r,wJ.lnamat:tgaj J.llpwami u�ttba�a ub'f.oko/. n�alçub.i\za icyç>, y.:arlfriY,y,{, apo gl}hewuka

w;aPfA �.-,. .. 1 1 1 J J • : .1 1 ) '� ' A t .vt • �. ' ·J « Urarekurura bakayarunda/ wabaragaza bakarumanga/ wanyara bakarika/ wahirwa mibarare agakoma ». Uwo babwira '-nawe. , a�hob0·ra" gusubrhu:!ttgira • a-ti1 q< U&ate ' us•ayàng1!1na ·' nkl ii"iyòhgor>iL •Y < 'llfam�iré HrrflJ <r rwà'n'gb' nk'ìmbeba 1 ùha'bwe impund'u1 rllhukara. Abapfà·bararlsiga 1 abavurse ·bakansan�a· ·l umwanz'i ukw�nga' 11-ral<amùgira· inkokoral inkoko zimuryane imyaniko ; Aragatamagizwa n'umutavu w'urunfu.f}�wqsiga afat uw'•r'nzara umurizo ». 1 J J'tt- � _) ;.... t - ',.... n. -(, : 1. • .,.� • • ! A o '''· o1·��· 111 Tw.ibutse ko ubusanzwe, 1yo umuntu y l tsamuye

ukamwutnvà ugira .ut'i l« Uirakire » na>r 1We1 1ati l <ctwese » kum'va " uwitsamuye l'ltÙmubwire 'ngo·· �� urak1re » byo ni

ubunyamusòzi.t Kutiki'riza,ukubwiye n:g0"1« umkir.e·>�,A;iyo N 'i

ubunvamasvva. , . . l' . J I I J.r'1 J,) fl i,O :r t,.u<iL>irL. ! ; ' ll iÒ�>All-g O i• l (ll 'l<_•J1 ·• '' Uwi'tsàmuye· ka'ndt. ushoborai kumubwiro uri .« TJ.rabre,

vùbi �iankizè, n\ltankiza- 'l'ltuzanki1la'» . • l :{; • l ' '' · l Ubu hateye imvugo igira ngo « Ongera ». « 1, 11 · · J , )J

�� 1 "· � t , ,. .. 1, · l l� ,., , .. ' � , A ·1 J.., ; , , lY9_ urnwana, 1 y_,igan,n;ye . ap_.P.!ldi i b,i�a 1mq<::;>.e , 1 OP,f

kubakopera ariko akabyitirira ko ari ibihimbano ,bye,bwir_�! i nyuma ingaruka zabyo zikamugwa nabi, bamunnyega ba gira ba ti « U rwiganWàJt>v/a•rtmskushwe twàma�él ab�na•. b'imbeba ku· ruseng� » .

�-· � � } ··! . r �� ·J./ >111 : ,, / t i J ·) . ;...1 , n L j l,/ • . o·t ·)�f.l1 r J " � u . . : ., . '� n . : 1 ; ) 1 1 J • t ff U, ( ) ( t � A r·. H l ' Il ,: ���> _ um:·:;2a as�pto��1na,1 at���. �?a�am�e��ere��l

bamusub1za bag1ra batl « Ututse uramututse aba an�tse uwa Ui r . ' t l l.

30 f'

l>.r l l rl l .\ 10• ,. 1 ·w • cl ... JA 1 , ' · . , ,, • J u r n : ;; • nytna » cyangwa se ngo « Ututse utamututse, �p� Y,itupe,�·., J • Tyo abana baiJ.wànira uburyamo bàbigi'ra bavu�àl hgù1

«Uri imbére- irtiberé 'ibw'amt'/ uri'hag�i:'fHagati1ra; i1n,gomà/ 11

uri' iriytiWta il\yuma ' irlyoma icy'urò·>{: 1 ltyo �ihe, 1uryad1� ivure yihurira kuhava ngo aze hagati, inyuma ahasti'rl iklre' undi.' i ' f ;.ft.tl ··' : J -qJ '' ,t b: 11.:_ f . ' .cJ ·1 1-,J ,..f. 1 •.

( ' ' ' J �' . 100At .:..! : J'I L'! !_.d r· I , JJ - 1 1 t .N � j 1 1� ...f ��d J.1 J ' J.t G.u.çl,l�jlna k�(aba�a gusbingiyq na--o�Qne ku muco wo.kureta 1 umwaP,a bamur�kaza , ).l,go aca,muk�, .kt,�kp , ku.ra,kar.� 1a.r.i . ki ffiW�1 · 1\1;1!, t.,bi�abura:4 . -fl�a!ilyaP.ugap(>; , cl.Jko ku.rà,�;IZ,<It bigar�gi!Z1� -nq gukabj,ljiz.a,. po;l<unny�ga no ,.g,ukweoil•.

. ·�:_:. m ; · . ..... .

Urugero' r�b'ku'"n�yeg'a cyan,kwa'gò��ria ' l . JiisJ 1 ) J • .; r l.. i' l ! . d lf· IJ J -�] • "1'1/ :\ f1 •� ;.. J O iJ ;,.. j ' 1/ l •t·«;Enda · .unmnckej.. w.a�nyiJran?uga/ . Q.' in�vnpyo,,[:�/

n':inzogeraJ à:e/' r.kazooke .) mool.r Ay,o �mag!lmbv avug\Va a-hlere)(ejwe .HoJguhe;f11ana,,,f<IÌ!>J kwe-re�fll iPf,OOl!ra. 1 ,, , .;,!1 •

J 1.; r' 1 1 ! ! 1 l . 'rl ' Urugero rwo gukabiriza : « Nyirankabikab1 ba 'nkabàri/ ur<��Y1kal:iije, ayi1<om1 m.u dda--j. !:�hJJI\\\;u�ar fl.Jsla.,,v,� -any9nkp mu nnyo/ U tankubira aijabar: :JSOJ.Wn,g�y_eJ; j,fjl��l)i;; j-y� 1.M-ak.tì?;i1 w'umutwa ».

Gutùkana kw'abana haba ubwo usangamo ubugome, bwibaSiyè· Gmunfu �urH&k · wa'snYlzw:e. mi:! 'mnjwl agar�rwa roti mbyin'o. • ' , i i l . l (j i l o l �· J,l l" t : ) l { ( i .. A '. f l . , . ] l i '- ' •: , /,

L"!.J. J �·1 • r .t · J · . L ! /. ;..i :rJI. � 1 J"J(-j;. L :,i 1 .. � 1 : j,f!df i l a,)r:by,eqg_(;!,ye k�;� .pusamboJ-?w.)nda-;r , '.!.' 1n J , , : •• d '· 1 ,- f

\( J� ( l jr ,'l 1 1 : L rJ·_;dr"· : d U rugero : « Nta mugore urya irìkware/ kererse N Y I RA KI ROMBA/ , v icaY.e mu k i r a m bi/ y ikura u tò��g��y�'tf· �t:��z� n� r�. n -���G;t];.gb�J·� u���Ii'�a' rì� n i

11 r • :;�1b .

L l�( h .:t. : a J l f 1. 111 �J( l !# ), Js/f · J lj"\n L ll . f,'c'IJ:- r e amas1m J» .

r � V'.J 31

Page 18: UMPANGAR·E - The Rwandan · SIBOMANA Antoine yavukiye i Kibabara Komine MBAZI (Butare) ku wa 13 Gashyantare 1946. Amashuri yisumbuye yayize mu iseminari (Kabgayi, Save, · Kansi)

« l nkware i r a ryoha NKERABIGWI/ i ryoha u munono N K E R A B I G W I / i r y o h a u m u f u t u NKERABIGWI/ yagera m u butunnyo NKERABIGWI/ ikongeza u munyu NKERABIGWI... »

b) byendeye ku ngeso y'ubusambanyi :

Urugero : - « Cana mo NYIRANGOBOKA cana mo/ cana mo batakotsa mu ruju ma/ mu ru ju ma rwabyaye NTIBANYURWA/ NTIBANYURWA yaravun i ts<: avuna intini/ avuna inr ini yo gutinika nyirabukwe/ Sebukwe arayireba arayivu ma/ nyirabukwe arayirora arayiso ma/ ati hu mura mukwe wanjye turi kumwe/ mu munyinya w'a mahe mbe hejuru/ nz�guha ihene yanjye y'u musheru . . . » .

- « 1 m boro ya HITIMANA/ irara icukura a mazi/ ru.gongo ikanuye amaso/ ikabuza nyina kurya ma » .

Haba ho ubwo iyo ngeso y'ubusa mbo y i t i rirw'' u musozi muzi ma. Urugero : « Abanyenyanza· ni abahe m u/ batu r i r iye agahene/ bagatsinda mu ruhavu/ bagakubita iryinyo ri mwe/ ibyo mu nda biti hubu/ nti urahubuke w igira yo/ uta menera agacu ma . . . »

Haba ho ubwo iyo mvugo y'abana i tukana ira ta ibyiza by'iwabo bibuze ahandi (agahigo). Urugero : « Abakobwa b'iwacuj ba rakuna r ikarenpa/ byageza mu .gutaha/ bagakuna a masuka n'a masekuru me »

Ubwo n i ukuvuga ko ib' iwanyu an abapfu. kuko badashishika r ira uwo muri mo 1

Haba ho na none ubwo iyo mvugo y'abana ylgiìna

32

i mvupo ya g ishu mba igusha ku myanya y' igits ina . Gasuhe ndi so. Kazibe akanyaro ndi kanyarwanda . U mupipi u mupayiti/ u mutipisa m isundij wo kw:1 buracyeye/ nasanze u mukobwaj acuranga ruponpo/ ne i gara m a nguswere/ hacike ubuku mba/ duh inpe ibi ju mba/ bizarye abazunguj n'aba mba ranpwengwe » .

- « Ye bakobwa b' i Nyansengej nri mugakangwe n ' i mboro ndendej mujye mukangwa na nyabuninpa/ ikubita a mazi ikazibukiraj n i yo mu hanga wo kubanyaza ».

- « Ny i r a m adabadabaj i m boro i radabadaba/ u musund i ukavuza inanga/ rega urutubaj ntepe urut ini/ n i wowe wabinyigish i je » .

IV. GUTUKANA KW'ABASHUMBA

Abashu mba batukan i ra ku gasoz i . ba ranguruye i jw i . batishisha. Baritukan ira ubwabo, bagatukana kuri ba NYINA. A maga mbo batukana mo. usanga atondekanyi jwe ku buryo bunogeye i mvugo. kandi �vugitse neza. ku buryo wakekeran_ya kubyi t i ranya n ' i m ivugo. cyangwa n' ibyivugo. Ubwo buryo bwo gutondekanya a maga mbo. ukabanzir iza ku m aga mbo adakanganye, ugaheruka ashisha. kuba buga mi j e ku rangaza ubwi rwa, u mureshyareshya, ngo aguhugire ho. maze uze ku mwandagaza atakwl m�e a marwi.

Iyo abatukana banzikanye, bifata ku gahanga. bak ikandagira ku ivi. maze ruka mbikana. Muri uwo mwisuko w'urusakwe, k i raz ira gusubira mu g ituts i undi yagututse ; k i raz ira gusub i ra nawe ubwawe mu cyo wigeze

33

Page 19: UMPANGAR·E - The Rwandan · SIBOMANA Antoine yavukiye i Kibabara Komine MBAZI (Butare) ku wa 13 Gashyantare 1946. Amashuri yisumbuye yayize mu iseminari (Kabgayi, Save, · Kansi)

,� r , f ; � ku?� �k'a ; , ,fu:��i�� ?.�o ". �� "w_e �> �Y� . _big�ra?aza uougwan,"blgaragaz"à ko IDYO warruzJ ISJmaze kugukamana.

> " ... l f • 1 !

Ubundi ibitutsi biza byisukiranya. byivunderezanya agatebezanyo, uba n j we' ag'ah i 'ta asub iza , ataban j e gush'àkisha. ' Iyo• bitabaye 'Ìby<l 1rerò:·,umwe rnw batuk'ana agatangira kwiyumvira ashakls•rna ieyo • a'l"il bùsub.ipe, 1aba ­ata>ngiye gutleba no· gtitàt'rn!Jum#1sùko•w'injyànal ky'0'�ihe uwo batukana akora iyo bwabaga. maze akazikùra ·utwari dusigaye mu ngahzo :ye;:akà!ffludul;ikà, akamwuAgikany� ho i b i tuts i a r i · cyò' r :J< igathgaza' in ta:nga "mu_gan-ztmyo. Ababyumva ba t i « araguhomeye. ntuzamusubire »'.' r. r

kuvà l ub�o'! 1uhdi >r ntiyùhgere �l.rryebuza· ;;akai:imi, akanuma, akazanacukira aho kongera kwigera n�a'mutusra i·n]!;iuHo Ìfite ibiv'uffi&tkisi\tì b1sutnBye ii:Jy' iye: ., '· n!' · ' .1:

Abajya gutukana · barasemburana : barahaM��Wr�na ngo « Yew� sh'�hÙ ;é';'bag�_lciJrìkiza· Hb {�i·ètidì.Bah'efa ku bitutsi byoroheje� r b���g�f{à�1 nbdt\Y�g�zi '·' 'm'o %1�àze. Abatukana ba ba 1 bMùiAJ�� 1 ;h'ifJrigeW;k'�'�ì-h·i·�tlh ' ìt"ig'��ye· :

b. f k h ; , , ,dr ' b' l • r k' ur01.r 1 r., , . ;k w·; · , i..i. , lu :Y.b - . 1 ata u ga anga, a'KI an �gira u lV I uam:we at1

«Abaha n ' aha ' , - � b�1�'riy'� · ' ''h;U ' 1in �z l" bakaya'v�ma ayeyeyeyeyede�è�.:: ·>� ' 'ba'nd'i �a lx'>' b�t�\fifb· �11J n' ap�' a baca

.. . . � J ' o.\ 1 - ·� ! fl " 1 � J � · ,{ .� )i()" /l mu cyuho bakarya 1myavu ayeyeyeyeyeye:.. . !)• ' , ,... .� ' Il ! ! p ,j . é�'ff :.1 J 'l f ! '!.'L�J,� 1 l.- ( o,A 1 /. -1t ,,..1 , : J ·J ) L U.rnwe� n�.� ;� � . j.-· ,�·.:J.J ·· · o/."'� -

Yewe shiàhu '"�e, ')Ndà�Utu�itr 'hgutokoze · n<fa.g\(ruka utuiitl)d-'uiYè 'g'Jtd�d rùgtirllri\1\)V.io1 g\'lré\.-·a-lnù ,gdriib'� l<a ( J,.;tlY<ikN. )< I I fl ! l,dl/� 1 J � l 'l Ldl, < .;J11 t I I • l ! l tdl " ' 1. , ,_,, , ,/,

J. dé' tr b� ! fr t i 1 )1 1 t dc · � r u t, ri f'. � . su J ! t' L .J -. "T J. l i.A< u jJ •

J f , < f l < •. 1, .. • ·;i•"},.{l)�j , flg<J>,:Lt r 1,1 . r l ! .>i . • "�' t /' � ry i/�é' shUtU·�e,'1(uripahi�r'� 'ng�hà'n"gare' ·nkdm�{èrse

nyoko muri baguname yakunyaye. " L ·In - ·

Undi ngo : - l ) h ,.J '-:' ' . . l ' l X we ,shfl?� we, ,ngutuke, f.l,lt�ngiriye itarma nyoko

aragata intanga ya mbere. • � .o� • -l l r ,,. ""rd , � r

'l Ur1,1d1 .ngo : 1 l ' ! -· Yewe' shahu we1 , um�Jswe:z.i •wa qyoko ni nyo!<'oroqre. ......-' U ragasels:a @!lyisoka QY,oko. 1.- 1, " , " ;.� ,,, -;: .Nwk�bu,r� · i�yo .u,r.i!>ba. � .u.m,utsima , nypkq yicady!=

! 1 j inylam&.At :· � .. At. J\:1 ,_n ,. 1 .r 'td , .-, , . · f . 1; (; -. Gakub�tane agat-l,lgJJJ ,�ia:gat,uba ka ,�ypkq, � . . " 1 , --, .Ga�sitaJe :lqJ mabya1ya sp ukubite amazuru mu gatuba, k�·

nyoko. J ,,P • 1 P• J ' r • · f' , " , ; _ . . . . ·'l. 4�ç;u.m��� • . rwg�o •:'1�H!C�dçsed 0Pll)P5Wura umuce rJUP;�lljlgCìJ: 1.1:>;.. ' ,, • · '"'',c ..! • d . -· , J � · l · • . J , Nyoko ara_gqS)-If,a SUiYjl��;ip,�ip,.g�im�a.rp,gasa zi'mpt�nda

;Jk� p,\<,��ili;'l<.r l .! ' 1 , ... ·.n " ; n r 1 ' ! --:. Nyo,k� �;.�g��Pè� ft?�.���u���-���e1rs · y i�f,ore. ' , � . - Ny_oko _arakagurana 1mp�re 1moamba. - , ; l E

N. l L- ) . ki; -. )"f)'l ! l'Jc':J L urr)� t..>h.r1 . >i.' dt �V; /J ! (' , :J J • <; -:-:; yo!'lo ,aça ag1,1r1na 1mpar� 1mpengen.

:..; 'NY.c:/k�� �r�k�g�ra��·);-gj�:;;��· -�j uilib�'r'e.''a�,. ��il •.r.lr ; -l t � J�r:;k11 J '�rak�gu'��n�" i���;;� t#;6�>g���- - t 1 • .- 'J.• •. n ! . 1

•· ' l. h ..--; 0 -. ' tf i.,., I� J ·T �'"' l J · fi rf t #. - Nyoko _arakagurana umushino u'musho.,roro. · · '

_:_· Nyokt> 'a�a.kag�rana igiruba '1g1r�k�. j •1 • ' ' '" ' ' : rh • · -' "J .J -' i .... l ...: I J,I t 4 1 .. �(l -- Nyoko arakagurana umusururu umusund1..

- Nyoko aragatera inoft(J aho sti iyateye imbaro. 01,�y�'�-�!! arag�J<q�� um';Ye,u ?'} e u, �waç<;J,'I· ,, 1 ( >=� Nyqf� �rpg,apl\ll!,a. a,, . , 1 t;q�P,n� 1uf1l!kururircr1 - Nyoko arakabyara inz1 �o-ab rize izuba imbe��. �V; iziko. - Nyoko aragàshimisha i S· 1 ·o imishishi. - Nyoko arakihara inkuru · ' ·

Page 20: UMPANGAR·E - The Rwandan · SIBOMANA Antoine yavukiye i Kibabara Komine MBAZI (Butare) ku wa 13 Gashyantare 1946. Amashuri yisumbuye yayize mu iseminari (Kabgayi, Save, · Kansi)

36

Nyoko ar akagusas i ra u mus ambi u mu nyunyuze imisundi. Nyoko arakicwa n'inkarasundi ya nyogosenge iragira utuzi na tunzinya. Nyoko arakicarira igishyitsi rugongo ire igishishwa. Nyoko aragatagataga arambane n 'agasiga abanj e guta rugongo.

Nyoko arakimana urujigo n'inkondo ya rujoka n' ikirumiko mu maguru . Nasanze nyoko asekura inju ju musekura inkaka musatura I nJuma. Nyoko arakicara kuri Karis imbi na Mikeno imishino ishoke isoko rya Bizige. Nyoko arakanruma i Nyarugenge ngaruke namenye ubwenge nkubite ubuhiri has i nkure uburini bwa so . Nyoko aragakoma umubanga na wo umubanga ukome ikij abati na cyo ikij abati gikome icyL:gu na cyo icyugu cyugumbire injunga y' injuma ya nyoko. Nyoko arakamanuka kuri Mbogobogo ahetse imboro i mugongo yicumbye rugongo nagera mu kabande anyweshe agashirio amazi. Nyoko aragahena mu gahinga mpenengeze yo agahindu mukure inyama y'abahigi nyimwambtke mu gahanga. Nyoko ar agakubitwa imbarimbar i mu mbariro z'amatako rugongo yikube bayikubite ikirumiko cyarumurse nyogokuru mu girungu cyaboze. Nyo ko arag akubitwa imarusate mu rusu nd i rw'urumane.

Nyoko aragakubitirwa aho yahinze yikuburire aho yaneye. Nyoko aragacibwa « rubanza-kwicara ». Nyoko aragacibwa icyo akuba yota. Nyoko aragacibwa ingabo ikingira amagara. Nyoko ar agac ibwa akatsamur iro ka nyenyer i kanyenyeretsa imvura ikagwa. Nyoko aragacibwa urutezo urutuba rumatane n 'innyo. Nyoko aragacibwa agashino n 'agashibutse imbeba zikarye n'akagiye kubara inkuru inkuba igakubite. Nyoko aragacumitwa n'uwo acuki j e wa rucanrege ay imucire mo. Nyoko aragacumitwa n'agasamunyiga agasigaye ifuku zikarye ubukobora. Nyoko ;ragacumitwa na Bicumunyu bya Gacumba ntacugita angana amaseke yo kuri Mwogo. Nyoko aragacumitwa na Biraciye imbwa y 'umuzungu icuga ubutitsa ikamucuglta ubura bukaza bwanga kuza ikajya kubwenda iyo bwagiye. Nyoko aragacumitwa na Biraciye imbwa y'umuzun�u icumira cyane yamucuglta amaraso akaza mu bisigati bya rugongo. Nyoko aragacumitwa acugusa umwoyo na bwo ubuzutu buvuza impanda, na yo rusake ibudondanga na bo abatware baca urubanza na yo rugongo ijya guhanuza. Nyoko aragacumitirwa ku musange na wo umusonga umumene ibere na wo umusambi usokoza isunzu na yo sakabaka ijya guhanuza. Nyoko ni ngungu nyina wa ngurubc agira imisundi magana mant.

Nyoko ni ngut{§;1. a wa ngurube agira imisundi izi

"u � 37

Page 21: UMPANGAR·E - The Rwandan · SIBOMANA Antoine yavukiye i Kibabara Komine MBAZI (Butare) ku wa 13 Gashyantare 1946. Amashuri yisumbuye yayize mu iseminari (Kabgayi, Save, · Kansi)

kwerera bakayizirika ku mizibaziba bayizitura ikamara abantu. \ , 1

Nyoko ni riyiratuban'_gabanga �wa nguye- i -rhw'l>nga namubanguriye . akiri umucuko n'ubu ar-acyacumba umwotsi rnu gashlno. Nyoko ni nyirakigumba�umba cya ngumba V ibwami kibona imbor<i ' k ikasat'na cyayibura kiklheba :' on�era untuke mushino wa nyoko. ' ' • 1

Nybko 1 ' n i ., rwdzh '-mb�He l rwh� 1rfJo'og{itl� iJ({(al l 'Rabi kamu renga aten:gurWe n 'umi.isHhga ' nhll" 'ns ina y'umustindì' hejùrtr }ra higohgo. ·1" l ;;;, l Iyarlnze ni 1 yd y-ìma : nyokd arak imid ko mezi nk'intama. l, •

iy'imbuinbe iy' iìnburnburì ìyà rukarh rwa' Mbbny� iyo nyoko ambonye'ri'irribOro yanjye agira ati : 'mbaaa.' ' Nyoko 'arakimira ku' riioari'ro al:Jya'rl re ku ruthanibo.

-.;-Nyoko naramusweye arusha rus izi' kdvubura. ' �. ' ..2.: Ko ny(>ko yambwiye k!ò · :a'tiirV/ 1 ingu ruoe ' t /unAma nkaborla ibin1>'m>. t , l .�: i < l ll. ·i , J J. ' J.tl · •� l / ! " " ' : 1>. 11 :

Nta kb ol)okene blidal:ef·� n'lrlgo�yi y:urn'wa�a ·ihi'gttma : · r\yokb 1a'rakaguhè�a 1irlu �u;guta 'w' imbòro -y-a sd. · ; l N t'a ' gari katàmera 1 a1riasHarri i : ' nyòko ara!Ci'mera agashinge ·mu ga�hinb. ' >' ' '"' ' ·

Nyoko na;amuhòranye naramutunzé ·nanimutéiuye ndayimutera a'suka' imitezi: · �. i - ' ,.. r' ' ' !(d Nyòko 'ara'pfapfaha ara'pfay'bngwa firaca : iini�ovo n' lmira�ur'noa 'ar1akGra' h irya agakòra hino- yàhena Ìnturò zikamuhyiza. · -' ' 1 · ' ' 'I l , : ·

<" ! ; ( l ) , ) :';' r, l • •1 1 ' � l .: 1 ! . , : A • t / f l ' , ., rj f! A -l 1 1q --:- Kurt P)l�td,��J ·j�lj[,IJ d!fJ ��J�a h,l�i, suHa;r�\l�j),rp,itl� i �\Y.oko

araneye. Fata agaheto mfate akandi tu j,ye · kurasa , imi'sure yayogoje imisundi ya nyoko. d , , , . i t1 1

1 ;.l .. d · · n• " ri. �1 • 1 ' A � • ,,,A• i . Hakurya z i rakuka hakuno zi rashoka zir i 11)� rutara fw;abatapazi i l)nJkO ara�tana,gp Uf\IU�hinp fl)ll m)dry'! w;ipa.nga . ,. , , , 1 , , .,� ,� r' Cyakurukuru cyaku ru mba nn J<� i\-fflga�w.u9ga UJTlUSh\'?O J!1U ivl\. -1 1,_ 1 1 1 , Kp mt�tl.l;�p,.furu ,�u , fP,'ffu6y,za-l)yoni , if11?�yr�, Y,\U;tJ;aze im ish ino ya nyoko. '"' , , , 1 1 1 q • rn r <J

"'· Ku J;ljUSP,*jsJl*i ku ,mu��i}i:L,Ira-n�ol},i , wa, rus<waga,nya . ,i,m is�jf)p ya nyo��� i �ava im i r�ge�IJV· , 1 , , , )

- Cyakurukuru cyakururoba ,icyqqa c,y)nyrpa cyf1 Hrrise , nyok\> akjri: UJl!t,ICUkt>; n'ubu a racyacumbjl, umwots� mu gashino. l ! . l Ku mu,!!r,ef,( nygJ)� ku 1m,un���t:,�:e,w ,ku .w�dakubj,twa kw�(' r ,Ruga i� . : . jra�hy,a J i rp�nrp�wa, ,pJkflY. is<;>k�soka p�f!Y.� qng��a 1 �.ay1isifW. 1 f_yj\J. , nkayisoka , nyo,ko muri bagunarp" ���';\nyay�. ,. , , 1 , , . 1 ,

. , �_y;i�) iu�HjP}-\P 1 . iy,' iN1i�pga� .�arW?-<;t i . pa, ,_..M '1ferager�_

nkay i fata nkayisongora nkayis iga ivu nkayire nza so , Jit . H t l 1 1 rJJ 1

. �.u�.\l,Y·i���k\1• !Jil/1, ,bi� LI� v n L\M , ?,})a,.ryf.(p_ng\� .PKr,P.»'Pky>. ly ' i� i jq,lì.ujHgU, 11di)<i iflPF•Hi , ,Jf.ruqeti q_a N�g_eragere ,nk�-x i fata , ,!l\�\l.� isong�>r� fJk,ayi�\JP • . �vu. nkni ren,za- so nkay isoka nyoko muri bwa qusq b�' i!JliSll,l}ç,i ,ye. N.�D;I'I!:H!rìe �� i , R.-uk.�r�ge nikpren; ,ipj_�fnYeri nsanga ibikeri bigonga mu gashit:J? �.a ny_H)<<.>. , "'' , , . ,

c;-; .N\'II'Uye ,i .Murer3 n,dj 1up'\Jtgabo ,Pta\l'l" i ,.Bu�l,>zy/kwa , ul')ld_agano,n�anga nyo�y ;tpta.rnbi�ije �u�.ubit· irnboro

a rabandagara mwongeye indi aratemhaoara, mw�> geye .\T itJ � _., . t t.f l , , , indi arakumbagara nti ,byuka uyirye uba uswewe !la s.o

' • / l � � � H . · o ' • ' J ' j .JI!. ! _ l , f .J , rf J J I ' ' o l 'Y I' A J , j ' ! O ' J • ' -1 mun uowo bus,t uunuKa :1gasu (c < ngwa ·ucu ) . '

+'-� Ntli akama.rtimu�i, ; •' I J

odi akamara-magambo • . ' 1 1 , . , , , ,J 1 f ' l · J r >� t

8>:' 39

Page 22: UMPANGAR·E - The Rwandan · SIBOMANA Antoine yavukiye i Kibabara Komine MBAZI (Butare) ku wa 13 Gashyantare 1946. Amashuri yisumbuye yayize mu iseminari (Kabgayi, Save, · Kansi)

odi inyana ya bu,gondo icumbagira itarwaye nicotse mu ishyamba nkura intare ikinono ncyambara mu misumbi n,garutse nkura nyoko rugongo.

lyo abatukana banzikanye, usanga bizihiwe, ndetse n'ababyumva ugasanga bahimbawe kuko iba ari imihi,go mu yindi, buri wese arwana ishyaka ry'icyubahiro cye cyangwa cy'abe, yanda,gaza icyubahiro cy'uwo batukana cyangwa icy'abo uwo batukana arengera.

Ye,go na none « nimusigeho » y' abakuru cyangwa «bano bana barerewe he » ntibura ; ayo magambo y'abasheshe aka-nguhe asa n'agaya iyo mvugo, aba ashi ngiye ku rwiyerurutso.

Gutukana, byizihiraga abana batarava mu bugimbi, bikizihirà abashumba. lyo umuntu amaze kugimbuka, ibyo gutukana aba acanye na byo, yaba anabigize bikitwa ubukunguzi.

V. GUKORONGA -

Gutukana kw'abashumba kugendana no gukoronga. Hakoronga abana b' ingimbi cyane cyane abaragiye ihene. Ukoron,ga ajya ahireng-eye, aka,go�ora agaho,go, aRashyira urutoki ku n goto, akayikandakanda ayidomanga ho .urutoki rwa marere cyangwa rwa musumba zose cyangwa zombi zikànyurana mo zijya ibihe. lryo dondangwa ry'ingoto �iherekezwa n'amagambo aranguruye agenda asobekwa hagati y ' indomo ebyiri ku ngoto. Ayo magambo kandi aherekeza iryo byirigitwa

40

ry' ingoto usanga afite imisubiko ireshya, afite injyana imwe, agwiriye mo isubirajwi, ... mbere avugitse ku buryo bunogeye u,gutwi kandi hari mo amagambo ashishuye.

Urugero :

l ) -Yewe kana we yewe kantuka yewe singutuka yewe ndagutuma yewe kwa Ruvuna yewe nugera yo

2) - Yewe Muka,gatare yewe wo kwa Gatana yewe yabyaye intare yewe abyara n'ingwe

yewe uvunavune yewe uvunire nyoko yewe mu bisayisayi yewe birasa bite yewe biratukura !

yewe bamukubise umushyukwe umusundi uracika nti ihorere mukobwa hazamera uwundi.

3) - Yewe Mukasezike ya mboro ya so wanyu uzayiragire neza umunsi wo kuyibaga nza,guha amabya yayo.

4) - Nyirabashongore ba Rwenga-iminyagara yagiye kubadika (37) mu bashumba b'i Rubona bamutera lmbaribari

41

Page 23: UMPANGAR·E - The Rwandan · SIBOMANA Antoine yavukiye i Kibabara Komine MBAZI (Butare) ku wa 13 Gashyantare 1946. Amashuri yisumbuye yayize mu iseminari (Kabgayi, Save, · Kansi)

,nLl•Htd L'.'t: .! <J'JI � u;11M - · , l mu mbar i ro z'amarako . -

. h1P f�t J "lf df;_i;LJfl r/JfO bamu rera 1 mboro eshatu 1..- , _, _ , . . l l'-\1 l lLVl l. ll '< U / 1 l,fJJ l f/)j 1ya garandaru 1 rahama rl . . . . . • v�n1 u r 1 l{t l ') '- 1 n • ?'1 J l U 1ya karmdw1 1 rahagama ·-' b .k .k. 'k

·n �I'J 'lltl l I. 'Ul,::J.l, L'flfl 1 1 ay l uza 1 J ru m l 0

'I N .'l i w r ;: G N d . ,,d•n 1 l l L cya rum J tse nymtku ru .

. >VI ')l Lqrm-r.rn Dt lll J.<hbn u n mu gnunru cyaboze

. b . b b

-: .. qr, l 111 1.1 t f n u t! n J.VIl maze 1 nyom ya 1 ra a ona . . . . ' rbr1 li 'L'(flll :.S.Ji'(OU 1t1 n 1mumpe ngerageze d)Jl"� J.,J i1 1 1f!1 1: '•'lrw;i,, ejo ntazajya kubarega kwa N racyo-nayigize.

·. {fll.l iO �IJ 'J ; l Lffih

5) - lbaraga ibaraga ibarag'-à:'' ·J c,:.�..·...l '-"'' •• :nt>·, du?

F'.� 42

lba raga n roye intosho · 11 . 1•L;.sd r; •: .).HlGÙn lbaraga mu gasigari G;(1:..1·)rr,. ,)ugdJf! 1.)-(n .. mn lbaraga ruvuza- imJ5• re .. t ,Nr;•vTH 1.n-n·1 nidrw Rwa nkundira-nkunyazel '( nd u��.::J,. 'n ;·,ndugn N ra musore u ra nyaza ì 1 blid1 o:n:. l:.>;.;,ll�l.-L., Kererse Munyakayanza iduwm "drnL •111 Cli LJ ::� Unyaza im ish ino yumye •Jd•;rl h�t)-( .• 1 snu Yu manye n'amanyare ' �·CJ '·'- 11 r; "r t JJ I I ri�um td Amanyare agira abakobwa t:ff". • lJJd,JvÌ OQfl'J •. ! In

' .S. •i (!l.S. G:>ih : I S f:lfiL

Abakobwa bo ku Gasharu Ji' · ' r. ! : 11 Jf•J , u�umo agasharu Nyirashabari -JI<i- 1 t)r, :w�n IH Plodm• urajya he wa kagabo wé' fi L 7 >li '·'� • rn • 'P in

l · k R l 1. �sn ·' rdn Lri2·Jr11ffl ne <qya unyaga ugonc o RugOndo rwa rugongo ngaho rah i ra numve •.drr u;xu l lJ -:>drrti1 im�n Mba ndoga rushika-sh ik<) f,n .. ;.;ud t f ,n mc ·,.J m ; d.�,, rushika imishino ya nyo��)f ! ' d!rf L •vmi 'J!.I msni

l

,,

6) - Mwana wo kwa Gatorano j J •. mpamagarira Garorano

ku iriba ryo kwa Murengeii � ' ' ' uri nsanze aho nyoko . akura insy"a nei mpa agasya nirebere '

ati ureba iki wa mwana we � ' q

nti ndeba rukuma-impare iyd rwa nkundira nkunyaze unyaza unyaza. hehe nkunyaza muri badunda badunda ba rugongo rugongo i,gomera amazi amazi y'urusubiranya subiranya wa kagore we . . . , .. ) ndanze wa kagabo we niwanga nda,gukomeretsa unkomeretsa umpawe na nde, -r nguhawe n'akago kanjye .\ o. ; • i · � , kabengerana ibikari , :,., 1!1 •· '

n . i

l 'J Jl l '-!

.. r'i ' !.l � L ' l •.' lt

. .

'l � ( l ). i

)i l t" i l q ' / garaha inyambo nyinshi :.• . . t , ., ;.� . 1 1 u lll >r· ,., ;)i uzaziragira hehe t · ' , , 1 , • : d c.; , n , , . , J ku mushino w a rugongo 1 'l " > n 1 1 , 1 { rugongo ivubura amazi ,j, ri. amazi . y' akazuyazi umusundi uri ndaje • • . l l.d IJr. ) imboro iri ngwino nawe 1 1,rt 1. r ft ni cyo mpora nreze amaso, ,-' , . . . nunesha nkaganzwa . •, 1 1 H ' ! • 1 , . nza1wvugira imyaro , ,, ,,1 1 _ . , 1 nkuririmbe urukamba } f([ l) l ndi imboro odi bugond<?. : ,. , l inzanage inzana bibond9 , . ,

Page 24: UMPANGAR·E - The Rwandan · SIBOMANA Antoine yavukiye i Kibabara Komine MBAZI (Butare) ku wa 13 Gashyantare 1946. Amashuri yisumbuye yayize mu iseminari (Kabgayi, Save, · Kansi)

insandaza-maganga odi rukura misundi ni jye cyumya rugongo.

lyo usesenguye ibitutsi, usanga mo bimwe mu b(gize ishingiro ry'umuco wa kinyarwanda kuko icyandagazwa iyo abantu batukana ari uko ku busanzwe kiba cyubahitse kandi cyubashywe : gutukana rero ni ukubahuka ibisanzwe byubahitse.

Gutukana ku babyeyi b'abagore, bishingiye ku m pamvu enye z' ingenzi : kubabaza uwo utuka, kwiganzura ubutegetsi, kurengera uwawe no gupfobya ibyo uzira cyangwa udashoboy� kwigondera.

l. Kubabaza uwo utuka

Umubyeyi w'umugore (nyina w'umuntu) nÌ umùritu wubahitse'cyane kandi ugira icyubahiro cyihariye ku mwana we. Gutinyuka rero gutuka umuntu ,kuri nyina, ni ukumushotora birenze urugero ni ukumusesereza birenze kamere, ni ukumusembura utigoye . .Iyo ututse umuntu ku giti cye, mibimubabaza nk'iyo umututse ku we. lyo umusembuye utyo rero, uba witeguye ko na we akwitura byanze bikunze bitewe no kwihorera arw·anira i�hyaka umubyeyi we uba umaze kwandagaza ku mugaragaro. . Nk'uko .rero ma mubyeyi wambarira undi uruhago, ma n'ulnwana . utwarira undi impamba, usembuwe ' yitura umusembuye yandagàza na we umubyeyi w'uwp umututse.

44

2. Kwiganzura ubutegetsi.

Igihe cyose umwana ari imuhira, aba ari ku gitsure cya nyina, cya bashiki be, cya nyirasenge... kuko ari bo biriranwa. Ni bo bamurera bamutoza iki, bamwangisha kiriya, bamuhatira iki n'iki. lyo umwana rero abonye agahenge ko kwipakurura iyo nkeke ya buri munsi imubuza iki imutoza kiriya, akigira ku gasozi akirirwa yo aragiye, agerageza kwikokomora bwa butegetsi bw'abagore, akanabigaragaza mu mvugo. lbyo yabuzwaga gukora akabikorera icyo, ibyo yarindwaga kuvuga akabivugira icyo, ndetse noneho akanabivuga aranguruye ijwi, yumvisha ruba oda ko ntacyo akikopa, akanagereka ho kumena ibanga, yasaguza ibyo yabonye cyangwa yurhvise mu gihe cyose abamureraga bisanzuraga ntaho bamuhishe ngo aha aracyari umwana ntacyo azi, ngo ntacyo azazimura maze aho biyuhagirira ntahahezwe, no mu buryamo ntibamwite ho bagakeka ko asinziriye, na ho ubwo ibikorwa byose arareba, ibivugwa byose arumva . . . !

3. Kutengera uwawe

lgihe cyose, umwana arengera nyina : amurengeza amarira, akiri akana gato, yamara kug i mbuka akamurengeza ururimi. lyo ababyeyi batonganye, usanga abana batabariza nyina barira, banwigira, bakubita se udupfunsi, ba·murya amenyo, kuko uko biri kose, baba babona ko nyina arenganyirizwa y'uko afite ingufu nkeya. N'aho umubyeyi w'umugore yaba ari we washotoye umugabo, nta bwo abana bashobora kwihanganira ko se, w'umunyambaraga zihebuje zirengera urugo rwose, yagaragariza ibibaraga bye byose kuri nyina. N i yo tnpamvu

45

Page 25: UMPANGAR·E - The Rwandan · SIBOMANA Antoine yavukiye i Kibabara Komine MBAZI (Butare) ku wa 13 Gashyantare 1946. Amashuri yisumbuye yayize mu iseminari (Kabgayi, Save, · Kansi)

( l l . 1 \. .

• l . '

cero, m� gihe cyose ababyeyi baba bariho bashr.o�oranya, abana badatirimuka aho, baragumya bakabumva ariko barekereje ko se ba r2un• ukuhoko agak ra n ina. Byaba · ,cl n o� d; f:" t r � . iiìi . r , , k . · bibaye rero, abana agatangt a urengera nytna b�kamutab�ri�a, bakamuJieqgeza1 �ma�ira r �geretse hò n),1tubaraga twabo twa ma tw9)yo 4mwana amazeguku.ra cero, arengeza nyina ururimi ya(\da_gaza nyina "o/·�ull)untt;. umutukiye uwe, aka wa musizi wabwiraga umwami ati «Nzakurwaniza amaboko nkurengeze uritlmh>. : '

' ' , , l '/

. 4 . Gu pfobya i byo uzira cyangwa udashoboye · 1 ' kwigonderà. " :o • • ' /

1 l . 11 • ' l ,., ! '... - •. l ò ... � . Indi mpamvu y;gerekwa kuri -izo ni iyo gupfobya ibyo

uzira cyangwa se·ibyo,udashoboye kwigondera ku�ira ngo' ushobore kwihanganira kutabigera ho.1

·

'l ·' • . 1 ! r" J l 1 1 , _ 1·.T,w,aboqye . �q . ,\gih<,!r' cyose Uflil}Vaqa ,lil,k,iri )l rx;w�o

adahezvya �fiP� ID!;! rvr.iYi��agirir�, �aba n;m �u�yarr,o, mibamwite ho bakeka ko asinziriye ... na ho ubwo, tbtkprv,:a, byose arare

.ba,_

·i.b�':y�g�a !>yose arumva. JN i 'ukuvuga rero ko

mu mi.�:�imbukire Y.e, u�wana aba azi nyina bihagije �detse1 na bashi�i be, qk'y�ç> na bo ba�a bazi basa�.a ba�, Umwaq� w'umuhungu rero, , igitsina gore, aki�enyer�J�PEt ,nyip� cyangwa kuri bashiki be, ari imiterere yacyo (mahezwa , mu rwiyuhagiriro, ..aherekeza bashiki be bagiye kunyara) ari mu mikoresherezwe yacyo (mahezwa mu buryamo) . A bo ngabo yashiriye ho amatsiko bamubera umuziro, agatangira agapfobya ibyo byiza abazi ho kimdi adashobora kuruma ho, adashobora kwimarisha ipfa. Ni bwo rero atangira akabyandagaza, akabisebya ... agasa mbese nka wa muhari wananiwe kwigondera imizabibu ihishije cyane, maze

46

ukivugisha ngo aho n'ubusanzwe ntiyari inetse ku buryo bùshimì'sh'Jj� f !' ! '! .l l vf v ' ,.. l )'l'l f rl!, -· !"l ' JfJ . ' ' l'I )

,) l ' l .,, • ..L.d ' Jlll ;... , , , ' ·1 - f ' • l i l L! t 'J !.. · l . .d._ d , /�l . 1.1 l r".' L �� h' , iJ l "' , lblJ!l_fJ I:d� .;1. jJ j . > li jJ/·nt (J ma!intro ry tiJttutst y aDas umDa , 1 1 . r l;_. f1J l ., ;j (; ' l !J,f l t. l l .J, ,.rl l fi J, 1, , O l ll 'J 1 t d t •1

Ii3ìtl.Jt�i �1àbàshumb-� B�itlffsWt babyeyl.tffàba·gt,tle;' n'iyd ababyéyt ll:rabagabo •l'>a'je'' ind! 'usa'rlga a(ari bh1 1gli'tùtsi gihJa.tnyà cyahg'Wa kigene'We. l nr . rJ . ) " ' '· 'J .. . 1 11 rrt� ''t ' r�t.l .;.t( L I. . \ ,.. 1 �. ,. , 1� . 1 ! 1 ; Urugero : -:n • Ny,q!<O aragaJ�.HI ,inogo ahq §o yateye_i.mbow. Ni nyoko wandavuye, so we yakoze akazi ke arangije arigendera. •J t dorf i!!• bu li 'II 'J !I HV "J L l : s u o (d i . rqdotf} IJ V . ì

- Nta ho ubuke.o�J ll§i�t�.r;t n'ingobyi y'umwana iraguma : nyoko arakaguhek!J. mu muguta w'imboro ya so. OHfl h !i!Olf!L� ' l 'l , Il J.A �H,! l)'):.\J.:'/ ..J' l , · pn: o /,11 1 Y(:go. '11a.,IU>�jmbe>ro-!y�tSdr i2abagw.a Jbayunt:-'1h0 uu.u.hu rwayo ariko si ag.ahl.h"g>>kM�wè, byjbl!ee. ijazasangaf.iJite. urutubutse (umuguta) ; na ryo n i ishema. Hazagorwa nyoko u.Zil'Hèka 1�"uri urw 'fUhu 'nv'lmbùhr\àbcindi l%l:ly�yì b�heka rtìt.Jn'hif\l.t "tw''iRdma'' èyatlg'wi11 rw'in��b� 'cfàrl�\>Ja t'W'tmp8h,kcf; <:!i'P.lba' k ndi\'�;gowé '·I<aBifi lfÒko imb<!J.rO y'umu'gatiCI 'w . hia' -cyo izdngefa Ifumumarì1ra l\lrévle n'uko ytih�&hb'tìi:-Ul f!-1' i..Jvif.yo� isigaye 'arf 'ii'mwume '\v'ìgisebé. MU 'b'itursi J ·l1ash'db6y'e gushyikira, ' ri"aSa'rlze 'rtfo ·bibiri bfh�ihtà'-'Wo�& s�- umudhì; afP oy'1bi c 1 ·1 •;•J ' l i1 r , . '• · ·

G W · ff l l l l ) O , C'/ ')1' _J f'li I l , Jd l � l ri" rl 'J ,J ì/ t' N!Jfl•; r H.. Ny.oko ar.ag�sura f so' �ivuge imbaragasa JZimutonda .ku od t nkaka,, Guburu:li ,, i j amb.o , in.kaka, rikoreshwa KL! c·H�ny.arnaswa}:nr. ,:_ , . l ' , � t-: n . · n t d . , -, -:: ; .-;f'tf' Ny(J)ko. amkantuma f �, Nyarugeoge· ngarlfke filamenye t t.!�ulawenge nkubite ubuhiri pasi ,nkurerubutini bV.t.a , so. 111 1 J n , ':">�n )• J • ···!.\"

47 (\�

Page 26: UMPANGAR·E - The Rwandan · SIBOMANA Antoine yavukiye i Kibabara Komine MBAZI (Butare) ku wa 13 Gashyantare 1946. Amashuri yisumbuye yayize mu iseminari (Kabgayi, Save, · Kansi)

Ubundi usanga abashumba bitukanira kuri ba nyina ku buryo koko usanga ari igitsina gabo cy ibasiye igitsina gore : abakobwa baragiraga nta bwo bo batukanaga. Muri ibi bitutsi rero, utukana arandagaza amatwara ya se w'uwo utuka, akabanza kumushahura mu magambo agira ngo abone uko atunganya umugore w'uwo amaze gushahura, ari we nyina w'uwo atuka. Hari n'ahandi atukana arenza imboro ya se w'uwo atuka, akayisoka muri nyina se yiyumvira ! ! ! « . . . nkayifata nkayisongora nkayisiga ivu nkayirenza so nkayisoka mu binugunugu bya rugongo rwa nyoko ».

U mubyeyi w'umugabo atukwa rero iyo abereye utukana i ntambamyi yo gutengeneza nyina w'uwo atuka. Naho ubundi, se w'umuntu nta kindi aba amushakaho . .

Twabonye kandi ko utukana aba arengera nyina mu mvugo, ko aba amurengeza ururimi kuko ubusanzwe u m u byey i w ' u m ug o re a r i u m u nyengufu n keya, Umushumba rero we ntakeneye kurengeza se imvugo : se arihagije, n i umugabo, arirengera akarengera n'urugo rwe rwose n 'abe bose, ntakeneye inkunga y'abana ishingiye ku magambo gusa.

Ibitutsi by'abashumba bigusha ku myanya ndanga­gitsina no ku myanya ivubura imyavu.

Imyanya ndanga-gitsina igirwa imashiro kurusha iyindi ni igaragara iyo umugore cyangwa umukobwa _babumbituye ibibero : iyo myanya ni imishino na rugongo.

Ku bitutsi mirongo irindwi n'uniunani (78) nshoboye gutanga ho urugero, mirongo ine (40) muri byo byifite mo

48

r imwe muri ayo magambo uko ari abiri, yavugwa yeruwe cyangwa se agenekerejwe. mu nshushanya-mvugo : rugongo (injuma, rubanzakwicara, baguname, ikijumba cy'ingondore .. . ) ivugwa mo inshuro cumi n' indwi ( 17) na yo imishino (imisundi, inyama, icyo akuba yota, ingabo ikingira amagara, ibinono . . . ) ivugwa mo inshuro makumyabiri n'eshatu (23) !

Iyo myanya, utukana ayifuriza gukoreshwa ku buryo budasanzwe, igakoreshwa n'udakwiye kandi utabigenewe, igakoreshwa ibidakwiranye n'icyo yagenewe, igakorerwa ho ibitaba ho, ndetse byanarimba ikaburwa, igacibwa, igakatwa ... !

lyo myanya, utukana ayifuriza gukoranirwa ho n' amagorwa yose iyo ava akagera, byarimba akayigabiza inyamaswa z'amoko yose :

udusimba : imbaragasa ; inyoni n'ibisiga : umusambi, sakabaka, imisure, i numa ; inyamaswa zororwa : inyana, incarna, ingurube, imbwa, rusake ; i nyamaswa z'agasozi : intare, inturo, agasamunyiga, ifuku, icyugu, ibikeri ; « inyamaswa » zitazwi neza : inkuba.

Ibyo byose bikibasira iyo myanya ndanga-gitsina, maze zikayigira isibaniro ... !

I myanya ivubura imyavu na yo, igendana ·n· imyanya ndanga-gitsina aho n' agatsinda bya_gaturanye.

49

Page 27: UMPANGAR·E - The Rwandan · SIBOMANA Antoine yavukiye i Kibabara Komine MBAZI (Butare) ku wa 13 Gashyantare 1946. Amashuri yisumbuye yayize mu iseminari (Kabgayi, Save, · Kansi)

lgisakuzo ki2:ira kiri : « T T mwana w'umwami, aturany,e 1r,: n t 1 t' f l ffl �;).t �:.U i.lfJ L X J•Hfi t. · ... � i' � , { vi -- , n uw umuroZI » . . I Jt r r�� .. �:-.. p� J t Li t iJ/ 1 f1 t1 kicwa ngo ni « ig.ituba n'innyo ». , � J . 'I J . � lJ(f; tJ , J' f l . . . l ff d l• · " ··�· �. J f .,.j 1 /

lbitutsi by' abashumba, i by' abanà1, 11 if.)il<drongano, bigwiriyé ·mo ii\fya'rra 'ii1'òZf! ishfr\'giye·ku «·s'ùbit;{,iwi no ku ndeshy6' y.'imbatirl:> >>:"� ' ,.l r p r )l � ., ;.{ / �

n 1 ' l 1 J,;.i( ''-- '' J .A5:1 1� J • ' -

l, ., )) ! 1 ; a: ;� ).t!•r d i "i H l , ! ,,J._.Jf" P�' � .f f l ). 111 .- J, VJ.

jCj : - Gacumite nyoko umucuritse n'umu:<:urura umuce !.:J" :r,u:pfdngd.' 12:'W ,?.i J:dn J;�iol rdot.I '( 1.;.1 n

. , ' t' , C!..U� ·Nydkfu a:raga�ttl"hi:t,wa:•nlu\v<it acuik�e<w.« rucamege ayimucire mo.

· 11 ' ''L.Lr!Ny0kdrn�ri(g"à'Cum'ii'waL ·· na < iB1ka<Ciye- imbW'a rfyrdmù'itfflgu-<it:ùka·rJMt<k�é:·ika'mutlù�l(a .. . �

N yoko"': aragatumit'Wà 2' naJ '' Bicumunyu by a •,cl ,.-Jrn , '@.ietimba"� fitacu�Ita :J.'àngatlà" amaseke yo kuri

M wogo. n' ' li � 1 1 1 ' · -n l i;1t,Àl f.,•( l ., u :J. , ,1 , 1 ' .) IJ; " - ·,o�

/.J/ : l y ' i k i j ugu j tjg,u . iy ' i_k,i j a,Qga ��. J a �.ttb et i n a

, ' Hl ; r· ,, Ma�J;ag�f<ì:;i,n. : " w1 .,_, , v1"', - Nyoko arakimana ·urujigo n'inkond.o, Yr� rujoka . . . - ... icyugu cyagumbira injunga y' injumà ya nyoko.

.., 1 , -;-1 Nyoko··?Ji:.a��gur'!�l!. �l}jpr�a injurn�?w:e.- . f . , , (il ,Na-�a�z� gyqkq �eJ<ur!l. jnj�iu..:-:-!f!ll!?.�.t.':l�a injuma.

J l ' ;s : - N'§6k'br.' 'af."adasi J;i>u�a Jri/usek'è�; "urrnisa'rribì

' l J '!J '1/ JJ l umusumire agashino. , Nyoko arakagusasita irhisalnbi umuhy�nyuÌ:e

-1�fi1iS�fl��- L , :l c-� '� 1 1 :, t �Y,P!W .. "\ffl.kagu�aqil ,Uf!\Wìyruru umusundi . . Nyoko arakicwa n' inkaras4ndi Yi!, nyc;>�osen,ge . . . Uragaseka bayisoka nyoko.

·

Nasanze nyoko asekura injuju musekura inkaka musatura injuma. h l •• �· l Nyoko aragaKubtt"W: iéi-Jarusate mu rusundi rw'umumane. l ?. 1 ' (1 1 • , • f' _ r � fi /

J - NYf:�O 1 àr�J? 1cu1_31itwa kJ._. JP,U��pge,, .na� · v.;o

umusonga umumene ... na�wo umusambi usokoza · " <1 l /Jj ... : :H1I.'t.1 r r L L. Jl[l l{q ,. t 4° . .>: ! fi' J · IL 1 isunzu na yo sakabaka ijy,a . . . t ) .-)fl•�fl! t?ll _ { L)_ fll ,' 1� .... l f Ì ' :,� r·· . r ') 1/ l�> ;. • : : l_

, :- .,.. ,an;ngunye n umusonga mu nsm? y umusundt. . . .ì1 0 J1 .� .• ' l . _..l l • ' ,j l• _;.1,,1 � . l . l le&: l • l.· � f 1;. ' ( . l l � - ... tu)ye kurasa Imisure · yayogo)e Imisundi ya

JJ , hJ ,.,oyo_ko.n!!'n ;,.n f t!'JtHt, J ( l,, � ·, . . . nkayisokasoka nkayisongora . _nk,ay.isiga ivu

L("J ' f l '>-> 1 nkayj�oka nyGko, :mur:i bw_a bus<!- b.w:im_isundi ye . , r t .J·J·n Ji

!SHf, : , -;-· .!)ly,0ko ar(lkaguraQa UQ:�ushino P!f1UShogoro. - .:N;ypM;ora�agashimis a ·$f hino imishishi. -c, ._. . . . .imishiqo. ishoke I-Soko- rya_ Bizige.1 ,'

J A ·•·�·'' ar<!gacibw� ag�s i _ o n' agashibuts,e imbeba zikarye. . . . . . ...: 1' Kumushikishiki ku m shikurankoni . . . . imishino -··ya· 'nyol<o irava imiregé'sho� "·

. . . . . mba ndoga rushikashika- nishika--imishino ya • � >! ' nyokò. · ' · ' r '

l ! .

/T/ : - Ndagutuka ' ngutokoze ngrltuke utatabe ujye :- l 11 gutora ubututu bwo gutera mu gashino ka nyoko.

51

Page 28: UMPANGAR·E - The Rwandan · SIBOMANA Antoine yavukiye i Kibabara Komine MBAZI (Butare) ku wa 13 Gashyantare 1946. Amashuri yisumbuye yayize mu iseminari (Kabgayi, Save, · Kansi)

Ngutuke n i rangiriye irama nyoko aragara inranga ya mbere. Gakubirane agaruru n'agaruba ka nyoko. Nyoko arakagurana igiruba igiroke. Nyoko aragaragaraga arambane n'agasiga abanje gura rugongo. Nyoko aragacibwa ururezo ururuba rumarane n' innyo.

naramurunze naramureruye ndayimurera asuka imirezi . . . . . . zirimo rurare rw'abaranazi nyoko araranaga . . . . . Ku mururururu ku murukuzaJ1yoni . . . . . . .

jKj : - Namanurse kuri Rukirage nikoreye ibikenyeri

jMBj :

/M P/ :

/�J/ :

nsanga ibikeri . . . . . . Cyakurukuru cya kurumba nyoko aragakurunga . . . . .

Hari ibirursi usanga bigwiriyemo imigemo ishamikiye ku bihekane by' inyamunwa cyangwa by'inyarusenge cyangwa by' inyankanka.

Iy'imbumbe iy'imbumburi iya rukara rwa mbonyi iyo nyoko ambonye n ' imbaro yanjye agira ari mbaaa. Nyoko arakagurana imbaro imbogeri. . . . . . imbarimbari mu mbariro z'amarako . . . . . Nyoko . ni nyirakigumbagumba cya ngumba y' ibwami . Nyoko arakagurana imparr:: impamba. Nyoko arakagurana impare impengeri.

· Nyoko arakagurana injuma injumbure. Nasanze nyoko asekura injuju . . . . musarura mJuma. . . . . . cyugumbire in junga y' injuma ya nyoko.

;MK/ : - Nyoko arak ihara i n k uru ll'IU nkanka z'agashino. . . . . . kubara inkuru inkuba igakubire.

;NG/ : Nyoko ni ingungu nyina wa ngurube . . . . . Nyoko ni nyirarubangabanga rwa nguye mwoga namubanguriye . . . . . .

j H/ : Nyoko aragahena mu gah inga mpenengeze yo aga h i n du m u k u re i ny a m a y ' a b a h i g i nyimwambike m u gahanga.

INDES HYO Y 'IMB ARIRO

Urubariro rugizwe n'imigemo inlmbirse n' imigemo inyarurse. Umugemo unlmbirse uvunje ibiri inyarurse ; inyajwi ibanziriza urubariro nribarwa kimwe n' ibanziriza ijambo riri mu nreruro rwagari .

Iyo njyana ihungabanira akenshi mu rubariro rwa nyuma, ari na ho haba hazirirse i jambo nyagirursi .

lngero :

Nyoko ni ngungu nyina wa ngurube : agira imisundi magana inani : Nyoko n i ngungu nyina w a ngur · agira imisundi izi kwerera : bakayizirika ku mizibaziba : bayizirura ikamara a.banru : ( Nyoko ) arapfapfana arapfayongwa :

araca imi�ovo n' imiravumba : arakora hirya arakora hino : yahena inruro 2:ikamunyaza :

\ Nyoko ) aragacumirirwa ku musange :

: 1 2 : 1 2 : 1 2 : 1 2 : 1 2 : 1 2 : 1 2 : 1 2

1 2 1 2 1 3

53

Page 29: UMPANGAR·E - The Rwandan · SIBOMANA Antoine yavukiye i Kibabara Komine MBAZI (Butare) ku wa 13 Gashyantare 1946. Amashuri yisumbuye yayize mu iseminari (Kabgayi, Save, · Kansi)

na wo umusonga umumene ibere : na wo umusambi usokoza isunzu : na yo sakabaka ijya guhanuza :

Nyoko arakicwa n· inkarasundi ya nyogosenge i tagira utuzi na tunifnya

Ku munyegenyege ku munyegerezo ku mudakubitwa kwa Rugaju irashya i rashyukwa nkayisokasoka nkayisongora nkayisiga ivu nkayisoka nyoko muri baguname yakunyaye

Ku mushikishiki ku mushikurankoni wa rusabaganya imishino ya nyoko irava imiregesho

Iyo mvugo ya gishumba yagiye izimangarana ; ni mu gihe kandi . . Nta bashumba ba rwoma bakiri ho, nta bakirirwa inyuma y'amashyo y' inka z' indatamahembe, n'uyoroye ayororera mu kiraro, akayihingira ubwarsi , akayahirira.

5�

1 2 1 2 1 2

6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 5 6 7 6 6 6

Twadutswe mo kandi n ' indonke z' ingeri nyinshi , umuntu aragutuka aho kumusubiza ukaboneza iya parike ukamurega, mukazurungutana mu nkiko, ugashirwa umukuye ho akantu gash ingiye ku ndishyi z'akababaro.

Gurukana kwa gishumba byahoze ho bisigaye byaras imbuwe no KUNNYEGA.

VI. KUNNYEGA

Gutukana, ni ukubahuka icyari gisanzwe cyubahirse kandi cyubashywe : m cyo cyandagazwa iyo abantu barukana.

Aho twamenyesherejwe iyoboka-mana rishingiye ku madini y'ahandi, higeze kwamamara uburyo bwo kunnyega ayo madini, hifashishijwe z imwe mu ndirimbo zamamaza ubutumwa n 'amarwara by'ayo madini . Hafarwa amagambo asanzwe, agusha ku nda no ku myifatire, agasimbuzwa ay' idini , maze akomekwa ku muziki w'indirimbo y'idini iba ishyizwe mu biserso, mu bikinisho cyangwa se mu binnyego. Ibyo · byigeze kwamamara cyane mu myaka ya mirongo itanu n ' imisago biza gucuba muri za mirongo itandatu.

Ingeto nyinshi zm buboneke m JZO mu ndirimbo z'idini gatorika.

lndirimbo nyayo.

Tukuramy<: B i k i ra Mariya

Tuguku ndc: Muby<:yi wa Y<:w

lnc:n1a· zc: n i wowc: uzigaba

wowe n1usa u zl' kuduhoza

Udufashc: - _

lndirimbo y ' impimbano

Tukuramy<: gif( ) k i k i 1 H:rsc

Tugukunde k i j umba cy ' ihung<:

An1ata aryoha n i ik ivuguto

lnyanla zo zibirur�i byos<:

W<: bugari -

55

Page 30: UMPANGAR·E - The Rwandan · SIBOMANA Antoine yavukiye i Kibabara Komine MBAZI (Butare) ku wa 13 Gashyantare 1946. Amashuri yisumbuye yayize mu iseminari (Kabgayi, Save, · Kansi)

56

Tuje: none: kugushin1a

Mubyeyi udahemuka

Nta we mwahwanyije i hirwe

Bose bagusingizc:.

Mu Ukarisiriya hari ukiza

a ba ntu

N i Yc:zu Kristu ni umwana

wa Mungu

A k u nda abana be: akabana

na bo

N i mun1us<:nge -

Roho ya Mungu Murc:myi

Uzc: ukizc: abamu bawc:

Nizo roho w i ren1eye

Zigwiriz<: i ru.:nla zawe: -

Mubycyi udahc:mub

U mc:nyc: abawc: bosc:

Ntutuza kubafasha

N u w<: w�m.c;a .c;u k i z a

Mub)•<:yi Mwiza -

Kuzajya mu i j uru

bi nunara agahinda

iyo amakuba yajc:

rwiringira Mungu -

M�1riya nyina wa Y<:zu

Wabaye n'umubyc:yi waru

Utabara abC� na baw<: bost:

Ilagu ku ncl<: ·bagukort:r(: -

Yesu ni Unwkiza nd�m � w ir i ngiyc

Y<.:su ni lJnwkiZ;I ndannv i r i ng iy<:

ndi igiri cyarcwc ku nn1gczi

ndi ar11ahoro pc !

Tujé noné kukuratira

Amashari n'amarararo

Aho twabonr:yc: inkweto

Nta we ukijya mu Misa.

Mu ikarirusi hariyo

umukobwa

Akenga amarwa

akanayaryoshya

Muzé tugéndé r u jyc:

kumuvumba

Ntari butwi mc: -

Padiri YohC� n i arankunda

Ni 'we wanjyanyé i K igali

Aho bat<:ka intofanyi

l nyama ziryoha zokejt:.

Mubyeyi uzi gutt:ka

Nta munyu mu nwccri

Nta supu mu bi j umba

Ni inzira i jya BlU isoko

Kunda hotc:ri -

Kugenda mu i jana

bitunwra agahinda

iyo amakuba ya j<:

twirin.c;ira feri -

Mariya . . . . . . . . . . . . . . . . . Mushiki wa . . . . . . . . . . . . Un1usor<.: wari wamusabyc

Yi lwrey<: i Bujumbura

Jyo ngizc ibyagP nyw:1 icu pa r l l1 l \\'(·

Nagira an1ahi rw<: nkanywa ik:1ziyc

Ndi igiri cyar<:w<: nw kabari

Ndi unwsinzi pe �

-

Mur i iyi myaka ishize, haharawe uburyo bwo guhimba

arnasengesho asekej e, kuko asa nk' afite inj yana

nk' iy 'arnasengesho matagat ifu asanzwe azwi, a r iko

ugasanga inganzo z'ayo masengesho zinyuranye : mganzo imwe ishingiye ku isi, indi i rangamiye ijuru.

Isengesho ry' inkumi yagumiwe ryigana irya Bikira Mariya Nyi rimpuhwe.

Bikira Mariya Nyirimpuhwe wibuke ko nra wigeze kumva ko wasubije inyuma uwaguhungiye ho agutakambira ngo umurengere ngo umusabire ni cyo giruma nkwizera ndakugana nkuganyira umpagarare ho ndi umunyabyaha Mubyeyi w'Umukiza miwirengagize ibyo nkubwiye ahubwo ubyumve ubyite ho. Amina. Bikira Mariya Nyirimpuhwe Wibuke ko n�a nkumi n ' imwe wigeze kumya lvuga ko wasubije inyuma Uwaj e aguhungira ho agurakambira Ngo ull?urengere umushakire umugabo Akaba ari cyo gituma nkwizeye Ndakugana nkuganyii-a ko nagumiwe Mubyeyi Mukiza Nriwirengagize ibyo nkubwiye Ubyumve ubyite ho umbonere umugabo. Amina.

K . M-. � . . 1 24 1 , Ukuboza Ù- 1 9.S6, Urup. H.

Ryahi mbwc: na ] .B . H A B I M A N A Sc:rir(: BI HEMBE Sc:gitc:ri KIVUMU

Commune NYAMABUYE H . P. 1 1 - i C i w rama

57

Page 31: UMPANGAR·E - The Rwandan · SIBOMANA Antoine yavukiye i Kibabara Komine MBAZI (Butare) ku wa 13 Gashyantare 1946. Amashuri yisumbuye yayize mu iseminari (Kabgayi, Save, · Kansi)

ISEN GES HO RY A SA LIGOMA

Mana yanjye Ndagusenga mbabaye cyane Singusenga ndagusiganuza lmpamvu abantu bose Banyita Sal igoma Nk'aho nanze gusa neza nk'abandi .

Mana yan jye ko navu tse nk'abandi Impundu zikavuga Bagahita bany i ta Byago l rya bat is imu r ikaba N tak irende l rya Sa l igoma ryo ryaje r i te ?

Mana yanjye bambw ir i re bose ko kuva ubungubu

Nanze kwitwa SALIGOMA Simbe rwose n ' inkar i tasi Kuko Karitasi Yayindi yita ku bibazo by a eu Yam paye i ndangamuntu

Mana ya njye Bantererere bose Banzi rikane rwose Bandinde rujyane Be kunsiga bans iganya

Kuri iyi si y'abagenzi Ba m pugu re, banyobore

58

Ah< > kumbona bagaseka Sinywa l isansi mbishaka N i ugushaka icyatuma nt inyuka Sindaw mu materne nishimye N i ugut i nya gucak irana na . Jandarume Babyey i muny irayeho Nan jye naba umwana mwiza.

K.M. n" 1 249 - M a ra Il 1 987, Urup. 6. j . B. HABIMANA

Kivu m u - NYAMABUYE

ISENGES HO RYO GUS HINGA U RU GO

M;tna yanjye, Mana yan jye Ndagusenga mbabaye cyane Singusega umbaba rire rwose Nubishaka ndagus<.:ngerera.

Ubu rwose jye naragowee Iyo ndi mu bandi n Jbura icyo ngamba Ngacu rika umutwe nkiyumviw Nkumva ibyo gush i nga urugo Bimbereye i nzozi .

Erega reka binanshobere ni mu gihe Dore ubu nta gasambu Amasambu yarabuze Umukobwa w'ubu ni Murorunkwere lnkwano y'ubu ni GAfARANGA Umubano w'ubu nawo ni Habanabak ize.

59

Page 32: UMPANGAR·E - The Rwandan · SIBOMANA Antoine yavukiye i Kibabara Komine MBAZI (Butare) ku wa 13 Gashyantare 1946. Amashuri yisumbuye yayize mu iseminari (Kabgayi, Save, · Kansi)

Ubu se Mana yanjye n ig ire me ? Gu pfa buc ike ! Ibyo ndabir inya

Guhambanwa ika ra i byo b iragars indwa A riko ngo Ki l iz iya yakuye k i razira Gusa icyo nzi n i u ko kwiha Imana arar i ibya bose.

Burya koko ubuze uko agi ra agwa neza. Ubu naremeye nemezwa na Nyirambaragasa lyo yabisharse a rany irariza Ar iko kandi umushiha we u ragarsindwa Guhora durongana buri munsi nabyo byandambiye. Ubu rero ibibazo byambanye i nsobe None n agira ngo Mana yan jye Ungi re inama isumba iz indi Umpumur ize nsh ire izo mpu ngenge Mpore i reka ndi Mur imukeye nk 'abandi basore.

A m i na.

K.M. N • · 1 240 - Ukuboza l I <JS(i, Urup. I O. Jean Bonaventure HABIMANA.

Mur i izo ndir imbo z' iyoboka-mana cyangwa se mur i ayo masengesho, amagambo asimbura asanzwe agusha ku "da no ku myifa ri re, ma na r imwe agusha ku myanya ndanga-g i rs ina. Mu ndir imbo zisanzwe n' imbyi no, ni ho amagambo asanzwe mo asimbuzwa agusha ku myanya nda nga girs ina .

60

Bene t zo nd i r i mbo zaku ndaga gtd . : ndagu rwa

11 ·,1ba nyeshur i bak iba riza bagenzi babo b<•Daga bai< · •ura ngi ra ishur i . Mu banyuze muri izo nzira , nra \\ l' �wri r imbish i jwe << Tu rare isuka ruragwabira umush ike » ,

,, Umu r imo n i uguh inga », << iba uwravuzwe >> n' iz ind i n ' iz ind i zabaga zimaze kongerwa mo a nwgambo ya gishu mba.

( ; u ru ka n a kw 'abashumba by a r i i m i h igo, byar i i k iga n i ro cy i h a r i w e n ' uwo 111 u rwe w 'ababy i ru k a . Abashu111ba nr ibak i r i ho, ar iko ababy iruka nr ibabuze : ,1b'ubu nabo rero bafire uburyo bagan i ra ba rukana buberanye n ' ig i he ba r i 1110.

UMUGFRFKA W A MBFRF

l ) Jcy ivugo cy ' i mboro lmboro n i inzanage inza na-bibondo

i n sa ma -m aga ra i n sa ndaza-maganga yavuye 111u B U R A C A N E ihunga uburagaza iza izunguza ib inagana imbere ya rugongo igeze 11111 nkarwe z 'unwkondo irash inga i ragongoza.

Yakubiye igikecuru 111u g ikombe k igize rigo k i rahoga na yo i ragumya irahonda.

Bayibambuje inkar i y ' inkumi mu nkoko abaswika baregereje i rabarusha.

N i i nre111ba-ku-bibero yaremba ku k i rago yarwara imbyi 111bya -gurwi bene mukeba bakay ironda a 111akanda.

N i ibisamaza bisaba a 111azi i 111boro y ' i 111bundi ka 111ena-sekuru n i yo GIHANGA yahereye igi hano

61

Page 33: UMPANGAR·E - The Rwandan · SIBOMANA Antoine yavukiye i Kibabara Komine MBAZI (Butare) ku wa 13 Gashyantare 1946. Amashuri yisumbuye yayize mu iseminari (Kabgayi, Save, · Kansi)

mu m p i nga ya Gihara

ikigira i G i hi nga kwa bene M u h i nda

ngo harazagira igihangange cy' ig i ruba

k iy ihagarara i mbere

y i rwa Senyu nga-ubuìnwe.

2) Amazi na y'imboro.

Imboro zirwa hakurikijwe ubu rebure n'ubun i ni

bwazo.

NYABUNINGA : « in inza amazi nk' iyayavomye » : n i

imboro ngufi, icinye, y ' imbundi ; iberwa no kunyaza no

gucuga na ho iyo i cu m ise nr iheza.

INTIRITIR I : « y'umugongo y a rukura-ngongo na

rudasumba y anze k ubyara inz igo » :. ni imboro iri mu

rugero kandi i kaba i m bera byombi ; i ra nyaza, i racuga,

1gacugira .

R UGOZI : n 1 yo bira umushobera, Umushoha,

U muguha, R wogam abondo, I m boro y'abarobyi : n 1

imboro ndende cyane ishyukwa amazinga abagore

bayi r i nya kubi .

Ayo ni amazina y ' imboro hakur ik i jwe uburebu re

bwazo. Haku ri k i j we ubunini bwazo, a riya mazina yazo

a herekezwa n 'amazina ndanga -mi merere an yo :

I m bumburi , lmbundi, lmboroza, lnz ibabuzuru .

U MlJGER EKA W A K AB IR I

leyivugo cya rugongo

Rugongo ni indinzi y ' ibyuma ya rwcmcra-nzigo

ikaba rusimbi rw' i mabonwa.

62

--

A mazina y'ibituba

J b i rub a by i r w a haku r i k i j we uburebure bw'urwasa,

ubuguf i bw'urutezi (ururezo) cyangwa iforoma yabyo.

a ) Indeshyo y'urwasa:

U rumina, U ruka m ba, lngara miz i : n i ibi ruba bi f ire

u rwasa rurerure n ' i m isundi m i rc m i re, n ' i m 1goma

bin uzc.

Rwara rw'isha : n i igiru ba g i fire urwasa ruringaniye

n ' i m isundi ic ishir i je ar iko kikagira im igonw ihus hye.

Ururasago : n i igiruba gifi re u rwasa rugufi cyanc.

b) Iforoma:

U m u b u n d a n ka ri ( M ucobogo ) , U m u g i n a , lJ rw eso

( u m unog a ) , lcwende, lJmucur i : n i ibiruba b i n i n i ,

b inuze, a r i ko b i kagira u rwasa rureba hasi .

c) Indcshyo y'ururezo ( ururez i ) :

Uru rczo ( cyangwa ururezi ) n.i i n rera ir i hagari y ' ig i ruba

n ' innyo.

N ro r a - i z u b a , U m u s ho k a - n nyo, l n d a s a - b a h a n g a

n'Ubuheza-nkwano : 111 ibi ruba byegeranye cya ne

n ' in nyo, b irewe n'ubugufi bw'uru rezo.

d ) Amaz.i na y'imish ino ( imisundi , imizira-zuba ) :

Ku busa nzwe, imishino igi ra i ngero, ibyo abakunnyi

ba rabiz i , bay igcra ku ngi ngo ya kabiri y 'ururoki rwa mare re .

U n:ngcjc urwo rugcro, bavuga ko yaku nnye IBIZIR IKO

cyangwa I M I I ABA-MABYI. U rageje je kuri urwo rugcro,

bavuga ko yaku nnye KABABI-K'UMUYENZI. l m ishino

yu j u je i bya ngombwa bi jyana n ' i ndcshyo, ishyirwa m u

m pushya eby i r i bi rcwc n'uko y i rabira u m ushyukwe : hari

iy irwa I M I R ISHWA-KUMWE, n' indi y i rwa CYINYAZA.

63

Page 34: UMPANGAR·E - The Rwandan · SIBOMANA Antoine yavukiye i Kibabara Komine MBAZI (Butare) ku wa 13 Gashyantare 1946. Amashuri yisumbuye yayize mu iseminari (Kabgayi, Save, · Kansi)

UMUGERE KA W A GA T ATU

UMUGORE . Umugore nyamugore rwagor<::ranye

nkamusanga rno umugore akora ash ish ikaye ngashima yake::ba i robe akampereza yakubira ho n'uburisho akirwa « .Jambo-ryiza » .

Akarura umupfube wa nyi rabapfube rwa pfubi ranye ukora inkono ukwezi arembuza um wuko yakara inrore akanrerera ngapfa gurami ra n i rak ira nr i nzamuharika.

Namubagiye imfizi yanjye aranga angabur ira isiìpfu i nkono isiìbye ingezi abagabo barerse i buri r i iyo.

Nruma ho i wabo ngo bampan i re ngo reka anganze n i i mparabanyi ·

nanga kwihara kandi nrarihiìga mi nzamukanga mukanganure n imukanga imbeho y' igicuku az icuza ar i Sebirana yarashye i muhana nash i ra urur imi nk'urubango nzamusende azasaz ire iwa se.

Umugi1re urakurebeye inzara imb<::re y ' imbavu i n;babazi w kumukunda wazikura he ko umugore nyamugore ari umenya indya akamenya indyamo

64

ag<tslga umugabo akanga umugayo.

Nrugareg<::re umugore i josi j Joma rya Nyi rabicuba

n.a rag<::n jeje mbona ibinru

umugore ni inrar i n i inreranya bantu mukina agukinze i j ambo

wurabagara akagura wurebu akagurambuka

agarekereza gushakira imbere iyo.

Nar i inshuri y'umugore 1 Mugore wa ruguru n' inshuri naroye mfar iye ku ndu umugore arakubera ugarerera ku nda i Tera -m pungu rya B i tur i re n'abagu reye akaborosa 'bwacya mu gi rondo weguru isuka uiya guhingu ari nahi.nduwe.

Bakamugereranya n ' inda rndoma ya ny iraru.dori na ruduri burya nra mwemeza wa rubondo iyi urayiha ukayihara ukay ih ingira ukayihahira ukibwira ko wayihagi je bwacya mu gi rondo f.. wayibaza amacumu avuna im fizi t:: 1 ti onger�1 uguze.

65

Page 35: UMPANGAR·E - The Rwandan · SIBOMANA Antoine yavukiye i Kibabara Komine MBAZI (Butare) ku wa 13 Gashyantare 1946. Amashuri yisumbuye yayize mu iseminari (Kabgayi, Save, · Kansi)

UMUGEREKA W A KANE :

lbisobanuro bY:amagambo amwe yakoreshejwe

URWASA : ouverture vulva ire ; entrée du vagin. AKATSAMURIRO : méat urinaire de la femme. URUBAMBO : cheville de bois, pieu, piquer. GUTERA URUBAMBO : erre à l'affur, forniquer.. KUBANGURIRA : mener une femelle à la sai l l ie. IBAYI :

KURORA IBA YI :

IMBORO : IMBOROZA :

IMBUMBURI : UMUBUNDANKARI ( mucobogo) :

AMABYA : KUBYIMBA AMABY A KURERESA A M ABYA KUNUKA CUCU :

GUCUGITA :

GUCUMITA :

INCYURO :

.66

duvet des fleurs de cenaines plantes, surtout umuberanya. Ce duvet irriée les yeux. voir la nudité de sa mère ; cela oblige à fermer .!es yeux comme si le·duvet de ces plantes était entré dans l'rei!. pénis nom donné à un gros pénis parce qu' i l fai r crier !es femmes. court, robusre et rrapu.

organe génital féminin disposé de façon à ne pas laisser apparaltre son ouverture lorsque la personne se tiene debou r. tesricules. bouder. aimer se fa ire voir ou se faire .remarquer. p u e r , exhaler , dégager une odeu

.r

épouvamable. en parlant d'un taureau, s'approcher d'une vache en chaleur tomme prélude à l'accouplement. en faisant l'acre sexuel , enfoncer le pénis profondément dans le vagin, dans un mouvemenr vigoureux et sec. proplis par lesquels on rappelle à quelqu'un le mal fai t par lui ou par l'un des siens, soit pour le rai l let soit pour .le . dénigrer.

RUTUMVA INCYURO : ·( rugongo) cliroris.

J<UDONDA : donner de petits coups secs sur une chose évemuellement de manière à la percer ou ù la fendre.

J(U DONDANGA : fréquentarif de kudonda.

BA DUNAM E : nom donné au cliroris.

GUSHINGA BADUNAME : lcn parlànt d'une fille ou d'une femme, s'asseoir !es jambcs écarrées de relle sorte que les personnes q u i sonr assises devam elle puissem voir son sexe.

AMAGANGA : urine cles animaux, pissat.

KUNYWERA AMA GANGA RIMWE : utiliser le dernier rcsre. URUGIMBU : graisse animale surrour sous curanée. GUTERA URUGIMB U : fai re la divination au moyen de la graisse

RUGONGO :

KUGONOORA :

lNGONI :

GUCUNA INGONI : UMUGUHA : UMUGUTA : GUHARA : l M PARABANYI :

IMPARE : GUHENA :

animale. ( b a d u n a m c , bashya mc, agas h y i m bo, agarorezo, rurorishaka, rurumva-incyuro, bavukanwa, ruguga, ruhende, ... ) : cl iroris. en parlam du bélicr, avoir Ics cornes recourbécs ; ·c n parla m dc cerraines scmcnccs, gcrmcr. bruit sec produit dans la bouchc pour marqucr le déda in ; on fai t claquer la langue conrre le palais. faire ce bruit. rrès long pénis ( rugozi, rwogamabondo). peau brute séchée, de vache adulte. rader une pcau. personne bawillcuse ; femme débauchée, coureuse. vergc narurellement·dénué de prépuce. se pencher cn ava m e n re leva m le derrière, siglie de mépris, gesre indécem cles magiciens.

67

Page 36: UMPANGAR·E - The Rwandan · SIBOMANA Antoine yavukiye i Kibabara Komine MBAZI (Butare) ku wa 13 Gashyantare 1946. Amashuri yisumbuye yayize mu iseminari (Kabgayi, Save, · Kansi)

IM PENEBERE : femme ou fille adulte n'ayam pas de seins développés.

GUHEN ENGERA : pé_nétrer dans quelque chtise et y

I M PENGER I : URUHINDU :

disparairre. grains de sorgho bouillis. lancene, broche ou alène serva m à rresser, en vannerie. Elle sere aussi à oter les chiques et à cautériser.'

KWICUMBA : marcher appuyé sur quelque chose. KWIKUBA : se rétrécir, se tenir tristemem à l'écarr. KWIMA : erre sail l ie ( femelle). IN.JUMA très perir cliroris. INJUMA Y'URURO : grain d'éleusine. lNKAKA : phallus d'animai. URUKAMBA : vulve suffisam ment gra nde e"t ·bien

INKANKA : INKARASUNDI :

GUKINGIRA : UBUKOBORA :

constituée. arrière-bouche. mauvaise odeur que dégage la vulve ·cl' une femme -après les rapports sexuels. cache.r b vue en s'interposam. m aladie des vaches qui leur fa it perdre les poils.

UBUKOBORAMABYA : cadeau qu'un adultère surpris offre à ce lui qui l 'a attrapé pour l' obliger au si lence.

GUKUBA AMASHEREKA : ne pas donner du lait eri parlam d'une femme ou d'une femelle en état de lactation.

GUKUKA : quitter l'aire de stationnement près cles abreuvoirs pour al ler paitre.

Gl)KUNKUMURA : secouer éner�iquement quelque chose pour en extraire le contenu ou pour l'anéantir.

INKURU : AKANNYO :

68

reclures i mérieures d'une peau sèche. ( i nsulte, pour igintba ) , vagin, vulve.

AMANYAR E :

u MURAMUKO :

IMIR EGESHO : JKIRUMIKO :

UBUSA :

IMISHINO :

GUSHYUKWA : GUSOMERA :

GUSUMIRA : GUSWER A : GUTAMBIKIZA : !NTANGA :

IMITEZI : GUTIKIMA GUTINA (GUTIN URA ) :

IVU : IVU RIHOZE :

INZANAGE : INZONNYO : AKAZUYAZI :

(amavangìngo ) , secrenons vaginales (se produisam lors du co'it et pouvam couler comme l'urine). bonnes dispositions qu'on a le matin. boules de sang coagulé. parrie du corps incisée et sur laquelle on a a ppljqué une ventouse. rien, néant, v ide, ( i nsulte pour. igiruba ) organe génital féminin, vulve. ( imisundi, imizir�zuba) nymphes de la vulve. entrer en érection. manger en buvant afin de ramoll ir Jes al iments. s'apprerer en tapinois et saisir siìremenr. avoir les rapporrs sexuels. s' asseoir les jambes écarrées. cel l ule germ i nale ( s perma'to iolde ou ovule) . blennoragie, chaude pisse ( isofisi ) . se décomposer par pour-riture.

découvrir le glancl du pénis en retroussant ou en enlevant le prépuce. cendre. personne d'un mauvais caractère mais qui ne le manifeste pas. enfantil lage pour imboro ( pénis) . p · 1 e l'anus.

·. · ?'tiède.

�� (/� �1 <77 .:? 69