unibertsoa - elhuyar · unibertsoa unibertsoaren sorrera eta eguzki-sistema tamainaz eskerga da...
TRANSCRIPT
4
Unibertsoa
Unibertsoaren sorrera eta eguzki-sistemaTamainaz eskerga da unibertsoa, segur aski infinitua, baina adin mugatua du; ez da betidanik existitu. Azken neurketen arabera, 13.700 milioi urte inguru ditu. Ez du beti izan gaur egun duen itxura, eta etorkizunean ere aldatu egingo da. Unibertsoa ez da egonkorra, hedatu egiten da, espazio-denbora egitura hedatu egiten delako; hala, bertan dauden galaxia eta bestelako egiturak elkarrengandik urrunarazten ditu unibertsoak. Hala ere, hedapena oso eskala handian da nabarmena; eskala txikiagoan, grabitatearen eragina da nagusi.
Unibertso behagarriaUnibertso behagarria zera
da: gugan eragina izan dezakeen zein guk eragina izan dezakegun unibertsoaren esparrua. Unibertso behagarriaren gaur egungo itxuraren nahikoa ikuspegi osatua eskaintzen du zientziak; hala ere, ikuspegi horren elementuetako batzuk, materia eta energia iluna kasu, erabat ezezagunak zaizkigu. Itxura horren deskribapena egiteko irizpidetzat hurbiltasuna erabiltzen badugu, lehenengo aipatu beharreko astroak eguzki-sistemakoak ditugu.
Sistema horretan, jakina, Eguzkia da nagusi, baina badaude planetak, sateliteak eta asteroideak ere. Batez beste, Lurra Eguzkitik 1,496·1011 m-ra dago. Distantzia horri unitate astronomiko (AU) deitzen zaio. Azken planeta, Neptuno, 30,1 AU-ra dago, baina eguzki-sistema ez da han bukatzen. Neptunoren orbitatik harago dago, 50 AU arte (batzuen ustez, muga hori 100 AU-ra ere irits liteke), Kuiperren gerrikoa. 100.000 asteroide baino gehiago daude asteroide-gerrikoan, eta handienek ehunka kilometroko diametroa dute. Pluton, bera ere, Kuiperren gerrikokoa da, eta hura baino handiagoa den beste planeta nano bat ere aurkitu da inguruetan, Eris. Uste denez, milaka eta milaka gorputz daude Kuiperren gerrikoan, hasi planeta nanoen tamaina dutenekin, eta kilometro gutxiko diametroa dutenetaraino. Asteroide-gerrikotik kanpo ere, badira beste gorputz txiki eta kometa batzuk.
Orain arte aipatu ditugun gorputzak ez dira espazio erabat hutsean higitzen. Planeta arteko espazioa ez dago erabat hutsik. Eguzkia, argiaz gain, etengabe ari da zatiki kargatuak igortzen, elektroiak eta protoiak nagusiki, eguzki-haize deitzen dena, alegia. Zatiki horiek, izarrarteko materiak inguratzen duen burbuila elipsoidal antzeko bat sortzen dute. Burbuila hori, heliosfera, Eguzkiarekin batera izarrartean higituz doanez, muga Eguzkitik gertuago du haren higiduraren noranzkoan.
GalaxiaGalaxia izarrez eta izarrarteko hauts eta gasez osatutako multzo bat da, bere kohesioa grabitazio-indarrek bermatua duena. Itxurari erreparatuz, galaxiak hiru motatan sailkatzen dira: kiribilak, eliptikoak eta irregularrak.
Eguzkia
1 AU 101 AU 102 AU 103 AU 104 AU 105 AU 106 AU
Oorten hodeia
K u i p e r r e n g e r r i k o a
heliosfera izarrarteko ingurunea
Hodei Lokalaren ertza
G Hodeiarenertza
Alpha CentauriLu
rra
Mar
teas
tero
ide-
gerri
koa
Jupi
ter
Satu
rno
Nept
uno
Plut
on helio
paus
a
arku
-fron
tea
bala
ztat
ze-fr
onte
a
hidr
ogen
o-ho
rma
Galaxia kiribilek edo espiralek disko zirkularren itxura dute, eta erdialdean gune esferiko bat izaten dute, erradioa diskoaren lodiera baino pixka bat handiagoa duena. Diskoan, forma kiribileko besoak izaten dituzte (horregatik izena); haietan, izarren kontzentrazioa askoz ere handiagoa da besoen artean baino. Andromeda galaxia (argazkian) edo Esne Bidea bera galaxia kiribilak dira, eta disko nabari baten barnean egitura kiribila erakusten dute. Galaxia kiribilen masa Eguzkiarena halako milaren eta bilioi baten artekoa da.
Galaxia eliptikoek, errugbiko baloiaren antzera, elipsoide-itxura izaten dute, baina aldaera ugarirekin: ia esferikoak dira batzuk, eta lentikularrak besteak. Halako galaxietan, izarrarteko materia gutxiago izaten da kiribiletan baino, eta izarren kontzentrazioa handiagoa da. Galaxia eliptikoen masa kiribilenen hamarrenaren eta hamarkoitzaren artekoa da.
Galaxia irregularrak, forma definitua ez dutenak, aurreko mota bietakoak baino askoz ere gutxiago dira, baita txikiagoak ere. Galaxia irregularren masa kiribilena halako hamar eta ehun artekoa baino ez da.
16
Lurra | sumendiakLur barneko arrokak urtzean sortutako galdatuen, gasen eta, batzuetan, magmatikoak ez diren materialak Lurraren gainazalera irteten diren puntua da sumendia. Irteera-puntu hori urpean ere egon daiteke.
Materia hori modu efusiboan irten daiteke gainazalera (erupzio bolkanikoa) —hots, jario likido koherente gisa (laba-kolada)—, edo leherketen bitartez —gasen espantsioak abiadura handiarekin (< 100-600 m/s) jaurtitzen ditu laba-zatiak (piroklastoak), altuera desberdineko (< 55 km) erupzio-zutabeak eratuz—.
Magma (Lurraren barneko arrokak urtzetik sortutako tenperatura altuko, 600-1.200 °C-ko, galdatua) Lurraren gainazaletik isurtzen denean, laba deitzen zaio, eta gainazaleko magma-irteerari erupzio bolkanikoa. Azken hori bide koniko baten bitartez garatzen da erupzio zentraletan, eta gainazalaren ebaketarekin zulo zirkular bat marrazten du. Arrakala-erupzioetan dike baten bitartez izaten da, eta gainazalarekin ebaketa edo haustura linearra edo zirkularra definitzen du; hala ere, arrakala-erupzioak, denborarekin (ordu edo egun batzuen buruan), erupzio zentral bilakatzen dira.
Sumendi batek historian zehar erupzioak izan baditu, sumendi aktiboa dela esaten da, eta, horrela ez bada, sumendi ez-aktiboa. Hala ere, normalean sumendi aktiboek etenkako jarduera izaten dute, eta erupzioak atsedenaldiekin txandakatzen dituzte. Erupzioen arteko denbora-tartea konstantea da, eta tarte horri itzultze-periodoa deitzen zaio. Sumendi baten itzultze-periodoa ezagutzeak etorkizuneko erupzioak noiz izango diren iragartzen lagundu dezake.
Erupzioan dauden sistema bolkanikoetan, honako elementu hauek bereiz daitezke:
erupzio-zutabea
luiziatefra
domoa
magma
kolada piroklastikoa
erupzio-hodeia
gasa
euri azidoa
laharra
laba-kolada
kolada piroklastikoa
ganbera magmatikoa
haize nagusia
kraterra
tximinia
Galdara: sumendiaren gainean kokatutako zabalera handiko (diametroa > 1,5 km) eta oin lauko sakonune ia zirkular bat da, horma oso bertikalez mugatuta dagoena. Sakonune horren sorrera magma kanporatzearekin lotuta dago; magma-bolumen handi bat irteten denean, ganbera magmatikoaren sabaiko arrokak beherantz mugi daitezke failen bidez, egotzitako magmek utzitako hutsunea betetzeko.
Ganbera magmatikoa: lurrazalaren azpiko eskualdea, sumendiek isurtzen dituzten magma mugikorren gordailu.
Zutabe eruptiboa: gas-fase jarraitua (batik bat, H2O eta CO2), barreiatutako piroklastoak biltzen dituena (laba-zatiak, laba solidotzetik sortutako beirak eta mineralak, eta arroka-zatiak) eta leherketa-erupzioetan irekigunearen gainetik atmosferarantz zuzenean abiatzen dena.
Eraikin bolkanikoa: erupzio bolkanikoetan jaurtitako materialek irekigunearen inguruan altxatutako erliebea; oro har, itxura konikoa hartzen du (kono bolkanikoa), eta altuera askotarikoa izan daiteke: hamarka metro batzuetatik milaka metrora.
Kraterra: eraikin bolkanikoaren gaineko tamaina txikiko sakonunea (diametroa < 1,5 km), oina laua duen kaiku baten itxurakoa; sakonune hori erupzio bolkanikoetan gertatutako leherketen eraginez sor daiteke (leherketa-kraterra) edo eraikin bolkanikoaren sabaia hondoratzetik (hondoratze-kraterra).
Tximinia: magmak ganbera magmatikotik gainazalera abiatzeko hartzen duen bidea. Irekigunea: laben irteera-zuloa edo arrakala, Lurraren gainazalean kokatuta dagoena.
Laba-kolada: arroken galdatzetik sortutako masa likido koherentea; askotan, arroka-zatiak, bakuoletan kontzentratutako gai lurrunkorrak eta likidotik zuzenean kristaldutako mineralak biltzen ditu, eta Lurraren gainazaletik isurtzen da erupzio efusiboetan.
Kolada piroklastikoak: solidotutako laba (bitroklastoak) eta arroka-zatiak gasekin batera nahastuta sortzen dituzten olde beroak (100-600 °C); sumendien magaletatik behera mugitzen dira lur-arrasean, abiadura handiarekin (100 km/h edo gehiago).
38
BERINGITSASOA
TIMORKOITSASOA
BISMARCKITSASOA
SALOMONITSASOA
I P A R
B A R E A
ARAFURA ITSASOA
KARAITSASOA
I T S A S O
ZURIA
EKIALDEKO
SIBERIAKO
ITSASOA
OKHOTSKEKOITSASOA
B A R E N T S
I T S A S O A
ITSASO BELTZA
I N D I A K O
O Z E A N O A
ARABIAKOITSASOA
ITSASOG
ORRIA
KASPIA RI T S A S O A
ANDAMANGO
ITSASOA
HEGOTXINAKOITSASOA
EKIALDEKOTXINAKOITSASOA
ITSASOHORIA
JAPONIAKOITSASOA
SULUKOITSASOA
CELEBESKOITSASOA
JAVAKO ITSASOA BANDAKOITSASOA
FILIPINETAKO ITSASOA
Torresitsasartea
Yorklum.
Adengo golkoa
Janako golkoa
Oleniokekogolkoa
Anadyrkogolkoa
Txaunbadia
Navarinlurmuturra
Oliutorski lum.
Lopatka lum.
Elisabet lurmuturra
Aniva lum.
Xelikhovgolkoa
Oliutorskibadia
Gizhigabadia
Sakhalingogolkoa
Karagin
golkoa
Azovekoitsasoa
J a v a k o f o s a
Persiar golkoa
Bengalakobadia
Omango golkoa
Thailandiakogolkoa
De Long itsasartea
Kresta badia
Penzhinabad
ia
Taui badia
Tatari
ako i
tsasa
rtea
La Perouse itr.Aniva badia
Lena ibaiarendeltaKhatangakogolkoa
Jeniseiko gol.
Ob
golk
oaBaidaratabadiaKara
itsasartea
Txexa
badia
Luzon itsasartea
Jelanijalurmuturra
Kanin Noslurmuturra
Berin
g itsa
sarte
a
Prince lum.
Dejne
vlum
.
A l e u t i a r r a k
Agalega uharteak
MahéAlmiranteak
Providence uharteakFarquharCosmoledo
ZanzibarPemba
Lakshadweepuhartedia
Sokotora
Masira uha.
Diego Garcia uha.
Addu atoloia
MaleatoloiaAri atoloia
Minicoy uha.
Txagosuhartedia
Christmas uha.Cocos uharteak
Honshu uha.
Cheju uha.
Kyushu uha.Shikoku
Hokkaido uha.
Ryukyu uharteak
Hainan uha.
Paraceluharteak
Java uha.
Sumatra uha.
Bali uha.
Lombok uha.
Sumbawa uha.
Sumba uha.
Flores uha.Timor
uha.
Buruuha.
Sula uha.
Celebes /Sulawesi
Mol
ukak
Borneo uha.
Seram uha.
Tanimbar uha.
Aruuharteak
Ginea Berria
Siberut uha.
Nias uha.
Simeulueuha.
Andamanuharteak
Nicobar
Sakhalinuhartea
Nova
iaZe
mlia /Ze
mbla Berria
Kolguiev uha.Vaigatxuhartea
Kotelny uha. SiberiaBerria
De Long uharteak
Hartzenuhartea
Aion uha.
Lyakhovuharteak
Siberia Berriko uharteak
Begitxev uha. Stolbovoiuha.
Belkovski uha.
Wrangel uha.
Gobernadorearenuharteak
Beringuha.
Medni uha.
Near uha. Rat uha.
Karagin uha.
Xantar uha.
K ur i l a
k
K a r o l i n a k
Mi
kr
on
e
si
a
M e l a n e s i a
Salomon Uharteak
Irlanda Berria
Mar
iana
k
Santa CruzLouisiade uha.
Bougainville
Melville uha.Wessel uha.
BretainiaBerria
Guam uha.Saipan uhartea
Ralik uharteak
Ratak uharteak
Wake uha.
Luzongo uhartea
Palawan uha.
Mindanao uha.
Samar uharteaNegros
uha.
Panay uha.
Mindoro
Sulu uhartedia
Anzhu uharteak
Nordenskiöld uhd.
ArktitxeskogoInstitutauhartea
Sibiriakov uha.Bely uha.
Mezhduxarski uha.
Natuna
BangkaBelitunguha.
St Matthewuha.
Nunivakuhartea
San Laurendiuhartea
Andreanof uharteak
Izu uhartedia
Bonin uharteak
Minamitori uhartea
Sumendi-uharteak
Brahmaputra
Mekong
Nu
Yangzi / Ibai Urdina
Krishna
Godavari
Mahanadi
Ganges BrahmaputraIndus
Indus
Sutlej
Tigris
Eufrates
Irtyx
Ixim
Amur
Aldan
Aldan
Lena
Vitim
Lena
LenaLena
Jana
Amur
TunguskaHarr itsua
Tunguska Beherea
Tunguska Beherea Viliui
Viliui
OleniokKotui
Piasin
a
Ob
Ob
Irtyx
Kama
Petxora
Mezen
Sukhona
Kolym
a
Indigi
rka
Indigirka
Kolyma
Selenge
KerulenDzavhan
Anadyr
Jenisei
Jenisei
Tobol
Volga
Don
Narmada
NiloNilo Urdin a
Ibai HoriaIbai H
oria
Omolon
Alazeia
Maia
Khatanga
Kheta
Oleniok
Uda
Xilka
Olekma
Ural
Tarim
DnieperAtbara
Suezko kanala
Shebele
Zeia
Ipar Dvina
Amu Daria
Irawad
i
Isik ain.
Balkhaxaintzira
Aralits.
Kara-Bogazbadia
Khankaaintzira
Lob ain.
Van ain. Urmia
aintzira
Razzaza ain.ItsasoHila
Uvs ain.Hyargas ain.
Har Us ain.
Hulunain. Zaisan aintzira
Alakol ain.
Tengizaintzira
Seletitenizaintzira
Baikal ain.(1.637 m)
BratskurtegiaTxany ain.
Taimyraintzira
Samarakourtegia
Saratovekourtegia
Nizhniurtegia
Kamakourtegia
Ladogaaintzira
Onega aintzira
Beloieaintzira
Rybinskekourtegia
Vig aintzira
Imandra ain.
Qinghaiaintzira
Dongtingaintzira
Poyang ain.
Nasseraintzira
Tanganyika ain.
Victoriaaintzira
HIRU ARROILEN URTEGIA
Krasnoieaintzira
Toba ain.
Murray ain.
Kamtxatkako gol.
Nilo
Zuria
8.848Everest
8.611K2
2.290 Asaki Dake
4.750Kronotskaia
3.283
2.562
3.003 Pobeda
2.383
1.678
1.146
3.456
3.621
3.776Fuji
5.030Jaya 4.509 Wilhelm
3.455 3.019
2.524
7.719Kongur5.137 Ararat
2.637
3.088
4.810
5.642 Elbrus
1.895
Damavand5.671
7.439Pobedy
7.756 Namjagbarwa
7.723Muztag
4.362
3.121
2.922
3.492
2.8402.467
2.090
1.609
2.572
-154
4.3744.506 Belukha
5.881 Hkakabo
3.143
2.8201.867
2.163
1.771
3.997
2.929
2.9544.101Kinabalu
3.805
5.143
3.486
5.895 Kilimanjaro
5.199 Kenya
3.760
2.580
3.187 Kinyeti4.321 Elgon
1.503
1.547
7.690 H
im
a l a i a
Tibetekogoi-lautada
Mu Usbasamortua
Turpansakonunea
K u n l u n m e n d i a k
Tian mendiak
Al t a iG obi b a sa m o rt u a
Mantxuria
Altun Qilian mendiakQaidamarroa
Gatzezko bas.
Lutbasamortua
Kaukaso mek.
Ust-Urtgoi-ordokia
Kyzyl Kum
Kaspiarreko sakonunea
Kamt
xatka
penin
tsula
Ko l ym
am e n d i a k
Verkhoian
s k
m endikatea
Dzhugdzhur mendiak
S i b e r i a e r d i a l d e k o
g o i - o r d o k i aM e n d e b a l d e k o
S i b e r i a k o
o r d o k i a
Ur
al
ak
Byrranga m endikatea
Gid
anpe
nint
sulaJamal
penintsula
Taz
penin
tsulaKola
penintsula
Krimea
Sinai
A n a t o l i a(Asia Txikia)
Nubiakobasamortua
Etiopiako
goi-ordokia Ogaden
Txuktxienmek.
Kolymakobehe-ordokia
Koriak mendiak
Taimyr penintsula
Ipar Siberiako behe-ordo ki a
Putorana goi-ordokia
Mendebaldeko Saian mendiak
Ekialdeko Saian mendiak
Stanovoi mendiak
Jablonovy mendiak
E s t e p a k
Betpak-Dala
Ta r i m a r r o aTaurus mendiak
Arabiar
penintsula
Arabiako bas.
Al - H
i j az
MesopotamiaSiriako
basamortua
An Nafud
Danakil
Rub al Khali
Karakum
Khin
gan
Hand
ia
S i kh o t e
me n
di
I n d o t x i n a
NangaParbat8125
8.167Dhaulagiri
8.091Annapurna 8.463
Makalu8.586
Kangchenjunga
EKUATOREA
ZIRKULU POLAR ARTIKOA
KANTZER TROPIKOA
NAZI
OAR
TEKO
DAT
A LE
RRO
A
A B C D E F G H I J K L120ºE105ºE 135ºE 150ºE 165ºE 180º 165ºM 45ºE 60ºE 75ºE 90ºE
A B C D E F G H I J K L120ºE105ºE 135ºE 150ºE 165ºE 180º 165ºM 45ºE 60ºE 75ºE 90ºE
75º
60º
45º
30º
15º
0º
1
3
2
5
4
7
6
75º
60º
45º
30º
15º
0º
1
3
2
5
4
7
6
Asia | fisikoa
Mendi nagusiak
Ibai nagusiak
Itsasoak
Izena Himalaia mendikateaEverestK2KangchenjungaLhotseMakaluDhaulagiriManasluCho OyuNanga ParbatAnnapurnaGasherbrum IBroad PeakGasherbrum IIShisha PangmaKunlum mendikateaMuztagKongurTian mendikateaPobedyAltai mendiakBelukha
Izena Yangzi/Ibai UrdinaIbai HoriaMekongLenaIrtyxJeniseiObIndusTunguska BehereaBrahmaputraAmurEufratesAmu DariaGangesIximUralOleniokKolymaTigrisTunguska HarritsuaOmolon
Izena Arabiako itsasoaHego Txinako itsasoaOkhotskeko itsasoaJaponiako itsasoaEkialdeko Siberiako itsasoaKara itsasoaAndamango itsasoaEkialdeko Txinako itsasoaItsaso GorriaItsaso Horia
Altitudea (m)
8.8488.6118.5868.5168.4638.1678.1638.1538.1258.0918.0688.0478.0358.012
7.7237.719
7.439
4.506
Luzera (km)6.3005.4644.8804.4004.2484.0933.6503.1802.9892.9482.8742.7802.6202.5102.4502.4282.2922.1291.9001.8651.114
Azalera (km2)3.600.0003.500.0001.583.000
978.000913.000883.000797.700752.000450.000417.000
Aintzirak
Basamortuak
Izena Kaspiar itsasoaAral itsasoa
BaikalBalkashKhankaPoyangDongtingHulunZaisanItsaso HilaBratsk
Gobi basamortuaGatzezko basamortua (Kavir basamortua)Lut basamortuaRub al KhaliMendebaldeko Siberiako ordokiaSiberia erdialdeko goi-ordokiaIpar Siberiako goi-ordokiaSiriako basamortua
Azalera (km2)371.90068.000
17.1606.800
31.49416.996
4.1903.0002.8202.3391.860
625428
(1960an) (2004an)(2008an)
GolkoakIzena Bengalako golkoaThailandiako golkoaPersiako golkoaAdengo golkoaOmango golkoaXelikhov golkoaAnadyrko golkoaOb golkoaKhatangako golkoaJeniseiko golkoa
Azalera (km2)2.172.000
320.000233.100
220.000181.000150.000112.00065.00011.880
3.750
86
1.30 122.30 A B C D
1.30 122.30 DA B C
42
42.30
43
2
3
4
1
42
42.30
43
1
2
3
4
Lesaka
Bera
Santakara ZarrakazteluAndosillaCárcar
Sartaguda
Lodosa
Sesma LerinMiranda Arga
MendabiaErriberri
CadreitaMilagro
Alesbes
MartzillaCaparroso
FunesAzagra
Fitero
Cascante
Ablitas BuñuelRibaforada
FustiñanaCabanillas
Murchante
Castejón Arguedas
Valtierra
Corella
Faltzes
Leitza
DoneztebeElizondo(Baztan)
IrurtzunLakuntza
EtxarriAranatzOlatzagutia
Aranguren
Oltza
Galar
Aritzala
Orkoien
Beriain
Agoitz
LarragaAlloArtaxoaLos Arcos
Gares
Viana Kaseda
Noain
Zangoza
Irunberri
Monteagudo
Cortes
Petilla Aragoi
AzkoienSan Adrián
Cintruénigo
Antsoain Atarrabia
Altsasu
Berriozar
Zizur Nagusia
Lizarra
Burlata
Tafalla
Tutera
Barañain Iruñea
Belate847 m
Lerga732 m
Erro810 m
Erreniega679 m
Urbasa920 m
Lizarraga1090 m
Azpiroz616 m
Uitzi799 m
Isoko gaina670 m
Coronas951 m
Euntzaro971 m
Lizarrusti615 m
Arnoztegi1236 m
Ibardin422 m
BARDEAK
URBASA ETAANDIAKO
PARKE NATURALA
BERTIZKOJAURERRIA
BARDEAK
IRATIKO BASOAARALARKO
PARKENATURALA
Bidasoa
Alkaxuri967 m
Gorramendi1074 m
Cornialto505 m
TresMugas514 m
Rallón493 m
Sabel Urdina624 m
Loma Negra646 m
Plana de la Bandera512 m
Tres Montes481 m
Moncayuelo501 m
Caluengo466 m
Olivos462 m
Fraile gaina745 m
Mendaur1131 m
Loitzate1048 m
Mugaga1214 m
Etxauri Haitzak1138 m
Txarakoi1030 m
Lerga981 m
Lantxurda1036 m
Argarai1226 m
Isterbegi1027 m
Mendixuri1194 m
Adi1459 m
Okoro1259 m
Alba1074 m
Hauza1305 m
Txaruta1081 m
Arnaizu1197 m
Beriain1493 m
Eskintza739 m
Belokain973 m
Zenborain883 m
Gerinda881 m
Santa Cruz653 m
Larrogain1279 m
Altxueta1343 m
Barazea1893 m
Arangoiti1355 m
Grumalo1171 m
Baigura1477 m
Arrese1318 m
Ezkaurre2050 m
Txamantxoia1945 m
Larrondo1703 m
Kartxela1982 mBurgisamendia
1542 mAbodi
1533 m
Malgorra1361 m
Mendizar1323 m
Urkulu1419 m
Menditxipi1506 m
Ortzantzurieta1567 m
Bizkailuz1341 m
Aldaxur1190 m
Muru771 m
Berrendi1354 m
Latxaga1224 m
Mendigaña1100 m
Kukula1204 m
Kalbeira1686 m
Argibel1203 m
S.Quirico1172 m
Menditxipi1343 m
Idorrokia1492 m
Lezako Ataka1236 m
Beraikokomuinoa1277 m
Bidausi1387 m
Artxuria756 m
Urbasa1153 m
Lezizagoa1350 m
Dulantz1289 m
Elomendi1289 m
Txutxu932 m
Uzkita989 m
Abartan1095 m
Saioa1419 m
Kornieta1073 m
Larregoiko1014 m
Etxabarri1077 m
Lokiz1114 m
Xuriain1410 m
Alleko1018 m
Bianditz840 m
Leuneta881 m
Urepel 1056 m
Puttarri1299m
Larraineta1115 m
Joar1416 m
Kantabria491 m
Mandoegi1045 m
Erroilbide837 m
Murube1128 m
Arnaba1256 m
Zanpori1760 m
Añelarra2358 m
Aldaon1411 m
Hiru ErregeenMahaia2428 m
Auñamendi2504 m
Arlas2044 m
Selva1154 m
Cruz1132 mPuy Perero
929 m
Alkaxuri967 m
Goizamendi683 m
Lizartzu793 m
Azkua784 m
Alkurruntz934 m
Ekaitza1047 m
Izu829 m
Guratz955 m
Ulizar866 m
Urkieta850 m
Baztaria932 m Irakurri
1142 m
Luiaundi1054 m
Torres1009 m
Migoleta1406 m
Elke1297 m
Lakarri1046 m
Lertxundi783 m
Measkoitz1016 m
Ortxikasko977 m
Belbún1423 m
Paso Ancho1431 mLa Cerrada
1280 m
San Pedro894 m
Peña1070 m
San Blas805 m
Sobrepeña551 m
Valdelaguardia585 m
Las Cruces624 m
Cabizgordo477 m
Umbano Alto424 m
Jenaritz546 m
Candévalos402 m
Cabezas Altas415 m
Yugo498 m El Berche
362 m
Coraza414 m
Navillas448 m
Cuévanos gaina673 m
Peña Abanzón440 m
Monte del Rey377 m
Sarabe730 m
Trinidad1233 m
Saratsa1171 m
Zabalgaña591 m
Arriaundi944 m
Legate870 m
Baxa1146 m
Vigas702 m
Orhi2017 m
Piskerra472 m
Montejurra1044 m
Esparatz1025 m
San Antonurtegia
Bidasoa
Urum
ea
Ultz
ama
Eugikourtegia
Arga
Arga
Artikutzaurtegia
Lodosako k anala
Navakourtegia
Purguerurtegia
Cardetaurtegia
Loraintzira
Alham
a
El FerialurtegiaAguasalada
A rag o i
Nafarroako ubidea
Pitillaskoaintzira
EBRO
Arga Cidacos
Aragoi
Allozkourtegia
Urederra
Arga
Zolinaurtegia
Elortz
Irati
Urro
bi
Arag
oiOdron
Ega Cida
cos
Erro
Erro
Irabiakourtegia
Belagua
Zar a
itzu
Zaraitzu
Itoizkourtegia
Salado
Cañasurtegia
Aragoi
Irati
Ega
Bidasoa
Eska
Salado
Arakil
Esako urtegia
ABODI
LARRA
ILLON
LEIRE
ARTXUBA
UZTARROZE
SAN MIGELIDOKORRI
ZARIKIETA
CIERZO MENDIAK
BARDEA ZURIA
BARDEA BELTZA
ARALAR
URBASA
ANDIA
IZKO
LAB
IA
ALAITZ
ERRENIEGA
LOKIZ
ALTZANIA
TABAR
PEÑA
P I R I N I O A K
GIPUZKOA
LAPURDI
NAFARROABEHEREA
ZUBEROA
ARABA
ERRIOXA
ZARAGOZA
HUESCA
Nafarroa
Eskualdeak:Azalera (km2):Biztanleak:Emakumeak:Jentilizioa:Dentsitatea (bizt./ km2):Hiriburua: Biztanleak: Emakumeak: Azalera (km2): Jentilizioa:Hizkuntza-gaitasuna*: Elebidunak: Elebidun hartzaileak: Erdaldun elebakarrak:
510.421640.698*322.701 (% 50,37) nafarrak61,48Iruñea195.853102.719 (%52,45)23,6 iruindarrak
% 11,7% 7,5% 80,7
* Nafarroako Estatistika Erakundea (2015)
* Iturria: V. Inkesta Soziolinguistikoa. Hizkuntza Politikarako Sailburuordetza. Eusko Jaurlaritza 2011
1900
1910
1920
1930
1940
1950
1960
1970
1981
1991
1996
2005
2015
640.
698
307.
669
312.
235
329.
875
345.
883
369.
618
382.
932
402.
042
464.
867
507.
367
519.
217
530.
822
605.
876
Erriberriko Merindadea
123456789
1011121314151617
18192021222324252627
UdalerriaArtaxoaAzkoienBarasoainBeireBerbintzanaCaparrosoErriberriFaltzesFunesGarinoainLarragaLeotzMartzillaMendigorriaMilagroMiranda ArgaMurillo el Cuende Murillo el FrutoOloritzOrisoainPitillasPuiuSan Martin UnxSantakaraTafallaUntzueUxue
(Biztanleak)8182.9133141423021.3471.9341.1861.143221948841.4015071.571409321
30582432631571774295.473538322.626
(2010)1.7105.7465613056922.6023.5092.5832.3584782.0472732.6871.0363.116965648
7421918158031745297711.11513921746.127
(2016)1.6805.8636652966332.7733.9072.3902.4714902.0342412.8001.0553.290847654
6341959251134037289110.80912418746.244
(%)48,6949,6847,2247,9747,7148,5849,5049,6246,2645,1046,6134,8550,0448,0647,7548,2949,08
48,1142,0546,7451,4746,1847,5848,1550,6342,7444,3948,93
Tuterako Merindadea
123456789
1011121314151617181920212223
UdalerriaAblitasAlesbes Arguedas Barillas Buñuel CabanillasCadreitaCascanteCastejónCintruénigoCorellaCortesFiteroFontellasFustiñanaMélidaMonteagudoMurchanteRibaforadaTulebrasTuteraValtierraZarrakaztelu
(Biztanleak)1.2321.3911.121951.1626779811.9192.0513.8003.7701.5761.0174721.2633515471.9111.8036717.9521.2381.20547.601
(2010)2.4592.8922.3531932.374 1.4952.0523.9403.9646.8377.6863.3502.2248612.5607851.1593.4463.46612532.7602.5262.506 92.013
(2016)2.5202.8052.2952032.2711.4142.0823.7874.0627.7797.7403.1922.0229612.5117291.0973.8423.69211835.3882.4432.46695.419
(%)48,8949,5948,8546,8051,1747,8847,1250,6750,4948,8548,7149,3750,3049,1250,3048,1549,8649,7448,8456,7850,7350,6848,8649,89
Biztanleak
Biztanleak
Emakumeak
Emakumeak