unite02biyolojik Çeşitlilik

8/3/2019 unite02Biyolojik eitlilik

1/27

Amalar

Bu niteyi altktan sonra;

biyolojik eitlilik kavramn tm ynleri ile rencek,

biyoeitlilik kaybnn sonularn daha iyi kavrayacak,

biyoeitliliin korunmas ile ilgili almalar hakknda bilgi sa-hibi olacaksnz.

indekiler

Giri 15

Biyolojik eitlilik Nedir? 16

Biyoeitlilik Kayb Nasl Anlalr? 29

Biyoeitliliin nemi 30 Biyoeitlilii Korumann Amalar 30

Biyoeitlilii Korumada Temel Yntemler 31

Biyoeitlilii Korumada Uluslararas abalar 34

Trkiye'de Biyoeitlilikle lgili Yasalar ve UluslararasSzlemeler 36

zet 36

Deerlendirme Sorular 37

NTE

2Biyolojik eitlilik

Yazar

Prof.Dr.Kni IIK


2/27

A N A D O L U N V E R S T E S

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar 38

Ksaltmalar 39

alma nerileri Bu nitedeki tanm ve kavramlara evrenizden ve gnlk ha-

yatnzdan rnekler bulmaya alnz.

evrenizde bulunup da gittike azaldn ya da tehlikede ol-duunu dndnz canl trlerini bir kez de bu nitedenedindiiniz bilgiler nda deerlendiriniz.

nite sonundaki kaynaklardan konu ile ilgili daha ayrntl bil-giler edinebilirsiniz.


3/27

A I K R E T M F A K L T E S

1. Giri

Temiz HAVA, temiz SU ve temiz BESN. Bu l, insanlarn yaamalar iin zorun-lu olan temel ihtiya maddeleridir. Temiz su ve temiz havann asl kayna, tah-rip edilmemi ve kirlenmemi doal alanlardr. Besinlerimizin ise byk bir bl-mn iftliklerden ve tarm alanlarndan salarz. Geri kalan blmn de orman,otlak, deniz, gl ve akarsu gibi, yine kirlenmemi ve tahrip edilmemi olarak kalma-s gereken doal alanlardan elde edilir. Bu temel ihtiyalarmzn ana kaynaklar,bitkiler, hayvanlar, mantarlar ve mikro-organizmalard r. Bu canllar, hangi lkenintopraklarnda yaarlarsa yaasnlar, tm insanla hizmet eden biyolojik doal kay-naklar ve biyolojik zenginliklerdir.

nsanlar

n, yukarda belirtilen temel ihtiyalar

na ek olarak, petrol, makine, fabrika,tatil ky... gibi adaihtiyalar da bulunmaktadr. Ancak, ada ihtiyalarmzretebilmek iin uygulanan teknolojilerin ve mhendislik yntemlerinin ou, te-mel ihtiyalarmzn kaynaklarn ve retim alanlarn bozucu ve tahrip edici nite-likler arzetmektedir. Bu durumda, temel ihtiyalarmz ile ada ihtiyalarmznretilme ve topluma sunulma yntemleri, birbiriyle sk sk atmaktadr. Teknolo-jiler ve mhendislik yntemleri hzla ilerlerken, biyolojik zenginliklerimizin barn-d ve redii habitatlar (yaama ortamlar) hzla bozulmakta veya yok olmakta-dr.

Canl trlerinin, onlarn yaama ortamlarnn ve doal alanlarn yok olduu ve bu

yzden temel ihtiyalarn karlanamad bir ortamda, ada ihtiyalar karla-yan imkan ve teknolojilerin bulunmas, fazla bir deer ifade etmemektedir.

Yeryznde yaayan her canl tr, yalnz onlar kullanan insanolu iin deil,birbirleri iin de birer "biyolojik kaynak"tr.

Yerkresi zerinde doal kaynaklar, sonsuz deil, snrldr. nsan nfusu arttka,ve teknoloji bilinsiz bir ekilde kullanldka, bu snrl kaynaklar tketilmektedir.Yeryz zerinde ve biyosferdeki olumsuz deiimler, btn lkelerde deiikid-det ve boyutlarda devam etmektedir. Teknolojik gelimeler ise, yeryz zerindeortaya kan sorunlar, dnyan n ancak snrlsaydaki lkesinde, ancak snrloran-da zebilmektedir. Daha da kts, "iyi niyetli amalar iin" gelitirilen baz tekno-lojiler, zamanla, kt niyetli kullanclarn elinde, evreye ve insanla kar etkinbir tehdit ve tahrip arac olarak kullanlabilmektedir.

Yeryznn olumsuz yne doru bu ekilde hzla deimesi, yerkresi zerindekiyaam-destek sistemini bozmu ve alamaz duruma getirmitir.Temel ihtiyalarbize cmerte sunan topraklar, bitkiler ve hayvanlar ile, onlar n yaama ve barnmaortamlarbozulup yok olursa, bu temel ihtiyalar nasl ve nereden karlanacaktr?

B Y O L O J K E T L L K 15


4/27


2. Biyolojik eitlilik Nedir?

"eitlilik", ister kltrel, isterse ekolojik nitelikli olsun, bir sistemin dinamik bir

zelliidir. Bu dinamik zellik, iinde bulunduu sisteme diren ve istikrar, tat velezzet, renk ve gzellik, g ve canllk kazandrr. Biyoeitlilik de, evremizdeki

ekolojik sistemlere benzer deerleri sunmaktadr.

Biyolojik eitlilik ve Orman Gen kaynaklarmz adlkitapta daha ayrntlbilgi-ler bulabilirsiniz.

Biyolojik eitlilik, ya da ksaca "biyoeitlilik", bir blgedeki genlerin, trleri, eko-sistemlerin ve ekolojik olaylarn oluturduu bir btndr. Biyoeitlilik, bykparadan kk paraya doru, balca ana para ile, bu paray birbirine ba-

layan drdnc bir paradan olumaktad

r.

1) Ekosistem eitlilii,2) Tr eitlilii,3) Genetik eitlilik, ve4) Ekolojik olaylar (proses) eitliliidir.

Bunlardan ilk , hiyerarik bir srada birbirinin iinde yer alan Biyoeitliliin bugelerini daha yakndan tanyalm.

2.1. Biyoeitliliin Ekosistem Dzeyi

Bir nceki niteden hatrlanaca gibi; doa bilimciler ve ekologlar, ekosistem de-yince, canllar barndran sistemi, yani doann bir parasn anlarlar. Ekosistemingrevi canllar barndrmak ve onlara, nesillerini srdrebilmeleri iin uygun birortam hazrlamaktr. Ekosistemde canllarla birlikte cansz geler de bulunmakta-dr.

Her ekosistem sahip olduu iklim, toprak edafik, toporafik ve biyotik zellik-leri bakmndan, baka ekosistemlere gre, az ok farkllklar gsterir. Byleceekosistem eitlilii ortaya kar.

Kimi ekosistemler orman, kimi ekosistemler mera, kimileri de sazlk bataklk, gl,akarsu, step zelliklerini tarlar, kimi ekosistemler, insan etkisinden tamamenuzaktr ve doal haldedir; kimisi de, "kent ekosistemi"nde olduu gibi, insann etki-siyle ileri dzeyde deitirilmi, ekillendirilmitir.

Ekosistem eitlilii arttka, potansiyel olarak ekosistem iinde yer alan habitat(trlerin yaama ortam) ve tr eitlilii de artar. Bir bakma ekosistem eitlilii,tr eitliliini kamlayan, ya da snrlayan bir etkendir. Ekosistem eitlilii, farkltrlerin yaayabilmesi iin farkl habitatlarn, farkl ekolojik ilevlerin ve en sonun-

B Y O L O J K E T L L K16


5/27


da da bunlarn denge halinde karmn aksettiren, farkl klimaks (doruk) canl bir-liklerinin olumasn salar.

2.1.1. Trkiye'de Ekosistem ve Habitat eitlilii

Trkiye ekosistem eitlilii bakmndan olduka zengindir. lkemiz Corafik ko-numu itibariyle, farkl kta (Avrupa, Asya, Afrika) arasnda, bir gei zonundayer alyor. Anadolu, her kta'nn farkl zelliklerini, deiik derecelerde tayaneit eit ekosistemlere sahip. Bir yanda Afrika'daki gibi kurak ve yar-kurak step-ler; te yanda, orta ve kuzey Avrupa'daki floraya benzeyen yaprakl ve ine yaprak-l ormanlar var.

Trkiye'nin toporafik yap

s

, ekosistem eitlilii a

s

ndan ender olanaklar sunu-yor. Batsnda geni ve sulak ky ovalar uzanyor. Gediz, Kk ve Byk Mende-res'in herbirinin oluturduu geni nehir vadileri bu ovalar Anadolu'ya dorukademe kademe balyor. Ege kylarndan douya doru tedrici olarak ykselenbu vadiler, Orta Anadolu'da geni Anadolu platosuna, Dou Anadolu'da da yksekyaylalara dnyor. Bu yksek yaylalar, bir yandan 5.000 metreyi aan yce dadoruklaryla, te yandan derin ve lo vadilerle yanyana gelebiliyor.

Kanl gzyalarn Kzlrmak ve Sakarya yoluyla Karadenize aktan Anadolu,Akdeniz'e kar daha utanga davranyor; ona doru alamyor. Sularn, Torosla-rn i yznde Gller Blgesi'nde yer alan ve tatl su canllar bakmndan zgn de-

eri olan sulak alanlarmza aktyor. Toros Dalarnn hemen gneyinde karstikarazilerden kan irili ufakl akarsularn herbiri, ktklarkaynaklarda, gittikleri va-dilerde ve vadi yamalarnda, eitli bitki ve hayvanlar iin ender habitatlar olutu-ruyor. Herbiri, denize kavutuklar yerlerde, zengin alvyal ovalar, lagnler, delta-lar, ya da dalyanlar yapyor...

taraf denizlerle evrili olan Anadolu, deniz ekosistemi eitlilii bakmndan daolduka zengin bir konumda. yle ki, Karadeniz, Avrupa'dan ve Sibirya'dan akpgelen sularla; Akdeniz, Avrpa'dan ve Afrika'dan gelen sularla besleniyor. Ege, buiki deniz arasnda bir buluma ve kaynama noktas. Bu denizlerin su zellikleri (su-yun scakl, tuzlulu u, kimyasal bileimleri) birbirinden farkl. lkenin kyuzun-luu 8.300 km.yi, deiik derinlik zonlarn ieren kta sahanlalanda 154.000 km2

yi buluyor. Denizlerimizin birbirinden ok farkl olan bu fiziksel ve kimyasal zel-likleri, farkl habitatlarn olumasna ve farkl deniz canllarnn yaamasna olanaktanmakta.

Trkiye, palmiye kapl sahillerinden buzul kapl dalarna, derin vadi tabanlarn-dan yce da doruklarna, verimli aluviyal ovalarndan kra ve kayalk yamalar-na, yumuak kumul tepelerinden dik falez kayalklarna kadar deien eitli eko-sistemleri iine alyor. Bu arazi mozayiinde, pek eitli habitatlar oluuyor...Bufakl habitatlarda pekou endemik olan binlerce bitki ve hayvan tr, bu trlerin



6/27


farklrklar, fakl gen havuzlarve farklevrimsel birimleri yayor, yaylyor, serpi-liyor. Btn bunlar Anadolu'yu, trl trl canl trleriyle "dolu", zengin bir "ana"haline getiriyor; Anadolu'nun biyolojik eitliliine yeni zenginlikler katyor. An-

cak, acaba onlarn deerini yeterince anlayp, onlar yeterince koruyabiliyor mu-yuz?

2.2. Biyoeitliliin Tr Dzeyi

Tr eitlilii nedir?

Tr eitlilii, bir blgede mevcut olan canl trlerinin saysn ifade eder. Yerkresizerinde mevcut olan tr eidi saysnn 10 milyon ila 80 milyon arasnda olduutahmin edilmektedir. Bugne kadar bu saynn yalnzca 1.6 milyonu (birmilyonalt-yzbini) bilim adamlar tarafndan tanmlanabilmi ve isimlendirilmitir (Tablo1.1). Bu durumda, yeryznde ismi bilinen trlerin says, mevcut olanlarn yalnz-ca altda biri ile ellide biri arasnda kalmaktadr.

Trkiye'nin biyolojik zenginlikleri adl kitaptan daha geni bilgi edinebilirsi-

niz.

Yeryznde mevcut canl gruplar arasnda tr says bakmndan en byk grupbcekler, en kk grup da omurgal lar grubudur (Tablo 1.1). Burada, dikkate de-er bir konu udur: Bcekler, biyotik (reme) potansiyeli en yksek olan gruplardr.rnein, tm koullar uygun olduu takdirde, biri erkek biri dii olan bir ift karasi-nekten, bir yl iinde milyarlarca birey oluabilir. Bir ok bcek tr, bu zellikleriy-le, evredeki hzl deiime paralel olarak, kuaktan kuaa hzl uyum esnekliigsterebilmekterdir. Baka bir deyile, ksa sre iinde saylar milyarlar bulan bi-reylerden yine milyarlarcas lrken, farkl ve stn genetik zellii nedeniyle ya-ayabilen sadece bir ka birey, yeni koullarda ksa sre iinde yine milyarlarca yeni


?

Tablo 1.1: Biyoeitliliin kinci gesi Olan Trlerin Yerkre Ekosistemindeki Toplam says


7/27


birey retebilmektedir. Bylece, reme potansiyeli yksek olan trler, h zla evrim-leerek, nisbeten ksa sre iinde, eskisinden farkl, yeni rklar ve yeni trler olutu-rabilmektedir. Pestisitlere (ldrc ilalara), her yl yeni diren gstererek ortaya

kan bakteriler (mikroplar) ve bcekler, bu ekilde olan evrimlemenin, ksa sreiinde grlebilen kantlardr.

2.2.1. Tr eitlilii Niin nemlidir?

Bir ekosistemde tr eitlilii ile ilgili olarak iki nemli ekolojik kural vardr:

1. Kural: Belirli bir yaama ortamnda yer alan canl trlerinin pek ou birlikteevrimlemilerdir.

Her tr, temel biyolojik ihtiyalarn karlayabilmek ve neslini srdrebilmek iin,baka canl trleriyle dorudan veya dolayl olarak eitli ilikiler ve etkileimleriindedir. Bir canl tr, nesli yok edilerek, o ortamdan karlrsa, o canl tr ile il-gili besin zinciri kopacak, ekolojik a dalacak ve ekosistem grevini yapamaz haledp, kecektir. Bir blgenin ekolojik sal, o blgedeki canl tr eitlilii ora-nnda istikrarl ve dengeli olmaktadr.

2. Kural: Belirli bir ekosistemde yaayan canllar arasnda, deiik l veiddet-lerde rekabet vardr.

Eer bu canllar genetik bakmdan birbirine benzerse, snrl kaynaklardan ayn an-da, ayn yerde, ayn oranda ve ayn lezzette faydalanmak isteyecekleri iin aralarn-daki rekabet daha iddetli olur. Birbirinden genetik bakmdan farkl olan trler ise,ayn ortamda yaamakta olsalar bile, genel olarak rekabet edici deil, birbirlerini ta-mamlayc ve doal dengeyi salayc bir grev yaparlar.

Bir ok kii, "biyoeitlilik" deyince, sadece tr eitliliini anlar. Biyoeitlilik kav-ram iinde, trleri iinde barndran bir st dzeydeki ekosistem eitlilii ile, treitlilii iinde yer alan bir alt dzeydeki genetik eitlilik de yer alr. Bu nedenle,bir blgedeki "biyolojik eitlilik" derecesini ifade ederken oradaki tr says ile bir-likte, habitat eitlilii ve orada mevcut olan taksonomik ve genetik eitlilik dzey-leri de dikkate alnmaldr. rnein, iki ada dnelim: A adasnda biri ku, biri desrngen olmak zere ikitr bulunsun. Bu adasnda da hepsi de ku olan drttr bulunsun. Biyolojik eitlilik bakmndan, bu adalardan A adas, B adas na gredaha zengin saylr. nk tr eitliliinin zenginlik lt, sadece tr says deil,ekolojik sistem iinde bu trlerin yer ald taksonomik grup eidi ile bunlarn ier-dii genetik bilgi derecesidir. Tr eitlilii ile birlikte tr iindeki genetik eitlilik,deien evre koullarna uyumun ve evrimin anaa kaynan oluturur. Bir ku vebir de srngen tr ieren A adas , daha yksek dzeyde habitat e itliliine ve da-ha byk bir evrimsel potansiyele sahiptir.



8/27


2.2.2. Nesil Tkenmesi Ne Demektir?

Bir canl tr ya da o trn belirli zellikler tayan bir rk, yeryznden tamamen

yok olmusa; ya da neslini srdrebilmek iin insann bakmna muhta hale gel-mise; artk o canl trnn ya da o rkn, evrimsel anlamda nesli tkenmi demek-tir.

Bir canl tr veya tr iindeki bir rk neslini srdrmek iin, nce, bir ok bireydenoluan bir toplum halinde, belirli bir ekosistemde yaamak zorundadr. Toplumuoluturan bireyler nce tek tek yaamal, salkl gelimeli, reme ana gelip gen-lerini bir sonraki kuaa aktaracakekilde reyebilmelidir. Bunun iin de, her canlbeslenmek, remek ve kendisini ve yavrular n saklayp korumak iin belirli bir ha-bitata ihtiya duyar. Bu nedenle, eer:

Bir canl trnn temel yaam ihtiyalarn karlad habitatlar yok olursa, Bu habitatta daha nce bulunmayan ve tehdit edici olan bir etken devreye

girerse, Bu habitatta, sz konusu canl iin nemli grevi olan gelerden biri veya

birka habittattan karlrsa, o canl tr, nce birey dzeyinde tek tek, sonrada toplum olarak kitleler halinde, o blgeden yok olmak zorunda kalr. Bununstne bir de, baka yrelerde, ayn koullar ve ayn canl trn tayan "ye-dek" habitatlar bulunmuyorsa, artk o canl tr veya o rk, yeryznden tama-men yok olmu, nesli tkenmi demektir.

Yap

lan paleontolojik arat

rmalar, yerkresinde hayat

n balad

zamandan bu-gne kadar, nesilleri tkenmi olan trlerin saysnn yzmilyonu bulduunu gs-termektedir.

Gemiteki ve mevcut kantlara dayanarak ortaya konulan grler, nesil tkenmeolaynn doal bir olay olduunu, bir trn neslinin -er ya da ge- tkenmesinin ka-nlmazln belirtmektedir. O zaman ister istemez u soru aklmza geliyor:

yleyse neden kayg duyuyoruz?

Unutulmamaldr ki yukarda belirtilen nesil tkenme olaylar, uzun zaman sreci

iinde ve doal yollarla olmutur. Doal yollarla bir trn nesli yava yava tkenir-ken, ayn trn genetik yapsnda ar ar ve tedrici olarak gerekleen deiimlersonucu, evreye ayak uyduran yeni rklar ve onlardan da yeni trler ortaya kabil-mektedir. Oysa, insan etmeni yznden ortaya kan nesil tkenmesi, doal yollasregelen nesil tkenmesinden ok farkldr. Nitekim, insan etkisiyle son ikiyz yl-lk zaman diliminde nesli tkenen trlerin saysnn, insan tr ortaya kmadannceki herhangi bir jeolojik an ikiyzmilyon yllk zaman diliminde nesli tke-nen trlerin saysndan kat kat fazla olduu tahmin edilmektedir (Tablo2). nkinsan tr, sadece, yaklak yzbin yl kadar nce, yeryzndeki dier canllar ara-snda yerini almtr. Dier canllardan farklolarak, zeka ve teknolojisiyle yerkresizerindeki yaam ortamlarn, sadece kendi arzu ve ihtiyalar ynnde deitirme


?


9/27


gcne sahiptir. nsan tr, bu ve benzeri etkinlikleri sonucunda, doadaki gele-rin imdiye kadar hi tank olmad yepyeni kimyasallar ve nkleer maddeleriretip, onlarn atklarn doaya brakmakta; ekosistemleri ve yaama ortamlarn

hzla deitirmekte; bu ortamlar -nce baka canllar iin sonra da kendisi iin- ya-anamaz hale getirmektedir. Ne yazak ki, nesli tkenme tehlikesi altnda olan trlerarasnda, insann kendi tr "Homo sapiens" de bulunmaktadr. nsan tr, sahipolduu zekasn ve makinelerini, doann dengesini deitirmek iin deil, doalolarak sregelen deiikliklere kendi neslini daha iyi uydurabilmek iin kullanmakzorundadr.

Dnya'da, soylarnn tehdit altnda olduu bildirilen trler, nemli canlgruplarna

gre Tablo 3'de verilmitir. Listeye baklrsa, Dnya'da oran olarak en ok tehdit al-tnda bulunan canl gruplarmemeliler (% 11.9) ve kulardr (% 11.3). En az tehdit al-tnda olan grup da omurgaszlardr. Trkiye'de yaayan ve nesilleri tehdit altndabulunan memeli hayvanlara ait bilgiler Tablo 4'de verilmitir. lkemizdeki toplam132 memeli trnden 65 tanesi (ki % 49.2) deiik derecelerde tehdit altnda bulun-maktadr. Bu oran Tablo 3 ile karlatrlnca, Trkiye'deki memeli trlerinin dnyaortalamasna gre (% 11.9), ok daha byk bir tehdit altnda olduu ortaya kmak-tadr. Trkiye'de yaayp da nesli tehlikede olan balk, amfibi, srngen ve ku tr-lerinin oranda, ne yazk ki dnya ortalamasnn ok stnde seyretmektedir (Tablo5). Bu durum, sahip olduu biyolojik miras koruma sorumluluu tayan lkemizasndan, hi de iyi bir grnt deildir.


Tablo 1.2: Memeli Hayvan Trlerinin Dnyann Deiik Devirlerinde Yok Olu Hzlar


10/27



Tablo 1.3: Dnya'da Soylarnn Tehdit Altnda Olduu Bilinen trlerin, nemli Canl Gruplarna Gre

Durumlar

Tablo 1.4: Trkiye'de Yaayan Memeli Hayvanlar ve Herbiri inde Tehdit Altndaki Trlerin

Say ve Oranlar

Tablo 1.5: Baz nemli Canl Gruplarnn Dnya'da ve Trkiye'de Yaayan Tr Saylarnn

Karlatrlmas


11/27


2.2.3. Krmz Veri Kitaplar ve Krmz Listeler

"Krmz" renk, tehlikeyi ve dikkatli olmay haber veren bir simgedir.

"Krmz Veri Kitaplar" ve "Krmz Listeler" de, nesli tehlikeleye giren canllarhakknda uyarda bulunan bilimsel almalardr.

Bir taksonun soyunun tehlike altnda olup olmadn belirtmek iin, kullanlan l-tlerden birisi IUCN tarafndan gelitirilen kategorilerdir. IUCN kategorileri ile il-gili bilgiler, zet halinde Tablo 6'da verilmitir. Bu kategoriler, bir taksonun, neslinidevam ettirebilme durumu ile ilgili blgesel, lke, veya kresel dzeylerdeki yerelbilgilerdir. rnein, blgesel dzeyde "Ex" olan bir tr, kresel dzeyde "Ex" deilde "R" veya baka bir kategorik durumda olabilir.


Tablo 1.6: IUCN Krmz Veri Kitab'na Gre Canl Taksonlarnn (Irk, Tr, Cins vb...)

Nesillerinin Durumunu Bildiren Kategoriler


12/27


IUCN Kategorilerini gstererek hazrlanan "KrmzListeler" kamuoyunu ve yetkilibirimleri uyarma grevi yaparlar. Bu kitaplar ve listeler, etkin koruma nlemlerininalnmas, taksonlarn saylarnn oaltlmas, habitatlarnn gelitirilmesi, onlarn

srdrlebilirlik ilkelerine gre ynetilip iletilmesi ile ilgili bilgileri vermezler. An-cak, ynetim ve koruma ile ilgili olan bu bilgiler, ilgili taksonlarn biyolojik ve ekolo-jik zellikleri allarak elde edilir.

2.3. Biyoeitliliin Gen Dzeyi

2.3.1. Genetik eitlilik Nedir?

Genetik eitlilik, bir bireyin sahip olduu genler tarafndan belirlenen genetik bil-

gilerin toplamdr. Normal olarak bir tr iinde pek ok sayda birey vardr. Bir (tek)yumurta ikizleri hari, bir canl tr iindeki bireylerin herbiri, genetik bakmdanbirbirinden az veya ok farkl dr. Bireylerin akrabalk dereceleri uzaklatkca, arala-rndaki genetik farkllklar da artmaktadr. Bireyler arasndaki farkllklar, sz ko-nusu bireylerin, belirli bir karakter iin ayn genin farkl eidine (aleline), ya da de-iik gen kombinasyanlarna sahip olmalarndan ileri gelmektedir. Bireyler arasgenetik eitlilik bu nedenle ortaya kmaktadr.

Aynekilde, bir genin, belirli bir canl trnn farkl populasyonlar arasndafarkl frekanslarda (sklkta) bulunmas, ya da deiik kombinasyonlarda olma-

s

, bireyin ait olduu populasyonlar

n birbirinden farkl

olmas

na ve populas-yonlar aras genetik eitlilie yol amaktadr.

rnein, belirli bir trn farkl populasyonlarnn hastalklara, kurakla, soukla-ra, vb. etkenlere kar farkldzeylerde dayankllk gstermeleri, sz konusu popu-lasyonlarn, gen frekanslar ve gen kombinasyanlar bakmndan farkllklar gster-mesinden ileri gelmektedir. Bu ve benzeri karakterleri kontrol eden genler, anne-ba-ba arac lyla kuaktan kuaa aktarlmakta; bu yaplrken, yeni genetik kombinas-yonlar ve yeni genetik eitlilik ortaya kmakta; bylece deien evre koullarnatrn uyum esnekliinin artmas salanmaktadr.

Bir tr iinde yeteri dzeyde ve zengin bir genetik eitlilik olursa, bitki ve hayvangenetikcileri, deien ihtiyalara cevap veren, yeni koullara uyabilen ve istenilenzellikleri sergileyen yeni bitki ve hayvan rklarnretebilirler. Son yllarda genetikeitlilik derecesini lmeye yarayan, populasyon genetii ve molekler [elektrofo-rez, molekler iaretleyiciler ve gen dizilim (sekans) analizleri gibi ] genetik ilkeleri-ne dayanan, eitli yntemler gelitirilmitir.



13/27


2.3.2. Evcilletirme Olay

Arkeoloji biliminin ortaya kard bululara gre, insanlar, bundan yaklak on-

bin yl ncesine kadar, maara ve aa kovuklarnda yayorlard. Herkes, gein-mek iin tek bir meslee sahipti: "Avclk ve toplayclk". Tm atalarmz bu mesleionbinlerce yl srdrd. O zamanlar, bugnk gibi tarm yaplmyordu. Evcil hay-vanlar yoktu. nsanlar, btn yiyeceklerini, doada kendiliinden yetien canllar-dan elde ediyorlard. Yabani bitkilerin meyvelerini, tohumlarn, yumrular n, yap-raklarn, filizlerini ve yenilebilen dier organlarn da ta gezerek toplayp yiyor-lar; yabani hayvanlarn da etinden, derisinden, yumurtasndan, boynuz ve kemikle-rinden yararlanyorlard.

nsanolu yaamak ve neslini srdrebilmek iin, her devirde bitki ve hayvanlarnrettii maddelere ihtiya duymutur. htiya duyduu maddeleri en ok ve en ka-liteli bir ekilde reten bitki ve hayvanlar (bireyleri, rklarve trleri) bulup semek,onlar yetitirip oaltmak, sonra da onlar kullanmak, insann kendi sorumlulukalanna girmektedir. Bu ileme evcilletirme denir. Arkeolojik kantlar, bundan yak-lak onbin yl nce, insanlarn, bitki ve hayvanlar evcilletirmeye baladn gs-termektedir.

Mevcut bilgilere gre, insanolu, tarm ve iftilik mesleine, birbirine yakn za-man dilimleri iinde, dnyann tek bir yerinde deil, sekiz ayr deiik blgesindebalamtr. Tarmclar ve bitki bilimcileri bu merkezlere "Genetik eitlilik Mer-kezleri" adn vermilerdir.

2.3.3. Yeryzndeki Genetik eitlilik Merkezleri

"Genetik eitlilik Merkezi" (GM) olarak belirlenen balca alanlarn, Dnya ze-rinde yer ald blgeler ve bunlarn isimleri unlardr:

in GM, Hindistan GM, Orta Asya GM, Orta Dou GM,

Akdeniz Havzas GM, Etiyopya GM, Gney Meksika ve Orta Amerika GM, Gney Amerika GM.

Bu ana merkezlerin, kk alt blgelere ayrlmasyla (rnein, Siyam-Malaya-JavaGM, ili GM, Paraguay-Brezilya GM, Peru-Ekvator-Bolivya GM gibi) balcagenetik eitlilik merkezi saylar sekizden onikiye karlmtr. Bunlara ek olarak,herbir blge iinde, daha alt dzeyde, mikro-GMleri de belirlenebilmektedir. r-nein, Trkiye'de kltre alnm bitkiler iin, be adet mikro-GM belirlenmitir



14/27


(Trakya-Ege, Dou ve Gney Anadolu, Samsun-Tokat-Amasya blgesi, Kayseri ve-evresi, Ar ve evresi gibi).

Her bir GM, btn bitki trlerinin deil, belirli sayda bitki trlerinin anavatan-dr. rnein, Orta Dou GM snrlar iinde yer alan Anadolu, armut, elma, ba-dem, kiraz, buday, avdar, nohut gibi kltr bitkilerin atalarnn anavatan konu-mundadr. in GM ise portakal, kays, eftali, ay, eker kam gibi kltr bitkile-rinin atalalarnn anavatandr. Msr, patates, domates, ttn, faslye, kakao gibibitkilerin yabani atalar Meksika, Orta Amerika ve Gney Amerika GM'leridir.Ad geen bitki trleri, evcil ve kltre alnm halde dnyann pek ok blgesindeyetiirken, onlarn herbirinin yabani atalar, doal olarak yalnzca, ilgili trn ana-vatan konumunda olan GM'lerinde yetimektedir.

Son yllarda yaplan deerlendirmelere gre, bu blgelerden drt tanesi (Kuzeyin, Orta Dou, Gney Meksika ve Orta ve Gney Peru), tarmn ilk balang nok-talar olmalar bakmndan, dier merkezlerden bir ok farkllklar gstermektedir."Tarmn beii" olarak nitelendirilen bu merkezlere, "ekirdek Genetik eitlilikMerkezleri" ad da verilmektedir.

Genetik eitlilik merkezlerinin dnya zerinde yer ald blgeler, rasgele bl-geler, ya da rasgele ekosistemler deildir.

Bu blgelerin hepsi, ekvatorun 23 derece kuzey ve 23 derece gneyinden geen en-lem izgilerine (Yenge ve Olak Dnenceleri) yakn blgelerde yer almaktadr.

Hepsi, derin kanyonlarn, verimli vadilerin, istikrarl akarsularn, yksek yaylala-rn, ksacas zengin ekosistem eitliliinin yan yana bulunduu blgelerde uzanr-lar. te, farkl jeolojik devirlerde, onbinlerce yl boyunca bir araya gelen btn bu et-menler, bu alanlarda zengin bir biyolojik eitlilik olumasna yol amlardr. Biryandan uygun iklim ve toprak koullar, bir yandan da zengin biyolojik e itlilik, bublgelerin "genetik eitlilik merkezi" olmasna zemin hazrlamtr.

2.3.4. Yeryzndeki Genetik eitlilik Merkezleri Niin nemlidir?

Bugn insanolu, eitli amalarla yaklak 150 kadar bitki trn (ss bitkileri ha-

ri) ekip bimektedir. Bu bitkiler, yabani atalarndan, nceleri yapay yollarla seile-rek, sonra da melezlemeler yaplarak retilmilerdir. Daha sonraki kuaklarda, ge-netik yaplarndaki yeni deiimlerle (mutasyonlarla ve doal seilimlerle), yenitipler ortaya km; ve onlar arasndan, damzlk stok olarak yeniden yapay seimyaplmtr. Bu arada, bilmeden bir yanllk yaplmtr: Yapay seimde en nemlizellik olarak yalnzca "yksek verim" dikkate alnm, ba ka deerli genleri tama-s muhtemel olan bir ok birey, elenip atlmtr. Baka bir deyile baz faydal genle-ri tayan bireyler, damzlk stoktan bilmeden dlanm; genetik taban daratlm,eldeki damzlk stoun genetik eitlilii bilmeden azaltlmtr. Bu ilemler kuak-lar boyu srmtr. Bu sre iinde, kltre alnm trler, yabani atalarndan farklbir genetik yap ya sahip olmular, bu farkllklar birikince, zamanla farkl tr konu-



15/27


muna gelmilerdir. Sonu olarak, ba, bahe ve tarm bitki trlerinde, yabanl ata-larda mevcut olan pek ok deerli gen, bugnk tohumluklarda kaybedilmi du-rumdadr. rnein, bundan 50 yl nce, Trkiye snrlar iinde pazarlarda satlan

elma eidi saysnn 100', armut eidi saysnn da 600' getii belirtilmektedir.Bugn ise, "yksek verimli", ya da "albenili" rklarn yaygn olarak dikilip bytl-mesi ile, eski ba ve bahelerdeki orijinal elma ve armut rklarnn byk bir bl-mnn soyu tkenmitir. Orijinal rklarda var olan ho koku, aroma, tad ve lezzet,kt evre koullarna (arscak ve soua, fakir ve kurak topraklara vb.), ve hasta-lklara dayankll salayan pek ok faydal gen, modern rklarda yok edilmitir.Bu trler "genetik erozyona" uratlmtr.

Byle bir durum ise ilgili tr ve rklarn, belirli ve dar standartlar dndaki evre ko-ullarna uyumunu ve dayanklln azaltmaktadr.

Genetik erozyona uratlm baka bitki ve hayvan trleri biliyor musunuz?

te, kltr bitkilerinin yabani atalar bu aamada yardma yetimektedir. Onlardamevcut olan faydal genler, biyoteknolojinin de salad yeni yntemlerle, kltrbitkilerine aktarlabilmektedir. Ancak, ne yazk ki, dnyann bir ok blgesinde,pek ok kltr bitkisinin yabani atalarnn yetitii doal alanlar (ekosistemler) hz-la baka kullanm ekillerine dntrlmekte, gittike daraltlmakta, ya da onlarnyaayamayacaekilde bozulmaktadr. Bir bakma, yabani trler"genetik erozyo-na" uramaktadr.

Yeryznde biyoeitlilii koruma ve gelitirme stratejileri belirlenirken, genetik-eitlilik merkezlerine ncelik verilmelidir. nk bu alanlar, zengin biyoeitlilikieren alanlardr. Bu alanlara ncelik verilmesiyle, insanlk iin nemli olan dahaok sayda tr korunmu ve onlara, bulunduklar alanda evrimleme ans verilmiolacaktr. Ayrca, bilimsel aratrmalarn bu blgelerde younlatrlmas ile "akra-ba trler" zerinde retilecek bilgiler, evcil trler arac lyla, insanln hizmetineve ekonomiye daha ksa bir sre iinde ve daha etkin olarak aktarlabilecektir. Bublgelerden elde edilecek bilgi ve deneyimler, dnyann dier yerlerindeki, ikincive nc derece neme sahip eitlilik merkezlerinin korunmas iin stratejiler ge-litirilmesine yardmc olacaktr.

2.4. Biyoeitliliin "Proses", ya da levsel Dzeyi

2.4.1. Proses Nedir?

Kahvalt masamzdaki bir kak baln, nasl retildiini hi dndnz m? Balars (Bilimsel ad: "Apis mellifera") ad verilen bir bcek tr, koloniler halinde ya-ar. Trn, "ici ar" ad verilen bireyleri, yiyecek kaynann bulunduu yerin y-nn, uzakln, eit ve miktarn, dier arlara zel danslar yaparak, gnein du-


?


16/27


rumuna gre haber verirler. ci arlar, ieklerin rengini, ieklerdeki balznnkokusunu zel duyularyla anlar; belirli bir srede belirli iekleri ziyaret ederler.Hortumlar ile ieklerden topladklar balzn bir sre kursaklarnda depolarlar.

Bu srede, iekten toplanan balz, arnn kursanda deiime urar ve glikozadnr. Ar, yuvas na dnnce, toplad bal petek odacklarna depolar. Odack-lar, karn nn alt tarafndaki zel salg bezlerinden rettii mum rter...htiya duy-duu zamanlarda, enerji retmek veyaamak iin, depolad bal yer. Fazlasn dabaka canllar yiyebilir...Dmanna kar, zehirli inesini kullanarak, kendini vekolonisini korur. Bu arada ar, iek tozlarn bir iekten baka bir iee yayarak,ieklerin dllenmesini ve bitkilerin "meyveye yatmasn" da salar...

Yukarda ksaca anlatlan konu iinde, bir ok "ekolojik olay", ya da "proses" olmak-tadr. Ar ile dier canllar (bitkiler, insanlar ve ar parazitleri...) arasnda deiik ni-teliklerde ve farkl dzeylerde etkileimler olmaktadr. te, bir ekosistemdeki canlve cansz varlklar arasnda, bu ekilde sregelen pek ok karmak olaylar vardr.Prosesler bir ekosistemin, ilemesini, grevini yerine getirmesini ve sonu olarak daoradaki canllarn yaamasn salar. Prosesler dinamiktir. Onlar, maddi olarak or-taya koyamaz, somut olarak gremezsiniz. Fakat, onlar ilerken gzleyebilir; onlar-dan, ekosistemin ve doal olaylarn nasl althakknda nemli dersler alabilirsi-niz. Prosesler, ekosistemde biyolojik eitliliin yaamsal nemde bir parasnolutururlar. Proses eitlilii, biyolojik eitlilie ayr bir boyut, ayr bir zenginlikkazandrr.

Doada cereyan eden, daha nce gzlediiniz prosesleri anlatnz.

Bir ekosistemde, canl ve cansz varlklar arasnda durmadan devam eden etkile-imler milyonlarca yldan beri sregelmektedir. Bu nedenle proses eitlilii, birekosistemde uzun evrimsel sre iinde ortaya kan ve bugn de devam eden dei-ik olaylar ve etkileimler dizinidir.

2.4.2. Proses eitlilii Niin nemlidir?

Proses eitlilii biyoeitliliin temel bir gesi olup, ekosistemin canl ve canszgeleri arasnda balant kurulmasn, ekosistemin i lemesini ve biyoeitliliin ya-

psal paralar arasnda karlkl denge olumasn salamaktadr. Ekosistemlerfarkl olunca, orada bulunan canl ve cansz varlklar da farkl olmakta bylece, herbir ekosistem iinde sregelen prosesler de birbirinden farkl olabilmektedir. Zama-na, yere ve biyoeitliliin dier yapsal gelerine bal olarak srekli bir deiimiinde olduundan, proses eitlilii, biyoeitlilik geleri arasnda en karmak ola-ndr. Proses eitliliinin anlalmas, davran bilimlerinden fiziki bilimlere kadardeien farkl bilim dallalar arasnda etkileim ve ibirliini gerektirmektedir.


?


17/27


Bir ekosistemde, habitat eitliliinin ortadan kaldrlmas, ya da belirli canltrlerinin devreden karlmas, orada baz ekolojik olaylarn ve proseslerin dur-masna neden olur.

rnein, buday tarlalarnn snr boylarnda uzanan canl itler kaldrlrsa, nceoradaki habitat eitlilii azalacak, sonra da orada yaayan bir ok ku, ylan ve ker-tenkele ortadan kalkacaktr. Bunlarn ortadan kalkmasyla, tarla, biyolojik eitlilik-ten yoksun, monoton bir yapya sahip olacak ve bir sre sonra sistemin almasndaaksaklklar ortaya kacaktr. Nitekim, Trakya'da bir blgede, zehirli veya zehirsizolup olmadna baklmadan, tarlalarda ve ky kenarlarnda yaayan btn ylan-lar ldrlmtr. Birka yl sonra, doal dman ortadan kalkm olan tarla fare-leri hzla oalm; buday, karpuz ve kavun tarlalarna byk zararlar vermiler-dir.

3. Biyoeitlilik Kayb Nasl Anlalr?

Biyoeitliliin azaldn ve kaybolduunu nasl anlarz? Eer evremizde ekosis-temler bozulup paralara ayrlyorsa, habitatlar kayboluyorsa, baz canl trlerininsays azalyor ya da oradan yok oluyorsa, o blgede biyolojik eitlilik azalp yokoluyor demektir.

Habitat kaybolmas: Trlerin yaad alanlarn deitirilmesi, baka amalariin kullanlmas , orijinal yapsnn kaybedilmesi demektir. rnein, sulak

alanlar kaybolunca, orada yaayan pek ok bir hcreli canl tr, pek ok plank-ton, orada reyip oalan pek ok balk ve ku tr yok oluyor demektir. Eer,bu canllarn g ederek ulaabilecei uzaklkta, uygun ve benzer bir habitatyoksa, bu canllarn nesli tamamen tkenecektir.

Tr kaybolmas: Yaayabilecei habitatlar bozulup kaybolunca, trler deeninde sonunda kaybolurlar. Bozulmaya balayan bir ekosistemde, ilk bakta,trn neslini srdrdn sanrsnz. Tr, belirli bir sre, habitat bozulmas-na diren gsterebilir. Bu srede saylar azalmaya, baz bulac hastalklaradaha ok yakalanmaya balarlar. Fakat, belirli bir eik dzeyine gelince, tr, bir-denbire yok olur. O nedenle, bir ekosistemin bozulduunu anlamak iin, ora-dan baz trlerin yok olmasn beklemek gerekmez. Habitatlarn baz zellikle-rinin bozulmaya balamas, trn reme gcnde ve birey say sndaki azalma-lar, erken uyar olarak alglanmaldr. Krmz Listeler bu nedenle yararl ol-maktadr.

Tr ii genetik eitliliin azalmas: Bir trn sadece belirli blgedeki birey-lerinin yaamas, biyolojik e itlilik stratejisi asndan yeterli deildir. Ayn t-rn farkl ekolojik blgelerde yaayan farkl populasyonlar (rklar, varyetele-ri....), farklgenlere ve gen kombinasyonlarna sahiptir. Bu genlerin ve gen kom-binasyonlarnn bazs, ok byk ekonomik ve evrimsel de ere sahiptir. O ne-denle, bir trn farklrklarnn kaybolmas demek, trn genetik erozyona u-ramasve biyolojik eitliliin kaybolmasdemektir. rnein, budayn, souk



18/27


blgelere ve lman blgelere uyan, "yazlk buday", "klk buday" diye bili-nen farklrklar vardr. Bunlardan sadece birini koruyunca, tm buday tr-n ve tm genetik eitlilii koruduumuzu sanmamalyz.

4. Biyoeitliliin nemi

Bir yredeki biyolojik kaynaklar, milyonlarca yllk bir evrim srecinde, mil-yonlarca eit snama ve yanlmann bir sonucu olarak ortaya kmlardr.

Her blgenin, Dnyann baka blgelerinde tekrarlanamayan bir biyolojik eitlili-i vardr. Biyolojik kaynakar, hal daha kefedilmemi ve bilinmeyen bilgileri iin-de saklamaktadr. Biyolojik kaynaklar yok edilmemeli; nmzdeki yzyllardaolabilecek yeni keif ve yntemlerle, tm insanla yararl olabilmelidir. Biyoeitli-lik ve biyolojik kaynaklar, insann temel ihtiyalarn karlamas yannda, insansalve mutluluu iin bir ok yararlar salar. rnein, insann zorunlu ihtiyala-rndan olan yiyecekler, su, oksijen, odun, enerji, selloz hammaddesi, eitli ila vekimyasallarn hammaddeleri canllardan ve onlarn byyp gelitii habitatlar-dan salanmaktadr. Bir ekosistemdeki biyoeitlilik:

evresel strese ve basklara dayanabilmek iin, bir ekosisteme ve orada ya-ayan her bir canl trne diren salar. Onlara, sanki elikten bir zrh olur.

Deien evre koullarna yeni uyum seenekleri sunar. Canl grubunun sa-hip olduu geni genetik taban, o gruba, yeni koullara daha iyi uyum salama-

s iin, yeni genetik potansiyel salar. Biyolojik eitlilik, zamanla deien insan ihtiyalarna cevap verebilmekiin, seenekler demeti oluturur. zellikle yaban hayat, evcil trlerin yabaniatalar (mera bitkileri, gda bitkileri, tahl, meyve, sebze, endstri bitkileri kau-uk, pamuk vb).

Yerkresi zerinde hayatn devamll iin evrimsel potansiyel sunar. Deiik ekolojik hizmetleri yerine getirerek, salkl ve verimli bir evre sa-

lar. (Oksijen retimi, karbon dioksit dngs, su dngs, mineral dngs, suve toprak korunmas, biyolojik ayrma (paralanma), biyolojik kontrol...)

5. Biyoeitlilii Korumann Amalar

Biyoeitlilii korumann ana amac "srdrlebilir kalknma"y salamaktr.

Srdrlebilir kalknma, genetik eitlilii, canl trlerini, onlarn yaad ha-bitat ve ekosistemleri koruyarak, etkin ileterek, akll yneterek salanr.

O halde, biyolojik eitlilii korumann amalar:

Genetik eitlilik kaybn en aza dzeye indirmek, Tr eitlilii kaybn en az dzeye indirmek,



19/27


Ekosistemlerde biyolojik eitlilii, hem imdiki hem de gelecekteki insanla-rn yararlanacaekilde iletmek. Ancak bir artla: Bu kaynaklar yle ilet ki,bu kaynaklar n sunaca-imdiki ve potansiyel-yararlardan, baka canllarn ve

gelecek kuaklarn fayda salamas tehlikeye girmesin.

6. Biyoeitlilii Korumada Temel Yntemler

Biyoeitlilik, her dzeyde, eitli etkenlerin tehdidi altnda bulunmaktadr. Bunla-r balca be grup altnda toplayabiliriz:

Canl trlerinin yaad habitatlarn paralara blnmesi ve/veya bozulma-s,

A

r

tketim, Toprak, su ve hava kirlenmesi, Yabanc trlerin getirilmesi, Kresel dzeyde iklimsel deimeler, Endstriyel tarm ve endstriyel ormanclk.

Biyoeitliliin korunmas iki nemli lekte olmaktadr:

6.1. n Situ (yerinde, doal habitat iinde) Koruma

Bir trn ve onun tadgenlerin korunmas ilemi, en iyi ekilde o trn doal ya-ama ortamlarnda gerekleebilir. Bu doal ortam, ayn zamanda baka trlerin deyaad bir ekosistemdir; ve bu ekosistemde bir hedef tr korunurken bu arada birok baka tr de korunmu olur.

n situ koruma, biyolojik eitliliin ve onun bir paras olan gen kaynaklarnnkorunmas iin etkin bir biyolojik yntemdir.

nk bu yolla hedef trn ve onun ilgili populasyonlarnn evrimsel potansiyelive uyum kapasitesi de korunmu olur. Bu yolla sadece hedef genler deil, onlarlabirlikte uyum sa lam olan gen kompleksleri de, canlbirlikleri iinde, nesilden ne-

sile geerek korunurlar.

Bir canl trn in situ korumaya almaya karar verince yaplacak ilk i, hedef trnyayl alan, yayl yerleri, populasyon saylar, populasyon byklkleri, eitli-lik dereceleri ve genetik mimarileri hakknda tm bilgileri toplamaktr. Her popu-lasyon, kendi bulunduu yrede binlerce yldan beri, zel bir evresel demet halin-de sregelen belirli evre faktrlerinin etkisi altnda evrimlemi; o koullara greuyum salam , ona gre genetik bir yap kazanm olduundan dierlerindenfarkldr. Bu durum, evresel faktrler bakmndan (toprak, topografya, iklim gi-bi...) heterojen yap gsteren habitatlarda daha net ve ak olarak ortaya kmakta-



20/27


dr. In situ gen korunmasnda izlenmesi gereken genel strateji, temsili zellii olanhabitatlarda, temsili populasyonlar sistematik olarak belirleyip korumaktr. Ayr-ca, nadir genlere ve istenilen baz karakterlere sahip olabilecekleri varsaylarak,

marjinal (kenar) ve corafik olarak izole olmu (ayrkalm) populasyonlarn da ko-rumaya alnmas nemle nerilmektedir.

Milli Parklar, Tabiat Parklar, Tabiat (Doay) Koruma Alanlar, Habitat/Tr Y-netim ve letme Alanlar, Gen Ynetim Zonlar , Gen Koruma Ormanlar , zel ev-re Koruma Alanlar , Tabiat (Doa) Ant alanlar vb. yerler, balca in situ koru-ma alanlardr. Bu alanlar karasal veya sulak ekosistemlerde, ya da her iki eit alanda kapsayacakekilde bulunabilirler. Trkiye'de, in situ koruma alanlarndan so-rumlu olan devlet kuruluu, Orman Bakanlna bal olan Milli Parklar ve YabanHayat Genel Mdrl'dr. Trkiye'de 1997 itibariyle, lkenin farkl ekosistem-lerini kapsayacakekilde 32 adet milli park, 12 adet tabiat park, 32 adet tabiat koru-ma alan, 113 adet yaban hayat koruma alan, 40 adet yaban hayat retme istasyo-nu bulunmaktadr. Biyoeitlilik koruma amalar iin ayrlan bu tip alanlarn, lkebyklnn en az yzde bei kadar olmas nerilmektedir. Trkiye'de ise buamala ayrlan alanlarn toplam, lke yzlmnn sadece yzde bir civar nda-dr. Trkiye'nin yerkresi zerindeki corafik konumu, biyocorafik tarihi, ekosis-tem ve tr eitlilii dikkate alnnca, biyoeitlilik amalar iin ayrlmas gerekenalanlarn artrlmasve bu miktarn lke yzlmnn en az yzde sekizi kadar ol-mas gerekmektedir.

evrenizde bu tip koruma alanlarndan hangileri var, bunlarn iinden sizin gr-

dklerinizi ve kurulu amalarn hatrlaynz.

6.2. Ex Situ (doal habitat dnda) Koruma

Tehdite ve tehlike altnda olan biyolojik eitlilik geleri, bulunduklar alan dnakarlarak koruma altna alnabilmektedir. Ne yazk ki, bu gelerden ekosistemle-rin, ex situ (kendi alan dnda) korunmas mmkn deildir.

Genetik kaynaklarn ex situ korunmas, sz konusu genetik materyalin eidine vekaynana bal olarak ,arboretumlarda, botanik bahelerinde, zooloji (hayvanat)

bahelerinde, orijin ve dl deneme alanlarnda, tohum bahelerinde, klon arivle-rinde, doku kltr-, tohum-, polen- ve DNA saklama bankalarnda mmkn ol-maktadr.

Ex situ koruma iin en byk sorun, maddi kaynak sorunudur. Genetik kaynakla-rn ex situ koullarda uzun vadeli korunabilmesi iin ihtiya duyulan maddi kay-naklar ou kez yetersiz ya da istikrarsz olmaktardr. Ayrca, ex situ yntemler-le, hedef trn tm populasyonlar, yeterli say ve oranda koruma altna alnama-makta; ancak snrl sayda korunabilen birey ya da rneklerde trn gen havuzuyeteri lde temsil edilememektedir. Bunun da balca nedeni, yine, bu amala ay-rlabilen maddi kaynaklarn, yer ve zamann ok snrl olmasdr. Bundan baka,


?


21/27


yapay koullar altnda korunan ve retilen genetik materyal, zamanla kendiliin-den bir seilime (ayklanmaya) uramakta; bu seilimin nitelikleri, ou kez doalkoullarda olan seilimden tamamen farkl olmaktadr. Uzun vade sonunda ex situ

koruma koullarnda korunmu olarak ou korunmu olarak elde kalabilen gene-tik materyal, tamamen insana baml olan, ancak insann onlara salad yapaykoullar altnda geliip yaayabilen ve fakat doaya braklnca orada ksa sredenesli tkenebilen gruplar olabilmektedir. Bu nedenlerle, in situ gen koruma yn-temleri, ex situ gen koruma yntemlerine gre hem daha gvenilir, hem de dahaucuz olmaktadr. Bununla birlikte, ex situ yntemler, in situ alanlarn herhangi birnedenle yok olmasna karbir gvence olarak, mmkn olan her durumda, yine deuygulanmaldr.

Btn bunlara ramen, u noktay da belitmekte yarar vardr. Biyolojik eitliliin

korunmas

, sadece biyolojik bir olay deildir. Bu olay

n ok deiik politik, ekono-mik, sosyal ve hatta etik ynleri vardr.

Biyoeitliliin korunmas ile ilgili uygulamalar, yerel ynetimler, politikaclar,biyologlar, ormanclar, tarmclar, mhendisler, ekologlar, sosyologlar ve ekono-miciler tarafndan yaplmaktadr.

Bu nedenle, biyoeitlilii koruma ve gelitirme ilemlerinin yerine getirilebilmesiiin, btn ilgili taraflarn e-gdm ve ibirlii le, btnyle sorumlu, yerinde veetkin kurumlarn kurulmas ve altrlmas gerekmektedir.

6.3. Trkiye'nin Jeo-Biyotik nemi

Anadolu, corafik konumu itibariyle, ktann (Avrupa, Asya, Afrika) kesimenoktasnda yer almaktadr. Bu konumuyla, hem gemi jeolojik devirlerde, hem debugn, bir ok bitki ve hayvan trnn, bu ktalar arasndaki g ve gei yollarzerinde yer almtr.

Evrimsel adan Anadolu, bu ktada yaayan pek ok canl tr iin zaman za-man "snak", zaman zaman da "danak" grevini stlenmitir. Buzul a nce-sinde, kuzeydeki buzullardan kurtulan bitki ve hayvan trleri, kuaklar boyu srenbir zaman dilimi iinde, Trakya ve Kafkaslar zerinden "kaarak" Anadolu'ya gel-miler; Kuzey Anadolu Dalarnn buzullara kar oluturduu koruyucu siper al-tnda, nesillerini Anadolu'da srdrebilmilerdir. Buzul a sonrasnda ise, ikli-min yava yavasnmasyla, bir ok bitki ve hayvan tr, yine ayn yollardan geridnerek Avrupa ve Asya'ya yeniden dalmlardr. Bu bakmdan Anadolu, Kuze-yindeki lkelerde bulunan pek ok canl trnn orijinlerini ve evrimsel atalarnbarndrm ve barndrmaktadr.

klim bakmndan Anadolu, komu bulunduu her ktada grnen iklim zellik-lerini, yer yer ve birbirine yakn uzaklklarda gstermektedir. Anadolu'nun farkl-



22/27


lklar ve eitliliklerle dolu bu olaanst zengin toporafik ve iklimsel yaps, ken-disini, lkemizin biyolojik eitliliinde de yanstmaktadr. Sonu olarak, ayn zen-ginlikte farkl ekosistemler, farkl habitatlar meydana gelmektedir. Bunlar bulun-

duklar yrenin dier zellikleri ile btnleip ekillenerek farkl blgelerde farklcanl trlerinin, farklbiyomlarn (farklbitki birliklerinin, farklhayvan toplulukla-rnn) ortaya kmasn salamaktadr.

Jeolojik devirler boyunca tad farkl bitki ve hayvan toplumlarna ek olarak,Anadolu, son sekiz-on bin yl iinde, eitli insan toplumlarn da barnda tam-tr. Bir ok eski uygarlk, bu blgede doup gelimi; savalar, gler birbirini izle-mi; bu insan trafii arasnda pek ok bitki ve hayvan tr de bu blgeye getirilmive bu blgeden gtrlmtr.

Anadolu, kendi bana ayrbir kta olmamakla birlikte, bir ktann sahip olabile-cei tm ekosistem ve habitat zelliklerine tek bana sahiptir.

Bu nadir bileimin bir sonucu olarak Anadolu, hem kltrel, hem de biyoloik eitli-lik bakmndan zenginlemi gelimitir. Farkl ekosistemler, farkl habitatlar, fark-l trler ve rklar olumutur. Anadolu, endemik tr oran bakmndan (bitkilerdebu oran % 30'a yakndr), dnyada sayl blgelerden birisidir (Tablo 7). Kltrealnm pek ok bitki tr ile evcilletirilmi pek ok hayvan trnn yabani atalarTrkiye'de doal olarak yetimektedir. Trkiye'de yaklak 3000 tanesi endemikolan 9000'den fazla bitki tr, 192 tatlsu ve 450 kadar deniz bal tr, 22 amfibi t-r, 106 srngen tr, 450 ku tr ve 132 memeli hayvan tr bulunmaktadr

(Tablo 5). Bu saylara omurgaszlar dahil edilmemitir. te btn bu nedenlerleAnadolu'yu iinde tayan Trkiye, yeryz zerinde bugn sahip olduu jeo-poli-tik nemine ek olarak, jeo-biyotik nemi de byk olan bir lke konumundadr.

7. Biyoeitlilii Korumada Uluslararas abalar

Birlemi Milletler, insanolunun kar karya bulunduu evre sorunlarn, 1972ylnda Stockholm'de toplanan ve "Birlemi Milletler nsan evresi" konferansadverilen bir konferansta btn boyutlaryla gndeme getirmitir. Konferanstan son-ra ortaya kan deklarasyonu, Trkiye dahil pek ok ulus imzalamtr. Bundan yir-


Tablo 1.7: Trkiye'deki Tohumlu Bitkiler inde Endemik Trlerin Says ve Deiik lkelerle Karlatrlmas


23/27


mi yl sonra, 1992 ylnda, Rio de Janeiro'da yine Birlemi Milletler tarafndan,(UNEP erevesinde) "Dnya Zirvesi" ad verilen bir evre toplants dzenlenmi-tir. Rio konferans sonunda, 150'den fazla ulusun hkmeti, yasal olarak balayc

olan "Biyolojik eitlilik Szlemesini" imzalamlardr. Trk Hkmeti de bu sz-lemeyi, 27 Aralk 1996 tarihinde yaynlanan Resmi Gazetede onaylamtr. Bu sz-lemenin 6. maddesi, biyolojik kaynaklarn korunmas ve srdrlebilirlik ilkeleri-ne gre kullanlmas iin genel hkmleri belirtmekte; bu amaca uygun ynde ulu-sal stratejilerin belirlenmesini, eylem planlarnn ya da programlarn gelitirilip uy-gulanmasn istemektedir. Aada trnak iinde verilen alnt, uluslararas kuru-lular [WRI, IUCN, UNEP, FAO ve UNESCO (1992)] tarafndan ortaklaa hazrla-nan ve "Kresel Biyoeitlilik Stratejisi" ismi verilen kitabn "nsz"nden alnm-tr. Bu cmle, zet halinde, bu konuda uluslararas dzeyde sz sahibi olan evrekoruma kurulularnn grlerini yanstmaktadr.

"Kalknma ve gelime, hem insan merkezli hem de evre koruma temeline dayal ol-

maldr. Bizzat kendi trmz olan insan tr ve tm dier canllar, yaamak ve nesil-

lerini srdrmek iin Yerkresi zerindeki doal sistemlere sk skya bamldr. Bu

doal sistemlerin yapsn ve eitliliini korumazsak, doal sistemler grevlerini ve

ilevlerini yerine getiremeyecektir. Bunun bir sonucu olarak da kalknma ve gelime,

kendi kendisinin temelini oyacak ve tm sistem kecektir. Yerkresinin bize sundu-

u doal kaynaklar, srdrlebilirlik ilkelerine uygun biimde, akllca ve ngrl

olarak kullanmazsak, insanlk iin hi bir gelecek tanmyor, gelecek kuaklarn ya-

ama hakkn tamamen reddediyoruz demektir. Kalknma, baka gruplarn ya da ge-

lecek kuaklarn zarar grmesi, dier trlerin yaama alanlarnn yok olmas ve soy-

larnn tehlikeye girmesi pahasna olmamaldr."

Ormanlarn ve biyoeitliliin yaratt etkiler, ister olumlu isterse olumsuz yndeolsunlar, temelde kreseldir. Bu etkiler, hem zaman hem de alan baznda, herhangibir lkenin politik snrlarnn ok dna tamaktadr. Bu nedenle, zellikle benzertr eitliliine ve benzer ekosistemlere sahip olan lkeler arasnda uluslararas i-birlii kanlmaz olmaktadr. Nitekim, Rio Szlemesi, bir btn olarak, biyoeit-liliin korunmas ve srdrlebilirlik ilkelerine gre iletilmesi ynnde bilgi veteknoloji akna kolaylatrmak iin, uluslararas ibirliinin gerekliliini vurgula-

maktadr. Biyoeitliliin korunmas ve gelitirilmesi ile ilgili olarak etkin grevleryapan ve bazlar Birlemi Milletler bnyesinde grev yapan eitli uluslararaskurulular vardr. Bunlar arasnda FAO, UNEP, UNESCO, IBPGR, WRI, IUCN,WWF, CI, EUFORGEN, IUFRO, GTZ vd. saylabilir. Bu kurulular, dnya apndaneme sahip olan genetik kaynak ve biyoeitlilik koruma almalarnn planlan-mas, organizasyonu, corafik blgelerdeki kefi, mali destek bulunmas ve araziyeuygulanmas gibi konularda etkin grevler ve yardmlar yapmaktadr. rnein,gelimekte olan lkelerde dnya leinde neme sahip biyoeitlilik sorunlar iinbir mali destek salama mekanizmas olan GEF (Global Environmetal Facility),Dnya bankas , UNDP ve UNEP tarafndan ortaklaa ynetilmektedir. RioSzlemesini izleyen yllarda, Kenyadan Polonyaya, inden Meksikaya kadar



24/27


deien pek ok lke, szlemede belirtilen ilkeler erevesinde, kendi ulusalbiyoeitlilik eylem planlarn hazrlama ve uygulama ynnde almalarabalamlardr.

Rio sonrasnda ortaya kan belgelerden biri de Gndem 21 isimli belgedir. Gn-dem 21, XXI. yzylda, Srdrlebilir Kalknma zerinde yaplacak almalar iin,Birlemi Milletlerin bir eylem plan niteliinde olan ve imzalayan uluslar iinbalayc olmayan bir belgedir. Rio Konferansndan beri olan gelimeler, Rio+5ad altnda, haziran 1997 tarihinde New Yorkta tekrar gzden geirilmi; RioKonferansnda zerinde anlalan ilkelerin, ilgili lkeler tarafndan dikkatleizlenmesi ve ykmllklerin yerine getirilmesi zerinde gr birliinevarlmtr.

8.Trkiyede Biyoeitlilik le lgili Yasalar veUluslararas Szlemeler

Trkiyede evre ile ilgili olan ulusal ve uluslararas yasa, ynetmelik veszlemeler, ayn zamanda biyoeitlilik ile de ilgilidir. rnein, Anayasamzdaorman, mera, deniz, gl, akarsu, kltr ve tabiat varl klar , kent vb. alanlarnkorunmas ve gelitirilmesi iin deiik hkmler bulunmaktadr. Bunlar arasndaAnayasann 56. maddesi, Herkes salkl ve dengeli bir evrede yaama hakknasahiptir. evreyi gelitirmek, evre saln korumak ve evre kirlenmesininlemek Devletin ve vatandalarn devidir... denilmekte; bylece her vatandaa

bu konuda hak ve devler verilmektedir.

Biyoeitlilikle ilgili balca yasalar ve k tarihleri unlardr: Kara AvclKanunu (1937), Orman Kanunu (1956), Su rnleri Kanunu (1971), Kltr ve TabiatVarlklarn Koruma Kanunu (1983), evre Kanunu (1983), Milli Parklar Kanunu(1983), Ky Kanunu (1990).

zet

Kresel lekte ekosistem, byk bir sahne gibidir. Bu sahnede, milyonlarca eit canl tr,hep beraber muhteem bir oyunu, biyoeitlilik oyununu" oynamaktadr. Bu sahneninparalar , bu oyunun blmleri ve aktrlerin rolleri henz tam olarak bilinmemektedir.Yerkresi zerinde halen yaayan trlerin (canl eidinin) saysnn 10 milyon ila 80milyon kadar olduu tahmin edilmektedir. Bunlarn sadece 1.6 milyonu, bugne kadartamamlanabilmi ve isimlendirilmitir.

Biyolojik kaynaklar ve biyolojik eitlilik, yeryzndeki yaam-destek sisteminin temelarklardr. Endstri ann balamas ve hzl nfus artna paralel olarak, insanolu,

yeryz zerindeki biyolojik eitlilii gittike artan bir hzla bozmakta ve tketmektedir.Yzelliden fazla ulusun katlm yla, 1992 ylnda Rioda yaplan Biyolojik eitlilik



25/27


Szlemesini onaylayan uluslar, yeryz zerindeki biyolojik eitliliin korunmas vegelitirilmesi iin, yerel, blgesel, ulusal ve kresel dzeylerde plan ve programlarnyaplmas, etkin bir ibirlii iinde her dzeyde srekli alma ve aratrmalar yaplmas

konusunda anlamaya varmlardr.

Deerlendirme Sorular

1. Aadakilerden hangisi biyolojik eitlilii meydana getiren gelerden birideildir?A. ekosistem eitliliiB. tr eitlilii

C. genetik eitlilikD. cins eitliliiE. proses eitlilii

2. Hangisi "ex situ", habitat dnda, koruma yntemlerinden biridir?A. milli parklarB. arboretumlarC. tabiat koruma alanlarD. tabiat ant alanlarE. gen koruma ormanlar

3. Bir blgede bulunan canl trlerinin saysna ne ad verilmektedir?A. tr eitliliiB. genetik eitlilikC. proses eitliliiD. ekosistemE. populasyon

4. Krmz Listeler neden hazrlanr?A. milli parklar kurmak iinB. ekosistem eitliliini ortaya koymak iinC. nesli tehlikeye giren canllar hakknda uyarda bulunmak iinD. belirli bir yerdeki trlerin saysn oaltmak iinE. proses eitliliini kontrol etmek iin

5. evredeki ekosistemlerin bozulmas , genetik eitliliin azalmas tr says-nn azalmas veya yok olmas neyi ifade eder?A. krmz veri listesiniB. proses eitliliindeki artC. tabiat ant alan olutuunuD. genetik eitlilik merkezine dntnE. biyoeitilik kaybn



26/27


Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Berkes, F. and M. Klalolu. 1990. Ekoloji ve evre bilimleri, Remzi Kitabevi,

stanbul, 350 ss.

epel, N. 1992. Doa, evre, Ekoloji ve nsanln Ekolojik Sorunlar. AltnKitaplar Yaynevi, stanbul.

Ik, K. 1996. Biyolojik eitlilik ve Orman Gen kaynaklarmz (BiologicalDiversity and Our Forest Genetic Resources). Orman BakanlYayn , No. 13,Ankara, 120 pp.

Ik, K. 1997-a. Biyolojik eitlilik (Biodiversity). Bilim ve Teknik. TBTAK.Ankara, 30 (350): 84-87.

Ik, K. 1997-b. Ormanlar, Biyolojik eitlilik ve Doal Mirasn Korunmas(Forest, Biological Diversity and Conservation of Natural Heritage). Yeri:XI.Dnya Ormanclk Kongresi Bildirileri, Cilt 2: 3-27, 13-22 Oct. 1997, Antalya-Trkiye (Trke ve ngilizce).

Kence, A. ve C.C. Bilgin (Eds.). 1996. Trkiye Omurgallar Listesi, DTP veTBTAK Yayn, Ankara, 1983 ss.

Kizirolu, . 1993. The Birds of Trkiye: Species list in Red Data Book. T.T.K.D.

Pub. No.20, Ankara, 48 pp.

Kizirolu, ., T. Ekim ve C.zgl. 1992. Trkiyenin biyolojik Zenginlikleri veTehdit Altndaki Canl Trleri. Tabiat ve nsan. 26(2):5-12.

Kn, E., Z.Kaya and A. Gner. 1996. National Plan For in situ Conservation ofPlant Genetic Diversity in Turkey. Draft Report. Supported by Ministry ofEnvironment, M. of agric. and Rural Affairs, and M. of Forestry. 116 pp.

Orman Bakanl. 1993. Cumhuriyetimizin 70. ylnda Milli Parklar ve yabanHayat, Orm. Bak. Milli Parklar ve Av-Yaban Hayat Genel Mdl. Yayn,

95 s.

TV. 1990. Trkiye'nin Biyolojik Zenginlikleri (Ed.: a.Kence), TCV. Yayn.Ankara, 318 ss.

TV. 1992. Trk evre Mevzuat. TCV Yayn. Ankara, 663 ss.

Yarar, M. ve G. Magnin. 1997. Trkiyenin nemli Ku Alanlar. DHKD Yayn,stanbul, 313 ss.



27/27


Ksaltmalar

CI : Uluslararas Doa Koruma Kurumu (Conservation International).

FAO : Birlemi Milletler Gda ve Tarm Tekilat (Food and AgricultureOrganization of the United Nations).

GTZ : Alman Teknik Yardm Tekilat (Deutcshe Gesellschaft fr TecnischeZusammernarbeit).

IBPGR : Uluslararas Bitki Genetik kaynaklar kurulu (International Board forPlant Genetic Resources).

ICBP : Uluslararas kular Koruma Konseyi (International Council for Bird

Protection).

IUCN : Uluslararas Doay ve Doal Kaynaklar Koruma Birlii(International Uniun for Conservation of nature and NaturalResources).

TV : Trkiye evre Vakf (nceki ismi: Trkiye evre Sorunlar Vakf).

UNDP : Birlemi milletler Kalknma Program (United Nations DevelomentProgramme).

UNEP : Birlemi milletler evre Program (United Nations Environment

Programme).

UNESCO: Birlemi Milletler Eitim, Bilim ve Kltr Tekilat (United NationsEducational, Scientific, and Cultural Organization).

WB : Dnya Bankas (The World Bank).WCMC : Dnya Doa Koruma zleme Merkezi (World Conservation

Monitoring Center).

WRI : Dnya kaynaklar Enstits (World Resources Institute).

WWF : Dnya Yaban Hayat Vakf (World Wide Fund for Nature. ncekiismi: World Wildlife Fund).


unite02biyolojik Çeşitlilik

Documents