universiteti aleksander moisiu fakilteti i...
TRANSCRIPT
kopje
UNIVERSITETI ALEKSANDER MOISIU
FAKILTETI I SHKENCAVE POLITIKE-JURIDIKE
DEPARTAMENTI ADMINISTRIM PUBLIK
MASTER SHKENCOR
ADMINISTRIM FINANCIAR
INVESTIMET E HUAJA DIREKTE DHE
SHQIPËRIA
Rëndësia dhe efektet, politikat për nxitjen e tyre
Udhëheqës Punoi
Phd. Candidate Marsida ISMAILI Valbona SAKOLLARI
Durrës, 2013
kopje
- 1 -
Abstrakt
Investimet e Huaja Direkte janë një fenomen relativisht i ri, i cili ka patur një zhvillim të
hovshëm në rritje në vitet në vazhdim. Nxitur nga ndryshimi teknologjik, konkurrenca globale dhe
liberalizimi i tregjeve, investimet e huaja direkte luajnë një rol kyç në procesin e integrimit global
ekonomik. Ato krijojnë efekte si në vendet pritëse ashtu dhe në ato investuese. Efektet në vendet
pritëse janë të rëndësishme si për nga shumllojshmëria e tyre ashtu dhe për nga rëndësia ekonomike,
politike dhe sociale që ato gjenerojnë. Përfitimi i këtyre efekteve nuk vjen automatikisht por ndikohet
nga realizimi i disa kushteve specifike. IHD-të sjellin kapitalin e nevojshëm, rritin produktivitetin e
ekonomisë nëpërmjet transferimit të njohurive dhe teknologjisë, ndikojnë në hapjen e tregjeve të reja
për tregti, rritin konkurrueshmërinë e ekonomisë, ndikojnë në reduktimin e deficitit të llogarive
korente, rritin punësimin dhe mbi të gjitha ndikojnë në mirëqenien e popullsisë. Rritja e investimeve të
huaja është objektiv kyç për zhvillimin ekonomik të një vendi dhe prioritet strategjik i qeverive.
Përthithja e këtyre investimeve kërkon politika dhe strategji të mirëpërcaktuara, përmirësime të
vazhdueshme në kuadrin ligjor dhe institucional, stabilitet dhe rritje ekonomike të qëndrueshme,
përmirësim dhe modernizim të infrastrukturës si dhe përmirësime në klimën për mjedisin e biznesit dhe
investimeve.
Abstract
Foreing Direct Investment is a new ecomic concept, and had a rapid increasing development
during the time. Driven by technological change, global competition and market liberalization, foreign
direct investment can play a key role in the process of global economic integration. They create effects
in the host countries as well as in the investing economies. Effects on host countries are important for
the diversity and for the economic, political and social importance that they generate. The benefit of
these effects does not come automatically but is affected by the implementation of some specific
conditions. FDI bring the necessary capital, increase the productivity of the economy through the
transfer of knowledge and technology, affect the opening of new markets for trade, increase the
competitiveness of the economy, reducing the impact on the current account deficit, increase
employment and above all affect the welfare of the population. Increase of foreign investment is a key
objective for the economic development of a country and the strategic priorities of governments.
Collecting these investments requires policies and strategies well defined continuous improvements in
the legal and institutional framework, economic stability and sustainable growth, improvement and
modernization of infrastructure and improvement in the climate for business and investment
environment.
Fjalët kyçe
IHD, Investime të Huaja Direkte, Investimet e Huaja në Shqipëri, përcaktuesit e IHD,
avantazhet e IHD, zhvillimi institucional, integrimi global ekonomik,
kopje
- 2 -
Mirënjohje
Mirënjohja shkon për stafin akademik profesional që ka ndihmuar në forcimin
e njohurive të mia si dhe ka kontribuar me shtimin dhe zgjerimin e mëtejshëm të tyre.
Një falenderim i veçantë për udhëheqësen e temës Phd. Canditate Marsida ISMAILI,
e cila ka qënë gjithnjë e pranishme dhe e gatshme për të ndihmuar me shumë
profesionalitet, shumë orientuese e stimuluese gjatë punës sime për këtë Mikrotezë.
kopje
- 3 -
TABELA E PËRMBAJTJES
1. HYRJE
2. IHD në këndvështrimin teorik
2.1. Si përkufizohen IHD
2.2. Klasifikimi i Investimeve të Huaja Direkte
2.3. Faktorët që përcaktojnë IHD
2.4. Modeli OLI
3. Investimet e huaja Direkte në konteksin shqiptar
3.1. Politikat për Investimet dhe hapat për nxitjen e tyre
3.2. Avantazhet dhe disavantazhet e të investuarit në Shqipëri
3.2.1. Avantazhet dhe disavantazhet e IHD-ve
3.2.2. Avantazhet dhe disavantazhet e të investuarit në
Shqipëri
4. Analizë krahasimore e Shqipërisë me vendet e tjera të rajonit
Evropa Juglindore
5. Efektet e IHD në Shqipëri
5.1 Ecuria e IHD, vështrim i përgjithshëm
5.2 Origjina e IHD, shpërndarja sipas sektorëve
5.3 Efektet e IHD në ekonominë shqiptare
5.3.1 Efekte të përgjithshme të IHD
5.3.2 Efektet e IHD në ekonominë shqiptare
6. KONKLUZIONE
7. REKOMANDIME
8. BIBLIOGRAFIA
SHKURTESAT E PËRDORURA
kopje
- 4 -
AIDA Agjencia Shqiptare e Zhvillimit të Investimeve
ANI Agjencia e Nxitjes së Investimeve
BE Bashkimi Europian
BB Banka Botërore
CEFTA Marrëvëshje e Tregtisë së Lirë midis Vendeve të Europës-Juglindore
EBRD European Bank for Reconstruction and Development
EFTA Marrëveshja e Shoqatës Evropiane të Tregtisë së Lirë
EJL6 Grupi i Vendeve të Evropës Juglindore
FMN Fondi Monetar Ndërkombëtar
IHD Investimet e Huaja Direkte
INSTAT Instituti i Statistikave
ICSID Qendra Ndërkombëtare për Zgjidhjen e Mosmarrëveshjeve të
Investimeve
METE Ministria e Ekonomisë , Tregtisë dhe Energjitikës
MSA Marrëvëshja e Stabilizim Asociimit
MNC Multinational Coorporation
MTL Marrëveshjet e Tregtisë së Lirë
NMV Ndërrmarrje të Vogla të Mesme
OBT Organizata Botërore e Tregtisë
OECD Organization for Economic Co-Operation and Development
QKR Qendra Kombëtare e Rregjistrimit
QKL Qendra Kombëtare e Liçencimit
TVSH Tatimi mbi Vleren e Shtuar
UNCTAD United Nation Conference on Trade and Development
kopje
- 5 -
I. Hyrje
Investimet e Huaja Direkte janë një fenomen relativisht i ri, i cili është i
dukshëm që në shekullin e XIX në formën e kreditimit që ekonomia angleze bën për
të financuar zhvillimin ekonomik në vendet të ndryshme si dhe në formën e pronësisë
mbi aktivet financiare. Në periudhën midis dy luftrave në shekullin e XX investimet e
huaja patën një rënie të konsiderueshme. Mbarimi i luftës së Dytë Botërore shënoi dhe
lulëzimin e fenomenit te IHD-ve për dy arsye themelore. Së pari, zhvillimi i
teknologjisë favorizoi transportin dhe komunikacionin gjë që krijoi mundësinë e
kontrollit në distancë si kusht për zhvillimin e IHD-ve. Së dyti, vendet e Evropës dhe
Japonia kishin nevojë për kapitalin e SHBA për rikonstruksion. Në këtë periudhë
SHBA miratoi një sistem taksimi që favorizoi investimet jashtë. Nxitur nga ndryshimi
teknologjik, konkurrenca globale dhe liberalizimi i tregjeve, investimet e huaja direkte
luajnë një rol kyç në proçesin e integrimit global ekonomik. Ato konsiderohen si një
faktor përcaktues i rritjes (zhvillimit) ekonomike, vecanërisht për vendet në zhvillim,
ku bën pjesë dhe Shqipëria .
Rëndësia e studimit të IHD-ve dhe e të dhënave mbi ecurinë e tyre në mbarë
botën qëndron në faktin që të mund të sigurohen informacione ndërkombëtarisht të
krahasueshme mbi shkalllën e integrimit ekonomik dhe të konkurrencës së tregjeve,
ndjekjen e tendencave të investimeve, me qëllim hartimin e politikave të
mirinformuara për përqasjen ndaj këtyre investimeve.
Qëllimi i këtij studimi është të tregojë në aspektin teorik lidhjen e IHD me
rritjen ekonomike të një vendi, përqasjen e Shqipërisë ndaj IHD-vë, parë kjo në
aspektin ekonomik, ligjor e social, të shpjegojë faktorët e ndryshëm që përcaktojnë
“sjelljen” ë IHD-vë si dhe efektet pozitive dhe negative të tyre për Shqipërinë.
Studimi është menduar që ti japë përgjigje disa pyetjeve studimore, sic janë: cilat janë
efektet ë IHD në ekonominë shqiptare?, si ndikon klima e biznesit në vend në
përthithjen e IHD?, etj.
Objektivat e këtij studimi kanë të bëjnë me analizën e IHD-ve si një faktor i
rëndësishëm për vendet në zhvillim në kushtet e globalitetit si dhe impakti direkt apo
indirekt që ato kanë në ekonominë shqiptare, si një ekonomi në zhvillim, të analizojë
rolin e përcaktuesve të investimeve të huaja direkte, duke përfshirë studimin e lidhjes
ndërmjet klimës së investimeve dhe IHD-ve, dhe analizën e impaktit të IHD-ve në
ekonominë e vendit si nga pikëpamja makroekonomike (rritja ekonomike dhe
mbarëvajtja e tregtisë) ashtu edhe nga ajo mikroekonomike (ristrukturimi dhe ecuria e
ndërmarrjes), të tregojë rolin e qeverive në vendet pritëse, rëndësinë e stabilitetit
ekonomik të këtyre vendeve.
Studimi është strukturuar në kapituj. Fillimisht jepet një prezantim i
Investimeve të Huaja Direkte në aspektin teorik. Niset me përkufizimet e ndryshme
që i bëhen IHD-ve, jepet një klasifikim i IHD-vë sipas vecorive dhe vazhdohet me
listimin e faktorëve që i përcaktojnë. Kapitulli tjetër bën një paraqitje të IHD-ve në
konteksin shqiptar, politikat e ndjekura për investimet e huaja, fushat konkrete ku janë
ndërrmarrë. Vazhdohet me karakteristikat dhe vecoritë e ambjentit shqiptar,
avantazhet dhe disavantazhet e IHD-ve në përgjithësi dhe më konkretisht në Shqipëri.
Në këtë aspekt studiohet dhe analizohet fakti: pse të investohet në Shqipëri për të bërë
biznes, duke listuar lehtësirat dhe pengesat që shfaq vendi ynë, hapat që janë bërë dhe
masat që janë marrë për stimulimin e përthithjes së Investimeve të Huaja, politikat që
kopje
- 6 -
po aplikohen në këtë drejtim si dhe nismat e ndryshme të ndërrmarra nga qeveria. Në
kapitullin e mëpasshëm, bëhet një analizë krahasimore e Shqipërisë me vende të tjera
të rajonit në përqasjen ndaj IHD-ve, duke e krahasuar më vendet e grupit të Evropës
Juglindore (EJL6), si vende me tipare relativisht të afërta me ne. Kapitulli i fundit,
është një analizë e ndikimit të IHD-ve në ekonominë shqiptare. Fillimisht, nëpërmjet
një vështrimi të përgjithshëm bëhet një paraqitje e ecurisë së IHD-ve në tërësi. Më pas
jepet shpërndarja e tyre sipas vecorive të stokut, sipas sektorëve të ndryshëm të
ekonomisë dhe analizohen karakteristikat e secilit sektor, efektet pozitive dhe
negative që kanë sjellë këto investime në secilin prej tyre, risitë që ato sollën,
problematikat që shfaqën, si dhe efektet e drejtëpërdrejta apo të tërthorta që vihen re.
Së fundi, renditen konkluzionet dhe rekomandimet që dalin si rrjedhim i kësaj analize.
Metodologjia Qëndrimi i përgjithshëm i mbajtur në këtë material për të adresuar objektivat e
tij kryesorë, është i orientuar më shumë nga një kërkim cilësor. Kërkimi fillon me
vëzhgime mbi fenomenin e IHD-së, bazuar në kërkime e materiale ekzistuese, dhe
vijon më shpjegimin e modelit të sjelljes së tij. Gjithsesi, përgjatë tij, ky studim
përfshin edhe elementë kërkimi sasiorë, si analiza e të dhënave statistikore dhe
përpjekje për të shpjeguar ecuritë e për të dhënë strategji të mundshme.
Për të përmbushur objektivat, është ndërmarrë rishikimi i një literature të gjërë
që fokusohet në shpjegimin e IHD-ve dhe karakteristikave kryesore të tyre. Ndërkohë,
të dhënat dytësore të mbledhura kanë ndihmuar për të njohur e kuptuar çështjet
kryesore dhe elementët-kyç të lidhuar me IHD. Burime të të dhenave dytësore
përfshijnë: studime të mëparshmë e raste studimi në këtë fushë, artikuj gazetash,
raporte, tabela statistikore, baza të dhënash në internet etj..
Të dhënat mbi flukset dhe stoqet e IHD-së janë marrë nga botime të ndryshme
të Librit Vjetor të Statistikave të Investimit Ndërkombëtar të OECD-së dhe materiale
e raporte të botuara nga Banka Botërore. Ndarja sipas vendeve të origjinës e sipas
industrisë së investimeve, shpesh është bazuar në burimë të ndryshme e mund të këtë
një stok të ndryshëm IHD-je për bazë. Kryesisht është shfrytëzuar materiali i marrë
nga Raporti i Investimeve të Huaja Direkte në Shqipëri 2010 dhe 2011. Të dhenat për
PBB, PBB për frymë, popullsinë ë zhvillimin ekonomik, janë marrë nga baza e të
dhenave statistikore e UNCTAD.
Të dhënat lidhur me Shqipërinë janë marrë nga institucione shqiptare si:
Agjencia Shqiptare për Zhvillimin Ekonomik, Banka e Shqipërisë, Ministria e
Ekonomisë dhe Instituti i Statistikave (INSTAT).
Përgjithësisht është punuar për të gjetur informacionin më të përditësuar të
mundshëm, dhe të dhënat e disponueshmë datojnë deri në vitin 2013. Është ndjekur
metoda e kërkimit e bazuar në kërkim dytësor në vend të ndërmarrjes së pyetësorëve
apo vrojtimeve, kur flitet për rastin e Shqipërisë për arësye objektive.
Objektivat e studimit fokusohen më shumë në ecurinë, përcaktuesit, efektet dhe
strategjitë e IHD-ve në Shqipëri në përgjithësi, më tëpër sesa në ndonjë fushë në
veçanti. Për të arritur këta objektiva, të dhenat e siguruara nga burimet e përmendura
më sipër janë më të sakta e më të kujdesshme sesa ato që mund të mblidheshin me
ndonjë mënyrë tjetër në Shqipëri.
kopje
- 7 -
2. IHD në këndvështrimin teorik
Investimet e Huaja Direkte (IHD) janë një element kyç në integrimin ekonomik
ndërkombëtar. Ato krijojnë lidhje të drejtëpërdrejta, të qëndrueshme dhe afatgjata
ndërmjet ekonomive, dhe lejojnë ekonomitë të promovojnë produktet e tyre në tregjet
ndërkombëtare. IHD janë gjithashtu një burim shtesë financimi për investime, të cilat
të ndihmuara nga politikat e duhura mund të jenë një mjet i rëndësishëm për zhvillim.
Si pjesë e GDP (PBB) në llogaritë kombëtare të një vendi, dhe në lidhje me
ekuacionin e të ardhurave kombëtare:
Y=C+I+G+(X-M), ku I është Investime plus Investime të Huaja.
IHD përcaktohet si rrjedhja neto e investimeve (rrjedhja e brëndshme minus
rrjedhje e jashtme) për të blerë një interes menaxhues afatgjatë (10% apo më shumë të
stokut votues), në një entitet (ndërrmarrje) që vepron në një vend të ndryshëm nga ai e
investuesit.
IHD është shuma e kapitalit të vet, të tjera kapitale afatgjatë, të tjera kapitale
afatshkurtër, siç paraqiten në bilancin e pagesave. Zakonisht IHD përfshijnë
pjesmarrjen në menaxhim, joint-venture, transferim të teknologjisë dhe të mjeshtërive
(njohurive eksperte).
2.1 Si përkufizohen IHD
IHD përkufizohen si një investim nga një njësi ekonomike (entitet) rezidentë
(investitor direkt), me objektivin e sigurimit të një interesi të qëndrueshëm, në një
njësi ekonomike rezidente në një vend tjetër (njësia e investimit direkt). Interesi i
qëndrueshëm kupton ekzistencën e një lidhjeje afatgjatë ndërmjet investitorit direkt
dhe njësisë ku investohet (njësisë së investimit direkt) si dhe një shkallë influence
domëthënësë nga investitori direkt në menaxhimin e njësisë. Kriteri kryesor i përdorur
është pronësia e të paktën 10% të fuqisë votuese.1
Një tjetër mënyrë për t’i përkufizuar është konsiderimi i tyre si hyrje neto e
investimeve për të siguruar interes të qëndrueshëm të menaxhimit (të paktën 10% të
aksioneve votuese – Aksione të Zakonshme) në një njësi ekonomike që vepron në një
vend të ndryshëm nga ai i investitorit. Ajo është shuma e kapitalit të vet, ri-investimit
të fitimeve, kapitale të tjera afatgjatë apo kapitale afatshkurtër, siç tregohet në bilancin
e pagesave. Me hyrje neto do të kuptojmë hyrjet e investimeve të reja minus
disinvestimet (disinvestment)2 nga investitorët e huaj në ekonomitë raportuese.
1 (OECD) http://www.oecd-ilibrary.org/content/book/factbook-2013-e
2 Disinvestim-veprim i nje kompanie apo qeverie duke shitur apo likujduar nje aktiv apo nje filial. 2.
Reduktim në shpenzimet kapitale, apo vendimi i një kompanie për të mos plotësuar makinerite apo
pajisjet qe konsumohen (shterohen). Investopedia - Educating the world about finance
kopje
- 8 -
Në parim, një investim direkt i lejon tregjet e jashtme të kenë një lulëzim në
shumë forma. Zakonisht IHD përfshijnë pjesmarrjen në menaxhim, joint-venture,
transferim të teknologjisë dhe të mjeshtërive (njohurive eksperte). Më gjërësisht, IHD
përfshijnë “bashkim apo blerje, ndërtimin e ndërtesave të reja, riinvestimin e fitimeve
të fituara nga veprime jashtë vendi dhe nga huadhënie brenda kompanisë. Në një
kuptim të ngushtë, IHD i referohen vetëm ndërtimit të ndërtesave të reja. Shifrat
numerikë të IHD, bazuar në përkufizime të ndryshme nuk janë lehtësisht të
krahasueshme.
Investimet direkte nuk përfshijnë investimet për blerjen e aksioneve. Pra,
Investimi i Huaj Direkt është i ndryshëm nga investimi në portofol.1 Investimi në
portofol është një investim që nuk kërkon kontroll apo nuk ka një interes afatgjatë,
ndërsa IHD përfshijnë të drejta përkatëse në politikën e menaxhimit dhe në
vendimarrje.2
2.2 Klasifikimi i Investimeve të Huaja Direkte
Ashtu si përkufizimi i tyre, edhe klasifikimi i IHD varet nga këndvështrimi
nga të cilat ato studiohen. Dy janë këndvështrimet kryesore të shikimit të IHD-vë:
- Nga këndvështrimi i investitorit
- Nga kënvështrimi i vendit pritës
Nga këndvështrimi i investitorit, IHD-të klasifikohen në horizontale, vertikale
dhe konglomerat. (Caves 1971)3.
IHD horizontale
Prodhohet jashtë (ne vendin pritës) ajo që prodhohet dhe në kompaninë mëmë. Pra, i
njëjti standart prodhimi duplikohet dhe jashtë vendit. Ky lloj Investimi i Huaj, paraqet
tipologjinë më të përhapur të IHD-ve.
IHD vertikale
Transferohet jashtë një nga fazat e procesit prodhues. Ky lloj Investimi është më i
përhapur në sektorët dytësor dhe tretësor, siç janë industritë përpunuese.
Njihen dhe IHD-të konglomerat, që janë një përzierje e investimeve horizontale dhe
vertikale, të cilat përfshijnë edhe investimin në një industri të një natyre tjetër në
vendin pritës.
1 "China Edges Out U.S. as Top Foreign-Investment Draw Amid World Decline". Wall Street Journal
2 Moosa Imaad A. “FDI, Theory, evidence and practice”, Palgrave 2002 pg. 1
3 Pitelis, Christos; Roger Sugden (2000). The nature of the transnational firm. Caves (1971).
Routledge. p. 74.
kopje
- 9 -
Nga këndvështrimi i vendit pritës ato ndahen në:
IHD zëvendësuese të importit. Këto përfshijnë prodhimin e mallrave që
fillimisht janë importuar në vendin pritës. Kjo lloj IHD-je influencohet nga tregu,
kostot e transportit dhe barrierat e tregut.
IHD rritëse të eksportit. Lidhen kryesisht me kërkimin e lëndëvë të para apo
edhe mallrave të ndërmjetëm.
IHD të iniciuara nga qeveritë. Kjo ka të bëjë me politika qeveritare që ofrojnë
stimuj për investimet e huaja dhe bëhet me qëllim që të eleminohet deficiti në bilancin
e pagesave.
Nisur nga drejtimi i investimit, IHD ndahën në 2 tipe: të brendshme dhe të jashtme.
- Investime të brendshme quhen investimet e kryera nga një sipërmarrës i
huaj në ekonominë raportuese, pra stoku hyrës në një moment të dhënë
kohe i referohet të gjitha investimeve direkte nga jo-rezidentët në
ekonominë raportuese.
- Investime të jashtme quhen investimet e kryera nga një sipërmarrës vendas
në një vend tjetër, i ndryshëm nga ai i rezidencës. Stok dalës janë
investimet e ekonomisë raportuese jashtë vendit .
Fluksi neto i IHD-ve lidhet me investimet gjatë një periudhe kohe dhe është
kumulativ. Ky fluks (pozitiv apo negativ) është rezultat i investimeve të jashtme dhe
të brendshme, i quajtur ndryshe edhe “stoku i investimeve direkte”. Fluksi negativ
zakonisht tregon Disinvestimet apo ndikimin e rimbursimeve të rëndësishme të huave
brenda kompanisë.
Fluksi neto i IHD-ve influencohet nga elementët e mëposhtëm:
Kapitali aksioner, që është blerja në aksione e investitorit të huaj në një
entitet në vendin pritës.
Kapitali ri-investues, i cili përfaqëson atë pjesë të fitimit që nuk ndahet si
divident apo kthehet në vendin e investuesit, por përdoret për t’u
riinvestuar në ekonominë pritëse.
Huatë brenda kompanive, që përfaqësohen nga huatë afatshkurtra apo
afatgjata midis kompanisë mëmë dhe filialeve të saj.1
Nisur nga arësyet apo qëllimet që ndikojnë një investitor të investojë jashtë
vendit, në vend që të eksportojë, sipas një studimi të tre autorëve: Chryssochoidis,
Millar & Clegg, në 1997, IHD ndahen në 5 tipe kryesore:
1 Moosa Imaad A. “FDI, Theory, evidence and practice”, Palgrave 2002 p. 5
kopje
- 10 -
Tipi i parë i IHD-ve janë ato që përdorën për të fituar akses në faktorët specifikë të
prodhimit, të tilla resurset, njohuritë teknologjike, patentat ose emri i mirë që
zotërohet nga një kompani në vendin pritës. Nëse këta faktor prodhimi nuk gjënden
në vendin e origjinës apo nuk janë lehtësisht të transferueshëm, atëherë kompania e
huaj duhet të investojë lokalisht për të siguruar aksesin. Në Shqipëri kjo mund të
ilustrohet me shembullin e kompanisë turke “Kurum”, e cila merret me prodhimin dhe
eksportimin e produkteve të çelikut shqiptar. (faqja zyrtare e Kurum International)1.
Tipi i dytë është zhvilluar nga Raymond Vernon2, në hipotezën e tij të ciklit të
produktit. Sipas këtij modeli kompania investon me qëllim aksesi në faktorë më të lirë
prodhimi. Qeveritë e vendeve pritëse inkurajojnë këtë tip investimi nëpërmjet
zhvillimit të një strategjie të orientuar drejt eksportit. Në këtë rast kompanitë
investuese (investitori direkt) favorizohet me anë të subvencioneve, koncesioneve ose
granteve të ndryshme. Rasti i fasoneve gjërësisht i përhapur tek ne.
Tipi i tretë i IHD-ve lidhet me firmat që konkurojnë në rang ndërkombëtar duke
ndërmarrë një sërë investimesh në vendet që i konkurojnë. Këtë e realizojnë përmes
formës së organizimit të Joint Venture në mënyrë që të fitojnë akses në rangjet e
produkteve të njëra-tjetrës. Ky tip IHD-je është përhapur shumë si pasojë e rritjes së
konkurencës mes produkteve të ngjashme dhe arritjeve në kërkim-zhvillim.
Tipi i katërt lidhet me ato IHD që sigurojnë akses tek konsumatorët e vendeve
pritëse. Kompanitë vendase e kanë gati të pamundur eksportin e një lloj shërbimi.
Tregtimi i limituar i disa lloj shërbimesh ka kontribuar në rritjen e IHD-ve të këtij tipi.
AMC COSMOTE dhe VODAFONE Albania, janë shembuj tipik të investimeve në
vendin tonë.
Tipi i pestë i IHD-ve lidhet më aspektin e tregtimit të diversifikuar të integrimit
rajonal. Ky lloj shfaqet kur vendi pritës paraqet avantazhe lokale për kompanitë e
huaja që duan të investojnë për të fituar akses në tregun e pritësit. Por barrierat e
taksimit dhe të tregtimit, pengojnë këto kompani të eksportojnë të mira e shërbime në
këto vende. Kur e konsiderojnë të arsyeshme, kompanitë e huaja kapërcejnë këto
barriera duke themeluar praninë e tyre në vendin pritës më qëllim që të fitojnë pjesë
në treg.
Pra, nga sa është listuar me sipër, IHD-të si zë i ri i ekonomisë së shek. XX, kanë
tendencën të ndërkombëtarizojnë biznesin dhe tregtinë, duke sjellë përfitime të
dyanëshme, si për investuesin ashtu dhe për pritësin. Teoria njeh disa forma të IHD-
ve të cilat janë:
1. Marrja (përfitimi) ose shkrirja me një ndërrmarrje në një vend tjetër
2. Krijimi i një ndërrmarrjeje të përbashkët me një ndërrmarrje në një vend tjetër
3. Krijimi i një ndërrmarrje të re ( investim në fushë të gjelbër, green-field)
1 KURUMI http://www.kurumdemir.com.tr/al/kurumdemir.htm
2 Vernon, Raymond (1966). International Investment and International Trade in the Product Cycle. in:
Quarterly Journal of Economics.. Cambridge. p. 191.
kopje
- 11 -
4. Investim shtesë ose ri-investim në një projekt ekzistues.
Përveç formave të mësipërme ka aktivitete të tjera të tilla si: teknologjitë e
liçensuara, operatorët e nënkontraktuar, ose formimi i aleancave të biznesit që mund
të klasifikohen ose jo si IHD, por që sigurisht mund të konsiderohen si të lidhura më
IHD–të.
2.3 Faktorët që përcaktojnë IHD
IHD kanë një rëndësi që po shkon drejt rritjes, në rritjen ekonomike globale. Ato
kanë një rëndësi të madhe në vendet në zhvillim. Kështu, furnizimi me fonde dhe
asistencë për të ndihmuar kompanitë e vogla në zonat në zhvillim të Bashkimit
Europian dhe Shteteve të Bashkuara, për rritjen dhe zgjerimin e shitjeve po thith
investime të mëdha. Gjatë 2012, këto tregje në zgjerim u bënë përfituesit më të
mëdhenj të IHD-ve. Hyrjet tejkaluan ato të vendeve të zhvilluara me $ 130 bilion $.1
Bota e zhvilluar gjithashtu ka përfitimet e saj nga këto investime jashtë vendi, por
në një mënyrë të ndryshme nga ajo e vendeve pritëse. Këto përfitime kryesisht kanë të
bëjnë me zgjerimin dhe blerjet e kompanive të maturuara. Këto korporata tashmë
globale janë angazhuar në ristrukturimin apo rifikusimin në bizneset kryesore. Ky tip
investimi lidhet më shumë me mirëmbajtjen dhe më pak me bërjen e hapave të mëdha
në rritjen ekonomike.
Faktorët përcaktues të IHD-ve ndryshojnë në varësi të sektorit nga i cili ato
përthithen, si dhe nga fakti nëse tregu që i përthith është treg i një vendi në zhvillim
apo treg i një vendi me ekonomi të zhvilluar.
Nga pikëpamja sektoriale, fluksi i IHD-ve në sektorin primar është në varësi të
faktorëve makroekonomik, faktorëve të zhvillimit, faktorëve institucional dhe cilësor.
Përsa i përkët sektorëvë të dytë dhe të tretë, në mënyra të ndryshme ato ndikohen nga
niveli i të ardhurave kombëtare, nga ndryshimi i kursit të këmbimit si dhe nga tregues
të zhvillimit të tillë si thellësia financiare (financial depth) dhe regjistrimi në shkollë,
apo dhe nga faktorë institucionalë të tillë si pavarësia e gjyqësorit dhe fleksibiliteti i
tregut të punës. Efekti i secilit prej këtyre faktorëve është i ndryshëm në varësi të
ekonomive ku ndodhin, ekonomi në zhvillim apo ekonomi të zhvilluara.2
Në përgjithësi, faktorët përcaktues që ndikojnë në zgjedhjen e vendit ku
ndërmarrjet shumëkombëshe vendosin të investojnë, mund të klasifikohen në dy
kategori:
-të lidhur me vendin e origjinës
-të lidhur më vendin pritës.
1 UNCTAD, Annual FDI Report 2012
2 (FMN, James P. Walsh and Jiangyan Yu, 2010)
kopje
- 12 -
Variablat e lidhur me vendin e origjinës janë faktorë që e bëjnë investimin jashtë më
tërheqës se sa ai në vend, për shkak të kushteve aktuale të vendit. Faktorët e lidhur me
vendin pritës e bëjnë investimin në atë vend në veçanti më tërheqës sesa mundësia e
investimit në çdo vend tjetër. Në literaturë, faktorët e lidhur më vendin pritës janë ata
të cilët kanë tërhequr më shumë vëmendjen.
Po cilat janë kushtet që duhet të përmbushë një vend që të jetë tërheqës ndaj
investitorëve? Karakteristikat që duhet të ketë vendi pritës për të gjeneruar fitime më
të larta për firmën dhe që përcaktojnë vendimin e saj për të investuar jashtë, janë të
shumtë dhe të ndryshme, si dhe janë analizuar gjerësisht në literaturë.
Një kontribut të rëndësishëm teorik për këtë çështje ka dhënë “teoria e
diamantit” (diamond theory) e Porter (1990)1, e cila bazohet në katër faktorë që
përkufizohen si përcaktuesit e vendit:
• Kushtet e faktorëve – faktorët e prodhimit përfshijnë rezervat natyrore si dhe ato të
krijuarat si fuqia punetore e kualifikuar apo infrastruktura;
• Kushtet e kërkesës – natyra e kërkesës së vendit për të mira e shërbime si dhe niveli
i blerësve;
• Industritë e lidhura mbështetëse – ekzistenca në treg e furnizuesve të tjerë apo e
industrive të afërta me atë të investimit;
• Strategjia, struktura dhe rivaliteti i firmës – konkurrenca e firmave vendase dhe
kushtet e krijimit, organizimit dhe administrimit të kompanisë.
Këta katër faktorë “diamant”, së bashku me rolin e qeverisë në ekonomi dhe
rolin e ngjarjeve të rastësishme, promovojnë ose ndalojnë krijimin e kushteve
konkurruese për ndërrmarrjet.
Dunning (1993) argumenton se motivet dhe faktorët përcaktues të IHD-ve
kanë ndryshuar në kohë. IHD drejt vendeve në zhvillim janë zhvendosur nga kërkues
tregu drejt IHD kërkues të burimeve e të rendimentit (vertikal). Vendet në zhvillim
duhet t’i tërheqin IHD-të duke shfrytëzuar:
- Përmasat e tregut dhe rritjen potenciale
Vendet me tregje të mëdha mund të shoqërohën me rritje të IHD për shkak të
kërkesës potenciale dhe kostove më të ulëta që lidhen me ekonomitë e shkallës.
Studimet e bëra nga Resmini (2000)2, duke analizuar IHD në sektorët përpunues
arrijnë në përfundimin se vendet e Europës Qëndrore dhe Lindore më popullsi të
madhe, tentojnë të jenë më tërheqëse për IHD. Në një përfundim të ngjashëm arrin
dhe Bevan dhe Eastrin (2000)3; ekonomitë (e mëdha) në tranzicion kanë tendencë të
tërheqin më shumë IHD.
1 Twomey, Michael J. (2000). A Century of Foreign Investment in the Third World (Book). Routledge.
p. 8.
2 Laura Resmini, The European Bank for Reconstruction and Development 2000. Volume 8, Issue 3,
pages 665–689, November 2000
3 Alan A. Bevan & Saul Estrin, 2000. "The Determinants of Foreign Direct Investment in
Transition Economies," William Davidson Institute Working Papers Series 342,
kopje
- 13 -
Duhet theksuar se përmasa e tregut të një vendi pritës nuk mund të matet
vetëm nga popullsia e tij. Mund të ketë edhe faktorë të tjerë domëthënës, sidomos
faktorë të tillë si fuqia blerëse e popullsisë vendase, afërsia dhe lidhjet më vende të
tjera të lidhura më të, konkurrenca ekzistuese në vendin pritës, e të tjera.
- Hapja e vendit
Nga njëra anë, prirja më e vogël në hapje mund të shoqërohet më një rritje të
IHD horizontale, sepse firma investuese përfiton nga shmangia e barrierave
investuese duke ngritur filiale prodhuese jashtë.
Ndërsa tendenca e rritjes së hapjes ndikon në rritjen e fluksit të IHD-ve vertikale siç
mund të pritej në një sektor për të cilin flukset ndërkombëtare të tregtisë në mallra të
ndërmjetëm dhe kapitale janë të rëndësishme (Resmin 2000). Edhe orientimi drejt
eksportit duket si shumë tërheqës ndaj IHD-ve dhe kjo lidhet me rritjen e tregëtisë dhe
të fluksit të IHD-ve.
- Vlerësimi i kursit të këmbimit
Një kurs i dobët këmbimi tenton të rrisë IHD vertikale, pasi firma ka avantazhin e
cmimeve relative më të ulëta në vendet pritëse për të blerë objekte, apo në rast ri-
eksportimi të produktit, të rrisë përfitimet në vend (home-country) për mallrat që
dërgon në tregjet e treta.
Ndërsa, një kurs i fortë këmbimi, pritet të rrisë stimujt (incentivat) ndaj kompanive
të huaja për të prodhuar në vend. Kursi i këmbimit është në një farë mënyre një
barrierë për të hyrë në treg dhe që drejton më shumë drejt IHD horizontale.
- Efekti “Clustering”
Studimet kanë identifikuar “efektin Clustering” apo “efektin mbledhës”. Firmat e
huaja duket se organizohen me njëra-tjëtrën, nëpërmjet kanaleve të ndryshme.
Projektet apo dërgesat e ndryshme shihen si një sinjal i një klime të mirë biznesi për
investitorët e huaj. Kështu, investitorët imitojnë vendimet e investitorëvë të tjerë duke
zgjedhur të investojnë në të njëjtin drejtim apo sektor. Ky efekt është pozitiv për
investitorët e rinj, të cilët përfitojnë nga përhapja pozitive e investitorëve ekzistues në
ekonominë pritëse. Ky fenomen është bërë i njohur nëpërmjet Wheeler and Mody
(1992), nga studimi i rastit të kompanisë amerikane Barrell and Pain (1999)1 në
Europën Perëndimore. Në Shqipëri mund të përmendim rastin e fabrikave të çimentos
(Fushë-Kruja Cement dhe Antea Cement).
1 Barrell, Ray & Pain, Nigel, 1999. "Domestic institutions, agglomerations and foreign direct
investment in Europe," European Economic Review, Elsevier, vol. 43(4-6), pages 925-934, April.
kopje
- 14 -
- Stabiliteti politik
Stabiliteti politik dhe ai makroekonomik është një nga çështjet kyç përsa i përket
vendimit lidhur me investimet e huaja potenciale. Mospatja e një stabiliteti politik e
bën një vend shumë pak tërheqës ndaj investitorëve të huaj, pavarësisht avantazheve
të tjera që mund të ofrojë ai. (Schneider and Frey, 1985)1
- Institucionet
Cilësia e institucioneve është një faktor përcaktues i pëlqyeshëm i investitorëve të
huaj, veçanërisht në vendet më pak të zhvilluara. Kjo për disa arsye.
Së pari, një qeverisje e mirë është e shoqëruar me rritje ekonomike, e cila
është tërheqëse për fluksin hyrës të IHD-ve.
Së dyti, institucionet e varfëra tentojnë të jenë lehtësisht të korruptueshëm,
duke rritur kështu kostot e investimit dhe uljen e fitimeve.
Së treti, kostoja e lartë e fillimit e IHD-ve, i bën investitorët shumë të
ndjeshëm ndaj pasigurive, duke përfshirë këtu dhe pasiguritë që rrjedhin nga
institucione të brishta.
Wheeler and Mody (1992) shohin dhe argumentojnë se lidhja e IHD-ve me
cilësinë e institucioneve është e ndryshme nga fakti nëse vendi pritës është një vend i
zhvilluar apo një vend në zhvillim.
2.4 Modeli OLI
Modeli apo paradigma OLI ( O-ownership, L-location, I-internalization) u
zhvillua nga ekonomisti John Dunning në Teorinë Eklektike2 të tij dhe është një
përzierje e tre teorive të ndryshme të investimeve të huaja direkte, që përqendrohen në
çështje të ndryshme. Sipas ketij modeli
FDI (IHD)= O + L + I,
ku O - ownership advantages
L- location advantages
1 Schneider, F. and Frey, B. (1985) “Economic and Political Determinants of Foreign Direct
Investment,” World Development, vol. 13, pp. 161-175
2 Twomey, Michael J. (2000). A Century of Foreign Investment in the Third World (Book). Routledge.
p. 8.
kopje
- 15 -
I - internalization advantages
Dunning argumenton se një entitet mund të gëzojë avantazhe të veçanta nga
pronësia apo hapja e një filiali jashtë (ownership advantages); Këto avantazhe janë të
lidhura ngushtë me territorin, pra shumë të vështira për t’u transferuar (location
advantages) dhe entiteti ka fitim më të lartë nga përdorimi i drejtëpërdrejtë i këtyre
avantazheve sesa nga lënia e tyre në duar të të tretëve, pra entiteteve të tjera
(internalization advantages).
"O"- Avantazhet e Pronësisë.
Ky avantazh specifik i firmës është zakonisht i paprekshëm dhe mund të
transferohet brenda ndërrmarrjes shumëkombëshe me kosto të ulët (p.sh., teknologjia,
emri i degës, përfitimet nga ekonomitë e shkallës). Ky avantazh jep ose rritje të të
ardhurave dhe /ose kosto të ulëta, ose mund të kompensojë kostot e operimit në një
distancë jashtë vendit, apo ato që ndryshe quhen ”kostot e të qënit të huaj".
Një ndërmarje shumëkombëshe (MNC) që hap një veprimtari në një vend të huaj
përballet me kosto shtesë në krahasim me një konkurent vendas. Këto kosto shtesë
lidhen kryesisht me:
a. Mosnjohjen e kushteve të tregut vendas
b. Ndryshimet ligjore, institucionale, kulturore dhe gjuhësore
c. Kosto të tjera nga komunikimi apo operimi në distancë
Rrjedhimisht, nëse një firmë e huaj është e suksesshme në një vend tjetër, duhet të
ketë një avantazh që arrin të mposhtë këto kosto të operimit në një treg jashtë vendit.
Avantazhet duhet të jenë të veçanta për firmën dhe të jenë lehtësisht të tranferueshme
ndërmjet vendeve dhe brenda formës. Këto avantazhe quhen pronësi, kompetenca
bazë, ose avantazhe specifike të firmës (FSA). Ekzistojnë tre tipe bazë të avantazheve
të pronësisë që mund të ketë një ndërrmarrje shumëkombëshë. Ato janë:
a. avantazhet monopolistike të cilat MNC i përdor në formën e një mundësie për
të hyrë dhe për të dalë në tregje përmes pronësisë së burimeve të pakta
natyrore, të drejta të liçencave e të tjera të ngjashme,
b. teknologji, njohuri të përcaktuara gjerësisht në mënyrë që të përmbajnë të
gjitha format e aktiviteteve të inovacionit,
c. ekonomi me përmasa të mëdha (avantazhe të qeverisjes së përbashkët)
ekonomi të tilla si ekonomitë e mësimit, ekonomitë e shkallës, akses më i
gjerë ndaj kapitaleve financiare në të gjitha organizimet e kompanisë
shumëkombëshe, dhe avantazhe nga diversifikimi ndërkombëtar i aseteve dhe
rreziqeve.
"L"- Avantazhet Lokale
Përsa i përket “location advantages” ekzistojnë dy kategori avantazhesh në varësi të
faktit që prodhimi është orientuar nga tregu apo i orientuar nga kostot;
Në rastin kur prodhimi është orientuar nga tregu, krijimi i një filiali jashtë
mund të jetë i dobishëm për të hyrë në treg dhe për të njohur më mirë karakteristikat e
kopje
- 16 -
tij, ndërsa në rastin kur prodhimi është orientuar nga kostot, faktori më i rëndësishëm
që dikton zgjedhjen e vendit është kosto e punës.
Është e qartë se tërheqja relative e vendeve të ndryshme mund të ndryshojë me
kalimin e kohës, kështu që një vend pritës mund të planifikojë deri në një farë mase
avantazhin e saj konkurrues, si një vend për investime të huaja direkte. Avantazhet
Specifike të Vendit mund të ndahen në tre klasa:
a. E – Ekonomike – këto avantazhe konsistojnë në sasitë dhe cilësitë e faktorëve
të prodhimit, transportit dhe telekomunikacionit, kapacitetin dhe madhesinë e
tregut, etj.
b. P – Politike – këto avantazhe përfshijnë politikat specifike dhe të përbashkëta
të qeverisë që influencojnë rrjedhen e Investimeve të Huaja Direkte, biznesin
ndërmjet firmave dhe prodhimin ndërkombëtar.
c. S – Social-kulturore – këto avantazhe përfshijnë distancën fizike midis vendit
të kompanisë dhe vendit pritës, ndryshimet kulturore dhe gjuhësore, qëndrimin
e përgjithshëm ndaj të huajve dhe pozicionin e përgjithshëm ndaj
ndërmarrjeve të lira.
"I"- Avantazhet e Ndërkombëtarizimit
Përsa i përket “internalization advantages”, përfitimet i atribuohen kostove të
transaksioneve për sa kohë përdorimi direkt jep mundësi të kontrollohet më mirë
prodhimi duke limituar pasiguritë si dhe kur nuk ka ndonjë përpjekje shumë të madhe
organizative dhe financiare apo dhe në rast të inovacioneve ku është më e lehtë ti
mbrosh nga kopjimi.
Ndërmarrjet shumëkombëshë kanë shumë zgjedhje në mënyrën e hyrjes, duke
u renditur nga tregu (transaksionet në gjatësinë e krahut), nga hierarkia (degë tërësisht
në pronësi), etj. MNC-të zgjedhin ndërkombëtarizimin aty ku tregu nuk ekziston ose
funksionon dobët, gjë që i bën shpenzimet e rrugës të larta. Ekzistenca e njohurive ose
një aftësie thelbësore është një aktiv që mund të rrisë të drejtat ekonomike për firmën.
Këto të drejta mund të fitohen duke licensuar Avantazhet Specifike të Firmës (FSA)
tek një firmë tjetër që eskporton produktet duke përdorur Avantazhet Specifike të
kësaj firme si një kontribut apo rregullim i vartësve jashtë vendit.
3. Investimet e huaja Direkte në konteksin shqiptar
Në botën e sotme të globalizuar, rritja ekonomike dhe hapja e vendeve të reja
të punës në ekonomitë në zhvillim dhe në tranzicion, varen nga dy faktorë kryesorë:
nga Investimet e Huaja Direkte dhe nga zhvillimi i Ndërrmarrjeve të Vogla të
Mesme (NVM).
IHD është burimi kryesor i financimeve të jashtme në vendet në zhvillim.
Investimet e huaja direkte mund të rrisin formacionin e kapitalit fiks dhe ndihmojnë
kopje
- 17 -
në bilancin e pagesave. Në pikëpamjen e UNCTAD-it, IHD ka potencialin për të
gjeneruar punësim, rritje të prodhueshmërisë, aftësi transferuese dhe teknologji të re,
rritjen e eksporteve, si dhe kontribuon në zhvillimin afatgjatë ekonomik të vendeve në
zhvillim. Sipas të dhenave të UNCATD-it, filialet e huaja të 64 000 koorporatave
ndërkombetare gjenerojnë 53 milion vende pune1.
3.1. Politikat për investimet dhe hapat për nxitjen e tyre
Rritja e investimeve të huaja është objektiv kyç për zhvillimin ekonomik të një
vendi dhe prioritet strategjik i qeverive. Rëndësia e investimeve të huaja është e
shumëfishtë si dhe përformanca e investimeve ndikon në progresin ekonomik dhe
social të vendit. IHD-të sjellin kapitalin e nevojshëm, rritin produktivitetin e
ekonomisë, dhe ndërmjet të tjerave nëpërmjet transferimit të njohurive dhe
teknologjisë, ndikojnë në hapjen e tregjeve të reja për tregti, rritin konkurrueshmërinë
e ekonomisë, ndikojnë në reduktimin e deficitit të llogarive korente, rritin punësimin
dhe mbi të gjitha ndikojnë në mirëqënien e popullsisë. Arritja e këtyre qëllimeve
kërkon përmirësime të vazhdueshme në kuadrin ligjor dhe institucional, stabilitet dhe
rritje ekonomike të qëndrueshme, përmirësim dhe modernizim të infrastrukturës si
dhe përmirësime në klimën për mjedisin e biznesit dhe investimeve. Një politikë e
përgjithshme që më tëpër nxit konkurrencën mes aktorëve privatë sesa vë qeverinë në
rolin drejtuesit imponues të ekonomisë, është një hap thelbësor në drejtimin e duhur.
Shqipëria po ndjek përgjithësisht politika2 që kanë stimuluar investimet duke u krijuar
një sërë lëhtësirash. Në këtë kuadër, mund të rendisim:
Reforma e procesit të regjistrimit të biznesit
Qysh nga viti 2007, regjistrimi i një biznesi bëhet brenda një dite në Qendrën
Kombëtare të Regjistrimit (QKR) për më pak se 1 euro (100 Lek). Gjithashtu, numri i
hapave për fillimin e një biznesi të ri është ulur nga 10 në 5. Brenda një dite, me anë
të një aplikimi të vetëm, bizneset e reja mund të regjistrohen online për të plotësuar
kërkesat në lidhje me taksat, sigurimin shëndetësor dhe krahun e punës.
Lëshimi i liçencave
Janë thjeshtuar procedurat e licencimit në sektorë të ndryshëm të ekonomisë.
Gjatë periudhes 2007-2008, reformat cuan ne eleminimin e një numri të madh
liçencash dhe lejesh dhe rrjedhimisht nga 170 kërkesa për liçenca që kërkoheshin më
parë, tani 104 janë hequr. Bazuar në ligjin Nr.10081 të datës 23.02.2009 "Për liçencat,
autorizimet dhe lejet në Republikën e Shqipërisë", në qershor të vitit 2009 nisi nga
puna Qëndra Kombëtare e Liçencimit (QKL), me qendër në Tiranë dhe degë në
qytetet e Korçës, Shkodrës dhe Vlorës.
1 UNCTAD, Raporti Botëror i Investimeve 2005,
<http://www.unctad.org/Templates/Page.asp?intItemID=1465&lang=1>
2 METE http://www.mete.gov.al/index.php?idr=19&idm=989&lang=1&mod=1, politikat, mbeshtetja e
konkurrueshmerise, politikat e nderrmarra
kopje
- 18 -
Liçencat nevojiten në fushat e mëposhtme: siguri kombëtare, rend publik dhe
mbrojtje civile, ushqim dhe shëndetësi, mjedis dhe burimet bazë të mjedisit, burime
minerare, hidrokarburë, energjetikë, territor dhe ndërtim, trashëgimi kulturore,
transport, prodhim, depozitim, përdorim dhe/ose tregëtim i produkteve dhe/ose
substancave apo pajisjeve të tjera që përbëjnë rrezik, arsim dhe shkencë, shërbime
noterië, shërbimet e përmbarimit, financa publike. Aktivitetet që kërkojnë liçencë janë
të ndara në tri grupe: (për grupet I dhe II ato lëshohen nga QKL-ja brenda dy apo
katër ditëve, ndërsa për grupin III, liçencat referohen tek ministritë e linjës dhe koha
për lëshimin ë një liçence është 10-30 ditë).1
Politikat tatimore nëse janë transparente, të thjeshta dhe jodiskriminuese, janë
tërheqëse për investuesit, sepse u mundësojnë sipërmarrësve të llogarisin kostot dhe
fitimet e mundshme më lehtë sesa në një terren me tatime të ulëta, por të ndërlikuara.
Hapat e reformës fiskale të ndërmarra gjatë viteve 2007-2008 dhe politika
ekspansioniste fiskale e ndjekur gjatë gjysmës së parë të vitit 2009 e bënë sistemin
tatimor shqiptar më të lehtë dhe më inkurajues për zhvillimin e biznesit. Paralelisht,
shpërndarja e barrës tatimore është bërë më e barabartë dhe më pak çorientuese.
Reforma e politikës tatimore është bazuar mbi idenë e uljës së përqindjes tatimore dhe
në të njëjtën kohë zgjerimin e gamës së tatimpaguesëve. Përsa i përket stimujve të
veçantë tatimorë për investuesit e huaj, ato rrezikojnë të shtrembërojnë konkurrencën
dhe minojnë ecurinë e kompanivë vendase. Legjislacioni shqiptar nuk përcakton
stimuj specifikë për investitorët e huaj. Kompanitë e huaja si edhe ato vendase
përfitojnë njësoj nga stimujt e ofruar në ligje të ndryshme. Stimujt rregullohen përmes
ligjit nr. 9374 i datës 21 prill 2005, “Për asistencën shtetërore”, të ndryshuar me anë të
ligjit nr. 10183, të datës 20 tetor 2009 “Për zbatimin e projekteve me rëndësi
prioritare”. Tjetër aspekt i politikave tatimore është dhe efikasiteti në rimbursimin e
vlerës së shtuar për importet, i cili ndihmon bizneset të shmangin problemet me
fluksin e cash-it. Praktika shqiptare akoma lë për të dëshiruar dhe ka problematika të
forta lidhur me rimbursimin e TVSH-së.
Politikat e punësimit mund të stimulojnë fleksibilitetin e tregut të punës dhe
mbështetin zhvillimin e biznesit duke iu dhënë pronarëve kompetencën që lehtësisht
të punësojnë apo të largojnë punëtorët. Qeveritë duhet të garantojnë që kushtet e
vendosura mbi punëdhenësit për pagimin e taksave shoqërore dhe për trajnimin e
punëtorëve, të jenë të arsyeshme dhe jo mbirënduese. Shqipëria ofron jo vetëm një
krah punë shumë të aftë, por edhe koston më të ulët të saj në rajon. Paga minimale
është 22.000 lekë (VKM Nr 573, dt. 03/07/2013). Në Shqipëri, marrëdheniet e punës
mes punëdhenësit dhe punëmarrësit janë të rregulluara nga kontrata pune individuale,
në bazë të Kodit të Punës të Republikës së Shqipërisë dhe Ligjit nr. 8549, datë
11.11.1999 “Për statusin e nënpunësit civil”. Shqipëria ka aderuar në të gjitha
organizatat themelore të punës dhe konventat ndërkombëtare të mbrojtjes së të
drejtave të punëtorëve.2
Politikat rajonale tregtare Shqipëria aplikon një regjim liberal tregu. Tregtia e
jashtme është liberalizuar që në vitin 1990 dhe ndjek standartet e vendosura nga
1 http://www.qkl.gov.al/History.aspx
2 http://www.mpcs.gov.al/politikat-dhe-legjislacioni
kopje
- 19 -
Bashkimi Evropian (BE) dhe Organizata Botërorë e Tregtisë. Shqipëria është anëtarë
e OBT që prej vitit 2000 dhe aplikon regjimin e saj mbi proçedurën e liçencimit të
importit. Si rezultat i liberalizimit të tregut dhe proçesit të vazhdueshem të përafrimit
të kuadrit rregullator doganor me standartet e sistemit të BE, importi dhe eksporti i
mallarve, si rregull i përgjithshëm, nuk varen nga ndonjë autorizim i veçantë.
Marrëveshjet bilaterale ose multiraterale në të cilat Shqipëria është palë, mund të
vendosin kuota ose kërkesa kontrollesh.
Shqipëria ka në fuqi 37 marrëveshje dypalëshe për mbrojtjen dhe nxitjen
reciproke të investimeve. Marrëveshje të rëndësishme në të cilat aderon janë:
Marrëveshjet e Tregëtisë së Lirë, Marrëveshja e Stabilizim Asocimit (MSA),
Marrëveshja e Tregtisë së Lirë së Evropës Qëndrore (CEFTA), Marrëveshja me
shtetet e Shoqatës Evropiane të Tregtisë së Lirë (EFTA), Marrëvëshja e Tregtisë së
Lirë me Turqinë, Akumulimi diagonal1, Shqipëria dhe Programi i Sistemit të
Gjeneralizuar të Preferencave (GSP) të Shteteve të Bashkuara të Amerikës.
Zonat e lira & Parqet industriale: Qeveria shqiptare ka miratuar akte ligjore
dhe nën-ligjore, dhe më konkretisht ligjin nr. 9789, të datës 19 korrik 2007 ”Mbi
krijimin dhe funksionimin e zonave ekonomike” dhe VKM nr. 860, të datës 10 tetor
2007, "Mbi miratimin e rregulloreve në lidhje me krijimin dhe funksionimin e zonave
ekonomike”, më qëllim sigurimin e bazës ligjore dhe institucionale për krijimin e
zonave të lira ekonomike dhe parqeve industrialë për krjimin e aktiviteteve nga
sipërmarrjet. Qysh nga viti 2010, qeveria ka miratur nëntë zona ekonomike. Tetë prej
tyre kanë statusin e parqeve industriale, ndërsa njëra statusin e zonës së lirë.
Investimet në infrastrukturë – rrugë, rrjete transporti, rrjetet e shpërndarjes së
shërbimeve, ujësjellës, rrjete telekomunikacioni, vepra dhe shërbime publike dhe
sistemet doganore – u lejojnë kompanive të huaja dhe vendase që të përfitojnë
plotësisht nga tregjet rajonalë dhe globalë. Vetë vendndodhja e Shqipërisë në qendër
të një udhekryqi natyror të korridorevë të mëdha tranziti në Evropë, e vendos atë në
një pozicion gjeografikisht strategjik. Shqipëria lidh vendet perëndimore mesdhetare
më vendet e Ballkanit dhe të Azisë. Ky pozicion gjeostrategjik në Ballkan dhe Evropë
konsiderohet si një portë-lidhese ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit. Investimet në
infrastrukturë kanë përfshirë nje rrjet të gjerë në mbarë vendin duke prekur pothuajse
të gjithë sektorët.
Transporti rrugor - Shqipëria ka afërsisht 20,000 km rrugë dhe ndërtimi i rrugëve
është në rritje të shpejtë. Në lidhje më infrastukturën, një nga projektet më të mëdha
ishtë përfundimi i autostradës Durrës-Kukës-Morinë. Autostrada në fjalë, me një
gjatësi prej 170 kilometra, ka sjellë një impakt pozitiv në shkëmbimet tregtare mes
Shqipërisë dhe Kosovës. Korridori VIII, i cili është në ndërtim, do të lidhë portin
shqiptar të Durrësit më atë të Varnës (Bullgari). Ky korridor do të jëtë lidhja kryesore
lindje-perëndim përmes Shqipërisë dhe do të bëhet një lidhje e rëndësishme për
transport mes vendeve të Ballkanit dhe Mesdheut. Në vitin 2008, vëmendje e veçantë
iu kushtua bashkëpunimit rajonal në kuadrin e transportit rrugor me vendet fqinjë si
Maqedonia, Kosova, Mali i Zi dhe Greqia. Gjatë 2011 janë rindërtuar në të gjithë
1 Akumulimi diagonal -parim në bazë të së cilit ju mundësohet vendeve importuese, që pas një shkalle
të caktuar përpunimi, t`i origjinojnë mallrat si të tyret. Është parashikuar në Marrëveshjen e Tregtisë
së Lirë që Shqipëria, Kroacia, Maqedonia dhe Serbia kanë nënshkruar me Shtetet e EFTA-s.-
Marreveshjet Tregtare-AIDA
kopje
- 20 -
vendin 452 km rrugë, nga të cilat 132 km kanë përfunduar dhe 320 janë në proçes
përfundimi. Gjatë 2011 ka filluar rindërtimi i shumë rrugëve kryesore, duke përfshirë:
Autostradën Elbasan-Tiranë, segmenti Librazhd-Qafë Stud, segmenti Lin-Pogradec,
etj.
Tranporti ajror - Shqipëria ka një aeroport ndërkombëtar civil, aeroporti “Nënë
Tereza”, i cili ndodhet pranë kryeqytetit, Tiranës, në Rinas (16 kilometra) i cili është
projekti më i madh dhe investimi më i rëndësishëm zbatuar në këtë sektor.
Transporti detar-Transporti detar në Shqipëri kryhet nëpërmjët 4 porteve: Durrësi,
Vlora, Saranda dhe Shëngjinit. Porti më i madh dhe më i rëndësishëm është ai i
Durrësit, i cili realizon 81,8% të transportit detar të gjithë vendit.
Telekomunikacioni dhe interneti - kanë patur një zhvillim të vrullshëm duke bërë të
mundur ofrimin e shërbimeve në të njëjtin nivel si dhe vendet në rajon. Në vazhdim
dhe në përputhje me “Strategjinë Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim 2007-2013“1
si dhe në përputhje me traktatin dhe marrëdhëniet politike të Shqipërisë me BE-në, ky
sektor operon në bazë të “Dokumentit të Politikave për Komunikimet Elektronike”, i
cili synon integrimin në tregun e përbashkët të komunikimeve elektronike të BE-së.
Shërbimet e energjisë, ujit - Projekte konçensionare në sektorin e energjetikës
synojnë një prodhim sa dyfishi i prodhimit aktual të energjisë elektrike, si edhe
diversifikimin e burimeve energjetike me përdorimin e energjisë së rinovueshme.
Kontratat konçensionare për ndërtimin e hidrocentraleve të nënshkruara nga qeveria
gjatë viteve 2007-2009 me kompani të huaja për afërsisht 1.3 miliardë euro të
investimeve shtrihen përgjatë pesë viteve në vijim. Në vitet e fundit është zbatuar një
proçes i ristrukturimit përmes privatizimit të kompanisë së shpërndarjes dhe zbatimit
të projekteve PPP (Partneriteti Privat Publik) për të rritur prodhimin e energjisë dhe
për të lehtësuar investimet në sistemin e transmetimit. Kontratat e nënshkruara të
koncensioneve përcaktojnë ndërtimin e 264 centralëve me kapacitet total të instaluar
prej afërsisht 1055 ME dhe prodhim mesatar vjetor të energjisë elektrike prej 4.5
miliardë këh. Gjithashtu janë edhe dy projekte të zbatuara për ndërtimin e linjavë të
intërkonjeksionit dhe një për një linjë të re transmetimi me kapacitet të lartë. Një
projekt tjetër i suksesshëm koncensioni është terminali i naftës, një investim
shqiptaro-italian Petrolifera me vlerë prëj 57 milionë eurosh, që u inagurua në qershor
të vitit 2009 në Vlorë.
Privatizimi i ndërrmarrjeve shtetërore dhe trajtimi i barabartë i kompanive të
sapoprivatizuara, tregojnë një qëndrim korrekt të shtetit për të lejuar konkurrencën që
të vendosë vetë për suksesin apo dështimin e këtyre kompanivë dhe për të garantuar
një fushë loje të njëjtë për të gjithë nga e cila të përfitojnë konsumatorët. Procesi i
privatizimit është një element kyç në progresin e Shqipërisë drejt një ekonomie tregu
të zhvilluar. Procesi i privatizimit në vetvete ka si qëllim:
-të stimuloj ekonominë shqiptare nëpërmjet një përdorimi efiçent të burimeve
natyrore dhe njerëzore;
- të tërheqë investitorët strategjik dhe financiar;
-të krijojë kushte për një treg kapitali të qëndrueshëm;
-te sigurojë pregatitjen dhe shpërndarjen e shpejtë të një procesi privarizimi efiçent
dhe të besueshëm që përfshin të gjithë sektorët.
1 Strategjia Kombëtare pë Zhvillim dhe Integrim,
http://www.keshilliministrave.al/?fq=brenda&r=&gj=gj1&kid=71
kopje
- 21 -
Sektorët e ekonomisë ku akoma shohim mundësi të privatizimit në Shqipëri
shtrihen në:
Telekomunikacion- privatizimi i aksionevë shtetërore të 16.75% të
Albtelekomit
Furnizimi më ujë dhe transporti
Koncesioni i terminalit të trageteve të Portit të Durrësit;
Sistemi i furnizimit me ujë në Berat dhe Kuçovë
Sektori i sigurimeve
INSIG sh.a-kompania e vetme me pjesmarrje shtetërore në sektor që operon në
Shqipëri, Kosovë dhe Maqëdoni.
Në hidrocentrale
Shqipëria renditet si vendi më dinamik në Evropë përsa i përket energjisë së
rinovueshme. Është liberalizuar plotësisht tregtia dhe investimet në sektor dhe është
krijuar një strukturë rregullatore dhe ligjore e favorshme. Si rezultat i një politikë të
tillë në 5 vjetët e fundit janë dhenë më shumë se 100 koncesione për ndërtimin e rreth
300 hidrocentraleve, dhe konçesione të ndryshme për eksplorimin e rinovimit të
energjisë diellore dhe asaj të erës.
Qeveritë duhet të krijojnë mundësitë për zhvillimin e ifrastrukturave moderne
për transportin, komunikimin, etj. Duke bërë këto, ato duhet të kenë parasysh nëse
partneriteti publik-privat mund të arrijë apo jo qëllimet e politikave të infrastrukturës.
Koncepti i Partneritetit Publik-Privat (PPP) u fut nga qeveria shqiptare nëpërmjet
Ligjit të Konçesioneve që garanton më tepër transparencë dhe konkurrueshmëri.
Koncepti i PPP është implementuar kryesisht nëpërmjet dhënies me koncesion të
hidrocentraleve dhe të sektorëve operacional. Aprovimi i shitjes apo i kontratës së
konçesionit është hapi i fundit i proçesit të privatizimit dhe jepet nga Këshilli i
Ministrave dhe duhet të ratifikohet nga Parlamenti, në varësi të kontratës.
Aktet ligjore dhe nënligjore që rregullojnë Sektorin e Privatizimit të Aseteve
janë: Ligji nr. 9967, datë 24.07.2008 “Për miratimin e aktit normativ, me fuqinë e
ligjit nr. 4, datë 09.07.2008 të Këshillit të Ministrave “Për privatizimin dhe dhenien në
përdorim shoqërive tregtare dhe institucioneve shtetërorë të ndërrmarrjeve apo
objekteve të veçanta, mjeteve kryesorë dhe mjeteve të xhiros së këtyre
ndërrmarrjeve”; Ligji nr. 9901, datë 14.04.2008 “Për shoqëritë tregtare dhe tregtarët”;
VKM nr. 428, datë 9.06.2010 “Për kriteret e vlerësimit të pronës shtetërore që
privatizohet apo transformohet dhe për procedurën e shitjes”;
VKM nr. 819, datë 29.11.2007 “Për privatizimin e pasurive të ndërrmarrjeve apo të
institucioneve shtetërore”; VKM nr.. 408, datë 31.08.1999 “Për privatizimin me
tender të ndërrmarrjeve shtetërore”; Udhezim Nr. 1 datë 22.11.2010 “Për zbatimin e
Vendimit të Këshillit të Ministravë nr. 428, datë 9.06.2010 “Për kriteret e Vlerësimit
të Pronës Shtetërore që Privatizohet apo Transformohet dhe për procedurën e
Shitjes”, etj.
Në ndjekjen e politikave të privatizimit të ndërrmarrjeve shtetërore qeveritë
duhet:
- të transferojnë kontrollin e plotë dhe efikas të kompanisë së privatizuar te
pronarët e saj privatë;
- të mos mbajnë të drejta speciale të aksioneve me anë të të cilave qeveria
mund të bllokojë apo orientojë vendime të caktuara të kompanisë së
privatizuar;
- të lejojnë të huajt të konkurrojnë për pronësinë e kompanisë (përveç
rasteve të “sektorëve strategjikë” si industria e mbrojtjes);
kopje
- 22 -
- të mos japin preferenca dhe as të vendosin kushte rënduese mbi pronarët e
kompanive të sapoprivatizuara, por të lejojnë forcat e tregut dhe aftësitë
administruese të përcaktojnë suksesin apo dështimin e kompanisë.
Investimet në kapital njerëzor – përmirësimi i arsimimit, formimit profesional dhe
trajnimet, e bëjnë një shtet më konkurrues në arenën ndërkombëtare. Mësimet e
integrimit ekonomik rajonal, zonave të tregtisë së lirë dhe efektit të investimeve,
vërtetojnë që bashkëpunimi midis partnerëve tregtarë ka më shumë mundësira sesa
izolimi apo proteksionizmi, për të prodhuar përfitime ekonomike për të gjitha palët.
Shqipëria është një vend me një popullsi të re ku mbi 57% e popullsisë është nën
moshën 35 vjeçare. Politikat arsimore janë shumë domethënëse ne formimin e forcës
aktive për punë profesionale. Në këtë kuadër dhe në shërbim të këtij qëllimi, gjuha
angleze, italiane, franceze dhe gjermane janë të përfshira në sistemin e arsimit.
Politika arsimore në këtë drejtim përfshin: Strategjinë Kombëtar të Arsimit
parauniversitar 2009-2013; Plani i Integruar i Ministrisë 2010; Strategjia Kombëtare e
Arsimit 2004-2015, të cilat synojnë garantimin e një sistemi arsimor kombëtar
modern, i cili nxit zhvillimin e qëndrueshëm ekonomik, rrit konkurueshmërinë në
rajon e më gjërë.1
3.2. Avantazhet dhe disavantazhet e IHD-ve si dhe të investuarit në
Shqipëri
3.2.1 Avantazhet e IHD-ve
IHD kanë shumë avantazhe si për investitorët ashtu edhe për pritësit.
Një ndër përfitimet më të dukshme është që lejon që paraja të qarkullojë lirisht
për të mundësuar që biznesi të operojë atje ku është prespektiva më e mirë për
rritje, kudo në botë. Ekonomistët tentojnë të favorizojnë qarkullimin e lirë
përtej kufijve sepse lejohet që kapitali të kërkojë kthim më të lartë. Kjo sepse
investitorët kërkojnë gati në mënyrë agresive kthimin më të mirë për paratë e
tyre me rrezikun më të ulët të mundshëm. Për përmbushjen e këtij qëllimi, nuk
merret parasysh asgjë, as feja dhe as forma e qeverisjes. Kjo u krijon
bizneseve një ecuri të mirë, që përkthehet në një avantazh krahasues.
Paratë lëvizin në të gjithë botën drejt përdorimit më të mirë të tyre duke sjellë
mallra dhe shërbime në treg më shpejt sesa po të mos ekzistonin IHD.
Fluksi ndërkombëtar i kapitalit ul riskun më të cilin ballafaqohen pronarët e
kapitalit duke i lejuar ata të diversifikojnë huadhëniet dhe investimet ë tyre.
Ata ulin riskun nëpërmjet diversifikimit jashtë në një vend specifik, në një
1 Ministria e Arsimit-Politikat
kopje
- 23 -
industri specifike apo në një sistem politik specifik. Diversifikimi rrit gjithnjë
kthimet pa rritur riskun.
Pritësit përfitojnë duke marrë eksperiencë në menaxhim, kontabilitet apo
praktika ligjore nga praktikat më të mira që u mundësohen nga huadhenësit e
tyre.
Ata gjithashtu mund të inkorporojnë teknologji të reja, inovacione në praktikat
operacionale si dhe mjete të reja financimi.
IHD-të ulin, sigurisht pa mundur të eleminojnë, efektet e politikës, nepotizmit
dhe ryshfeteve.
Përmirësohet stili i jetës së punonjësve në ndërrmarrjet e investimeve të huaja,
duke i ndihmuar ata të sigurojnë një standart më të mirë jete në vendet ë tyre.
Përgjithësisht pagat dhe shpërblimet në kompanitë e huaja janë më të larta se
në ato vendase.
Detyrojnë në një farë masë qeveritë lokale (që nuk kanë shumë influencë në
politikat e brendshme të aplikuara nga ndërrmarrjet e huaja) të mos zbatojnë
politika “të varfra”, por të ndjekin trendin.
Standarti i jetës në vendet pritëse përmirësohet gjithashtu nga shtimi i taksave
që vjelin qeveritë nga investimet e huaja direkte. Por disa herë ky efekt edhe
mund të neutralizohet nëpërmjet stimujvë që qeveritë ofrojnë për tërheqjën e
IHD-ve.
Një tjetër avantazh i IHD-ve është fakti se ato mund të kompesojnë
paqëndrueshmërinë e krijuar nga “paratë e nxehta”. Huadhënësit afatshkurtër
dhe tregtarët e valutës mund të krijojnë një “flluskë aktivesh” në një vend,
duke investuar shumë para për një periudhë të shkurtër kohe dhe pastaj i
shesin investimet e tyre. Kjo mund të krijojë një cikël që mund të dobësojë
regjimin politik dhe ekonomik të vendit. Investimet afatshkurtra janë
gjithashtu më të ndjeshme ndaj ndryshimeve politike apo të cfarëdo lloji tjetër
duke u larguar më lehtësisht nga vendet ku është investuar. IHD-ve për vetë
natyrën e tyre u duhet më shumë kohë për t’u vendosur dhe janë më të
qëndrueshëm. Ato lënë gjurmë në një vend.
Disavantazhet e IHD-ve.
Kompanitë me pjesmarrje të huaja mund të përqëndrohen në sektorë strategjik
të rëndësishëm dhe mund të krijojnë çrregullime si në nivel sektorial ashtu dhe
atë gjeografik.
Mund të ndodhë që investitorë të sofistikuar të përdorin njohuritë dhe
mjeshtritë që gjejnë në kompani pa u shtuar vlerë atyre. Në një aspekt më të
kopje
- 24 -
gjerë investitorët e huaj specializojnë krahun e punës duke e përshtatur me
nevojat e tyre dhe duke krijuar një nivel afësimi më të ulët sesa po të
punësoheshin në sipërmarrje vendase me programe premtuese të menaxhimit
të burimeve njerëzore.
Ata mund t’u shesin investitorëve vendas më pak të sofistikuar një pjesë të
kompanisë që nuk sjell përfitime.
Investitorët mund t’u japin hua kompanive lokalë kundrejt kolateraleve dhe të
drejtojnë fondet tek kompania mëmë jashtë.
Riatdhesimi i fitimeve të gjeneruara tek kompanitë mëmë krijojnë vështirësi
në bilancin e pagesave të vendit pritës.
Ekonomitë e vendeve në zhvillim, gjithmonë e më shumë të varura nga IHD-të
(që në më të shumtën e rasteve shkojnë drejt vendeve që ofrojnë kosto të ulët),
janë edhe gjithmonë e më shumë të ndjeshme ndaj mbylljes së fabrikave, nëse
monedha vendase pëson një mbivlerësim të shpejtë ose pagat vendase rriten
ndjeshëm.
Investimet e huaja përbëjnë një kapital që shfrytëzohet nga vendet pritëse.
Duhet patur kujdes që raporti “kapital i huaj/kapital vendas” të mos jetë shumë
i madh sepse në rast të kundërt kjo krijon varësi të vendit pritës nga investimi i
huaj. Veçanërisht kur burimi i investimit vjen nga i njëjti vend, atëherë rreziku
që këto investitorë të ndikojnë në politika apo vendimarrje të qeverisë pritëse
është akoma më i dukshëm.
Transferimi i teknologjive më të vjetra apo i proceseve më të dëmshme në
vendet ku investohet ka ndikuar në ndotjen e mjedisit në ato vende që nuk
kanë politika të mirëpërcaktuara për mbrojtjen e mjedisit apo ku aplikimi i
ligjit lë akoma për të dëshiruar për shkak të brishtësisë së institucioneve.
3.2.2 Avantazhet e të investuarit në Shqipëri
Analizimi i avantazheve dhe disavantazheve është themelor për ndërtimin e
një strategjie pozicionimi në tregun global. Pozicioni i tanishëm i Shqipërisë, është ai
i një ekonomie më kosto të ulët dhe diferencim të dobët. Duke pasur avantazhin ë
kostos së ulët, Shqipëria ka të gjitha mundësitë të lëvizë drejt një “strategjie
diferencimi”. Për të implementuar këtë strategji, nevojiten mjetet e duhura dhe
politikat e nevojshme. Këto mjete mund të jenë IHD-të, e zgjedhura me kujdes dhe të
fokusuara në industri specifike, me qëllim krijimin e “clusters” dhe prezantimin e
njohurive dhe teknologjive të reja. Shqipëria mund të krijojë edhe programe të shpejta
dhe efektive për përmirësimin e burimeve njerëzore. Por, shumë pak mund të arrihet
pa krijimin e një klime miqësore ndaj investimeve dhe një rendi ekonomik efiçent.
Shqipëria në kuadrin e realizimit të qëllimit të saj për t’ju bashkuar familjes
europiane karakterizohet si një vend ku marrin jetë reforma të shpejta, dhe që
kopje
- 25 -
fokusohet në lehtësimin e të bërit biznes, një vendodhje strategjike, aksesi në tregun e
lirë , taksat e ulëta dhe stimujt ekonomik, si dhe një forcë punë të motivuar, të
edukuar dhe konkurruese.1 Disa nga avantazhet më të dukshme dhe më tërhëqëse ndaj
IHD-ve janë:
Performanca ekonomike
Rritja pozitive ekonomike e regjistruar sipas treguesve të Prodhimit të
Brendshëm Bruto në vitin 2010 u rrit me 3.9% dhe në 2011 me 3%, në 2012 me 0,6%,
tregon që Shqipëria ka një ecuri të qëndrueshme.
Pozicioni gjeografik strategjik
Vendndodhja e saj në qendër të një udhekryqi natyror midis korridoreve më të
mëdha të tranzitit si edhe lidhja me rrjetin Evropian të Transportit, i jep Shqipërisë
një pozicion strategjik të favorshëm për shkëmbimet tregtare.
Hyrje e lirë në treg
Shqipëria është anëtarë e Organizatës Botërorë të Tregtisë dhe zbaton
rregullat e saj mbi liçencimin e importit. Ajo ka nënshkruar marrëveshje të tregtisë së
lirë me Bashkimin Evropian përmes Paktit të Stabilizim Asocimit, si edhe me vendet
pjesmarrëse në CEFTA dhe vendet e EFTA. Një marrëveshje e tillë është nënshkruar
edhe me Turqinë.
Potencial të lartë për investime
Ekonomia shqiptare ka potencial të pashfrytëzuar si në aspektin e energjisë së
rinovueshme, turizmit, agrobiznesit, infrastrukturës dhe shërbimeve. Burimet natyrore
përfshijnë ato hidrike, diellore, erës, tokë bujqësore dhe mbi 400 km bregdet. Vendi
është i pasur me naftë dhe gaz dhe depozita të vlefshme minerale të tilla si bakër,
hekur krom dhe xeheror.
Taksa të ulëta
Regjimi fiskal në Shqipëri imponon një taksim më liberal së shumë vende në
rajon. Legjislacioni tatimor shqiptar parashikon për biznesin një taksë të sheshte prej
10%. Tatimi mbi të ardhurat personale është po në masën 10%.
Forca e punës konkuruese
Në Shqipëri numërohen mbi 1.071.948 të rinj. Mbi 57% e popullsisë është nën
moshën 35 vjeçare. Gjuha angleze, italiane, franceze dhe gjermane janë të përfshira
në sistemin e arsimit. Gjuhë të tjera rajonale përdorën gjerësisht (greqishtja, etj.).
1 Faqja zyrtare AIDA: http://aida.gov.al/?page_id=299
kopje
- 26 -
Fluke investimesh të huaja neto në rritje
Në dhjetëvjeçarin e fundit është regjistruar një tërheqje e investimeve të huaja
në rritje progresive. Kuadri ligjor liberal që rregullon investimet e huaja garanton
trajtim të barabartë dhe të paanshëm për investitorët e huaj. Nuk ka kufizim në pjesën
e përqindjes së pjesëmarrjes së huaj në kompani – 100% pronësi e huaj është e
mundur. Investitorët e huaj kanë të drejtë të largojnë të gjitha fondet dhe kontributet e
tyre. Nuk aplikohet asnjë kontroll mbi këmbimin valutor. Qeveria shqiptare ka
miratuar dhe aplikon mbrojtje të veçantë për investitorët e huaj në rast çështjeje
gjyqësore ku ata janë palë.
Përmirësimi i infrastrukturës
Përmirësimi i infrastrukturës ka qenë një prioritet dhe është konkretizuar
përmes realizimit të veprave infrastrukturore kryesisht në rrjetin rrugor, me qëllim
shfrytëzimin maksimal të potencialit të plotë të pozicionimit strategjik të Shqipërisë.
Cilësia e jetës
Shqipëria ofron një mjedis të sigurt për të jetuar, me mundësi zbavitëse dhe
argëtuese. Tirana, ka disa nga shkollat dhe universitete të mira ndërkombëtare duke e
bërë atë kështu të lehtë për të gjithë familjen për t’u adaptuar.
Një hapësirë ligjore miqësore për biznesin
Regjistrimi i bizneseve të reja bëhet në 24 orë më një shumë prej 100 lekë.
Liçencimi i biznesit bëhet përmes një proçedure të thjeshtë dhe transparente nga
Qendra Kombëtare e Liçencimit, dhe verifikohet lëhtë nëpërmjët intërnetit, më një
shumë prej 100 lekë. Sistemi i taksave online për dokumentimin dhe pagesat. Kuadri
ligjor i biznesit është në përputhje me legjislacionin e BE-së.
Duke u thelluar në pikën e fundit, hapësirën ligjore miqësore për biznes, duhet
theksuar që klima e biznesit dhe e investimeve shërben si bazë që u mundëson
kompanive të huaja dhe vendase, që të kryejnë biznes dhe të kërkojnë fitime në një
vend të caktuar. Qeveritë shpesh e shpërfillin rëndësinë e klimës së biznesit kur ftojnë
investimet e huaja të drejtpërdrejta. Ato priren të përqëndrohen në përmasat e tregut,
niveli i burimeve natyrore dhe kostot. Edhe pse këta faktorë janë të rëndësishëm,
klima e investimeve është një faktor vendimtar dhe nuk duhet nënvlerësuar.
Klima e investimeve mund të përkufizohet nga tre variabla komplekse:
Politikat makroekonomike si ato fiskale, monetare dhe politikat tregtare;
Qeverisja dhe institucionet
Infrastruktura
Klima e biznesit dhe e investimeve përbëhet jo vetëm nga niveli i taksave dhe
stimujve fiskale të disponueshme për bizneset. Komponentë të tjerë vendimtare janë
edhe stabiliteti politik, shteti i së drejtës, kushtet makroekonomike, perceptimet e
kopje
- 27 -
qeverisë dhe mjedisi rregullator. Lidhur me aspektin rregullator, Shqipëria ofron një
sërë lehtësirash dhe mbrojtje për investitorët. Kështu:
-Në vitin 1993, Shqipëria miratoi një kuadër ligjor në favor të investimeve të
huaja direkte, të cilat rrjedhimisht u përmirësuan.
- Ekonomia shqiptare është e hapur për të gjithë investitorët. Nuk kërkohet
autorizim paraprak për investimet. Si rregull, të gjithë sektorët janë të hapur për
investime të huaja. Ligji garanton trajtim të barabartë dhe të paanshëm. Investimet
nga investitorët e huaj dhe ata vendas lejohen sipas të njëjtave kushte.
-Nuk kërkohet autorizim paraprak për investitorët e huaj që duan të krijojnë
një kompani. Kuadri ligjor për investimet e huaja direkte në përgjithësi respekton
parimin e trajtimit kombëtar. Kufizimet për trajtimin kombëtar lindin për sektorë që
mbulohen nga kuadro të veçanta legjislative si p.sh.: prodhimi i armëve, transport i
brendshëm detar, peshkimi dhe shërbimet e noterisë dhe përmbarimit.
-Në Ligjin për Investimet e Huaja theksohet se investimet e huaja nuk mund të
nacionalizohen apo shpronësohen, me përjashtim të rasteve të përcaktuara nga ligji, si
edhe në ato raste kur e kërkon interesi publik. Në këto raste, proçedurat mund të
zhvillohen pa diskriminim dhe me një kompensim të barabartë me vlerën realë të
tregut.
- Investitorët në Shqipëri gëzojnë të drejtën e mbrojtjes gjyqësore të të drejtave
që lidhen me investimet e tyre. Palët në një mosmarrëveshje mund të bien dakord ta
paraqesin mosmarrëveshjen për t’u marrë në konsideratë nga një institucion
arbitrazhi. Në rast dështimi, investitorët e huaj gëzojnë të drejtën ta paraqesin çështjen
në një gjykatë shqiptare apo në Gjykatën e Arbitrazhit në Tiranë. Në rastin e një
mosmarrëveshjeje për shkak diskriminimi, transferimi të aktiveve apo shpronësimi
indirekt të një investimi të huaj nga qeveria, investitori mund ta dërgojë çështjen në
Qendrën Ndërkombëtare për Zgjidhjen e Mosmarrëveshjeve të Investimeve (ICSID).
Marrëveshjet e ratifikuara ndërkombëtare kanë epërsi juridike mbi legjislacionin
vendas.
- Sipërmarrjeve me shumicë aksionerësh të huaj, që janë të regjistruara në
Shqipëri si persona juridik u lejohet të kenë në pronësi cdo lloj tokë/trualli, kështu që
shtetasit e huaj mund të blejnë tokë pa asnjë kufizim përmes kompanive që ata
krijojnë juridikisht në Shqipëri. Problemet mbetën me sistemin e kadastrës dhe atë të
pronësisë së titujve.
- Kompanitë që investojnë në Shqipëri gëzojnë të drejtën të punësojnë shtetas
të huaj. Fondet që lidhen me investimet mund të transferohen jashtë shtetit në një
monedhë të konvertueshme, të llogaritur sipas kursit të këmbimit në datën e
transfertës. Mund të këtë kufizim transfertash për mospagesë taksash apo për
mospërmbushje të detyrimeve dhe për vendime gjykate.
- Ndër vite në Shqipëri ka patur problem pronësie për shkak të disa palëve që
pretendonin pronësi për të njëjtin truall. Kjo është pranuar si një pengesë për
investimet e huaja direkte. Zgjidhja e ofruar është hartimi i një projekt-ligj të ri që
mbron dhe garanton investimet e investitorëve të huaj.
- Shqipëria ka në fuqi 37 marrëveshje dypalëshe për mbrojtjen dhe nxitjen reciproke
të investimeve.
Çfarë duhet thënë është se sigurimi i përmirësimeve të qëndrueshme në
mjedisin e biznesit është thelbësor jo vetëm për rritjen e konkurrueshmërisë së
Shqipërisë, por edhe për të arritur progres në axhendën e integrimit në BE. Shqipëria
ka ndërmarrë një program të gjerë reformash rregullatore, por implementimi vazhdon
të mbetet pas. Këto vonesa kontribuojnë në një nivel të lartë pasigurie në mjedisin e
kopje
- 28 -
biznesit (ndoshta të përkeqesuar edhe nga polarizimi i vazhdueshem politik) gjë e cila
në mënyrë domethënëse ul të ardhurat e investimeve private në Shqipëri.
Për të garantuar konkurueshmërinë maksimale të vendit dhe për ta bërë atë më
tërheqës për investitorët e huaj, janë parashikuar reforma të mëtejshme administrative,
fiskale dhe gjyqësore. Mjedisi në përgjithësi dhe politikat gjithëpërfshirëse duket se i
mbështesin këto objektiva. Ajo çfare duhet bërë nga qeveria është të hartohet dhe
zbatohet një program me instrumente specifike për të mbështetur një zhvillim të
bashkërenduar siç duhet të industrisë dhe eksporteve. Instrumentet që do të bëjnë të
mundur arritjen e objektivave mund të jenë:
• krjimi i lehtësive specifike të infrastrukturës si p.sh.: ngritja e parqeve industriale
apo inkubatorëve të biznesit;
• kombinim i parqeve industriale më lehtësi fiskale të ngjashme me ato të zonave të
lira;
• përdorimi i subvencioneve nga fondet publike për investime në teknologji novatore,
fonde mbështetëse për SME-të etj.;
• krjimin dhe/ose fuqizimin e rrjeteve konsultative/këshillimore apo informacionit
promocional bazuar mbi modele që janë provuar së janë të suksesshme për rritjen e
konkurueshmërisë dhe nxitjen e investimeve të huaja.
4. Analizë krahasimore e Shqipërisë me vendet e tjera të
rajonit (Evropa Juglindore)
Zeljko Bogetic, kryeekonomist dhe koordinator për politikat ekonomike për
Ballkanin Perëndimor, i Bankës Botërore, në Raportin e Rregullt Ekonomik 2013 për
gjashtë vendet e Europës Juglindore, nënvizon se: ”IHD në rajon janë tejet të
rëndësishme nga këndvështrimi i rritjes, vendeve të punës, aftësive teknike dhe rritjes
së nivelit teknologjik, pra është shumë mirë që vemë re një rikthim në shkallë të
madhe të IHD-ve në rajon. E thënë thjesht, vendet duhet të bëhen më produktivë, të
orientohen nga eksportet dhe të rrisin aftësinë konkurruese dhe një mënyrë për ta
arritur këtë është thithja e shoqërive tejet produktive, të orientuara nga eksportet dhe
kompetitive nga jashtë vendit.”
Fenomeni i IHD-ve është shumë i luhatshëm në vite. Gjatë viteve të fundit si
pasojë dhe e krizës globale, shumë nga vendet e Evropës Lindore, të cilat deri më tani
konsideroheshin si shumë tërheqëse ndaj investitorëve të huaj, kanë patur rënie
drastike të fluksit të IHD-ve. Shqipëria pavarësisht presionit të krizës së përgjithshme
ekonomiko – financiare që përfshiu tregjet ndërkombëtare, ka patur një rritje
progresive. Kështu pas 717 milion euro në vitin 2009, flukset e IHD-ve në 2010
shkuan në 793 milion euro, ndërsa në vitin 2011 u tërhoqën investime të huaja direkte
për 742 milion euro.
kopje
- 29 -
Tabela 4.1: Prurjet e IHD-ve: Bota, Evropa Juglindore dhe Shqipëria, 2005-2011 (në milionë
Euro)
Ekonomia
pritëse 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Bota 782,673 1,164,682 1,534,682 1,208,931 802,041 936,640 1,085,242
Europa
Juglindore 3,870 7,885 9,384 8,663 5,446 3,109 4,745
Shqipëria 213 259 481 665 717 793 742
Burimi: UNCTAD, WIR11 dhe Global Investment Trends Monitor No.8 dhe Banka e
Shqipërisë. *UNCTAD-i.
Në një raport më të fundit të Kombeve të Bashkuara, “Raporti Botëror i
Investimeve 2013”1, Shqipëria renditet bashkë me Kroacinë si vendet e rajonit që
kanë thithur më shumë investime të huaja. Para krizës ekonomike dhe financiare
vendet e Evropës Juglindore bënë një progres domethënës në tërheqjen e investimeve
të huaja, duke rezultuar me një rritje nga 2.1 miliardë dollarë në vitin 2002, në 13.3
miliardë në vitin 2008. “Kostoja e ulët e krahut të punës, aksesi i lehtë në tregjet
europiane dhe privatizimi i një sërë ndërrmarrjeve shtetërore u dhanë një rritje të lartë
investimeve të huaja direkte. Kroacia dhe Shqipëria ishin dy vendet që morën edhe
investimet më të mëdha në rajon”- thuhet në raportin e Kombeve të Bashkuara.
Në ndryshim nga shumë vende të rajonit, të cilat si pasojë e krizës pësuan
tkurrje të dukshme të investimeve, në Shqipëri nuk pati luhatje të mëdha dhe trendi
vazhdoi të ndiqej. Argumenti kyç që sjell raporti i Kombeve të Bashkuara për këtë
mbajtje të trendit është klima e biznesit dhe privatizimet. Ajo ç’ka e favorizoi
Shqipërinë në mbajtjen e ritmit është klima miqësore me biznesin dhe mundësitë që u
hapën nga privatizimi i ndërrmarrjeve të tjera shtetërore.
Gjithsesi nga një analizë krahasimore me vendet e Evropës Juglindore,
shohim se Shqipëria ka stokun relativ më të ulët të IHD-ve që nga viti 2008. Kjo
shpjegohet me faktin se investimet e huaja direkte në Shqipëri janë një fenomen i
kohëve të fundit dhe shumica e stokut është akumuluar vetëm në këto vite, krahasuar
me vendet e tjera që kanë pritur IHD për një periudhe më të gjatë kohe. Shqipëria ka
pasur gjithashtu një rritje ekonomike më të shpejtë se sa vendet e rajonit, gjë që ka
ulur magnitudën e indikatorëve të IHD-ve kundrejt PBB-s. Rrjedhimisht stoku relativ,
i cili matet në raport me PBB është më i ulët se ai i vendeve të Evropës Juglindore.
Tabela 4.2 Investimet e Huaja Direkte ndaj PBB (në %) në Shqipëri dhe Vendet e Rajonit
Rajoni/Vendi 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Shqipëri 11 12 15 23 22 29 37
Bosnjë dhe
Hercegovinë 28 28 33 44 39 45 43
Kroaci 31 33 56 77 45 57 57
Maqedoni 41 36 42 46 42 48 48
Mali i Zi - - - - 74 124 138
Serbi - - - - 35 44 47 Burimi Banka e Shqipërisë
1 http://www.unctad.org/ World Investment Report 2013 UNCTAD
kopje
- 30 -
Figure 1: Investimet e Huaja Direkte ndaj PBB (në %) në Shqipëri dhe Vendet e Rajonit
IHD ndaj PBB (%) ne Shqiperi dhe Vendet e Rajonit 2010
0
20
40
60
80
100
120
140
160
Shqiperi Bosnje dhe
Hercegovine
Kroaci Maqedoni Mali I Zi Serbi
Burimi Banka e Shqipërisë
Trendi pozitiv që kanë ndjekur investimet e huaja në Shqipëri është favorizuar
edhe nga hapat e ndërrmarra për të lehtësuar bizneset e reja. Procedurat e fillimit të
një biznesi në Shqipëri kanë patur një progres rritës në vite. E vendosur në një shkallë
krahasimore nga 1 tek 100, në renditjen e Të Bërit Biznes1, të Bankës Botërore, për
vitin 2013, ku 100 është pikëzimi maksimal për lehtësirat në të bërit biznes, në tabelën
e mëposhtme jepet ecuria e Shqipërisë në vite, krahasuar me vendet e rajonit.
Aktualisht Shqipëria renditet e dyta në rajon më 91.4 pikë, pas Maqedonisë më 97.8
pikë, duke lënë pas Malin e Zi, Serbinë, Kosovën dhe Bosnjë&Hercegovina.
Tabela 4.3:Renditja e vendeve të rajonit sipas DB 2004-2013
Ekonomia DB
2004
DB
2005
DB
2006
DB
2007
DB
2008
DB
2009
DB
2010
DB
2011
DB
2012
DB
2013
Shqipëria 64.9 68 68.2 69.7 69.5 82.8 88.3 88.4 88.6 91.4
Bosnia and
Herzegovina 44.6 58.9 59.8 60.5 61.7 60.6 62.7 63.5 68.7 71.4
Kosova .. .. .. .. .. .. 66.9 63.2 63.8 72.2
Maqedonia 63.5 63.7 60.4 74.2 82 87.1 93.7 95.7 95.7 97.8
Mali i Zi .. .. .. 72.9 73 73.8 79.5 87.2 89 89
Serbia 61.5 62.1 75.7 75.9 76.1 76.3 85.6 85.5 85.6 87.8 Burimi Banka Botërore
1 Banka Botërore dhe IFC, Raporti të bësh biznes, viti 2013,Profili Ekonomik i Shqipërisë (Uashington
D.C.: Banka Botërore, 2013
kopje
- 31 -
Sipas treguesve të të njejtit raport, i cili bën një klasifikim të 185 ekonomive
në mbarë botën, problemet më të cilat ndeshet Shqipëria në procesin e fillimit të një
biznesi vazhdojnë të mbeten ende të pazgjidhura në disa çështje. Kështu duke
krahasasuar problematikat që shfaqen gjatë vitit 2013 (Doing Business 2013) me ato
të vitit 2012 (Doing Business 2012), situata nuk ka patur ndryshime dhe për më tepër
përmirësime, madje në disa zëra siç janë pagimi i taksave, furnizimi me elektricitet,
regjistrimi i pronës kanë humbur nga pozicioni i një viti më parë. Përsa i përket
çështjes lidhur me Lejet e Ndërtimit, Shqipëria renditet e fundit në listë duke qenë
kështu dhe e fundit në rajon lidhur me të.
Tabela 4.4: Shqipëria sipas treguesve te DB 2012 dhe 2013
Çështjet DB 2013 DB 2012 Ndryshimi në renditje
Fillimi i Biznesit 62 60 -2
Çështje lidhur me Lejet e
Ndërtimit 185 185 s'ka ndryshim
Furnizimi me elektricitet 154 151 -3
Regjistrimi i pronave 121 119 -2
Marrja e kredive 23 23 s'ka ndryshim
Mbrojtja e investitorëve 17 16 -1
Pagimi i taksave 160 155 -5
Tregtia me Jashtë 79 78 -1
Zbatimi i Kontratave 85 85 s'ka ndryshim
Zgjidhja e Paaftësisë paguese 66 65 -1 Burimi Banka Botërore
Figurë 2: Shqipëria sipas treguesve të “Të Bërit Biznes 2013”
Burimi Banka Botërore
kopje
- 32 -
Sipas analizës së bërë nga Banka Botërore në një raport1, ajo çfarë vihet re për
të gjashta vendet e rajonit: Shqipëria, Bosnja& Hercegovina, Kosova, Maqedonia,
Mali i Zi dhe Serbia (EJL6), është që reçesioni nëpërmjet të cilit po kalon Eurozona
ka patur një ndikim negativ si në kërkesën e jashtme ashtu dhe në investimet e huaja
direkte në të gjitha këto vende. Sipas parashikimeve të ekspertëve, megjithëse kushtet
globale ekonomike dhe financiare kanë vazhduar të përmirësohen, Eurozona pritet të
mbetet në reçesion në 2013 (me –0.6 për qind rritje). PBB globale tani parashikohet të
zgjerohet më 2.2 për qind në 2013, 3.0 për qind në 2014 dhe 3.3 për qind në 2015.
Rritja ekonomike në 2013, mendohet të variojë nga 1.2 për qind (për vendet më të
ardhura të larta) në 5.1 për qind ( për vendet më të ardhura të ulëta dhe të mesme).
Brenda këtij konteksti, rajoni i EJL6 parashikohet të rritet më 1.7 për qind në
2013, duke sinjalizuar fundin e reçesionit të dyfishtë të vitit 2012. Megjithëse rritja në
përgjithësi do të jëtë e brishtë, ajo do të jetë pozitive në të gjashtë vendet. Shqipëria
pritet të rritet me rreth 1.8 për qind, e mbështetur nga një performancë e qëndrueshme
e eksporteve. Kosova pritet të ketë rritjen më të lartë (3.1 për qind), falë investimeve
të mëdha publike dhe një fluksi të konsiderueshëm remitancash. E dyta vjen Serbia,
me rritjen e parashikuar në 2 për qind, pjesërisht prej efektit bazë nga reçesioni i vitit
të kaluar. Meqenëse përbën 45 për qind të ekonomisë së rajonit, rritja në Serbi është
thelbësore për performancën e rajonit. Serbia pritet të përfitojë nga rritja e IHD,
performanca e qendrueshme e FIAT-it, dhe normalizimi i prodhimit bujqësor, i cili ra
pothuajse 20 për qind në 2012; gjithashtu edhe më shumë IHD mund të priten me
rritjen e besimit të investitorëve bazuar në mundësinë e hapjes së negociatave për
hyrjen në BE gjatë këtij viti. Rritja ekonomike e Maqedonisë pritet të jetë e moderuar
dhe do të vijë kryesisht prej IHD-ve, eksporteve dhe investimeve publike. Rritje
modeste pritet në Malin e Zi, pjesërisht për shkak të rimëkëmbjës së energjisë
elektrike dhe bujqësisë por kryesisht e diktuar nga turizmi. Në Bosnjë dhe
Hercegovinë rritja ka të ngjarë të jetë e vakët këtë vit; parashikimi është vetëm 0.5
për qind. Shumë çështje të lidhura më mjedisin e biznesit në këtë vend do të
vazhdojnë të kufizojnë flukset e IHD, si dhe perspektivat për zgjerim të bizneseve
vendase.
Raporti I BB argumenton se kundrejt kësaj rritjeje të brishtë, përpjekjet e EJL6
për të reformuar fushat strukturore duhet të intensifikohen. Problemet më të cilat
përballen ekonomitë e këtyre vendeve përgjithësisht janë të ngjashme dhe kanë të
bëjnë kryesisht me:
- Konsolidimin fiskal, që duhet të jetë më i lehtë tani që perspektiva e
prodhimit dhe të ardhurave po përmirësohet.
- Klima e investimeve duhet të përmirësohet në mënyrë të
konsiderueshme,veçanërisht në fushat kryesore ku ka dobësi: lejet e
ndërtimit, liçencat, barrierat ndaj sipërmarrjes, aftësive dhe mjeshtrive,
infrastruktura.
Në drejtim të klimës së biznesit një hap të konsiderueshëm përpara ka bërë
Maqedonia e cila sipas treguesve të Të Bërit Biznes vazhdon të këtë klimën më të
favorshme të investimeve në rajon.
1 Banka Botërore,”Raporti i Rregullt Ekonomik per Evropen Juglindore” 2013
kopje
- 33 -
5. Efektet e IHD-ve në Shqipëri
5.1 Ecuria e IHD-ve, vështrim i përgjithshëm
Në vitin 2012, Shqipëria u ri-klasifikua nga një vend me të ardhura të larta- të
mesme, në një vend më të ardhura të ulëta- të mesme.1. Shqipëria ka një ekonomi të
vogël në të cilin GNI për frymë ishtë 3,980 USD në vitin 2011. Popullsia totale është
3.21 milion, 46.6% e së cilës përbëhet nga popullsia rurale. Rritja vjetore e popullsisë
është 0.36%.
Sipas raportit të EBRD, Shqipëria është një nga ekonomitë e pakëta në
tranzicion që e kanë përballuar krizën mirë dhe arsyeshëm deri tani, dhe kjo
pjesërisht sepse ekonomia është më pak e integruar me tregjet globale sesa ekonomitë
e tjera. Rritja e GDP (PBB) në vitet 2004 – 2008 ishte rreth 6%, në vitin 2009 arriti në
3.3% dhe në 2011 pati një ulje të mëtejshme duke arritur në 3%. Sektori prodhues
(manufacturing) zë rreth 19% të GDP dhe ka ruajtur të njëjtat pozita.2
Shqipëria është një vend interesant për thithjen e IHD-ve në Ballkanin
Perëndimor. Përmirësimi i dukshëm i infrastrukturës së rrugëve, elektricitetit dhe
furnizimit me ujë, përmirësime e mëdha në shërbimet publike si dhe iniciativat e mire
të markëtingut kanë tërhequr investitorë kryesisht në fushat e energjisë,
hidrokarbureve, në infrastrukturë si edhe në fushën e shitjeve me pakicë dhe në
industrinë financiare. Sektorët që kanë përthithur më shumë IHD janë edhe ata më
rëndësishmit si psh:
Në sektorin e energjisë; Nëpërmjet projekteve konçesionare që kanë si qëllim
rritjen e prodhimit të energjisë elektrike si dhe diversifikimin e burimeve energjetike
për energjitë e rinovueshme. Gjithashtu, Shqipëria po lëviz drejt tregut rajonal të
energjisë dhe në linjat rajonale të interkoneksionit (linja Tiranë-Prishtinë apo shtrimi i
kabllove nënujore me Italinë).
Në sektorin minerar; janë disa kompani të huaja që operojnë në nxjerrjen e
mineralit të kromit dhe të përpunimit industrial të tij. Gjithashtu në nxjerrjen e
mineralit të bakrit dhe të përpunimit industrial. (Kurum Holding)
Në industrinë e naftës; janë nënshkruar marrëveshje për zbulimin dhe
prodhimin e naftës dhe gazit me disa kompani ndërkombëtare. (Bankers Petrolium
Ltd). Gjithashtu investime të mëdha janë realizuar në industrinë e çimentos me
prezencën e kompanive të huaja (Titan, Colacem).
Edhe zhvillimi i infrastrukturës së vendit ka tërhequr investitorë të huaj, të
shumtë. Aeroporti "Nënë Tereza", Rruga e Kombit, plani i rregullimit të Portit Durrës,
etj., janë projekte të rëndësishme të realizuara e që vazhdojnë të realizohen nëpërmjet
konçensioneve të dhëna kompanive të huaja.
Telekomunikacioni është zhvilluar kryesisht nëpërmjet privatizimit,
investimeve pasuese të bëra nga investitorët e huaj dhe në një farë mase edhe nga
investimet vendase. Prezenca e kompanive të huaja (operatoret Vofafon dhe AMC) ka
1 World Bank countries classification list 2012, http://www.gfmag.com/tools/global-
database/economic-data/12066-countries-by-income-group.html#axzz2eZYkIi7Y
2 Stepjan Tanic,FAO Regional Offi ce for Europe and Central Asia Eastern Europe and Central Asia
Agroindustry Development Country Brief, ALBANIA, pg.7, 2012
kopje
- 34 -
bërë që të rritet konkurrenca në treg, duke ofruar shërbime cilësore më të mira, me
kosto të ulët dhe të krahasueshme me rajonin.
Industria e shërbimeve financiare ka bërë ndryshime rrënjësore në sajë të
zhvillimit të IHD-ve. Ky sektor mund të konsiderohët lider në tërheqjen e tyre.
Privatizimi, pothuajse i të gjithë industrisë bankare nga bankat e huaja dhe investitorët
e huaj ka rezultuar në një fluks të madh kapitali.
IHD-të në shifra
Investimet e Huaja Direkte në Shqipëri janë një fenomen i kohëvë të fundit
krahasuar kjo më vendet e tjera të rajonit. Megjithatë, ato kanë patur një ecuri rritëse
të qëndrueshme. Në vitin 2007, investimet e huaja direkte në Shqipëri ishin 659
milionë dollarë dhe trendi rritës ka vazhduar edhe në vitin 2008, kur investimet arritën
në 974 milionë dollarë, dhe në vitin 2009 me 996 milionë dollarë. Viti më i mirë për
investimet e huaja ishtë viti 2010, kur ato arritën plot 1.05 miliardë dollarë, ndërsa viti
2011 do të shënonte një rënie të lehtë në 1.03 miliardë dollarë dhe në fund viti 2012,
me një nivel investimesh 957 milionë dollarë.1
Figurë 3:: Investimet e Huaja Direkte 2007-2012 (milion $)
Burimi BSH
Në vitin 2009, stoku i IHD-ve hyrëse në Shqipëri arriti në afërsisht 2.7
miliardë euro, ndërsa stoku i IHD-ve dalëse vetëm në 131 milion euro. Ndërsa në fund
të vitit 2011, stoku i investimeve të huaja direkte u vlerësua në rreth 3,036.6 milionë
euro, rreth 13.9% më i lartë krahasuar më nivelin e regjistruar në vitin 2010.
Ecuria pozitive në stokun e IHD-ve në vend pasqyron preferencën e
investitorëve të huaj për vendin tonë në kushtet e kostove të prodhimit më të ulëta dhe
1http://www.unctad.org/ World Investment Report 2013 UNCTAD
kopje
- 35 -
marzheve të fitimit potencialisht më të larta. Në dy vitet e fundit, privatizimet kanë
luajtur një rol modest në rritjen e IHD-ve duke qenë tregues i një interesi të
investitorëve të huaj për vendin tonë.
Sektorët më të rëndësishëm që kontribuan në vlerën e IHD-ve, janë sektori i
industrisë, ai i energjisë, sektori financiar dhe telekomunikacioni.1 Sektori industrial
(duke përfshirë prodhimin dhe minierat) vlerëson pothuaj 50% të fluksit të IHD për
vitin 2010 dhe 2011, së bashku me minierat dhe industrinë mekanike, që
konsiderohen sektorët kryesor në thithjen e investimeve. Disa industri me intensitet
punësimi, siç janë industria e veshjeve dhe këpucëve kanë tërhequr një numër të madh
projektesh por më sasi modeste kapitali.
Sipas Raportit të Zhvillimit Industrial të UNIDO2, Shqipëria konsiderohet si
vend me rëndësi të ulët prodhuese dhe një rëndësi të mesme bujqësore.
Raporti i fluksit të IHD kundrejt PBB-s është rritur në mënyrë të
konsiderueshme. Në vitin 2011 ai arriti në 8,1% kundrejt 3,6% që ishte në vitin 2006.
5.2 Origjina e IHD-ve, shpërndarja sipas sektorëve
1. Stoku i IHD-ve në Shqipëri sipas formës
Të dhënat për stokun e IHD-ve regjistrohen në dy forma:
- kapital aksioner dhe fitime të ri-investuara (të kombinuara)
- kapital tjetër (kryesisht huatë brenda kompanisë).
Zëri “kapital aksioner dhe fitime të ri-investuara” përbën edhe pjesën më të
madhe të stokut të IHD-ve në Shqipëri – 97% në fund të vitit 2009, nga këto fluksi i
IHD-ve në formën e kapitalit aksioner përbën afërsisht 70% të totalit. Stoku i
investimeve direkte dalëse gjithashtu përbëhej kryesisht nga “kapital aksioner dhe
fitime të ri-investuara”. Fitimet e ri-investuara përbëjnë një përqindje më të vogël,
ndonëse në rritje, ndërsa pjesa e ”kapitalit tjetër” (që kryesisht janë huatë brenda
kompanive) është pothuajse e papërfillshme.
Fitimet e ri-investuara përfaqësojnë një komponent që po rritet, me rritjen nga viti
në vit të IHD-ve në Shqipëri. Për vitin 2009, ato u vlerësuan të ishin 222 milion euro,
pra 50 milion euro më shumë nga viti 2008.
Tendenca pozitive flet për produktivitetin e investimeve të huaja direkte dhe
vendimin e investitorëve për t’u sjellë fitime sipërmarrjeve të tyre në vend. Kjo është
një përqindje shumë e lartë sipas krahasimeve ndërkombëtare dhe përbën një tjetër
karakteristike të sjelljes së investitorëve në fazat fillestare të projekteve të
investimeve.
1 Albania 2011 Progress Report, European Commission
http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/key_documents/2011/package/al_rapport_2011_en.pdf
2 http://www.unctad.org/ World Investment Report 2009 UNCTAD
kopje
- 36 -
Kapitali tjetër - Huatë brenda kompanive në përgjithësi demonstrojnë luhatje të
mëdha nga viti në vit dhe kjo jo vetëm në Shqipëri. Fluksi i kredive për filialet e huaja
në Shqipëri për herë të parë ishte negativ në vitin 2009, deri në masën prej afërsisht
40 milion euro. Arësyet për këtë nuk janë të qarta, por përvoja është e ngjashme me
atë të disa vendeve të tjera të rajonit në kuadrin e krizës financiare. Një nga
shpjëgimet mund të jetë që bankat e huaja dhe investitorë të tjerë tërhoqën disa prej
kredive që kishin ofruar më herët. Në disa rastë filialet (në gjendjë) në vendin pritës
ka ndodhur që u kanë dhënë kredi kompanive mëma, të cilat mund të jenë prekur
rëndë nga kriza financiare. Këtu mund të përmendim rastin e ndërrmarrjeve të
investimeve të huaja në sektorin e telekomunikacionit që ishin aktivë në dhenien e
huave direkte investitorëve të tyre (si p.sh.: AMC-ja i dha kredi kompanisë mëmë).
Kjo përbërje e IHD-ve është një karakteristikë për vendet në fazat e para të
përfitimit të investimeve të huaja direkte; në vende ku kjo pjesë është më e maturuar
rëndësia e kapitalit tjetër është zakonisht më e madhe. Duke mbajtur në konsideratë së
shumica e projekteve të investimeve në Shqipëri janë të reja, një numër investitorësh
po sjellin kapitale të reja në vend.
Tabelë 5.1: Shqipëria: përbërja e prurjeve të IHD-se, sipas formës, 2006–2011 (milionë euro)
Komponentët 2006 2007 2008 2009 2010 2011
IHD –Total 259 481 665 717 793 742
Kapital aksioner 199 487 420 516 600 755
Fitime te ri-
investuara 0 0 182 229 186 64
Kapital tjeter 60 -6 63 -27 7 -77
Burimi BSH
Figurë 4 :Shqipëria: përbërja e prurjeve të IHD-se, sipas formës, 2006 – 2011 (milionë
euro)
Burimi BSH
-200
-100
0
100
200
300
400
500
600
700
800
900
2006 2007 2008 2009 2010 2011
IHD-Total Kapital aksioner Fitime te ri-investuara Kapital tjetër
kopje
- 37 -
2. Stoku i IHD-ve në Shqipëri sipas aktiviteteve kryesore ekonomike
Numri i kompanive të huaja dhe atyre joint-venture sipas INSTAT, në fund të vitit
2011, numëron deri në 3572 ndërrmarrje, që përfaqësojnë 3,2% të numrit total të
ndërrmarrjeve aktive në vend.
Një ndarje e këtyre ndërrmarrjeve të huaja sipas sektorëve ekonomik është; 32%
në sektorin e tregtisë, 25% në shërbime, 23% në industri, 11% në ndërtim, 6% në
transport dhe komunikacion, 3% në hotele, kafe dhe restorante dhe 1% në bujqësi dhe
peshkim.
Në disa aktivitete, degët e kompanive të huaja përbëjnë pjesën më të madhe të
këtyre kompanive, p.sh. më shumë se gjysma e tyre operon në nxjerrjen e naftës, më
shumë se një e treta e tyre në sektor ndihmës për prodhimin e pajisjeve të transportit,
produkte elektrike dhe makineri, për naftën, gazin dhe energjinë. Këto janë aktivitete
me investime të larta kapitale, ku SME-t me pronësi lokale janë të rralla. Ndërsa në
aktivitete të tjera, siç është tregtia me pakicë, hotele dhe restorante, prania e SME-ve
lokale është mbizoteruese në numër.1(METE)
Në ndarjen e IHD-e sipas aktivitetit ekonomik, vihet re një përqëndrim i lartë i
investimeve në sektorin e shërbimeve. Ato zënë përqindjen më të madhe të stokut të
IHD-ve. Ky fakt vlerësohet të jëtë i lidhur dhe me privatizimet që kanë karakterizuar
këtë sektor përgjatë viteve.2 Privatizimi, pothuajse i të gjithë industrisë bankare nga
bankat dhe investitorët e huaj ka rezultuar në një fluks të madh kapitali përmes të cilit
bankat janë ristrukturuar dhe kanë zgjeruar aktivitetin e kredisë .
Të dhënat më të fundit për vitin 2011 tregojnë së sektorët më tërheqës dhe që kanë
thithur pjesën më të madhe të IHD-vë janë: “Ndërmjetësimi monetar dhe financiar”
dhe “Industria nxjerresë” më përkatësisht 23.1% dhe 20.8% ndaj totalit të stokut.
Gjatë vitit 2011 vihet re një rishpërndarje e IHD-ve sipas sektorëve të ekonomisë, një
diversifikim më i madh i portofolit të IHD-ve dhe orientim multidimensional i tyre.
Ndër vite, ”Ndërmjetësimi monetar dhe financiar” ka përfaqësuar sektorin me peshën
më të madhe në stokun ë IHD-vë deri në vitin 2011. Mëgjithatë, vihet rë një rënie
progresive e peshës së këtij sektori në favor të sektorëvë të tjerë të ekonomisë, nga
32.1% në vitin 2007 në rreth 23.1% në vitin 2011.
Ndryshimi më i qënësishëm vihet re në rritjen e peshës së sektorit të “Industrisë
nxjerrëse” nga 12.2% në vitin 2010 në 20.8% në vitin 2011. Peshën kryesore në këtë
sektor e luajti industria nxjerrëse e mineraleve energjetikë (88.6%) dhe atyre
joenergjetikë (11.4%). Orientimi i investimeve të huaja direkte drejt burimeve
natyrore mbështeti zgjerimin e eksporteve të vendit tonë për këto produkte duke
kontribuar pozitivisht në përmirësimin e pozicionit të jashtëm të ekonomisë.
Një ndarje e detajuar e stokut të IHD-ve në sektorin e prodhimit, nxjerr në
evidencë dominimin në kapital të industrive. Dega prodhuese me stokun më të lartë të
IHD-ve, është prodhimi i produkteve minerarë jo-metalikë (materialet e ndërtimit).
Ajo pasohet nga produktet e naftës, të bazuara në burimet lokale natyrore. Objektiv i
rëndësishëm investimi është prodhimi i metaleve bazike të fabrikuara, duke
1 METE –Draft Strategy BI 2013
2 METE http://www.mete.gov.al/index.php?idr=19&idm=989&lang=1&mod=1, politikat, mbeshtetja e
konkurrueshmerise, politikat e nderrmarra
kopje
- 38 -
shfrytëzuar mineralin e vendit. Shumica e investimeve të huaja direkte është në
industrinë e rëndë bazë (materiale ndërtimi, metale), ndërsa pjesa më e sofistikuar e
prodhimit mungon jo vetëm në sektorin e ndërrmarrjeve të huaja, por edhe në atë
vendas. Përqindjet e ulëta të kapitalit të huaj në vlerën e shtuar, si edhe në stokun e
investimeve të huaja direkte në sektorët më të sofistikuar flasin për të njëjtën
tendencë, pra, nevojën për tërheqjën e investitorëve të huaj. Aktualisht ekzistojnë dy
aktivitete të tilla me një prani të rëndësishme të investimeve të huaja: prodhimi i
makinerive elektrike dhe i mjeteve të transportit, të ndryshme nga automjetet.
Industritë “high-tech”, si prodhimi i makinerive elektronike, apo automjete pothuaj
mungojnë jo vetëm si objektiva investimi, por gjithashtu në tërë ekonominë e vendit.
Sektori i ndërtimit, me 15% të stokut të IHD-ve hyrëse në 2008 ishtë pothuajse po aq i
rëndësishëm sa manifaktura. Lulëzimi i ndërtimit i financuar kryesisht nga të ardhurat
e emigracionit (remitancat) çoi në një lulëzim të ndërtimeve rezidenciale (të
banesave) gjatë periudhës midis viteve 2004-2008.1
Tjetër industri me investime relativisht të larta është prodhimi i ushqimeve dhe
pijeve. Ajo bazohet si në importin ashtu dhe sigurimin e lëndëvë të para në vend. 16%
e stokut të IHD-ve në sektorin prodhues është investuar në tekstile dhe lëkurë, të cilat
janë aktivitete intensive nga pikëpamja e punësimit dhe më potëncialet për eksport.
Industria përpunuese vlerësohet të mos këtë thithur investime të huaja për vitin
2011. Pesha e saj në stokun ë IHD-ve mbeti pothuajse ë pandryshuar krahasuar më një
vit më parë (15.6%). “Prodhimi dhe shpërndarja e energjisë elektrike, e gazit, e avullit
dhe e ujit të ngrohtë” dhe “Pasuritë e patundshme, dhënia me qira, informatika, puna
kërkimore shkencore, të tjera aktivitete profesionale” gjithashtu kanë rritur peshën e
tyre në stokun total të IHD-ve gjatë vitit 2011.
Potencialet turistike të vendit tonë ende nuk janë eksploruar nga investitorët e
huaj. “Hoteleri dhe turizëm” përveçse zë një peshë të ulët në stokun e investimeve, ka
ndjekur dhe një trajektore rënëse në tre vitet e fundit. Pavarësisht potencialit të mirë
natyror për tërheqjën e turizimit, industria e hotelerisë dhe restoranteve zë vetëm 1%
të stokut të IHD-ve.
Dhënia me qera e pronavë të paluajtshme dhe shërbime të tjera biznesi janë
gjithashtu të nën-përfaqësuara në kuadrin e stokut të IHD-ve të vendit, në krahasim
me vende më të zhvilluara, por gjithësesi zënë një përqindje më të lartë sesa në disa
vende të tjera të rajonit. Për më tëpër, shumë pak investime ka në shërbimet juridike
dhe të konsulencës, prania e të cilave do të ishte e nevojshme për investitorët.
Investimet e huaja direkte në këto shërbime mund të zgjerohen teksa rritet edhe
kërkesa për to.
Sektori i bujqësisë mbetet shumë i rëndësishëm dhe dominohet nga ferma të vogla
dhe toka shumë të fragmentuara. Bujqësia ka kontribuar më 19.4 përqind të vlerës së
shtuar të GDP (PBB) dhe ka punësuar 41 përqind të fuqisë punëtore në vitin 2011.
Mëgjithatë, ekonomia mbetet mjaft e varur nga importi përsa i përket ushqimit dhe
përpunimit bujqësor për shkak të produktivitetit të ulët bujqësor. Kontributi publik në
bujqësi dhe në industrinë bujqësore ka qenë vazhdimisht mjaft i kufizuar, rreth 1-1.5
përqind e buxhetit ose edhe më pak në lidhje me GDP (PBB). Në përgjithësi,
investimet në bujqësi janë financuar nëpërmjet huave dhe granteve të huaja. Është
vlërësuar së një pjesë e madhe e investimeve në shkallë të gjerë në bujqësi dhe në
sektorin e përpunimit bujqësor nuk janë marrë në konsideratë nga investuesit e huaj
1 UNCTAD, PNUD Raporti i Investimeve te Huaja Direkte ne Shqiperi 2010
kopje
- 39 -
apo edhe ata vendas, kryesisht për shkak të mungesës së infrastrukturës.1 Një nga
pikat e forta të këtij sektori e ku duhet punuar për tërheqjen e IHD-ve është fakti se
shumica e produkteve bujqësore nuk kanë shtesa artificial dhe pesticide, gjë që e
vendos vendin në një pozitë premtuese për t’u bërë një prodhues i rëndësishëm dhe
eksportues i ushqimeve organike cilësore. Disa nën-sektorë bujqësor me një potencial
të lartë eksporti dhe mundësi të mëdha investimi janë: Bimët mjekësore dhe barërat,
perimet, prodhimet e konservuara si ullinjtë dhe vaji i ullirit, peshku i freskët dhe i
përpunuar.
Tabelë 5.2 : Investimet e Huaja Direkte Sipas Sektorëve (milionë euro)
Sektori 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Agrikulturë, gjueti dhe peshkim 2 2 -54 -9 0 0
Ndërtim 8 51 147 19 44 0
Industri 69 56 369 300 394 351
Energji elektrike dhe gaz 0 4 2 143 88 103
Telekomunikim 62 196 -61 84 97 67
Ndërmjetësim financiar 30 136 167 120 138 110
Shpërndarje dhe shërbime të tjera 88 25 95 59 33 111
Totali 259 470 665 716 794 742 Burimi: Banka e Shqipërisë
Tabelë 5.3: Investimet e Huaja Direkte Sipas Sektorëve (në %)
Sektori 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Agrikulturë, gjueti dhe peshkim 1% 0% -8% -1% 0% 0%
Ndërtim 3% 11% 22% 3% 6% 0%
Industri 27% 12% 55% 42% 50% 47%
Energji elektrike dhe gaz 0% 1% 0% 20% 11% 14%
Telekomunikim 24% 42% -9% 12% 12% 9%
Ndërmjetesim financiar 12% 29% 25% 17% 17% 15%
Shpërndarje dhe shërbime të tjera 34% 5% 14% 8% 4% 15%
Totali 100% 100% 100% 100% 100% 100% Burimi: Banka e Shqipërisë
1 KPMG (2011) Invest in Albania. Albania Sh.p.k.
kopje
- 40 -
Figurë 5 : Stoku i IHD sipas sektorëve ekonomikë
Burimi: Banka e Shqipërisë
3. Stoku i IHD-ve në Shqipëri, sipas vendit investues
Struktura e stokut të IHD-ve sipas vendeve të origjinës gjatë përiudhes 2007 –
2011 paraqet ndryshimë të ndjeshmë nga viti në vit. Siç ndodh zakonisht me vendet e
vogla, Shqipëria merr një pjesë jashtëzakonisht të lartë të investimeve të saj të huaja
direkte nga vendet fqinjë.
Kështu në 2010 Greqia rënditet e para më 27%, Italia në vendin e dytë me
15%, e treta Austria me 14%, e pasuar nga Kanada dhe Turqia me 11% (grafiku).
Në vitin 2007, investimet e huaja direkte me origjinë greke përfaqësonin rreth 28.5%
të stokut total të IHD-ve në vend. Vendin e dytë për nga pesha e zinin investimet me
origjinë italiane, me rreth 12.0% në të njëjtën periudhe. Më fillimin e krizës
ekonomike dhe financiare dhe intensifikimin e krizës së borxhit në Greqi, vihet re një
renie progresive e peshës së këtij vendi në stokun total të investimeve të huaja. Nga
viti 2007 deri në vitin 2011, pesha e IHD-vë nga Greqia shënoi rënie me rreth 11.2
përqind, duke përfaqësuar në vitin 2011 rreth 17.3% ndaj stokut total të IHD-ve. Kjo
shpjegohet dhe me faktin që investimet greke janë të fokusuara në telekomunikacion
dhe ndërmjetesim financiar, ku stoku i kapitalit ka pësuar rënië.
Vendi i dytë, si burim IHD është Italia me 15% të stokut të IHD për vitin
2010, duke shtuar me 3% pozicionin e saj në tre vite. Investimet me origjinë italiane,
Investimet e Huaja Direkte Sipas Sektoreve 2011
Ndertim 0%
Industri 47%
Energji elektrike dhe gaz 14%
Telekomunikim 9%
Ndermjetesim financiar
15%
Shperndarje dhe sherbime te tjera
15%
Agrikulture, gjueti dhe peshkim 0%
kopje
- 41 -
pas një rritjeje të peshës së tyre më rreth 3.6 përqind gjatë vitit 2008, kanë ruajtur
pothuajse të njëjtën peshë në vitin 2009 (mesatarisht 15.5% në periudhën 2008 -
2009). Gjatë viteve 2010 dhe 2011 vihet re një rënie e stokut të investimeve me
origjinë italiane në nivelet e parakrizës ekonomiko – financiare. Për vitin 2011,
investimet me origjinë italiane përfaqësuan vetëm 12.3% të stokut total të IHD-ve.
Investimet me origjinë italiane janë të fokusuara kryesisht në sektorët prodhues dhe
ndërtim. Gjithashtu ato janë të pranishme në sektorin e shërbimeve, kryesisht në
sektorin financiar. Një dukuri e veçantë ë investimeve italiane është se ato
përfaqësohen me ndërrmarrje të vogla dhe të mesme.
Austria është vendi i tretë si burim investimesh me 14% në vitin 2010, duke u
rritur me 6 përqind që nga vitit 2007. Pothuaj të gjithë investimet austriake janë në
sektorin bankar (kryesisht si rezultat i blerjes së Bankës Shqiptare të Kursimeve nga
Banka Raiffeisen International) si dhe në industrinë e hidrocentraleve elektrike.
Kanadaja renditet në vendin e katërt si investitor për vitin 2010, pjesërisht me
Bankers Petroleum Ltd, një kompani kanadeze në fushën e eksplorimit të naftës dhe
gazit.
Turqia mban rreth 11 përqind të totalit të kapitalit të huaj, ku pjesën më të
rëndësishme e luan privatizimi i një sektori të rëndësishëm në ekonominë shqiptare,
atij të telekomunikacionit (privatizimi i Albtelekom-it), pasuar më vonë me
telekomunikacionin privat të kompanisë celulare.
Tabelë 5.4: Investimet e Huaja Direkte Sipas Origjinës (në %)
Rajoni/Vendi 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Austri 5 9 8 9 10 14
Gjermani 3 3 3 3 3 3
Greqi 55 53 42 34 30 27
Itali 12 11 12 16 16 15
SHBA 4 4 4 4 2 1
Liban 3 2 2 2 2 1
Turqi 6 6 8 9 10 11
Të tjera 12 12 21 23 27 28 Burimi; Banka e Shqipërisë, 2010
kopje
- 42 -
Figurë 6: Investimet e Huaja Direkte Sipas Origjinës (në %)
IHD sipas origjinës 2010
Austri
14%
Gjermani
3%
Greqi
27%
Itali
15%
Turqi
11%
Të tjera
28%
SHBA
1%
Liban
1%
Austri
Gjermani
Greqi
Itali
SHBA
Liban
Turqi
Të tjera
Burimi; Banka e Shqipërisë, 2010
5.3 Efektet e IHD në ekonominë shqiptarë
5.3.1 Efekte të përgjithshme të IHD-ve
IHD-të krijojnë efekte si në vendet pritëse ashtu dhe në ato investuese. Në
teori më gjerësisht studiohen efektet në vendet pritëse si për nga shumëllojshmëria
ashtu dhe për nga rëndësia që kanë në ekonominë e këtyre vendeve. Efektet pozitive
të IHD-ve në vendet pritëse janë përgjithësisht të larta, por përfitimi real prej tyre nuk
realizohet automatikisht. Duhet të plotësohen disa kushte që një efekt pozitiv të
materializohet. Duket se këto kushte plotësohen më lehtë në një vend të zhvilluar
kundrejt një vendi në zhvillim.1 Nisur dhe nga fakti që Shqipëria është kryesisht një
vend thithës i investimeve të huaja, më poshtë do të analizohen efektet që ato sjellin
në ekonomitë pritëse dhe më pas më konkretisht në ekonominë shqiptare.
“Kur analizohen efektet e IHD-së në ekonomitë pritëse, ndodh shpesh të bëhet
dallimi mes dy grupeve të gjera efektesh, konkretisht efektet direkte dhe efekte
indirekte” (Blomstrom, 1989). Efektet direkte, sipas Blomström mund të ndikojnë:
1. në fuqinë punetore vendase, duke shtuar më shumë mundësi punësimi
dhe pagesa më të larta;
2. mbi konsumatorët në formën e çmimeve më të ulëta;
1 Moosa Imaad A. “FDI, Theory, evidence and practice”, pg. 5, Palgrave, 2002
kopje
- 43 -
3. mbi qeveritë nëpërmjet të ardhurave më të larta nga taksat.
Brenda një vendi pritës, firmat me pronësi të huaj zakonisht paguajnë rroga më
të larta se ato vendase. Nuk ndodh gjithmonë që ato të shkaktojnë rritjen e rrogave
edhe në firmat vendase, por prania e tyre përgjithësisht e rrit nivelin e pagave në
vendin pritës.
Efektet indirekte janë efektet e jashtme që ndryshe janë quajtur “rrjedhje”
(spillovers). Termi “rrjedhje” përkufizon efektet indirekte, të gjeneruara nga prania e
kompanive të huaja, në strukturën industriale të vendit pritës dhe në ecurinë e firmave
vendase.
Këto u shtjelluan më tej e u grupuan në “rrjedhje të produktivitetit” dhe
“rrjedhje të hyrjes në treg”, nga Blomström dhe Kokko (1998).
Sipas kësaj ndarjeje “rrjedhje të produktivitetit” krijohet kur:
një firmë vendase përmirëson produktivitetin e vet duke kopjuar disa
teknologji të përdorura nga dega e ndërrmarrjes shumëkombëshe që
operon në tregun vendas;
hyrja e një filiali të ri çon në rritje të kokurrëncës në ekonominë
pritëse dhe i detyron firmat vendase të përdorin më me efikasitet
burimet dhe teknologjinë e tyre ekzistuese;
vetë firmat vendase, të detyruara nga rritja e konkurrencës, fillojnë të
kërkojnë për teknologji të reja më efikase.
“Rrjedhje të hyrjes në treg”, ka në rastet kur:
firmat vendase bëhen më të afta të administrojnë vetë të gjitha aspektet
komplekse të trupëzimit të kostove (marketingun, shpërndarjen dhe
mirëmbajtjen), të detyruara nga prania e ndërrmarrjes shumëkombëshë.
Kjo mund të ndodhë sepse firmat vendase mund të jenë nënkontraktorë
ose furnizuese të ndërrmarrjes shumëkombëshe, dhe mësohen të bëjnë
punën e tyre ose thjesht sepse kopjojnë atë çka bën kompania e huaj.
“IHD është shumë i dëshiruar nga vendet, veçanërisht për “rrjedhjet” që
gjenëron, si administrim e tëknologji më e mirë. Përfitimet janë të prekshme. Siç është
e vertetë për firmat që bëjnë tregti dhe firmat e sektorët ku IHD është më i theksuar,
kanë mesatare më të lartë të produktivitetit të fuqisë punëtore dhe paguajnë paga më
të larta. Investimet jashtë stimulojnë eksportet e makinerive e pajisjeve dhe rrisin
kërkesën për produkte ndërmjetese, ekspertizë e shërbime të specializuara.” (OECD,
1998.)
Hood dhe Young (1979) analizuan dy qëndrime të ndryshme ndaj efekteve të
IHD-së në vendet pritëse.
Së pari, teoria neo-klasike shpjegon se përfitimet më të rëndësishme të
drejtpërdrejta të vendit pritës nga IHD-të rritëse, vijnë nga të ardhurat më të larta nga
taksat, ekonomitë e shkallës dhe ekonomia me jashtë, në përgjithësi. Efektet në
bilancin e pagesave në fakt mund të jenë edhe negative, dhe mungesa e konkurrencës
perfekte mund të jetë arsye që përparësitë e kostos së ndërrmarrjes shumëkombëshë të
jenë më të larta në një vend të ndryshëm nga vendi pritës.
Duke konsideruar që modeli neo-klasik mund të jetë tepër i thjeshtë e me vlerë
të kufizuar, qëndrimi alternativ që Hood dhe Young (1979) ofrojnë është, të
rishikohen katër drejtime nga të cilat burojnë përfitimet apo humbjet:
kopje
- 44 -
• Efekti i transferimit të burimeve: firma e huaj mund të kontribuojë pozitivisht
nëpërmjet ofrimit të kapitalit, teknologjisë e administrimit. Sidomos është i
rëndësishëm sigurimi i kapitalit, përveç rasteve kur ky kapital sigurohet në vendin
pritës, me disavantazhin që kursimet e brëndshme mund të ishin përdorur më me
produktivitet, diku tjetër në ekonomi. Edhe përfitimet nga teknologjia varen shumë
nga kushtet nën të cilat është transferuar e nga përshtatshmëria e saj.
• Efekte në tregti dhe bilancin e pagesave: Bilanci i pagesave përfiton
fillimisht nga çdo fluks hyrës kapitali. Këtij përfitimi i kundërvihet fluksi i
vazhdueshëm dalës i dividentëve, interesave e pagesave administrative bërë
kompanisë - mëmë. Një tjetër çështje e rëndësishme është ajo e çmimit të transferimit
(çmimi më të cilin bëhet shitja e mallrave brenda firmës, pavarësisht nëse firma ka
shtrirje në disa shtete). Edhe ndikimi që ka investimi i huaj në nivelet e importeve e
eksporteve është i rëndësishëm, si në lidhje me bilancin e pagesave ashtu edhe me
rritjen ekonomike.
• Efektet konkurruese e jokonkurruese: Duke iu referuar IHD-së në vendet në
zhvillim, ndërrmarrjet shumëkombëshë mund të zotërojnë fuqi më të madhe
ekonomike sesa konkurruesit vendas, por efektet e tyre në ecurinë e ekonomisë do të
varen nga forma e investimit, situata e konkurrencës në vend dhe shkalla e zhvillimit
ekonomik të vendit pritës.
• Efektet në pavarësi e vetëqeverisje: IHD, në mënyrë të pashmangshme
përfshin edhe pak humbje të pavarësisë për vendet pritëse, duke qënë se
vendimmarrja përfundimtare i takon kompanisë-mëmë jashtë vendit. Si rrjedhim,
zvogëlohët disi mundësia e qeverisë pritëse (sidomos në vendet në zhvillim) të ndjekë
politikat e dëshiruara prej saj në fusha si taksimi, tregtia etj.
Megjithëse përfitimet nga IHD-të në vendet pritëse janë pranuar gjerësisht,
Brewer (1993) argumenton se ekziston një konflikt mes interesave të ndërrmarrjeve
shumëkombëshë dhe atyre të vendeve pritëse. MNC kërkojnë tre kushte kryesore:
mundësitë ku kostot e prodhimit janë më të ulëta; shitje ku çmimet janë më të larta;
dhe riatdhesim të fitimeve në vendin e origjinës. Nga ana tjetër, vendi pritës kërkon të
maksimizojë përfitimet për ekonominë e tij, çka kërkon mundësisht akoma më shumë
investim e mbajtje të fitimit të ndërrmarrjeve të huaja brenda vendit. Gjithësesi vendi
pritës humbet në mënyrë të pashmangshmë pak nga pavarësia e tij kur një segment i
gjerë i industrisë vendase kontrollohet nga kompani të huaja.
Efektet e IHD në vendet pritëse mund t’i klasifikojmë në efekte ekonomike,
politike dhe sociale1. Opinioni i përgjithshëm është që IHD rrisin të ardhurat dhe
mirëqënien sociale të vendeve pritëse për sa kohë kushtet optimale nuk janë të
influencuara negativisht fort nga proteksionizmi, monopoli dhe eksternalitetet. Moosa
i lidh efektet e IHD-ve me një sërë variablash të rëndësishëm, ku mund të përmendim:
outputin dhe rritjen, provisionin e kapitalit, punësimin dhe pagat, efektin në bilancin e
pagesave, flukset tregtare, efektet në produktivitet, në teknologji, në trajnimet ndaj
punonjësve, në strukturën e tregut, në lidhjet ndërmjet industrive si dhe në mjedis.
Efektet ekonomike mund të ndahen në mikro dhe makro. Zakonisht në
analizën e efekteve makroekonomike, trajtohet efekti i IHD si një rritës i borxhit të
huaj. Nëse ka papunësi dhe mungesë kapitali (siç është rasti i vendeve në zhvillim),
një borxh i tillë çon drejt rritjes së outputit dhe të ardhurave në vendin pritës. Në këto
1 Moosa Imaad A. “FDI, Theory, evidence and practice”, pg. .69, Palgrave,2002
kopje
- 45 -
kushte, bilanci i pagesave do të ketë përfitime, por do të kemi një efekt të
papërcaktuar në termat e tregtisë (varet nëse impakti i rritjes së outputit do të ulë
importet zëvendësuese apo eksportet). Koncepti neo-klasik shpjegon se përfitimet më
të rëndësishme të drejtpërdrejta të vendit pritës nga IHD-të rritëse, vijnë nga të
ardhurat më të larta nga taksat, ekonomitë e shkallës dhe ekonomia me jashtë, në
përgjithësi. Pagat reale, gjithashtu do të rriten për shkak të rënies së produktivitetit
marxhinal të kapitalit. Efektet mikroekonomike kanë të bëjnë më ndryshimet
strukturale në organizimin ekonomik dhe industrial. P.sh një çështje e rëndësishme
është nëse IHD ndihmojnë në krijimin e një mjedisi konkurrues apo në të kundërt, në
keqësimin e elementeve monopolistik apo/dhe oligopolistik në vendet pritëse.
Përgjithësisht efektet mikro lidhen me firma apo industri individuale, veçanërisht me
ato që janë më afër apo më të ekspozuara ndaj IHD-ve.
Efektet politike përfshijnë çështje që kanë të bëjnë me sovranitetin e vendeve
pasi përmasat absolute të investimit të MNC mund të venë në rrezik pavarësinë e
vendit. IHD mund të ndikojnë në pavarësinë e një vendi, veçanërisht në vende me një
ekuilibër të brishtë të strukturave administrative. Lobimi i MNC për miratimin e
ligjeve në favor të tyre, ndikimi mjaft i madh që ato kanë në përcaktimin e politikave
që do të ndiqen, shpeshherë shtron edhe pyetjen se cili drejton realisht një vend,
kryeministri apo CEO i MNC?
Çështjet sociale kanë të bëjnë si me krijimin e një enklave (territori të
mbyllur) dhe të elitave të huaja në vendin pritës, ashtu dhe me efektet kulturale në
popullsinë lokale (p.sh. shijet dhe zakonet). Zakonisht, çështjet sociale ngrihen kur ka
ndryshime të rëndësishme ekonomike, kulturore e sociale midis vendit pritës dhe atij
investues.
5.3.2 Efektet e IHD-ve në ekonominë shqiptare
Kjo nënçështje merr në konsideratë disa karakteristika të rëndësishme të
filialeve të huaja, me së paku dhjetë përqind pronësi të huaj, të ashtu-quajtura
ndërmarrje të investimeve të huaja (Kutia I.1), për të kuptuar kontributin e tyre në
ekonominë shqiptare. Nga viti 2007 deri në vitin 2010 u shënua një rritje e ndjeshme
në përqindjen e ndërrmarrjeve të investimeve të huaja në ekonominë shqiptare1. Kjo
rritje i reflektoi efektet e saj më shumë në lidhje me investimet dhe xhiron, ndërsa
përsa i përket punësimit rritja ishte e vogël. Përjashtim bën sektori i manifakturës ku
edhe pse nuk pati rritje të ndërrmarrjeve të huaja pati një rritje në aspektin e xhiros.
1 UNCTAD, Raport I IHD 2011, Efektet e IHD, roli I filialeve te huaja, pg 26, 2012
kopje
- 46 -
Kutia I.1
Të dhënat janë grumbulluar nga INSTAT-i, në kuadrin e
Vrojtimit Strukturor për Biznesin. Vrojtimi mbulon
ndërmarrje me 10 përqind ose me shumë pronësi nga një
investitor i huaj. Të dhënat janë grupuar sipas aktiviteteve
ekonomike, sipas klasifikimit të NACE-s (Nomenclature
Générale des Activités Économiques dans les Communautés
Européennes), në nivel dyshifror. Mbulesa sipas aktivitetit
ekonomik është e pjesshme dhe lë jashtë ndërmarrje që janë
aktive në bujqësi, ndërmjetësim financiar, arsim, shëndetësi
dhe aktivitet kulturore.
Burimi: INSTAT
ndjeshme në përqindjen e ndërrmarrjeve të investimeve të huaja në ekonominë
shqiptare. Kjo rritje i reflektoi efektet e saj më shumë në lidhje me investimet dhe
xhiron, ndërsa përsa i përket punësimit rritja ishte e vogël. Përjashtim bën sektori i
manifakturës ku edhe pse nuk pati rritje të ndërrmarrjeve të huaja pati një rritje në
aspektin e xhiros.
Numri i ndërrmarjeve të huaja mbetet margjinal në krahasim me numrin e
përgjithshëm të ndërrmarrjeve: vetëm 2.1 përqind e numrit të përgjithshëm të
ndërrmarrjeve aktive në vitin 2010 kishin investime të huaja . Megjithatë, kjo shifër
është më shumë së dyfishi i shifrës së vitit 2007. Përqindja është më e lartë në
sektorin e manifakturës (5.3 përqind në vitin 2010). Në disa aktivitete, numri i
ndërrmarrjeve është i vogël në terma absolute. Ato përbëjnë një përqindje të madhe të
kompanive të nxjerrjes së naftës (më shumë se gjysma), në prodhimin e pajisjeve të
tjera të transportit, makinerive elektrike dhe produkte të naftës, si edhe në sektorin
energjetik dhe atë të gazit (më shumë se një e treta). Këto janë aktivitete me intensitet
shumë të lartë kapitali, ku SME-të me pronësi vendase, përgjithësisht janë të rralla.
Në aktivitete të tjera, si p.sh. tregëtia me pakicë apo hotelet dhe restorantet,
SME-të vendase janë të shumta në numër dhe dominojnë. Përqindja e ndërrmarrjeve
të huaja në ekonominë shqiptare është shumë më e madhe përsa i përkët të gjithë
treguesve të tjerë, të ndryshëm nga numri i ndërrmarrjeve. Kjo pasqyron faktin që
filialet e huaja janë më të mëdha, si përmasa; kanë më shumë të punësuar dhe një
xhiro më të lartë për ndërrmarrje sesa kompanitë me pronësi vendase. Shkalla më e
madhe dhe me shumë pushtet ekonomik janë elemente pozitivë që i shtohen strukturës
ekonomike vendase, por ato mund të çojnë në një konkurencë të pabarabartë me
firmat vendase, në veçanti me SME-të.
kopje
- 47 -
Figurë 7: Investimet e Huaja Direkte ne Shqipëri 2000-2010
Burimi BSH
Një ndër treguesit më të rëndësishëm të rolit të sektorit të huaj jo-financiar
është pjesa që ai zë në vlerën e shtuar në sektorët ekonomike jo-financiarë të vendit.
Me pothuajse 39% të totalit, sektori i huaj jep një kontribut shumë të rëndësishëm në
vlerën e shtuar. Në prodhim, filialet e huaja kontribuojnë pjesën kryesorë, 52%. Të
dyja përqindjet janë rritur në krahasim me vitin 2007. Pra, Shqipëria po kalon përmes
një procesi ri-industrializimi të bazuar tek investimet e huaja. Aktualisht, i gjithë
sektori i prodhimit është ende shumë i dobët dhe struktura e tij dominohet nga
aktivitete të një teknologjie të ulët.
Nga 22 aktivitete prodhimi, filialet e huaja kanë një pozicion mbizotërues në
prodhimin e vlerës së shtuar në tetë industri . Ato përfshijnë industritë që punësojnë
një numër të lartë të fuqisë punetorë si p.sh. prodhim veshmbathjesh dhe artikuj
lëkure, si dhe industritë që përdorin një sasi të madhe kapitali si: prodhimi i
mineraleve jo metalorë (duke përfshirë materialet e ndërtimit) dhe produkte bazë
metali. Këto katër industri janë aktivitetet prodhuese më të rëndësishme të
investitorëve të huaj, me 80% të vlerës së shtuar të prodhimit nga filialet e huaja. Në
industritë e tjera, filialet e huaja dominojnë vlerën e shtuar vetëm në
telekomunikacion. Ato kanë gjithashtu një rol të rëndësishëm me afërsisht 40% të
vlerës së shtuar në miniera dhe ndërtim. Këto janë gjithashtu aktivitetet që kanë një
përqindje të lartë në stokun e investimeve të huaja direkte. Përbërja sektoriale e
filialeve të huaja ndryshon nga ajo e ndërrmarrjeve shqiptare. Tipari kryesor dallues
është përqindja e lartë e filialeve të huaja në sektorin e manifakturës, pavarësisht nga
përqindja relativisht e vogël që zë sektori i mainfakturës në të gjithë rezervën e
investimeve të huaja direkte.
Përsa i përket punësimit, përqindja e të punësuarvë në filialet e huaja është 18
përqind për të gjithë ekonominë në tërësi, por shumë më e lartë në manifakturë (39
përqind) Përqindja e punësimit është relativisht e vogël në krahasim me përqindjen e
xhiros që është shenjë e prodhimtarisë më të lartë të krahut të punës së sektorit të huaj
(gjithashtu këtu duhet theksuar që të dhenat mbi punësimin janë për tu marrë me
rezervë në kuptimin që bujqësia përfshin rreth 46-50% të të punësuarve në të gjithë
vendin. E gjithë popullata mbi 16 vjeç konsiderohet e punësuar. Kështu që forca e
punës e papërfshirë në sektorë të tjerë, konsiderohet e punësuar në bujqësi). Një
numër më i lartë investimesh të huaja direkte mund të rezultojë në xhiro më të lartë
dhe produktivitet më të lartë të krahut të punës, por jo domosdoshmërisht në nivele
më të larta punësimi. Përsa i përket produktivitetit të krahut të punës, në sektorin e
kopje
- 48 -
huaj në krye qëndrojnë industritë me aktivitete intensive kapitali, si p.sh. mineralet jo-
metalikë, metalet bazë dhe makineritë në përgjithësi. Të gjitha këto tipare pozitive të
sektorit të huaj mbështesin politikat shtetërore të orientuara drejt IHD-ve në
manifakturë. IHD-të në këtë sektor mund të ndikojnë në veçanti në nxitjen e
zhvillimit. Problemi i përthithjes së kompanive vendase nuk ekziston duke qenë se ato
ose mungojnë ose luajnë një rol të kufizuar në disa industri. Por duhet të ketë
rregullore uniforme, për të siguruar konkurrencë të ndershmë dhe njohjen e rregullave
të saj.
Xhiroja e filialeve të huaja përfaqëson 29 përqind të totalit, por në sektorin e
manifakturës kjo shifër është shumë më e lartë, 51 përqind. Të dyja përqindjet janë
me 1-2 pikë përqindjeje më lartë nga dy vite më parë. Pjesa dërrmuese e xhiros së
ndërrmarrjeve të huaja sigurohet nga katër aktivitete kryesorë ekonomike, që janë:
manifaktura, transporti dhe telekomunikacionet, ndërtimi dhe tregëtia. Në sektorin e
manifakturës, ato janë shumë të rëndësishmë në industrinë e duhanit, produkteve të
naftës, metaleve bazë dhe pajisjeve të tjera të transportit dhe përgjigjen për pothuajse
të gjithë produktin e vendit. Në një shkallë të madhe kjo është rezultat i privatizimit
dhe politikave koncensionare të qeverisë. Aktiviteti i investimeve të filialeve të huaja
shkon në gjysmën e vlerës së të gjitha investimeve të kryera në Shqipëri.
Shpenzimet për investime për njësi të xhiros janë më të larta në sektorin e
ndërrmarrjeve të huaja, sesa mesatarja për të gjithë ekonominë shqiptare në tërësi.
Rritja e investimeve si pasojë e një gatishmërie më të madhe nga ana e firmave të
huaja për të investuar është një avantazh i qartë që rrjedh nga Investimet e Huaja
Direkte. Sidomos pas privatizimeve nga kompanitë e huaja, investimet janë rritur
ndjeshëm në fushën e telekomunikacioneve. Përqindja në investime në manifakturë
është më e vogël sesa përqindja e tyre në investime në të gjithë ekonominë si e tërë në
vitin 2010. Gjithashtu, gatishmëria e filialeve të huaja për të investuar në sektorin e
manifakturës është më e ulët sesa i gjithë sektori i huaj i marrë si i tërë. Ky i fundit
mund të përbëjë rrezik për të ardhmen, me rritjen e kostove të prodhimit dhe me
lindjen e nëvojës për zhvillime teknologjike. Politikat e nxitjes së IHD-ve mund t’u
adresohen kompanive të huaja të manifakturës, që janë të stabilizuara mirë në
ekonominë shqiptare, më qëllim modernizimin, rritjen e investimeve dhe kapaciteteve
të kompentencave të filialeve lokale.
Nga sa më sipër, ndërrmarrjet e investimeve të huaja kanë një rëndësi të
madhe për ekonominë shqiptarë përsa i përket prodhimit, punësimit dhe aktiviteteve
të investimit. Ato përmirësojnë produktivitetin e krahut të punës dhe gatishmërinë për
investime, gjë që mund të rrisë konkurrueshmërinë në rang ndërkombëtar.
Shpërndarja e ndërrmarrjeve të investimeve të huaja në Shqipëri sipas sektorëve të
ekonomisë nuk është uniforme. Ka sektore që kanë një pjesmarrje të lartë të
ndërrmarrjeve të huaja duke treguar një dobësi të vendasve dhe varësi të ekonomisë
gjithashtu.
kopje
- 49 -
6. KONKLUZIONE
Nxitur nga ndryshimi teknologjik, konkurrenca globale dhe liberalizimi i
tregjeve, investimet e huaja direkte luajnë një rol kyç në proçesin e integrimit
global ekonomik. Ato konsiderohen si një faktor përcaktues i rritjes
ekonomike, veçanërisht për vendet në zhvillim, fazë në të cilën gjendet edhe
Shqipëria.
IHD është burimi kryesor i financimeve të jashtme në vendet në zhvillim dhe
ne këtë kuadër edhe i Shqipërisë. Investimet e huaja mund të rrisin
formacionin e kapitalit fiks dhe ndihmojnë në bilancin e pagesave. IHD ka
potencialin për të gjeneruar punësim, rritje të prodhueshmërisë, aftësi
transferuese dhe teknologji të re, rritjen e eksporteve, si dhe kontribuon në
zhvillimin afatgjatë ekonomik të vendeve në zhvillim.
Invsestimet e Huaja duke patur efekt të drejtëperdrejtë në fuqinë punetore
vendase (duke shtuar më shumë mundësi punësimi dhe pagesa më të larta);
mbi konsumatorët në formën e çmimeve më të ulëta dhe mbi qeverinë
nëpërmjet të ardhurave më të larta nga taksat, duhet të jenë në qendër të
vëmendjes nga kjo e fundit për hartimin dhe zbatimin e politikave që
stimulojnë tërheqjen e investitorëve.
Për të rritur stokun e IHD, Shqipëria ka nevojë për përmirësime në kuadrin
ligjor dhe institucional. Aktualisht baza ligjore dhe sistemi i taksave është
përafruar shumë me atë të BE. Problematika qëndron në implementimin dhe
funksionimin e tij, me qëllim përmirësimi në klimën për mjedisin e biznesit
dhe investimeve si dhe rritjen e besimit të investitorëve.
Ndër vite në Shqipëri ka patur problem pronësie për shkak të disa palëve që
pretendonin pronësi për të njëjtin truall. Kjo është pranuar si një pengesë për
investimet e huaja direkte. Zgjidhja e ofruar është hartimi i një projekt-ligj të ri
që mbron dhe garanton investimet e investitorëve të huaj.
Analizimi i avantazheve dhe disavantazheve është themelor për ndërtimin e
një strategjie pozicionimi në tregun global. Pozicioni i tanishëm i Shqipërisë,
është ai i një ekonomie me kosto të ulët dhe diferencim të dobët. Duke pasur
avantazhin e kostos së ulët, Shqipëria ka të gjitha mundësitë të lëvizë drejt një
“strategjie diferencimi”. Për të implementuar këtë strategji, nevojiten mjetet e
duhura dhe politikat e nevojshme. Këto mjete mund të jenë IHD-të, e
zgjedhura me kujdes dhe të fokusuara në industri specifike, me qëllim krijimin
e “clusters” dhe prezantimin e njohurive dhe teknologjive të reja si edhe
hartimi i politikave për zhvillimin e kapitalit njerëzor.
kopje
- 50 -
Investimet e Huaja “cënojnë” në një farë mase pavarësinë e vendit pritës
veçanërisht kur burimi i investimit vjen nga i njëjti vend. Prandaj duhet patur
kujdes që raporti “kapital i huaj/kapital vendas” të mos jetë shumë i madh me
qëllim që te mos krijohet varësi nga investimi i huaj.
Zhvillimi i infrastrukturës është një tjetër faktor i rëndësishëm për rritjen e
mëtejshme të IHD-ve, ndaj dhe përmirësimet e kohëve të fundit në rrugë dhe
furnizimin me energji elektrike shënojnë një hap pozitiv në këtë aspekt. Por
infrastruktura lokale ka ende mangësi dhe rrjedhimisht duhet që parqet
industrialë të bëhen funksionale për të garantuar shërbime me standarde të
larta për investitorët e ardhshëm.
Shpërndarja e ndërrmarrjeve të investimeve të huaja në Shqipëri sipas
sektorëve të ekonomisë nuk është uniforme. Edhe pse Shqipëria po kalon në
një proçes ri-industrializimi bazuar tek investimet e huaja, përfshirja e tyre në
aktivitete të teknologjive më të larta është ende në nivele të ulëta. Shtrirja e
investimeve të huaja. Zhvillimi i burimeve njerëzore, drejtimi dhe
profesionalizimi i tyre në sektorë që ende ofrojnë mundësi për përthithjen e
investimeve të huaja është një sfidë me të cilën duhet të përballet Shqipëria.
kopje
- 51 -
7. REKOMANDIME
Shqipëria ka ndërmarrë një program të gjerë reformash rregullatore,
por implementimi i tyre duhet të jetë prioritet kryesor. Mos-
implementimi gjeneron një nivel të lartë pasigurie në mjedisin e
biznesit, gjë e cila në mënyrë domethënëse ul të ardhurat e investimeve
private në Shqipëri. Mjediset e paqëndrueshme politike rrisin riskun, të
cilin investuesit priren ta shmangin. Përveç kësaj, faktorët politikë si
korrupsioni, burokracia dhe mungesa e shtetit të së drejtës, janë jo
vetëm risqe, por ngarkojnë investimet me kosto shtesë të drejtpërdrejta.
Shqipëria konsiderohet si vend me rëndësi të ulët prodhuese dhe një
rëndësi të mesme bujqësore. Për këtë arsye duhen stimuluar ky sektor
nëpërmjet politikave specifike dhe stimuj konkret për të rritur
interesimin e investitorëve për të. Një nga pikat e forta të këtij sektori
e ku duhet punuar për tërheqjen e IHD-ve është fakti se shumica e
produkteve bujqësore akoma nuk kanë shtesa artificial dhe pesticide,
gjë që e vendos vendin në një pozitë të favorshme për t’u bërë
prodhues dhe eksportues i ushqimeve organike cilësore. Duke qenë se
bujqësia konsiderohet sektori i cili regjistron numrin më të madh të të
punësuarve, hartimi i politikave që fokusohen mbi të do të ketë impakt
direkt në punësim.
Sektor tjetër ku duhet të fokusohet vëmendja e politikbërësve është ai i
turizmit. Mundësitë e Shqipërisë për të ofruar turizëm bregdetar, malor,
historik e sportiv ende nuk janë eksploruar nga investitorët e huaj.
Shqipëria ofron mundësi turizmi pothuajse gjatë gjithë vitit. Kryesisht
është zhvilluar turizmi në perëndim, për shkak të infrastrukturës më të
zhvilluar dhe shërbimeve që ofron kundrejt pjesës tjetër të vendit.
Studimi i një strategjie për zhvillimin afatgjatë të turizmit dhe që të
përfshijë të gjithë territorin, është i një rëndësie të veçantë.
kopje
- 52 -
BIBLIOGRAFIA
FDI, Theory, evidence and practise-Imaad A. Mossa 2002
Dunning, John H. (2000-4). "The eclectic paradigm as an envelope for economic and
business theories of MNE activity". Retrieved 2011-10-12.
UNCTAD UNDP Albania- Raporti i Investimeve te Huaja Direkte ne Shqiperi 2010
UNCTAD UNDP Albania- Raporti i Investimeve te Huaja Direkte ne Shqiperi 2011
OECD (2010). "South East Europe - Investment Reform Index 2010: Monitoring
Policies and Institutions for Direct Investment", Paris: OECD
UNCTAD (WIR10). World Investment Report 2010: New York and Geneva: United
Nations.
Banka Botërore, IFC, Të bësh biznes, 2011:Të sjellësh ndryshimin për sipërmarrjet,
botim i përbashkët i Palgrave MacMillan, IFC dhe Bankës Botërore (Uashington
D.C.: Bank
AIDA/ Agjencia Shqiptare e Zhvillimit te Investimeve www.aida
Xhaferaj E. (2005), “Investimi i Huaj Direkt në vendet në zhvillim të Evropës
Lindore: Rasti i Shqipërisë”,
http:// www.bankofalbania.org/web/Investimi_i_huaj_direkt_ne_vendet_ne_
zhvillim_te_Evropes_Lindore_Rast_3127_1.php?kc=0,22,11,7,0
Stjepan Tanic- Eastern Europe and Central Asia Agroindustry Development Country
brief, ALBANIA
FAO Regional Office for Europe and Central Asia
Banka e Shqiperise-Analizë e zhvillimeve në sektorin e jashtëm të ekonomisë-2012,
O. Mitre, M.Boka, Departamenti i Politikës Monetare, Prill 2013
Ministria e Ekonomisë, Tregtisë dhe Energjetikës
Drejtoria e Pergjithshme e Politikave – Strategjia e Zhvillimit të Biznesit dhe Investimeve
(2013- 2020), Prill 2013.
QKL - http://www.qkl.gov.al/History.aspx
IMF, Finance and Development Magazine, Prakash Loungani and Assaf Razin, How
Beneficial Is Foreign Direct Investment for Developing Countries?, June 2001)
KPMG (2011) Invest in Albania. Albania Sh.p.k.
kopje
- 53 -
OSCE-Udhëzuesi i Praktikave më të Mira për Klimë Pozitive për Biznesin dhe
Investimet Përkthyer nga Qendra për Kërkim dhe Zhvillim © 2006 Organizata për
Sigurim dhe Bashkëpunim në Evropë (OSBE); www.osce.og
Pitelis,Christos; Roger Sugden (2000). The nature of the transnational firm. Caves (1971).
Routledge
Twomey, Michael J. (2000). A Century of Foreign Investment in the Third World
(Book). Routledge
Laura Resmini, The European Bank for Reconstruction and Development 2000.
November 2000
Alan A. Bevan & Saul Estrin, 2000. "The Determinants of Foreign Direct Investment
in Transition Economies," William Davidson Institute Working Papers Series
Schneider, F. and Frey, B. (1985) “Economic and Political Determinants of Foreign
Direct Investment,” World Development, vol. 13, pp. 161-175
KURUMI http://www.kurumdemir.com.tr/al/kurumdemir.htm